Rasim Özdenören - Kitap PDF

TAKDM
Son yllarda yazarlar ve airler iin hazrlanan kuatc, tantc ve bilimsel

nitelii ne kan armaan kitaplar oalmaya balad. Her bakmdan sevindiri-
ci bir durum bu. Dncenin mimarlar, toplumun klavuzlar ve dilin sultanlar sa-
ylan bu yaratc zeklar, bu zel yetenekleri hakkyla tanyp tantmazsak onlara
kar borcumuzu deyemeyiz. Beri yanda bir milleti, onun kltrn, dilini ve sa-
natn ykseltmenin yollarndan biri de bu trden almalardr.
Rasim zdenren, yirminci asrda Trkede boy veren byk yazarlardan
biridir. Bir kesim okur, onu ilkin Dirili ve Mavera dergisindeki ykleriyle, Edebiyat
dergisindeki yazlaryla tanmtr. Evvela ykleriyle, sonra denemeleriyle Trk
edebiyatna, dnce hayatna mhim katklarda bulunmutur zdenren. yk-
de bir ncdr. Kimi anlatm tekniklerini kullanmasnda, Anadolu insann ele al-
ta ve anlatta kendine zg biriciklii vardr. Dnce hayatmzn birok soru ve
sorunlarna cevap olabilecek izahlar, k yollar ortaya koymutur.
Bu lkede yaayan gnmz insanlar, Mslmanca dnmeyi ve ya-
amay, ciddi biimde onun eserleri sayesinde sorgulamaya, yaamalarn ona
gre ekillendirmeye balamlardr. Her olaya ve olguya, slam nokta- nazarn-
dan da zge bir bakn olabileceini o bize hatrlatmtr. u fani dnyadaki ace-
mi yolculuumuzda kafamz kartran kelimelere kar bizi hazrlkl klan odur.
Yllardr klie haline gelmi ezberleri bozan, zihinleri doru dnmeye sevk eden
red yazlarn o yazmtr.
Sevgili Gkhan zcann deyiiyle zdenrenin ilk harfini beyaz kdn
stne brakt gnn stnden yarm asrdan fazla bir zaman gemi. Ortada
gpta edilecek bir klliyat var. On yk kitab, bir roman ve yirmi iki deneme kita-
b. eviri kitabn da bu toplama dhil edersek, imdilik, zdenrenin bize ar-
maan ettii byk bir klliyata sahibiz. Okunmay, zerinde dnmeyi ve yazl-
may hak eden nemli bir klliyat.
Elinizdeki kitap, ite bu byk klliyatn sahibi/ mellifi Rasim zdenreni
ve eserlerini tantmak amacyla hazrland. Krk akn Trk aydn, bu vesileyle
zdenren ve kitaplar hakkndaki intibalarn, hatralarn, dncelerini ve ara-
trmalarn ortaya koydular. Hepsi de sevgiyle ve byk bir emek harcanarak orta-
ya kan bu yazlar, zdenreni deiik ynlerden ve eserleri erevesinde anlat-
may amalamaktadr. Yazarlarn her biri, yazarmzla ilgili farkl bir konuyu ele al-
1
mtr. Bu bakmdan, bir sanat ve dnce adamn btn cepheleriyle nasl anla-
trzn sonucudur bu kitap. Kukusuz, yazlarda benzer dncelerin daha doru-
su tespitlerin dile getirilmi olduu grlecektir. Bu, ayn insan etrafnda vcut bu-
lan yazlarda kanlmazdr.
Kitaba aldmz yazlarn birka mstesna, hemen hepsi bu kitap iin ya-
zlmtr, ilk kez bu kitapla okurun huzuruna kmaktadr. Daha nce dergilerde ya-
ymlanan ve oralarda unutulup kalmasna gnlmzn raz olmad birka yazy,
yazarlarnn istei ve izniyle kitaba almakta saknca grmedik.
Kitabmz, bir yazar anlatmann gereine ve yazlarn karakteristiine gre
drt blmden olumaktadr. Birinci blmde, yazarmzn hayat ve ahsiyeti/ ki-
ilii etrafnda kaleme alnan yazlar bir araya getirildi. kinci blm, tabiatyla ki-
tabn en oylumlu ksm oldu. nk zdenrenin ykleri ve ykcl evre-
sinde oluan yazlar burada topland. nce tek tek yk kitaplarn tantan, incele-
yen yazlar sonra da ykclne dair genel incelemelere yer verildi. Kitabmzn
nc blm, Rasim zdenrenin deneme/ dnce kitaplar etrafndaki yaz-
larla ekillendi. Kitabn sonunda kapsaml bir Rasim zdenren Bibliyografyas
yer ald. Yazar hakknda yaymlanan eitli trdeki yazlarn knyelerine yer veri-
len bibliyografyann eksiksiz olduunu syleyemeyiz, ama imdiye kadar yaplan-
larn en kapsamls. Aratrmaclara byk kolaylklar salayacan umuyorum.
Kitabn ortaya kmasnda emei geen herkese, bata yazlaryla katkda
bulunan yazarlarmza, destekleyici olan kurululara ve bu kitab karma dn-
cesini ortaya atan ve kmas iin her aamada katkda bulunan, bir bakma koor-
dinatr olan Ali Dursuna teekkrlerimi sunuyorum.

2
BRNC BLM
HAYAT AHSYET
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
BR PORTRE
ARF AY
kiz; ikizi Alaeddin zdenren air. ykde ikizi yok.

lk ve ortay St mamda okudu. Varlk lisesine devam etti.
Byk Dou niversitesinden mezun oldu. Dirili slm Medeniyeti
Enstitsnde yksek lisans, EdebiyatOrtadou ve Yeryz Enstitsnde doktora
yapt.
Maveradakrs at; rencilerini mezun etmedi.
Kendi takmndan baka takm tutmaz. Didinin beyaz; iki lek kltlm.
Etnikle deil, etikle ilgilendi.
Cmle mhendisi; yazlarna pusula koyarsanz, hep kbleyi gsterdiini g-
rrsnz.
Kentin ortasnda Anadolu bozkr; tabiata kmad, nk kendi tabiat.
Evi bahe katnda olduundan mdr bilmem; Gl Yetitiren Adam yazd.
imdilik tek roman.
Bildim bileli Dede Efendide oturur; post-nin.
eksiz-phesiz, Muhammedi insan ve yazar.
Hi k olmam izlenimi verir; oysa, aksz klliyat sahibi olunur mu?
Borgesin en yerlisi.
Yzyle gler; gamn gamzeleriyle gizler.
Onu hep ayn yata bilirim; genliin cokunluuyla, yalln gnl tokluu-
nu, mutedilliini meczeden bir miza: Orta yata durdu biteviye.
Kahvede oturmaz. Nicedir le sonlar gittii giyotinde, cehenneme (bu iki
szck Nuri Pakdile ait) onyedinci kattan bakar.
Ne vakit cankurtaran grsem, siren sesi duysam, Hastalar ve Iklar, ardn-
dan da ok Sesli Bir lm yaarm.
Gazetelerdeki kesini dergi gibi kulland. Piyasa gndemine taklmad.
Kendi gncelini nsanln gncelini gndemletirdi.
4
___________________________________Medeniyetin Burlar RASM ZDENREN KTABI
Trkiye leinde, insan idrakinde gerileme durur ve bugnden itibaren ge-

lime balarsa, ancak yzyl sonra, yazdklar zihinlerde karlk bulur. Bu cmleye
Necip Fazl, Sezai Karako, Nuri Pakdil de dhil. ncelikle de, yllarca korkutula
korkutula sindirilmi insanmz, bu sendromdan kurtarmak iin bir yzyl da salt
okama rehabilitasyonu gerekmektedir.
Hilm: tm szckler iinde, onu en gzel tanmlayan.
(lgilisine not: Devam, Hasan Aycnn Asasnn 7. sayfasnda.)
5
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
RASM ZDENRENN HAYAT HARTASI
DRS NEB UYSAL
Gezindii dil corafyasnda zengin bir dnyann baarl bir temsilcisi olarak
edebiyatmza iz dren, ykleriyle belleklerde hi silinmeyecek izler brakan,
yk tadnda denemelere imza atan, szn ltsn mana derinlii ile birletirip
zenginletiren bir sz ustasnn, Rasim zdenrenin, yaam yksn kaleme
almak zor bir i olsa gerek. Nursel Duruelin deyimiyle ykleri bile zetleneme-
yen bir ustann yaamn birka sayfaya sdrmak, onu ne kadar tantp anlata-
caktr bilinmez. Bilinmelidir ki maksadmz, okurun zihin dnyasnda ksa bir Ra-
sim zdenren belgeseli canlanmasna yardmc olmaktr.
Rasim zdenren, 1940 ylnn mays aynda bir bahar gn Marata ikiz
kardei daha dorusu by sayd Aleddinden yaklak bir saat sonra dn-
yaya gelir. Kendisine baba tarafndan dedesinin ad olan Rasim, Adn biz vere-
lim, mrn Allah versin. dualaryla balanr. lk ocuklar da ikiz olarak dnya-
ya gelen baba Hakk Bey aslen stanbul Eypl, anne Aye Hanm ise Maraldr.
Aile, anne tarafndan Necip Fazl ile de akrabadr.
Henz alt aylkken yrmeye, dokuz aylkken de konumaya balayan Ra-
sim, dedesi ve ninesinin canlandrarak anlatt masal, destan ve trkleri dinleye-
rek byr. Babasnn memuriyeti nedeniyle evde daha ok annesi ile vakit geiren
zdenren, baba otoritesinden ok anne hassasiyeti ile rlm bir disiplin etra-
fnda yetiir. kizi Aleddin, kardeine gre daha cana yakn bir ocuktur. Bu zel-
lii ile aile ve dostlar arasnda ok sevilir, itibar grr. Rasim ise ona gre daha
atk kal ve ask suratldr. Rasimin, ikizine kyasla aile tarafndan dlandn
dnen anne, onu daha ok sever ve tutar. ocuklarn ticaretten ok okumaya
ynlendiren baba Hakk Beyin grev yerinde yaanan hareketlilik, aileyi Malatya,
Tunceli, Mara hattnda dolatrr durur.
Kk Rasimin Maratan ilk ayrl, baba oca olan stanbulla tanma-
sna vesile olur. Bu ziyaretten bir yl sonra 1947 sonbaharnda, iki karde el ele
okulun yolunu tutar. Marata balayan ilkretim gnleri, Malatyada devam eder,
Tuncelide nihayete erer. zdenren kardelerin bu dnemde hayatna giren iki
ey, bisiklet ve kitap, onlar iin ei benzeri olmayan birer elence arac olur. Bun-
6
lardan ikincisi, zamanla hayatlarnn vazgeilmezi hline gelir. lkretim yllarn-

da kitapla kurulan bu sk dostluk, onlar sarp sarmalar, bir daha hi brakmaz.
zdenrenin okul yllarnn bir blmn geirdii Tunceli gnleri, kendisi
iin kazanm saylan birka mspet gelime dnda pek ho gemez. Marata
alt ortamdan uzak kalan Rasim iin Tunceliden geri kalanlar unlardr: Ga-
zete ile tanp onunla nsiyet kurmas, daha nce izlerken bir anlam veremedi-
i halk oyunlar ile ilgili deien kanaatleri ve ilk yaz denemesi olan Mara konu-
lu kompozisyon.
Rasimin liseye balamas onun iin unutulmaz bir hatraya tesadf eder.
Okula kayt yaptrd srada okul idaresinden ald derginin kapan ssleyen
portredeki kiinin -Sait Faikin- okul mdr olmayp usta bir ykc olduunu -
renince yanaklar kpkrmz olur. Bu tatl hatra ile liseye balayan yazarn Haba-
bam Snfn andran snfndaki arkadalar arasnda Erdem Bayazt, Sait ve Ca-
hit Zarifolu kardeler, Hasan Seyithanolu gibi isimler vardr. Rasimin bu sima-
larla lise yllarnda balayan yaknl, tazeliini ve canlln hi kaybetmeden yl-
larca devam edecektir.
Rasim zdenren, yk yazmaya lise yllarnda balar. Bu balangta s-
nf arkadalarndan Ali Kutlayn rol ok byktr. yle ki usta yazar, kendisinden
daha gzel yazdna inand Kutlayn, Rasim zdenren imzal yklerin filizle-
nip bymesinde oynad rol ve onun yk vadisindeki baarsn, Ali Kutlayn
lmnn ardndan kaleme ald yazsnda bir kez daha itenlikle dile getirmek-
ten kendini alamaz (9 Kasm 2008, Yeni afak).
Lise gnleri, Rasimin yazma heyecann doyasya tatt gnlerdir. Yazar, li-
seye devam ettii dnemde Tuncelide iken tanma imkn bulduu gazeteyle
olan irtibatn memleketi Marata biraz daha ilerletme frsat elde eder ve zaman-
la burada kan gazetelerde yazmaya balar. Yerel gazete Hizmette kan bu ya-
zlar, ierik ynyle sanat ve edebiyat dnyasndan uzak olsa da onun iin nem-
li ve yararl admlardr.
Rasim zdenrenin kendi deyimiyle yazarlk pasaportunu almas, Akar Su
baln tayan yksnn Varlk dergisinde (1 Ocak 1957, S. 445) okurla bu-
lumasyla gerekleir. Yazarn gen yata byle bir dergide kendisine yer bul-
mas, onu, snf ve okulu bata olmak zere ehrin her kesinde ilginin merkezi
hline getirir. Artk Varlkta varln duyuran zdenrenin hayatnda yeni bir d-
nem balamakta, yeni bir sayfa almaktadr.
lkler nemlidir. lk ak, ilk ocuk, bir ynetmen iin ilk film, bir yazar iin ilk
yaz Yaymlanan ilk yksne bakarak, zdenrenin bu vadide nerelere ulaa-
bilecei ve yazarlk kabiliyeti tahmin edilebilir.
Rasim zdenrenin yaz hayatna adm att gnler, dnce/inan dn-
yasnda da birtakm araylarn yaand zamanlara rastlar. Karlat birtakm
olaylar neticesinde inan ve dnce dnyasnda yaanan hareketlilik, onu d-
7
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
nmeye, sorgulamaya sevk eder. Zira baz fikirleri kr krne kabullenmek iste-
mez. Zaten mizac da buna msaade etmez. Onun bu tarz araylar iinde olduu
lise yllar, sanat ve edebiyata dnk etkinlikler asndan hayli dolu geer. Bu d-
nemde alkan ve dinamik bir duru sergileyen Rasim zdenren, ilerleyen d-
nemlerin nemli sanat ve fikir adamlar olarak toplum nne kacak olan Cahit
Zarifolu, Erdem Bayazt, Akif nan gibi isimlerle birlikte hareket eder.
Rasim zdenren, Eyll 1958de stanbul Hukuk Fakltesine kaydolur. Tah-
silini tamamlamak zere geldii stanbul, onun iin bir anlamda baba ocana d-
ntr. Nitekim bu dn, birka yl iinde tm aile bireylerini kapsayacak ekil-
de geniler. Genileyen yalnzca aile fertlerinden oluan halka deildir. Akif nan,
Erdem Bayazt ile Marata atlan arkadalk tohumlar, bu isimlerin de stanbula
gelmesiyle geliir, kkl bir nar hline dnr. Bu deiim, Rasimin inan ve fi-
kir dnyasndaki talar da yerine oturtur; glgeler, yerini belirgin ekillere brakr.
zdenren, 1960 sonbaharnda nemli bir yazarla tanr: Dostoyevski.
Onunla zaman ve meknn tesinde bir ba kurar. nl romancya duyulan bu
samimiyet ve hayranlk, yazara Dostoyevskinin btn eserlerini okutturur. yle ki
yazarn panel, sylei, konferans gibi programlarda kendisine kimleri/ neleri oku-
yalm eklinde yneltilen sorulara verdii cevap, hep ayn olmutur: Dostoyevs-
ki.
Tanmalar, 1962de Sezai Karakola ve anne tarafndan hsm olan Necip
Fazlla srer. Karakou yakndan tanmak ve onun anlattklarn kendi azndan
dinlemek, zdenreni birka yl yazmaya ara verecek ekilde derinden etkiler.
Nuri Pakdilin tevik ve gayretleri ile kurulan bu dostluklar, Gen Rasime ok ey
retir, kazandrr. Yazar ayn yl, gazetecilik enstitsne yazlr. Zamann okuma,
yazma ve dostlaryla sohbet ederek geiren zdenren, kendi ifadesiyle, tahsili-
ni bu ekilde srdrr.
1964, zdenrenin okurun huzuruna ilk kez bir kitapla kt yldr. George
Orweln mehur eseri Hayvan iftliini Trkeye eviren yazar iin bu alma,
adeta bir vitrine ktr. Yazar, ayn yl gazetecilik okulundan mezun olur.
1965 ylnda Karakoun yazarca emir telakki edilen szleri, onu tekrar ka-
lemle ktla buluturur, yeniden yazmaya yneltir. Mart 1966da Karako tarafn-
dan karlan Dirili dergisi, alt yllk bir hasretin ardndan okuyucusunu selamlar-
ken Rasim zdenrenin sahne arkasnda ve nnde aktif olarak yer ald g-
rlr/ bilinir. Diriliin mutfanda yaynclk hayat boyunca yararlanaca bilgileri
renen zdenren, 1967 ylnda hukuk fakltesinden mezun olur, almak iin
Ankaraya gider, ardndan Devlet Planlama Tekilatnda uzman yardmcs olarak
ie balar.
Ankara, yazarn kader birlii ettii kiilerle tekrar bir araya geldii yerdir. Tu-
ran Karata, Rasim zdenren Szl balkl yazsnda birok entelektelin
aksine yazarn Ankarada kaln dikkate deer bir zellik olarak grr ve deer-
lendirir. Ancak zdenrenin bir kula hep stanbulda, yani Sezai Karakotadr.
8
Yazar 1967de yklerinden oluan Hastalar ve Iklar adl eserini Karakoun

rehberliinde yaymlarken byk bir tecrbeden yararlandnn bilincindedir.
1969 yl, Nuri Pakdil tarafndan karlan ve Rasim zdenren, Akif nan, Er-
dem Bayazt gibi isimlerin katkda bulunduu Edebiyat adl dergiyle balar adeta.
Ancak bu balang, kendisine kar bir giriim olduu gerekesiyle Karako tara-
fndan ho karlanmaz ve Edebiyat ekibi ile Karako arasndaki ilikiler bozulur.
Byk Dou ve Diriliin sanat ve edebiyata bakyla beslenen Edebiyat, o d-
nemin ilgi gren dahas ses getiren dergilerinden biri olmay baarr ve 1984n
son gnlerine kadar varln srdrr. Yazar, ayn yl (1969), Aye Hanm ile ya-
rm yamalak bir grten sonra gyabnda yaplan bir trenle nianlanr. Evet, t-
ren gyabnda yaplmtr, nk damat aday alt kurumdan (DPT) izin ala-
mamtr. stelik hemen o gnlerde nianlsn ok fazla gremeden Amerikaya
gitme meselesi ortaya kmtr.
Yazarn Amerikadaki ilk gnleri, yazmalardan kaynaklanan bir yanll-
n dzeltilmesine ynelik abalarla geer. Bu arada ngilizcesi de sorun olmu-
tur. Ancak o, kararll ve alkanl sayesinde nne kan engelleri birer birer
aarken bir taraftan ngilizcesini gelitirir, dier taraftan yeni dnyay kefe ve id-
rake alr. zdenrenin merak ve istekle rl Amerika seyahati, doup by-
d lkenin kaderi gibi, muhtra nedeniyle kesintiye urar. Bu nedenle yksek li-
sansn yarm brakmak durumunda kalan yazar, getirdii kitaplar bile snrndan
ieri sokamayacak ekilde dner lkesine.
zdenren, Amerika dn evlenir. Tercme almalarna ve yazlarna
kald yerden devam eder. slam Devletinde Mali Yap adl evirisini yaymlar.
Yazar bir sre sonra askere gider. Askerde iken daha nce eitli dergilerde
yaymlanan yklerinden oluan zlme okurla buluur. Askerlik srasnda ba-
balk duygunu da yaayan yazarn ok Sesli Bir lm adl yk kitab o yllarda
vitrinlerdeki yerini alr.
Rasim zdenren, 1975te DPTdeki grevinden istifa eder, Kltr Bakan-
lnda mavir olarak almaya balar. Ancak bu yl, birtakm olumsuzlukla-
rn cereyan ettii bir yl olur yazar iin. Kadim dostu Nuri Pakdil ile aralar alr,
Karakola devam eden samimiyet ve kardelik havas ksmen bozulur. Dostlukla-
rn bozulmas, dergilerin ve dergileri besleyen kalemlerin susmasna neden olur.
Suskunluk aslnda yeni bir arayn ve balangcn habercisidir. Nitekim bu bekle-
yi uzun srmez, Rasim zdenren ve arkadalar 1976nn son gnlerinde Ma-
vera adn koyduklar dergi ile edebiyat dnyasndaki yerlerini alrlar. Mavera, ya-
zarn kendi ifadesiyle, z varlmz yeniden yrrle koymak isteyenlerin ede-
biyat alanndaki buluma yeridir. Takm ruhuyla hareket eden, izgisini belirlenen
ilke ve disiplinler etrafnda srdren, dergicilie yeni bak alar getiren, kard-
zel saylarla byk beeni toplayan ve hi ara vermeden yayn hayatna de-
vam eden Mavera, kukusuz, Trk edebiyatnn nemli dergilerinden biri olmu-
tur. kt yolda yerellikle evrensellii birletiren bir anlayla yryen Mavera,
9
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
orba datldka byyen, bydke bereketlenen bir sofra olur adeta.

Maverada nemli grevler stlenen zdenren, zaman zaman gnlk ga-
zetelere de yazlar verir. Kendisine ayrlan kesinde yazarken gnlk olaylardan
ve siyasetten uzak bir izgi benimser, srarla sanat ve edebiyat dairesi iinde ge-
zinir. Selim lerinin yazar iin yapt u tanmlama, onun bu tavrn anlatmas ba-
kmndan olduka nemlidir: Rasim zdenren kulaklar btn kesimlere tkal,
kendi inand yolda yryen, yazan birisi.
1977 yl, Rasim zdenren iin gzel anlarla dolu bir yldr. ok Sesli Bir
lm adl yksnden uyarlanan film, Uluslararas Prag TV Filmleri yarmasn-
da jri zel dl alr. Ksa bir zaman sonra, zlme adl yks TRT tarafndan
sinemaya uyarlanr.
1978, yazarn hayatna yn veren -ki birincisi Sezai Karako ile tanmas-
dr- ikinci bir dnm noktas olur. Yazlarndaki tasavvuf ruhunun mayas bu yl ya-
anan olaydan sonra geliir. Ayn yl bakanlktaki grevinden istifa eden zden-
ren, tm zamann ve enerjisini dergiye ayrmaktadr artk. O yl yazarn deneme
dalnda Trkiye Milli Kltr Vakf tarafndan jri zel dlne layk grld yl-
dr. Ayn zamanda Gl Yetitiren Adam romann yaymlad yldr. lgiyle karla-
nan bu roman, zamanla yazarn adyla zdeleir.
Mays 1980de alma hayatna balad ilk yer olan DPTdeki grevine
tekrar dner. Aile adl yks, iki yl sonra Srpaya evrilerek Belgratta ya-
ymlanr. 25 Mays 1982de babasn kaybeden usta yazar, bir yl sonra ayn ta-
rihte Necip Fazln lm haberini alr. 365 gn arayla yaanan bu iki ac olay,
zdenreni derinden etkiler.
Geni kitlelere yky sevdiren ve yk vadisinde ciddi almlar yapan Ra-
sim zdenren, 1983 ylnda, kendisine bir yl sonra Trkiye Yazarlar Birlii Yln
Hikyecisi dln kazandracak olan Denize Alan Kap adl yk kitabn ya-
ymlar. Artk usta bir ykcdr.
Kurulup gelimesinde yazarmzn byk emek harcad Mavera dergisi,
1984te stanbula tanr, yaplan btn itirazlara ramen anonim irket kimliine
brnr. Derginin yapsnda planlanan bu deiiklie kar kan zdenren ve
Bayaztn dergiden kopmas ise edebiyat evrelerinde, dergi iin sonun balang-
c eklinde alglanr, deerlendirilir.
Rasim zdenren, 1980li yllarn ortalarnda, o gne kadar bir edebiyat der-
gisi gibi kulland gazetelerde yazd yazlar derleyip kitaplatrma iine koyulur.
Yazarn en ok bask yapan eserlerinden biri olan Mslmanca Dnme zerine
Denemeler ve Yaadmz Gnler adl eserleri, bu abalarn bir sonucudur. Ru-
hun Malzemeleri (1986), Yeniden nanmak (1987)yazarn bu dnemde sanat ve
edebiyat evresine kazandrd dier eserlerdir.
7 Haziran 1987, yazar iin ac bir tarihtir. Yedi Gzel Adamdan birisi olan
Cahit Zarifolu, krk yedi yandayken bir daha geri dnmemek zere aralarndan
10
ayrlr. Bu, ekip iinde yaanan ilk kayptr. lm haktr, kadere teslimiyet arttr.
Ve hayat olanca hzyla akmaktadr. Yola zarif insan olmadan devam edilecektir
artk.
slup ve setii konulardaki zgnlk, zdenren ile okurun bulumasn
daha geni leklere eker. 90l yllara doru yazarn eserlerine ynelik bu ilgi,
muhtelif yaynevlerini harekete geirir ve yazarn, eserlerini birbiri ardnca neret-
meye balad grlr.
zdenrenin doup bymesinde byk emek verdii Mavera, 1990da sah-
neden tamamen ekilir. Onunla birlikte yazar da uzaklar ortamdan ve yaklak
yl hibir dergide gstermez kendini. Bu ka, Hrtve Okaliptsyklerinin
1993te yaymlanmasna kadar srer. Yazarn yk vadisindeki sessizlii deneme
vadisine de sirayet eder. Bu hl, 1996 ylna dek devam eder, Yeni Dnya Dzeni-
nin Sefaleti ile son bulur. Kent likilerinin okurla bulutuu yl (1998), yazar ken-
disi hakknda yaplan yky brakt (m?) tarzndaki yorumlara Kuyu ile cevap
verir.
zdenrenin son yzyla ve dolaysyla ikinci bin yla vedas, Yzler ve K-
peke Dncelerin neri ile olur. Bu veda, yeni (bin) yln ilk gnlerinde kaybe-
dilen, daha doru bir ifadeyle lmszle hicret eden kadim dost Akif nan iin-
dir aslnda. Akif nan, 6 Ocak 2000de doum yeri olan Urfada, toprann alnd
yerde ebed meknna yolcu edilir sknet ve teslimiyet iinde. Yeni bin yln getir-
dii aclar, can dostun vefat ile kalmaz, aileye de srar. 2002de anne Aye Ha-
nm, 2003te ikizi Aleddin hakkn rahmetine kavuur.
2003te gerekletirilen kutsal yolculuk sonras Akn Diyalektii eserini ka-
leme alan yazar, bir yl sonra en hacimli eseri olarak dikkatleri eken Dnsel
Duruu okuyucunun beenisine sunar.
2005te DPTden emekli olan Rasim zdenren bir yl sonra 50. sanat yln
kutlar. Yedi Gzel Adamn airi Erdem Bayazt 2008de ebediyete yolcu eden
yazarmz, 2009 ylnda mknsz ykleri karr. Ayn yl TBMM tarafndan her
yl verilen stn Hizmet dl ile mkfatlandrlr.
zdenren, hlen kendisi iin bir tutku olan yazmaya devam etmektedir. lk
eseri bir yk olan yazarn yaam yks imdilik srmektedir. Kendisine hayr-
l, uzun bir mr dileriz.
Elli yl akn yaz hayatnn sonunda zdenrenin yazdklar 33 kitap zarfn-
da okurun huzuruna kmtr. evirisini de bu sayya dhil edersek 35 kitaplk
muazzam bir klliyattr bu bereketli mrn hslas.
Kitaplaan Eserleri
yk
Hastalar ve Iklar (stanbul 1967)
11
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
zlme (Ankara 1973)

ok Sesli Bir lm (Ankara 1974)
arplmlar (Ankara 1977)
Denize Alan Kap (stanbul 1983)
Kuyu (stanbul 1999)
Anszn Yola kmak (stanbul 2000)
Hrt (stanbul 2000)
Toz (stanbul 2002)
mknsz ykler ( 2009)
Roman
Gl Yetitiren Adam (Ankara 1979)
Deneme / Edebiyat
Ruhun Malzemeleri (stanbul 1986)
Kpeke Dnceler (stanbul 1999)
Yaz, mge ve Gereklik (stanbul 2002)
Deneme / Hayat ve Edebiyat

Yumurtay Hangi Ucundan Krmal (stanbul 1987)
Ben ve Hayat ve lm (stanbul 1997)
pin Ucu (stanbul 1997)
Acemi Yolcu (stanbul 1997)
Kent likileri (stanbul 1998)
Yzler (stanbul 1999)
Akn Diyalektii (stanbul 2002)
Deneme / Dnce
ki Dnya (Ankara 1977)
Mslmanca Dnme zerine Denemeler (stanbul 1985)
12
Yaadmz Gnler (stanbul 1985)

Yeniden nanmak (stanbul 1987)
Kafa Kartran Kelimeler (stanbul 1987)
apraz likiler (stanbul 1987)
Mslmanca Yaamak (stanbul 1988)
Red Yazlar (stanbul 1988)
Yeni Dnya Dzeninin Sefaleti (stanbul 1996)
Eikte Duran nsan (stanbul 2000)
Dnsel Duru (stanbul 2004)
Siyasal stiareler (stanbul 2010)
eviri
Hayvan iftlii (George Orweldan, stanbul 1964)
slamda Devlet Nizam (Mevdudiden, Ankara 1967)
slam Devletinde Mali Yap (Dr. S. A. Sddkiden, stanbul 1972)
KAYNAKA
Eryarsoy, M. Nezir (2009), Gl Yetitiren Adam Rasim zdenren, stanbul:
lke Y.
Haksal, Ali Haydar (2008), Rasim zdenren -Ruh Denizinden ykler-, s-
tanbul: nsan Y.
Kahraman, lim (2007), Iyan Kelimeler Rasim zdenren, stanbul: Kak-
ns Y.
Karata, Turan (2010), Rasim zdenren Szl, www.dunyabizim.com
(26.02.2010).
zdenren, Rasim (2008), Messif Bir Yitim: Ali Kutlay ld Yeni afak,
9 Kasm 2008.
13
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
1.YKYLE VE DOSTLUKLA
DOLU BR HAYAT
I.1.1.Marata Bir Eypl

Rasim zdenren, ikinci dnya savann olduu yllarda Anadoluda
memurluk yaparak geimini temin eden bir ailenin ikiz ocuu olarak Marata
domutur.1 Annesi ev hanmdr ve kendisinden nce yine ikiz ocuk dnyaya
getirmitir. Ailesi, maddi manevi adan Anadoluda yaayan herhangi bir aileden
farkszdr.
Yazarn babasnn anne taraf ankr, babasnn baba taraf ise Gnenlidir.
Yazarn anlattna gre dedeleri 350-400 yl nce stanbula, Eype, g etmitir.2
Yazarn dedesinin ad: Rasim; dedesinin babasnn ad ise Neciptir. Babas-
nn slalesi Eypte Kahveciler veya Kahvecioullar olarak bilinmektedir. Ancak
1934 ylnda soyad kanunu ktnda nfus memuru oullar olmaz, der. Bunun
zerine yazarn babas ren soyadn almak ister. Ancak bu soyad daha nce
alnd iin yazarn days bizimki de zdenren olsun. der. Days kardelerine,
ailesine bu soyadn almalar iin telgraf eker. Ancak telgraf oraya gittiinde her
nasl olduysa zdenren soyad zdengile dnr. Bu nedenle slalenin bir
ksm zdengil soyadn kullanmaktadr.3
Yazarn anne taraf ise Maraldr. Annesi, anne tarafndan Necip fazl Ksa-
krek ile akrabadr. Annesiyle babas, babasnn memuriyeti nedeniyle Marata
alt srada evlenirler.
zdenren, ocukluunun ilk yllarn dede (annesinin babas) sevgisiyle
dolu dolu geirmitir. Dedesi Hac Nuri Beyi 2,5 yandan itibaren hatrlayan ya-
zar; dedesinin, kendisini ve kardeini ok sevdiini belirtir. Dedesi vefat ettikten
sonra bu kez ninesinin, (annesinin annesi) Hatice Hanmn sevgisi ve ilgisini g-
rr. Ninesi kiiliinin oluumunda nemli bir rol stlenir. Ninesinin anlatt heyket-
ler (masallar), masal kahramanlarn canlandrarak anlatmas, syledii trkler
yazarn ocukluundan unutamad en gzel hatralardr.4
1 ZDENREN, Rasim Yeni afak, 9 Mart 2006

2 Buradaki bilgiler, Rasim zdenrenle yaptmz mlakata dayanlarak yazlmtr.
3 a.g.m.
4 KAHRAMAN, lim, Rasim zdenrenle Mavera Yolculuu, 18. konuma, Bur FM
14
Yazarn babas Hakk Bey, inaat mhendisi olup eitli illerde fen memuru
olarak almtr. Hakk Bey, Maraa memuriyet mnasebetiyle 1920li yllarn
sonlarnda veya otuzlu yllarn balarnda geliyor. Yazarn, anne- babas 1937 y-
lnda evlenmilerdir. Anne- babasnn arasndaki ya fark 20-25 yldr.5
1895 (1311) ylnda Eypte domu olan Hakk Bey, uzun sre Rasim
zdenrenle ayn evde yaar. Hakk Bey, 26 Mays 1982 tarihinde vefat etmitir.6
Yazarn annesi Aye Hanmdr. Aile arasnda ise Nezahat diye bilinir. nk
annesinin ninesinin ad Ayedir. Akranlar da onu kzdrmak iin ona nine diye
hitap etmektedirler. Annesi, durumu babas Hac Nuri Beye ikyet edince ba-
bas, ismini deitirir ve o andan itibaren ona Aye veya nine diyene para cezas
uygular.7
Yazarn annesi ayn zamanda anne tarafndan Ksakrek slalesine men-
suptur. Aile, 1700l yllara kadar Dulkadirolu diye bilinmektedir. Ancak o yzylda
bir ktlk olur. Maddi durumu iyi olduu iin dedeleri ktlk ylnda yardm isteyenle-
rin uvallarn krekle doldurur. Dedelerinin yardm datt krein sap krktr.
Krein sap krk olduu iin de ailenin ad bir sre sonra Ksakrek olarak anl-
maya balar. Necip Fazl Ksakrekin dedesi, mecelle komisyonu yesi, hukuku
Hilmi Bey ile Rasim Beyin annesinin dedesi kardetir.
I.1.2.ocukluk Dnemi
Rasim zdenren, 20 Mays 1940 tarihinde Marata domutur. Yazarn,
kardei vardr. Bunlardan birisi kendisinden bir saat nce domu olan ikizi
Aleddin, dier iki kardei ise kendi doumundan yirmi ay nce doan ikiz abla-
lar Necibe ve Nedimedir. Ablalarndan birisi olan Necibe, henz dokuz aylkken
ishalden lm, dier ablas Nedime ise halen hayattadr.8
zdenren, annesinin anlattklarna dayanarak kendisinin alt aylkken yr-
meye, dokuz aylkken de konumaya baladn syler. kizi Aleddin ise, doum
esnasnda ebenin ayan krmas nedeniyle bir buuk yana geldiinde yrme-
ye, daha sonra da konumaya balamtr.9
zdenren; 1945 ylnda, daha sonra kendisi iin byk bir tutkuya dne-
cek olan sinemayla tanr. Kendisini ve kardeini sinemaya ilk kez gtren, kom-
ularnn oludur. Seyrettikleri filmin kum lnde cereyan eden bir sava filmi
olduunu syleyen yazar, evdekiler Film gzel miydi? diye sorduklarnda karde-
iyle ok gzeldi cevabn verirler. Filmi anlat. dediklerinde ise Aleddinle siz
5 HAKSAL, Ali Haydar, Rasim zdenrenle yks ve Sanat zerine Bir Konuma, Yedi klim,
s.62, nu:107-108, ubat- Mart 1999
6 Buradaki bilgiler, Rasim zdenrenle yaptmz mlakata dayanlarak yazlmtr.
7 a.g.m.
8 Aleddin zdenrene gre ablalar Necibe iki yandayken lmtr. Bkz: Unutulmuluklar, s.19,
z Yay., stanbul, 1999
9 Aleddin zdenren, Unutulmuluklar adl eserinde iki yan doldurduu gn yrdn yaz-
maktadr. b.k.z., Unutulmuluklar, s.19,
15
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
benim arkamda durun, onlar gibi yryelim. der ve askerler gibi ellerini sallayarak
rap rap diye yrr. Mara klasnn evlerine yakn olmas nedeniyle askerlerin
yrynn kendisini her zaman etkilediini belirten yazar, askerlerin syledii
marlar vesilesiyle ortaya kan ritmin de kendisi iin ho bir an olarak kaldn
anlatr.10
Yazar, 1946 ylnda ilk kez Mara dna karak stanbula, baba oca
Eype, gider. Gelen telgrafta amcasnn vefat ettii yazldr. zdenren, babas-
nn aladna ilk kez o gn ahit olur. Vefat eden amcas, daha nce ad geen
Basri Beydir. O yllarda stanbula gitmek iin karayolu henz yaplmam olduu
iin seyahat, posta treniyle yaplr. zdenren, gn gece sren bu yolcuu
unutamaz.
Yazar, ilkokula ikiz kardeiyle 1947-1948 retim ylnda Marata, Sakarya
lkokulunda balar. zdenren, okula balad ilk gn unutamad anlarndan
birisini yle anlatr:
O gn annem bizi, yani ikiz kardeim Aleddin, ablam, mz sabah na-
maz vakti uyandrd. mze de yeni nlkler dikilmiti. Evimizin alt katndaki
mutfakta eme suyu vard. O suyla defalarca ykandk. Abdest aldk. Gene y-
kandk abdest aldk... Artk bilemiyorum; ykanmaya m doyamyorduk, yoksa okul
vaktine kadar zaman nasl geireceimizi mi bilemiyorduk.
Ellerimizi, ayaklarmz, bamz ykayp birbirimizle karlatryor, bir daha
ykanyorduk. Bu manzaray hi unutamam. Nihayet okula gittiimizde kendimi ilk
defa yetikin, byk bir adam gibi grmtm.11
zdenrenin Marataki ilkokul renimi sadece iki yl ile snrl kalacaktr.
zdenren, 1949-1950 retim ylnda ikinci snftan nc snfa getii yl, ba-
basnn tayini knca Malatyaya tanrlar..
ocukluk gnleri ayn zamanda yazar ve kardeinin okuma zevki kazana-
caklar yllardr. Yine lkokul nc snfta iken okuduklar, Deniz Suyu Neden
Tuzludur? ve Krmz apkal Kz adl masallar ilk okuduklar kitaplardan aklla-
rnda kalan masallardr. lkokulun beinci snfndayken kardei Aleddinle bera-
ber bir kitapdan kiraladklar A.Ziya Kozanolu ile F. Fazl Tlbentinin roman-
lar ve Hazreti Ali Cenkleri bata olmak zere bulduklar kitaplar byk bir evkle
okurlar.
Malatyada be yl kalp ilkokulu orada bitiren, ortaokula da Malatya
Ortaokulunda balayan zdenren, ortaokul nc snfa getii 1954 ylnn
Haziran aynda babasnn tayini Tunceliye knca ortaokulu orada bitirmek duru-
munda kalacaktr. Tayinin nedeni ilgintir. Btn brokratlarn Cumhuriyet gazete-
si okuduu bu yllarda yazarn babas Hakk Bey, Ulus gazetesi okumaktadr. Bu
gazeteyi okuduu iin dnemin valisi Ahmet Tekelioluna ikyet edilir. Vali, Hak-
k Beyi hemen artarak Sen Ulus gazetesi okuyormusun diye azarlar. Hakk
10 a.g.r.p., 1. konuma
11 Bu blmdeki alnt zdenrenle yaptmz bir sohbete dayanlarak yaplmtr.
16
Bey her ne kadar, Muhaliflerimiz bakalm bizim iin neler sylyor, onun iin takip
ediyorum demise de bu, Vali Tekelioluna inandrc gelmez. Yazarn babas,
Tunceliye bayndrlk (nafia) mdr olarak srgn gnderilir.12
Yazar, kardeiyle beraber balad okul hayatna ortaokul ikinci snfa ka-
dar birlikte devam eder. Ancak kardei bu snftayken haylazlk yaparak okuldan
kamaya balaynca ayn yl snfta kalr. Bundan sonra iki karde okul hayatlarna
ayr snflarda devam edeceklerdir. Ortaokul nc snfa gelindiinde, okulun
son gnleri Hakk Bey emekli olur. Aile, Hakk Bey emekli olunca hemen Maraa
tanr. Ne var ki emeklilik gnleri tam da o gnlerde yaplmakta olan ortaokul bi-
tirme snavlarnn balayaca gnlere denk dmtr. Aile, Maraa geri dner;
ancak zdenren, ortaokul bitirme snavlarn verip diplomasn alncaya kadar
Tuncelide kalacaktr.
I.1.3.Lise Yllar ve lk yk
1955 yl, ayn zamanda yazarn liseye balad yldr. Mara Lisesine kayt
yaptrd srada mdr yardmcs her renciye 50 kurua satlan dergiyi ona da
uzatr. Hamle adndaki bu renci dergisinin kapandaki elle yaplm bir portre
dikkatini eker. Portrenin altnda yle yazmaktadr: Sait Faike Sayg Yazar, o
gn iin, Sait Faik hakknda bir bilgi sahibi deildir. Onun okula hizmetleri gemi
vefat eden nceki okul mdr olabileceini dnr.13 Bu derginin lisenin yayn
organ olarak edebiyat retmenlerinin gzetiminde Nuri Pakdil adndaki mezun
olmu bir renci tarafndan karldn da okul baladktan sonradan renir.14
Yazar, bylece liseye balam olur. Yazarn okuduu snf 60-70 kiiliktir
ve Hababam Snfnn adeta canl bir rnei gibidir. Btn haylazlar, yaramaz-
lar, muzipler sanki bu snfta seilip toplanmtr. Snf rencilerinin arasnda ok
zeki olanlar olduu gibi okumay henz doru drst skemeyenler de vardr.
Haylazlarla dolu olan snfn rencileri arasnda, yazarn yan sra Cahit Zarifolu
ve aabeyi Sait, Erdem Bayazt, Ali Kutlay, Hasan Seyithanolu, zcan Tamer ve
hsan zkan gibi sonradan adlarn Trkiyenin duyaca kiiler de vardr.15
zdenren, Tunceliden edindii alkanlklarn da etkisiyle snfta varln
hemen hissettirir. Tuncelide 13 kiilik bir snfta okuyan yazar, 60-70 kiilik snfn
en aktif rencilerindendir. retmenlerin sorduu hemen her soruya cevap ver-
mektedir. Ancak bu durum arkadalarnn houna gitmez. Her derste, her soru-
yu cevaplamamas konusunda onu uyarrlar. Buna ramen bir sre sonra snfn
baka rencileri de kendilerini gstereceklerdir. zcan Tamer, resim ve mzie
olan kabiliyeti, Sait ve Cahit Zarifolu kardeler ise matematik ve fen derslerindeki
12 Buradaki bilgiler, yazarn 7 Nisan 2007 tarihinde Aratrma Kltr Vakfnda gerekletirdii ve bi-
zim de katldmz Gemiten Gelecee Ko(nu)anlar adl sohbet programnda verdii bilgilere
dayanlarak yazlmtr.
13 RMY, 14. konuma
14 ZDENREN, Rasim, Kubak, Hece, nu:126/127/128, s. 14, Haziran-Temmuz-Austos 2007
15 b.k.z: a.g.d.,s.14-15
17
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
yetenekleriyle temayz edeceklerdir.16

Bylece aylar geip gider. Ders ylnn ortasna gelinmitir. 1956 knn ilk-
baharna den gnlerinden birinde, ders arasnda yazarn arka srasnda oturan
Erdem Bayazt, yazara Ali bir hikye yazm der. Yazar, Ya yle mi grebilir mi-
yim? diye sorar. Ancak Ali Kutlay, hikyesini gstermek istemez. Yazar, grmek,
okumak iin srar eder. Bu arada yky nasl yazdn da sorar. Ali, hikyeyi ver-
memekte kararldr. zdenren, Erdem Bayazttn anlattklarndan Ali ile Erdemin
birka yldan beri yk, iir gibi eyler yazdklarn hatta bunlardan bazlarnn
mahalli bir gazetenin ocuk sayfasnda yaynlandn renir. Yazarn ikiz kardei
de daha ilkokuldayken iire balamtr. Ancak yazar, o gne kadar kendiliinden
bir ey yazmamtr. Ev devleri dnda tek yazd ey daha nce de bahsi ge-
en, Mara anlatt bir kompozisyondur. Yazar, gn boyu, Kutlayn hikyesini
okumak iin srar eder. Fakat Kutlay, nazlanr ve hikyeyi vermez. zdenren,
bunca srarna ramen, hikyeyi okumak iin yanp tututuum sanlmasn. im-
den Alinin bu hikyesini okutmak, beenilmek, takdir edilmek, istediini d-
nyor, asl bu yzden hikyeyi okumak istiyordum. diye anlatr. zdenrenin
asl amac arkadan motive ederek onun hikye yazmaya devam etmesini
salamak, motive etmektir. Hikyeyi bir trl okuyamayan yazar, ders bitiminde
de Kutlayn peini brakmaz. Hikyeyi isteyip durur. Kutlay, bir artla hikyesini
verebileceini syler. art: zdenrenin de bir hikye yazmasdr. Sen de bir
hikye yaz, ben seninkini okuyaym, sen de benimkini okursun 17der. ki arkada
bylece anlam olur. O gne kadar sadece bir kompozisyon yazm olan yazar,
hikye yazmaya baladmda anlatacak baka birok hikyelerim olduunu da
fark etmitim18 demektedir. zdenren, verdii sz tutarak bir hikye yazar. Er-
tesi gn bu hikyeyi Kutlaya verir ve onun hikyesini okur. zdenren, bir an iin
aakalr. nk Kutlayn hikyesi manzumdur. Kutlay, yksek bir tepeden, belki
de Mara Kalesinden uarak gkyzne alan bir ocuun hikyesini anlatmak-
tadr. Hikyenin sonunda ise bu olaanst olayn bir d olduu anlalr. Hikye,
basit grnmesine ramen zdenren, arkadann yazmaya devam etmesini is-
tedii iin, yknn harika olduunu syler. Okuma sras Kutlaya geldiinde ise
o, zdenrenin hikyesini beenmez. Yazarn ifadesiyle hain eletirilerde bu-
lunur. Hikyenin kahraman olan ocuun sonunda lmesi hlinde hikyenin dahi
etkili olabileceini syler. zdenren, bunun yeni bir hikye olacan, hikyenin
yapsn deitirmek gerekeceini, fakat byle bir hikyenin de olabileceini, ken-
disi yeni bir hikye yazarsa byle bir hikyeyi de yazabileceini belirtir. ki arka-
da, yeni bir hikye yazmak konusunda anlap vedalarlar. Bu tatl rekabet, hi
aksamadan aylarca ayn ekilde, devam edecektir.19
16 b.k.z: a.g.d.
17 a.g.d.
18 a.g.d.
19 a.g.d.
18
I.1.4.Fikr Araylar
Yl, 1957dir. zdenren, bir gn gazete bayisinde bir kitap grr. Kitabn
ad: Nereye Gidiyoruz? Yazar ise, Varlk dergisinden aina olduu, yazlarn
devaml okuduu, ayn zamanda derginin bayazar olan Yaar Nabi Nayrdr.
1.basks 1948 ylnda yaplm olan kitab hemen alarak okumaya balar. O gne
kadar Atatrk kiilii ile tand Nayrn Atatrk hakknda kitapta yer alan u
anlamdaki ifadeleri dikkatini eker:
Mustafa Kemal, geri diktatrd ama iyi bir diktatrd. ayet o, gerekte
diktatrln tam manasyla yapacak olsayd anayasay ilga ederdi ve diktatr-
ln devam ettirirdi. Fakat hedefi diktatrlk olmad, demokrasi olduu iin
anayasay ibka etti anayasay yrrlkte brakt; fakat kendisi maharetini kullan-
mak suretiyle bu devrimleri gerekletirdi ve devam ettirdi. ayet, gerek anlamy-
la diktatr olsayd, bu ileri yapamazd. Hedefi de demokrasiydi.20
Kitapta yer alan baz dncelerle ilgili kafasnda soru iaretleri olumaya
balayan zdenren, okumaya devam ettii kitabn 3-5 sayfa sonrasnda Bugn
hala baldr plak bir l bedevisinin arkasndan m gideceiz? eklindeki tanm-
lamalar okuyunca, kendi ifadesiyle beyninden kaynar sular dklm gibi olur.
Yaar Nabinin, l bedevisi dedii kii, Hz. Muhammedtir. Byle bir dnce-
nin dile getirilebildiine inanamayan yazar, Evimizde, evremizde, annemizden,
ninemizden Efendimizin adnn salvatsz anlmamas gerektii renmitik. Bir
yazar, bizim ylesine hrmetle andmz bir isme nasl olur da baldr plak l
bedevisi diyebilir. diye adeta isyan ederek kitab kapatr. Yazar, bir yandan da
bu szleri kullanan bir insann mutlaka helak olmu veya arplm olmas ge-
rektiini dnr. Aradan be- on gn geer. Abonesi olduu Varlkn yeni says
eline geen zdenren, Yaar Nabinin adyla derginin daha ilk sayfasnda tekrar
karlanca onun hala helak olmam, arplmam ve yayor olmasna hayret
eder. Kafasndaki soru yumaklar artmaya devam eden zdenren, buna ramen
aboneliini devam ettirmekte ve dergiyi okumaktadr.21
zdenrenin fikr araylarnn balad bu yllarda, Varlk, Yeditepe, Yeni-
lik, Seilmi Hikyeler gibi dergiler yaynlanmaktadr. Yazarn ifadesiyle bu der-
gilerin ortak paydas, hepsinin Kemalist dergiler olmasdr. Zaten o yllar, memur
brokrat snfn ve retmenlerin Cumhuriyet gazetesi okuduu ve gazetenin
Cumhuriyet bal dtan okunacak ekilde katlanp ceplerde gezdirildii za-
manlardr. Yine o yllar, farkl bak alarna sahip dergilerin fazla olmad d-
nemlerdir. Olanlardan da zaten yazarn haberi yoktur.
20 Buradaki alnt, yazarn 14 Nisan 2007 tarihinde AKVde gerekletirdii sohbet programnda dile
getirdii ifadelerdir. Yazarn bir anlamda alnt yapt bu ifadeler iin Yaar Nabi Nayrn Varlk
Yaynlar arasnda km olan Nereye Gidiyoruz? Adl eserinin 3-52. sayfalar arasnda yer alan
Biz de Ak Konualm adl birinci blmne baklabilir.
21 a.g.p
19
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
Bir gn Erdem Bayaztn amcasnn olu olan Mehmet Bayazt, genellikle

zdenrenin bazen de baka arkadalarnn evlerinde mutad olarak yaplan ede-
biyat sohbetlerinden birisine katlr. Sehpann zerinde az nce ad geen dergile-
ri gren Bayazt, bu komnist der bir kenara brakr, bu mason der, br kenara
atar, bu Siyonist, bu solcu... bylece devam edip gider. Bu szleri duyan zde-
nren, aknlkla, Eer bu dediklerin doruysa, u sorumun cevabn vermen la-
zm: Bunlar dediin gibi iseler, hepsinin birbirini tutmas lazm, hlbuki bunlar basit
bir dl iin birbirlerine girmi durumdalar. der. Zira o gnlerde bu dergiler arasn-
da iddetli bir tartma yaanmaktadr. Tartmann sebebi de Necati Cumalnn
Deiik Gzle isimli hikye kitabna Sait Faik Hikye Armaannn verilmesidir.
Kimi dergiler, Cumalnn bu dl hak etmediini, Nezihe Meri, zcan Erg-
der gibi isimlerin bu dl almas gerektiini yazmaktadrlar. Mehmet Bayazt,
zdenrenin bu tartmay kastederek sorduu soruyu Bu menfaat kavgasdr,
bu tr meseleleri onlar her zaman tartr bouup dururlar. Onlara aldr etme
sen gibi szlerle geitirir. Yaplan izahlardan tatmin olmayan zdenren, ertesi
gn Mehmet Bayazt alt bankann i k saatinde yakalar ve Bana dnk
sorunun cevabn vereceksin. Ya sylediin sz geri al yahut da bu sznn he-
sabn ver. Dnk sorunun cevabn renmek istiyorum. diyerek tatmin edici bir
cevap ister. Mehmet Beyle bir ay bahesinde oturup uzun uzun sohbet ederler;
ama konu bir trl sorduu sorunun cevabna gelmez. Bayazt, baka meseleler
etrafnda konuup durur. zdenren, soru zerinde bu kadar srarl durmasnn
nedenini aklarken, imdilerde komnist nitelemesi fazla bir anlam ifade etme-
yebilir ama o yllarda komnist nitelemesinden kendisinden her trl ktlk sa-
dr olacak adam anlalmaktadr. Yine o gnlerde birini komnistlikle itham etmek
ok ciddi bir sulama olarak kabul edilmektedir. Eer bu itham ispatlanacak olursa
adam 141-142. maddeden hapse atarlard. demektedir.22
Mehmet Beyin, okuduklar dergilerle ilgili sarf ettii szleri ok ar bulan
zdenren, sohbet esnasnda tekrar, iddialarn ispat etmesini ister. Bu srarn
arkasnda, aslnda yazarn sz konusu kavramlarn ne olduunu renme merak
da vardr. Mehmet Beyazt bakar ki, bu delikanldan kurtulu yok, Gel bizim eve
gidelim, orada sana baz dergiler vereceim. O dergiler sana sorduun sorunun
cevabn verecektir. der. Eve gittiklerinde zdenrene Serdengeti mecmuas-
n verir. Serdengeti ismi pek houna gitmez zdenrenin. Buna neden olarak
yazar, Biz o yllar Varlk dergisinin, Cumhuriyet gazetesinin sylemine alm-
z; bu tr kelimeler itici geliyordu bize. demektedir. Her neyse diyerek dergiyi
aar ve Gln Hakikatler bal altnda bir Ky Enstitsnde bir kz rencinin
okul tuvaletinde doum yaptndan bahseden haberi okur. Bu haber ona pek
ciddi gelmez, dolaysyla dergiyi de kle almaz. Aabey, ben bunlar okumam,
bana daha ciddi bir dergi varsa onu ver. der. Bayazt, bunun zerine ona Byk
Douyu uzatr. zdenren, bu dergiyi atnda da, olacak bu ya, Dedektif X 1in
faat balkl bir yaz grr. Bu yaz da ona ok basit gelir. Ciddi bir ey varsa
ver, yoksa szn geri alsan da almasan da ben senin deerini anladm. Bana
22 a.g.p.
20
msaade diyerek evden ayrlr. Oysa o yaznn yazar olan Necip Fazln ismini
daha nceden bilmektedir. Nitekim 1954-55 ylnda Tuncelide okurken bir arka-
dann Durun kalabalklar, bu cadde kmaz sokak / Haykrsam, kollarm makas
gibi aarak... msralaryla balayan Destan adl iiri okumas esnasnda adeta
arplm ve hemen arkadandan iiri rica ederek alp ezberlemitir. Hatta daha
nceki yllardan Necip Fazln Geen Dakikalarm isimli iirini bir ders kitabnda
grm ve o iire de hayran kalmtr. Ardndan Sonsuzluk Kervan isimli iir
kitabn alp onu da okumutur. Ancak Mehmet Bayaztla bir araya geldikleri gn,
Necip Fazln eserleriyle daha ileri bir tanma gereklemez. Necip Fazln ge-
rek kendisi gerekse eserleriyle olan asl tanma daha sonraki yllarda gerekle-
ecektir. Nitekim zdenren, Nereye Gidiyoruz? adl eseri okumaya baladktan
sonra kafasnda oluan soru iaretlerinin ve Mehmet Bayazta sorduu sorularn
istedii gibi bir cevabn da sonraki yllarda renebilecektir.
I.1.5.Genlik Gazetesi ve Nuri Pakdil ve M.Akif nan ile Tanma

zdenrenin ve Kutlayn, 1957 ylnda dergilerle olan gyab ilikileri iyice
ilerlemeye balarken ayn yln yaz balarnda Maraa Doan Keeciolu gelir.
Doan Bey, Cumhuriyet gazetesinde muhabirlik yapm, askerlie gitmek ze-
re gazeteden ayrlm, yeni askerliini bitirmi gen bir sanatseverdir. Marata
matbaas vardr ve gazete karmaya hazrlanmaktadr. Doan Keeciolunu
genlerle yine bir sre nce askerliini bitirip Maraa dnm olan Hamle dergisi
ekibinden, iirler de yazan erif Turhan tantm ve onlara bu gazete giriiminden
sz etmitir. zdenren ve Kutlay, Doan Beye, gazetede gnlk yaz yazma,
rportajlar yapma, haftada veya on be gnde bir sanat-edebiyat sayfas hazr-
lamay teklif ederler. Keeciolu, nerilerini scak bir ilgiyle karlar. Gazetenin
hazrlk almalar abuk biter. Doan Bey gazeteye Genlik adn vermeyi d-
nmektedir. nk ona gre bunun dndaki isimler, herkesin kolaylkla bir kulp
takabilecei isimlerdir. Nitekim o dnemlerde Ahmet Emin Beyin kard gazete
iin, Vatan on be kurua satyor denmektedir. Ancak ona gre Genlike kim-
se kulp takamaz. Doan Beyin ne srd bu gereke o an genlere de makul
grnr. (zdenren, sonradan akllarna Vatan gazetesi iin sylenen eylerin
aslnda Genlik iin de sylenebileceinin geldiini syler.23
Sanat-edebiyat almalarna bu derece merak salm bu yetenekli gen-
ler ders ylnn banda kendilerinden nce Nuri Pakdilin kard ve bir renci
dergisi olmasna ramen Trkiyedeki btn edebiyat evrelerince tannm olan
Hamleyi tekrar karmaya alm; ancak okul idaresini ve retmenlerini bu
ii baaracaklarna inandramamlardr. Bu gen kadro, lise ikiyi bitirip lise e
balayacaklar yaz tatili dneminde, tatilini geirmek zere Maraa gelmi olan
Hamlenin kurucusu Nuri Pakdil ile tanma frsat bulurlar. Pakdili bir gn, Genlik
gazetesinin ynetim yerinde Doan Keeciolu ile sohbet ederken gren genler,
onunla tanma frsatn karmazlar. Pakdil de mtevaz kiiliiyle genlerle ilgile-
23 a.g.d.
21
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
nerek hazrladklar edebiyat sayfas iin yaz verir.

zdenrenin lise son snfa getii 1958 senesinde aralarna Urfa Lisesinden
bir arkada daha katlr. retmenini dvd iin tasdiknameyle okuldan uzak-
latrlm olan bu arkada, Mehmet Akif nandan bakas deildir. Onu gyabn-
da zdenrene kendisiyle ayn snfta okuyacak olan kardei tantr: Urfadan
bir arkada geldi: Akif. iir yazyor, mthi iirleri var, hem de aruzla...24 Yazar,
Akif nanla o yl sadece birka kez karlar. Artk lise son snfta olduu ve ayn
snfta da olmadklar iin onunla asl dostluklar, okul bittikten sonra geliecektir.
zdenren, liseyi bitirdikten sonra niversiteyi okumak ister. Ancak hangi
blmde okuyacana nceleri karar veremez. Yazarn tek hedefi retmen ol-
mamaktr. nk lisedeki snf yaramaz bir snftr ve bu snf, onu korkutmutur.
retmen olmay gze alabilseydim ngiliz filolojisinde okumak isterdim. diyen
zdenren, O da olmazsa Sosyoloji, o da olmazsa arkasndan Felsefe okumak
isterdim. demektedir. zdenrenin okumay dnmedii tek blm ilgintir ki
Edebiyattr. retmenlii istemeyen yazar iin tek seenek kalr: Hukuk. Aslnda
hukuk, bata annesi olmak zere dier byklerinin de en ok istedii blmdr. 25
zdenren, 1958 ylnn Eyll aynda Hukuk Fakltesine kaydolmak zere
stanbula gider. Yazarn arkadalarndan Cahit Zarifolu o ders yl Maran Pa-
zarck ilesinde vekil retmen olur, ders yl sonundaysa Maraa geri dnerek
Hizmet gazetesinin sanat-edebiyat sayfasn ynetir.26 Erdem Bayazt da Genlik
gazetesinde alr ve bir sreliine Cumhuriyet gazetesinin muhabirliini yapar.27
Ayn yl Ali Kutlay da yazar gibi stanbul Hukukta okumaya balar. Aleddin zde-
nren ve Mehmet Akif nan ise bir yl geriden geldikleri iin ertesi sene yine liseye
devam ederler.
I.1.6.niversite Yllar ve Dostoyevski Okumalar

zdenren, stanbula, baba evine, gittiinde Eypte Tahtaminare Mahal-
lesindeki Bayldm kmaz Sokakta bulunan dededen kalma evde kalmaya
balar.28 niversitedeki ilk yl youn okumalarla geer. Mmtaz Turhan, Peyami
Safay, Trk nklbna Baklar okur. Mmtaz Turhan ve Peyami Safa yazarn
lise yllarndan, bir ksm Yaar Nabi Nayrdan kalma bulank fikirlerinin bir d-
zene girmesine vesile olurlar. Yazar, birinci snfta ayn fakltenin son snfnda
beklemeli olan Nuri Pakdili de daha yakndan tanma frsat bulur. Sk sk oku-
lun kafeteryasnda ve eitli kraathanelerde buluup sohbet etme frsat bulurlar.
Snav zamanlarnda zdenren, daha iyi ders alabilmek iin bazen Pakdilin
kald yurtta, Namk Kemal Yurdunda kalr. Pakdille kraathanelerde ve yurtta
yaptklar sohbetler ona yeni ufuklar aar. zdenren, bu arada okulda Pakdil
24 a.g.d.
25 a.g.d.
26 ZDENREN, Rasim, Kubak, Hece, nu:126/127/128, s. 14, Haziran-Temmuz-Austos 2007
27 TURNA, Murat, a.g.t.
28 KAHRAMAN, lim, Iyan Kelimeler, s.145
22
ile Necip Fazln kard Byk Dou dergisini de datr. Nuri Pakdil, Byk
Dounun kt gnler, on- on be dergiyi alr, eer renciler henz gelmemi-
se, masalara birer veya ikier brakr gider. renciler gelmise unutur gibi yapa-
rak dergiyi yine brakr. Bu dergiler bylece bir hafta boyunca oralarda okunmu
olur. Yazar, niversitenin birinci ylnda tm bu ilerden arta kalan zamanlarnda
bol bol sinemaya gitmitir.
Yazarn okul dndaki ilerle hem ilk yl hem de sonraki yllarda bu dere-
ce younlamas, iki ylda bir snf gemesine neden olacaktr. Dolaysyla yazar,
1.snfta beklemeli duruma der.
1959 ylnda eski dostlardan birisi, Erdem Bayazt da stanbula gelir. Hu-
kuk Fakltesine kaydn yaptran Bayazt, o yl ikinci snfta okuyan; ancak birka
dersten de beklemeli olan zdenrenle baz dersleri ortak okur. Bayaztn da
gelmesiyle stanbuldaki kadro yava yava tamamlanmaya balar. Nitekim 1960
ylnn gznde Mehmet Akif nan da kadroya katlr.29 stanbulda ksa bir sre
kalp niversite renimi iin Ankaraya geecek olan Akif nan, liseye ge geldii
iin kendisiyle kurulamayan dostluk ba stanbula geldiinin ilk gn kurulacak-
tr. Akif nan, stanbula geldiinde yazar, Erdem Bayazt ve Akif nan buluarak
Caalolundan Yeni Kapya kadar yrrler, Yeni Kapda bir ky kahvesinin ha-
sr iskemlelerine oturan arkadan sohbet konusu edebiyat ve iirdir. Ahmet
Haimi seven nan, gr sesiyle Haimden iirler okumaya balar. O okuduka
arkadalar unu da oku, bunu da oku! demekte, o da isteklerini yerine getir-
mektedir. Anlalr ki Akif nan, Haimin btn iirlerini ve daha nice iirleri ezbere
bilmektedir. zdenren, biraz da hayret ve hayranlkla nana bu kadar iiri nasl
ezberleyebildiini sorar. nan: Aslnda Haimin iirleri sanld kadar ok de
il, btn iirleri 80 kadardr. der. Akif nan, aslnda bu sayy Haimin iirlerinin
azlndan ok, kendi hfz hususundaki tevazuu vurgulamak iin sylemitir. Ger-
ekte kendisinin Haimin iirleri dnda ezbere bildii iir says o rakamdan ok
daha fazladr. Yazar, o gn Akif nan daha ok sevecek, daha ok snacaktr.30
1960-61 ders ylnn yazar iin kayda deer olaylarndan birisi Aleddin
zdenrenin stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesinde Felsefe renimine
balamasdr. Bu yln asl nemli olay ise yazarn Dostoyevski ile tanmas ola-
caktr. Yazar, bu yl snf geeyim diyerek ders almaya balamtr. Ancak o
arada, 1960 ylnn sonbaharnda, Erdem Bayazt onu arar ve Dostoyevskinin
Beyaz Geceler romanndan uyarlanm bir film oynuyor. der. emberlitataki
Marmara Sinemasnda filmi seyreden iki arkada, filmi ok beenirler. O gnden
sonra yazarn hayat yeni bir dnemece girmi olur.31
29 Mehmet Akif nan, stanbulda bir sre kaldktan sonra Ankaraya geer. 1959 ylnda Ankara
DTCFnin Trk Dili ve Edebiyat blmne kayt yaptrr ve 1972 ylnda oradan mezun olur.
30 RMY, 15. konuma,
31 a.g.r.p.
23
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
Yazar, sinemadaki filmden birka gn sonra, Erdem Bayazt ve Ali Kutlayn

Bayaztta birlikte kaldklar yurda gider. Bayaztn elinde Dostoyevskinin Su ve
Ceza adl roman vardr ve Kutlay ile Bayazt, Dostoyevskinin doulu mu yoksa
batl m olduunu mzakere etmektedirler. Bayazt, Dostoyevskinin doulu ol-
duunu iddia etmekte, Kutlay Dostoyevskinin ok iyi bir Hristiyan olduunu, bir
Hristiyann ise doulu olamayacan savunmaktadr. ki arkada fikrini sorduk-
larnda zdenren, nsancklar ve Beyaz Geceler gibi romanlar okuduunu fakat
Dostoyevskiyi tam anlamyla tanmadn syler. Bundan sonrasnda yazarn de-
iik zelliklerinden birisi ortaya kacaktr. zdenren, arkadalarnn sorusuna
cevap verebilmek iin dersleri bir tarafa brakarak Dostoyevski okumalarna balar.
Okumaya balad ilk roman Su ve Cezadr.32 Su ve Ceza yazar ok etkiler.
Hatta bu romann etkisiyle okulda Kriminoloji dersini seer. zdenren, daha son-
ra srasyla Ezilenler, Karamazof Kardeler, Budala, Ecinniler ve Dostoyevskinin
bulabildii btn romanlarn okur. Dostoyevskiyi bir eyi aratrma maksadyla
okuduu iin byk bir dikkatle okuyan zdenren, Dostoyevskinin romanlarn-
daki birok okur iin skc olabilecek felsefi mlahazalarn da zevkle takip etmek-
tedir. Bu okumalar, belki bir yla, 1961 ylnn ders olarak kaybna mal olur; ancak
yazar hibir zaman piman olmayacaktr.
zdenren, Erdem Bayazt ve Aleddin zdenrenle birlikte gittikleri 1961
ylnn Mays aynda yaplan 1 Mays piknii mnasebetiyle daha nce mektup-
lat Abidin Mmtaz Ksakrekle yz yze gelme, tanma imkn bulur. n-
ceki yllarda yklerini yollad Trk Sanat dergisi ise bu gnlerde yaynna ara
vermitir. zdenren, derginin niin yaymlanmadn sorar. Abidin Mmtaz Bey,
u anda dergiyi kendisine teslim edebileceimiz herhangi birisi yok. Eer, siz
kartrsanz gelin grelim. der. Fakat daha sonra Abidin Mmtaz Beyi ziyaret
etmeleri bir trl nasip olmayacaktr. Zaten yl kayplar da olduu iin dergi kar-
mak gibi zor bir ii o an ii stlenmeyi gze alamazlar.
Marata kurulan dostluk ekibi, Cahit Zarifolunun 1961 Eyllnn sonla-
rnda btnleme snavlarn verip stanbula gelmesiyle tamamlanr. Zarifolunun
niversiteye kayd, kendisinin stanbula geliinden nce zdenren ve Bayazt
tarafndan yaplmtr. lgin bir hikyesi olan bu kayt olayn ise daha sonra nak-
ledeceiz.
Kadro, Cahit Zarifolunun geliiyle tam anlamyla tamamlanmken kadro-
da birden bire eksilme olur. Erdem Bayazt, 1962 ylnda, maddi imknszlklar
nedeniyle Ankara Hukuk Fakltesine yatay gei yapar. Orada devam mecbu-
riyeti olmamas, almak zorunda olan Bayaztn Ankaraya gidiinin bir baka
nedenidir.33
32 ZDENREN, Rasim, Kubak, Hece, nu:126/127/128, Haziran-Temmuz-Austos 2007

33 Erdem Bayazt, Ankaraya getikten sonra, Milli Eitim Bakanlnda basn mavirliinde memu-
riyete balar. Daha sonra da askerliini yapar. Askerliini bitirdikten sonra Hukuka deil Ankara
DTCFde Trk Dili ve Edebiyat Blmne girer ve oray bitirir.
24
I.1.7. Necip Fazl ve Sezai Karako le Tanmas

1962 ylnn Mart ayna geldiklerinde Nuri Pakdil, kta hizmetini yapmak
zere Bitlise gitmitir. Pakdil, sk sk yazd mektuplarda zdenrenden Se-
zai Karakola tanmasn istemektedir, zdenren ise biraz da ekingenliinden
olacak bir trl Karakola tanmaya gitmez. zdenren, Sezai Karakoun adn
1959 ylnda Nuri Pakdilin tevikleriyle Krfez adl kitabn arkadalaryla Marata
datp sattklar yl duymaya balamtr. zdenrenin o ana kadar Karakola
ilgili bildiklerini yledir:
Marata biz Krfez kitabnn satyla megul olmu, datp satmz. O
kitabn iinde de birok iiri ben daha nce Nuri Pakdilin Marata kard Ham-
le dergisinde grmm, Bir tek iirini beeniyorum, Balkon diye bir iir. Sezai
Karako hakkndaki mlahazalarmz da byle flu, bulank. te iirler yazan, byle
denemeler yazan birisi diye tanyoruz.34
Bir cumartesi gn, o tarihlerde cumartesi, sabahtan leye kadar yarm
gn mesai var, Pakdilden yine mektup gelir. Mektupta, Tantnz m? Mutlaka
gidin tann. diyerek tanmalar iin onlar tevik eder. Cahit Zarifolu, o s-
ralarda stanbuldadr ve zdenren kardelerle ayn evde kalmaktadr. Rasim
zdenren, Aleddin ve Cahit Beylere dnerek Nuri aabey gene soruyor, var
msnz, artk gidelim, Nuri Aabeye de artk, gittik tantk, sana selam var diye
yazalm. der. Onlar varz deyince Karaky Vergi Dairesine Karakoun yanna
giderler. Kapy vurduklarnda karlarnda Sezai Karako vardr. lk izlenimleri Ra-
sim zdenren yle anlatr: Karmzda mtevaz, boynunu iine ekmi, ce-
keti ilikli, kravat doru dzgn balanmam, dmesi koptu kopacak gibi duran
bir adam vard. Karako, duyulur duyulmaz bir sesle ho geldiniz diyerek onlar
ieriye alr. Sra tanma faslna geldiinde Karako, kendilerine isimlerini sorar.
Onlar da isimlerini syleyip kendisine Nuri Pakdilin selamn iletirler. Karako, ben
de ona stadn gazete kuprlerini gnderecektim der. stad ise birka ay nce
tahliye olmu ve o sralarda Son Posta gazetesinde yazmaktadr. Karako, Necip
Fazldan laf alnca, onun neden mahkemeye dtn anlatr, daha sonra 27
Mays ihtilalini deerlendirir. O ana kadar sklm pklm gibi grnen adam, o
kadar ilgin eyler syler ki, anlattka devlemekte, anlattka devlemektedir.
Karako, kinci Yeniyi, ikinci dnya harbinin Trkiyeye getirdii neticeleri, Sartre
eletirmeye balar. Ziyaretilerinin o an kadar duymadklar yorumlarla, yaklam-
larla olaylara bakmaktadr. Yazar, gerek bir dnr ve bilge bir insanla kar
karya olduunu anlar. Sohbet birden bire zdenrenin kafasndaki Sezai Kara-
ko imajn allak bullak eder, onu devletirir. Tm bu konumalar yaplrken Cahit
Zarifolu ise kendisini tanyanlarn hi de garipsemeyecekleri davranlar sergile-
mektedir. zdenren, Zarifolunun pozisyonunu yle anlatr:
34 YILDIZ, Abdullah, Gemiten Gelecee Ko(nu)anlar , AKV, 14 Nisan 2007
25
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
Cahit fosur fosur sigara iiyor. Ayaa kalkyor, o Karakydeki, arka camdan
bakldnda Karakyn trafii iliyor orada. Ya th arabalar arpacak gibiydi
falan diyor. eriye naklen yayn yapyor.35
Karakola yaplan uzun sohbet, mesainin biti saati olan 13e kadar de-
vam eder. Mesai bitiminde daireden beraber ayrlrlar. Merdivenden indikleri es-
nada Karako, Keke bir dergimiz olsayd da burada konutuklarmz bu dergide
yazsaydk der. Bu sz duyan zdenren, bir yl nce Abidin Ksakrekin Trk
Sanat dergisini karmalar iin kendilerine yapt teklifi hatrlar. Karakoa, Aa-
bey, Abidin Mmtaz Ksakrek, bize geen sene Trk Sanat dergisini siz kartn
diye bir teklifte bulunmutu. der. Bunu duyan Sezai Karako, bir an durarak Ama
biz Mslmanz! der. Artk bu cmle ikinci bir ey syleme, soru sorma ihtiyac
hissettirmez. zdenrenin daha nce de bahsedilen araylar, kafasndaki da-
nklklar, soru yumaklar bu cmleyle sona erer. Bu cmle, zdenrenin hayatn-
da bir dnem ve dnm noktas balatacaktr.36
Karakola tanan zdenren, artk ondan ayrlmayacaktr. Aralarndaki
ya farkna ramen ok iyi dost olurlar. Hatta bu, dostluktan da te bir yakn-
lktr. zdenrene gre bu yaknlk, Kelimenin isabetli anlamyla bir eyh-mrit
ilikisidir.37 Erdem Bayazta gre ise bu iliki, Mevlna ile ems arasndaki ili-
kiye benzer bir ilikidir.38 Karako, zdenrenin fikri yapsn en ok etkileyen
kiidir. Hatta bu etkileyi yle bir noktaya varr ki zdenren, Karakola tantk-
tan belli bir sre sonra yaz yazmay brakacaktr. Sezai Aabey nasl olsa benim
yazdklarmn ve yazacaklarmn daha iyisini yazyor diye dnen zdenren,
Karakoun yazd bir dnemde yaz yazmay edebe aykr bulur. zdenren
1965 ylna kadar bir daha yaz yazmayacaktr. Bu tarihler arasnda eitli dergi-
lerde kan yazlar ise daha nceden yazlm yazlardr.
1962 ylnda Karakola tanan zdenren ve arkadalar, bir gn ondan
Necip Fazla, hi gittiniz mi? sorusunu duyunca hayr derler. Aslnda ikizler,
anne tarafndan Necip Fazl ile akrabadrlar. Bu akrabalktan ocukluk gnlerin-
den beri haberdar olan; ancak o ana kadar sadece iirleriyle, kitaplaryla tandk-
lar stadla henz ahsen tanmamlardr. Genler, bu tanmann gereklee-
ceine balangta inanamazlar. Yeri gelmiken zdenrenin, lisedeyken burun
kvrd, basit bulup bir kenara att Byk Dou dergisinin neredeyse btn
saylarn niversiteye balad ilk yl, Nuri Pakdilin de etkisiyle ktphanelere
giderek bulup okuduunu belirtmek yerinde olacaktr.
1960 darbesinden hemen sonra tevkif edilen Necip Fazl, 18 Aralk 1961
tarihine kadar hapis yatmtr. Sezai Karako, hem stad yalnz brakmamak hem
de genlerin tanmasn salamak iin 1962 yl Mart aynda bir gn ikizleri alp
Necip Fazln Kzltopraktaki evine gtrr. Ancak tanma hemen gereklemez.
stadn o an yannda Tekirdadan gelmi olan bir mft ve bir imam vardr. Bu iki
35 a.g.p.
36 a.g.p.
37 ZDENREN, Rasim, Kubak, Hece, nu:126/127/128, Haziran-Temmuz-Austos 2007
38 ETGN, Diner, 50. Sanat Ylnda Erdem Bayazt le, Edebiyat Ortam, nu:1, Mart-Nisan 2008
26
hoca stada di dolgusunun eri hkmn sormaktadrlar. Tanma, bu gr-

meden, yaklak bir buuk saatlik bir beklemeden sonra gerekleir.39
Necip Fazl, ksa tanma faslndan sonra nerelisiniz diye sorar; genler,
Maral olduklarn annelerinin Ksakreklerden, babalarnn ise stanbullu,
Eypl olduunu onlarn da Kahveciler lakabyla anldklarn syler. Necip Fazl,
bir Maralya daha ok benzettii Aleddin zdenrene bakarak Ksakrekle-
rin eceresini karttm. Yavuz Sultan Selime kadar gidiyor, ondan ncesinde ise
Dulkadiroullar var. ecerede kadnlarn ismi yazmaz. Daylarnz var m? Bel-
ki onlar vardr. der. Yazar, daylarnn adn syleyince gerekten de daylarnn
isimlerinin ecerede olduu grlr. stad, genlere Bir gn gelin ve onu aln.
der. Fakat bu ecereyi almalar hi nasip olmayacaktr.40
zdenren, Necip Fazl ile tantktan sonra yaynland dnemlerde Byk
Dou dergisine de gidip gelmeye balar. Birok yazar ve air iin okul vazifesi
grm olan Byk Dou dergisinde stadn kendisine verdii grevleri yerine
getiren yazar, Necip Fazln yannda bulunduu srece fikir ve sanat bakmndan
daha da olgunlar. Byk Dounun yazar iin mhim katklarndan birisi ise ne-
redeyse ocuk yalarnda balad yayncl, dergicilii burada iyice renme-
sine vesile olmasdr.
zdenren, Hukuk Fakltesine devam ederken 1962 ylnda stanbul ni-
versitesi ktisat Fakltesine bal Gazetecilik Enstitsnn snavn kazanarak
oraya kayt yaptrr ve iki faklteyi ayn anda okumaya balar. Fakat lisedeki -
renciliinin aksine dersten baka her eyle ilgilenmektedir. Yazar, 1962-1963 ylla-
rnda gnlerinin ounu kitap okumann yan sra Beyazttaki Marmara Kraatha-
nesi, Kapalardaki ark Kraathanesi ve Eypte Bostan skelesinde bulunan
Hsrev Paa Ktphanesinin yanndaki bir kraathanede arkadalaryla ve Sezai
Karakola sohbet ederek ve yaz yazarak geirmektedir. Kendi ifadesiyle tahsilini
bu ekilde devam ettirmektedir.41
Sezai Karakola tantktan sonra yaz yazmay brakan zdenren, 1964
ylnda Karakoun da tevikleriyle bu eyleminden biraz farkllk arz eden bir a-
lmasyla okurlarn karsna kar. George Orweln nl eseri, Hayvan iftliini
Trkeye evirir. Kitap, Bedir Yaynlar tarafndan baslr. zdenren, bylece ilk
kez bir eviri kitapla okurlarn karsna km olur.
zdenren, 1964 ylnda bir kitab evirmenin yannda 1962 ylnda girdii
Gazetecilik Enstitsnden de mezun olur. Derslerin yazar iin kolay olmas, oku-
lun zamannda bitmesinin temel nedenidir. Yoksa yazar, okulu zel bir almayla
bitirmemitir.
39 RMY, 11. konuma

40 YILDIZ, Abdullah, Gemiten Gelecee Ko(nu)anlar II , AKV, 8 Mart 2008 (Buradaki bilgiler,
yazarn 8 Mart 2008 tarihinde Aratrma Kltr Vakfnda gerekletirdii ve bizim de katldmz
Gemiten Gelecee Ko(nu)anlar adl sohbet programnn ikincisinde verdii bilgilere dayanla-
rak yazlmtr
41 a.g.r.p.
27
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
1964 ylnda Nuri Pakdil, askerlik dn Mehmet evket Eyginin sahibi

olduu, Yeni stiklal gazetesinin editrln yrtmeye balar. Pakdil, derginin
tasarmnda ve yayn anlaynda kkl deiiklikler yapar. Nuri Pakdil bu arada
zdenrenden dergi iin yk ve yaz ister. Ancak; zdenren, yaz yazmay
braktn syleyemez. Elinde nceden kalm olan birka yk ile denemesini
verir. Bu yazlarn bir ksm Celil Kahveciolu, bir tanesi ise Mahmut ukuroba
adyla yaymlanr.42
1965 yl, yazarn yazmama eyleminin sona ermesi ynyle zel bir nem arz
etmektedir. 1965 ylna gelindiinde Sezai Karako, zdenrenden yeni kmaya
balayan Soyut dergisi iin yk ister. Karako, Soyut dergisi iin bir yk yazma-
sn talep ettiinde zdenren, kendisiyle tant gnden beri yk yazmadn,
bunu zaid addettiini syler. Bunu duyan Karako, znt ve aknlkla Yahu
desene biz sana bilmeden ktlk etmiiz. der ve yazmas gerektiini anlatr. z-
denren bu szleri bir emir telakki eder. Ayn gn Bostan skelesindeki Kraatha-
neye kapanarak sonradan Hastalar ve Iklarda da yer alacak ocuk yksn
yazar.43 zdenren, yky yazdktan sonra uzun sredir yazmad iin okuyup
eletirilerini almak amacyla Cahit Zarifolunun yanna gider. Zarifolu, o gnler-
de Bostancda oturmaktadr. O gnn koullarnda zorlukla Zarifolunun evine
giden yazar, evde bir misafirin olduunu grnce yky okutamadan geri dner.
yk, derginin Temmuz saysnda yaymlanr. Yalnz bu yknn bir zellii daha
vardr: zdenrenin, bu ykde soyad yanllkla zdemir eklinde kmtr.44
I.1.8.Edebiyat Dergisi
Mart 1966, Dirili dergisi 6 yllk aradan sonra tekrar kmaya balar. Dergi
kmaya balaynca Karako, zdenrenin de katklarn ister. zdenren by-
lece Maara dergisinin kmasn istemeyen Karakoa o gn sormad neden
sorusunun cevabn da renmi olur. Karako, ncelikle Sultanahmet Camisinin
mtemilatnda yer alan bir bro kiralar. Karakoun, beendii bir harf karakteriy-
le derginin logosu hazrlandktan sonra ilk saynn kapak rengi belirlenir. Derginin
kapak rengi nefti olacaktr. Ancak bugnk teknik imknlar o gn iin yoktur ve
dergi ak yeil olarak kar. Karako buna kzar; ancak dergi teknik skntlarna
ramen Trkiye apnda byk bir ilgi grr. zdenren, ilk saysndan itibaren
ykleriyle dergide yer almaya balar. Yknt, Dn, Profil, Yank, Kundak gibi
yklerle, Romann kmaz adl denemesi Dirilite yaymlanr. zdenren,
yaz ve tercmelerinin yannda derginin mutfanda da bulunarak Karakoa yar-
dm eder. Dirili dergisi zdenren iin daha sonraki faaliyetlerinden iyi bir tecr-
be olur. Dizgiyi, basky, puntoyu Dirilite alrken renir.45
42 RMY, 27. konuma

43 RMY, 26. konuma
44 a.g.r.p.
45 RMY, 23. konuma
28
Yazarn kardei Aleddin zdenren, 1966 ylnda stanbul niversitesi

Edebiyat Fakltesi Felsefe blmnden mezun olur.
1967 yl zdenren, ikinci tercme kitabn yaymlar. zdenren, Ebul
Ala El- Mevddinin slamda Devlet Nizam adl eserini Hilal Yaynlarnn talebi
zerine Trkeye kazandrr. Kitap, ayn yaynevi tarafndan Ankarada baslr.
zdenrenin Diriliteki aktif grevi 1967 ylnn Mart aynda dergi, yayn-
na ara verinceye kadar devam eder. zdenren, ayn yl Hukuk Fakltesinden
mezun olur. 1967 ylnn Temmuz aynda avukatlk yapmay hi dnmemesine
ramen sadece avukatlk belgesi almak iin avukatlk stajna balar. Stajn birin-
ci ay dolduunda Sezai Karako kendisine Burada staj yapp ne yapacaksn,
Ankaraya git, kendine bir i bul. Orada skldn her defasnda da k gel, hafta
sonlarn burada geir. der. (Yazar da daha sonra haftalarca, aylarca hafta so-
nunu geirmek zere stanbula gidecektir.) zdenren, Karakoun tavsiyesine
uyarak austosta Ankaraya gider ve staja orada devam eder.
zdenrenin Ankaraya yerlemesiyle Nuri Pakdil, Erdem Bayazt ve Akif
nanla mesai bitiminde her gn birlikte olmaya balarlar. Sohbetler o dnemlerde
genellikle Akif nann mdrln yapt Trk Oca binasnda veya Genlik
Parkndaki ay bahesinde yaplr.
zdenren, Ankaraya gidiinden bir sre sonra Karakotan bir telefon alr.
Karako, telefonda Rasim, senin hikyelerinle ilgili olarak bir yayneviyle gr-
tm, basacaklar. Hikyelerini acele bana gnder. der. zdenren, Karakoun
isteine uyarak elindeki ykleri hemen gnderir.
Dirili dergisinin uzun sre kmayacann anlalmas bata Pakdil ve z-
denren olmak zere Ankaradaki ekibi zer. nk Diriliin kapanmas sanat
edebiyat faaliyetleri asndan byk bir boluk dourmutur. Fikirlerini ve ken-
dilerini ifade etmeleri gerektiini dnen Pakdil, zdenren, Bayazt ve nan bir
dergi faaliyetinin iinde olunmas gerektii dncesiyle eitli araylarn iine
girerler. Maratan birlikte yola kan bu arkada grubunun iki yesi o gnlerde
Ankarada deildir. Cahit Zarifolu stanbulda, Aleddin zdenren ise Mersinde
retmenlik yapmaktadrlar. Hemen hemen her gn mesai bitiminde yaplan soh-
betlerde kendiliinden oluan bir srecin neticesinde 1968 ylnn sonlarna do-
ru bir dergi karlmas gerektii kanaati hsl olur.46 Bu arada Sezai Karakoa
Diriliin akbetini sormak iin Edebiyat ekibi iki kez stanbula gider. Karako, iki-
sinde de Dirilii karmayacan beyan eder.47 Bunun zerine derginin karlma-
s gerektii karar verilir.
Edebiyat, 1969 ylnn ubat aynda kan ilk saysndan, son saysn kar-
d Aralk 1984e kadar be dnem olarak yaymlanr. Uzun soluklu dergilerden
biri olarak edebiyatmzdaki yerini alan dergi, o gnlerde her ne kadar bir kad-
ro hareketi olarak grlmse de bugn Pakdilin dergisi olarak anlmaktadr.
46 ZDENREN, Rasim, Nuri Pakdil: Eylemin Arka Yz, Hece, nu,85, Ocak 2004
47 RMY, 23. konuma
29
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
zellikle ilk dnemlerde derginin yeni saysnn kmas Pakdilin yazlarn yaz-
masna baldr. Dergi, eer Pakdilin yazs hazr deilse karlamaz. Ne zaman
ki Pakdil, Yarn yazlarnz getirin beyim derse, o zaman kmaktadr.48
Aylardan mays, maysn sonlar, yl 1969dur. Rasim zdenren szlenir.
Bir gn yazarn annesi Aye Hanm, yazara Marata bir kz var, seni onunla ev-
lendirelim. der. zdenren, Anne, daha bu sabah Maratan yeni geldim. Keke
orada syleseydin. Hi olmazsa birbirimizi grrdk. Emin misin bununla evlen-
memize? der; ancak annesini zememek iin laf daha fazla uzatmaz, annesinin
ryaya yatmasn ister. Annesi de Maran yakn olduunu, rahatlkla gidip gre-
ceini syleyerek olunun istei zere o akam ryaya yatar. Sabahleyin kalkt-
nda, ryasnda kzn babaannesini grdn syler. Ryasnda kzn babaan-
nesi, Bunlar zaten Kalubelada birbirine yazlmlar. demitir. Ryay dinleyen
zdenren, Madem yle, gidin nian yapn. der. Annesi ona Byle olmaz, git
alc gzle bak der.49
zdenren, nce kardeini arayarak gelin aday ile ilgili bilgi almaya alr.
Ancak daha sonra kendisi Maraa gitmeye karar verir. Gelin aday, kz enstit-
snde rencidir. Kardeine Okulda grebilir miyiz? diye sorar. O da nbeti -
retmenin kendi arkada olduunu, dolaysyla grtrebileceini syler. Nbeti
retmenin yardmyla kz arp ayakst ksa sren bir grme yaparlar. z-
denren, sonrasn ise yle anlatr:
Ne k ne de moda tabirle elektriklenme olmad. Dorusu kz nasl grlr,
nesine dikkat edilir bildiim yok, ama undan kesin eminim hadisi erifi hatrlyo-
rum: Bir kz ey iin alnr: serveti iin, gzellii iin, dini iin. Biz dini iin tercih
edenlerdeniz. Bunu hep aklmda tuttum. Aile de zaten yabanc bir aile deil, tan-
dk. yle yarm yamalak grmeyle tercih ettik.50
Szlendikleri srada Aye Hanm 14, zdenren ise 29 yandadr. Aye
Hanm o gn Rasim Beyle yaptklar grme iin Ben de bir ey hissetmedim.
Okuyacaktm, evlilii dnmyordum. 51 demektedir.
Nian, austos aynda Marata yaplr. Fakat nian zdenrenin gyabnda
yaplacaktr. zdenren, DPTden izin alamad iin kendi nianna gidemez. Ya-
zarn anne babas gidip yzk takarlar. zdenren, daha evlenme hazrlklarna
balamadan ve nianland kz doru drst gremeden yapt burs talebi ka-
bul grnce birka ay sonra yurt dna, Amerikaya gidecektir.
1969 ylnn Ekim aynda Dirili dergisi 3. yayn dnemini balatarak tekrar
kmaya balar. Diriliin tekrar kmas Edebiyat ekibinin beklemedii bir eydir.
Karako, Edebiyat ekibiyle ilikilerini kestii iin dergiyi baka bir ekiple karmaya
balar. Karakoun sadece Zarifolu ve zdenrenle ilikileri devam etmektedir.
48 ZDENREN, Rasim, Nuri Pakdil: Eylemin Arka Yz, Hece, nu,85, Ocak 2004
nu:107-108, ubat- Mart 1999
50 BIYIKLI, Mahmut, Kendi Nianma Gidemedim, Yeni Dnya, nu:158, Aralk 2006
51 a.g.d.
30
I.1.9. Amerika Gnleri

Rasim zdenren, Edebiyat dergisinin ilk saysndan itibaren mesai saatle-
rinin dnda ok youn bir tempoda alacak, tpk dier arkadalar gibi derginin
her says iin byk bir aba gsterecektir. zdenrenin bu abalar 1970 ylnda
Amerikaya gidiine kadar devam eder. zdenren, 1970 ylnn ubat aynda bir
burs kazanarak Devlet Planlama Tekilatndan izinli olarak yksek lisans yapmak
zere Amerikaya gidecektir.
zdenren, Amerikaya gider gitmez alan deiiklii iin bavurur. Ancak
faklte ynetimi Trkiyeden bu amala gnderildii iin byle bir deiikliin ya-
plamayacan bildirir. zdenren, en azndan yabanc dili mkemmel derecede
renmek ve baka programlara da devam etmek dncesiyle yksek lisansa
devam etmenin doru olacana karar verir.52
Dersler ilk dnemlerde ok zor geecektir. Okul, yksek matematik ve lisans
dzeyinde iktisat istemektedir. Oysa zdenren, fakltede sadece bir ders iktisat
okumu, matematikten ise lise yllarndan beri uzak kalmtr. Yazarn Amerikadaki
ilk aylar lisann gelitirmekle ve Coloradoda bulunan Ekonomi Enstitsndeki
ekonomi seminerleriyle geer. zdenren, bir yandan da matematik dersleri al-
maya balar. Danmanlar matematiinin zayf olduunu grnce ona hzl bir
ekilde ilkokul dzeyinden balayarak matematik dersi verdirirler. zdenren,
sekiz ay
boyunca devam eden bu dersler sonunda yksek matematii iyi derece-
de renerek program tamamlar. zdenren, zorunlu olmad halde matema-
tiin yannda iktisadn temeli olan makro ve mikro iktisat derslerini de alr. Ya-
zarn bu performansn gren danman Miss Fasler kendisini hayranlkla takip
etmektedir.53
zdenren, Amerikada bulunduu sre iinde hi yaz yazamaz; ancak sk
sk mektup yazar. Bu mektuplar en az 3-5 sayfadr. Mektuplat kiiler, bata
anne babas, Nuri Pakdil, Erdem Bayazt, Akif nan, Cahit Zarifolu ve kardeidir.54
zdenren, mektuplarnda kendini anlatmaktan ok Amerikada ahit olduu,
mektubu okuyan kiinin ilgin bulaca eyleri anlatmaktadr. zdenren, Nuri
Pakdile yazd mektuplardan birinde Amerikay yle anlatr: Amerika; servet,
israf ve fuhu kelimelerinin evresinde zetlenebilir.
1970 ylnda temel eitimini tamamlayan zdenren, 1971 ylnda derslere
gerekli bilgilerle donanm vaziyette girmeye balar. Kayplarn telafi etmek iin
1971 Hazirannda yaz derslerine de devam eder. Austos aynda girecei Kalkn-
ma ktisad snavna hazrlanan ve artk mezuniyeti dnmeye balam olan z-
denren, Trkiyeden gelen bir haberle btn planlarn gzden geirmek zorunda
kalacaktr. Trkiyede 12 Mart 1971de Trk Silahl Kuvvetlerinin st ynetimi h-
kmete bir muhtra vermitir. Muhtra, Trk siyasi hayatnda nemli gelimelere
52 a.g.r.p.
53 a.g.r.p.
54 a.g.r.p.
31
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
yol aarken zdenrenin yksek lisans eitiminin de yarda kalmasna neden

olur. Zira muhtra verildikten sonra yeni gelen ynetim, 1971 Temmuzunda yurt
dndaki btn, rencileri, memurlar Trkiyeye geri armtr. zdenrenin
ise balangta bundan haberi yoktur. Ders danman Miss Fasler, Trk makam-
laryla, zdenrenin bilgisi dnda, yapt yazmalarda Bu renci baarl
bir rencidir, biz buna burs vermeye devam etmek istiyoruz. Gndermek iste-
miyoruz. der. Fakat bu yazmalar yrtlrken bir talihsizlik olur: Miss Fasler
vefat eder. Yerine gelen danman ise zdenreni tanmamaktadr. Austostaki
snava 10-15 gn kalmken zdenreni telefonla arayan yeni danman Seni
Trkiyeden aryorlar, acele gel. der. Muhtradan haberi olan; ancak geri a-
rldndan habersiz olan zdenren, 10-15 gn sonra bir snav olduunu, snav-
dan sonra gelebileceini syler. Danman Hayr, hibir mazeret dinlemiyorum.
nmde telgraflarn duruyor, seni uzun sredir aryorlarm. der. Bylece o an
Miss Faslern kendisine gelen arlar erteleyip, grmezden geldiini renmi
olan zdenren, Gelemem. der. Danman ise Gelmezsen o zaman bursu-
nu keserim diye cevap verir. zdenren, u anda bir program takip ediyorum
onu tamamlamadan ne Washingtona giderim ne de Trkiyeye. sterseniz bursu
da kesebilirsiniz. diyerek kestirip atar. zdenrenin kararll karsnda biraz
yumuayan danman retmen, yleyse sana bu ayn sonuna kadar sre ve-
riyorum, fakat bu srenin bitiminde seni Trkiyeye gndeririz. der. zdenren,
bu teklifi kabul ederek snava girer ve baaryla dersi geerek Washingtona, ni-
versitenin idari birimine gider. Oraya vardnda idari danmanyla grr. dari
danman Sen baarl bir rencisin, EID tarihi boyunca ilk defa senin gibi ilgin
bir olayla karlayoruz. Bugne kadar renciler hep baarsz olup kendi hk-
metleri arr veya burs sresinin uzatlmasn isterdi. lk defa biz, bir rencinin
bursunun uzatlmasn talep ediyoruz. Fakat hkmetin, srarla seni aryor, a-
yet istersen sana burada alacak yer bulabilirim. Burada alarak da eitimini
tamamlayabilirsin. der.55
dari danmannn kendisine yapt Burada kal teklifini dnmeye ba-
layan zdenren, bulabilecei ilerin bulaklk gibi oralarda kk grlen iler
olduunu grnce teklifi daha fazla dnmez. Danmanna Ben dneceim.
der. Danman yleyse sana nfusla ilgili bir seminer program hazrlasam ona
gider misin? diye sorar. zdenren, o seminere de katlp 1971 ylnn Eyll orta-
larnda yurdu dnm olur.56
I.1.10. Evlenmesi ve Askerlii

zdenren, Trkiyeye geldiinde kendisini iki ey beklemektedir: Bunlarn
birincisi Devlet Planlama Tekilatndaki iidir. Gelir gelmez iine balar. Kendisini
bekleyen ikinci mesele ise evliliktir. Ailesinin de isteiyle evlenmeyi daha fazla
geciktirmek istemez. Karlkl grmelerle dn tarihi 28 Eyll 1971 olarak be-
55 a.g.r.p.
56 a.g.r.p.
32
lirlenir. ki ailenin uygun grmesiyle atafatl bir dn yaplmaz. Dn, resmi

nikhn kylmas ve Maratan gelin getirilmesinden ibarettir. zdenren, ayn
gnn akam ei Aye Hanmla Ankaraya dner. Ankarada yeni bir ev kirala-
mtr. Evde sadece bir telefon vardr, bunun dnda ev bombotur. Evin perdeleri
bile gazete kdndan yaplmtr. Aye Hanm, bylece ilk oku yaam olur.
zdenren, eiyle dar kp yemek yiyecekleri srada telefon alar. Bu telefon,
Aye Hanm iin ikinci bir ok olacaktr. Arayan Akif nandr. zdenrenin o gn
evlendiini Nuri Pakdilin dnda kimse bilmemektedir. nan, Rasim msait mi-
sin? stad geldi. Akama bizdeyiz. der. zdenren, Msaidim, tamam akama
gelirim. diye karlk verir. Darda yemekler yenilip de saat 19.00 olduunda
zdenren, Aye Hanma Ben seni eve brakaym, benim biraz iim var. Evde
yalnz kalmaktan korkar msn? diye sorar. Ei, Korkmam. diye karlk verir.
zdenren, Bizim bir stadmz var. Onun yanna gideceim. Gecikirsem kusura
bakma. der. zdenren, bylece Akif nann evine gider. stadn sohbeti saat
01.00e kadar devam eder. Saat 01.00 gibi Nuri Pakdil, birden bire zdenrenin o
gn evlenmi olduunu hatrlayarak stadm Rasim bugn evlendi, nikh bugn
oldu, msaade eder misiniz? diye sorar. stad, birden ayaa frlar, Ya, bugn
senin dnn var ve sen buradasn. Bilseydim byle olduunu gelmeni istemez-
dik deyip zdenreni kucaklayp tebrik eder. zdenren de stadm size her
ey feda olsun. diyerek stada teekkr eder.57 Tabii bu tr hadiseler, her biri ekol
olmu bu ekibin, dostluk ve fedakrlk anlayn ortaya koymas ve ekibin en iyi
ekilde tannmas bakmndan nem arz etmektedir.
zdenren, tm bu olan bitenin arasnda 1972 ylnn Ekim aynda aske-
re gider. Bursa Personel Okulunda 6 ay yedek subay eitimi grr. zdenren,
1973 ylnda Bursa Personel Okulunda yedek subaylk eitimi ald gnlerde
Ankaradan kendisine bir srpriz yaplr. Nuri Pakdil, elindeki ykleri toplayp
Edebiyat dergisi yayn olarak bir kitap haline getirmi ve zdenrene ulatrm-
tr. zdenrene ulatrlan kitabn ad ise zlme olarak belirlenmitir. Bylece
yazarn ikinci telif eseri de yaymlanm olur.58 zdenren, zlmede gnmz
insannn deerlerinden kopmu olmas nedeniyle iine dt bunalmlar ve
zlmeyle birlikte gelen sorunlarn aileye yansmas zerinde durmaktadr.
Yedek subay eitimini tamamlayan zdenren, 15 gnlk iznini geirmek
zere einin yanna Maraa gider. Marata kendisini bekleyenlerin arasnda yeni
domu olan olu da vardr. zdenren, 23 ubat 1973 tarihinde domu olan
olunu grdnde, olu krk gnlk olmutur.59 zdenren, balangta olunun
adn Hz Erkama izafeten Erkam koymak istediklerini; ancak askerdeki arkada-
larnn O isim Erkam olmaktan kar, Erkana dnr. demeleri zerine bu isim-
den vazgetiklerini syler. zdenren, daha sonra Nuri Pakdilin teklifiyle mer
adn, daysnn einin ok sevmesi nedeniyle de mran seerek olunun adn
57 YILDIZ, Abdullah, Gemiten Gelecee Ko(nu)anlar II , AKV, 8 Mart 2008

nu:107-108, ubat- Mart 1999
59 Buradaki bilgi yazarn kendisinden alnmtr.
33
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
mer mran koyduklarn anlatr.60

zdenren, izni bittikten sonra eini ve ocuunu da alarak 1973 ylnn Ni-
san ortalarnda Kta hizmetini tamamlamak zere rnaka gider. Grev yeri r-
nak Askerlik ubesidir. Subay lojmanlarnda yer olmad iin ailesiyle jandarma
lojmanlarna yerleir. Bir sre sonra da subay lojmanlarnda yer alnca oraya
tanr. Bu tanmann yazar asndan nemli sonular olacaktr. zdenren,
Jandarma lojmanlarna yerletikten sonra, mesai de saat 13te bittii iin bir ro-
man yazmaya balar. Bu ilk roman almasnn ad, Kefarettir. Anadolu tara-
snda yaayan insanlarn menfaat atmalarn anlatt romann tm planlarn
hazrlayan zdenren, 32-33 blm olarak dnd romann bu sre zarfn-
da 100 sayfasn yazar. Bu, yazarn planlarna gre romann te biri demektir.
zdenren, subay lojmanlarnda yer alp da oraya tandktan sonra romana
kald yerden devam etmek ister. Ancak roman kayptr. pe baklr, Jandarma
lojmanna baklr, yeni evin her kesi taranr, fakat roman kayptr. zdenren
artk romandan midini kesmeye balamtr. zdenren, askerdeyken roman a-
lmasnn yannda yk de yazar. atma adl bu yk, kese kd yaplm
bir gazetedeki birka satrlk haberden domutur.
zdenren, 1974 yl Mart aynda askerliini tamamlar. Eyalarn toparla-
yp tanma hazrlklarna balar. Bu hazrlklar esnasnda bir srprizle karlar.
Kefaret adn verdii kayp romann bulur. Roman, bir kilimin iinde kacaktr.
Eyalarn toplanmas biter, roman da bulmann sevinciyle Ankaraya tanrlar.
Yazar, Ankaraya gelip de roman tamamlamak iin kalemi eline alaca bir srada
roman yine bulamaz. Evin alt stne getirilir, yaymlanm ve yaymlanacak tm
yazlar gzden geirilir; fakat roman yine kayptr. zdenren, Kefareti uzun yllar
sonra 2006 ylnda bir derginin zel says iin yaz hazrlad esnada, tmyle
solmu ve ktlarn ucu ypranm halde, bir dosyann arasnda tekrar bulur. Bir
daha kaybolmamas iin roman bilgisayar ortamna aktaran zdenrenin bugn-
lerdeki planlar arasnda Kefareti tamamlamak da vardr.61
1974 ylnda yazar iin kayda deer dier bir olay ise yazarn ifadesiyle sy-
lenecek olursa Nuri Pakdilin ikinci hamlesiyle nc yk kitabnn yaymlanma-
sdr. ok Sesli Bir lm adn tayan eserde drt yk olup bu yklerden biri de
zdenrenin rnakta askerlik yapt gnlerde bir gazete haberinden esinlene-
rek yazd atma adl ykdr. ok Sesli Bir lm, Edebiyat Dergisi Yaynlar
tarafndan baslr. Bireyin bilinaltna, ruhsal sorunlarna ilikin almlaryla dikkat
eken ok Sesli Bir lm, insann yaad sorunlar kltrel ve ekonomik temel-
leriyle anlatmas bakmndan dikkat ekici bir eser olur.
14 Haziran 1974 tarihinde zdenren, ikinci kez baba olur. Bu kez kz ol-
mutur. Bebein ad Merve konur. Bebein adnn Merve olmasnn nedeni ise
yazarn ei Aye Hanmn babasnn, ryasnda Merve adn grmesidir.62
61 RMY, 35. konuma
34
I.1.11. DPTden stifa ve Nuri Pakdilden Kopu

zdenrenin askerlik dn DPTdeki grevine uzman olarak dnerken,
Edebiyat dergisindeki almalarna da kald yerden devam eder. Mesai sonras
dergi yine merkezine uramakta, bazen gece yarlarna kadar dergide almak-
tadr.
1974 ylnn son aylarnda Sezai Karako, zdenrenle yapt bir grme
esnasnda kendisinden Dirili dergisi iin yaz ister. zdenren, Edebiyat dergisi-
nin kurucu kadrosu iinde yer aldn, Nuri Pakdilin kendilerine bir ekip gzyle
bakt iin yaz verecek olursa Pakdilin bunu kadro anlayna aykr bularak,
kadroya dalm gzyle bakacan syler. Karako ise Bir ey olmaz, ekipten
biri bir yaz verdii iin kadro dalacaksa o zaten, kadro deildir. der. zdenren,
Karakou zaten kracak deildir. Amac Pakdili de byle bir eyden dolay kr-
mamaktr. Ksa sre sonra kelerinin stnde adl denemeyi yazarak dergiye
gnderir. Deneme Diriliin Ocak 1975 tarihli saysnda yaymlanr. Daha sonra
Imamt Sabah Daha adl yky yazarak Karakoa ulatrr. Bu yk de
Diriliin mart saysnda yer alr. zdenrenin yazlar Dirilite yaymlanm; an-
cak Karakoun tahmin ettii gibi Pakdil herhangi bir tepki gstermemitir. Pakdil
konuyla ilgili herhangi bir ey sylemez.63
Nabi Avc ve Ahmet Kot, Eskiehirde Atasoy Mftolunun karmakta ol-
duu Gelime dergisinin Gz says iin 1974 ylnda zdenrenle ilk mlakat
gerekletirirler. Nuri Pakdil, ilk mlakat kendisi yapmak istedii iin zdenrene
zntlerini bildirir.
1975 ylnn Mays ayna gelindiinde Rasim zdenren, Devlet Plan-
lama Tekilatndaki grevinden istifa eder. zdenrenin yeni grevi Kltr
Bakanlnda Bakanlk Mavirliidir.
zdenren, ayn gnlerde Edebiyat dergisinde kendisine den grevleri
de yerine getirmeye devam etmektedir. Edebiyat dergisi ve Nuri Pakdil ile ilikileri
de iyi giden zdenren, ancak o gnlerde Nuri Pakdille ilgili gerek dost, gerekse
edebiyat evrelerinden, okurlardan baz serzeniler duymaya balar. ikyetlerin
z udur: Nuri Pakdil, Anadolunun muhtelif illerinden gelen ziyaretilere, Edebi-
yat dergisi iin yaptklar katklar sormaktadr. Mesela, ziyareti ziraatla megul
ise o senenin mahsuln ve bu mahsulden Edebiyat dergisine den payn ne
kadar olacan sorgulamaktadr. Ziyaretiler, Pakdile bir ey diyememekte fakat
ikyetlerini zdenren ve Akif nana ileterek rahatszlklarnn Pakdile ulat-
rlmasn istemektedirler. ki arkada neler yapmak gerektiini istiare eder. z-
denren, byle bir eyi Pakdile kendisinin iletemeyeceini syler. Bu istiareler
esnasnda akllarna Acaba Nuri Pakdil derginin kartlmas srecinde broya
hi uramasa da dergideki krclk ortadan kalksa olur mu? Pakdilin evine gidip
derginin karlmasyla ilgili mzakerelerimizi orada yapsak ve zel arzusu, tali-
mat varsa yerine biz getirsek diye bir fikir gelir. Byle durumlarda daha rahat ko-
nuan Akif nandr. Nuri Pakdile konuyu atnda, Pakdil, Aslnda doru syl-
63 RMY, 38. konuma
35
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
yorsunuz. Ben yaznn, derginin hazrlanmasnda hi de bulunmayabilirim yeter ki

benim yerime Rasim greve gelsin. der. Akif nan, Pakdilin teklifini zdenrene
iletir. zdenren, mesai ve uyku saatleri dndaki tm mesaisini zaten dergi iin
harcadn syleyerek yaplan teklifi balangta olumlu karlamaz. Yaz ileri
mdr olduumu varsaydmzda, benim memuriyetten ayrlmam gerekiyor. O
zaman oluk ocuk ne olacak, babamla annem benimle yayor, bunlar ne ola-
cak? Yani benim geimimi temin etmem gerekiyor. der. Akif nan, Ayrlman lazm
geliyorsa ayrl. diye cevap verir. Bu karlkl diyaloglarn iki arkadan arasndaki
dostluun snrlarn ortaya koymas bakmndan dikkat ekici olduunu sylemek
yerinde olacaktr. zdenren, arkadayla yapt grmenin neticesinde, der-
giden herhangi bir gelir salama midi olmamasna ramen yaplan teklifi kabul
eder. stifa dilekesini hazrlamaya balar. nan, tekrar Pakdil ile grerek neti-
ceyi ona da iletir. Pakdil, Tamam, yarn Rasimle buluup mz beraber notere
gidelim. Noterde yaplacak ilemler var. Bu ilemleri yaparz. Ondan sonra da
Rasim, memuriyetinden ayrlarak bu ilerin bana geer. der.64
zdenren, ertesi gn leden sonra birlikte notere gitmek iin Akif nandan
haber beklemeye balar. nan, leden sonra sz verdii saatte gelir. Ancak y-
znn ekli deimi, sararmtr. zdenreni grr grmez, Yahu kardeim bu
adamla ne konu, ne de konutur. der. zdenren, olayn mahiyetini anlatmas-
n ister. nan, stadla konutuunu, stadn bir gn nce konutuklar yeni yap-
lanma planlarn kast ederek Siz beni hacir altna almak istiyorsunuz. dediini
syler. zdenren, o an Akif nann anlattklarna inanamaz. Konu her ne kadar
kendileri tarafndan almsa da teklifi yapan Pakdildir. Aralarndaki dostluun
hatrna maddi bir menfaat beklemeden istifa etmeyi gze alan da kendisi olmu-
tur. zdenrenin anlatlanlara inanmadn gren Akif nan, olay batan anlat-
maya balar. nan, Pakdilin brosuna gittiinde tebessmle karlandn, bir
sre muhabbet ettikten sonra da notere gitmek zere Akay Caddesindeki bro-
dan 100-150 metre ilerideki notere gitmek iin yola ktklarn anlatr. nan, Yolda
gzel gzel yrrken tam da seni almaya geleceim srada Pakdil bana birden
bire yolun ortasnda, Siz beni hacir altna almak istiyorsunuz, ben gelmem. di-
yerek caddenin kar tarafna geti ve bu sefer oradan seslenmeye balad. Ben
stad, olay zannettiiniz gibi deil, siz nasl emrederseniz yle olsun. dedim;
ancak o, yine caddenin kar tarafndan Siz beni hacir altna almak istiyorsunuz.
demeye devam etti. O arada cadde kalabalk ve insanlar bizi seyrediyorlar. Bu
ekilde birbirimize cevap vererek Milli Eitim Bakanlnn nne geldiimizde
Pakdil, sol tarafa saparak araya yola girip uzaklat. diyerek yaadklarn zetler.
Pakdilin ara yola saparak ayrlmas, ayn zamanda zdenren ve nanla da bir
anlamda yollarn ayrmas anlamna gelecektir.
O gn yaananlar, Bahri Zenginin daha nceden planlad akam yemei
davetinde tekrar gndeme gelir. Yemekte Cahit Zarifolu, Nazif Grdoan, Hasan
Seyithanolu ve baka davetliler de vardr.65 Yaplan istiareler neticesinde ertesi
64 RMY, 38. konuma
65 zdenren, Zarifolunun o gnk yemekte olup olmadndan emin deildir.
36
gn mesai bitiminde dergi brosuna gidilmemesi, herkesin evine gitmesine karar

verilir. Ertesi gn gerekten de kimse dergiye uramaz. Herkes evine gider. Bu,
zellikle zdenren ve nann yllar sonra bir mesai k evlerine gittikleri ilk gn
olur. Eve erken gitmeleri bir aileleri, oluk ocuklar olduunu hatrlatmas bak-
mndan iki arkadaa da gzel duygular yaatr. Eve erken gitmek bambaka bir
duygu olarak grlecek; ancak gnler birbirini kovalayacak ve iki arkadan dergi
brosuna uramadklar gnler bir haftay bulacaktr. Gidilmeyen gnlerin says
arttka Nuri Pakdilin de kendilerini beklediini, zlemeye baladn dnmele-
rine ramen iki arkada iin dergiye gitmek daha zor gelmeye balar. Bir haftann
sonunda bu saatten sonra dergiye nasl gideriz, ayp olmaz m, Nuri Pakdil sorsa
ne deriz? demeye balarlar. Nitekim Pakdil, byle durumlarda mazeret kabul et-
memekte, insann kiisel hayatnn olamayacan dnmektedir.66
zdenren, arkadalaryla gidip gitmemeyi istiare ederken gnler su gibi
gemi, Pakdil ile grmedikleri sre, iki ay bulmutur. O arada bir kandil gn
zdenren, Akif nan ve Hasan Seyithanolu ile birlikte olduu bir esnada Nuri
Aabeye gitsek, kandilini kutlasak. diyerek arkadalarna bir teklif sunar. Arka-
dalar olur deyince Byk Millet Meclisinin arka tarafnda Tirebolu Sokakta
oturan Pakdili ziyarete giderler. Eve yaklap da binann elektriklerinin yandn
grdklerinde Pakdilin evde olduunu anlayp sevinirler. Pakdil, vey annesi l-
dnden beri yalnz yaamaktadr. Eve vardklarnda camn ak olduunu gren
Akif nan stad diye seslenir. Sesi duyan stad, hop diyerek karlk verir. Birinci
kattaki evin zilini alp beklemeye balarlar. Bekle bekle kap almaz. 5 dakika, 15
be dakika geer kap almaz. Geldiimizi grd diye dnp zili tekrar almay
edebe aykr bulurlar. Bekledikleri sre 25 dakikaya kar, kap hala almamtr.
Geen sre, herhangi bir insann bir kapnn almasn bekleyecei srenin ok
fazlasdr. Ancak ziyaretiler, Nuri Pakdili tanmaktadrlar. Pakdil, byle durum-
larda tepeden trnaa hazrlanmadan misafirlerinin karsna kmamaktadr. Bu
nedenle kapnn alacan biliyorlar; ancak Pakdil, hazrlanmaya devam etmek-
tedir. Neticede 35-40 dakika sonra kap alr. Nuri Pakdil, ok k bir takm elbise-
nin zerine kravatn takm, salarn taram bir vaziyette Buyurun beyler der
ve ziyaretileri ieri alr. Pakdil, misafirleri daha nceki kabullerinin aksine biraz
daha resmi karlamtr. Ancak her zamanki nezaketiyle zr dileyerek Kapy
ge atm, sizi banyo yapmadan karlayamazdm. demeyi de ihmal etmez. Mi-
safirler salona geip otururlar. Fakat konuan yoktur. Rahatlyla bilinen Akif nan
bile sktu tercih etmektedir. Beklenen hamle Hasan Seyithanolundan gelir. Se-
yithanolu getirdikleri meyveleri kast ederek, Aabey msaade ederseniz ben u
nevaleleri hazrlayaym. der. Seyithanolu, servisi yapar. Ancak Pakdil, bir trl
yemeye balamaz. O balamaynca misafirler de balamazlar. Neticede bu derin
sessizlik bu kez Pakdil tarafndan bozulur. Pakdil, Bu yaknlarda Beethovenin bir
longplayini almtm. Size onu dinleteyim. der. Pikaba Beethovenin 30 dakika
sren plan koyar. Plak almakta; ama kimse konumamaktadr. Plak bitince
bir sre daha oturan misafirler aralarndaki meseleleri konuamadan msaade
66 a.g.r.p.
37
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
isteyerek ayrlrlar.67
Bu ziyaretten sonra zdenren ve Pakdil uzun yllar grmezler. 1983ten
sonra birka kez grrler. Fakat bu grmeler, ar pazar gezmelerindeki
ayakst sohbetlerden teye gitmeyecektir.68
I.1.12. Sezai Karakoun Krgnl ve Byk Bir Dostluun Sonu

1975 yl Rasim zdenren iin olumsuz olaylarla gelimeye devam ede-
cektir. Nuri Pakdil ile ilikileri bozulan ve bundan dolay ok zlen zdenren,
asl znty henz yaamamtr. Edebiyat dergisinin kyla dergide yer alan
ekibe tepki gsteren ve zdenren dndaki isimlerle ilikilerini koparan Ka-
rako, stanbulda kendisini ziyaret eden kiilere de bu tepkisini ifade etmekte,
Ankarann kendilerine katlmadn sylemektedir. Bu tepkiler ksa sre sonra
zdenrenin de kulana gelir. Balangta bu sylentileri nemsemeyen z-
denren, Karakoun Ankara bize katlmyor derken kimi kast ettiini de dn-
meye balar. Bu szlerin kendisi ve arkada grubu iin sylenmi olabileceine
ihtimal vermeyen zdenren, Karakoun Nuri Pakdili kastettiini dnr. Ancak
birok kiiden ayn sitemleri iitmeye devam eden zdenren, arkadalarna Se-
zai aabeye gidelim onun talebi nedir, onu bir renelim. Sezai aabey, ayet
istifa edip stanbula gitmemi istiyorsa ben buna hazrm der.69
1975 ylnn ortalarnda Rasim zdenren, yanna Mehmet Akif nan, Ca-
hit Zarifolu ve Hasan Seyithanolunu da alarak Bahri Zenginin otomobiliy-
le stanbula, Karakola grmeye gider. zdenren, bu ziyareti planlarken
Karakoun sitemlerini dinlemeyi; Karako, hangi sitemleri yaparsa yapsn cevap
vermemeyi ve bylece bir anlamda krgnln gidermeyi dnmektedir. zde-
nren, arkadalarna ne kadar sitem ederse etsin Karakoa cevap vermemeleri-
ni, onu sadece dinlemeleri gerektiini, aksi durumun krgnlklara yol aabileceini
tembih eder. Karakoun Caalolu retmen Handa bulunan brosuna varan z-
denren ve arkadalar, Karakotan fazla ilgi grmedikleri gibi bekledikleri tepkiyi
de almazlar. O esnada ikindi vakti olmutur. Karako, hemen seccadesini sererek
ikindi namazn eda eder ve misafirlerine ok fazla ilgi gstermeden ileriyle me-
gul olmaya devam eder. Bir sre sonra zdenren, handaki oda kk olduu iin
camide namaz klmak iin izin ister. Arkadalaryla Yerebatan Camisine giderek
ikindi namazn klarlar. Namaz dnnde Akif nan, Rasim, neden konumuyor-
sun? der. zdenren, konuacak bir ey olmadn stanbula Sezai Karakou
dinlemeye geldiklerini syler. Akif nan, Olur mu byle ey, kilometrelerce yolu
sadece Sezai aabeyi dinlemek iin mi geldik. deyince, zdenren, unlar sy-
ler: Evet, konuacak bir ey yok. Bizim geliimizin maksad bir ey sylemek
deil. Amacmz, Sezai aabeye ite geldik senden bir emir bir talimat bir talep
var ise biz buna hazrz demektir. Bizim buraya geliimiz yeterlidir. Bunu kelimeye
67 a.g.r.p.
68 a.g.r.p.
69 a.g.r.p. 39. konuma
38
dkmeye herhangi bir eyi mzakere etmeye, mnakaa etmeye gerek yok. Bi-
zim bu geliimiz kendi bana yeterli bir sebeptir ve bu geliimizin mesajn Sezai
aabey anlamaktan aciz deil ve o anlamtr dolaysyla konumaya gerek yok.
Sen de yle bir ey aklndan geiriyorsan hi tavsiye etmem, konumayalm. Ha-
vadan sudan bahsedebiliriz, soru sorarsa bunun cevabn verelim. Bence buraya
gelmi olmamz kendi bana bir mesajdr. Sezai aabeyle uzun yllardr berabe-
riz ben onun dilinden anlarm o da benim dilimden anlar. Sakn bir ey syleme,
konuma.70 Karakoun brosuna birka metre kala zdenren, scakkanl kiilii
ile tand Akif nana tekrar dnerek sakn ola bir ey konumayasn der. Byle-
ce broya varm olurlar. Karako, bir sre sonra ben Ankaraya geldiimde Nuri
Pakdil beni ziyaret etmedi deyince Akif nan, stad yanlyorsun, unutmusun,
iki kere ziyaret etti der. Burada yeri gelmiken, Sezai Karako ve Nuri Pakdilin
arasnda sonraki yllarda Edebiyat dergisinin kyla balayacak olan dargnln
belki de ilk kvlcmlarn oluturacak bu meseleyi -zdenrenin azndan- anlat-
mak yerinde olacaktr. Bahsedilen olay aslnda 1973 ylnda Karakoun Maliye
Bakanlndaki grevine tekrar dnmesi esnasnda vuku bulmutur. zdenren,
o yllarda askerliini yapt iin Ankara dndadr. Askerlik dnnde Pakdil,
Karakou ziyaret etmiyor sylentilerini iitince hem bu konular konumak hem
de hal hatr sormak iin ikisini de ziyaret eder. Bu ziyaretlerin ilkini Karakoa ger-
ekletiren zdenren, kendisine Pakdil sizi ziyaret etti mi diye sorar. Karako,
hayr etmedi diye cevap verir. zdenren, olaylarn seyrini bilmedii iin bir ce-
vap vermez. Pakdili ziyaret ettiinde Sezai aabeyi ziyaret etmemisiniz. Gelin
beraber gidelim, o senden bir ziyaret bekliyor. der. Bunlar duyan Pakdil, nasl
olur, ben onu ziyaret ettim, o unutmutur deyince zdenren, ama stad etmedi
diyor, diye cevap verir. Olay vuzuha kavuturmak isteyen zdenren, Karakou
tekrar ziyaret ettiinde, Pakdilin sylediklerini nakleder. Karako, yine hayr, zi-
yaret etmedi deyince zdenren, eer kendisini ziyaret etmise bunu gn g-
nne hatta saati saatine konuulanlarn ayrntlarn da tekrarlayabilecek kadar
Pakdilin hafzasnn gl olduunu hatrlatarak bir yanllk olmasn der. Ka-
rako tekrar, hayr gelmedi cevabn verince zdenren, daha fazla stelemez.
Soluu Nuri Pakdilin yannda alarak Karakoun kesinlikle ziyaret edilmedim
dediini nakleder. Pakdil, Rasimciim, bir deil, iki kere gittim. Ondan bir tepki
gelmeyince de nc kez gitmedim diyerek ziyaretlerin tarihlerini ve bu ziyaret-
lerde konuulanlar anlatr. zdenren, Karakola tekrar grtnde aabey,
Nuri Pakdil ite u u tarihlerde iki defa geldim diyor der demez, Karako, canm
onlar protokol geliiydi diye cevap verir. Bylece mesele vuzuha kavumu, kr-
gnln aslnda iki byk sanat arasndaki basit bir ziyaret meselesinden ortaya
km olduu da anlalm olur. Ancak kendisini ziyarete gelen zdenren ve
arkadalaryla kurduu diyaloglardan da anlalaca gibi Karakoun krgnl
devam etmekte ve meseleyi bu kadar basit olarak alglamamaktadr. Karakoun,
Pakdilin kendisini ziyaret etmediinde diretmesi karsnda kendisine hkim ola-
mayan ve zdenrenin ne derse desin konumayp dinleyelim uyarlarn unu-
tan Akif nan, gittike hiddetlenmekte ve Karakola geldi- gelmedi tartmas yap-
70 a.g.r.p., 39. konuma
39
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
maktadr. Tartmann iinden klmaz bir hal alaca anda Karako, akam oldu,
broyu kapatp yemee gidelim der.71
Karako, misafirlerini Lalelideki bir kebapya gtrr. Lokantada Ankaradan
bir tandklar da vardr. Karako ve misafirleri biraz kalabalk olduklar iki masa
birletirilince Ankaradan tandklar kiiyle de masalar birlemi olur. nan ve z-
denren yemek esnasnda ara sra bu kiiyle sohbet de ederler. Yemek yenip
de dar kldnda Karako, zdenrene ve arkadalarna dnerek o adam
kimdi, btn srlarmz ona ifa ettiniz diye sitem eder. Onlar da Ankaradan ta-
ndklar bir esnaf olduunu, polis ya da istihbarattan olmadn iin de zararsz
birisi olduunu sylerler. Bylece Beyazta kadar yryerek, orada bir kraatha-
nede oturup ay ierler. Gece yarsna kadar sren sohbette genellikle Karako
konuur. Sohbetin bir yerinde Siz Maralsnz ben ise stanbulluyum; stanbul,
Mara fetheder; tarihte de byle olmutur, yine fethedecektir.72der. Kraathane-
nin kapanma saati geldiinde oradan ayrlarak, karda oturmakta olan Karakou
yolcu etmek iin Karakye kadar yrrler. Akif nan, Karakoun krgnln belli
etmek iin syledii siz Maralsnz diye balayan szlerinin de etkisiyle y-
ry esnasnda yine zdenreni zorlamaya ve sk sk Rasim konusana de-
meye balamtr. zdenren ise Karakou tandndan ve ziyaretin maksadnn
hsl olduunu dndnden konuacak bir eyinin olmadn tekrarlamak-
tadr. nan, Karakou vapura bindirecekleri esnada zdenrenin kulana yine
konusana diye fsldaynca, zdenren vapurun tahta kprsne vardklarnda
Aabey benim yapabileceim bir ey varsa ben onu yapmaya hazrm, Eer istifa
etmem gerekiyorsa, buna da hazrm der. Karako, karlk olarak Sen katlmaya
karar verirsen ne yapacan bilirsin. cevabn verir. Karakoun, zdenrene
son sz bu olur. Vapurun tahta kprsndeki bu konuma, iki byk dostun ara-
sndaki son konuma olur. Karako, zdenrenin Hastalar ve Iklar adl eseri
iin yazp Stun I adl kitabnda da yer verdii yazya bu tarihten sonraki bas-
klarda yer vermez. ki dost, o tarihten sonra bir daha grme frsat bulamaz-
lar. 1969 ylnda Edebiyat dergisinin, 1976da Mavera dergisinin yaynlanmas ve
bahsi geen grmede yaanan baz tatszlklar, baz kiilerin iki dost arasnda
laf tamas, zdenren, Karakou her zaman iin ancak birka yzylda bir ye-
tien bir deha olarak anlatmaya devam etse de ems ile Mevlanann arasndaki
dostluu andran73 bu byk dostluun bir anlamda sonunu getirecektir.74
I.1.13. Mavera Dergisi

zdenren ve arkadalarnn 1975 ylnda Edebiyat dergisiyle balarnn
kopmasndan sonra Dirili dergisi de dzenli olarak kmad iin artk yazdk-
71 a.g.r.p. 39. konuma

72 zdenren, Diyarbakrl olan Karakoun stanbulluyum derken, bunu farkl bir anlamda kulland-
n sylemektedir. (RMY, 40. konuma)
73 Bkz: ETGN, Diner, 50. Sanat Ylnda Erdem Bayazt le, Edebiyat Ortam, nu:1, Mart-Nisan
2008
74 RMY, 40. konuma
40
larn deerlendirecekleri bir dergi kalmamtr. Yllarn yazp izerek geirmi,

liseden beri birbirlerinden ayrlmam bu arkadalarn yaz ve iir yazmadan du-
ramamalar ne kadar doalsa, bunlar yaymlamadan duramamalar da o kadar
doaldr. Yaanan doal sre, bu arkada grubunu ister istemez yeni aray ve
projelere iter. Yaplan istiareler neticesinde 1976 ylndan itibaren yeni bir dergi
karlmas gerektii fikri arlk kazanmaya balar.
Bu derginin kmasndaki etkenlerden ilki, yazlan rnlerin deerlendirilmek
istenmesidir. Dier etken ise ahs merkezli olmayan bir dergi karma isteidir.
1976 ylnn sonbaharnda Cahit Zarifolu, Rasim artk dergiyi karalm.
demeye balar. Bylece yava yava karar verilmi olur. Akif nan, Aleddin z-
denren, Hasan Seyithanolu, Bahri Zengin de bu giriimi zaten yakndan takip
etmekte ve desteklemektedirler. Dergi projesi, ara ara Ankaraya gidip gelen Er-
dem Bayazta da anlatlm ve onun destei de alnmtr. Nazif Grdoan da
Erzurumdan Ankara Siyasal Bilgiler Fakltesine gemi o da arkadalarna des-
tek vermektedir. Bunca destee ve hemen karalm denmesine ramen, zde-
nren ayan yere salam basan kiilii ile Dergiyi karmamz iin ncelikle bir
bromuzun olmas lazm Bu i daha nce olduu gibi evden yrtlmemeli-
dir Bir de finans sorununu zmeliyiz, hibirimizde dergiyi karabilecek bir para
yok Herkes de en az alt aylk yaz hazrlamaldr. der.
Mavera dergisi yaanan srelerden sonra 1976 ylnn Aralk aynda ilk
saysn yaymlayarak edebiyat dnyasndaki yerini alm olur. Maverann ocak
aynda deil de aralk aynda kmasnn nedeni, Edebiyat dergisinin ubat aynda
kmasyla ayndr. Yani Mavera da tpk Edebiyat dergisinde olduu gibi Hris-
tiyanlara benzememek adna ocak aynda kmamtr. Derginin kna Sezai
Karako belirgin bir tepki koymazken, Nuri Pakdil, Maverann kn Karakoun
Edebiyat dergisinin kna gsterdii tepkiyle karlar. Derginin kn benimse-
mez ve bunun kendisine yaplm kastl bir davran olduuna inanr. Maveray
Edebiyat hareketinden bir kopu olarak grr. Pakdil, Maveray karan ekiple,
zaten daha nceden de zayflam olan ilikilerini neredeyse tamamen keser.
Pakdil, derginin kndan ksa sre sonra Mavera ekibinden Edebiyat Dergisi
Yaynlar arasnda kitaplar km yazarlarn kitaplarn toparlayarak, yazarlarna
iade eder.
Mavera dergisinin kmaya balad yllar, Trkiyede sac, solcu ayrma-
snn youn olarak yaanmaya balad yllardr. Bu ayrmlar, sadece siyasette
deil, sanat edebiyat evrelerinde de yaplmaktadr. slami hassasiyetle yazan sa-
natlar teki olarak grlmekte yazdklar rnler grmezden gelinerek yok farz
edilmektedir. Mavera, byle bir dnemde Trkiyede slam hassasiyeti olan sa-
natlarn da var olduunu gstermesi bakmndan nemli bir vazife ifa edecektir.
41
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
Mavera dergisi gen yazar ve airler iin bir okul vazifesi grr. Maverayla
beraber bir yazar ve airler topluluu olumaya balar. Cahit Zarifolunun Oku-
yucularla balkl hayli ilgi toplayan blmde genlerin rnlerini titizlikle, incele-
yip onlara yol gstermesi nemlidir. Yaz ve iirlerini ilk kez Maverada yaymlayan
birok air ve yazar, daha sonra kendileri bir grup oluturarak dergi karm-
lardr. Bu dergileri karan gen kadrolar, dergilerini karma aamalarnda da
Maverann ekirdek kadrosundan destek grrler. Yneliler, Aylk Dergi ve Yedi
klim, Mavera dergisinde boy gsteren genlerin kard dergilerdir.
Maveraya nemli katk salayan kiilerden biri de hi phesiz zdenrendir.
zdenren, dergi Ankarada kt srece jenerikte yazmamasna ramen dergi-
nin yayn ynetmenidir. Dergi, Ankarada kt yllar boyunca Mavera imzasyla
kan bayazlarn byk ounluu da zdenren tarafndan yazlmtr. zde-
nren, Maverada kendi imzasnn yannda, okurun karsna ayn isimle birden
fazla yazyla kmamak iin Celil Kahveciolu ve Gaffar Takn mstear isimlerini
de kullanr.
I.1.15. Ke Yazarl
1977 ylnn Ocak aynda yayna balayan Yeni Devir gazetesi, ksa sre
sonra gazetede yazmas iin zdenrene teklif gtrr. Gazete ynetiminden
biri o zamanlar Kltr Bakanlnda almaya devam eden zdenrene at
telefonla gazetede yazmasnn kendilerini memnun edeceini syler. Hatta baz
arkadalarnn da yazmasn teklif eder. zdenren, 1956 ylnda yk yazarak
balad yaz hayatnda o gne kadar mahalli gazetelerde alm ve yknn
yannda eitli vesilelerle deneme de yazmtr. Yani bir gazetecilik ve gazete
yazarl gemii vardr. Ancak zdenren, Ben bu ii yapabilir miyim, her gn
yazabilir miyim? diye kendine sormadan edemez. Gazeteden gelen srarl tele-
fonlar karsnda Eer yetkiliyseniz o zaman randevulap teklifinizin boyutlarn
ve artlar yz yze konualm. Bu arada bana, baka arkadalar da yazsn di-
yorsunuz. Bunlarn adn sylemediniz, ben size sayaym. Akif nan ve Aleddin
zdenreni mi kast ediyorsunuz? der. Kar taraf evet der ve randevulalr.
Randevuya o tarihlerde gazetenin yaz ileri mdr olan Mehmet Durlu
ve Abdurrahman Dilipak gelir. zdenrenin yannda ise kardei Aleddin z-
denren ve Akif nan vardr. Grme, nisan aynn ilk haftasnda yaplmaktadr.
Gazetenin yetkilileri, konumaya balarken zdenrenden haftann yedi gn
yazmasn isterler. zdenren, o gne kadar gnlk yazlar yazmadn, bu ie
kolay kolay cesaret edemeyeceini syler. Mehmet Durlu, O zaman haftada bir
veya iki gn yaznz. der. zdenren, prensip olarak bu teklifi kabul eder. Meh-
met Durlu Peki telif creti olarak ne istersiniz. diye sorar. zdenren, o gnlerde
mavirlikten mfettilie gemi ve maddi olarak bir sknts yoktur. Benim u
anda aldm maa bana yetiyor. Telif cretiyle ilgili bir talebim yok. Siz o konuyu
Akif ile ve Aleddin ile grrsnz. der. Durlu, bunun adnn konmasnn ge-
42
rektiini nk byle eylerin ileride ihtilaflara yol atn syler. Bunun zerine
zdenren, O zaman gelin yle yapalm, benim u anda sizden herhangi bir
talebim yok. Ama siz bana yle bir cret tayin edin ki herhangi bir ekilde memu-
riyetten ayrldmda u anda aldm maan bir miktar zerinde olsun, o bana
yeter. karln verir. Peki, byle bir ey olduunda biz size bin lira veririz ve
stanbula gider gitmez de size bunun szlemesini ulatrrz. derler. Bu rakam
zerinden dier yazarlarla da anlama yaplr. zdenren, grmenin sonunda
haftann yedi gn yazmaya da ikna olmutur. Ancak yazlarna balamak iin
10-15 gnlk sre isteyerek bu sre zarfnda yazabilecei konular tasarlamak
ister. Aklna, Edebiyat nedir, yazar kimdir, yaz nedir, iir nedir? gibi konular gelir.
Mmkn olduunca gncel ve politik olaylarla alakal yazlar yazmamaya karar
verir. nk bu tr yazlar gelip ve geicidir ve gazetenin mutfanda bulunmay
gerektirmektedir. Kendisinin ise byle bir dncesi yoktur. O, gazetecilik deil
yazarlk yapmak istemektedir. Zaten birka yl nce bir siyasi parti liderinin Gel
gazetemizin bayazlarn yaz. eklindeki teklifini de bu nedenle reddetmitir.75
zdenren, 25 Nisan 1977 tarihinde Yeni Devir gazetesinde yazmaya ba-
lar. Kesinin adn Akif nann nerisiyle Notlar koymutur. zdenren, tasarla-
d ekilde gncel olaylardan uzak bir tarzla yazmaya balamtr.
Ke yazarl devam ederken, 1977 ylnda zdenren, alnan bir dl
nedeniyle byk bir gurur duyacaktr. zdenrenin ok Sesli Bir lm adl y-
ksnden Ycel akmakl ve Tuncay ztrkn ynetiminde TRT adna ekilen
televizyon filmi, Uluslararas Prag TV Filmleri yarmasnda jri zel dl alr.
zdenrenin bu yksnn filme aktarlmasndan 5-6 ay sonra bu kez zlme
adl yks yine TRT adna Ycel akmakl tarafndan sinemaya uyarlanacaktr.
Gazete yazarlnn yannda asl ii olan Kltr Bakanlndaki mfettilik
grevini de yerine getirmeye devam eden zdenren, 5 Haziran 1977 tarihinde
yaplan seimler sonrasnda Kltr Bakanlnn Milli Eitim Bakanlyla birleti-
rilmesi sonrasnda, bakan Mustafa stndan yapt bir konumadan rahatsz
olur. stnda, bakan olduktan yaklak olarak bir yl sonra 1978 ylnn Mays
aynda bakanlktaki personeli toplayarak Ben bakanm, sizler de memursunuz.
Bakan emreder, memurlar yapar. Bu artlar altnda bizimle almak isteyen varsa
alabilir, eer almak istemeyen varsa ayrlr. eklinde bir konuma yapar. Bu
slptaki bir konuma, zdenreni ok rahatsz eder. Hemen toplanty terk ede-
rek bakanlktaki grevinden ve memuriyetten istifa eder.76 Bu istifa arkadalaryla
istiare etmeden ald belki de ilk karar olur.
Memuriyetten istifa eden zdenrenin yasalara gre en az bir yl memur-
lua dnme ans yoktur. zdenren, bir anda isiz kalm olur. Yeni Devir gaze-
tesinin yneticilerini arayarak yaptklar szlemeyi hatrlatr. Szleme metnini
Hemen gndeririz. demelerine ramen gndermemi olan Mehmet Durlu ve
Abdurrahman Dilipak, kendilerine yaptklar szlemedeki cretle ilgili maddeyi
75 RMY, 42. konuma

76 a.g.r.p.
43
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
hatrlatan zdenrene Evet, doru sylyorsun. Biz yle bir eyi konumutuk;
ama u anda onu imzalayacak eleman el atnda deil. derler. Bu cevap doal
olarak zdenreni tatmin etmez. O sizin probleminiz. Bizimle muhatap olan siz-
siniz. Ben size daha o zaman telefonda syledim. Ankaraya geldiinizde, konu-
maya balamadan nce dedim ki siz gazete adna gerekten grmeye yetkili
misiniz? Biriniz dedi ki, Ben gazetenin yaz ileri mdrym, teki ise ben de
gazetenin genel yayn ynetmeninin yeeniyim. Ben imdi bana vaat edilen creti
talep ediyorum.77 diyerek onlara karlk verir. Mehmet Durlu, bu hususu gazete-
nin patronuyla grmeleri gerektiini syleyerek zdenrenden bir sre daha
beklemesini ister. Mehmet Durlu, birka gn sonra zdenreni arayarak kendisi-
nin uhdesinde para olduunu; ancak bu paray verebilmesi iin harcama kalemleri
arasnda gstermesi gerektiini, gnlk yazlarnn dnda baka yazlar da yaz-
mas durumunda, telif cretini tahakkuk ettirebileceini syler. zdenren, ekstra-
dan istenen yazlarn ayr bir cret gerektireceini syler; ancak sorun karmak
istemedii iin teklifi kabul eder. Bylece 26 Mays 1978 tarihinden itibaren, henz
yazmaya balam olduu Gl Yetitiren Adam adl romann gazetede tefrika et-
meye balar.78 Romann bir blmn tefrika eden yazar, daha sonra gazete iin
Seyyid Hseyin Nasrn Bat ile Hesaplarken adl uzun konferansnn metnini
tercme eder. zdenren, bu ekilde gnlk yazlarnn yannda zaman zaman
baka almalarn da yaymlayarak geimini temin etmeye alr. Ancak gazete
ynetiminin en bandan itibaren verdii szleri tam anlamyla yerine getirmemi
olmasndan memnuniyetsizlik duymaktadr.79 Ayn ekilde istifa ettiinde Mavera
ve Akabenin banda olan Erdem Bayazt ona, Naslsa derginin editrln sen
yrtyorsun sana maan biz veririz. demi ve zdenren, mesaisini Maverada
geirmitir. Ancak aylar gemesine ramen zdenren, Maveradan da herhangi
bir cret alamamtr. Konuyu ne zaman amaya niyetlense Erdem Bayaztn,
demelerden, borlardan ve vadesi gelmi senetlerden bahsettiini grmekte ve
para istemekten vazgemektedir. zdenren, bir gn Erdem Bayazta da verdii
sz hatrlatr. Bayazt, Benim borlarmdan demelerimden sana ne, sen muha-
sebeye gidip paran al. der. Dergideki maddi sknty bilen zdenren, bir veya
iki maa alr; ancak ncy almaz.80
zdenrenin 1978 ylnda yaymlanm, ilk deneme kitab olan ki Dnya
1979 ylnda, Trkiye Milli Kltr Vakf tarafndan Jri zel dlne layk gr-
lr. Bu, ok Sesli Bir lm saylmazsa, zdenrenin ald ilk dl olacaktr.
zdenren, ald bu dln yannda Yeni Devir gazetesinde tefrika edilmi olan
Gl Yetitiren Adam adl romann da ayn yl yaymlar. zdenren, Gl Yetitiren
Adam romannda Batllama sreciyle birlikte lkede ortaya kan yeni durumu
ve meselenin yeni kuaklara yansmasn ele alr. Roman ilgiyle karlanr. Yazarn
en ok okunan, zerinde durulan eserlerinden biri olur. Romann ad, daha sonra-
77 O dnemlerde yayn ynetmeni Hasan Aksaydr. Yayn ynetmeninin yeeni ise Abdurrahman
Dilipaktr.
78 a.g.r.p.
79 a.g.r.p.
80 RMY, 43. konuma
44
lar eitli evrelerce yazarn adnn yerine kullanlacaktr.

zdenren, bu arada ykclnde ayr bir balam oluturan Denize A-
lan Kap kitabnda toplanacak ykleri yazmaya balamtr. Bu balamdaki ilk
yk olan ekirgeler Maverann Mart 1980 tarihli nshasnda yaymlanr.
1980 ylnn balarnda zdenrene istifa ettii DPTden geri dnmesi iin
teklif gelir. O gnlerde DPTnin banda, yazarn daha nceden de tand bir isim
olan Hasan Celal Gzel vardr. Vekleten, bu grevi yrtmekte olan Gzel, ken-
disini yeni grevinde tebrik etmeye gelen zdenrene seni biz tekrar planlama-
ya alalm. der. zdenren ise Tekrar planlamaya ve memuriyete girmeye niyetim
yok, teekkr ederim. Buna ramen arkadalarla bir istiare yapalm, ben sana
tekrar bir ziyarette bulunurum. karln vererek onunla vedalar. zdenrenin
memuriyete tekrar dnmeye gerekten de niyeti yoktur. Ancak daha nce de bah-
sedildii gibi Yeni Devir ve Mavera verdikleri szleri eksik olarak yerine getirmek-
tedir. Konuyu arkadalarna danan zdenren, onlardan da dnebilirsin ceva-
bn alnca Hasan Celale gidip teklifi kabul ettiini bildirir. Hasan Celal, Sen, u
anda bir yerde yazyor musun? diye sorar. zdenren, evet diyerek durumunu
anlatr. Hasan Celal, Biz burada, brak gnlk yazanlar, arada bir yazanlar bile
iten kardk. O insanlar iten karrken senin yaz yazman bizi skntya so-
kar. karln verir. zdenren de Mademki byle bir uygulamanz var, ben de
gazetede yazmay brakrm. der. Konuyu gazete ynetimine aan zdenren,
onlardan hayr cevab alr. Gazete ynetiminden hayr cevab alan yazar, in
orta yolunu bulalm ve ben mstear bir isimle yazlarma devam edeyim. deyince
gazete ynetimi hemen kabul eder.81
zdenren, gazetedeki problemi zdkten sonra 10 Mays 1980 tarihi iti-
bariyle DPTde tekrar almaya balar.82 14 Maystan itibaren de mstear isimle
Yeni Devirdeki yazlarna devam eder. lk Yaz balyla kendisinin olduu an-
lalacak bir yazyla, Maverada da bazen kulland bir isim olan, Gaffar Takn
adyla kar okurlarnn karsna. zdenren, 26 Maystan itibaren ise Gaffar ad
Allahn isimlerinden biri olduu iin yazlarnda A. Gaffar Takn adn kullanr.
zdenren, 1981 ve 1982 yllarnda Denize Alan Kapda yer alacak y-
kleri yazmaya devam etmektedir. 1982 ylnn Aralk aynda yazarn Aile adl
yks Srpaya evrilerek Belgradda yaymlanr.
Yazar, pe pee ykler yazarken DPTdeki grevinde de ykselmeye ba-
lar. 1982de Yayn ve Temsil Daire Bakanl grevine getirilir.
zdenren, 25 Mays 1982 tarihinde babas Hakk zdenrenin vefatyla
derin bir znt yaar.
zdenren, 25 Mays 1983 tarihinde ald ac bir haberle yklacaktr. Ne-
cip Fazl Ksakrek vefat etmitir. Bu vefatla zdenren, edebiyat dnyasnda
yaknlk ve dostluk kurduu kiilerden birini kaybetmi olur. Mavera dergisi, Necip
81 a.g.r.p.
82 a.g.r.p.
45
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
Fazla Rahmet zel says hazrlar. zdenren de Necip Fazl Ksakrek (Kiilii
zerine Notlar) adl uzun bir yaz yazar.
1983 ylnn yaz aylarndan itibaren bir dnem daha sona erecektir. Mavera
dergisi 1984 ylnda tamamlanacak bir srecin sonunda stanbula tanr ve ano-
nim irket olur. 1983 yl, Cahit Zarifolunun da stanbula tayininin kt yldr.
Zarifolu, TRT stanbul Radyosunda almaya balar. Nitekim Maverann ta-
nma nedenlerinden biri de Zarifolunun tayininin km olmasdr. Maverann
tanma meselesi dergide bir anlamazla yol aar. zdenren, hem Maverann
tanmasna hem de anonim irket olmasna kar kar.
zdenren, 1983 ylnda uzun bir sredir tamamlamaya alt Denize A-
lan Kap adl yk kitabn yaymlar. Denize Alan Kapda toplumsal deiimlerin,
kltr krizlerinin, krsal kesimden byk ehre g sonrasnda byk ehrin iine
skp kalm insanlarn huzuru araylarna yer verir. Arlkl olarak tasavvufun
ilendii kitap zdenren hikyesinin yeni bir ynelimi olarak alglanr. Bireyin
iine dt yabanclamann, yakn evre ve toplumla yaanan uyumazlklarn
aresi olarak beliren huzur aray kitabn ana temas olur.
zdenren, 1984 ylnda nemli bir dl alr. Trkiye Yazarlar Birlii, kendi-
sine Denize Alan Kap adl yk kitabyla Yln Hikyecisi dln verir. Yazar,
yine ayn yl DPTde Genel Sekreter Yardmclna getirilir.
I.1.17. Yazarlnn 50. Yl

zdenren, 1967 ylnda girdii Devlet Planlama Tekilatndan 2005 ylnda
emekli olur.
zdenren, 2006 ylna gelindiinde 50. sanat yln kutlar. Yazarn 50. sa-
nat yl tm lkede ses getirir. ok sayda yazar, zdenreni anlatan yazlar ka-
leme alr. Grsel medyada da yazarn 50. yln unutulmaz, eitli programlarla
zdenrenin Trk edebiyatndaki yeri gndeme getirilir. Yazar iin Kitap Postas
adl dergi, nisan nshasnda iin zel bir say hazrlar. Kutlamalarn ilki ise 25 Mart
2006 tarihinde Tark Zafer Tunaya Kltr Merkezinde yaplr. Yazarlnn 50.
Ylnda Rasim zdenren adyla Bilim Sanat Felsefe Akademisi ile zdenrenin
aylk olarak yazd Mostar dergisinin ortaklaa organize ettii programda yazarla
bir sohbet de yaplr. zdenrenin 50 sanat yl mnasebetiyle yine Tark Zafer
Tunaya Kltr Merkezinde 11 Kasm 2006 tarihinde ikinci bir kutlama program
daha yaplr.
Rasim zdenren, zellikle emekli olduktan yani zgrln eline aldktan
sonra, bugn kendine kltrel faaliyetlere katlma, okumaya ve yazmaya devam
etme eklinde bir alma dzeni kurmu bulunmaktadr. Gerek fikir dnyamz,
gerekse edebiyat dnyamz kalemi eline aldndan 50 yl akn sre gemi olan
zdenrenden deneme ve yk beklemeye devam etmektedir.
46
I.1.18. HAYAT KRONOLOJS
1940 : Marata dodu.

1949 : Babasnn tayini kt iin Malatyaya giderler. Be yl bu ehirde
kalrlar. Okuma zevkini Malatyada kazanr.
1954 : Yeni bir tayinle Tunceliye giderler. Bir arkadana ait mer Seyfettin
klliyatn okuyup bitirir.
1955 : Mays aynda babasnn Bayndrlk l Mdrl grevinden emekli
olmasyla Maraa dner. lk kalem denemesi saylabilecek bir kompozisyon ya-
zar. Mara Lisesine kayt yaptrr. Okula kayt yaptrrken kendisine Hamle dergisi
verilir. Snfnda Erdem Bayazt, Cahit Zarifolu, Sait Zarifolu ve Ali Kutlay gibi
renciler vardr.
1956 : lk yk denemeleri Varlk dergisine abone olur.
1957 : Varlk dergisinin Ocak saysnda Akar Su adl yks yaymlanr.
1958 : Liseden mezun olur. stanbul/Eype baba ocana gider. Hukuk Fa-
kltesine kaydolur.
1962 : Mart aynda Sezai Karakola tanr. ktisat Fakltesine bal Gaze-
tecilik Enstitsne yazlr. Dostoyevskiyi okumaya balar.
1964 : Gazetecilik Enstitsn bitirir.
1965 : Mehmet evket Eyginin sahibi olduu, Yeni stiklal gazetesinde
sanat-edebiyat sayfasnn editrln yrtr. Edebiyat dnyasnda tannmaya
balar.
1966 : Dirili dergisinde ykleri yaymlanr.
1967 : Hukuk Fakltesinden mezun olur. lk kitab Hastalar ve Iklar ya-
ymlanr. Avukatlk stajn yaparken, DPTde uzman yardmcs olarak almaya
balar.
1969 : Nuri Pakdilin ynetiminde kan Edebiyat dergisinin kurucu-
yazarlarndan olur.
1970 : Bir bursla Kalknma ktisad zerine yksek lisans yapmak zere
ABDde iki yl kadar kalr. Trkiyede hkmete muhtra verilince eitimi yarda
kalr. Dnte askerliini yapar.
1971 : Evlenir.
1973 : zlme adl yk kitab yaymlanr.
1974 : ok Sesli Bir lm yaymlanr.
47
HAYAT AHSYET______________________________________________________________
1975 : Bakanlk maviri olarak Kltr Bakanlna geer. Nuri Pakdil ile
anlamazla derler.
1976 : Aralk aynda, Erdem Bayazt, Cahit Zarifolu, Akif nan, Aleddin
zdenren, Nazif Grdoan ve Hasan Seyithanoluyla birlikte Mavera dergisini
karmaya balar.
1977 : Nisanda Yeni Devir gazetesinde gnlk yazlar yazmaya balar. De-
neme trndeki ilk eseri olan ki Dnyay yaymlar.
1978 : Kltr Bakannn bir konumasna tepki gstererek DPTden istifa
eder.
1979 : Gl Yetitiren Adam yaymlar.
1980 : DPTye geri dner.
1983 : ykclnde farkl bir dneme iaret eden Denize Alan Kapy
yaymlar.
1984 : Denize Alan Kap dolaysyla kendisine TYB tarafndan yln yk-
cs dl verilir.
1987 : Yakn arkada Cahit Zarifolu vefat eder. Ruhun Malzemeleri adl
deneme kitabyla TYB nin deneme dln alr.
1996 : Uzun yllar sonra Kuyu adl yk kitabn yaymlar.
2000 : Can dostlarndan biri daha, Mehmet Akif nan vefat eder.
2003 : kiz kardei Aleddin zdenreni son yolculuuna uurlar.
2005 : Emekli olur.
2006 : 50. sanat yln kutlar.
2008 : Karaman Belediyesi kendisine Trkeyi Gzel ve Doru Kullanan
Edebiyat dl verdi.
2008 : Yunus Emre Vakf Mtevelli Heyeti yeliine seildi.
2008 : Yedi Gzel Adamdan birini daha, Erdem Bayazt kaybeder.
2009 : mknsz ykler yaymlanr.
2009 : TBMM stn Hizmet dln alr.
2010 : En hacimli deneme eserlerinden biri olan Siyasal stiareler yaymlanr.
48
MSLMANCA DNEN ADAM
GKHAN ZCAN
Herkesin kafasnda bir stanbul grnts vardr, gnbatmnda bir silet,

Sleymaniye, Topkapnn kubbeleri, tarihi yarmada stanbula gitmemiler iin
bile, zihne den ilk grntdr bu. Bir ehrin herkese ait hale gelmi bir grsel
mukaddimeye sahip olmas elbette sradan bir hadise deildir. Zihinlerde uyanan
o manzaray alr, o mukaddimeden balayarak bir ehri satr satr yazarsnz. Ka
cilt tutarsa o kadar
Baz ehirlerle baz grntler, baz kelimelerle baz imgeler, baz kavramlar-
la mesela baz romanlar ya da filmler arasnda da byle balar/ bantlar kurar in-
san ister istemez. Bir insan deil, birok insan iin byledir bu.
Baz insanlar da vardr; isimleriyle birlikte amaz biimde kavramlar, ke-
limeler getirirler akla, hatra Rasim zdenren hi phe yok ki o isimlerden
biri Rasim zdenren ismini duyduunda Mslmanca Dnmek kavram-
n hatrlamayan kar m aramzdan? karsa bilsin ki bu kendisine ait bir hafza
defosudur.
Yazmaya byle bir girile balamamn sebebi, Rasim zdenrenin, yani be-
nim kendisine hitap ettiim haliyle Rasim Abinin bir anlamda mukaddimesini di-
er syleyeceklerimden ayrmak, bu tesadf olmayan arm vurgulamak, al-
tn krmz kalemle izmek iindir. Her kesimden, her merepten, her mektepten
insana, hem de birka nesline birden Mslmanca Dnmek gibi bir kavram
artryor olmak, kii iin elbette ok byk bir eref ve mutluluk olmak gerek-
tir. Ama onun da tesinde, bir nasip ve mazhariyettir. Elimizden kayp giden nice
kavram var ki, o kavramlarn yokluu alnmzn ak olan hallerimizden de etti bizi.
Bugn dnmeye balarken bir Mslmanca Dnmek, bir Mslmanca Ya-
amak hassasiyeti kurcalyorsa hl aklmzn bir yerini, Rasim Abinin 50 yl a-
kn zamandr hassasiyetle srdrd o kymet ve uur tutumluluunun bunda
pay byktr. Sadece bunun iin bile, kendisini bu aidiyetle tanyan-tantan her-
kesin Rasim Abiye bir borcu vardr. Bunu ifade etmeyi, herkes adna, ama daha
da nce kendi adma bir bor olarak gryorum.
49
YK KTAPLARI VE YKCLK______________________________________________
imdi gnl rahatlyla dier syleyeceklerime geebilirim. Rasim zde-

nren yk bata olmak birok yaz trnde eserler vermi, onlarca eser ortaya
koymu ok nemli bir yazar, bir dnr lk harfini beyaz kdn stne brak-
t gnn stnden yarm asrdan fazla bir zaman gemi. Ortada gpta edilecek
bir klliyat var. Byle bir alma vesilesiyle elbette o klliyata ilikin pek ok ey
dile getirilecektir. yklerden denemelere, anlatlardan fikri mlahazalara kadar
uzanan o kadar nemli bir yekn var ki ortada, hakkn vermek iin bir dolu insann
emeini bir araya getirmek gerekecektir. Ortaya koyduu bu derinlikli klliyatn
hakkn benden ok daha fazla verecek emek sahibi kalemler var ok kr. Ra-
sim zdenren klliyatnn edeb, fikr, kltrel ve irfan boyutlar ve incelikleri bu
ve benzer almalarda mutlaka ayrntlaryla ele alnacaktr. Kendimi bu hususta
ok da yetkin hissetmediimi ifade etmeliyim. Bendeniz daha serbest bir alana
geerek, ayn ehirde yayor, dolat meknlarda dolayor, bulunduu yerler-
de bulunuyor olmann, dolaysyla kendisiyle mteaddit defalar yz yze sohbet
etme mutluluuna erimi bulunmann da avantajyla, kendisinde gzlediim baz
insan meziyetler zerinde younlatrmak istiyorum yazm. stnze afiyet ben
bir hikyeciyim. Hayatmdaki Rasim zdenren portresine ilikin ok nemse-
diim baz gzlemlerim var. Tandm Rasim Abinin de, hepimiz iin bir nc
hikyeci olarak benden dinlemeyi isteyebilecei eylerin aslnda bunlar olduunu
zannediyorum. Kim benden edeb ve fikr dnyasn oturup ciddi ciddi analiz etme-
mi bekler? Dahas bunu akl banda hangi insan ister?
Sadede hemen geleceim ama nce kk bir girizgh yapmam gerekiyor.
unu hemen belirteyim ki ben, yetmilerin ikinci yarsndan balayan ve doksan
ylna kadar uzayan Mavera yllarnda, tarada dergisini bekleyen o zlenesi sa-
mimiyetteki delikanllardan biri idim. 82 ylnda kazandm niversiteye kayt yap-
trmak iin Ankaraya ilk geldiimde, ilk iim doruca Maverann Selanikteki b-
rosuna gitmek oldu. Sadece rahmetli Alaeddin zdenren vard broda, onunla
tantm, beraber zm ekmek yedik. Sonraki yllarda yedi gzel adamn beiy-
le daha tanma mutluluunu yaadm, bir tek sofradan erken kalkan Cahit Abiye
yetiemedim. Onu da bir otobs yolculuunda Rasim Abiden dinledim uzun uzun.
Maveray dinlemek iin en uygun isimdi Rasim Abi. Trkiyeyi dinlemek iin de en
uygun isimlerden biri Sz getireceim yer de buras zaten; Rasim Abi herhan-
gi bir eyi dinlemek iin bulabileceiniz en iyi kaynaklardan biri Mthi bir ha-
fzas ve her eyi yerli yerine koyan, adeta yaz diliyle konuan, neredeyse pa-
ragraf geilerini bile fark edebileceiniz muntazam bir muhakemesi var. Mese-
la Raskolnikofu ondan dinlerken adeta Su ve Cezann sayfalarn eviriyor gibi
olursunuz. Bu Trkiyenin yeni nesillerinin -ki benim neslim de dhil buna- kaybet-
mi olduu, artk sahip olmad bir yetenektir. Ne ie yarar? Bir eyi suhuletle, ak-
lselim dairesinde, heyecana kurban etmeden anlamay ve anlatabilmeyi salar.
Eksiklii, bizim muhakemelerimizi sinsice sakatlyor da, bizim bundan bile habe-
rimiz olmuyor ou zaman. Bir zihin iin hakikat biriktirmek, hakikati artracak
her eyi i raflarda dzenli biimde saklamak, yeri geldiinde aramadan bulmak
ok nemlidir. Buna sahip olmadm iin, ne kadar nemli bir eksiklik olduunu
50
da iyi biliyorum. te Rasim Abi de bu meziyet ilk gnk berraklyla yaamakta

Her sohbetimizde bu yanna bir kere daha hayran olur, yeni batan gpta ederim.
Yine dikkatimi eken bir taraf Rasim Abinin kendine zg kimi alkanlklara
sahip olmasdr. Benim ilk tandm gnlerden beri cumartesi gnleri evinden -
kp kitaplar dolama alkanln hi terk etmedi. Belki ailesiyle ya da salyla
ilgili eitli mazeretler bir iki haftalk kesintiler meydana getirmi olabilir; ama be-
nim grebildiim kadaryla kitaplar ve kitap evlerinin kendine zg muhabbet at-
mosferiyle arasna gurbetlikler sokmad Rasim Abi. Daha aktif bir grevde oldu-
um iin Yeni afak Ankara brosunda bulunduum dnemde, dnyann en tat-
l insanlarndan ve yine dnyann sayl polisiye uzmanlarndan rahmetli Remzi
Maturla birlikte gazeteye de gelirdi. Saati bile belliydi neredeyse bu ziyaretlerinin.
antasndan elektrikli daktilo ile yazlm yazlarn kartr, yazlar stanbula faks-
landktan sonra yine alr dosyasna koyard. Ktlarn stnde tek krk, yazda
tek bir yanl harf bulamazdnz. Muhabbete kaplp yazlardan birini broda unut-
tuunu da hi hatrlamyorum. O zamanlar bilgisayara alamayacan dn-
yordu, imdiyse bilgisayar olmazsa yazamayacan sylyor. Niye olduunu bi-
liyorum ben? Her eye ramen bir bilgisayar, bir elektrikli daktilodan daha temiz,
daha hatasz bir yaz vaat ediyor. Yanl olursa iki tkla gideriyorsunuz kusuru.
Rasim Abinin bir baka dikkat eken zellii de bir yazar olarak elli yldr sr-
drd istikrar Her dnem eser veren, her yaad dnemi eserleriyle irde-
leyen, yanstan, aktaran bir yazar Bylesi gerekten az bulunur. Hem okuyu-
cusunu hi mahzun etmiyor, hem yazarln kuvvetten drmyor. te taraftan
eserlerini topluca okuyarak sadece Trkiyenin son elli ylna tanklk etmekle kal-
maz, insann ve dnyann gidiatna ilikin ok daha eskilere uzanan bir medeni-
yet perspektifi edinebilirsiniz. Bir baka yerden okumaya balayarak bu defa insa-
nn i dnyasnn girintili kntl kylarnda iz srebilir, insan anlamak konusun-
da epeyce incelik edinebilirsiniz. Sadece kitaplar yaynlayan bir yazar deil o, ayn
zamanda gndemin mutfanda yer tutan, gncel olaylara da derinlikli bak ala-
r kazandran bir ke yazar. Uzun sredir kesinden insanlara fikirlerini anlat-
yor. Bunlar elini tan altna koyan sorumluluk sahibi bir aydnn mlahazalar ayn
zamanda, bir sra kkte oturmuyor yazar. Sras bir tarafa bir kkte de otur-
muyor, evini biliyorum. Dardan izledii bir hayat deil bahsettii, en az bizim ha-
yatmz olduu kadar kendi hayat
Hem olgun, hem de gen bir insan Rasim Abi Klie syleyile yeniliklere
ak; ama bu zgveninden Kimlii o kadar belli, hayata nasl ve nereden bak-
t o kadar belirgin ki, kendisi de dhil zaten herkes Rasim zdenren deyince
o kimliin dnda bir ey anlayamyor. Elli yllk bu macerada hi zikzak yok, ol-
mas da beklenmiyor. Maverann ilk saysnda Mavera, bir yaama biimi halin-
de z uygarlmz yeniden yrrle koyma davasn gdenlerin edebiyat ala-
nndaki bir buluma yeridir ifadesiyle takdim etmi dergiyi kamuoyuna. Eminim
bugn karsa yine ayn cmleyle balar sze. O bir derdin, bir meselenin, bir da-
vann, bir muradn adamdr nk. Yazd her cmlede bu sahiplenii en sahi-
51
ci haliyle hissedersiniz. Ama bir propagandist deildir, syleyeceini boca etmez

okuyann stne. Aksine edebiyata, yazya, fikre hakkn verir. Dili, slubu, tekni-
i ile bir sanatdr, ama bolukta dolaan deil, aidiyeti, kimlii, iddialar olan bir
sanatdr. yksn hissiyatyla youran, dilinin imknlarn hissiyatyla zengin-
letiren bir sanatdr. ou zaman sradan insanlardr onun kahramanlar, ama
fark ederiz ki sradan insanlar iin bile hayat sradan deildir. Grlesi, fark edile-
si, dnlesi nice kvrmlarla, kelerle, girift ayrntlarla, sarih hakikatlerle r-
l bir muammadr aslnda yaamak. zdke dmlenen, dmlendike -
zlen yi yazar bununla baedebilecek dikkate ve rikkate sahip kiidir. Tpk Ra-
sim zdenren gibi
Acizane tespit ettiim iki gzel hususiyeti daha var ki Rasim Abinin, onla-
r da sylemeden sz brakmak istemem. Onlardan biri, eine az rastlanr ne-
zaketidir. Karsndakinin yana, pozisyonuna, hatta tavr ve edasna bakmaks-
zn hep ayn beyefendilikle vaziyet alr. ocukla ocuk, genle gen, bykle b-
yk grrsnz onu. Tevazuu da aan bir edeb ve terbiye rnei olarak yaar. Bu
yapmaya alt bir ey deildir; zaten olduu bir eydir, samimiyetini hisseder-
siniz. Bu anlamda ska rnek aldm, ska rnek verdiim isim olmutur. Ken-
disi kulaklarnn neden bu kadar nladn bilmez, inallah kendine doktor mas-
raf falan da karmamtr. nk kulan tek nlatann ben olduumu hi zan-
netmiyorum. Bunu bakalarndan da duydum. Zaten sevenlerinin sevgilerinde de
bu samimiyeti grrsnz.
Haddimi amak pahasna szn edeceim bir dier hususiyeti de nkte-
danldr. Bunun kitabn yazmamtr ama Mslmanca glmek nedir onu da bi-
lir. Neeli bir insan olarak grdm ben hep onu, hi ask yzl, ters tarafna denk
gelmedim. Varsa da bilmiyorum. Ama hi varm gibi durmuyor, varlyla eliki,
hayatyla atma iinde grnmyor. Epeyce komik hatras var, onlar da iyi an-
latyor. Bu genellenebilir bir zellii midir yine de emin deilim bundan. Sana da
ciddi meseleler anlatacak deildim ya! derse armam. Bunu bir ayrcalk saya-
rm hatta.
te byle, bu yaznn boyutlar iinde Rasim zdenrenden Rasim Abiye
uzanan izgide syleyebileceklerim bunlar Baz eyleri de kendime sakladm
elbet, onlar biz Rasim Abi ile bir gn oturur kendi aramzda konuuruz.
52
KONUURKEN NSANA TAM YNELMEK
MUSTAFA AHN
Rasim zdenren Ankarada Eyup Sultan huzuru Bymz Aa-

beyimiz Bana van, dedi. stelik ben naar, kendisi ar iken. Olsun. O gn bu-
gndr roman kahramanym. Olsun. Roman kahraman olmak da bu zamanda
bir ey. Ayrntnn ayrntsnn yazar. yle ki, ki balacn iki saat anlatabilir. Ko-
numa formu sohbet olur, krs kurulmaz, mikrofon olmazsa. Otuz yl nce New
Yorkta saat arad adresi otuz yl sonra saatte anlatt. Hepsi yazlas i ie
hikyeler, derinlemesine gzlemler. Remzi Matur, cennetmekan Remzi Matur ha-
trat zaptediyordu, ama mr vefa etmedi. Rasim Abi ameliyat oldu. Boazdan.
Ayn gnlerde ben de oldum. Boyundan. O, bir kitaplk yaz (yk) yazd, ben iki
cmle kurabildim. Dostoyevski ve Kafkann kahramanlaryla, btn arkadala-
rndan daha ok birlikte olmutur. ok grdm birlikte, Dede Efendi sokann ba-
nda ayakst saatlerce konuurken. Devlet Planlama Tekilat kap kaytlarnda
bile bir sr roman kahramannn ieri girdiini tespit edebilir.
Rusya, asaletini korursa, kkl edebiyatna sahip ksa Rus edebiyat d-
l verirdi. Perestroika, glastnos srecinde gremediler hadi. Hl grmedi-
ler. Sorun, Aleksandr Sergeyevi Pukinin son dellosunu, Fyodor Mikhaliovi
Dostoyevskinin idamla yarglann, srgnn anlatsn. Ya da Rodion Romano-
vi Raskolnikovu, van, Alyoay, Nataay, Sonyay Andreiyi, Pierryi, btn
kalp titreimleriyle. Tolstoyu, ehovu, Vasillevi Gogol. Muazzam bellek. Unut-
muyor. Nisyan yok. Yaadklarn da okuduklarn da. Niyeyse. Kafkann bir yk-
sn anlatmt. Atk baktk, fazlas var eksii yok. Fazlas kendi adesesi, opti-
i. Optik nemli. Yazarl semese, ya da ykler ona gelmese belki optiki olur-
du. Saati Musa aabeyin dkknyla kar karya. Fena olmazd. Petersburgda
yle bir on be gn birlikte dolamak mmkn olsa. Keke. gn de Pragda
Dirili, Edebiyat, Mavera ya da Mavera, Edebiyat, Dirili, Yeni Devir, aabey,
yk, ayrnt, mkemmeliyet, ittika, yekpare, dokumac, mmeti. Ruh corafya-
sna Eyp Sultan ve Mara egemen. Baz huylar Maratan. New York ve Malat-
ya izleri de var. Ankara yle az ki, yok gibi. Memur olmasayd. keke. Bay Kya o
kadar yakn bir yazarn brokrasiye mahkmiyeti yaman eliki. Ama eliki besli-
yor yazy. Her neyse. Serapa sohbet. Kolay eriebilir. Yrr. Yalnz yrmez. Cu-
53
martesi leden sonralar kitaplardadr. Piknii sevmez, mangal bitince eve dn-
mekten yana. Ev, dnyasnda byk yer tutuyor, yani yksnde. En az Necatigil
kadar eve tutkun. Hayatndaki her eyi nezaketen yapm. Evlen denmi, niye de-
memi, peki diye evlenmi. e girmesi sylenmi, ie girmi. Yaz denmi yazm.
Kadere tam teslim. Tevekkl de tayin edicidir yaz, yk ve yaama slubunda.
Dahas, yaz slubu ile yaama slubu birdir, deimez. htiyat ve istina da
galiba tamamlayc hasletlerinden. Tam bu noktada Ankara bir eliki, ama bu e-
liki zerinde fazla durmuyor. Kader. Kimse geri dnmez kapsndan. zel abo-
neleri var. Bila bedel retir, anlatr. Sizi snamaz, test etmez. Her yatan herkesi
erikin sayar. Size kendinizi nemli hissettirir. Hatra hazinesi eizdir, Topkapdan
zengin. Tmden gelir tme varr. Damlayan deryaya. Paradan btne. Btnden
paraya. Ormana bakarken -ki daima bakar- daldaki yapraa gizlenen trtl g-
rr, gsterir.
Lise rencisiyken -ayn sralarda olsaydk keke- gazeteci olmak istedi ve
uzun yol arkada cennetmekan Cahit Zarifolu ile rportaja gitti. Zarifolu dev-
lete kaytsz kalnca, tapu mfettiine, yani devlete ilk soruyu Rasim Aabey sor-
du. Soru neydi, soru u: Yaptnz iin doruluundan emin misiniz? Kahkahalar
duvarlar ykar, mfetti beyler yerlere yatar. O sorunun zerinden elli yl geti. O
mfettiler oktan tekade ayrld, ama Trk brokrasisi o soruyu hl cevaplaya-
mad. Yaptklar iin doruluundan emin olsalard mfettilerin pabucu dama atl-
maz, lke bu kadar rmezdi. Kald ki, o zamana kadar yazarmz belki sadece
Gogolde grmtr mfettii. Tabii Gogol, Maraa geldiyse.
Hangi disiplinler muhakemesini oluturmutur. Edebiyat, felsefe, hukuk, s-
lam irfan. Mant yekpare, su szmaz. Sizi dinler, ama uzun uzun deil, ou kez
kendi rgsn bozmayacak kadar. Muhatabna gre rgsn deitirmez. Din-
lerken byr, okurken oalrsnz. e kapanmann deil, ie almann, sebat ve
direncin yazar. Bu yzden gl yetitiren adam. Bu yzden, ok sesli bir lm.
lm ne ki baba lm ne ki?.. lm bir tebdil-i mekandr oul, lm bir tebdi-
li mekandr oul. ok pencere, ok kap yapt, at. ok anahtar verdi. Mualli-
mi Saniden bu yana hemen tm dnrlerimizin dt her kapy ama aba-
sna girmedi, her tarzda eser vermedi. Birincisi tekil ahsla konumad. zneci
sanatkr kapanna yakalanmad. Kafamza ekile vurmad. Kendi mecranda ak-
maya devam etti. Nefse it dedi. Denize kaplar at.
Bir yazar iin byk mazhariyet, ok okundu, derinden etkiledi. Kitaplarnn
iadesi oldu. Olur yle eyler. Tohum Kitapevi vard. Beyazt Beyazsaraydan iba-
retken. Enderunun karsnda, inerken merdivenin solunda, karken sanda.
Gl Yetitiren Adam kitapya iade eden bir kadnn bu kitabn gl yetitirmekle
ilgisi yok diye iadesine tank oldum. Kitap ne diyeceini bilemedi. Botanik bilgi-
ler aram kadn, yokmu. Baka kadnlar baka kitaplara da iade etmiler. Yu-
murtay Hangi Ucundan Krmaly iade edenler olmu mudur? Olmutur.
yk ile iirin akrabal ok konuulur. Bence ikisi ikizdir. Rasim ve Alaed-
54
din zdenren gibi. Ya da zdenren ve Zarifol gibi. Ne fark eder. yk yaz-

maya sadece yk yazmak iin baladm, baka hibir ey iin deil diyor. Ol-
mas gerektii gibi. Su ierken, sadece su imek gibi. Keza ykler ona gelirmi.
imdi, bahasus imdi, cin olmadan adam arpan, edbiyat ortamn, edebiyat pi-
yasasn -iklimini deil- mebzul miktarda alengirli poetikalar ve ulu teorileriyle dol-
durup taran iirilmi egolar ramna su gibi. stelik edebiyat yazlaryla Ruhun
Malzemeleri el altndayken. yksnn ana temas hayat. Yazma eylemi zihin-
de, yrekte bitiyor. Onu yazya dkmek galiba k almak gibi bir ey. Yaz, yk
kda dklmeden son noktasna kadar hazr hale gelmitir. Yazm esnasnda-
ki tedailer ieri alnmaz. Bu demektir ki, yirmi drt saat yazyor. yksnde Sezai
Karakoun duyduu metafizik acy, Cemal Sreya Kafkavari bulmutur. Olsun.
imdi yedi doktora tezi yaplmal, akademi dnda. Edebiyat, tefekkr, slubu,
Mslmanca dncesi. Necip, Rasim zdenren yks ile ilgili kitabn yenile-
meli. Zira ruhun malzemesi bir o kadar birikti.
El almtr, el vermektedir. stad Sezai Karako ve stad Nuri Pakdilin izi-
ni srerek onlarla ayn emeden zemzem imilerdir. Kbleye dnerek, birlikte,
ayakta. Gzleri ak. lk yks Arastann zerinden yarm asr gemi. Bare-
kallah. O gn bugndr Trkiye, Trke hayli istikamet deitirdi. Binlerce umut
fkrd. Yerli damar byk mukavemet kazand. Konuyu deil, bak esas
ald. imden geriye baknca bak kazand. Dirili pnar, Edebiyat nar, Mave-
ra rzgr ehre da soluu getirdi. Edebiyatla bu lke insannn yzne kezzap
dkenlerin sngleri dt, drld. Aralar ruhsal eylemin nne geemedi.
Unutmadan sylemeli. Rasim zdenren konuurken insana tam ynelir,
emaili erif hasletiyle. Kabil-i hitap bulunca, ya ba nemli deil, konuur, an-
latr. Muallim sfat. Israrla evin iine seslenir, srarla evin iine. Elindeki ara ga-
zete olsa da. Evin dndakiler bu anlam dnyasna, bu titiz iilie nfuz ede-
mez, anlam veremez. ahitlik nemli. -Sleymann her zaman dikkat ektii ze-
re, Sahrann yani.- Ki br lemde daha da nemli. On binlerce ahidi var ve bu
ok iyi. Btn yazdklar yk aslnda. Belki, ki Dnya dnda. Bazen ayn yk-
y ara balklarla aylarca tefrika eder. Ke tutmas ve arada bir gndeme dokun-
mas kimseyi kandrmasn.
55
YZGE ve KANAT
HSEYN ATLANSOY
Zihnim Rasim Beyi tekil olarak dnemiyor. Rasim Bey bende hep ama hep
ikili bir dnmeyi davet ediyor. Rasim Beyin yklerini okurken kulaklarmda s-
rekli derin ve geni denizlerin ustalkla rtt balklarn yzgelerinin oluturduu
bir ince ve incelikli hrt sesi var. Byk duraanlk ve ince actc darbe. lk kita-
bndan itibaren byle bu. Daima. Rasim Bey zihnime hemen rahmetli ikizini ve iki-
zinin Rasim Beyin stilinin tam karsnda ve btnleyeni olan byk dalga sesle-
ri, kpr ve sonrasndaki ince suskunluk.Ya da bir airin sere ve doan ve g-
vercin ve kartal kanadnn yayd sesleri izlemesi. yk dili ne kadar yzge h-
rtsn andryorsa iir dili de o kadar kanat seslerini andryor.
Rasim Beyi Alaeddin Beyle eletiren zihnim orda durmuyor. yklerin ya-
ps ile sral dnmenin hukuk formu ile de ilikilendiriyor. Ayr ayr Sezai Bey
ile Cahit Beyle ne bileyim Bilge Karasu ile ilikilendiriyor.Ve bu ilikilendirmelerin
hepsinin sonunda Rasim Beyin seimlerinin hakkn verdiini dnyorum... kiz-
liin hakkn tam olarak verebilmi yaln ve srarc bir sanat adam olarak selamla-
mamz gerekir diye dnyorum.
zellikle Ben ve Hayat ve lm kitabyla balad ve Akn Diyalektii ile
srdrd kitaplarn yk kitaplarnn hemen yannda bir tatl hrt sesi, kuvvet
ve kudreti ierdii de rahatlkla sylenebilir.
56
RASM ZDENRENN MARA LSESNDEK EDEBYAT EVRES
HSEYN YORULMAZ
Osmanlnn ktaya yaylan corafyas zerinde zengin bir takm edebiyat

muhitleri, yani ehirleri vard. Tabii ki stanbul bata olmak zere Balkanlarda Sa-
raybosna, skp, Prizren, Mostar; Anadoluda Konya, Amasya, Erzurum; am,
Kahire, Badat bu ehirlerin banda gelir. Bu muhitler ayn zamanda o an kl-
tr ve medeniyet merkezleri idi.
Cumhuriyet dneminde bu ehirlerin bir ksm snrlarmz dnda kald iin
halen nasl bir edebiyat muhitine sahip olduunu bilmiyoruz. Ancak Anadoludaki
Osmanl bakiyesi bir takm ehirlerde youn bir edebiyat ortamnn yaandn
syleyebiliriz. Bunlarn banda da kukusuz Mara gelir.
1950li yllarda Mara Lisesinde canl ve bereketli bir edebiyat ortam vardr.
yle ki bu ortamn bereketi o yllardan balayarak gnmze kadar devam etmi-
tir. Henz bir lise rencisi olan Nuri Pakdil 1954 ylnda lisenin kltr ve edebiyat
kolu bakan olarak Hamle isimli bir dergi karr. Nuri Pakdil bu dergiyi edebiyat
retmenlerinin yardm ve teviki ile karr ama bir bakma hocalarna editrlk
yapar. 1954 ylnda Erdem Bayazt, Cahit Zarifolu liseye kaydn yaptrr. Kayt
esnasnda gerekli belgelerin yannda rencilerin eline bir de Hamle tututurulur.
Bu arada edebiyatla uraan Ali Kutlay ve Cahit Zarifolunun aabeyi Sait Zari-
fou da ayn snfta bulunmaktadr. Rasim ve Alaeddin zdenren kardeler ba-
balar Hakk Beyin Tunceli Nafa Mdrlnden emekliye ayrlmasyla memle-
ketleri olan Maraa dndler ve bu kervana 1955te onlar da katld. Bu arkada
grubu artk hergn beraberlerdi. Kimi yaz tatillerinde marangoz rakl yapyor,
kimi matbaada alyordu. Geceler boyu Maran batsna doru uzanan cadde-
de, daha ok divan iirinden, kinci Yeni airlerinden iirler okuyarak dolayorlar,
Batparkda gece yarlarna kadar arkadalaryla oturuyorlard.
te 50li yllarn bilhassa ikinci yarsnda Mara Lisesinde bylesine dinamik
bir edebiyat atmosferi vard. Rasim zdenren de bu atmosferin ba aktrlerinden
biridir. Ba aktrlerinden diyorum nk ilk aktr kukusuz Nuri Pakdildir. Lisede
kendisinden birka yl ndedir. Yukarda da belirttiimiz gibi Mara Lisesinde kl-
tr ve edebiyat kolunun yayn organ olarak Hamle dergisini karm, Hizmet ga-
57
zetesinde sanat sayfalar dzenlemi ve gerek Hamle dergisi, gerekse sanat say-
falar o yllarda tm Trkiyede yank bulmu, eitli mahfillerde adndan sz et-
tirmitir. Edebiyat seven genler arasnda bu dergi elden ele dolar olmutur. Bu
genlerin gelimekte olan aktel edebiyat olgusuyla tanmalar ilk defa bu dergi
araclyla olmutur. Rasim zdenren ve aa yukar ayn yata olan arkada-
lar da Nuri Pakdili izleyerek onun izinden gittiler, ehrin kimi gazetelerinde sanat
sayfas karmaya baladlar. Nuri Pakdil stanbulda hukuk okurken Rasim zde-
nren ve arkadalar lisenin kltr ve edebiyat kolu olarak Hamleyi yeniden birka
say daha kardlar. Yeni ekip Pakdilin tek bana kard dergiyi be-alt arka-
da ile karyordu. Bunun yannda Rasim zdenrenle Ali Kutlay Genlik gaze-
tesinde, Erdem Bayaztla Sait Zarifolu Engizek gazetesinde, Cahit Zarifolu ile
Alaeddin zdenren ise Demokrasiye Hizmet gazetesinde sanat sayfalar kar-
dlar. Btn bu bym de klm editrler nlerinden giden, smestr ve yaz
tatillerinde soluu Marata alan Nuri Pakdilden yaz alyor, onunla rportaj yap-
yorlard. yle ki liseli genlerin kard bu sayfalar Ankaralardan, stanbullardan
ses getiriyordu. Mesela Nurullah Ata bu almalardan Ulus gazetesinde vgyle
bahsediyor, tevik edici ve yazmaya zendirici yazlar yazyordu.
Trkiyenin gelecekte adndan sz ettirecei en nemli bir grup edebiyat-
nn ayn lisede bir araya geleceini kim nereden bilebilirdi! stelik bu grubun ya-
ay, dnyaya bak as da aa yukar birbirine paraleldi. Yukarda isimlerini
belirttiimiz edebiyatsever bu genlerin her biri bu uralarn mrlerinin sonuna
kadar devam ettirdiler. Erdem Bayazt, Cahit ve Sait Zarifolu, Alaeddin zden-
ren iirle urayordu. Ali Kutlay ve Rasim zdenren hikye yazyordu. Kutlay ve
zdenrenin hikyeleri henz lise rencisiyken Varlk ve Trk Sanat dergilerin-
de yaymlanmt ilkin. Bu henz lise andaki genler iin olaanst bir hadise
olmu, yazma azimlerini kamlamt. Bunlarn bir ksm (Nuri Pakdil, Rasim z-
denren, Alaeddin zdenren, Cahit Zarifolu, Erdem Bayazt) yazp-izerek iz
brakt, bir ksm da (Ali Kutlay, Ahmet Kutlay, Sait Zarifolu vs.) hayatn engebe-
lerle dolu gaileleri arasnda kaybolup gittiler.
Rasim zdenrene gre bu arkada kmesinin ans bir arada bulunmu
ve ayn havay teneffs etmelerinden geliyordu. Ona gre bir arada bulunmakla
birbirlerini tevik ediyorlard. Ancak bu tevikin, son tahlilde bir temele dayand-
n ileri srmek de kolay kolay mmkn grnmeyebilir. Bu bir arada bulunmann
onlara salad baat yararn, her birinin yenilie sonuna kadar ak bir zihin ya-
ps gelitirmi olmasnda younlat sylenebilir. u soru insanlar hep megul
etmitir: nasl oluyor da Mara edebiyat yapan insanlara mmbit bir ortam sal-
yor? Soru, zellikle 1950lerden sonra iyice anlam tamaya balamtr. Erdem
Bayazt ve arkadalar, daha sonra da onlar izleyen bir edebiyat kuak skn
edip gnmze kadar kesintisiz gelmitir. Aslnda Mara ile Urfann karlatrl-
mas halinde Maran Urfaya bakarak nispeten orak bir kltr arazisine sahip ol-
duu sylenebilir. Urfa, bir peygamberler lkesi olarak zengin bir kltrel mirasn
kesintisiz oca olarak yzyllarn birikimini gnmze tam ve onun sanatlar
bu kltrden srekli beslenmitir. Urfann bu stnl Maraa nispetle ayn za-
58
manda onun zaafn da oluturmaktadr. nk o kltr, kendi sanatsnn yeni-

lie ak olmasnn nnde bir mania olarak da belirir. Nitekim Akif nan, 1957-58
ders ylnda, daha on yedi yandayken Urfa Lisesinden Mara Lisesine geldiin-
de, sanat konusunda nerdeyse kesin kararlara varm bir erginlik iinde hissedi-
yordu kendini. Marataki arkada kmesi ise aray halinde bulunuyordu. Onlarn
bu aray kesintisiz srp gelmitir. Nitekim Erdem Bayaztn son iiri Kz Kule-
si, bu arayn son rnei olarak ortaya kyor. Cahit Zarifolu hayatnn son za-
manlarnda verdii bir mlakatta eski iirlerini reddetmeden, artk Yunus Emre gibi
yazmak istediini beyan etmiti. Yunus Emre gibi yazp yazmad zerine bir ey
syleyemem, son yllardaki iir dokusunda younluklu olarak bir yandan tasavvuf
izleklere yer vermesi, bir yandan da Afganistan sava dolaymnda siyasal syle-
me ilmekler atmas manidar saylmaldr. Ayn ey Alaeddin zdenren iin de ge-
erli: onun, Keremin antas adn tayan iirinden sonraki iirleri, tmyle y-
rek paralayc bir lirizmin terennmleridir denebilir. Erdem Bayaztn, esasta hita-
bete eilimli iiri de gide gide lirik bir syleyie dnmektedir. lm Risalesi ile
balayp Gelecek Zaman Risalesini oluturan Bur iirlerinde lirizmin younla-
t gzlenebilir.
Edebiyatsever bu genler dnemin kalburst tm dergilerini Marata kendi
imknlar lsnde takip etmektedirler. Varlk, Trk Sanat, Hsamettin Bozokun
kard Yedi Tepe, Peyami Safann Trk Dncesi dergisi, kesik kesik kan
Necip Fazln Byk Dousu, Osman Ykselin Serdengetisi, Dost, Naim
Tiralinin kard Yenilik, Seilmi Hikyeler, Hisar, Trk Dili, Trk Sanat, stan-
bul, Bakent Ankara, Aray, Adanada yaymlanan Salkm dergileri srekli izledik-
leri dergilerdi. Gnlk gazetelerin bile gecikerek geldii Maraa bu dergilerin ou
gelmezdi. Kendileri abone olarak getirtirlerdi. Bunlar arasnda Varlk en ucuzlar
ve btelerine greydi. Bir gn btn bu dergilerin dnda Pazar Postas adnda
yeni bir dergi grdler ve yazdklarnn kinci Yeniyle uyutuunu anladlar.
lgnca okumay ve yazmay seen edebiyatsever bu genler zerinde ho-
calarnn da izlerini grrz. Edebiyat hocalar Yusuf Ziya Beyzadolu (ki kendi-
si eski Trk edebiyat hocalarndan Prof. Dr. Sreyya Beyzdeolunun amcas-
dr ve beyzdeolu ismini sonradan almlardr) divan airlerinden ok gzel iir-
ler okurdu. Bilhassa Erdem Bayazt tok sesli iir okuma geleneini ondan almtr.
Yusuf Ziya Bey, klasik edebiyat hocalarndan Ali Nihat Tarlann rencisi idi. Ah-
met Hamdi Tanpnarn rencisi ve lene kadar Tanpnarla diyalogu olan Mus-
tafa Atatanr (Mustafa Atatanr 1978 ylnda bizi okuttuktan sonra emekli oldu ve
halen hayattadr. H.Y.) ise okulda ayakl ktphane diye tesmiye olunurdu. Ne-
cip Fazl Byk Douyu karrken birlikte alml vardr. Handan Hiamo-
lu bilgi ve grgsyle, nezaketiyle, kendilerine kar eksilmeyen ilgisiyle unutama-
d yeni mezun hocalardan. Handan Hanm, Haldun Tanerin rencisi olup bu
genleri ok ciddiye alyor ve onlarn, yalarnn zerinde rnler ortaya koydu-
una inanyordu. Bu ocuklarn adeta geleceini grerek ona gre davranyordu.
almalarn zaman zaman retmenler odasnda dier retmenlere de okuyor,
genleri bazen odaya da ararak mahup ediyordu. iiri, edebiyat biraz da bu
59
hocalar sevdirdi edebiyatsever liseli bu genlere. Ancak bu hocalar genleri yn-

lendirmekten ok yaptklarna yardmc oluyorlard sadece. O kadar. Zaman za-
man kafalarnn kart, elikiye dtkleri de olmuyor deildi. Bu elikili soru-
larn cevabn onlardan beklemekten ok, kendileri kafa yorarak zm yolu bu-
luyorlard.
60
RASM ZDENREN
MDEK OK SESL ZDMLER...
SBEL ERASLAN
Rasim zdenren Beyi ilk okuduumda skdar Kz Lisesi rencisiydim.

Makalesinde takdir yetkisi ve hukuk yapma kavramlarn anlatyordu. Makaleyi
liseli bir kz iin cazip klan eyse, kukusuz o yalarda balam bir hukuk merak
deildi... nk hem hukuk teknii hem de felsefesi itibariyle olduka zor olan bu
konuyu, liseli merakn da hareketlendirecek bir slupta ele almak bugnden bak-
tmda bile hayli artc geliyor. Yazsnda kardeiyle birlikte geirdii yaz gn-
lerinden bahsediyordu, bisiklete binmekle ilgili zihinsel hazrlktan yola karak,
farkl dnebilme hakk ve bunun metodolojik yetkinlikle olan ilgisini, fikri sa-
laml ve sav kavramn ortaya koyduu harika bir yazyd... Edebiyat retme-
nimiz Ayla Aabegme heyecanla koup, yaz hakknda uzunca konutuumu-
zu hatrlyorum. te, deneme budur demiti hocam. Gzlerini Bat ezberlerine
fena halde takm tipik Trk ocuklarndan birisi olarak hocama sormutum: Yani
Bacon gibi, Montaigne gibi mi?... Sorumu tashih eden hocam, yani Cemil Meri
gibi... diyerek bam okamt... Deneme kelimesi o gnden sonra benim kut-
sal Ar Dam olmutur.
Rasim zdenreni aslnda ok daha nceleri tanm olduumu ise, niver-
siteli gnlerimde farkedecektim. ok Sesli Bir lm televizyonda seyrettiimde
ilkokul rencisiydim. liklerime kadar kahramanlaryla birlikte yaadm o lm
yolu, aresizlik ve yalnzlk, ryalarma kadar girmiti. Hasta bir baba, anlayl ve
halden bilir bir at ve cesur bir ocuk... Ve hayat... Eitsizliklerden ok adaletsizli-
in, hakkaniyetsizliin resmi olan bu dram, sonralar sosyal adaletiliin sinema-
tografik ve klt meydan okumas haline dnmtr. Ylmaz Gney ve erif G-
ren sinemalarnn kanonik kabul iindeki temeli, bence bu senaryodan beslenmi-
tir. Sabahattin Ali ile balayp Orhan Kemal ile devam eden naturalist sol perspek-
tif, artc bir ekilde sa olarak kabul edilen Rasim zdenrenle edebi ob-
jektivizme kavuurken, ayn zamanda sosyal adalet syleminin sadece solcula-
ra has bir dil olmad da kantlanmtr... Tm bu naturalizme has renklerine ra-
men Rasim zdenren yk dilini, yerliden evrensele evrilten, lirik klan srlar ise
Denize Alan Kapdan bakarak zmek mmkn. nk bu ykler iin ada
61
menkbeler demek belki daha doru olur... Sezai Karakoun iirde yapt gelene-
e dayal yeniyi, ykde kuramsallatrm yazardr Rasim zdenren...
Rasim zdenreni ehirli klan medeni perspektifi ok nemsiyorum.
Onu sola dair oka piyasa edilmi kyc ve iici dilin ezberi dnda klan, biz
stanbul taifesi nazarnda Ankara ekol olarak isimlendiren rasattan sz ediyorum.
Nereden bakarsanz bakn, Rasim Bey, tm medeniyeti tasavvuru ve Trkiyeci
sosyal adalet vurgusu ile birlikte, bakentlidir. Bu onun giyim tarzndan, mzik
zevkinden, centilmenlie has salon kaidelerini hi atlamayan tavrna kadar, he-
men her kesimin sz birlii edecei beyefendilii ile hlasa edilebilir. Gl Yeti-
tiren Adamn, gl ve baheyi, Devlet Planlama Tekilatnda ihtisas etmi olmas
da bu balamda rastlantsal bir ey olmasa gerek...
Prof. Dr. Turan Karata, Yaayan narlar: Ustaya Sayg programnda
zdenreni tanmlayan bir szlk hazrlansa ilk on kelimenin unlar olmas ge-
rektiini sylemiti: Herkese sahip kyla bir aabey, birok kiinin tercihinin
aksine sanat gtrd yer olan Ankara, yumuak huyluluuyla hilm, haya-
tnda ve yazlarndaki l, Anadolu, anlatmak, arkada, okumak, istik-
rar ve istikamet gibi kelimelerdi bunlar...
zdenrenin kurucusu olduu Mavera ekolnden bahsetmeden Trkiyedeki
slamc hareketi anlamak da imknsz olur kukusuz. Rasim Beyin kendi iinde
birbiriyle yaran; sanat, dnce ve hareket kimlikleri balamnda tanmlayabile-
ceimiz geni kltrel hasadna tanklk yapan kiileriz neticede... Onun sadece
okuyucu profiline bakmak bile bu rasat hakknda nemli ipular verecektir. Sek-
sen yalarndaki okuyucular ile on be yalarndaki okuyucularn bir arada gr-
mek ka sanatya nasip olur? retim yesinden siyasetilere, gazetecilerden
airlere, Bakent ve Payitaht, tm Anadolu ile birlikte dnldnde, Rasim
zdenren siyasal istiarelerinde de ortaya koyduu gibi; Trkiyenin kendisi-
dir aslnda...
Zarifolunun iirsel ifadesiyle Mavera hareketini mayalayan yedi gzel
adamdan birisidir. ykcln sr ve tasavvuf hakikati balamnda modern dil
ve tasarm zerinden yeniden ina etmi bir emektardr. Nefs ve irade atmas
hakknda gelenekten szld halde gayretle ortaya koyduu yeni dil zerin-
de durulmas gereken mhim bir almdr.
Asm Gltekinin ifadesiyle, Rasim zdenrenin kulland imdiki zaman
kipinin, bu balamda binlerce yl ihata eden geni bir medeniyet tasavvuru ol-
duunu vurgulamak da gerekir. Bu balamda onun ortaya koyduu dnsel per-
formans, yaratc yazarlk tanm erevesinde Cevdet Karaln isabetli tanmy-
la evrensel kemie ileyen bir mekatronie dnmtr. Bu dil inacdr, hen-
desecidir ve elektriklidir. nsan bilincinin anatomisi, haritas izilmektedir adeta...
Bense iin daha naif ve hayata dair olan ksmndan sz etmek isterim. Onun
tevazu ve insan sevgisine dayal gerek hayat hikyesine dokunmak, evresinden
hi eksik olmayan genlik haresinden bahsetmek, ok anlamldr zdenren den-
62
diinde. Onu, karlkl muhaverelerle genlerle buluturan Bur FM Genel Ya-

yn Ynetmeni Bnyamin en, edebiyat konularndaki hakimiyetinin yan sra gn-
cel ve politik yorumlarndaki isabetten sz eder sk sk, kendisinin Resulullahtan
(sav) bahsettii baz radyo programlarnda gzlerinin yaardna, namaz ok
gzel klyor oluuna ahitliini dile getirir.... Benim iin Rasim zdenrenin d-
nce ve hareket konusundaki yol acl, dinamizmi, onun sanat performans-
nn asla gerisinde kalmayacak bir yndr.
Ar politik gndem ve iinden gemekte olduumuz zorlu sre dnld-
nde Rasim zdenrenin sabrl ve alakgnll, rindane kiilii adeta dingin bir
yayla gibi ayor gnlleri Edebiyatn nelii hakknda konumaktan her zaman
kanm birisi olarak, Rasim zdenren edebiyatn, her daim bir ocuk merak
ve safiyetiyle karladm, o yklerle bydm. Onun satrlarndaki kederli hatta
bana gre ou zaman trajik gelebilecek genel hikyeyi, geni zaman bilincinde,
kader bilgisi karsnda ister istemez acz iinde olan kulluk vurgusuyla okudum.
Onun varoluulara has bu keder ve vicdan vurgusu, slam tasavvuruna has
hatta tasavvufi hl erevesinde dokunmutur ruhuma Gelenee yapt atf-
lara ramen onu asla kolaj ekseninde gelenekselci bulmadm, hatta ehirli
ve modern insana has an problematiklerini hep nemseyen hliyle devinimi
srekli yeniliki bir sanat haliyle grdm
Her ey bir yana
mrmde sadece yksek mahkemelerden aldmz cezalarla tand-
m siyah An/karadan ykselen dostane bir ev ars olarak bilirim Rasim
zdenreni Beni Ankarada evine davet etmi baka bir aile tanmadm
iindir belki de Rasim ve Aye zdenren ifti, konukseverlikleriyle Hac
Bayramn gnmzdeki temsilcileridir Hac Bayram Klliyesi, hayy ve kay-
yum zikriyle yaan yamur, slak ve bilgili kediler, gll Yasinler, tedirgin kzlar,
binbir tevbeyle alaan kadnlar, Roma devrinden kalma ykk stunlara yaslan-
m byk minareden ykselen gel ars Bu, kalbimin ektii Rasim zde-
nren fotorafdr.
Ne zaman Rasim zdenren stanbula geliyormu deseler, kanatlar kar
srtmdan... Koup yanna varrm. Herkes edebiyattan sanattan sz amak iin
sabrszlanrken, ben gl yzl Aye Teyzeyi sorarm ona, pembe gmleiniz size
ok yakm derim, bahi karl anlatm garsonlarn ellerinden kaptm
tepsiyi koa koa nce ona getiririm, bir fotoraf ekilecekse stadla, dizlerinin
hizasna kmeyi kimseye kaptrmam, bir kedi gibi...
Hasl kelam:
Hocamz ok seviyoruz. Allah ona uzun mrler versin, hep gller yetitirsin
daima...
Tek bana umaz uzun yol kular.
Kanatlarnn altnda eskir nice mevsimler, nice kentler, haritalar ve sahralar.
63
Vaktin geldiine dair bir his dmeye grsn bilge kuun gsne...
Hemen gkyznde daireler izmeye balayarak, bir haber yazar semalara:
Toparlann vakit geldi! demektir bu kularn dilinde...
Rasim zdenren, uu retisidir benim iin...
Uzun ve sabrl kanatlar, hepimize gven veriyor...
64
RASM AB DYEBLMEK
BLENT ATA
Doksan yedi ylyd. Sanki dibe vurmutum ve yukar kmaya alyordum.

iir ve yk yazyordum. Beni teskin eden ey kocaman bir yalnzln ortasnda
tek bir isimdi. Bir gn birahanelerin ortasndaki bir kitabevine girdim. Ankarada gi-
rip kmadm kitap yoktur. Ama buras yeni almt galiba. Sonra o ismi gr-
dm. Rasim zdenren, hikyeci. Kitaplardan birini anca besmeleyi grdm. Bir
hikye kitab ve besmele. Aradm ey bu muydu? Benim bu adamdan neden ha-
berim olmamt! Sonra hatrladm. Hrriyet Gsterinin bir dosyasnda galiba s-
lamc yazarlar arasnda ismi geiyordu. O fotoraf hatrladm. Balkondan deni-
ze bakan bykl, gzlkl, boazl kazak giymi bir adam Krk yalarnda. Drt
be kitabn birden aldm. O kitaplar antama koyarken iimde hem bir heyecan
vard hem de bir kzgnlk. Seviniyordum. Nihayet aslnda ait olduum topraklara
geri dnmtm ve kavmimden birini bulmutum. Mslman bir yazar. Kzgndm,
nk imdiye kadar bu kitaplar hi fark etmemitim.
Yeniden nanmak, Hastalar ve Iklar, ok Sesli Bir lm, zlme, ar-
plmlar, Gl Yetitiren Adam, Denize Alan Kap, Acemi Yolcu, Ben ve Hayat
ve lm. Ramazand. ki kitabn birlikte okudum. yi deildim. Oruca ve o iki ki-
taba snmtm. Yeniden nanmak ve Denize Alan Kap. Kitaplar daha bitme-
miti ama ben kararm vermitim. Gidip bu adam bulacaktm. stanbula gitmek
iin plan yapmaya baladm. Rasim zdenren neden stanbulda olmalyd bil-
miyorum. Galiba denize bakan o fotorafndan dolay. Sonra bir gn Cihad ahi-
nolu, Necati Mertin Rasim zdenrenden bahseden bir yazsn gsterdi. Me-
er Rasim zdenren Yeni afakta yazyormu. Aldm o gazeteyi, yoktu. Birka
gn daha takip ettim, yok. Baktm byle olmayacak, kalktm gazeteye gittim, sor-
mak iin. rendim ki Rasim Bey Ankarada yayor. Vay canna! Bu mthi bir
eydi. Sal gnleri uradn sylediler. ki sal st ste gittim, gelmemiti. Yazla-
rn baka birileri getirmi ya da faksla gndermiti, ama kendisi yoktu. Bu arada
Gkhan zcanla tantk.
Sonra Rasim Beyi grdm. Ona, bu arkada dediler, ka zamandr gelip
gidip seni soruyor. yle bir szd beni. armtm. Denize bakan adam ya-
lanmt. Bizi niye aryorsun, hayrdr? dedi. Dedim ki, kitaplarnz okudum, si-
65
zinle tanmak istedim. Mslman bir yazarla. Yzme biraz daha dikkatle bakt.
Nasl buldun yazdklarmz? dedi. Fena deil dedim. Glmeye balad. Yann-
da duran uzun boylu adama dnp, duyuyor musun u demolunun syledikle-
rini Remzi Abi? dedi. Remzi Maturu da ilk kez orda tandm. Duymadm baba
dedi. Rasim Bey, baksana bizim yazdklarmza fena deil diyor dedi. Odada bu-
lunan herkes glmeye balad. Denize Alan Kapnn beni rahatlattn syle-
dim. Allah Allah! O kitabmz ou bunalarak okuduunu syler oysa dedi. Ba-
ka ne konuuldu fazla hatrlamyorum. Remzi Abi, Rasim Bey hakknda bir ey-
ler syledi bana. Rasim Bey, gazete yazs konusunda orada birilerine bilgi verdi
ve tekrar konumaya baladk. Bana baka kimleri okuduumu sordu. Bilge Ka-
rasu ve birka yabanc yazar. Ne i yaptm, nerde okuduumu, ka karde ol-
duumuzu filan sordu, syledim. Matematikte okuyordum, iir yazyordum ve bir-
ka da yk denemem vard.
Dar ktk. Olgunlar sokan Karanfille kesitii kede durduk. Rasim
Bey, Remzi Abi ve ben. Rasim Bey bana bir sr kitap ismi syledi okumam iin,
not aldm. Ev ve i telefonlarn verdi. Haftaya gel grelim dedi. Biz sal gnle-
ri bu saatlerde geliyoruz. Peki dedim, geleceim ve ayrldk. Bu iki adam, bir bil-
ge ve yanndaki son derece nazik yardmcs Karanfilden aa doru giderken,
ben kavak aalarnn yapraklar arasndan yzme vuran ikindi gneiyle mut-
lu, kendimi bulvara braktm. Nereye gideceimi bilmiyordum ama bir eylere, ok
eski bir eylere kavumuum gibi, garip bir esrimeyle yrmeye koyuldum. O ak-
am sakladm gzel bir ajandaya, not dtm. Bu deftere yazacaklarm bugn
tandm Rasim zdenren hakknda dndm, yaadm eylerle dolacak-
t. Sonra bunlar yazmann, yaamn biricikliini glgeleyeceini dnp o cm-
leyi ktta yalnz braktm.
Sonraki iki hafta boyunca gazeteye gitmedim. Gitmek istediim halde bir ey
engel oldu. Katm ve sz verip gitmediim iin utandm. O gn yine Gkhan z-
can vard gazetede. Remzi Abi ve Rasim Bey ikindi sonu kapda grndler. Ra-
sim Bey herkese selam verdi ve doruca yazsn teslim iin Rahime Hanmn
yanna gitti. Geldiinde karmda durdu. Geleceim diye sz verdin, gelmedin
dedi. Evet dedim, gelemedim. ki hafta geti dedi. Evet dedim. ki hafta 14
gn eder dedi, evet dedim, glmsemeye alarak 14 gn arp 24, 336 saat
eder dedi. Evet dedim, biraz afallayarak. 336 saat 20160 dakika eder dedi.
arm, susuyordum. O kadar dakika u kadar saniye eder ve u kadar salise
diye baz rakamlar syledi. Ben dedi, seni bunca zaman bekledim. ok ciddiy-
di. Kimse konumuyordu.
Dar ktk, yrdk. Kitaplarn nnden getik, insanlarn yanndan ge-
tik. Sonra Rasim Beyin evine kadar yrdk mz. Dede Efendi Sokak 27 nu-
mara. Yokuun sonundaki ev. Sonraki yllar boyunca o yokuta vedalatk. Yk-
sel caddesinden Dede Efendiye giden yol. O yol boyunca kitaplardan, insanlar-
dan, hayattan ve her eyden konutuk. Evin nnde ayrlamayp son bir mevzu
daha aardm ou kez. Bir gevezelik daha ve sevgilimi brakr gibi iki yl bo-
66
yunca Rasim Beyi pek ok kez evine braktm. O bir sevgiliden ok bir babayd.
Yan yana yrnebilen bir baba.
Sonraki gnlerde hayatmdaki her ey birdenbire hzland. rencilik devam
ediyordu ve ie girip memur olmutum. En nemlisi evlendim. Yazmak artk dur-
madan ertelenen bir ey haline gelmiti. Yazdklarm toplayp Rasim Beye gittim.
Planlamadaki odasnda yazdklarma yle bir bakt. Bir ikisini okudu ve Adam
olacak ocuk kakasndan belli olurmu dedi glerek. Ama bence sen iir yerine
ykye devam et. Yazdklarmn tmn okumak iin yanna ald. Birinin bana
bir eyi yapamayacam sylemesi deil, ima etmesi bile beni mthi gck eder.
Bir sre grmedik. Ben derslere, ie filan gmlmtm. Bir akam eve
dndmde eim, Rasim Beyin telefon ettiini, beni mutlaka grmek istedii-
ni syledi. Galiba bir ykn ok beenmi dedi, eim. i gc brakp yanna
gittim hemen. Ya dedi, hac abi sen bunu ne zaman yazdn. Bu mthi bir yk
Gerekten yle mi dnyordu, bilmiyordum. Sabaha kadar uyuyamadn, bu
yky dndn syledi. Beni yreklendirmek iin byle sylediini dn-
dm. Ama aka yapmak iin her vakit frsat kollayan adam, bu kez ciddi gibi du-
ruyordu. Sonra ben baka ykler yazdm. Bir sr iir ve yk. Karlkl olarak
yazdmz ykleri haber veriyor birbirimize okutuyorduk. Fakat meer o nice za-
mandr yazmay bekliyormu da bizi bekliyormu gibi ha bire yazmaya ve yaynla-
maya balad yklerini. Kuyu, Hrt, Toz, Anszn Yola kmak. Hepsi pe pee
o birka ylda kt. Ben yazdklarnn iire ne kadar yakn durduunu syledim bir
keresinde, o da ben iir yazyorum aslnda dedi.
Altm yana gelmiti. Bilgisayar yeni yeni reniyordu. Elektrikli daktilo-
suyla yazd yklerini bir zarfn iinden karp verdii gn hatrlyorum da..
elimde bir ganimet vard. Bu ihtiyardaki azmin yars bende olsayd ya.. Maallah
vard. Salonda portatif bir masann zerinde nce defterlerine notlar alyor, son-
ra yazmaya balyordu. yky yazmaya baladnda kafasnda oktan bitirmi-
ti aslnda onu. Ban, sonunu ve nemli noktalarn kafasnda kurmu geriye do-
kumak kalmt. Bense ne yazacam bilmeden balar ve sonuna kadar bilmem
nerde duracam demitim. Cahit gibisin demiti. Cahit Zarifolu, Aleaddin z-
denren, Akif nan, Sezai Karako, Nuri Pakdil ve Necip Fazl isimleri o kadar ok
geerdi ki sohbetlerde. Bazen kap alacak, ilerinden biri kp gelecek dergi ha-
zr m diye soracak, sofradan tuzu isteyecek ya da namaza durduumuzda yeti-
ip saftaki yerini alacak gibi gelirdi. stelik yetikin herkese malum olan yalary-
la deil, kk bir ocuk olarak, daha byklar terlememi delikanlyken ya da en
muzip, en kederli halleriyle, bizden olan almak, kendinden olan bize katmak iin.
Artk DPT ye kimliksiz girecek kadar sk gelir gider olmutum. Rasim Beyin
odas gn boyu insanlarla dolup tayor, o hepsini dinliyor, insanlar birbiri ile ta-
ntryor ve benden air diye bahsediyordu. Byyordum. Galiba hi kimse bana
bu kadar deer vermemiti. Ben susuyorum, ay iiyorum, bir ay daha. O not-
lar alyor, gelen insanlarn ismini, kim olduunu, nereden nereye savrulduklarn
yazyor kda. Her yeni aycya kapy nasl aacan, nasl kapatacan tarif
67
ediyor. aycdan sonra bir kda aylar not alyor. ayc akam hesab alrken
onu artyor. aydan, nce kakla bir yudum alyor. Bir sr kelli felli adam ona
abi diyor. O telefon ayor, nemli birine bir eyler sylyor, odadaki birinin ii hal-
loluyor. O adam gzleri dolu dolu Allah raz olsun abi diyor. O odann iinde hi
tahmin etmediim adamlar, yle konulardan bahsediyor ki her an aknlkla hi
bir ey bilmediimi, ok okumam gerektiini dnp gecikmiliime zlyorum.
Sonra duvardaki takvimden namaz vaktine bakyoruz ve namaz iin aa iniyo-
ruz. Unuttuum eyleri anlatyor ve hi bilmediklerimi. Mezzinlii, imaml. Ce-
maate nasl katlacam ve evliyaullah ve peygamberleri ve Rasulullah ve Rab-
bimi. Anlatt eyleri hi yabanclamadan benim malmm gibi alyorum. ocuk-
luuma uyanyorum. Ayrldktan sonra yollarda ark syleyip hamd ederek al-
yorum. Namaz klmaya baladka annem bendeki deiimi gryor, dua ediyor
sana kim yol gsteriyorsa diye.
Bir keresinde daha vakit vard. Darda klabilirdik namaz. Hayr dedi, bu-
rada Planlamada klalm. Israrl oluunu ve cemaate yetimek isteyiini merak
ettim. Ama sormadm. Planlamann o gzel abdest alma yerinden getik. zal
yaptrmt. Buras dedi, eskiden tklm tklm olurdu. 28 ubattan beri insanlar
mescide gelmeye ekinir oldu. O yzden namazlar burada klmak istiyorum. Ar-
kadalarna cesaret vermek iin, namazlar burada klmak istiyordu. Be on kiiy-
dik. Ben o gn kollarm kocaman olsun istedim, bacaklarm kocaman olsun, bir
dev olaym. Birka kiilik saf tutaym. Bu kadar hi olduumu ve bu kadar nemli
olduumu orada, rpererek fark ettim. Ben kocaman bir yrein parasydm ite.
Biz orada sanki yeryznde ilk klnan namazlarn saflarndan birindeydik. Her ey
usul ve gzelce yerine gidiyordu. Birbirini bulan gzlerin nasl sevinle selamla-
tn, nasl sessizce oaldn orada grdm.
Rasim Beylere gidince kolay kolay kalkamazdm. Hanm evde yalnz. Rasim
Bey de kovmaz pek, burada yat istersen der, kanepeyi gsterir. Erken kalkmaya
davrannca da hanmdan korkmakla avlayp, arkadalarla glrler, sohbet de-
vam eder. Bu aydan sonra kalkarm, u aydan sonra kalkarm derken iyice unu-
turduk zaman. Rasim Beyin ei Aye Hanm nice skntya gs germi, ikyet
ettiini duymadm. Bizim gzmzde ermi bir hanmdr. Evlerinde bakt has-
talarn hepsi yaknlar mdr, bilmem. Ne ok yaknlar var ve ne kt, ou hasta
diye dnmmdr. Ve ne iyi demiimdir iimden, iyi ki Aye Hanm var. Yap-
t brekler ve dolmalarn ei benzeri yoktur. Beni ve eimi dntren iki gzel
insan Rasim Bey ve Aye Hanm. Benzemekten kvan duyacamz iki dervi.
Ben uzun zaman ona Rasim Bey dedim. Oysa bundan hazzetmezmi asln-
da. Bir de Tuncay vard, o da Rasim Amca derdi. Niye abi demiyorsunuz? de-
miti, sesleniimizden holanmadn bu kez iyice belli ederek. Ona abi demek
iin kendimi ok zorladm, ama olmad. Rasim Baba demek daha kolayd, ama o
da Remzi Abinin azna yakyordu. Ta ki bir gn Yksek htisasta onun aslnda
lme ne kadar yaklatn anlayncaya dek. O gn, onu bir daha gremeyece-
imi hissettim ve Rasim Abi diyebildim. ok tuhaft. Onun lml olduunu kavra-
68
mann sesleniiydi sanki bu.

Sait Faik ne kadar balk eidi biliyorsa o da bilir. Balklar, aalar ve ye-
mekleri. Et yemekleri konusunda insan yoldan kartacak bir itah vardr, ama
kilolu deildir. Ankarada nerde ne yenmeli bilir. Sebze yemei Boaziinde, -
kembe Rumelide yenir. Kedileri sevdiini, kpeklerden uzak durduunu syleme-
li. Krkndan sonra ehliyet aldn sigaray gnde paket ierken yine krkndan
sonra braktn sylemeli. Maveray Akabeyi yaamayan, birer masal gibi dinle-
meyen, o tarihi bilmeyen byk bir tedrisat skalamtr. Akabede her gn pien
tanesi az, suyu bol orbann bereketini, Maveraya gelip giden talebelere destek
iin braklm parann eksilmeyip oald ekmeceyi bilenler o mbarek gnle-
rin izini nasl srmez? Rasim Abinin evinde Mavera dergisiyle dolan geceleri, o
gecelere inanm insanlar konutuktan sonra dar kp, bir an evvel dinledikle-
rine dntrmek icap eder hayat.
Rasim Abi, hemen her eyin iyisinden anlar. Ve kendine has yntemleri var-
dr bir de. Pastrma nasl istenir bilir. Kimler pastrma yemez bilir. Hastann ve
yknn nesi fazla, nesi eksik bilir. Sade ve yaln yazmaktan, yaslanp cigara
ien ve tarlalara bakan kylleri anlatmaktan hazzetmez. Yaz yazd ve evden
kmad gnler vardr. Mesela aramba byledir. Perembe arkadalar gelir,
Cuma arkadalara gidilir. Cumartesi len namazn klp mgeden Birleike ki-
taplar gezilir. En bata Sezai Karako ve Cahit Zarifolu okumam istedi. Son-
ra Dostoyevskiyi, Faulkner hediye etti. Dosto gibi doludizgin yazmay, Faulkner
gibi insan yceltmek iin yazmay tleyerek. Ben ona Bukowskiyi gsterdim.
O Bukowskinin ardndaki felsefeyi ve yalnzl gsterdi.
Az aka yapmad bize. Rasim Abiye telefon eden bana geleceklere hazr
olmaldr. nk iindeki ocuk bir muziplik iin telefonun almasn beklemekte-
dir adeta. Geri o da kanan arkadalara eder oyununu, o ayr. Nice yanl te-
lefon eden kii srarlar yznden Rasim Abinin gazabna uramtr. Rasim Abi
doru aradnda srar eden insanlar kimi zaman sinema bileti almaya gnder-
mi, ama hava yamurlu olduu iin kendi evde kalmtr. Kimi zaman da alacak
verecek davas peinde koan fkeli insanlara arad kiinin ertesi gn len
Gimann nnde olacan sylemitir. Bazen de bir gece yars alan telefondaki
mnasebetsize sabah namazndan sonra Dkap ekmek frn nnde istedii pa-
ray vermek zere randevu vermitir. Bir keresinde de annesi olduunu syleyen
yal kadnn gzyalarna dayanamayp bir sre olu roln oynam hatta Aye
Hanm da gelini olarak yal kadnn gnln almas iin ikna etmitir. Rasim Abi
az daha bizim olann ismini de Nasreddin koyduracakt mesela. Uzun zaman da
Nasreddin diye sevdi onu, Nasreddinin dedesi olarak.
Bir gn yazdm ykleri nemli bir yazar yle eletirmiti ki aylarca kda
kaleme kstm. Haberi oldu. Kzd, sylendi. Sakinleince, Kimse okumasa bile
ben okurum seni dedi ve sahip kt. O, Sezai Abisini ayaklarn pmeyi dne-
cek, bunu mektubuna yazacak kadar ok sevmiti. Ben bu kadar sevemedim ga-
liba onu. Ama bazen hissettiim bir eyi, Rasim Abi annesini uurlarken ve Rem-
69
zi Abi anszn kp gittiinde anladm ki bizler birbirine emanet edilmi -be ki-
iydik. Gzlerimizi yumduumuzda yan yana olduumuz.
70
STAD GZYLE RASM ZDENREN
KML YEL
Bir ilim adam, yazar veya air hakknda hazrlanan zel say ve armaan ki-
taplar, sz konusu kiiyi btnyle vmese de yergiye de yer vermez. Bu tr al-
malar, kiinin hizmetlerini, katklarn, farkllklarn ortaya koyar ve genelde olum-
lu bir slup kullanr. Bir derginin zel says veya armaan kitap iin kalemi eline
alanlar, bir vefa duygusunun yan sra sz konusu kiinin bunu hak ettii dn-
cesinden hareket eder. Eletiriler kiisel olduu iin, bu tr metinler, bahsettiimiz
yaynlarda ya hi yer almaz; ya da yok denecek kadar azdr. Dolaysyla elimiz-
deki kitap bata olmak zere, benzeri yaynlar vg olarak deerlendirenler iin
sylenecek ok sz yoktur.
Bir yazarla ilgili olumlu yarglar nemlidir; ama o yarglarn kimler tarafndan
dile getirildii daha ok nemlidir. nk bu tr metinlerde neyin sylendii ka-
dar kimin syledii de nem kazanr. mal konumay brakalm, somutlatra-
lm. Kalemi eline daha dn alan ve ilk metinlerini yaymlatmaya alan bir nevci-
vann Sezai Karako veya Rasim zdenrenin eserleri beni heyecanlandryor.
demesi hem anlamszdr hem ukalacadr. Oysa Necip Fazln, Sezai Karakoun,
Nuri Pakdilin kendinden sonraki nesilden biri iin benzer ifadeler kullanmas ikin-
ci, nc ahslarn da heyecanlanmasna mucip olur.
Bu girii zel olarak yapma gerei duyduk; zira bu yazda Rasim zdenren
hakknda sylenen szler, zdenrenin yat veya iinde bulunduu ekibe men-
sup insanlarn szleri deil. Bu grler, stadlnda ittifak olan Necip Fazl, Se-
zai Karako ve Nuri Pakdile aittir.
Necip Fazln Grleri

Bilindii gibi merhum stad Necip Fazl, ok az air ve yazar beenmi, be-
endiklerinin de ok az hakknda yazmtr. Buna, Aa, Tohum ve Byk Dou
dergilerinde eserlerini yaymlad yazar ve airler de dhildir. stadla ayn dergi-
de yer alan yazar ve airlerin sanat seviyeleri iin onun ne sylediini Babli adl
anlar yeterince k tutuyor. Rasim zdenren iin de ncelikle bu esere bavu-
71
racaz.
stad Necip Fazln; Bablinin yeni basklarnda (83ten sonraki basklar-
da) yer almayan ifadeleri yle:
Bizimkiler! Fikirde, sanatta, politikada ve aksiyonda onlar ksa bir muayene-
den geirelim. Aralarnda olularn Byk Douya balayabileceimiz fikir adam
ve sanatlar; Sezai Karako, Mehmed kif nan, Erdem Beyazt, Rasim zden-
ren, Nuri Pakdil (st. 1975, 1.bs., s. 337)
Rasim zdenren, bir syleisinde baz yazlarnn Byk Douda yer al-
masna ramen, kendisinin ve Maverada yer alan arkadalarnn tam bir Byk
Dou yazar saylamayacan syler. nk Rasim zdenren ve arkadalar,
Byk Dounun son dneminde yer almtr ve derginin sreli yayn olarak etkin
olduu dnemlerde bu yazar ve airler daha yetime andadr, rencidir. Bu
imzalar iinde Byk Douya en yakn olan isim, Sezai Karakotur. Gene de u
ksa cmleye bakmamz gerekir: Aralarnda olularn Byk Douya balayabi-
leceimiz fikir adam ve sanatlar; Sezai Karako, Mehmed kif nan, Erdem Be-
yazt, Rasim zdenren, Nuri Pakdil
Bu cmleyi alntladmz eserin birinci bask (1975) olduu dikkate alnr-
sa; o dnemde Mavera daha kmamtr. Aralklarla Dirili ve Edebiyat dergileri
yaymlanmaktadr. stadn zikrettii imzalar iinde eseri en ok yaymlanm kii
de Sezai Karakotur. Dier yazar ve airlerin , drt eseri ancak yaymlanmtr.
Gnmzde yaymlanan eserlere gre gayet az olmasna ramen stadn takdi-
mi yeterli arlktadr: Fikir adam ve sanat. Bu adlandrmay kmsemeyiniz;
nk karmzda yedi yz ksr iir iinden Sezai Beyin mstear isimle gnder-
dii bir iiri birinci seen bir airden (Necip Fazl) sz ediyoruz. Tespitin ikinci aya-
n: Olularn Byk Douya balayabileceimiz ifadesi oluturuyor ki ad ge-
en yazar ve airlerimiz bundan ne rahatszlar ne de bu sz gayrihakikat. Ekip,
btnyle dnce ve sanat gelenei bakmndan her zaman stadn emeini iti-
raf ettii gibi bundan iftihar da duyuyor. Yaamaka baktmzda stadn Mavera
ekibi hakkndaki hsnkabuln, mrnn sonuna kadar koruduunu gryoruz.
stad, bu takdimle yetinmez Mavera ekibi hakknda. 70li yllarn ikinci ya-
rsnda kan Mavera dergisini ve kurulan Akabe yaynlarndan da sitayile bah-
seder. stad Necip Fazl bu dnemde Milli Gazetede ereve stununda ga-
zetenin bayazardr. Mavera dergisinin yaymland ay izleyen aylarda (1977)
Akabe-Mvera-Byk Dou baln tayan fkrasnda unlar syler stad :
Siyaset, hatt fikir ve sanat bataklnda, rmaa, nehre ve deryaya doru ken-
dine yol arayc birtakm su kvrmlarnn banda, bir kitapevi ile bir dergiyi gr-
mekteyim: Ankarada Akabe Kitapevi ve Mavera dergisi... Bu kitapevi, bir ticaret-
hane deil, bir fikir mahfelidir: Dergi de, gnn aalk sanat hokkabazlklarna
elinin ayasiyle dur! diyen, mmkn olduu kadar sade bir vitrin... Ve ikisini bir-
den hleleyen Byk Dou gkkua... Bu gkkua, birtakm suni renklerle de-
korlatrlm ve lfta braklm bir muamba perde karalamas deil, kelime eti-
72
ketiliinden bile uzak, aziz dvay yaama remzidir ve Byk Dou Genliinin
artk kendi bana mahsul verme ana erimi bulunmasndan bir iaret-
tir. Akabe ve Mavera atmosferinin yourucular olarak Mehmet kif nan, Ra-
sim zdenren, Erdem Beyazt ve Cahit Zarifoluyu, daha birka yaknlariy-
le beraber Byk Dou sulbnden gelme ilk retimciler sfatyla takdim eder
ve gnlmn telerde olduu bu son devremizde, dvamzn ehryinini
mahyalatracak yeni genlii i ve retim banda grmek ve asl bayra-
m bu suretle idrak etmek hasreti iinde yandm, hem de byle bir gnde
iln ederim.
Bilindii gibi bir szn vehesi vardr. Sz syleyen, kendisine sz sy-
lenen ve iinde kendisinden bahsedilen kii veya kiiler. Bu vehe tam kva-
mnda ise, yani sz syleyen kii bunun stad, sahibi, yetkilisi ise szn iinde
geenler o szn sahibinden de bir mertebe kazanm olur. Szn yer ald ya-
yn organ ve muhatabn kymeti bylece iki katna kar. Bir sz ki onu Necip Fa-
zl sylyor, Milli Gazetede sylyor ve o szde Akabe ve Mavera atmosferi-
nin yourucular olarak Mehmet kif nan, Rasim zdenren, Erdem Beya-
zt ve Cahit Zarifolu deniliyor. Daha ne olsun?
Sezai Karakoun Grleri

Rasim zdenrenin yazdklarna somut olarak eilen ve hikyeciliine dik-
kati eken ilk nemli yaz Sezai Karakoa aittir. Stunun ilk basksnda yer alan
yazda unlar syleniyor:
Hastalar ve Iklar, kendine gereki adn veren, bol rnekli, ok propagan-
dal, rportaj benzeri bir z tayan, sanat katna bir trl varamam hikyecilik
akmnn, neorealist diyebileceimiz ikinci yeni hikyecliinin ve bir trl yerlee-
memi, yabanclktan kurtulamam varoluu hikyeciliinin gelip de tkand,
snd, son snrlarna varp ufukta netliklerini kaybettikleri bir dnemde yayn-
lanm, km bulunuyor.
Rasim zdenrenin hikye yazmaya balad ortamda Trk hikyesinin
genel grnm budur ve bu tespitler ad geen yazda kastedilenler hakknda
nemini hl koruyor. Sezai Karako yle devam ediyor:
Hastalar ve Iklar, btn hikyelerinde hep ayni insann yaama serve-
nini anlatyor. Kitap bir btnlk gsteriyor bu bakmdan. Bu insan, gne kla-
rn srtnda bir kam gibi duyan, klarn bile hrpalad, rseledii bir ocuk-
tur balangta. Srekli olarak korkuyla evrilidir. Eyayla olan belli bal ilgisi kor-
kudur. Srekli olarak bir ykntnn tablosudur eya. Bu eyann sembol, teme-
linden insafsz bir kazmayla sallanan, her yanndan fare tkrtlarna benzeyen
yryn keskin ular, kntnn nlyan sesleri duyulan ev dir. Anne
ve baba, evin diyalektiidir. Diyalogun sert ucu, mahkm eden ucu baba, koruyan
yumuak ucu anadr.
73
Sezai Karako, hikyenin zetini verdikten sonra u yarglarla bitiriyor sz:

Bu hikyeler, sanki btnyle bir paniin romandr. Tarih mirasnn kertti-
i bir evin, bir insann kader trajedisidir. Bir ruh yaralannn, tarihin karanlk bas-
ks altnda, metafizik bir varolu bunalmna knn hikyesi. Hastalar ve Iklar,
Trk hikyeciliinde, toplumumuzun derinliindeki tarih-metafizik acy yanstan,
yeni bir yn ve alan gsteren, nemli bir hamledir. (Stun 1, st.1975)
Sezai Karako, Rasim zdenrenin sanat ynnn yan sra onun kiili-
ini de etkilemi bir air-yazardr. Aslnda karlkl etkileim demek gerekir buna.
Sezai Karakoun, stad Necip Fazla gsterdii sayg ve ballk, daha fazla-
syla Rasim zdenren ile Sezai Karako arasnda yaanmtr. Bu ikilide sayg,
ballk, muhabbet eit oranda karlkldr.
Efsane Deil Gerek, Anonim Deil zel

Edebiyat bilimi, metin zmleme yntemi olarak metinler araslk deni-
len bir disiplinden yararlanr. Bu disiplin, ayn zamanda kltrler aras geiken-
lii de gsterir. Edebiyatn evrensel temalar zerinden ilerledii sonucuna varan
baz aratrmaclarn yan sra, bu disiplin ile determinizm arasnda ilgin karm-
lara varanlar da olmutur. Bu balamda dikkatimizi eken bir olaydan bahsetme-
miz gerekiyor.
Elimde ders kitaplarna girmi anonim bir metin var. (Ortaretim, Dil ve An-
latm, 9.Snf, sayfa 144 st.2009) Yanl hatrlamyorsam; film haline de getirilmi.
Ben, film olarak izlemedim; ama filmi izleyen bir arkadan slak gzlerle anlatt-
n hatrlyorum. Anonim olduu iin metnin hangi kltre ait olduunu aratrma-
dm. Ama dokunakl bir ykdr; dostluk nedir, dayanma nedir, sezgi gc ne-
dir, fedakrlk nedir, sorularna cevap veren bir ykdr. yk ksaca yle: Sa-
van en kanl gnlerinden biri. Asker, en iyi arkadann biraz ileride kanlar iinde
yere dtn grr. nsanlar, bir saniye bile ban siperin zerinde tutamaya-
ca ate yamuru altndadr. Asker, temene koar ve Komutanm, arkadam
alp gelebilir miyim? der. Delirdin mi der, temen. Arkadan delik deik olmu,
byk olaslkla lmtr, kendi hayatn da tehlikeye atma sakn. Demez. Asker
srar eder ve temen Git o zaman. diyerek izin verir. Asker, o korkun ate ya-
muru altnda arkadana ular. Onu srtna alr ve koa koa dner. Temen, kan-
lar iindeki askeri yoklar, sonra onu sipere tayan arkadana dner: Sana haya-
tn tehlikeye atmana demez demitim, bu zaten lm. Asker, Dedi komuta-
nm. diye cevap verir. Nasl dedi? Bu adam lm grmyor musun?
Asker: Yine de dedi komutanm, der; nk yanna ulatmda henz sa
idi. Onun son szlerini duymak, benim iin dnyaya bedeldi. Arkadann son
szleri udur: Geleceini biliyordum, geleceini biliyordum!
Kime ait olursa olsun, dokunakl bir hikye. Bu duyarllk sahici insanlara z-
gdr, kime, hangi kltre ait olursa olsun insanlk adna umut vericidir. Ama inan-
74
m insanlara daha ok yakyor dorusu. nk vefay, dostluu, kadirinasl-

ibadet kabul eden bir dinin mensuplar olarak bunu hak ediyoruz, diye d-
nrken; yllar sonra rendik ki bu yk bir efsane deil, yaanm bir gerekliktir;
anonim deildir, kahramanlar da Rasim zdenren ve Sezai Karakotur.
Sezai Beyle Rasim zdenren arasnda, dier Mavera yazar ve airlerin-
den farkl bir hukuk ve gnl ball olduunu gsteren bir olaydr bu. TRT2de
yaymlanan Maveraya Yolculuk adl programda Rasim zdenrenden dinledi-
imiz bu olay yledir:
1967 gz. Frsat bulduka Rasim zdenren her hafta sonu stanbula, Se-
zai Beyi grmeye gitmektedir. Bazen de Sezai Bey, Ankaraya geliyor. Bu geli gi-
dilerin birinde Rasim Bey ve arkadalar, zaman Sezai Beyle birlikte geirmi-
tir. Gece yarsna doru, o zamanlar Rzgrl Sokaktan kalkan otobslerden bi-
riyle Sezai Beyi yolcu edeceklerdir. Rasim zdenren yknn devamn yle
anlatyor:
Erdem Bayaztla Sezai Aabeyi yolcu etmeye gittik. Otobsn kalkmasna
on, on be dakika kala Sezai Aabey, saatine bakt Artk siz gidebilirsiniz. dedi.
Ben bu sz emir kabul ederek Erdeme kalkmamz syledim. Erdem, biraz daha
bekleyelim, deyince oturmak zorunda kaldm. Be dakika kadar oturduk. Sezai
Aabey, daha da huzursuzland. Tekrar Artk gidin dedi. Erdem, aabey, be da-
kika kald, gideriz diye itiraz etti. Ben kalkalm dedike, Erdem, bana engel olu-
yordu. nc kez de artk gidin deyince kalktk. Gece yars olmutu. Erdem,
Bahelievlere yryerek gidecekti. Biraz yrdkten sonra Erdemi yolcu ettim,
kendim de Ulustaki otelime doru yneldim. Bu arada otobs kalkm olmalyd,
nk hareket saati gemiti. Yolda giderken birden kafama dank etti. Rasim, sen
ne yapyorsun, Sezai Aabey, seni bekliyor dedim, hzla Rzgrl Sokaka ynel-
dim. Garaja geldiimde, son otobs kalkm, klar snmt, ortalkta kimseler
grnmyordu. imde Sezai Aabeyin oralarda olduuna dair bir his vard. Bi-
raz daha dikkatlice baktm. Sezai Aabey, karanlkta bir bankn zerinde oturmu,
beni bekliyordu. Benim kendisine yaklatm grnce ayaa kalkt, birbirimize
sarldk. Geleceini biliyordum. dedi. O gece sabaha kadar Ankaray dolatk,
gece kahvelerinde oturduk, sohbet ettik.
Sezai Karakoun Tahann Kitabndaki iirlerde geen Taha isminin ba-
langta Rasim olduunu yine bu sohbetten renmi bulunuyoruz. Rasim Beyin
nce bir mektupta, sonra bir ykde kulland: Ik, bir kefaret gibi ykleniyor
stme cmlesi iin Sezai Beyin : Rasim, senin bu cmlen iin btn airliimi
feda etmeye hazrm. takdirlerini de.
Nuri Pakdilin Grleri

Nuri Pakdil, Rasim zdenren adn, Dostoyevski, Camus, Balzac ve
Malrauxnun hizasna yazar. Sadece yazmakla kalmaz; Rauf Mutluaya kar Ra-
75
sim zdenreni savunan bir yaz kaleme alr. nk Rauf Mutluay, Varlk Yll
1974n otuz dokuzuncu sayfasnda, zlmeyle ilgili haksz bir deerlendirme
yapmtr. Mutluayn n yargl davrand, zlmenin ilk cmlesine taklma-
syla aa kmtr. Nuri Pakdil de bu tavr eletirir ve yle der:
Edebiyatta, beenilerin tartlmasndan bir yarar umanlardan deilim. Ne
ki, bir kitabn ilk cmlesine taklp gerisini okumadan, o kitab bir bakma ktlyor-
muuzcasna bir yargya varmamzda, bir yll bu biimde okuyucuya sunuu-
muzda, hi mi yoktur haksz olabileceimiz olasl? Bir tedirginlik yapmaz m ii-
mizde bu olaslk? Rasim zdenrenin, yaptna, imdi de bir baka biimde do-
kunmaktadr Varlk Yll 1975in krknc sayfasnda. Pakdil, Mutluayn bu
tutumuna Atatan ald bir cmle ile cevap veriyor. Nuri Pakdilin Biata alma ih-
tiyac duyduu ikinci Rasim zdenren konulu yaz, atma hikyesi ile ilgilidir.
atma, Rasim zdenrenin Edebiyat Dergisi Yaynlarnda kan ok Sesli Bir
lm adl kitabndaki en uzun yknn ad. Konumuz atma.
Pakdil, bundan sonra yky zetliyor ve tahlili zet zerinden yle yr-
tyor:
ermin, yapmak istemedii eyden korkarken, Halasnn odaya girme-
si zerine, o ey iyice uyumsuzlar; odasna dnp yorgann bana ekerken,
iinden, bir tek eyi istedii vurgulanr: Konuma, hi yaratlmam olsayd. Bu
cmle, yknn amlanmasnda eitli yaklamlar deneyebilme olanan sa-
layabilir bize. Oysa konuma balangta vard. nk insan, yaratlnn bilge-
liini onunla kavrayabildi, dnebildi bu bilgeliin zerinde.
Varlk iindeki konumumuzu, bakalarnn anlatmalaryla daha iyi kavra-
rz. Konuma, alglamay kolaylatran bir ilev yklenmi oluyor bylece. er-
min, kendisinin ve arkadalarnn braklmlk, yalnzlk dolu durumlarn yle
dillendirebiliyordu kendi kendine : Gemi bilinci krletilince bolukta kalm ol-
mann zorlad rahatsz edici inan. Bunun da bilincine Halann konumalary-
la, Sadkn Halay yorumlayan konumalaryla varmtr. nk Hala, ermine
elden kam, batan km bir kt tohum gzyle bakmaktadr. Bir kfr, bir
ilen iinde yayoruz diyordu Hala, ermine. Ekliyordu: irkef iinde yzyo-
ruz sanki yllar var ki, bunu hissediyorum ama bize bulamaz diye umuyordum. Bu
irkefin iinde dodunuz siz, imdi durmadan teye beriye sratyorsunuz bunu.
Kahr benimki: imdi yaayan herkesin tek tek kirlendiini gryorum. Acaba biz
bu irkefe dmekten kurtulur muyuz diye dnyorum, bunun iin rpmyo-
rum.
Yaznn dier satrlarnda Nuri Pakdil, olay zerinden zmlemeyi srdr-
yor ve u yargya varyor:
Dostoyevski, Cinlerde atova yle syletir: Byk bir ulus gerein yalnz
kendisinde (kesin olarak yalnz kendisinde) olduuna, dnyay kurtarmaya, yeni-
den canlandrmaya yalnz kendisinin yetenekli olduuna inancn yitirdii anda b-
ykl yoktur, etnografik bir gere olmutur.
76
Sadkn da, erminin de, Babann da, (bilinli olarak bunu anlayamasalar
bile, salt bir bilinalt gdyle) etnografik bir gere olmaya hzla itildikleri duygu-
suyla, kendilerini yalnz hissetmeye baladklar dnlemez mi? Yazarn, zel-
likle, ykdeki kiileri, edilgenliin ok uzanda tutmas dikkati ekiyor. Herkes
kendi eylemini yapmtr. Yaamn ancak eylemle donatlnca bir anlam belirttii-
nin bilinci iinde gryoruz ykcy. Camus, Uyumsuz Yaama adl yaptn-
da unlar syler: ykler anlatmyor artk yazar, evrenini yaratyor. Byk ro-
manclar filozof romanclardr, yani savl yazarlarn kartdrlar. Balzac, Dos-
toyevski, Malraux bunlardan birkadr. Rasim zdenrenin yklerine bakt-
mzda da bunu gryoruz. Sanat, savlar verme yerine kendi evrenini kurmak-
tadr. atma, felsef bir yk olarak, Trk edebiyatna yeni boyutlar getirmitir
sanmca. (Biat-I, 1975)
Mavera dergisi evresinde bir araya gelen yazar ve airler iinde kim, kime
daha yaknd bunu elbette bilemeyiz; ama yazlanlardan hareketle bir fikir yrte-
biliriz. Nuri Pakdil iin hazrlanan bir zel sayda Pakdilin mektuplarndan rnek-
ler yaymland. Bu mektuplardan anlyoruz ki Rasim Beyin dier arkadalarn-
dan farkl bir duyarll, kiilii, bilgisi ve duruu var. Bunun bizce aklamas u-
dur: airler coku ve heyecanlarn gnlk hayatlarnda saklayamayp yan-
strken; Rasim Bey bu cokuyu ahsnda gizlemi; ama yazdklarnda gs-
termitir. Bu tavr Rasim zdenren iin doal bir sretir, zira Rasim zden-
ren dndaki Mavera evresinin ilgi alan iirdir: Cahit Zarifolu, Aleddin zde-
nren, Erdem Bayazt, M. kif nan. Bu imzalarn nesirle aras sk fk deildir.
Nesirle hem sanat hem dnce alannda sk balants olan tek yazar Rasim
zdenrendir. Ebubekir Sonumut adyla iirler yazsa da Nuri Pakdili nsir say-
mak yerinde olur. Pakdilin zel alan denemedir. Dier yazar arkadalarndan
farkl olarak tiyatro trnde eserler verse de bu eserler oynanmak iin deil okun-
mak iin yazlmtr. Dolaysyla sanat ve dnce birlikteliini metinlere yanst-
ma bakmndan Mavera kadrosu iinde, Necip Fazl ve Sezai Karakoa en yakn
duran isim Rasim zdenrendir. te bu ve dier zellikleri yznden Nuri Pak-
dil, aadaki satrlar Rasim zdenrene yazmtr, yazma ihtiyac duymutur:
Mektuplarn birinde hep Edebiyat, savamz kutluyordun. Dnp dnp
okudum. Aslnda yaptmz belki nemli deil ya, o Miigan Sakaryalatran
gnlnle bizi anmsaman, iimi dm yudu, gmlendim, gnendim kardeim.
Rasim, bu kararllk iinde olman istiyorum. Zaten ciddiyetini her zaman
nemli bulmuumdur. Gzmde eylemci, bir biti bile ihmal etmeyen adamdr. di-
yorsun. Bittim bu sze. Ellerin, yrein, usun dert grmesin. Selam sana, bir kez
daha.
Rasim zdenren hakknda, ustalarn bu szlerine bir ilavede bulunmak za-
ittir kanmca. Onu stadlar ve ustalar gibi bilir ve anarz vesselam.
77
RASM ZDENREN
MEHMET RAGIP KARCI
Mehmet kif nanla ilgili yazdm yazda da ayn eyi sylemitim: nsan
yakndan tand birini anlatrken biraz da kendisini syler. yledir. nk anlat-
t insanla ilgili yakn bilgileri onunla birlikteyken edinir. Rasim Bey nce bir aa-
bey olarak anlmal, bu yaa geldikten sonra aradaki ya farknn fazla bir nemi
olmasa da aabeylik de aslnda bir hakk- mktesep olarak elde kalyor. Tankl-
mz altml yllarn sonu. Dil ve Tarih Corafya Fakltesinin imdilerde idari b-
rolarn bulunduu, o zamanlar epeyce geni lokalinde ilk hikye kitab olan Has-
talar ve Iklarn son tashihlerini yapyoruz. Cennetmekn Erdem aabey de var.
Onunla okul arkadayz. tekileri hatrlamyorum. Bylece bir yazarn ilk hikye
kitabn daha yaymlanmadan batan sona bir iki defa okumu olmann zevkini -
kartyorum. Bendeki ilk ve hl sakl olan intib Koridor adl hikyede kahrama-
nn o zaman bana korku veren durumu. ok sonralar TRT Haber Merkezinde ka-
meraman olarak alrken bir iki ilde hapishane koridorlarnda yaptmz ekim-
lerde nme kan koridorlar. Sada solda kaplar, ama orada sada kap var da
solda sdece duvar ve arada bir avluya alan pencereler. O koridora alan kap-
lardan birinden kabilmek, kabildikten sonra bir baka kapdan ieri girebilmek.
Hayat ve zamanla kapmann yaand yer mekn olarak dnlemez: Mekn
da aan bir zge gerekliktir ki, elle tutulamaz sanlr ama sanki elinizin altndadr;
gzle grlemez sanlr, ama kavgann gznn iine bakyorsunuzdur. te sa-
nat bu alverii, yani farknda olmadan zerinden getiimiz o yolu somut olma-
sa da bir ekilde bize hissettirme yntemidir. Hayatn nefesini ensemizde hisse-
deceiz, ancak onunla kol kola girmemize imkn bulunmayacak. kol kola girdii-
mizde de biz onu brakp gideceiz. -Ah, ah.. bak ite orada.. perdenin bkm-
ne snmlar.. bak bak.. ne kadar da oklar.
Bcekler adl hikyede yanndaki birisinin iaret ettiini sand, orada
kendisinin de bir ey olmadn bildii yerde, yine de bir bcek varlndan ok
ihtimlleri hayal ediyor. Zaten o perdenin bklmndekileri nce gren kimse de
artk ilk gsterdii yerle ilgisini kesmitir. Demek ki aslnda yoktular veya vardlar
da onlar gzmzle greceimizi anlaynca gizlendiler. Sanatmzda hayatn hep
bir eriyik gibi avucumuzda sallanp durduunu ve o eriyiin aslnda bize olmayan
78
bcekler gibi belki de sadece hayl ettiimizi m ve ihtar eden yntem denenme-
mitir. Mevlnnn pergeli misli beerden kp haylini bcekler, oradan olma-
yan eyler zerinde gezdirip yine kendine dnme, yni kendi aynasnn iine bak-
mak gibi bir seyahattir Rasim zdenrenin yapt.
Sanatn ilevlerinden sz ederken aklma ilk gelen unlar olur: Sanat ya ka-
panm bir yaray demeli, ya muhatabnn barnda yeni bir yara amal; yahut
bir yaraya merhem olmal. Kafka ile sonradan tanmama ramen o ilk hikyeden,
daha dorusu o koridordan kmak mmkn olmad. T ki yine bir hikyesinde ta-
knd bir yaknma durumunu okuyana kadar: Rbtay bilmiyordum ki, bilmiyor-
dum kiDemek ki alan bir yaraya sonradan bir yaknma merhem oluyor. im-
di o merhemi yaraya srmek mi daha murada uygun srmemek mi? Bir de o kori-
dorda hl insanlarn kap bulmaya altklarn dnmek. Sanat m yapyor bu
kehaneti, yoksa sanat m?
Gazete habercilii be on bin kiinin sorularn cevaplandrmak diye hlsa
edilmitir. Rasim zdenreni okumak da byle bir eydir. Bize sorduu ve ken-
disinin cevapladn sandmz her sorudan sonra, o sorular kimin, ne zaman,
nerede, nasl ve niin sorduunu merak ederiz. Yukarda ilk hikyesinde kapld-
m macera duygusu son kitabndaki son hikyelerinden birinde yeniden karm-
za kyor. Bu defa iki yannda kaplarn sraland bir koridor deil, bir tnel: n-
sanln kendi eliyle kaplarn kapatt bir imknszlkta yrmek. Tnelden ge-
meyi denemeliydi. Her eye ramen ulalmas gereken hedef tnelin, o ate t-
nelinin teki ucunda duruyordu. (mknsz ykler,Ate Tneli s. 238) Beni ilk
nce umutsuzlua dren hikyenin yaklak krk yl sonra haberini yeniden
almak bu defa heyecan verici. Sanki bir eski dostla karlayor gibiyim. Bir snav-
da bilemediim bir sorunun cevab imdi veriliyor ve yllar nce zayf not aldm
dersimden geiyorum.
imdi nc paragrafn sonunda sorduumuz soruya kendimizce cevap
arayalm. Sanat sanatnn elindeki malzemeyi yerinde kullanarak, o sanatn
icbna gre biimlendirip ortaya kan cesede ruhundan fleyerek ona can ver-
me eylemidir. Hlk-i mutlak olan Allah yaratclarn en gzeli olduunu bize ha-
ber veriyor. lk insan ve ilk peygamber Hz. dem balktan bir ceset halindeyken
Ona ruhumuzdan fledik buyuruyor. nsana verilen yaratma imkn da bu yolla or-
taya kyor. Yni elimize verilen imkn ancak bizim insanlmz kadar bir miktar-
dr. Ortaya karacamz eserin insana lyk olabilmesi iin yapabileceimiz ey-
ler o esere fleyeceimiz nefesin hssiyetiyle orantldr. Bylece ortaya hep tar-
tmamz ve zerinde kafa patlatmamz gereken nesep meselesi kyor. Bir ese-
rin sahih-nesep olabilmesi nce kendi ruhunu besledii malzemenin yerli olmas
ile mmkndr. Malzemesini insandan toplayacak, fakat kendi toprandan bes-
leyecektir. stad Necip Fazln tabiriyle kendi ruh kknden. Kendi ruh kknden
feyz almam ruhun fleyecei nefes ne kadar gzel tabir ve kelime ile sslenir-
se sslensin, sahibinin zerinde riyet gibi duracaktr. nceleri bir ey sanlsa da
sonra o emanete ilk mliki sahip kacaktr.
79
Rasim zdenren, aydnlarn ve dnen insanlarn dikkatini, stmzde s-

rtan ve bir trl kendimize yaktramadmz ve ftraten yakmas da mmkn
olmayan bu riyete ekmeye alt. 1839da balayan ifsadn, kendi toprandan
gerekli irfan iktisap edememi olanlarn yabanc lkelerde grdklerinin sihrine
kaplmalarnn aslnda bir zihin kamamasndan ibaret olduu gereini anlatma-
ya devam ediyor. Hikyelerinde kahramanlarnn ahsnda zihin ve kalp dnyam-
zn koridorlarn bizimle birlikte arnlayp, kendi iimizdeki odalar bulmak iin tek-
lif ve tedbirler aryor. ehirde oturan dostuna yaz gn kar getiren obann, bir iki
dnya varl karsnda mendiline sard karn erimesine karlk, ehirde dn-
yann eitli nimetlerinin ortasnda mendilimizdeki kar eritmemenin yollarn bi-
zimle birlikte aryor.
Bir tand anlatmak biraz da kendinden sz etmektir demitim yaznn ba-
nda. Bylece biraz da kendimizden sz etmi oluyoruz. Benim hikye deneme-
lerimi okuduktan sonra Rasim Beyin syledikleri o ii brakmama sebep olmutu.
iirim iin de yle bir eyler demiti. Edebiyat ortamnda bir airi okunmaz klmak
iin sylenebilecek tek cmleyle: Ragp Karc herkes gibi iir yazar. Bu sz asln-
da herkesin iradesini kracak bir ithamdr ve edebiyatmzn hercmercinde d-
manlklar iin kullanlagelmi bir tanmlamadr. smet zelin Trk edebiyatn an-
latrken yapt bir tanmlamay edeb iktidar tespitini hatrlaynca, sistemin kur-
gusu iinde Rasim Beyin de bir baka edeb iktidar temsil ettii hakikatini teslim
ederek tavsifine boyun krmaktan baka elimizden gelen bir ey yoktur. Yazdkla-
r, syledikleri ve yaadklaryla Rasim zdenren yedi gzel adam iinde bir ba-
ka gzellii ifade ediyor. tekilere rahmet,Onun da uzun mrle dim salk ve
azm feyze muhatap klnmasn dilemeliyiz. Sofrasndan nimet alm herkes gibi
bizim de bedenimizde tuzu ekmei vardr.
80
RASM ZDENREN N 10 KAVRAM
TURAN KARATA
Yazarlar tanrken veya tantrken baz kavramlardan daha fazla yardm al-
rz. Ya da yle syleyelim, baz kelimeler/ kavramlar kimi insanlar atlatmak iin
daha geni imknlar sunar ve anlatlann zelliklerine mtenasip der. Rasim
zdenrene dair, onu anlatan/ tantan bir szlk hazrlansa, en mhim kavramla-
rn aadakiler olmas gerektiini dnrm.
AABEY
Eer bir ailede baba yoksa, reis aabeydir. Mavera dergisinde bir arada g-
rnen ve yalar neredeyse ayn olan air ve yazarlar iinde aabey sfat en ok
Rasim zdenrene yakmtr. (Ayn kadro iinde aa ve beyliin ayr ayr ya-
kt bir isim olarak Erdem Bayazt unutmadan bunu sylyorum.) nk Ra-
sim Beyin yazdklarnda, yaptklarnda ve davranlarnda bir sorumluluk ve ar-
lk grlr. Kendisinden sonra gelen kuaklar da ona en ok aabey diye ses-
lenmeyi tercih ederler. Bu tercihte, onun darya kar tutumundaki scaklk et-
ken olmaldr.
ANADOLU
zdenrenin yklerindeki ky, kr, kasaba gibi yerleim adlar hep
Anadoluyu artrr ve dorusu oray iaret eder. Yani Aanadoluyu anlatmak
zere seilmi meknlardr. Anadolu corafyas, onun baba oca gibidir. Bu top-
ran yaayann ve yaatann tanr. Kentte mr srmektedir, ama kasabay da
iyi bilir, ky de. Merkezdedir fakat taray skalamamtr. Anadolu insann en sa-
hici biimde yklerinde yaatan odur. stelik bu insan, kendisini var eden mede-
niyetin deerlerine inanan yerli bir insandr.
ANKARA
lkemizdeki birok entelektelin ikametgh iin tercih etmedii Ankarada
81
yaar. Belki bu yzden, bizi, devletin/ hkmetin/ siyasetin bakenti Ankarada

sanatkrlarn da bulunmas gerektii dncesine vardrmtr. Bu arada, krk yl
akn bir zamandr siyasetin merkezinde yaamasna ramen herhangi bir politik
yaplanmann ve bir iktidarn szcs durumunda olmamtr. Beri yanda, zde-
nren Ankarada iyi bir ev sahibidir. Bu byk kentte konuklarna huzur veren ve
onlar rahat ettiren bir misafirperver olduunu anlatlanlardan biliyorum.
ANLATMAK
O bir anlatma ustasdr zdenren. ykleme yntemlerine vkftr. Dene-
meleri de yer yer bir yk karakteri tar ve ykcklerle rlmtr. Bir meseleyi
anlatmann en az krk trl yolunun bulunduunu onun yazlarnda grebilirsiniz.
Muhatabnn anladna inanana kadar, farkl ifadelerle ayn hususu anlatr, rnek-
ler verir. Usanmaz. Anlatmak onun rasnda baskn bir zelliktir.
ARKADA
Yannda bulunmayanlar, benim gibi onunla sefere kmayanlar belki bilmez,
ama bir arkada canls olduunu, birlikte yola kt arkadalaryla ilgili biriktir-
diklerinden ve anlattklarndan karabiliriz. Onlar ihtimamla yolcu etmesinden.
Maverann giden gzel yolcular iin en kuatc yazlar Rasim Bey kaleme al-
mtr. Cahit Zarifolunu, kif nan, Alaaddin zdenreni, Erdem Bayazt onun
yazdklarn okuduktan sonra daha bir yakndan tanmmdr.
HLM
Dardan baknca, Rasim zdenren szlnde en fazla yer tutan ve ona
en ok yakan sfat bu olmal diye dnyor insan. Onun kzdn tahayyl et-
mek olas grnmyor. Darya frlayacak fkeler, yznn yumuaklnda eri-
yor sanki. Yzndeki her devinim, bir tebessme evrilecek gibi. Sakin, sevecen ve
sempatik. Anlatmnda da btn keler, sivrilikler yumuatlm. Yazlarnda kes-
kin ve krc bir cmlesine tesadf edilmez. Muarzlarn, sevmediklerini dahi bir
lmllk iinde cevaplandrr.
STKAMET
Devirlere, dnemlere, iktidarlara gre deimemitir. Hep ayn yol zre y-
rd; slam istikametinde. Referanslarn oradan ald. Yaadmz gnleri/ olayla-
r/ hayat o biricik lye gre yorumlad. Muhataplarn durmadan Mslmanca
dnmeye ve yaamaya davet etti. Estetik algnn ls olarak da slam ia-
ret etti. Dorusu, hibir konuda istikametini ve hizasn bozmad. Arif Ay, harika bir
tespit olarak, yazlarna pusula koyarsanz, hep kbleyi gsterdiini grrsnz
demiti.
82
STKRAR
Yeni Devir gazetesinde, benim iin ilk olan yazsn okuduum gnden bu-
gne, otuz yl akn bir sre, yazdklarnda hep ayn seviyeyi korudu. Yazlarnn
z daha bir younlat, ama gevemedi. Anlatm ustalat fakat tekrara dme-
di. Okuduum yazlarnn hibirinde bu, batan savma yazlm zehabna kapl-
madm. Bir dnce adam olarak istikameti gibi, bir yazar olarak istikrar da rnek
tekil etmektedir. Yaaynda ve yanda da ayn istikrar grmek olas. Hep ayn
yataym gibi grnr tanyanlara. Onu hep ayn yata bilenler vardr.
OKUMAK
zdenren deyince, en evvel okuma bilincimin deitii geliyor aklma. Onu
ilk grdmde faklte rencisiydim. Edebiyat balamnda, neleri/ kimleri oku-
yaym trnden beylik bir soru sormutum. Dostoyevskiyi okuyun dedi. Son-
ra, dedim. Yine Dostoyevski dedi ve ekledi be kez Dostoyevskiyi okuduktan
sonra bakalarn okursunuz. Okumak balamnda unu da Rasim Beyden duy-
dum ve unutmadm. Hemen her kitabn bir okuma biimi olabilir. Yatarak, otura-
rak yahut masa banda okunacak kitaplar vardr. Bir de diz kp okunmas ge-
reken kitaplar. Okumann ciddi bir ura olduuna inanan ve inandran bu adam,
yazdklarndan anlalan, hl okuma evkinden bir ey kaybetmi deildir.
L
Rasim Bey, bir l adamdr. Yazdklar lldr, konumas ve davran-
lar da. Yakndan tanyanlar bilir, eserlerini okuyanlar da grmtr; mutedil bir ya-
zarla kar karyayzdr. Onun yazma ilkesini u kelimeyle zetlemek mm-
kndr: istikrar, itidal ve dzen. Bunlarn atmosferi ise samimiyettir. O kadar l-
l ki, yazlarnda kimsenin gazn alacak syleyie itibar etmedii gibi, gaza ge-
tirecek slba da itibar etmez. rnein, kkrtmaz, kzdrmaz, krmaz, kprtmez.
Ulara hevesi yoktur. Ne var, ykde yeniliki ve aray iinde olmu, teknik ola-
rak baz imknszlklara dokunmutur.
83
RASM ZDENRENDE FKR VE HAYAT TUTARLILII
ASIM GLTEKN
Rasim zdenreni 1990 ylndan beri okuyor, takip ediyorum.

lkin liseli bir gen okuru olarak balayan takipiliim niversite dnemimde
yer yer ksa grmelere, bir araya gelmelere dnt. O Ankarada yayordu,
ben stanbulda Kimi zaman onu ve Nuri Pakdil Ustay ziyaret iin Ankaraya
gidiyordum.
Kimi zaman da o stanbula geliyordu imza gn, konferans gibi etkinlikler
iin.
lkin Yediiklim dergisinde grdm hatrlyorum Rasim zdenreni.
Beiktata bir kitap fuarnda birlikte olduumuzu. lim Yayma Cemiyetinin Eski
Antalya yurdunda bir sohbete davet ettiimi.
Ankara ziyaretlerimizde ounlukla evinde grrdk.
Daha sonradan Cahit Zarifolu iir dl giriimimle ilgili olarak hem Erdem
Bayazt Aabey ile hem de Rasim zdenren aabeyle grmelerimiz oldu.
Onu bir okur olarak kefettiim 1990 ylndan on yl sonrasnda muhabbeti-
miz, diyaloumuz, sohbetimiz bir hayli artmt. Derken 2004 ylnda aylk olarak
karmakta olduum Kitap Postas dergisinde yazma teklifimizi kabul etti. Der-
ginin saysn Rasim zdenrenin yazarlnn 50. yl ansna derginin normal
hacminin iki kat bir kalnlkta 96 sayfay tamamen Rasim zdenrene ayrmtk.
Bu zel saynn kendisinden nceki almalardan fark sayn zdenrenin
tm eserleri ile ilgili ayrntl yazlara yer vermi olmasyd. Ayrca zdenrenin
ykclne, denemeciliine ve edebiyat eletirmenliine dengeli bir ekilde yer
verme kaygsn gtm olmasyd.
Daha sonrasnda kendisine Rasim Baba diye hitap etmeyi tercih ettiim Ra-
sim zdenren ile Bur FMde Rasim zdenren ile Mavera Yolculuu program-
n yaptm. 60 hafta sren bu program vesilesi ile kendisi ile mnasebetimiz ok
derinleti.
84
Bir zaman geldi, Bur FMden Bnyamin en ile ben stanbula geldiinde
onu karlamaya, onunla beraber olmaya alyorduk, onun adeta stanbul tem-
silcileri olmutuk. Halen de bu byle Allaha kr. Rasim Beyin stanbul program
bizden sorulur adeta.
Bu yakn beraberlikten tr Rasim Beyin sanat edebiyat ve dncelerin-
deki ortaya koyduu izgi ile hayatndaki pratikler arasndaki byk tutarll ok
zengin bir ekilde grme, gzlemleme imkan buldum.
tidalli Dengeli Dnmesi

Her eyden nce mantkl, itidalli dnme, sorgulama, analitik dnme,
mukayeseli dnme gibi vasflara nem vermeyi Rasim zdenrenin deneme
eserlerinden daha lise 1 rencisi iken rendim. Hayatnda da bu vasflarla yr-
meye alan biri olarak insanlarn dnce salklarn kaybettiine sk sk tank
oluyoruz ne yazk ki. Delirten yamur suyundan imeye direnen in mparatoru
gibi bir durumda yaamay srdrmek gerekten zor.
Onu ncelikle denemeci, fikir adam ynyle tanmtm ve zihin dnyamda
bir devrim yapmt Rasim zdenren. O devrimi oklar yaayamyor ne yazk ki.
yle ki; niversiteli genlere yapt konumalarda konu slam ve Bilim ili-
kilerine geldiinde, pozitivizmi, aklcl sorguladnda salonun neredeyse yzde
80i Rasim Beyin fikirlerini, eletirilerini genler kavrayamyor, onun insanlara pa-
sifist bir yol nerdiini zannederek itiraz ettiklerine defalarca, defalarca kahrolarak
ahit oldum.
Hi mi bu genlerin lisede dzgn bir retmeni olmad, hi mi bu genlerin
okuduklar dzgn nitelikli bir eser olmad, hi mi gittikleri cemaat ortamlarnda,
dernek ortamlarnda bu meseleleri tartmadlar dedim iimden.
Yz yl ncesinin Batnn ilmini almalyz, ahlakn almamalyz basit zm
ile konuan bu genlere ben bile dayanamyordum, Rasim Aabey nasl sabret-
sin. Ama ediyordu. Ylmadan, fkelenmeden, tane tane, gayet zekice, mantklca
anlatyordu modernleme karsndaki eletirilerini.
Kald ki benim bir on yllk beraberlik ierisinde tahamml edemediim, z-
lerek kahrolduum eye o 35- 40 yldr itirazlarn getiriyor ve o byk anlaysz-
la tahamml edebiliyordu, hala da ediyor!
Uzaktan meale etkisi uyandran, byleyici, efsane fakat yanna yaklanca
tiksinilen yazarlardan deildir Rasim zdenren. Ona yaklatka, onu tandka
daha ok seversiniz. Eserlerini okurken de byledir. Onu okuduka fikir dnyasn-
da yzyor olmaktan mutlu olursunuz, gnenirsiniz.
O yanna yaklalmayan tanryazarlardan deildir!
85
Bir kusuru vardr: nsanlar reddedemez! Kendisinden bir ey istediinizde

yok olmaz diyemez.
Bu zelliinden dolay hesapta olmayan birok zahmetlere katlanmak duru-
munda kalr.
Misafirperverdir. Evinden misafir eksik olmaz. Ankara brokrasinin merkezi
olduu iin Trkiyenin her tarafndan insanlar ilerini Ankarada halletmek duru-
munda kalrlar. Bu Ankarada yaayanlar iin skntl bir durumdur. Modernleen,
bireycileen bir devirde sk sk evlerine misafir gtrmek durumunda kalmak de-
mektir. Ama Ankaral bu ie illallah diyerek ehir dndan gelen misafire msait
olmamay renmitir kanaatime gre. Rasim zdenren bu bilgiye, bu ustalkl
msait olmama bilgisine sahip olmayan biridir.
Tasavvufla rtibat
Tasavvufla irtibat Cahit Zarifolu marifetiyle olmu, Naki meayhndan
Abdurrahim Reyhan (vefat 1999) efendiye balanmtr. Abdurrahim Efendiden
sonra tasavvufi ball hususunda bilgiye sahip deiliz lakin evinde hatme deni-
len dua treninin yapldna ahit olmuluumuz vardr.
Tasavvufun slamdan ayr bir ey gibi sunulmasn hem tasavvuf kartl
anlamnda hem de ar tasavvufu bir tepkisellikle sadece tasavvufu insanlara
sunma gayretleri anlamnda doru bulmaz. Tasavvufu slamdan ayr sunulmama-
s gerektiini sylemiti bir sohbetimizde.
Abdurrahim Efendiye balan hikayesinden onun ok temel bir zelliini fark
edebilir dikkatli bakanlar: Safiyullah! Hz. Ademe ait bu sfat Rasim zdenrene
de ok yakr.
Ben ve Hayat ve lmde Hz. Ademin dnyadaki ilk gnlerini ok gzel an-
latr.
Zarifolu bir gn bir yere gideceiz der Rasim Aabey ile Erdem Aabeye.
Hi sormaz nereye diye ama yle bir yere gideceimizi anlamtm dedi bunu 35
yl sonra bana anlatrken. Bir zat var, bu odur demediler ama greceimiz kiinin
o olduunu anlamtk. Sonra o zat kayboldu. Nerede o kii dedik, dediler tvbe
alyor. Siz de tvbe alr msnz. Dedik alalm. Hemen bizi bir odaya soktular. O
efendi bize Dede Paann ismini zikretti. Onu kendinize rnek olarak alr msnz
dedi. Dedik bu gzel zatn tabii olduu birisiyse biz niye ona tabii olmayalm dedik.
Erdem Bayazt ile Rasim zdenren o gn Abdurrahim Efendiye intisab
ederler lakin onlar o gn oraya getiren Cahit Zarifolu intisab etmez. Arvasilerden
henz izin almam olmasn mazeret gsterir Zarifolu. Bir zaman sonra Zarifo-
lu da o dergaha balanr. Dergah tarihindeki Baburtlu Celali, Salih Babadan sonra
3. byk air olur.
Bu da o dergaha has bir zelliktir desek yeridir.
86
ocuklarla Aras
ocuklar zmemeli, alatmamal anlayndadr. Bir ey istiyorsa ocuk
onu imkan varsa almal der. ocuun koparaca vaveylaya, yaayaca znt-
ye demez der. Esasen kimseyi zmek istemez. Sakin tabiatl bir insandr. Kim-
seye bardna, fkelendiine, celallendiine tank olamadk.
Gnde 6 saat kadar okur. Evi kitap doludur. Yatan zeri bile kitap doludur.
Yataca zaman yatan zerindeki kitaplar kaldrr yle yatar.
Merdiven kadar zahmetli grmez belki ama yolculuu zahmet olarak grr.
Yolculukta arac kendisinin deil, bakasnn kullanmasn tercih eder. Ken-
disine rehberlik edilmeyecekse bir yere gitmek istemez.
Bir akl defteri vardr. Kimi tant isimleri, kimi bilgileri oraya not eder. Ha-
fzas ok kuvvetlidir. 40-50 yl ncesinin bir olaynn tarihini gn ve ay olarak
syleyiverir.
Yneticilerle
Devletin st dzey isimlerinin kendisi ile bir araya geldii olur. Abdullah
Gln kkteki edebiyatlar davet ettii yemekte en devrimci, en zgrlk
fikirleri Rasim zdenren dile getirmi hatta Doan Hzlan Rasim Beyin YKn
kaldrlmas, askeri mahkemelerin kaldrlmas, RTKn ve her trl st kurulun
kaldrlmas, zel eitimin nnn almas gibi zgrlk fikirlerini duyunca ama
efendim, RTK kalkarsa ahlakszln nne geilemez diye kar kmak zorun-
da hissetmi kendisini.
Turgut zaln da deer verdii isimlerden biri olan zdenren zala kimi
tekliflerde bulunmu ve bunlar zal uygulamaya geirmi.
Necmeddin Erbakana da 70li yllarda siyasi ve ekonomik tavsiyelerde bulu-
nan zdenren bu tavsiyelerden bir ksmnn zellikle uygulanmaya alldn
da gzlemlemi. Bu tavsiyelerden birisi de Ar Sanayinin tercih edilmesi gerektii
imi. Lakin zdenren bunu bizlere anlatrken yle bir eletiride bulunmutu. Biz
o dnem iin, 70li yllar iin ar sanayilemeyi tavsiye ederken Erbakan Hoca
bunu 90l yllarda da srdrmek istedi. Oysa 90l yllarda biliim sektrne ynel-
mek gerekliydi. demiti.
Erkan Mumcu kendisini ara sra ziyaret eden siyasetilerdendir. Erkan
Mumcunun bir gn ziyaretinde, bu sralar ne okuyorsunuz diye sorduunda Sen
bu sralar okuduumu bo ver de bir kitap var harika. Ona bak, frsatn olursa onu
oku der, Hseyin Rahmi Gktan BenSenO isimli kitabn tavsiye eder.
Demirelin odasnda, masasnn zerinde Rasim zdenren kitabyla grl-
d anlatlr. Fakat bunun Demirelin bir siyaseti olduu, kendisini ziyarete gelen
kiilere gre masasnn zerine kitaplar koyduu da sylenilmekte.
87
Boa Burcu
Boa burcundan olanlarda grld zere boaz hastalklarndan ikayet-
i.
Nemli havalardan bnyesi abuk etkileniyor. Bir eit deri hastalndan da
muzdarip diyeceim ama diyemiyorum. Zira Rasim zdenren bir strap ekiyor-
sa bile bunu yanstmaz. ikayet etmeyi, ktlemeyi, dert yanmay sevmez, tercih
etmez!
nsanlara katlanan bir yoldan yrmeyi tercih etmi hep.
Bir ksm zel ilgilendii, yardmc olmaya alt insanlar olmutur. DPTde
alt yllarda ziyaretisi oka olmutur hep.
Personel alm, nemli yerlere yeterlilie sahip iin ehli insanlar yerletirme-
de ok maharetlidir. zm adamdr.
Namazn ihmal etmez. ocukluundan beri namazn klar. Abdestsiz yere
basmayanlardandr dersek abartm olmayz. Bu zellii ocukluundan beri
mevcuttur.
Namazn 28 ubat gnlerinde zellikle Devlet Planlama Tekilatnn mesci-
dinde klmay tercih edermi. Blent Ata anlatyor. Gayesi o zor gnlerde mescidin
kalabalk grnmesine katkda bulunmakm.
Bu giriten sonra fikirleri ile hayat arasndaki uyumu sanat ve siyaset konu-
sundaki grleri zerinden rneklendirmeye alalm.
Edebiyat ve Hayat Meseleleri

Rasim zdenren Ruhun Malzemeleri, Yaz mge ve Gereklik ve Kpeke
Dnceler kitaplarnda edebiyat, sanat meseleleri zerine eletiri ve dnce-
lerini ortaya koyar. Edebiyatn kimlii konusunu enine boyuna tartr. Kpeke
Dncelerdeki Bir Edebiyatn Kimliini Belirlemek yazsnda bir edebi eserle
o eserin meydana getirildii ortam arasnda bir iliki olduu syledikten sonra
Trkiyede yaplan edebiyatn kimliini nasl belirleyeceimizi soruyor ve Necip
Fazl, Orhan Okay ve Akif nandan cmleler alntlyor.
Necip Fazl, Esselam isimli eserinin Trk Edebiyatnda yeni zamanlarn
slam tahassste yazlm ilk kitab saylmasn diliyor. Orhan Okay millet olarak
slamyeti kabulmzden sonraki yazlm her eserin slam olduunu syleyebili-
rim demi. Akif nana gre ise slam sanats ister beeri ak, isterse elentiyi
dile getirsin eseri slamdir.
zdenren ise gnmzde Mslmanlarn ilgi ekici bir tecrbeden getikle-
rini ifade edip drt tip Mslmandan bahseder:
88
slamd bir toplumda Mslmanlnn bilincinde olmadan yaayan Msl-

manlar.
slamd bir toplumda Mslman olarak yaanabileceine inananlar.
slamd dnyay oportnist aralarla da olsa slamletirmeye alanlar.
Oportnizmi reddederek Mslmana mahsus dnyay slam aralarla ger-
ekletireceine inananlar.
Yazar bu tasnifle de yetinmeyip bni Haldunun Mukaddimesinde edebiyata
hayli yer vermesine ramen bu konulara en ufak bir ekilde deinmediini syler.
Yeni Durumu Grmeli Artk!

zdenrenin amac eski devirlerin sanats ile gnmz sanats arasnda
derin farklar olduunu vurgulayabilmektir. Gnmz Mslman gndelik hayatn
dinden soyutlanm bir ortamda srdrmek zorunda braklmtr. der. Bunu byle
sylemekle bir ka edebiyat yapyor da deildir zdenren.
Aksine meselenin zerine zerine gitmek anlamna geliyor Rasim
zenrenin tercih ettii yol. Modernist olarak yaftalayamayacamz bir dikkatle
yapma gayretindedir bunu Rasim zdenren konuyu irdelerken.
Mslmann elinden km her esere slam edebiyat demeye kalkmann
doru olmayacan ve bu tr eserlerin Mslmanca bir edebiyat ortaya kara-
can belirtir. zdenrenin bu tercihinden Her eyin slamsini ortaya koyalm
anlaynn erken bir uzants olarak boy veren slam Edebiyatlardan olmad-
n karabiliriz.
slam edebiyat deil ama slamc Edebiyat denilebilir zdenren iin.
slamc Edebiyat isimlendirmemiz de son derece geici bir dnemin isimlendir-
mesini yanstaca iin byle sylememekte, en azndan slama bal biri olarak
sylememekte fayda var. Brakalm da, kendisini slam dnda gren birisi ona
bunu sylesin. slamc isimlendirmesi, dikkatle bakldnda Mslmanlarn dn-
dakiler tarafndan Mslmanlara taklm bir isim olduu iin bizim azmza tam
da yakmyor. Fakat, Rasim zdenrenin meseleleriyle yzlemekten kama-
yan, muhafazakarla teslim olmayan, teslim olmaya da niyeti olmayanlardan
olduunu ifade etmek iin slamc demek yedir.
Picasso slam Sanats m?

Ruhun Malzemeleri kitabndaki Picassonun Hatlar yazsnda zdenren
Picassonun slam Hat Sanatndan bir hayli etkilenerek bir ksm Kuran harflerine
benzer izimler yaptn anlatp imdi Picassoya slam sanats m diyeceiz?
diye sorar. Bu rneinden hareketle Trkiyedeki slamla alakasz kimi airlerin
iirlerinde slam motifleri kullanmalarnn onlar slam sanats yapmaya yetme-
89
yeceini belirtmi olur. Bu bir nevi Orhan Okaya da cevaptr. slamn kltr olarak
alglanmasnn doru olmayacan syleyen Abdurrahman Arslan ile yan yana
durur zdenrenin bu nemli vurgusuyla. zdenrenin yazsndan bu yana 25
yl gemitir. Trkiyede slamdan yararlanan airlerin ve airimsilerin says art-
mtr ama bu onlar Mslman, dindar yapmaya yetmemitir. Zaten oklukla i bu
yararlanmay gerekletirenlerin Mslman olma gibi bir niyetleri de yoktur ama
pelerine says belirsiz saf Mslman okur hayran olarak taklmtr.
zdenren ite tam da bu noktada gndelik hayatnn her anna Mslman-
ca bilinci, hassasiyetleri derc etmi olmasndan dolay hem fikirleri hem eserleri
hem de hayat arasnda insanda esenlik uyandrc bir bir tesir uyandrmaktadr.
Yazarken yk ve roman kahramanlarnn kiiliklerine, karakterlerine, huku-
kuna gsterdii saygs ile gndelik hayatndaki iliki kurduu insanlara saygs
arasnda da bir alaka vardr zdenrenin.
zdenren, Braudelin Tarih zerine Yazlarndan tarihilerin kahramanlar
konusunda romanclarnki gibi bir esneklie sahip olamadn ifade eden iki cm-
lesini alntlayp ykde olsun, romanda olsun, iirde olsun yazarn, airin aklna
geleni dktrd algsnn oka taraftar bulunmasna ramen bunun byle ol-
madn belirtir. Her sanatnn yazd tre zg i zorunluluklarla kar karya
olduunu belirtir.
zdenren Kpeke Dnceler kitabnda romann da tarih gibi constructi-
ve bir zihinsel faaliyet rn olduunu, tarihinin de, romancnn da zihinlerinde
nceden olumu anlamlar dizgesine mracaat ettiini syler ve tpk iyi tarihi
ile ktsnn farknn ortaya bu mracaat sonrasndaki tutuma gre kmas gibi
iyi romanc ile kt romancnn da burada ortaya ktna iaret eder. Eer yazar
romannda kahramann karakterinin gereine gre deil de keyfine gre hareket
ettirirse kt romanc olmu olur.
Onun bu dikkati insanlarla iliki kuruundaki ilkesini de gsterir biraz. nsan-
larla ilikilerinde insanlarn kendilerini anlatabilmesini nemser. Onlarla muhatap
olmann, gerek bir iliki kurmann salkl yolunun karsndaki insan yok hk-
mnde gren bir anlaya teslim olmamaktan getiini iyi bilir. O yzden Rasim
zdenrenin karsnda kimse ecel terleri dkerek durmaz. Onda kendini bulur!
Kendine alan bir ayna, bir kalp bulur.
iirde de kuatc, hakikatin, kklerin farknda olmakl nceleyen bir yakla-
ma sahiptir zdenren.
Tekke iiri, divan iiri, modern iir, halk iiri gibi isimlendirmelere de kar
kp btnlk bir yaklama sahip olunmas gerektiini savunuyorum. Bunu
yllardr okuduum, dizinin dibinden ayrlmadm Rasim zdenren Aabeyden
belki de en ok bunu rendim. Bir eye kendisi olarak bakmay, baktm eyin
kendisini, eya ile evren ile ve Allah ile ilikisini grmeyi amalar ekilde bakma-
y!!!
90
Kar kmal Tekke iiri, divan iiri isimlendirmelerine? Zira bunlar teknik isim-
lendirmelerdir. Bu isimlendirmelere kanp bunlardan birinin daha iyi, dierlerinin ise
zinhar kt edebiyat olacan savunanlar grmekteyiz! Oysa bizce kt, hece ile
yazlmasna ramen iir iyi olamamsa ktdr. Serbest l ile yazlmasna ra-
men iyi olamamsa ktdr o serbest iir! Aruzla yazlm olsa da iyi, zgn, sesini
bulmu bir iir olamamsa ktdr. Bu btncl, ekilcilie teslim olmam Rasim
zdenren bak akas yolunu arm edebiyat ortamnda bana ok yardmc
oldu.
Edebiyat Zengin Adam i mi?

Derler ki, Michalengoyu Musann ellerine toplu bir hareket vermeye zorla-
yan, mermersizlik olmutur. Bir yanda Andre Gidein bu dncesi, dier yanda
Mustafa Kutlunun Sanat edebiyat zengin iidir gr. Ben Mustafa Kutlunun
grne katlamadm, Kutlunun ne demek istediini iyi anladm, ama bu-
nun daha farkl ifade edilmesi gerektiini sylemek istiyorum.
zdenren bask kelimesini isel bask ve dsal bask eklinde ikiye ayr-
yor. Dsal baskya siyasal basklar rnek veriyor. sel bask ise zdenrene
gre yazar disipline eden bir bask trdr. Siyasal bask tr daha ok sanat
eserine yasak koyma eklinde dlarken isel bask muhtevaya karmyor, en
azndan engel olmuyor.
Dostoyevski, Sibiryada srgnde kald drt yl boyunca olanca yalvarma-
sna ramen ncil ve Kuran dnda kitap okuyamam. Bu basknn dsal bir
bask tr olmasna ramen zdenren basknn daha ktsnn yazara unu
yaz, bunu yazma eklindeki bask tr olduunu ifade ediyor.
Rasim Baba insanlarn yasaklar ne yapp edip atn yle syler: Dev-
rimlerin yasaklarn barndan yeerdiine inanyorum. Yamur altnda slanma-
dan yrmek isteyen insan, emsiye kullanmas da yasaklanmsa, yamur dam-
lalarnn arasndan slanmadan nasl geeceinin yolunu bulacaktr. (Kpeke
Dnceler, s.64)
Rasim zdenren 20 yzylda yolunu, sistemini, dzenini yitirmi biz insan
kardelerine nasl estetik, nasl izzetli bir yol alr onu gsteriyor mtevazi, dur-
gun bir okyanus gibi duruuyla.
Tutarl Bir Mminin atmaya Bak!

Rasim zdenrenin Kpeke Dnceler isimli kitabnda atma meselesi
zerine iki yazs vardr. lkinin bal Trajik Fenomenin Anlam, ikincisi ise a-
tma.
lk yazda Brtsn Sezar ile arasndaki ilikisini Shakespearenin Julius Ca-
esar adl oyunundan aktarr. Brts Sezar sevmektedir ama Romay daha ok
91
sevmektedir ve stn gelen Roma sevgisi, ii Brtse Sezar ldrtmeye vardrr.

Biz bugn buradan belki Brts m hakl idi Sezar m, buna karar verebile-
cek denli meselelerinin ierisinde deiliz. Taraf olabilecek durumda deiliz. Bize
olayda etkileyici gelen husus bir insan onun ummad bir dostunun ldrmesidir.
zdenren belki de meselesini anlatmak iin setii rnek olayn okurun biraz
dnda kalacan dnerek baka rnekler de vermitir. Hz. brahim ile smail
arasndaki kurban olay ve Hallac- Mansur karsnda taknlan tutumlar ilk ya-
zda irdelenmi. atma yazsnda ise rnek verilmi. Adem ile Havvann
durumu, Kab bin Malikin Tebk gazas esnasnda yaad gelgitler ve Hz. Ali ile
Hz. Talha- Hz. Zbeyr arasndaki atma.
Bu verilen rneklerle atma durumunun hangi boyutlarda yaand gzler
nne serilmeye allr. Hz. Adem yasak meyveyi yerken Allaha kar gelme gibi
bir niyeti yoktur. Hz. brahim insan kesmeyi, hele de bir evlat kesmeyi dnecek
bir insan deildir. Hallacn eriat tanmama gibi bir dncesi yoktur. Kab bin
Malik yalan syleme ile sylememe arasnda gider gelir. Cennetle mjdelenmi
sahabeler birbirleri ile savayor.
Tam da buralardan douyor trajedi. Sanat eserleri trajik olan yakalayabilme
glerine gre eser konumuna ykselebiliyor.
Dikkatli okurlarn hatrlayaca gibi trajedi (atma) ve Mslman mese-
lesinde de Mustafa Kutluya deil Rasim zdenrene katlyorum ben. Kutluya
gre Mslmanda atma olmaz!
rnei verilen kahramanlarn hi biri direkt sulu diyebileceimiz bir konum-
da deiller. zdenrenin rnek verdii kiiler direkt vakay adiyeden bir niyetle
girimi deiller yaptklar ie.
Yazar konuyu neden buradan ayor acaba?!
nk bu atmalar yok sayarak ideal adamlar gibi grnmeyi baarama-
yacamz bilir zdenren. Hayallerindeki bir Mslmanlk tasavvurunun peine
drmez bizi. Burada, bugn, her trl eldiricilere ramen, kimi zaman dm
de olsak bir imtihan alnnn ak ile vermeye davet eden bir slubu seer zden-
ren. Nasreddin Hocann sen de haklsn diyen bilgeliinin izdm bir zenginlik-
tir zdenrenin yazdklar ile nmze at yol.
Kent, modernleme, tketim kltr, siyaset hayat, sanayileme, lm,
hayat, din algmz, tarihe bakmz, baka toplumlarla ilikimiz ve daha bir ok
hususta Rasim zdenrenin uuk fikirler serdetmeyip kuatc bir yaklam ser-
gilediini sylemeliyiz.
Allah sanat edebiyat dnyamzda onun gibi gzel rneklerden mahrum et-
mesin insanmz.
92
KNC BLM
YK KTAPLARI VE YKCLK
1950 KUAI VE RASM ZDENREN83*
NECAT MERT
Rasim zdenrenin yaymlanm ilk yks Akarsudur, Ocak 1957de

Varlkta kar; ertesi yl biri yine Varlkta kan iki yk gelir. Art alt yl aradan
sonra ve pe pee olur. Haftalk Yeni stiklal gazetesi, aylk Soyut, Dirili, Edebi-
yat ve Mavera dergilerinde yer alr bu ykler. 1980 ylna gelindiinde de be Ra-
sim zdenren kitab grlr raflarda. Drd ykler toplam: Hastalar ve Iklar
(1967), zlme (1973), ok Sesli Bir lm (1974), arplmlar (1977); bir de ro-
man: Gl Yetitiren Adam (1979).
Benim bu kitaplarla karlamam 80li yllardadr. Toplumcu gerekiliim,
bu gereklik iinde ok daha zel bir yer bulur kendine. Tara anahtar kavra-
mmdr artk. Giderek yeni anlamlar alr bende, o kadar ki kk, byk her mer-
kezin/ iktidarn/ otoritenin teledii, teki kld her eyi kapsar adeta. Msl-
manlardan arkadalar ve dostlar edinirim bu srete. Fakat yazarlarndan Sezai
Karakou biliyorum bir tek, o da elime hasbelkader gemi iir kitab Sesler ile
sadece. Topluca tanmam, bu yolun hemen banda deilse de balarnda olu-
yor. Selahaddin imek, benden on ya kadar kk, Erzurumda okumu, Trk
Dili ve Edebiyatndan mezun, kitapla hair neir, tiyatro ve sinema ile uram
bir kardeimiz. Ayrca duyuuyla olsun, duruuyla olsun zdeyileri kadar salam.
yk yazmama saygdan, belki de yolumu meraktan olacak kitabevime uruyor
sk sk, giderek mdavimler arasna da giriyor. Rasim zdenren, Alaaddin z-
denren, Nuri Pakdil, Cahit Zarifolu, Atasoy Mftolu, Erdem Bayazt dilinden
drmedii adlar. Sonra Edebiyat dergisi. Nuri Pakdil. Rasim zdenrenin drt
yk kitabn getiriyor bana. zdenrenin denemelerinden sz ediyor. Yaad-
mz Gnleri (1985), Ruhun Malzemelerini (1986), Yeniden nanmak (1987) edi-
niyorum. Sonras elbette.
zdenrenin denemeleri gayet ak, berrak, yol gsterici. ykleri yle de-
il. Kapal. Her meknn, her nesnenin sembol deeri var adeta. Kiiler onlara,
onlar kiilere yansyor gibiler. Her cmle bir eyin iareti. Diyeceim, anlalmala-
r iin gayret gstermek, aba harcamak art. stenileni yerine getirsem de tadna
83 19 Nisan 2010 akam Sakarya Bykehir Belediyesinin dzenledii Ustalara Sayg programnda
sunulan metin.
94
varmam g. lk toplumcu gerekiler ve 1950li yllarda onlar yineleyen Ky Ens-

titl yazarlarla beslenmiim. Bunlarda bir sreci sosyo-tarihsel artlar iinde ya-
ayan insan var. Bir baka grup yazar da Esendalla ilk Sait Faiki Orhan Kemalle
buluturup sosyo-psikolojik bir yk kurar, insann topluma yeniden kazandrlma-
sn ne karrlar bunlara da ainaym. Mesafeli durduum ykcler bu 1950
Kuann Varoluulukla anlan yazarlar. Kentsoylular. zdenrenin ykleri
bunlar hatrlatmakta.
Akla ilk gelen adlar: Feyyaz Kayacan, Orhan Duru, Ferit Edg, Demir zl,
Leyla Erbil, Adnan zyalner ki dnya savandan sonra aile, devlet ve Tan-
r fikrinden kopar insan. ine kapanr. Bunalr. Hayata yabanclar. Varlkn ve
varoluunu sorgular. Kendi zn yaratarak kendini oldurduunu dnr.
Bunun edebiyata yansmas da olabildiince zgr yazlm, biimci, deneye ak,
fakat o rtbe de entelektel anlatlarla olur. Kredeki nlleri: Jean Paul Sartre,
Albert Camus, William Faulkner, Franz Kafka erde de Sait Faikin yks de-
iir. Srrealizme alr. Ryalar, hayaller, gerekle hayal aras durumlarla altbi-
lin dklr ykye. 1950 Kua Bunalmclar hem dardan hem de Sait Faikin
son iki kitab Son Kularla Alemdada Var Bir Ylandaki zellikle Pancolu yk-
lerden etkilenir. D gerekliki edebiyat d grr bu yazarlar. nemli olan, i
gerekliktir, insann i dnyasdr. Bu da iyice ar bir sanat ve elit okuyucuyu ge-
rektirir. 1950 Kua bu yzden ok zel bir dil yaratr. Ben zamiri, bilin akm,
ryalar, hatralar, mektuplar, olayszlk ya da iyice soyutlanm az olay, alegori,
kara mizah gibi nceki ykclerden aldklar her eyi i ie, kimileyin sra gzet-
meden kullanrlar. Hatta ykye fotoraflar, tebligatlar, haber fotokopileri sokarlar.
Szckleri z Trkeletirerek, szdizimini bozarak, cmleyi paralayarak, yazm
ve noktalamay zelletirerek dile bakaldrrlar. zetle, ayn yllarn ve ayn ko-
ullarn iir akm II. Yeninin diline benzer dilleri. Soyuttur, simgeseldir, imge yk-
ldr.
Oysa taray anlatr zdenren. Sonralar stanbul hatta yurt d girse de
yklerine, Mara ve Malatya gibi uzak Anadolu, yoksul ve orta halli hayatlary-
la ndedir hep. Bir aile iinde, bir ocak etrafnda dner hayat. Bir gelenee, bir
yerleiklie iaret edilir bylece. Baba vardr mutlaka, oul vardr. Fakat oul ev
dnda bir aray iindedir. Evle badamaz aray. Anne arada kalr. Oul evliy-
se eer, gelin ve ocuk girer ykye, skntlar katlanr. Yerli olann tutunamad,
bir eylerin zlmede, arplmlarn meydan almakta olduu gzlenir.
Toplumsal yap sorgulanr kimileyin de. Olup bitenin nedeni toplumsal yap-
da aranr, yap eletirilir, hatta bakaldr bile yer yer ne karlr. Bu yanyla top-
lumcu gerekileri de artrr zdenren. Fakat yeni bir yap nermez; toplum-
culardan burada ayrlr. Ayrca zdenrendeki d gereklik i gerekliin n-
ne de gemez hibir zaman; birey btn kayg ve skntlar ve araylar ile yer
alr ykde. Ve egemendir. Ne ki bu birey Varoluularn bireyinden de farkldr.
yle ki yabanclama, yani bireyin toplum dna d, bir varolu durumu
olarak ne kar Varoluularda. zdenren ise Anadoludan uzaktaki ykle-
95
rinde bile tarann kadim kltrn brakmaz. Gelenek, tasavvuf ve din rehberlik
eder. zellikle Denize Alan Kap (1983), Kuyu (1999) ve Anszn Yola kmakta
(2000) byledir. Necip Tosun, aileleriyle atanlarn balanmay seerek ruh-
larndaki yangn sndrdklerini syler. Hrt (2000), Toz (2002) ve mknsz
yklerdeki (2009) yklerinde ise yer yer denemenin, yer yer monologun sula-
rna giren, srrealizmi ve absrd gze alan, ya da yle: felsefeyi yoklayan bir
yk peindedir zdenren.
1950 Kua Varoluularn imdi daha m ok hatrlatmaktadr? Hayr! Bir
kere aralarnda temelli bir fark var. 1950 Kua teist deil. Martin Heidegger ile
Soren Kierkegaardn inanca dayal felsefelerini akla tayp nesnel dorular ne
karan ateist filozoflardan etkilendi bu kuak. Bir modayd sanrm; nitekim ya-
zarlar, bir ikisi dnda, hem de 60larda ve 70li yllarn balarnda, o civcivli yl-
larda makas deitirip Toplumcu/ Toplumsalc ykye geti. Geti de -kabul ede-
lim ki- sonraki ykcler ve gnmzn ykcleri ykye ve dile onlarla gelen
imknlardan yararlandlar/ yararlanmaktalar.
Hep dnrm: Aralarndaki bunca farka ramen Rasim zdenrenin dili
-elbette Nuri Pakdilinki de- yapca da olsa Bunalmclarn diline neden benzer?
yle ki szckleri z Trkedir: rkn, bitimsiz, utku, ivme, olgu, gizemsel, g-
mt, duyumsamak, yanslanmak, kent, blme, ta bunlardan bazlar. Kimileri
var ki sk kullanlr: devinim, istem, isten, erin, imge, ayrmsamak, uzam, anm-
samak... Kimileyin sorunluymu izlenimi brakan szckler (yayormua, anla-
mama, bekliyormua, derinlikletiini) ve ifadeler de kar karmza: ayp-
snlmamaktadr, oullar olsa myd mdr?, Sular serpiiyordu, birbiri-
nin gereklerine karlk veren gibi. Dahas noktalama iaretlerinden vazgetii de
olur zdenrenin. Ki arplmlarda byledir. Noktalamaya uyulmad gibi cm-
le balarndaki byk harfler dnda yazma da uyulmaz. Kimi ykde (Sedir Yap-
ra) anlatm parantezlerle ayrca i ieletirilir.
Bu rneklerin brakt izlenimin iretilik olduunu biliyorum. Ancak ykler-
de yle durmazlar. Nurdan Grbilek, bunu Bilge Karasunun ykleri iin syler.
Ne tesadftr! Birbirini pek seven iki yazarn sahici dnya yaratmakta buluma-
lar.
Edebiyat, dil yaratma sanatdr. Standart dille yaplmaz. Oradan kalklsa bile
dna kmak zorunludur. zdenren daha da zorunu seiyor. armlar zen-
gin, duygusal anlamlar geni szcklerden ve anonim ifadelerden yararlanmyor.
Bunu kolaya kamak sayyor. Zannm o ki szckler, kendi armlarn kendi
ykleri iinde yaratsn, oldursun, kendi ifadelerini bulsun, bu isteniyor. z Trk-
ecilik ve aykmak, evmek, yolak, bldr, hezen, savan, ipilemek, ulam; tummak,
alamba, purluk, hemeninden, tiyek, nahr, msere, keh, incoz, dulda, deveme,
arasa, blme gibi genel dile girmemi, halk aznda veya yerelde kalm szck-
lere yer veri bundan. Bu da Rasim zdenreni benzersiz klyor.
Farkl dncelerden bir grup arkadala her ay bir araya gelip bir roman ze-
96
rinde konuuyoruz. Geen ay Gl Yetitiren Adam setik, otuz yl aradan son-

ra yeniden okudum. lkini hatrlyorum: Yakn tarihin her eyi syle(ye)meyen, fa-
kat susuuyla bunlar fazlasyla hissettiren bir romanyd. yle okumutum. D-
zene kendi asndan itiraz vard. tirazyla sevmitim. Yanl okuma myd bu?
Deil. Fakat Gl Yetitiren Adam siyasal anlat olarak grmyorum bugn. O da
var. Ama o bile eitli alardan okunabiliyor. Szgelimi yllar sonra evden dar
kp torunuyla sabah namazna giden adamn deiim karsnda duyduu hay-
ret ancak dindarlarca duyulur hayret midir? Keza cbbesiyle, saryla eksiksiz
grnen imamn fakat sakalszl ve namazdan sonra da kyafetinden soyunma-
s dindar olanlara m syler syleyeceini sadece? Marul tarlalarnn bitiiine bir
otel yaplr ilkin. Derenin st kapatlr, parke denip yola evrilir. ehrin kente,
kadim kltrn moderne teslim oluudur bu. nsann, yufka ekmeinin yok oluu
yani. Ritelden ibarettir imdi her ey. mamn kyafeti gibi niforma. Bu tek tiple-
tirme kimi ilgilendirmez, kimin cann yakmaz ki? Bunlar da deil. Bunlar da de-
il Rasim zdenreni yeniden okunur klan. Bunlar okunur, renilir ve biter. Bit-
meyen bir ey var ama. ki ayr yk i ie kurgulanr Gl Yetitiren Adamda. y-
kler arasnda olay, mekn ilikisi olmad gibi kimilerinin yaknlklarna ramen
kiiler arasnda da dorudan bir iliki kurulamaz. Bu ilikiyi okur kurar kendince.
Kurar ve anlam ykler. Rasim zdenren kuman yakasn, kolunu, bedenin n
ve arkasn bimi, kalfasna vermi, ceketin yaplmasn kalfasndan bekleyen bir
terzi gibidir.
Modern sonras yk okura bu gveni duyar. Ademi merkeziyetidir. Fakat o
1950li yllarda -ki tasvirci anlatmn egemen olduu yllardr- okura gven duymak
kolay anlalr, kolay kabul edilir bir tutum deil. Rasim zdenren okura bugn
daha fazla gvenmekte. O kadar ki denemenin, monologun sularna giren, srre-
alizmi ve absrd gze alan, ya da yle: felsefeyi yoklayan ykleri arasna mi-
nimalist ykler de katt. Yeter ki okuyalm. Duyulan gveni karlksz komayalm.
97
LK ADIMDA YRMEK
KEMAL VAROL
Rasim zdenrenin ilk kitab Hastalar ve Iklar 1967 ylnda yaymlanr.

Kitap Zamannda yaymlanan Talihsiz Balad, Klt Kitap Oldu adl yazsnda,
Hastalar ve Iklar adl kitabyla ilgili bir dizi talihsizlie dikkat eken zdenren,
yaznn en sonunda en az kitabn yaymlan servenindeki talihsizlikler kadar
ok daha nemli bir noktaya vurgu yapar. Kitabn g anlalr olmasndan dola-
y yeterince incelenmediini, hak ettii zmlemeye kavuamadn belirtir ya-
zar. phesiz bu ikyet bir tek zdenrene zg deildir. Ferit Edg de, Tezer
zlye yazd bir mektupta: Biz ne yazyoruz, onlar ne yazyor diyerek kendi
metinlerini zmlemeye girimi eletirmenlerin bu metinler karsndaki aczine
dikkat eker. ki yazar da yeterince anlalmadklarndan ikyet ederken, bir ya-
nyla Trk ykclndeki yeniliki damarn ilk zamanlarda nasl da tepkisizlikle
karlandn da vurgularlar bir yandan.
Yaznsal anlamda byk bir balam deiikliinin yaand, grnrde ol-
masa da Trk ykclne yn veren toplumsal gereki yapnn giderek g
kaybettii, her ne kadar henz okur katnda ok fazla ilgi grmese de Trk yk-
clnde yepyeni bir damarn belirginletii, yeni bir duyu ve anlatm etrafnda
ekillenen yklerin yazlmaya baland bu yeni dnemin habercisi hi phesiz
1950 yk Kuadr. Ferit Edg, Demir zl, Leyla Erbil, Orhan Duru gibi adlar-
la anlan bu yk kua, Trk edebiyatnda o gne kadar benzeri grlmemi bir
deneyimin rneklerini verirler. Olabildiince kapal bir anlam dnyas, youn bir
dilsel yap, snrlar ounlukla psikanaliz ve varoluulua dayanan bir atmosfer
bu kuak yazarlarnn en temel zellii oldu. Keza, hatrlanaca zere, ayn d-
nem bir yandan da benzer bir yneli iinde olan kinci Yeni iirinin de knn
grld dnemdir. Batl anlamda modern bir Trk edebiyatnn ncleri olmak
iaryla ne kan bu iki akm daha sonralar tekil deneyimler zerinden bu aba-
y daha belirgin hale getirdiler.
zdenrenin Hastalar ve Iklar, 1950 yk Kua yazarlarnn ilk kitapla-
rndan epey sonra yaymlanr. Ama ilk elde, Hastalar ve Iklar ile 1590 kua ya-
zarlar arasnda bir benzerlik olduu gze arpar. Anlatnn giderek kendi zerine
kapand, benzersiz bir dilsel lenin ne kt, hatta yer yer anlatnn anlamsal
98
yapsn ykan bu tercihin giderek metinlerin ana kaygs haline geldii, bu ykle-
rin bireyin dnda olup bitenlerdense i dnyadaki o karmak yapya odakland
grlr. Bu tercih hi phesiz zdenrene zg deildir. Ondan nce denenmi,
nclerinin Trk edebiyatnda yerletirmeye altklar kimi eilimlerin bir uzant-
sdr bu trden tercihler. Yine eksik bir tespitle, zdenrene 1590 Kuann ar-
dl denebilir belki de. Ama te yandan, zdenrenin ardl olduu ifade edilebile-
cek 50 Kuann zgnl de tartma konusudur. nk bir ucu Kafkaya, bir
ucu varoluulua, dier ucu Freuda dayanan bu ynelim de ayn kaygyla malul-
dr. Bu kaygy teleyen, bu deneyimden yeni terkip elde eden Ferit Edgnn ad
belki ayrca anlmal. Edgnn yazd yk ve romanlarn yaplarna tanan te-
mel sorunsallar Dou zerine yazdklaryla bulutuunda yepyeni bir boyut kaza-
nr. Hepsi varoluuluk, psikanaliz ve Kafka snrlarnda gezinen bu yazarlar iin-
de, bir tek Ferit Edg, Douya zg o anlam dnyasnn iine dhil olur ve bu iki-
sinden kendine has yeni yaznsal boyut yaratr.
Rasim zdenrenin ilk yapt Hastalar ve Iklar, yukarda ksaca zetlen-
meye allan bu balam iinde yaymlandnda, hak ettii ilgiyi grmez. Bir tek
Sezai Karako, kitap zerine ayrntl bir yaz yazarak kitabn yapsna dikkati e-
ker: Bu hikyeler, sanki btnyle bir paniin romandr. Tarih mirasnn kertti-
i bir evin, bir insann kader trajedisidir. Bir ruh yaralannn, tarihin karanlk bas-
ks altnda, metafizik bir varolu bunalmna knn hikyesi. Hastalar ve Iklar,
Trk hikyeciliinde, toplumumuzun derinliindeki tarihi-metafizik acy yanstan,
yeni bir yn ve alan gsteren, nemli bir hamledir, der Sezai Karako. Keza, yine
ayn yaznn devamnda ok nemli bir hususa daha deinir Karako: kinci Yeni
ykclnn veya 1950 kua ykclnn gelip tkand noktada Rasim
zdenrenin ykleri yeni bir yn ve alan gsteriyor. Bu ykler, toplumumuzun
derinliindeki tarih metafizik acy yanstyor.
Grld zere, dolayl da olsa Sezai Karako da Rasim zdenren ve
1950 Kua arasnda bir paralellik kurar. Ama bu belirlemesinde nemli bir ayr-
ma da dikkati eker Karako. Bir trl yerlileemedii iin ou zaman kendi ze-
rine ylan, zaman zaman bir eviri olduu intiba yaratan, toplumdan kopuk ol-
makla sulanan 50 Kua yazarlarnn aksine fazlasyla ieriden bir kaygy dile
getirir zdenren. Geri ksmen takipisi olduu kuakla arasndaki biimsel ter-
cihler deimemitir. Kimi zaman koca bir sayfay bulan kimi zaman bir kelimey-
le balayp biten cmleler, bazen pe pee sraland halde bazen de hi ba-
vurulmayan noktalama iaretleri, anlatnn ska blnp adeta bir dil enliinin
ne kt anlar zdenrenle 50 Kua yazarlar arasndaki bir koutlua iaret
eder. Ama te yandan, dier yazarlarn aksine bu dilsel atmosferle birebir rten,
dildeki sancya metafizik bir i karmaann da elik ettii yepyeni bir deneyime so-
yunur Rasim zdenren. Bir bakma, zdenrenin 50 Kua yazarlarndan sy-
rld, Sezai Karakoun belirttii gibi onlarn yaad tkanmay at nokta tam
da burada yatar. Trk ykclnde yepyeni bir deneyiminin peinde olan bu ya-
zarlarn aksine, bu deneyimi daha isel bir dnyada aramaya koyulur yazar.
99
Hastalar ve Iklar, yukarda sz edilen bu deneyimi koyultma abasnn bir

uzantsdr bir bakma. Adeta bir tek ykymesine okunabilen ve birbirleriyle
geiimli olan bu kitaptaki ykler sklkla bir karanlk ve aydnlk sarmalyla al-
yor. yklerin atmosferini belirleyen mekn tercihi her seferinde ayn iddetle ne
kar. yklere konu olan sahneler arasnda byk benzerlikler gze arpar. Bir
trl iyi ynleriyle tasvir edilemeyen bir baba, bir ey sylemek yerine alamay
seen bir anne, ounlukla yzne son bir n vurduu yal bir adam veya ka-
dn, tede evin bu karanlk atmosferiyle ba etmeye alan ocuklar Evin bir
kasvetle resmedildii, eyalarn insann zerine zerine geldii, dardan zaman
zaman gelen seslerin bile ayn kasvetle evin iinde kendisine yer bulduu bu sah-
ne ou zaman kasabalarn o tekdze hayatna gndermelerle rlse de, Rasim
zdenrenin bu yklerdeki derdinin daha baka olduu grlr. Bu dert kitap
boyunca benzersiz bir metaforla sarmalanr. Bir tr bitip tkenmeyen bir kasvetle
resmedilen bu sahnenin olmazsa olmaz klardr hi phesiz. In tonunun al-
alp ykselmesiyle gemi ve imdi arasnda rahatlkla yolculuk etme imkn bu-
luyor Hastalar ve Iklarn kahramanlar. In tonuna gre karanlk ve aydnlk,
i ve d arasnda salnan yk kahramanlar ou kez sonsuz bir karanln iin-
de kendi varolu kayglarnn tam ortasnda buluyorlar kendilerini. ou kez ar
ve kasvetli bir havayla resmedilen, onlar sarp sarmalayan eyayla derin bir hu-
zursuzluk ilikisi iinde olan, arlaan gvdeleri kadar ruhlarnn arlyla da ba
etmeye alan bu yklerin kahramanlar giderek hep ayn kayg etrafnda ekil-
leniyor: lm. Nitekim, Pus yksnn kahraman da, bu yklere hkim olan o
temel kaygy dile getirir: lm artk evimizde hi beklenmeyen ve her an bekle-
nen bir tanr misafiridir: onun lk, slak, bulac havasnda soluk alyoruz.
Bu sebeple, darnn sesindense ierdeki seslerin ne kt (darda
dnyasal sesler kesilmi, dnyasal olmayan sesler balamt), en az yk kah-
ramanlar kadar ev ve eyann arlnn da bu yklerin ana kahraman olarak
belirdii (kocaman bir ev durup durup ksryor yal ve tkank sesiyle ), metafi-
zik bir sanc kadar bedensel bir acnn da iyiden iyiye ykseldii bu yklerin tonu
her seferinde karanlk bir atmosfere evriliyor. Ama Hastalar ve Iklar benzersiz
klan deneyim de tam da burada balyor bana kalrsa. zdenrenin bu kitapta
yer alan yklerindeki k metaforu zaman zaman krlmalara urasa da eni sonu
karanlk bir atmosfere doru yol alrken, yeni bir balama iaret eder hi phe-
siz. Bir eit karanlk aydnlanma balam kazanan bu ykler, ne yapacan be-
lirlemi, hangi basnlarla hareket edeceini, hangi seslere kulak vereceini daha
ilk kitabyla gsteren bir yazarla kar karya olduumuzu gsterir bize. Kusur-
suz denebilecek bir dil tercihiyle yola kan bir yazar, daha ilk admnda yrme-
ye balam gibidir!
100
VAROLUUN KIYILARINDA: HASTALAR VE IIKLAR
MUSTAFA KURT
nsanolunun tarih iindeki maceras, evresinde olup bitenlerle ve kendi ya-

pp etmeleriyle birlikte birbirinden farkl ve nemli krlmalara maruz kalr. Bu krl-
malar sadece bilim ve teknolojide deil, ayn zamanda sosyal bir varlk olan insan
kuatan kltr ilimlerinde de kendini somut bir biimde gsterir. yle ki insan, za-
man iinde kendi varl bata olmak zere, eyaya ve evresinde olup bitene her
dnemde farkl ve yeni bir gzle bakmaya balar. Deien bu bak alar onun
rettii her trl etkinlie yeni boyutlar kazandrr. Sz konusu zihniyet ve bak
alarnn en ak biimde yansd alanlardan biri de edebiyattr. Tarih seyir iin-
de etrafn saran varlklar dnyasna eitli anlamlar atfeden insanolu, daha son-
ralar kutsal olana inanan, inandn yazdklarnda dile getiren bir sanat anlay
retmitir. Hemen ardndan da akln ve rasyonel olann peinden giden ve edebi-
yata da onun imknlarn tayan insan tr, yirminci yzylla birlikte ulat uy-
garlk dzeyini yeniden deerlendirmek zorunda kalmtr. rettii teknii ve bilimi
yine kendi trn yok etmek amacyla hi ekinmeden kullanan insanolu, zellik-
le ou eyin kendi iinde olup bittii Baty dehet iine drmtr. Modernite-
nin getirdii imknlarn insann mutluluunu salayamadn gren Bat entelek-
teli ve yazarlar, zellikle 1940larla birlikte Avrupada ortaya kan insanlk krizi-
ni sorgulamaya balad. Tutunduu deerler sisteminin kendini sallantl bir zemi-
ne brakverdiini ve iki dnya savayla beraber lmle imtihann ac sonularn
gren edebiyat dnyas, btn varl ve varoluu kendinden hareketle alglama-
ya balad. Bu daha ncekilerden ok farkl ve daha nemli bir krlmayd. nsana
dair ortaya kan bu yeni gereklik ve dnya algs yeni bir dile ve yeni bir slu-
ba muhtat. Nitekim Bat bu yeni dile ve sluba geleneksel pek ok anlay terk
ederek ulat. Trk edebiyat da 1950lerde gerekstclk ve varoluulukla ku-
rulan ilikiler sayesinde daha nceki mecrasndan ayrlarak modernist bir izgiye
yerleti. Pek tabiidir ki bu yeni dil ve anlatma biimleri her yazarda farkl gr-
nmlerle okur karsna kt.
Trk edebiyatnda genelde edeb trlerin, zelde ise roman ve hikyenin
yeni anlatm imknlar ile karlamas, allagelmi yap zelliklerini terk ederek
birey evresinde gelien yeni temalara ynelmesi 1940l yllarn sonu ile 1950li
101
yllarn hemen bana denk der. Hikyede Sait Faikin Alemdada Var Bir Y-
lan (1954), romanda A. H. Tanpnarn Huzuru (1949) ve iirdeyse kinci Yeni ile
farkl bir gzergha ynelen Trk edebiyat ncekilerden farkl bir izgide ilerle-
meye balar. Bu deiimde Bat edebiyatlar ve felsefeleri ile kurulan yakn iliki-
ler kadar dnemin ruhu da etkili olmutur. zellikle hikye, bu dnemde bireye
ve anlatma odaklanr. Yava yava kabul edilmeye balanan bir adlandrma ile
sylersek 1950 Kua yazarlar, hikyenin anlatlan bir tr olmaktan ziyade
yazlan bir metne dnmesinin nn amlardr. Bu deiim kkl bir dei-
imdir; yle ki, son yllarda edebiyat dnyasnn ska tartt konularn ban-
da, o dnemlerde balayan edeb trler arasndaki geiler ile bu trleri belirle-
yen/ tanmlayan snrlarn gittike siliklemesi yer almakta. Gerek modern ve post-
modern tekniklerin etkisiyle, gerekse insanolunun yeni gereklikleri yeni biim-
ler iinde anlatma eiliminin etkisiyle, gelenekli trler arasndaki izgiler birbirine
ok yaklat. Bu bakmdan belki de ok yakn gelecekte herhangi bir kalba sd-
ramadmz tm edebiyat rnlerini metin gibi genel bir kelime ile adlandraca-
z. Zaten son yllarda yaymlanan pek ok kitabn kapanda rastladmz an-
lat, iirsel metin, hikyemsi veya yalnzca metin nitelemeleri byle bir aray-
n rn olsa gerektir.
1950 Kuandan farkl bir izgide yer alsa da yazdklar ile bu yeni
edebiyatn pek ok zelliini gzlemleyebileceimiz yazarlardan birisi de Rasim
zdenren. Yazarn ilk kitab olan Hastalar ve Iklar (1967)84 hem dnemine,
hem de yazarna ynelik nemli ipular barndryor. Kitap her ne kadar yk
kitab olarak nitelendirilse de, yukarda sylenenlerle birlikte dnldnde,
kitaptakilerin pekl metin olarak adlandrlmas mmkn. Hastalar ve Iklar,
deien bir yazma pratiinin pek ok ynn iermesinin yan sra hastalk ve
k kavramlarn metafizik bir aralktan metafora dntrmesi ynyle de dik-
kati ekici bir ilk kitaptr. zdenren, Hastalar ve Iklarn yaymland dnemde
nasl alglandn -kitabn basmndan yllarca sonra- u cmlelerle ifade ediyor:
Hastalar ve Iklar yaymlandktan sonra baz yanklar da oldu. Bizi tanmayan
bazlar ve o yklerin muhteviyatn deerlendirmekte glk ekenler, yklerin
kapal, dil ynnden iilie fazla nem vermi olmasn bir nevi bunalm edebi-
yat olarak grdler. Hlbuki uzaktan yakndan ilgisi yok. O konunun ilenmesi, o
konu yle yklemeyi gerektirdii iin yapld, fantezi olarak deil. (Bir Kitabn
Hikyesi: Talihsiz balad, klt kitap oldu Kitap Zaman, 1 Mart 2010, s. 17).
Hastalar ve Iklarn bir nevi bunalm edebiyat olarak deerlendirilmesi as-
lnda ok da alacak bir durum deildir; nk 1950 Kua ile balayan ve bire-
yin/ yazarn bakndan alan edebiyat anlay anlatmda da beni ve onun so-
runlarn odak noktas almtr. Gelenekli metinlerin temelde iyi-kt evresin-
de gelien temel atmalar bu dnemde kkten bir deiim yaam; olaylar-
dan ziyade olgular, nesneler ve eitli karlamalar edeb metinlerin kurucu ge-
si hline gelmitir. Fenomenolojinin ve varoluuluun bu dnemde yeni bir alg-
84 Rasim zdenren, Hastalar ve Iklar, stanbul: z Yaynclk, 1998.Yazda sayfa numaras gster-
ilen alntlar bu baskdan yaplmtr.
102
lama biimi gelitirdiini de zellikle belirtmek gerekir. zdenrenin metinleri de

bu sylenenlerden ok uzak bir hikye atmosferi kurmaz. Ne var ki zdenrenin
devrindeki yazarlardan ayrld nokta, onun metinlerinin bir kmaza balanma-
masdr. Hastalar ve Iklar ne kadar skntl, kimi zaman da karanlk bir atmosfe-
ri resmetse de sonunda hep metafizik bir alma/ aydnla ular. Bu bakmdan
Hastalar ve Iklarn kiileri ve olaylar gri bir blgede konumlanrlar; ancak z-
denren bu atmosferi tamamen uhrevi bir ereveye oturtmay tercih etmez. Bir
aya dnyann ve hayatn tam iinde yer alan bu metinler, bir ynyle de l-
me, varolua, karanla ve telere uzanr.
zdenren, her ne kadar dneminin genel lleriyle/ ltleriyle deer-
lendirilmeyi kabul etmese de deien/ dnen kimi zaman da bakalaan yeni
bir edebiyatn soluk alp vermede olduunun farkndadr. Nitekim Hastalar ve
Iklar yaymlamasnn hemen ardndan Edebiyat dergisinde yazd bir yaz-
da edebiyatn farkl bir mecrada akmaya baladn belirterek, yeni bir anlay-
n eiinde olduklarna dikkati eker: Yeni bir edebiyat dneminin eiine gel-
dik. Bu dnem, edebiyatta ilk rneklerini vermeye balamtr. Bu edebiyat, ken-
dinden nceki edebiyattan ok belirgin zelliklerle ayrlyor. En bata, zce tad-
yk, gemi dnemlerde yaplmam, ya da d etkenlerle yaplmasna imkn
bulunamam bir bakalk gsteriyor. Dili, anlatm konusu geen dnemler edebi-
yatndan farkldr. Geen dnemle Tanzimattan bu yana gelen uzun bir sreyi an-
latmak istiyorum. Gelecek bu yeni dnem, balarn belki daha uzak gemile ku-
racaktr. zdenren, ayn yazsnda edebiyatn Tanzimattan beri edebiyatmzn
Batnn yedeinde ancak onun gerisinde kalm, kimi zaman politik bir yknme
dnemi yaam olduunu ve gerek anlamda halkla btnleemediini ne s-
rer. zdenren bu yeni anlay u szlerle tanmlar: Halk edebiyat, her eyden
nce, halkn kkl medeniyet deerlerine inmek, bu medeniyetin halkn igdsel
duygular stnde yapt deiiklik ve etkileri yanstmak, halkn metafizik sferin-
de sregelen moral deerlerini, ona hayat tarz kazandrm olan bu moral deer-
lerini ifade etmekle olur. Bu, ayn zamanda evrensel bir edebiyatn da artdr
1950lerden sonraki edebiyat ortamnda metafizie doru umutlu almlar olmu-
tur. Halkla bark, halk bir edebiyat nesil ortaya km ilk eserlerini vermeye
balamtr. (Yeni Dnemle, Edebiyat, S. 1, ubat 1969, s. 1.).
zdenrenin yeni edebiyatn erevesini izerken zellikle metafizik
sfere dikkati ekmesi Hastalar ve Iklar dikkate alndnda olduka nemli bir
tutumdur; nk yazarn ilk kitab; yabanclam, ayrks, deliliin veya ryann
snrlarnda dolaan kimi kiilerin yan sra, lm ve te dnya arasnda eikte
bir yerde duran kiilerin i dnyasna k tutmaktadr. Yazar bu ilk kitabnda dne-
min ne kan temalarndan lme eilir. Onun kla karanlk arasnda, bir ara-
lkta gelip giden kiileri lm duygusunu kabullenmi ve iselletirmitir. Pus adl
metinde geen u cmleler bu kabuln en ak ifadesidir: Sonsuz, bitmez bir dur-
gunluun iine iyice yerlemi, soluklara, kitaplarn sayfalarna sinmi, yalnz, tek
bir ey vard: her yandan koarak peimizi izleyen, gnn birinde bir kebanda
usulca eteimizi ekitirerek yanmza sokulan, dostumuz olan, dmanmz olan,
103
kristalden geen bir k gibi ar ar varlmza yaylan lm. Btn sorun, onu
cesaretle beklemek gerektiini anlamak olmalyd. (s. 16).
Bireylerin lmle, hastalkla, k ve karanlkla i ie gemi hayatlar Hasta-
lar ve Iklarn duraan ve anlatm ne karan slubunun kurucu geleri arasn-
da yer alr. Kimi zaman da zdenrenin anlatclar, bireyleri kuatan ve onlarla
atmaya giren nesnelere ve varlklara ynelir. Yazarn gelenekli metinlerin oka
tercih ettii hkim bak as yerine kahraman anlatcnn bak asna sz vere-
rek ben merkezli bir anlatm dilini tercih etmesi dneminin edeb eilimleriyle r-
tr. zdenrende yeni ve farkl olan, byk kent ve metropol meknlar yerine,
genellikle dar meknlarn, tara havas tayan ve geleneksel yaam biimlerinin
srdrld yerlerin iinde olup bitenlere eilmesidir. zellikle dikkat edilmesi
gereken dier bir husus ise Hastalar ve Iklarn -ne kadar bireye younlasa da-
aile etrafnda konumlanan bir alma sahip olmasdr. Baba-oul, karde-aabey
veya arkada ilikileri/ atmalar, evrede ahit olunan hastalk veya lmlerin
i dnyaya yansmalar ile bunlar etrafnda oluan ritellere baklar kitabn te-
mel eksenini oluturur. Oysa 1950 Kua yazarlar daha ok kent hayatna, ka-
pitalizmle deien/ bakalaan kk burjuva topluluuna ve deien hayat tarz-
larnn bireyde ortaya kard bunalm ve atmalara odaklanmlardr.
zdenren, kitabyla ilgili ad geen yazsnda Hastalar ve Iklarn varolu-
u olmad konusunda srarldr ve 1950 kua yazarlarndan da farkl bir iz-
gisinin olduunu zellikle belirtir: Bazlar bu yklerin varoluu olduunu sy-
ledi. Bizim dnya grmze uygun den bir telakki deil zaten o da. Muzaf-
fer Uygunerin Varlk dergisinde ok zerinde durmamakla syleyip getii bir ey
vardr. yklerimde Kafka tad bulduunu sylyordu. Bu gibi tespitler yapld.
Ama Sezai Karako bunlarn hibirine aldrmad. O tam tersine, 1950 kua y-
kclnn tkand, son snrlarna vard ve gidecei bir alann kalmad d-
nemde Hastalar ve Iklar kt ve ykclmze yeni bir yn ve alan at. di-
yordu. (Kitap Zaman, 1 Mart 2010, s. 17). zdenrenin metinlerini varoluu
olarak nitelememesi, sanrm bu kavramdan o dnemde anlalann zellikle Sart-
re varoluuluunun, yani ateist bir grnmle lkeye girmesi nedeniyledir. Oysa
o yllarda zdenrenin de iinde bulunduu Edebiyat dergisi teist varoluularn
pek ok metnine yer verecektir. Bu bakmdan dnemin zihniyetinin bir yansma-
syla olsa gerektir, Hastalar ve Iklarn o dnemde ok revata olan varoluu
tema ve kavramlar ska ele ald rahatlkla sylenebilir. Can sknts, lm, bu-
nalm, yalnzlk, aylaklk, zgrlk, sanrl kiiler, sra d kiilikler zdenrenin
pek ok metnine hkim olan bir grnm arz eder. yle ki zdenren kitabnn
yaymndan be yl sonra yazd yazda bu bunalm dntrmenin gereklilii-
ne iaret eder: Toplum bunalm iindeyse, bu bunalm sanat eserine de glgesini
vuracaktr elbet. Ama byk sanat bu bunalm iinde bile bir umut bir prlt bu-
labilir. En umutsuz anlarda bile airin sesinde umuttan, lmszlkten gelen bir
ses yankr. (Btn Ykntlarn stnde, Edebiyat, S. 19+3, Ocak 1972, s. 3.).
104
Hastalar ve Iklar yaymlandnda Edebiyat dergisinde kitap zerine bir

yaz kaleme alan Abdullah Uman, zdenrenin ilk hikyelerini kinci Yeni evre-
sinde ilk denemeler olarak nitelendirir ve bu metinlerin ounun durum tasvirle-
ri olduunu vurgular. Uman, zdenreni varoluulara balamakla birlikte yer-
li sanatmzn oluumunda onun yerinin nemli olduunu vurgular. (Hikyemizde
Geliim, Edebiyat, S. 5, Kasm 1973, s. 23.) Umann Hastalar ve Iklar kin-
ci Yeni ile ilikilendirme abas yazarn kitabnda kulland ve ou zaman imge-
lere yaslanan bir dili tercih etmesine dayansa gerektir. Hastalar ve Iklarn ou
zaman tek kelimelik metin adlar bile metaforik almlara gebedir: Mani Olunmu
Adam, Kundak, Tutuk, Kan Otlar, Pus, Dn, Yank, Yknt. zdenrenin kimi
zaman kesik, eksiltili, devrik; kimi zaman da uzayan cmlelerle younlaan slubu
metinlerin kesif bir dile kavumasn salamtr. Bu tercihinde yazarn bir atmos-
fer oluturmak amac gtt eldeki metinlere baklarak rahatlkla sylenebilir.
zdenrenin Hastalar ve Iklarda anlatma ncelik vermesi ve bu anlatm
eitliini gelitirmek iin i monologlara veya anlatc mdahalelerine yer verme-
si, o yllarda ortaya kan yeni anlatm biimlerinin rneklerindendir: Hasta m-
ym? Hastasn. Gyor muyum? Gyorsun. (l). Bir daha nereden balaya-
bilirim? (Neye). Braktn yerden, korkma, unutmayacaksn, hatrlayacaksn her
eyi, ite buradan (Gzel). (Eskiyen, s. 55). Bu anlatm dili zaman zaman me-
tinleraras bir dikkatle ve tarihe atflarla zenginleir, kimi zaman da farkl bir alm
kazanr: Darda boyuna gidip gelen, tell ayak sesleri. Bir inilti, ok uzaktan.
Gelin mi? Babam m? (Kuyudaki Yusuf.. mu?). (Eskiyen, s. 55).
Trk edebiyatnda 19501970 arasnda yazlan metinlerin zellikle Kafka ve
Dostoyevski metinleri ile eitli balar kurduu bir gerektir. zdenren de Has-
talar ve Iklarda kimi zaman Kafkaesk bir anlatm tarz kurar. rnein kitapta yer
alan Koridor ile Kafkann Mahkeme Kaps adl hikyesi arasnda, hem olu-
turduklar atmosfer hem de tematik eilimler bakmndan ilikiler kurulabilir. So-
nusuz bir aba veya ksr dng kelime gruplaryla zetlenebilecek Mahkeme
Kaps, zdenrenin metninin son cmleleriyle sonusuzlua ve kmaza ia-
ret eder: Kapya doru sendelemee altm. Ama o da kapanmt artk, ka-
panmt. (Koridor, s. 37). zdenrenin kiileri ile Dostoyevskinin Yeraltndan
Notlarnn kahraman olan yeralt adam ile de bir tr metinleraras bir iliki kuru-
labilir: Sanki hi gemiim olmam, hi geleceksizim.. tm dayanaklarm, s-
naklarm ykmm. (s. 94). Hasta yatyorum imdi. Bir alay komu gelip gidiyor.
Hlimi soruyorlar. Bakyor, bakyor.. Cevap vermiyorum. Aramzda bir duvar oldu-
unu bilmiyorlar. Yeryz adam deilim ben. Bunu bilmiyorlar. (s. 101.) Etrafna
yabanclam bu karakter Yusuf Atlgann Aylak Adam ile de rtr. Nitekim
Atlgann roman kiisinin son cmleleri unlardr: Sustu. Konumak gereksizdi.
Bundan sonra kimseye ondan sz etmeyecekti. Biliyordu; anlamazlard. (s. 170).
Bu bakmdan zdenrenin insann kendine ve evresine yabanclamasna, kimi
zaman da bilincini kaybetmesine, zellikle eilmesi yazarlk tutumu asndan ol-
duka manidardr. nk eitli nedenlerle kendisini kstrlm/ kuatlm hisse-
den bireyin kendinden ve evresinden uzaklama istei ok doal bir davran
105
olacaktr. Hatt bireyin yaad bu tutunamama hlinden doan zamanszlk ve

meknszlk kitabn son cmleleriyle zetlenir. Bir Gn-Hi kimse yoktur. Hibir
ey devam etmemektedir. (s.109). Kitabn son metni Kundaktaki gen, aylarca
kafasnda kurduu yaad ehri yakma fikri hayali bir gereklik hlinde karm-
za kar. Hastalar ve Iklarda kalabalklara yabanclam ve onlara hibir zaman
karamayan insanlar sz konusudur: stne stne yryordu her eyi yutan
bir girdabn, kendisini hibir zaman var saymam kalabalklarn. (Mani Olunmu
Adam, s. 27).
Kitabn imgelere ve uzak armlara ak dili slubu eitli kavramlarn tek-
raryla bir eit rgye dnr. yle ki Hastalar ve Iklara adn veren hasta-
k-karanlk ilikisi kitapta neredeyse yzlerce kez tekrar edilir. zellikle k ke-
limesi karanlk kelimesi ile birlikte zaman zaman bir obsesyona dnr. rnein
kitabn farkl yerlerinden alnm u kelime gruplar bile sra d badatrmalarn
sz konusu kelimelerle yan yana geliine iyi birer rnektir: Bir kefaret gibi ykleni-
yor k stme. Ama artk perdeleri ekemem. (s. 42), evrelerini hakszlk gibi
saran korkun karanln iinde.. (s. 43), Yvk bir karanlk (45), Mymnt bir
karanlk (s. 43), Oda sz gtrmez bir karanlkta grtlana dein batm boul-
mu kendinden gemi (s. 47), Ak bir amar, karanlk bolukta dalgalanyordu.
(s. 79). eitli paradoks ilikileri kurularak oluturulan bu dil kimi zaman da keskin
bir anlatm tarzn tercih eder: Yatmak derin derin, srtmz kabuklam dekler-
de; yatmak uurumlarla, jiletlerle her bir yanmz keserek. (Kan Otlar, s. 23).
zdenrenin metinleri Hastalar ve Iklar dikkate alndnda daha ok
durumlara odaklanr. Yazar bu durumlar okura resmederken olay rgsn ne-
densellik ilikileri zerine kurmaz. Oysa gelenekli metinler neden-sonu ilikisinin
hkim olduu bir edebiyat anlaynn rndrler. Sanrm zdenrenin hikye
trne atfettii zellikler bu tr bir yaklamn en nemli nedenini oluturur: n-
sana ilikin metafizik sorular romanda yaln olarak yer almaz, bu sorular insana
balanarak bir anlama ulatrlr. Hikye ise gereinde yaln olarak bu sorulara
alabilir, hatta ok zaman bu sorular bir tipe balamann gerei de yoktur. O, bu
sorularla iliki kurmu insann onun gelmii gemii ile ilgilenmeden nedeni nii-
nine dokunmadan- yalnz bu durumunu anlatr, belki hatta yalnz bir coku du-
rumunu anlatr o kadar. (Roman ve Hikye, Edebiyat, S. 56, Haziran-Temmuz
1969, s. 1). Yazarn zellikle setii belli olan durum ve coku kelimeleri Has-
talar ve Iklarn anahtar kavramlar olarak seilebilir. Ne var ki bu coku kimi za-
man deliliktir, kimi zaman da eiklerde cokuyla yaanan nlardr.
Sonu olarak Hastalar ve Iklar, Rasim zdenrenin; yazarlk izgisinin
olaylardan ziyade kavramlara, nlara, durumlara, anlatma, dile ve farkl anlatm
biimlerine yneleceinin haber edildii bir ilk kitaptr. Daha da nemlisi, insano-
lunun snrlarda yaad deneyimleri anlama ve anlamlandrma abasyla bir tr
varolu sorgulamas iine girmesi kitab farkl bir yere koymamz gerektirmekte-
106
dir. Bu bakmdan Hastalar ve Iklar, varlk ile oluun gerekletii/ dnt me-
tafizik bir arala odaklanmas ynyle de devrindeki rnlerden ayrlan bir me-
tinler toplamdr.
107
TOPLUMSAL ZLMEDE LK BASAMAK: ALE
MUHAMMED SAFA
Rasim zdenrenin ikinci yk kitab zlmede (ilk bask 1973) yer alan
drt yk de aile olgusu evresinde kurgulanmtr. Dier bir ifadeyle, ykler
ierii bakmndan ailevdir. ki ykde babann lm baat motiftir ya da y-
le diyelim, birinde (lnn Odalar) temel vaka, zlmede ise temel-ekirdek
vakadr babann lm. Diyebiliriz ki, zlmeden bir yl sonra kan ok Ses-
li Bir lmde bulunan drt ykyle birlikte zdenrenin en nemli yklerinden
sekizi bu iki kitapta bir araya getirilmitir. Bu bakmdan, sz konusu iki kitap zde-
nren ykcln temsil kabiliyeti tayan iki bayapttr.
lk yk lnn Odalar, iinden lm gemi olan bir evde, oulun ge-
irdii kbuslu bir gecenin yksdr daha ok. Bu gece ncesinde drisin gn
boyu yaadklar, grlecek ktdn habercisidir. yknn ilk iki cmlesiyle
betimlenen iinde tortulanarak biriken pazar kalabal, o vck vck insan yn
ve havadaki kasvet, drisi adeta aptallatrmtr. Bu d dnya, henz babas
lm olan drisin psikolojisine uygun olarak anlatlr. Bu evre, kahramanmzn
ruh dnyasn ortaya karan bir ileve de sahiptir. Yapayalnz, konuaca, da-
yanaca, acsn paylaaca bir yakn olmayan drisin, bu kbusu yaamasna
sebep olan nemli bir neden de lmezden nce babasnn midesini (muhtemelen
doktor marifetiyle) grm olmasdr. Bu sahne, bir fikrisabit gibi zihnine saplanp
kalmtr. Babasnn hastal sebebiyle hastane odalarnda birlikte geirdikleri uy-
kusuz gecelerde, dris yalnzln ve acnn insan yznde maaralar oyduunu
babasnn yzne bakarak bellemitir. Babas lmt. Terli ve uzak bir dnce
gibi ya da bir uykusuzluk hli gibi duruyordu bu ansnda ve hemen dalp gidi-
yordu. (s. 8)85 Bu iki cmle, hem yky zetler hem de yk kiisinin ruh hlini
ortaya kor. te bu vaziyette eve dnmtr dris. Evin her yan babasndan bir iz
tamaktadr. Uzand somyann karsndaki masann stnde bulunan babas-
na ait eski bir fotorafa taklmtr gzleri. Ktd burada balar. drisin btn
varl, babasyla sarlmtr. Bir an, babasnn lmnden nce evlerine gelip
dualar okuyan sakall, iri yar adam belirir dnde. Adamn elinde kocaman bir
insan midesi vardr. Kocamanlam bu midenin, gnahlarn topland bir torba
85 Bu yazdaki alntlar, zlmenin ikinci basmndan (Ankara: Akabe Y., 1978) yaplmtr.
108
olduunu anlar dris. Bu, mthi bir sahnedir; ok manidar bir mealdir ve mesajdr.
Ne ok armlara kap aralar. Bu huzursuz geen gecenin sabahnda dris,
yine iine gider, dkknn aar ama babann lm, kahramanmzn ok ey fark
etmesine vesile olmutur.
Ad mehur bir arky artran imdi ok Uzaklarda yks, lkemiz-
de oka yaanan Anadoludan byk kente (stanbula) g temas zerine kurul-
mutur. Gzel olacak, her ey gzel olacak umuduyla ve kendi iini kurmak d-
ncesiyle yerleik dzenini bozan Yakubun bir nemli istei de karsnn ailesiy-
le i ie yaad kentten uazaklap zgr bir hayat srmektir. Yakup, o yllarda
stanbula g eden binlerce kiiden sadece biridir. Basit gibi grnen yknn te-
melinde, derin bir maddi ve manevi zgrlk arzusu yatmaktadr. Benzer glerin
birounda gitme istei kadndan gelmitir. nk kocasnn ailesiyle birlikte ayn
evde yaayan ve bir trl adam yerine konmayan kii, evin gelinidir. Bu ykde,
gme isteinin erkekten gelmesi, yk kiisinin durumuyla ilgilidir. Yakup, evlen-
diinde i gveyi olmutur. Onur krc olarak grd bu durumdan kurtulma-
nn tek yolunu bu kentten kamakta bulur. Fakat, karsnn ailesi geri dnmesi
yolunda srarlarn srdrmektedir. Yakubunsa byle bir niyeti yoktur. Ne var, iki
ate arasnda kalan kars olmutur. yk, Anadolu insannn karakteristik dav-
ranlarn tm gerekliiyle yanstmaktadr. Bir zamanlar ve hlen g nedeniyle
lkemizde nice huzursuzluklarn yaandn, nice zorluklara katlanldn gster-
mesi bakmndan nemli bir rnek ykdr imdi ok Uzaklarda.
Aile, kanaatimce, edeb kymet bakmndan kitabn en gzel yksdr. Bu
harika ykde hibir olay yaanmaz. Bir ailenin bir vakitteki grntsdr anlat-
lan. Akam, gece ve sabahn uyan. Deimeyen, insan eskiten ama hep ayn
kalan zamann ritmi anlatlr aslnda. Bu zamann iinde bir ailenin grnm. Ne
kadar tekdze ama bir o kadar da manidar bir manzaradr. Zamana kar koya-
mayan insann aczini duyarz aka. Bir ev ve iinde 8 kiilik bir aile. nce ev an-
latlr. Ev o kadar gzel betimlenir ki artk bu evde nasl bir ailenin oturduu he-
men hemen anlalmaktadr. Mekn ve insan ancak bu kadar birbiriyle mtena-
sip klnabilir. Ailenin yaad semtteki evler bir rnektir neredeyse: Bu evlerde,
ounlukla yal, dul kadnlar yaamaktadr. Yoksul insanlar soluk almaktadr. Ya-
knmasz, raz, mtevekkil. // Her ey duru, temiz, mat ve canskcdr. () Evi,
btn eyas, ats ve duvarlaryla yalayp trpleyen nice mevsimler gemitir.
// Evde, beklemek, usanlmaz, doyulmaz bir olaydr. // Oysa zaman belki bir
mr boyu sren bir tek andr. Yalnz ve tek banadr. nsansa, orada, ac duyan,
kukulu, beceriksiz, gene de iinde yitmeyen bir gven tayan bir yaratktr. (s.
32, 34, 39, 41) Bu cmleler ayn zamanda, yknn, bir bakma ana damarlar-
dr. Bunlar zerinden, sz konusu ailenin grntsn zihnimizde canlandrabili-
riz. Sonra aile anlatlr: kk yaamalar, umarsz beklentiler. Aslnda ailedeki bi-
reylerin her birinin ayr bir hikyesi vardr. D bile gremeyen iki dul gelin (n-
k umudu olanlar d grr.) Byk ana, doksan yanda. Olu Salih, onun ka-
rs ve iki kz (biri sardr ve 35 yandadr, dieri evlidir, bir ocuuyla u anda
evde konuk olarak bulunmaktadr). Evde kaynlarnn yannda/ kaynbaba evinde
109
yaamakta olan iki dul gelinin hli, sabr, tevekkl, hizmeti ve ball ancak bi-
zim insanmzda grlebilir. imdilerde az rastlanan bir durumdur bu, fakat otuz
krk yl ncesinde Anadolu ky ve kasabalarnda bu trden yaamalar, bu zellik-
te insanlar az rastlanr deildi.
Kitabn en uzun metni olan (60 sayfa) zlme, klasik bir hikyedir. Evin
olu bir baltaya sap olamayan Kerim bir cinayete karm/ bulamtr; baba
ar hasta lm deindedir. Anann artk dayanacak gc kalmamtr. yk-
nn sonunda baba lr, ana ldrr, oul da hapse girer. Evin evli kz aziye de
iki ocuuyla dar atlmtr. Kocasnn evine dnp dnemeyecei belirsiz b-
raklmtr. Azsz dilsiz meczup Keriman, aputlara sard p oyuncayla y-
knn deimeyen tek kiisidir. zlmede, bir ailenin dal, adeta yok olu-
u anlatlr. Ailenin bu feci sona srkleniinde en byk su babanndr. lm d-
eindeki babasna bakarken Kerimin zihninden geen dnceler ok arpc-
dr: Bana ktlk eden adam. Ka kez boazna sarlmay dnmtm. Beni,
bizi, evini terk edip kaard. Nereye gittiini kimse bilmezdi. Hep, yle terk edilmi
bydk, usul usul biz de evden kamaya alarak, ne halt etmeye gittiimizi bil-
meyerek. Kanmz ayn. Para vermezdi bana, vermek istemezdi. Herkesler simit
alp yerken okulda, ben onlara bakardm, ackmamsam bile ackarak. Bir gece
para aldm cebinden. Ertesi gn, okulun ardndaki meydanda, teki ocuklarla k-
l ektik, ttm. Sonra okuldan kaytarmalar.. sonunda kovdular. Bu babamn y-
znden. (s. 53-54)
Hikyelerin hepsinde de yk kiileri canldr, okurun zihninde yer ede-
cek derecede kiilik zellikleri belirtilmitir. zlmenin Kerimi, zihinsel zrl
Keriman, imdi ok Uzaklardann Yakubu, Ailenin Salih Efendisi ve bilhas-
sa kadnlar (ana, dul gelinler) unutulacak gibi deildir. Yazarn bu kiilere giydir-
dii tabi ve insan vasflar sahici, samimi ve abartszdr. Bu yzden yk kiile-
ri birer kukla gibi durmazlar, iimizden biridirler ve insanolu insandrlar. Ne var,
zlmede Kerim ve arkada Ragp arasndaki diyalogda, iki berduun konu-
malar iinde yer almayacak baz ifadeler vardr: Ah, dostum, ldrtacaksn beni,
kendine iyi bak, ocuk, ulan imdi seni yerim. Bu tr ifadelerin o yllarn k-
k kentlerinde yaayan kabaday, it kopuk takmnca kullanldn varsaymak
mmkn grnmyor.
zlmedeki yklerde, anlatma zaman iinde olup biten byk bir olay
yoktur. nc yk Ailede ise hibir olay yaanmaz. Dierlerinde ise, daha zi-
yade, olup bitmi olaylarn sonrasnda yk anlatlmaya balanr. Anlatma sre-
cinde yaanan ok az ey vardr. Bu anlamda en hareketli yk zlmedir. y-
kleme sresi iinde baba lm, anne ldrm, oul hapse girmitir. Ama bun-
lar byk macerann son sahneleri gibidir.
yklerin ikisinde yer alan baba figr ortak zellikler tar. yle ki, ken-
dilerine miras kalan mal varln gerei gibi deerlendiremeyen ve bu yzden ai-
lesini de hayatta mutlu klamayan babalardr bunlar. ocuklarn bir ekilde ken-
dilerine benzeten; hazra konmu, sorumsuz, avare ve serseri bir hayat yaa-
110
maya merakldrlar. zlmedeki baba daha olumsuz bir rnektir. Onun yzn-
den ailesi byk bir ykm yaamtr. Baba, anadan doma yoksul biri deildi as-
lnda. Vaktiyle, kendi babasndan geni topraklara, balara, zeytinliklere sahip ol-
mutu. Fakat hibir zaman bu ilerin adam olmadndan, zamanla, bunlar par-
a para elinden karm, elde ettii paralar da, kolayca yiyip bitirmiti. (s. 60)
zlmede bu cmlelerle tantlan sorumsuz baba tipinin biraz daha masum ola-
n Ailededir. lnn Odalarnda ise bir nevi fedakr bir baba tipiyle karla-
rz. Hanm ldkten sonra evlenmeyen ve ocuunu byten bir baba. yle ya
da byle, uras var ki, babann lm evin lmdr. Evdeki hava bu ar lm-
le bozulmaktadr.
yklerdeki analar fedakrlk rneidir. Varln kocasna, ocuklarna,
evine adayan anne modeli. alrlar, hizmet ederler, kahr ekerler, ama ikyet
etmezler. Evlerin olanca kahrn, skntsn omuzlarnda tarlar. Doal bir kabul-
leni iindedirler. Katlanmay ve sabretmeyi; yaknmasz dayanmak gerektiini bi-
lirler. nk yaknmak, mrn bir parasn bouna harcamaktr. (s. 43) Ailede
baz vasflar dile getirilen ana, hem dier yklerdeki hem de yetmili yllarda var-
ln srdren ana tipinin ideal bir rneidir: Yaknmak, mrn bir parasn bo-
una harcamaktr. Bile bile bunu yapmaksa gnahtr. Babasnn kemiklerini incit-
mektir. Bu katlan duygusu onun kiiliine ylesine sinmitir ki, ondan baka tr-
l davran beklemek, eyann doasna aykr bir ey beklemekten daha akl d-
dr. ylesine gsterisiz bir hizmet edii vardr ki, varlnda kimse ondan oldu-
unu anlamamaktadr. Ama bir gn hasta dse, evin derli topluluu hemen yit-
mektedir. Yemek vakitleri dzensizlemektedir. Evde her ey ok hzl bir dei-
menin ve eskimenin iine dmektedir. Btn bu olup bitenlere, hatta olacak olan-
lara nceden hazrl vardr. Olan eyler, onun iin beklenmedik eyler deildir.
Olan eyler, onun iin olacak olanlarn en kts de deildir. (s. 43)
lnn Odalar ve imdi ok Uzaklarda ykleri gemi zaman hikye
kipiyle anlatlr. Ailede geni zaman ve geni zamann rivayet kipi tercih edilmi-
tir. zlmede imdiki zamann hikye kipi kullanlmtr. Bu zaman seimleri,
yklerin hem yaplarna hem de zlerine ok uygundur. zlmede yk ba-
kiisi Kerimin bilinaltna dnlen yerlerde, dnceleri siyah olarak yazlmtr;
birinci kii azndan anlatma dnlr bu ksmlarda. yklerde birka yresel ke-
limenin kullanldn grmekteyiz: Hmkrmak, yapk, taban kat, yuval yuval ko-
mak.
zlmedeki drt ykden yle bir sonuca varabiliriz: Toplumdaki zlme
evvela ailede balamaktadr. Yozlama ve rme de. Aileyi anlayabilmek/ anla-
tabilmek, toplumu anlayabilmek/ anlatabilmek demektir. nk aile, ekirdek top-
lumdur. Onda yaananlarn byk rnei toplumda yaanmaktadr.
111
OK SESL BR LM STNE
TURAN KARATA
Rasim zdenrenin kanaatimizce en nemli yaptlarndan biri olan nc

yk kitab ok Sesli Bir lmde, drt yk yer almaktadr. yklerin drd de
belirgin bir olay zerine kurulmutur. Bizim daha ok hikye diye tanmladmz
ve klasik zellikler tayan vaka merkezli bu tr anlatdan, sonraki yaptlarnda
giderek uzaklaacaktr zdenren. Kitaba adn veren ilk yk ve arkasndan ge-
len Halil86 ve Kan, insan ve mekn karakteri bakmndan bir benzerlik gsterir.
yk de mezra/ ky atmosferinde geer; her nde de aresizlik, yoksunluk
baat temalardr. aresizlik drdnc yknn de zne konmutur, ama vaka
ehirde geer.
Kitaba adn veren ilk ykde, yrme hzyla ehre be saat mesafede bu-
lunan bir mezrada hastalanan, ka gn sonra tedavi edilmek zere ehre gtrl-
mek istenen ehmuzun lm anlatlr. Fakat bu lm sreci ve n tek kelimey-
le korkuntur. lme gelinceye kadar tabiatn ortasnda aresiz kalakalan insann
trajedisi btn plaklyla gz nne serilir. Aslnda yaananlar da lmden be-
terdir. Kamberin babasnn lm, bir bakma o yllarda onlarca benzerinin grl-
d ok sesli bir lmdr.
Halilde, ykye adn veren kiinin bir kanunsuzlua kurban gitmesi yk-
lenir. Fakat asl vurgu, haksz glnn karsnda kamaktan baka elinden bir
ey gelmeyen insann aczinedir. Okura verilmek istenen ileti de buradadr. Hak-
szln temelinde yatan en byk neden Tanrnn adaletine teslim olmamaktr.
Tanrnn adaletine snmann ne demek olduu bilinmeyen bir yerde iler hep
byle mi olur? (s. 39) cmlesi, ciddi bir soruyu barndrr iinde. Bu sorunun ce-
vab sadece evet deildir. Nedenleri yzlercedir. Bylesine sorumsuz ve adil ol-
mayan bir dzenin bireyleri de kendi arkna uydurmas kanlmazdr. Asl so-
run da buradadr. Ama tanrnn varlna aldrmayan insanlarn yaad yerde,
eninde sonunda seni de hrs bryor, gittike daha ok edineyim diyorsun, git-
tike daha ok.. sonunda, kendi etini, kendi kann da yiyip tketiyorsun.. bunu
86 Bu yk Edebiyat dergisinde yaymlandnda ad Sabah Araldr. Kitap olarak yaymlanaca

vakit, Nuri Pakdilin arzusu zerine, Halil olarak deitirilir. Kitabn sonraki basklarnda tekrar
Sabah Aralna dntrlmtr.
112
anlarsan eer, byle oluyor. Seni korumakla grevli olanlar sana kurun skyor.
[vurgu bizim, TK] (s. 42-43) Son cmle, yknn en can alc ifadesidir ve toplum-
sal yaayta en netameli noktaya parmak basmaktadr. Bu korkun gvensizliin
ve ikilemin iinden hl kurtulabilmi deiliz toplum olarak.
Kan adnn artrd anlamla-
rn aksine umut tazeleyen bir ykdr. Emei, teri, eti ve kan olan topran, ade-
ta trnayla ileyerek var ettii topran brakaca hayrl bir oula sahip ola-
mayan babann yrek szs, topra terk edenlere kar direnci/ direnii anlatlr.
Ky ve toprakla birlik yoksulluk, aresizlik, ac/ keder evet hepsi vardr, ama her
trl olumsuzlua ramen insan hayata tutunduran umut da. Zeynelin kahr-
l hayatnn en zifiri noktasnda gelen torun mjdesi, onu birdenbire harekete ge-
irir. Adeta ona yeniden yaama sevinci balanmtr. nsan, bir eyi umarak, bir
eyi mit ederek yaar. Yarna dair beklediiniz bir ey yoksa hayatn anlam da
yok demektir.
Kitabn son yks atma, kitabn yarsna yakn bir hacimdedir ve di-
er ykden sadece hacim olarak deil insan ve mekn ras bakmndan da
farkldr. lk yk kyde/ krda/ mezrada gemektedir; bu yk ise dierlerinin
aksine kentte geiyor. Sadk ve erminin kabul grmeyen genlik sevisi anlat-
lr. Kendi iindeki sava, atmay yaayan ve bir trl skna erdiremeyen
iki gencin maceras denebilir. Annesini kk yata kaybeden ermin, korkun
bir sevgisizlik iinde kvranmaktadr. Dmdz bir baba, sevgisiz bir hala ile birlik-
te yaar. Sadka duyduu gnl yaknl, bir facia ile kesintiye uruyor. Tam bu
noktada yk balyor: Ve btn olup biteni geriye dnp anlatyor yazar-anlatc.
yk baladnda Sadk hastanededir. lm kalm mcadelesi veren Sadkn ni-
in o halde olduu altm sayfann sonunda anlalr: sevdii kzn babas tarafn-
dan vurulmutur. Baba, kzn seven delikanly tfekle ar yaralam, sonra da
namluyu kendine evirip canna kymtr. Okurun merakn yknn sonuna ka-
dar diri tutan bir anlatmla kar karyayz. Annesiz bir evde yetien kzn savru-
luu ve an alkantlarna ya da hayatn koullarna hazrlksz yakalan y-
knn bu gerilimden sonra bir final cmlesine ihtiyac vardr. O da erminin diliy-
le sylenir: Btn bunlar ben mi yaptm? Yeryzne ktl ben mi indirdim?
ok insan olmakla birlikte kinattaki dzenin Sahibine bir isyan dile getiren bu
ifadede, aslnda insann acziyeti gzler nne serilmektedir. nsan gszdr, zor
zamanlarda ne yapacan ve ne syleyeceini bilemez.
Gerek anlatmda gerekse ierik bakmndan yklerde ne kan birka hu-
susa aklk getirebilirsek onlarn daha iyi anlalmasna katkda bulunmu oluruz.
Edeb metin balamnda yklerin nitelikleri de bu vesileyle daha bir belirginle-
mi olur.
Gereklik
Alt-yedi evli bir mezrayd buras. Btn nfusu da topu topu yirmi kiiye ula-
yordu. Kitaba adn veren o mthi hikyenin nc paragraf bu iki cmleyle
113
balar. yknn mthilii trajik geriliminden, anlatmndaki yetkinliktendir, ama

bana sorarsanz asl gerekliindendir. Bu gnn okuruna fazlaca yakn durma-
yan ya da onun zerinde gerekli etkiyi uyandrmayabilecek yukardaki ksack ta-
nmlama, gerein bire bir aktarlmasdr. Bu kadar emin konumamn nedeni u:
Bu satrlarn yazar da, yoksul ve aresiz insanlarn yaad sekiz bilemediniz
on evli bir mezrada domu. Byle bir yerde douuma dorusu yazklanmm-
dr. Bu hayflanma, aklm ermeye baladktan itibaren grdm zorluklar, ektii-
miz skntlar, krsal hayatn zerimize att toz, toprak ve yk iindir. Sz gelimi,
mezramda yaayan insanlar ime suyunu, kyn alt tarafnda akp duran bir de-
renin iindeki kayapnardan omuzlua taklm bakralarla getirirlerdi. Kn ise
ok zaman dere buz tutard. Ve ok doal olarak yaz k, bilhassa bahar aylarn-
da pnara dere suyu karrd. Yaamak bu derece zordu mezramzda. Svasz ve
badanasz kerpi duvarlarla evrili damlarda da yattm, yazn harmanlarda da. (O
yllarda Anadoludaki birok kyde, manzara aa be yukar byle idi.) ok
Sesli Bir lm hikyesindeki mekn, neredeyse tpatp doup bydm mez-
raya benziyor. Anlatlanlar, yazld yllarn yaama artlarn olduu gibi yanst-
yor. Bu yzden, ykler inanlmaz derecede gereki diyebiliyorum.
Bu gereklik salt meknla snrl kalmaz. ykdeki her durum, hareket, sah-
ne gereklii diri tutan bir anlayla anlatlmaktadr. evre ve kii betimlemeleri
rnein: Gne deli bir hrsla scaa bouyordu her yan. Kamber, beygirin yu-
lar elinde, arkasna bakmadan yryordu. ehmuz, iri, nasrl, damarlar frlam
elleriyle, gszce, semerin n tahtasna yapmt. Beygirin her adm atnda,
orada, semerin stnde cansz bir madde gibi sarslyordu. (s. 26)87
yle gereki, sahici ki ok Sesli Bir lm ve kitaptaki dier ykler, bir
dnemin realist bir toplumsal fotoraf bundan daha iyi kartlamaz. En ciddi
sosyoloji/ antropoloji/ folklor vb. yazs/ aratrmas bu ykde anlatlan gerekli-
i yani 1950li yllardaki Anadolu kyndeki hayatn gereklerini bundan daha iyi
yanstamaz. Burada apak bir fotoraf var: 1950li yllarda Anadoluda yaayan
bilhassa kydeki insann aresizliini yani yabanl yeryznde yapayalnz kaln,
yoksulluunu, lkenin imknlarn, hastasn doktora gstermek iin 25 kilometre-
lik yolu 5 saatte yrmek zorunda brakln, umutsuz bir boluk iinde rpnp
duruunu bir belgesel gibi ortaya sermektedir. ok sesli bir lm ifadesindeki
armlarn eitlilii, bu gereki yky daha da anlaml klyor.
Kr/ky hayat
Rasim zdenrenin ykleri Anadolu yaayn en iyi anlatan metinler ara-
sndadr. Kasaba ve ky yaants ve bu yaanty evreleyen doa artlar iyi
gzlemler sonucu anlatlmtr. Islak gz yapraklar dklyordu. Az nce ya-
mur yamt nk. Akam gneinin yatay, gsz, stmaz nlar vuruyordu
87 Bu yazdaki alntlar, ok Sesli Bir lmn birinci basksndan (Ankara: Edebiyat Dergisi
Yaynlar, 1974) yaplmtr.
114
avlunun kerpi duvarna doru. Yars dklm yapraklaryla topraktan balar-

n kaldrm aalar, akn, zgn baknp duruyordu bu kurun rengi gkyzne
ve her eye bo vermi eyann donuk yzne. Camlarn kirlilii ardndaki doa,
bilinmez bir olay iin, olmazlk duygusu uyandryordu insann yreinde. Bu, iin-
de iki clz aa bulunan avlu, bir doa hortla biiminde, cansz, tembel du-
ruuyla rkn bir haber gibiydi. (s. 55) Bu satrlar, ilk bakta genel bir tabiat be-
timlemesi gibi grlse de, metindeki asl ilevi salt bu deildir. Ky hayatnn bir-
ok zelliini buradaki kelimelerin armlarndan karabiliriz.
Ky hayatnn bir dier gereklii de, yoksulluk ve zorluk sebebiyle baba oca-
n terk edip kentlere giden evlatlarn durumudur. Nice oullar terk etmitir, ba-
balarnn teriyle trnayla sahiplendii topraklar. Topran kendilerini doyurmaya-
can zanneden ve ehir hayatnn cicili bicili d grnne aldanan nice oul-
lar. Toprak bereketini kolay kolay balamaz, emek ister insanolundan. nsansa
okluk tembeldir. ok Sesli Bir lm kitabnda Kan yksnde kuvvetle anlatl-
mak istenen meselelerden biri topra terk edi, kyden kente bilinsizce katr.
Yalnz insan
zdenrenin yk kiileri okluk huzursuz ve mutsuzdurlar. ine bir kml-
tsz kurt dt ifadesiyle anlatlmak istenen ya da bizim yle anladmz sknt-
l, ikircikli kiilerdir. evreleriyle dzenli iletiim kuramadklar iin uyumsuzdurlar.
Ve bu insanlar cemiyet iinde yalnzdr. Yalnzlk onlarn kaderi gibidir. Bu hli en
iyi atmann kiilerinde ve bilhassa Sadkta grrz: Garip umarszlk iinde
dnmt sanki: orak dalar gryordu: balangsz, sonusuz, sonsuz
kyamete dein zavall, grkemli yalnzlna braklm, yaknmasn kendisi bile
iitemiyor, kendine bile kskn nk. (s. 94) Kahramann ruh hali, meknn an-
latmyla daha da belirginletirilir: inde bataklk kadar youn bir ykle pansiyon-
daki bekr odasna dnyordu. () Bir akam, yemek bile yemeden, mobilyas
soluk, adi tahtadan yaplm, szm ona mobilyal diye kiralanm, tek pencereli,
o da binann arkasnda plk olarak kullanlan arsaya bakan, iindeki btn e-
yasyla eskimeye, anmaya durmu, dank, perian, souk yzl odasna dn-
dnde yatana uzand ve dnd. (s. 84)
nan
1960l ve 70li yllarda yaymlanan Trke yklerde grlmeyen bir tema,
bir motif, zdenrenin yklerinde dikkati ekecektir. Allah inanc, slam inan-
nn insan hayatndaki tezahrleri, yklerin nemli meselelerinden biridir. Bu me-
tinleri yerli Trk okuruna yakn klan zelliklerin bandadr bu din hassasiyet.
Giderek inancn kaybeden ve bu yzden kirlenen bir toplumda yaadmza ina-
nr yazar. Bir kfr, bir ilen iinde yayoruz, dedi, irkef iinde yzyoruz san-
ki, yllar var ki, bunu hissediyorum ama bize bulamaz diye umuyordum, Bu irke-
115
fin iinde dodunuz siz, imdi durmadan teye beriye sratyorsunuz bunu. (s.
115) Tespit dorudur. Dinsel hayat ve ahlak nokta- nazarndan bozulma, toplu-
mun her katmanna hzla sirayet etmektedir. irkefin her yana bulatn hisse-
diyorum. () imdi yaayan herkesin tek tek kirlendiini gryorum. Acaba biz bu
irkefe dmekten kurtulur muyuz diye dnyorum, bunun iin rpnyorum.
(s. 116) Yazarn srarla insana ykledii dev budur. Aslnda slamn insandan is-
tedii ykmllktr bu. Sz konusu mkellefiyetin yerine getirilmesinde yzlerce
mania vardr, biri de iinde bulunduu cemiyet. nsan, Tanry yok sayan bu ka-
dar insan arasnda yaaynca umutsuzlua kaplyor. nsan yoran, pelteletiren
bu oluyor belki. (s. 43)
Anadoluda yaayan insanlarda yaygn olan inan biimi taklidi imandr. Kii
atadan dededen grd gibi inanr, inandklarn anlayp sorgulamaz. Kaynakla-
ra gitmez, okumaz ve bilinlenmez inanc konusunda. Yazarmz hakl olarak, an-
latt insanlarn bu mhim amazna yahut eksikliine de deinir: Demek inanc
yoktu artk, hayr, byle dememeliydi, bir alkanl yitirmiti, yenilenmeyen inanc
kendisini brakmt, onu yakalayabilmek iin gszd ve galiba yakalamak iin
hevesi de yoktu, byle dnnce tvbe etmesi gerektiini anmsad, bilinsizce
tvbe yarabbi diye mrldand. (s. 130)
Baba
Rasim zdenrenin bu kitabndaki yklerinde baba nemli bir figr olarak
yer alr. Halil dndaki ykde baba hikyenin merkezinde bulunur. Burada-
ki babalardan biri (atmadaki erminin babas) olumsuz bir tiptir. Altmz
baba rneine uymaz. Kandaki baba ise kskn ve krgndr oluna. ermin,
sevdii gen olan Sadka babasn anlatrken olumlu bir portre izmez: Kimsenin
kt diyemeyecei, kendi iine gizlenmi ve ou zaman yok gibi. Elinde her za-
man bir i vardr ama grn bota gezen bir kimse gibidir, bir glge gibi, ama
yalnz kendisinin bir glgesi gibi, btn mrnce hibir tutkusu olmam, kazana-
ca ya da yitirecei, bekledii, kendisine bir umut ya da umutsuzluk veren hibir
eyi yok gibidir, grnte ok dengeli nk uzun yllar bir arada yaarsn da hi-
bir taknln gremezsin, ama bunun gerekten dengeden mi ileri geldiini kes-
tiremezsin, sinsi, keskin bir sinirlilik yerlemitir btn ruhuna, ufak tefek bedeni-
ne; bakarsn bir tek kez olsun iten sevinmemitir, hibir baarnn tadn alma-
mtr, nk belki baar diye bir ey yoktur onun iin, yani baarnn kendisi de-
mek istiyorum, btncek baklrsa belki umutsuz bir baarszlktr onu dengedey-
mi gibi gsteren. (s. 110) Baba-oul atmasnn aksine, atmann merke-
zinde baba-kz atmas vardr. Babann bak da hi olumlu deildir kzna kar-
. Elden kam, batan km bir kt tohum gzyle bakyordu ona. (s. 97)
erminin babasna duyduu fke, irenme, ok ihtiyari olmasa da, onu ldrme
raddesine bile vardracaktr. ok olmasa da toplumda bu trden baba rnekleri az
deildir. Bunlarda baba vasfn eksik brakan kiiliksizliktir ya da yarm kalmlk.
116
Anlatm, cmle
Kukusuz bir anlatma ustasdr zdenren. Bilindii gibi, anlatmn temelin-
de salam ve ltl cmle vardr. zdenrenin cmlelerinde salam bir yap ve
etkileyici bir dzen gze arpar. Onun cmlesinde ayn zamanda bir ses dzen-
lilii ve zenginlii ne kar yer yer: Yanndan, gzlerinin nnden geen ak ka-
rartlar, yzne eilip bileini tutan yumuak eller, sevecen yzler, fsltlar, inle-
meler, ac lklar, yalvarmalar, teselli veren sesler hep kendi dnda olup biti-
yordu, kimi zaman kendisiyle ilgili olduunu sezinlese bile karlk vermesi gerek-
siz, kendi dnda olan, balant kurmay kendi grevi saymad eylerdi bunlar.
(s. 81) Bir fikir versin diye aldmz bu cmlenin sesinde bir iirsel ak ve ahenk
duymak olasdr.
nsan evre irtibatn iyi kuran bir yazar zdenren. Burada da devreye hle
muvafk cmleler giriyor. Sz gelimi, kiiyi iinde bulunduu mekna ve zamana
uygun halde tanmlayan cmlelere bir rnek: Cumartesi akamnn adal, neeli,
kiiliksiz kalabalnn gelgiti iinde durmu, maazann kapsn gzetliyordu. (s.
85) Umudun kaybolduu anda artlara gre dnen ve konuan insann cmle-
si de yle: Ha, kuyu.. byle ite, bir kez azalmaya grsn su. Ne etsen bo. En
iyisi bir bakasn amal.
Sonu olarak, zdenren, zerinde durmaya altmz ok Sesli Bir
lmde, Trk ykclnn yetkin rnekleri sayacamz yaptlarn bir araya
getirmitir. yklerde anlatlan insann maceras, 50li 60l yllarn sosyal manza-
rasn tm gerekliiyle yanstmaktadr. Abartsz, bu ykleri okumadan 60larn
ky hayatn anlayabilmek olas deildir.
117
ARPILMILARIN ANLATIM MKNLARI ZERNE
OKAN KO
Trk hikyeciliinin nemli isimlerinden biri olan Rasim zdenren, ilk ki-
tab Hastalar ve Iklardan itibaren elli yl akn bir sredir hikye, deneme ve
makaleleriyle yaz hayatnn ierisinde yer alyor. zdenren denilince akla ilk
gelen, onun hikyeleridir. Yazar, ok Sesli Bir lm ile ayn yl drdnc hikye
kitab arplmlar yaymlar.88 zdenrenin hikyeciliinde, balca duraklardan
birini gsteren arplmlar, bugn hl edebiyat evrelerinde ve okurlar nezdinde
beeniyle karlanyor. Bu yazda, zdenrenin sanat zerinde genel bir deer-
lendirmeden ziyade yazarn ykclnde yeni bir aama olduunu dnd-
mz arplmlar kitabnn anlatm imknlar zerinde durmak istiyoruz.
ncelikle yazarn, isim olarak, niin arplmlar szcn tercih ettii ir-
delenmelidir. arplmay farkl alardan okumak mmkn. Daha ok kitabn b-
tn zerinden yaplacak tematik bir deerlendirme bizi bu anlamda arplmaya
gtryor: arplma, yani yoldan kma, ters yz edilme. Birtakm bireysel ve sos-
yal zlmelerin sonrasnda dalan, bozulan aile yaam ve yitirilen deerler
Deerlerinden uzaklaan, yanla srklenen insanlar, girdikleri kmazdan kur-
tulamadklar srece hem kendilerini, hem de evrelerini bir ykma uratrlar. Bu
yzden yazarn kitabna bu ismi uygun grd dnlebilir. Bunun yannda ye-
rellikle, arplmann cinli ve toplumsal armlar zerinden yaplacak bir deer-
lendirme zdenren iin daha bereketli bir anlatm imkn da salayabilir. Kitap-
taki hikyelerde de arplma farkl ekillerde ifade edilir. Arasat hikyesinde
yanl bir yolda srklenen Ejder, hala dedii bir uzak akrabas tarafndan uyarlr.
ite yle bir an gelecek cell perdeleri tarafndan bir nida iitilecek ey mcrimler
imdi sizler ayrlnz (s. 9). Mcrim, yani sulu. yleyse arplma szc hem
yaanan dnyadaki birtakm arpklklara hem de bunun sonucunda celal perde-
leri aralandnda, mcrim olarak ayrlanlarn urayacaklar cezaya da bir iaret
olarak grlebilir.
88 Bizim bu almamzda esas aldmz kitap: Rasim zdenren, arplmlar, Tm Eserleri: 6 z

Yaynclk, 2.bask, stanbul 1993. Yazarn arplmlara kadar yazd dier eserler ise: Hastalar
ve Iklar(1967), zlme (1973), ok Sesli Bir lm (1977).
118
Birbirinden bamsz be ayr hikyenin bir araya getirilmesiyle oluan ar-

plmlar hem ekl zellikleriyle hem de ierik bakmndan dikkati ekicidir. z-
denren hikyesinde, hayat kk olaylar zerinden anlatlr. Birbirine benziyor
grnen yaama biimleri hikye kahramanlarnn ruh dnyalarnda farkllar.
Hikyelerde yer alan bireylerin duygular, ou zaman d dnyann gerekliiyle
akr. Bu yzden hikye kahramanlar bir kmaza doru srklenir.
Kitabn ilk hikyesi, hacim bakmndan da en uzun hikyesi Arasat ismini
tayor. Arasatta Ejderin yks anlatlr. Hayat yanllklarla dolu biridir Ejder.
Varlkl bir ailenin olu olmak ona yetmemektedir. Yanl bir evlilik yapmtr. Ailesi
tarafndan horlanm, itilip kaklmtr. Gayrimeru bir iliki sonucu hayat daha da
kmaza girer. Ei, evi terk eder, babas da onu evde istemez. Girdii bu yoldan
geriye dn olmadn dnmektedir. Hikye, Ejderin iine girdii kmazda-
ki srkleniini anlatr. Ejder kendi sonunu kendisi hazrlamtr. Hayatn karartt-
kzn aabeyleri tarafndan yakalanr ve ldrlr. Arasat hikyesi geriye d-
nlerin olduka youn olduu bir hikyedir. Bu sebeple denilebilir ki Arasatta iki
farkl zamanda yryen bir anlatm vardr. Hikyedeki imdiki zamana ait anlatm
anlayabilmek ancak geriye dnlerle mmkn olmaktadr.
Kitabn ikinci hikyesi Sedir Yapra ismini tayor. Hikye, bir ocuun i
dnyasna eilmesiyle dikkat ekiyor. Kocasn aldatan annenin bu durumu, o-
cuu tarafndan fark edilir. Yaananlar iine sindiremeyen bir ocuk lenen bir
cinayet ve bu cinayeti hazrlayan sebepler zaman zaman ocuun gznden an-
latlr. Vakann anlatm Arasat hikyesinde olduu gibi sona yakn bir noktadan
balar. Kitapta bilin aknn az da olsa kendini hissettirdii bir hikyedir Sedir
Yapra. Anlatmda kimi yerde imdi ile gemi aynlar. Anlatclar da birbirine
karr. Kimi zaman hikyenin ocuk tarafndan m yoksa mahit anlatc tarafn-
dan m anlatld kestirilemez. Geilerdeki bu belirsizlikler, olaylarn bazen geli-
igzel sralanmas yazarn bilin akn bu hikyede az da olsa bir imkn olarak
denediini gstermektedir. Bunun yannda hikyede dierlerinde de grlen bol
ve uzun parantez ileri ayrca dikkati ekicidir.
Kitabn nc hikyesi Imamt Sabah Daha adn tayor. Bu hikyenin
kahraman da Arasat hikyesinde olduu gibi Ejder ismini tamaktadr.
Arasattaki Ejderle benzeen ortak yanlar var. Her iki hikyede de Ejder olum-
suz bir kiilik olarak izilmitir. Arasatta Ejder pamuk balyalarn babasndan izin-
siz satmakta, ailesine zarar vermektedir. Bu hikyedeki Ejder karakteri de ailesine
zarar veren bir kiidir. Bir gn babasnn dkknndaki eyalar gizlice alr, bir ba-
ka gn borland alacakllar babasnn kapsna dayanr. Her geen gn ailesini
daha da zora sokmaktadr. Imamt Sabah Daha hikyesi, anne ile baba ve
ocuklar (Ejder) arasnda yaanan gerilimin hikyesidir.
Drdnc hikye Mor Sinekler adn tayor. lm deindeki Musann
evresinde geliiyor olaylar. lm dncesinin insan bilincinden uzaklatrld-
bu ada zdenren, her geen gn hayatn dna atlan bu ibret verici ola-
y mekn, eya ve insan ekseninde yeniden ele alyor. Bir durum hikyesidir Mor
119
Sinekler. Drt ocuklu bir aile babasdr Musa. Artk lm beklenmektedir. E,

ocuklar, yakn akrabalar arasnda geen konumalar bir ocuun zihninden an-
latlr. Anlatc hikyenin iindendir. Bu ynyle yazarn, konumalar bir ocuk
anlatcnn zihninden geirerek anlattrmas ilgin grlebilir. ocuk masumiyeti
hikyede kendini hissettirse de, bir insann lm annda dahi, insanlarn birbirine
olan tutumlarn devam ettirmeleri ilgin klnmtr.
Kitapta yer alan son hikye Ay Doarken Geceleri ismini tayor. Anne
baba ve ocuklardan oluan bir ailede geen yaanan sradan denilebilecek gn-
lk olaylar hikye edilir. Evin kz Sultan sevdiine kamaya karar vermitir. Kara-
rn bir gece vakti evden birka para eyasn alarak uygulamaya koyar ve sev-
dii kiiyle kaar. Bylelikle belirsiz bir yolculua koyulur. Grld gibi, hikaye-
lerin tmnde aile nemli bir metafor olarak yer almaktadr. Olaylar daha ok ai-
lenin etrafnda ekillenir. zdenren, arplmlarda bireyin bilinaltna iner, ruh-
sal zmlemelerde bulunur. Bireylerin hayat hikyelerinin dourduu trajedi, ya-
zara olaylarn sosyolojik, psikolojik, tarihsel, ekonomik arka planlarn da ele alma
imknn veriyor.
arplmlarda yer alan hikyelerde, noktalama bakmndan tam bir kural-
szlk hkimdir. Hibir noktalama iaretinin kullanlmad arplmlar, bu zelli-
i ile de anlr olmutur. Bilindii gibi, noktalama iareti cmleleri ayrmak, cmle
iindeki duraklamalar gstermek iin kullanlmaktadr. Yaznn okunur ve anla-
lr olmasnda noktalama iaretlerinin katks byktr. zdenren, byle bir tercih-
te bulunma sebebini daha ok o gnn artlaryla ilikilendirerek aklyor. O za-
man yle dnmtm. imdi de ayn eyi dnebilir miyim, ok fazla emin de-
ilim. Bu soru bana ok sorulduu iin ben de bunun zerinde epeyce dndm.
Yani, niye hakikaten o ykler yle oldu. Ondan ncesi yok, sonras yok. Nokta-
lama iaretlerini kullanmadmz baka yerler de olabilir. Bir iddia sahibi deilim.
Olabilir, fakat bu yklerde batan sona kadar noktalama iaretleri kullanlmad.
Sanki noktalama iaretlerini kullansaydm, o ykler, ok sradanlaacakm gibi
bir endiem oldu. Onu da syleyeyim. (Edebiyat Ota, 2006: S. 13)
Dorusu, arplmlarda noktalama iaretlerinin kullanlmam olmasnn
esere ne katt, okura hangi imknlar sunduu tartlabilir. arplmlarda nok-
talama iaretleri kullanlmam da olsa imla kurallarnn ounlukla ihmal edilme-
dii grlyor. Yazda satr balar korunmu, karlkl konumalar -konuma iz-
gileri hari- aka gsterilmitir. (Bunun az da olsa istisnalar yok deildir. Birka
cmlede szcklerin tamamnn byk harflerle yazlmas, ya da baz kelimeler-
de kimi hecelerin kk, kimilerinin byk harflerle yazlmas vb.). Bu haliyle kitap,
imla ve noktalamaya uygun olarak kaleme alnm, sonradan noktalama iaretleri
silinmi duygusunu uyandryor. Okur, ounlukla nerede durmas, nerede devam
etmesi gerektiini kestirebilir. Benzer rneklerini grdmz bu trden metinler
ise, yalnzca noktalama iaretleri bakmndan deil, anlatm imknlar asndan
da farkllk gsterirler. Bu adan arplmlar, imla kurallarnn uygulanmad bir
deneme metin olarak da grlebilir. Bunun yannda, az da olsa kitabn bu ekliyle,
120
farkl okumalara imkn tand da gz ard edilmemelidir. zdenren hikyesinde

ne kan hi kesilmeyecekmi gibi bir sreklilik arz eden anlatm, bu haliyle oku-
yuun kesintiye uramadan devamna frsat tanyor.
Edebiyatta, bilin ak tekniinin uygulanmasyla birlikte bu tarz metinlerin
varl da bilinen bir gerektir. Rasim zdenren ve kua zerinde etkisi oldu-
u bilinen Faulknerin zellikle Ses ve fke roman, zerinde durulmas gereken
bir nem arz ediyor. zdenren de Faulknera olan ilgisini yeri geldike ifade edi-
yor: - Mesela Faulknern romanlar da -ite benim statlarmdan birisidir Faulk-
ner- be alt tane roman da onun var ele gelir. Ses ve fke, Austos I, efendim
Sartoris, Hamlet, Ky.. (Kahraman 2007:168) Ses ve fke roman bilin ak tek-
niinin ustaca uyguland eserlerden biridir. Romann kimi blmlerinde imla ve
noktalamann kullanlmad grlmektedir. Bu ksmlar, bilin aknn youn ola-
rak hissedildii blmlerdir.
Dorusu, zdenrenin arplmlarda hangi tercihlerle byle bu uygulama-
y hayata geirdii ok net olarak anlalamamaktadr. Yazarn bu noktada zihnen
kararsz olduu grlyor. Bununla birlikte, zdenrenin yukarda bahsettiimiz
rportajn devamnda dile getirdii Acaba, onun noktasn, virgln koysak, sra-
danlar myd? Diye bir endiemiz oldu. Noktasn, virgln kaldrdnda, hem
sratli okunuyor, hem de istediin anlam verebiliyorsun. (Edebiyat Ota, 2006:
S. 13) eklindeki szlerinden hareketle, yazarn bu tercihinde, bilin ak tekni-
ine olan ilgisinin etken olduu tahmin edilmektedir. Bilin ak tekniinde gze
arpan, dncelerin mantksal aktan uzak olular, daha ok arm ilkesinin
geerli oluu gibi zelliklere ise arplmlarda pek rastlanmyor. Gramer kuralla-
r ise noktalama iaretleri hari varln devam ettirmektedir.
Rasim zdenren arplmlardaki hikyeleri bunun tesinde daha ok bi-
linle birebir ilikili metinlerdir. Cevdet Karaln tespitleri bu noktada nemli gzk-
mektedir. zdenrenin yklerinde, Hastalar ve Iklardan balayarak, doru-
dan anlatma hemen hi bavurulmaz. Bunu; zaman, mekn ve olayn yk kii-
sinin bilin dolaymndan geirilmesine, bu dolaymn bir yk tekniine dnt-
rlmesine borluyuz. Dil hem bir kurucu unsur (tekniin yaratcs) hem de bir so-
nutur. (Kahraman 2007: 59)
arplmlar oluturan hikyeler dikkate alndnda olayn merkezde yer
ald grlyor. Elbette olayn merkezde olduu hikyelerde metni okunur klan,
merak duygusunu krkleyen ncelikle vakaya bal unsurlardr. Bunun yann-
da zdenren, vakann geri ekildii durumlarda bireyin yaadklarnn bilinal-
t boyutunu, bir anlamda zihinsel macerasn ele alyor. arplmlar btn bun-
larn tesinde kalc yapan yazarn dil kullanmdaki hususiyetleridir. Kitaptaki ilk
hikyeden itibaren srekli bir gerilimin varln hissederiz. Bu gerilimin kaynan-
da yazarn anlatmdaki tercihleri nemli bir rol oynuyor. Rasim zdenrenin bir
yazsnda ifade ettii gibi bir nn iine skm yaanty anlatabilme arzusu ya-
zar duraanln iindeki devinimi yakalamaya yneltiyor (zdenren 2006:145).
Duraanln iinde devinimi yakalayan ykler yazyor zdenren. Bunu sala-
121
mak iin de dili olduka kendine has diyebileceimiz hususiyetler ierisinde kulla-
nyor. Hikye bir sreklilik halinde akyor. Olaylar, hikye kahramanlarnn bilincin-
den geirilerek anlatlyor, olayn geri plana itildii noktada kahramann zihninde-
ki devinim balyor. Yazarn bu gerilimi nasl salad ayr bir inceleme konusu ol-
makla birlikte ksaca denilebilir ki; szck seiminden cmle kuruluuna, benzet-
melere, tasvirlere kadar giden bir slup zellii bunda etkili olmaktadr.
arplmlarda gze arpan dil zelliklerini yle zetleyebiliriz: Noktalama
ynnden kural dlk, hem cmle dzeyinde hem de szck seiminde yerel
unsurlardan da yararlanma. Metinleraraslk (din metinlere yaplan gndermeler,
tasavvuf kaynaklar) bu metinlerde dikkati ekiyor. zdenren, sfatlar olduka iyi
kullanyor:
Gecenin trtl sessizlii hafif bir poyrazn damlarn saaklarnda kard
gizli yumuak slklar ve bir yerlerde baryorlarsa eer kurbaalarn su rltlar-
na karan vraklamalar (s.67) vb. Ya da Bu sokak her an yeni yamur yam
gibidir rk ev ileri hep bir rnek birinin duvar tekinin avlusuna bitiik bir adam
boyu bile olmayan alak boylu avlu duvarlar yklm ham talar dklm sonra
ahap duvarlar (s.135) rneinde olduu gibi.
Benzetmelerden de bol miktarda yararlanyor zdenren. Kimi zaman all-
mam benzetmelerin yapld grlyor: Durup evresine baknd her taraf ses-
siz dz tabak gibi apak grnyordu. (s.18). Kimi zaman ise benzetmenin, un-
surlarndan biri belirtilmeksizin yapld grlyor: Gene kendi dnda gibiydi
gene bir fanus iine kapatlmt da sanki dnya dnda kalmt fanusun dnda
olup bitenleri gryordu da onlara sz geiremiyordu (s. 50).
Sk sk kullanlan tekrarlar metne iirsellik katyor:
Hadi bir sna bakalm dedi bir sna bakalm hadi nasl konuacakm onunla
bir sna bakalm (s.14), kimi zaman metinde szcklerin yukardan aaya sra-
lannda iirsellie yaklaan bir biimsel uygulama dikkat ekiyor:
Adam ardndan baryor ocuun
Rdvan
vanRdVan
Baban aryor lan seni (s.93)
Btn bu anlatm zelliklerinin birliktelii zdenren hikyesinin temelini
oluturuyor.
ahs ve Mekn Anlatmlar

Rasim zdenren, ilk hikyelerinde yerel malzemeye (ahs- mekn-olaylar)
olduka bol diyebileceimiz bir younlukta yer verir. Yerel unsurlar bu kadar yo-
un birebir gereklii ile rtecek ekilde kullanmak dorusu bir yazar iin ilk g-
122
rnte bir risk demektir. arplmlarda yerel szcklerin yannda yer ahs ve
mekn isimlerinin de yerel evreden alnm olmas dikkat ekicidir.
Yazar, ahs anlatmlarnda allmn dnda bir yol tercih etmektedir. Oku-
yucu, hikye kahramanlarn fiziksel zelliklerinden ziyade ruhsal zellikleriyle
tanr. Bu yzden yazar onlar vcut zellikleriyle tasvir etmez. Anlatcnn ayn
hikye kahramann kimi zaman farkl sfatlarla da ifade ettii grlyor. Arasatta
Sabiha; yn, Sabi, Sabicik, kadn, yataktaki kadn gibi isimlerle adlan-
drlr. Sedir Yapranda ne kan ocuk ve berber, Ay Doarken Geceleri
hikyesinin kahramanlar Durdu ve Sultan sadece yaadklaryla okuyucunun zih-
ninde yer eder. D tasvirden ziyade ie ynelmek, yazara onlarn i dnyasnn
gelgitlerini anlatmak iin daha geni bir imkn sunar. arplmlar kitabnda yer
alan ahslarn ortak zellikleri nedir diye sorulsa galiba sknt, kararszlk iin-
de geen yaamlar deriz. Kitapta yer alan btn hikyeler bir huzursuzluun da
yansmasdr adeta. Hikyeler de bu bunalmlarn, kargaann ortasnda doar.
arplmlarda meknlar, ounlukla olaydan bamsz deildir. Hikye
kahramanlar bu meknlarda hayat bulur ya da umutsuzlua kaplr.
Namazdan sonra ii kark bir dinginlikle kt camiden
Sabah balamam daha yeni gne gmten nlarn serpmemi kentin
stne grilik iinde kalenin yeni onarlm burlar gen aslan azlar gibi ak du-
ruyor bu derin grilie kar ve yamur ahmak slatan trnden ince ince vuruyor
yznn derin oyuklarna doru buruuk yanaklarn slatyor ona gemi gnler-
den kalma bir yavuz yamurlu gn anmsatarak (s.113).
arplmlarda birbiriyle benzeen mekn tasvirlerinin bulunmas, hikyelerin
atmosferinin dier hikyelerle birlikte dnlmesini salyor. Yazar vakaya kapa-
l, boucu mekn tasvirleriyle hazrlar okuyucuyu. Tasvir edilen sokaklar, evler bir
birinin benzeri, birbirinin aynsym hissini uyandrr. Bunda yazarn hikyelerinde
gerek meknlar kullan olmasnn etkili olduu dnlebilir. Yazar sylei-
sinde Eserlerimizde yer alan meknlar, genellikle gerek meknlardr. zellik-
le ilk yaynlanan yklerimizde kullanlan meknlarn hemen hemen tamam ger-
ek meknlar[dr], en fazlas bu gerek meknlar stilize etmiimdir. (Edebiyat
Ota, 2006: S.13) demektedir. Bu hikyelerdeki en nemli mekn evdir. Rasim
zdenrenin hikyelerinde ev, aile, kadn, ocuk vb. kavramlar sklkla kullanma-
s dneminin dier isimleriyle birlikte dnldnde dikkat ekici bir nitelik gs-
termektedir. air Cahit Zarifolunun da bu kavramlar sklkla tercih ettii grl-
yor. ocuk, kadn, ana, ve baba szcklerini yine en ok kullanlan kavramlar-
dan ev ve aile ile birlikte dndmzde bir baka merkezi kavram alan or-
taya km oluyor. (Taolu 2008:116) Ev, ailedir, btn vakann gelip dayan-
d noktadr. Rasim zdenren, kk ehirdeki aile zerinden hem toplumsal
gelimeyi hem de bireysel atmay veren merkezi bir aile kavram ortaya ka-
rr. Aile, zdenrende, sosyo-kltrel bir anahtar ilevi grr. Cahit Zarifolunda
ise otobiyografik bir iliki sz konusudur. Rasim zdenrende bunu bulamayz.
123
Rasim zdenren hikyelerinde bozulma daha dorusu arpklk; evin, aile-

nin dzeninin bozuluuyla anlatlr. Bu yzden, bu deimeyi mekn tasvirlerinde
de hissettirir yazar okuyucuya. Sokaa, oradan eve, evden aileye giden bir ar-
plmlktr yaanan...
evlerden yanm keskin soan kokular geliyordu
ri br toprak yollar darack sokaklar inko kaplamalarnn stnde nal
mhlaryla ss yaplm veya plak tahta kaplar kaplarn stnde tahta glgelik-
ler kafesli pencereler aslan tun bal kap tokmaklar. (Arasat, s. 7)
Basma perdeli evler kafesler yer yer rm ve krlmtr krlan yerler
onarlmadan braklmtr bir bakta kimse oturmuyor sanrsn o evde ama altst
olmu bir yaama ykm halinde srp gitmektedir hibir yeni eyann yakk al-
mad ne yapsan o iretilii kaldramadn soluk souk ev ileri ve nakl divan
rtleri ve uygunsuz ve uyumsuz o crlak renkler (Sedir Yapra, s.92)
evler ok yaknd birbirine bazen iki adamn zorlukla sabilecei kadar bir-
birine sokulmulard ve kerpilerin aralarndan sularn szmakta olduunu biliyor-
lard (Imamt Sabah Daha, s. 112)
Ya da Ay Doarken Geceleri hikyesinde:
bu sokak her an yeni yamur yam gibidir rk ev ileri hep bir rnek bi-
rinin duvar tekisinin avlusuna bitiik bir adam boyu bile olmayan alak boylu avlu
duvarlar yklm ham duvarlar dklm sonra ahap duvarlar tahtalarnn ya-
rklarndan komu evlerin ii grnr gizli fsltlar duyulur kulanza syleniyor-
mua (s.135).
Yazarn, mekn vakann iine dhil etmeden, anlatcnn grd ekliyle
tasvir edii de yok deildir. Bu tarz anlatmlarda, mekn hikye kahramanlarnn
zihin dnyasnda hibir etki brakmaz. Biz yalnzca anlatcnn zihninden akan g-
rntleri grrz. Bu tarz tasvirlerde mekn o anla snrl deildir, ann dnda b-
tn hikyenin bir parasdr.
Sedir Yapra isimli hikyede ocuk hzla komaktadr, anlatc ocuun
fark etmedii, fark edemedii meknlar anlatr okuyucuya:
Koa koa gidiyor ocuk
Yarm braklm biriket yaplar geni bo duvarlar rlmemi karkaslar bir
mahrukat deposu urda burada kum ynlar imento izleri ham toprak yollar si-
dik kokusu dar sokaklarn lo serin kelerinde entarilerinin eteklerini emremi
oturan yoksul ocuklar
Nedir bunlar
Ve kentin gitgide kenar ileri ve her yan (s.92)
Ksacas mekan, ahs unsurlar bata olmak zere yerel malzemeyi yeri
geldike hikayelerinde sklkla kullanan zdenren, kendine has diyebileceimiz
124
farkl anlatm biimleriyle hikayesini yeni imkanlara ak tutabilmitir.
Olay Anlatm
Rasim zdenren hikyeye kendi deyiiyle pat diye girer. Yazar,
arplmlarda yer alan hikyelere arpc bir cmleyle giri yapyor. Bu cmle
ounlukla bir vakann ortasna gtryor okuyucuyu.
zdenren, hikyeye bu ekilde balamasn hayatla ilikilendirerek izah
ediyor: Hayatmzn bir ba ve bir sonu var bulunuyordu, ama biz ne bu ban
nerde baladn, ne de o sonun nerde noktalanacan biliyorduk. Yaadmz
hayat bizim iin ba ve sonu mehul bulunan bir referans noktasn ieriyordu.
Nerdeyse diyebileceim ki, insan olarak ezelden gelip ebede uzanan bir yolun s-
tnde bulunuyorduk. Bylece ba ve sonu bellisiz bir hayat srecinde balayan
ve biten her olay, ba ve sonu bellisiz bulunan bir i srece imada bulunuyordu.
(zdenren 2006: 48-49).
Daha ilk cmleden itibaren bir merak duygusu uyandran bu giri cmlesi,
hikyenin ilk cmlesi olmasna karlk olaylarn ilerleyiiyle bu cmlenin okuyucu-
yu olaylarn balangcna gtrmedii, bu yzden de olaylarn asl balangcnn
geriye dnlerle ekillendii grlyor.
arplmlarda geriye dnler hikyenin esas unsurlarndan biri haline gel-
mitir. Hikyede yaananlar, neler olup bittiini anlayabilmek ancak anlatcnn
geriye dnleriyle mmkn olmaktadr. arplmlarn en uzun hikyesi olan
Arasatta neredeyse iki farkl ilerleyi grlr. Birincisi yazarn imdiki zaman ki-
piyle anlatt, ikincisi ise imdi yaananlar hazrlayan sebepleri anlamamz da
salayan gemi ann hikyesi. Yazar sk sk ve kimi zaman da fark edilmesi g
geriye dnler yapar Arasatta. Bu geriye dnlerle olay anlatm yer yer kesin-
tiye urar, araya gemie ait olaylarn anlatmlar girer. Kitabn ikinci hikyesi olan
Sedir Yapragnda da benzer bir girile karlarz. Hikye neredeyse sona ya-
kn bir noktadan itibaren anlatlmaya balanr. lerleyen zamanda geriye dnler-
le olaylarn nasl gerekletii daha net, sebepleriyle birlikte anlalmaya balanr.
Bilincin Gidi Gelileri

arplmlarda yer alan hikyeler biri hari nc ahs anlatc tarafndan
anlatlr. Bununla birlikte, daha nce ifade edildii gibi, anlatlanlar karakterlerin zi-
hin dolaymndan geirilerek anlatlr. Az da olsa anlatcnn dorudan anlatm-
na ahit oluruz. Dorrit Cohnun psiko- anlat diye tarif ettii ey bu trden anlat-
lar iindir. Bu anlatda anlatc ile karakter birbirine ok yaklar. Psiko-anlat dier
bilin sunumu yntemleri karsnda nemli bir stnle sahiptir. Bir karakterin
bilinli dncelerini karakterin kendisinden daha iyi dzenleyip aklamakla kal-
maz, ayn zamanda sze dklmemi, mulk ya da mphem kalan bir ruhsal ya-
am da etkili bir ekilde anlatr. Dolaysyla psiko-anlat, ounlukla, bir karakterin
125
szcklere nasl dkeceini bilmeden bildii eyleri bir anlatcnn bilen szleriy-
le sunar. (Cohn 2008:58) rnein, Arasatta: Gene dardayd kapana kstrl-
m gibi dnenip duruyordu ayn sokaklar umutsuz bir igdyle birka kez Fah-
riye uramay geirdi aklndan ama her seferinde de bilemedii zmleyemedi-
i nedenlerle cayd bundan (28-29). Cmlesinde anlatc karakterin dile getirme-
dii, sebepleri de kendince aklar. Bu tarzda, anlatcnn her eye hkim olduu
cmlelere kitap boyunca rastlamak mmkn.
Bununla birlikte u tespiti de yapmak durumundayz. Yazarn bilinci bir ekil-
de kendini bize gsterir. Ama dierleri zerinde hkimiyet kurmaz. Dostoyevskinin
romanlar zerinde yaplan deerlendirme zdenrenin arplmlar kitab iin
de geerlidir, sanyoruz. Yazarn bilinci bakalarnn bilinlerini (yani, karakter-
lerin bilinlerini) nesnelere dntrmez ve onlara gyabi, nihailetirici tanmlar
yaptrmaz. Kendisiyle beraber ve kendisinin nnde bakalarnn eit lde
meru, tpk kendisinin kadar sonsuz ve ak ulu bilinlerini duyumsar (Bah-
tin 2004:122). Anlatc karakterin bilincine ne kadar hkim olursa olsun, karakter
kendi bilincini okuyucuya bir ekilde hissettirir. Bunu, bata ifade ettiimiz, olay-
lar karakterlerin bilinci dolaymndan geirmesine borluyuz. Diyaloglarda ise ka-
rakterlerin dorudan konumasnn yannda anlatcnn da dedi eklindeki sz-
lerle araya girdii grlyor. Bylelikle anlatc sahnenin merkezinden uzaktay-
ken bile varln hissettirir.
Allah kerim dedi daym Ne diyorsun o arkada araym m
Sen bilirsin dedi anam
Evini de bilmiyorum ya
Gelir mi ki dedi anam
Gelir gelir dedi daym ikirciklenerek Gelir ya niye gelmesin (s. 121).
arplmlarda hem karakterlerin hem de anlatcnn zihninin gel gitleriyle
karlarz. zdenren hikyesinin tipik bir zellii gibi duran bu durum anlatc
asndan zerinde durulmaya deer bir zellik arz etmektedir. Modern yknn
zelliklerinden biri olan i zamann da kimi zaman kesintiye urad grlmek-
tedir. Bylelikle yazar, bireyin i dnyasnn sarsln daha kuvvetli dile getirme
frsatn yakalamaktadr.
Demek oraya gidiyorum diye dnd Acaba oraya m gidiyorum diye m-
rldand (s. 10).
(can cehenneme ben ne yapacam imdi sahi eve niye geldim bir ey var-
d mutlaka bir ey vard bir ey mi vard bir ey var myd gidip Fahriyi greyim tar-
laya o gitsin yoksa alarlar namussuzlar orda olmadm bir anlarlarsa) (s. 26).
Birden ana caddeye niin inmi olduunu dnd inmemesi gerektiini de
ayn anda dnerek dncesi tam byle miydi onu da kesinlikle anlamadan
kendisini evlerin aalarn altndaki glgeye ekti (s. 39)
126
Sonu olarak, Rasim zdenren hikyeciliinin nemli duraklarndan biri ola-

rak grdmz arplmlar, birok adan zerinde durulmas gereken bir nite-
lik arz etmektedir. Kitabn tematik yapsyla birlikte zerinde durulan ekl zellik-
lerin, eserin btn zerinde hkim bir nitelik kazand grlyor. arplmlarda
noktalama iaretlerinin kullanlmam olmas bir yenilik olmakla birlikte bunun
metne yapt katknn sanlann aksine ok arpc sonular dourmad kana-
atindeyiz. Bunu, bir deneysel alma olarak dnmek daha yerinde olacaktr.
arplmlar zerinde yaplan deerlendirmelerin bu noktada dmleniyor olma-
s eserin bir talihsizlii olarak da grlebilir. zdenren hikayeciliinin nemli kod-
larn tadn dndmz arplmlar, bireyin yaad bunalmlar ve bu-
nalmlarn sonucunda ortaya kan gerilimin dile getirildii bir hikaye kitab ola-
rak grmek yerinde olacaktr. Eser birok niteliiyle oklu okumalara ak bir nite-
lik gstermektedir. arplmlar, anlatm imknlar ve ele ald temalar asndan
Rasim zdenren hikyesinin baat rnlerinden biridir.
KAYNAKA
Rasim zdenrenle Hikyesi zerine-1 Konuan: Lemara Abibulayeva,
Edebiyat Ota, S.13, Ekim 2006.
Kahraman, lim (2007), Iyan Kelimeler, stanbul: Kakns Y.
zdenren, Rasim (2006), Yaz, mge ve Gereklik, stanbul: z Yaynclk.
Tacolu, Ylmaz (2008), Kader Hep Erken, Zaman Hep Ge, Cahit
Zarifolunun iiri, stanbul: 3F Y.
Cohn, Dorrit (2008), effaf Zihinler, Kurmaca Eserlerde Bilincin Sunumu, s-
tanbul: Metis Y.
Bahtin, Mihail M. (2004), Dostoyevski Poetikasnn Sorunlar, stanbul: Me-
tis Y.
127
DENZE AILAN KAPI
MEHMET NARLI
Rasim zdenrenin ilk yk kitabnn (Hastalar ve Iklar) 1967de yaym-

landn ve Denize Alan Kapnn 1983te beinci kitap olarak ktn hatr-
larsak, kitaptaki yklerin, yazarn kendi yazma sreci ierisinde belli bir olgun-
luk dnemini yanstabileceklerini dnebiliriz. Byle dnrsek Denize Alan
Kapdaki yklerin, zdenrenin yazarlnn dilsel, biimsel ve tematik zellikle-
rinin ve niteliklerinin bir ortalamas olabilecei kansna da varabiliriz. Fakat bu ka-
nnn ok toptanc bir yaklam yanstacan da sylemek gerekir. nk bir ya-
zarn yklerinin niteliklerini ve etkilerini kronolojik bir gelime izgisi iinde deer-
lendirmek her zaman doru sonularn kmasn salamaz. Bunun farknda ola-
rak yine de diyebiliriz ki Denize Alan Kapdaki ykler, insan ve insann kendi-
ni anlaml klmas problemi, varl ve varln hakikatini idrak etmenin kayna (ki
buna tasavvuf demek mmkndr), anlatmdaki hl ve mekn tasvirleri, ykler-
deki bilin dzlemi, modernliin geleneksel olana basksn sorgulama ve kurgula-
ma alarndan Rasim zdenren ykcln temsil edebilecek dzeydedirler.
Kitabn adna gelince: Yazar kitabn iindeki yk adlarndan birini kitap ad
olarak kullanmaz. Bir yknn dierlerine gre tercih edildii gibi bir san olutur-
mak istememi olabilir elbette. Ama bizce yazar, kitaptaki btn yklere dal-
m temel iletileri birletiren bir balk aram ve bu simgesel ismi koymutur. Ta-
bii bu da yazarn dnya grn, varlk algsn iaret edebilir: Her rmak denize
akar; her insan lme gider; hakikatin para tezahrleri btnne doru hep bir
ak ierisindedir.
Denize Alan Kap, artc bir ekilde Kapy Vuran Kim ve Beklenen
adl iki oyunla balar. Bir yk kitabnn iine (okunmak iin olduu kabul edilse
bile) iki tane oyun neden konulur? zdenren baka oyun yazmamtr; bu metin-
ler kaybolmasn diye koymutur; dnemin sanatsal etkinliklerinde tiyatronun bas-
kn karakterinin etkisinde kalmtr gibi sebepler bulmak mmkn m? Yoksa bu
hareketi baz baka etkilerle mi aklayacaz? Bize yle geliyor ki, yklerdeki
problem alannn oyun olarak da yazlabileceini gstermi ya da hayatn drama-
tiinin kaynann aslnda insann yks olduunu iaret etmek istemitir. Geri
belirtmek gerekir ki kitaba alnan iki oyun da, birka sahne grntsn saymaz-
128
sak hayatn dilini kurmak, birey ile aile ve toplum arasndaki rtl atmay geri-
limin merkezi yapmak alarndan takip eden yklerle nemli bir benzerlik ve bir-
liktelik iindedir.
Kitaptaki Oyunlar Ve ykler

Kapy Vuran Kim
Kitabn ilk metni olan birinci oyundur. Ana ve Ahmet adl iki kiinin diyalo-
undan ve daha ok da Ahmetin i konumasndan oluan metin, kukusuz yarm
sayfalk oda sahnesinin ve araya serpitirilmi bir iki tane hareketin tasvirine ra-
men bir oyun niteliini tamaz. Kald ki Ahmetin konumalar, hakikat olarak sa-
dece lm idrak eden bireyin modern yk iindeki varlna ok daha uygundur.
Metinde dil dzeyinden sz etmek mmkndr: Birincisi gnlk pratikler iin-
deki gramatikal dzey. Annenin seslenii ve olun cevap veriinden oluan ksa
cmleler, aile iindeki muhavereyi yanstmaktan uzaktr. kinci dzey, Ahmetin i
konumalarnda grlr. Grlen odur ki Ahmet, kendisiyle konuurken sradan
iletiim dzeyinin zerinde bir dille konumaktadr; sorgulamakta; yarglamakta ve
hayatn akn farkl biimde anlamlandrmaya almaktadr. Bu dzeyde okur-
la Ahmet, annenin bilmedii bir dilden de konuur. Ahmet, yarglama belki bu-
gn. Yeryzn boaltmam isteniyor. Temyizsiz. (s.7) diye konutuunda okur-
da lm imgesi belirir. Ahmetin, yaamann bir tkeni olduunu dnmesi dile
felsefi bir alan da aar. Metin bu iki dzeyde kalsa, modern bir bireyin lm para-
digmas altndaki kvrann duyurmakla yetinmi olur. Fakat metindeki asl derin
dzey, annenin, kapnn ve uykunun/ uyanmann simgelere dnmesiyle ortaya
kar. Uyku, insann yeryz hayat, kap bu hayattan k, anne ise lm sim-
geler. Hayat bitecek yani uykudan uyanlacak; kap tklanacak yani mhletin bitti-
i duyurulacak ve uyanlacak yani lm balam olacaktr. Kitaplarla konuan ve
onlarn bilgisini gerek bulmayan Ahmet grnts ise, insann btn olanlar ha-
kikat merkezinde idrak etmesini temsil eder. Hakikat kabul ve anne arasndaki
simgesel ilikilendirmede anne karnna dn mitosu da dnlebilir.
Beklenen
Kitabn ikinci metni Beklenen adl oyundur. Birinci metne gre kiiler ve
diyaloglar asndan daha tiyatral bir yap gsterir. Sahne yine olduka yoksul
ve geleneksel bir aile odasdr. 1. Kadn, 2. Kadn, 3. Kadn, Gen Kz ve Hida-
yet adl kiiler vardr. 1. Kadn, 3. Kadn ve Hidayet kardetirler. Hidayet 2. Kad-
nn kocasdr. 1. Kadnn olu Ahmet otuz yl nce lmtr. 2. Kadnn olu Sa-
dk da yllar nce, baz iaretlere gre babas Hidayet yznden evi terk etmi-
tir. Olayn dramas, Sadkn eve dnmesi ve 1. Kadnn onu olu Ahmet olarak
bilmesi veya bilmek istemesi zerine kurulur. nceki metinle ilikilendirilirse, Ka-
py Vuran Kimde lmn kendisi problemken bu metinde lenin ardnda kala-
129
nn leni iinde tamas problemdir. 1. Kadn otuz yldr olunun lmn kabul-
lenememi, onun bir gn kp gelecei umudunu yaamasnn dayana yapm-
tr. Bu oyunda ilkindeki gibi dil, kavramlar merkezinde simgesel dzey olarak ku-
rulmamtr. Bunun bir iki gerekesi olabilir. Birincisi oyunda problemin kendisinin,
bir aile arasnda konuulabilir gereklikle vardr. yal kadn, bir yal adam ve
eve dnem bir delikanlnn bir odadaki konumalarnda simgesel dzey doal ola-
rak geri ekilecektir.
Ocak
Kitabn ilk yks Ocaktr. Merkezdeki birinci kii tarafndan anlatlan yk,
bir eve dn yksdr. Bir sebeple hapse den evin gen adam cezasn ek-
mi eve dnmtr. Fakat bu dn, evine, anne basna eine ve doumuna ta-
nk olunamayan evladna hasret bir adamn heyecann yanstan bir dn de-
ildir. Evine gelen adamn iinde bir arlk, bir ekiniklik vardr. Gemi gnlerin
meknlarna, yaanmlklarna duyulan bir zlem kmldar gibi olur adamn iin-
de; fakat adam zlenecek ey miydi bu kepazelik diyerek tasvir edemedii dur-
gun bir i atma yaadn duyurur. Hissettii zleme de bir anlam verememek-
tedir. Ev ahalisinde de heyecanl bir bekleyi yoktur ya da herkes, iindeki hasreti,
sevgiyi trensel davranlarla da vurmamak gibi bir gelenein iinde bym-
tr. Hapishaneden kan adamn babasnn elini ptkten sonra ocukluundaki
babasna uzanmas bir i krklnn izlerini tar: Demek buydu babam. O hrn,
uslanmaz, adam. Yllar. Un ufak edilen her ey. Krlp dklen. Eskiyen. Yitip gi-
den (s.28). Bu kesik ve irek ifadeler, dnenin ve karlayanlarn gemite yaa-
dklar ve hl iinde tadklar eksilmeleri, krlmalar ve belki dile getirilemeyen
pimanlklar iaret ederler. Evine dnen gen adam odaya girdiinde srt anne-
sine ve babasna dnk einin bir bebek emzirdiini grr. Bu doduunu bildii
ve henz grmedii ocuudur. (Fakat tam da burada kurgusal bir bolua dikkat
ekilebilir. ykde konuan zne sanki yllardr evden uzaktadr. Oysa ocuunun
doumunu grmemesi iin en azndan ei hamileyken ieri dmesi gerekir.) Ge-
lenein db gerei kadn kocasyla konuamaz ve baba da ilk defa grd o-
lunu kucana alp sevemez. Baba bunu bildii iin gelininden torununu ister, bir-
ka kelimeyle sevgisini ifade eder ve adn tekrarlar. Maksad ocuun adn ba-
basna duyurmaktr.
yknn son cmleleri, yk boyunca iten ie devam eden ekinikliin, ya-
bancln ve soukluun kkenlerini iaret eder. Adam hapishanede rd bon-
cuktan tespihleri, para keselerini vesaire karr. Babann tepkisi bunlarla m u-
ratn.. halclk ne renseydin (s.30) eklinde olur. Anne balamayn gene di-
yerek araya girer. Adamn hapishaneye dme nedeni belli deildir. Ama sebep
her ne ise, gen adam, yetenekleri, ileri asndan ocukluundan beri baba-
s tarafndan onaylanmadn daima ar bir yk olarak iinde tamaktadr. B-
tn duygularn sessizlikle rtld, davranlara sindii bir ykdr Ocak. in-
de sevgi, sitem, hasret tayan en canl kelime, elini ykayan kocasna havlu tutar-
130
ken ein syledii hayn kelimesidir.
Sabahn Seher Vaktinde Aman

Bu yk, sakin, sradan, mtevaz ve taral bir derinlii sessizliinde ta-
yan bir kasaba evinde ak duygusuyla tanan bir delikanlnn yksdr. yk-
nn anlatcs, ta bir evin rtl perdeleri ardndaki bir kza k olan delikanl-
nn, gn domadan evvelki uyann (belki de hi uyumadan uyann), o gn-
den evvelki geceyi ve geceleri kendi iine aslm bir halde yaayn, mevsimi,
evini, bahesini, ehrini, ehrinin eitli meknlarn alglayn anlatmaya koyu-
lur. Bu anlatmda zamann meknn ve insann daha ok gzleme bal olarak ve
bir btnlk iinde tasvir edildiini syleyebiliriz ama anlatcnn yknn giriin-
de meknn her hangi bir tara kasabas olarak alglanmas iin bir kasabaya da
benziyor buras, byk bir kentin varouna da gibi ifadeler kulland da grlr.
Bu ifadelerin, ne fark eder bir taral gencin ak alkants iinde kendi varln
araydr anlamn iaret ettiini dnsek, yknn ikinci sayfasndan itibaren
mekn aslanl park, bop sitil terzisi parka yakn sanat okulu [buras Maratr] ile
yaanlan belli bir kasaba olarak belirginleir.
yk sona erdiinde ne byk bir tara anlats kalr okur da ne de bir byk
ak dram. Fakat iki etki brakr yk: 1. Bym, olgunlam ve modern haya-
tn iinde muhafazakr bir konum edinmi taral insanlar bu ykde masum, e-
kinik, duygulu genliklerini hatrlamann hznl tadn yaayabilirler. 2. Genlik-
te uykusuz brakan, ehrin caddelerini parklarn geceler boyu dolatran uzaktan
ak alkantsnn aslnda insann kendi bireysel ve sosyal varln kavramasn-
da doal bir sre olduunu sevimlilikle kabul ederler. yknn, bahe itinden
sz eden ve babaya oulun olur baba diye verdii iten bir tepkiyle sona erme-
si, yazarn genlikteki ak dalgalanmalarnn nasl durmas gerektiini iaret eder.
Bir Adam
Bir Adam adl yk, kitaba ad olarak seilen Denize Alan Kap niteleme-
sindeki simgesel iletiyi tayan yklerin ilkidir. Bu ve bundan sonraki be yk-
nn ortak ana problemi, bilinle ya da sezgiyle kendi varlklarnn hakiki anlamn
arayan insanlardr. Kasabada veya byk ehirlerde tamamlanmamlk, kirlilik ya
da yalnzlk duygular altnda ilerindeki huzursuzluu dindirecek bir deniz ararlar.
Bu denize alacak kap da tasavvuftur.
yk mekn tasviriyle balar. Pis sularn akt bir derenin, Hititlerden kal-
ma bir kalenin, ehrin orta yerinde ta bir medresenin ve onun yannda bir ulu ca-
minin, oradan biraz aaya doru inince zahire pazarnn bulunduu bir Anado-
lu kasabasdr bu mekn. yknn hikyesi ise zet olarak yledir. Muhtemelen
gen bir adam, zahirelik buday almak iin evinden kar; o dedii bembeyaz
ve gbeine kadar uzam sakal olan bir ihtiyara rastlar; bunun zerine ocuklu-
131
unda dervi dedikleri bir adam hatrlar; zahire pazarna varr; ald budayla-
r kiralad eekiyle eve gtrrken aklna evden ktnda grd adam ge-
lir; adamn mescide gittiini dnr ve kendini mescitte bulur; mescitteki ihtiyar,
gen adamn iinden ne geirdiini bilir ve ben o adam deilim; gm olma-
sayd seni ona gnderirdim ama akam bize gel, ona benzeyen bakasyla kar-
larsn (s.52) der; gen adam, akn ve ii titreyerek evine dner; hemen iine
koyulur ve evkle akamn gelmesini bekler.
yk bu kurgusuyla, ana kurgunun iine yerletirilmi kk srl hikyeleriyle,
sradan hayat ve bu hayatn iindeki gizemli taraf veren anlatmyla tipik bir m-
rit hikyesine benzer. Kendi sradan, sakin ve mtevaz hayatn yaayan zne,
srl simgelerle karlar ve iinde cezbeden bir zneye veya simgeye kar y-
nelme hissi duyar. Bu his, bazlarnda bir merak olarak alglansa bile esasen ara-
yan znenin iine doan bulma ilhamdr. Peki bulunca ne olacaktr? ykde
bunun cevab yoktur. Bu ekilde yorumlanabilir: 1. yky okuyan (dinleyen
de diyebiliriz) kiiler, bu tr hikyelerin, insanlarn hayatlarnda nasl deiiklikler
yaptklarn kendi hayatlarnda gzlemledikleri iin bulunca ne olacan zaten bi-
lirler. 2. Bulunca ne olduu hl ilmine girdii iin yazmakla anlatlamaz. 3. Bu-
lan insann hangi zaaflardan veya kusurlardan arnd bundan sonraki ykler-
de grlebilecektir.
yknn, halk arasnda yaygn olan mrit anlatlarna benzediini syledik
ama bu ykde kendini anlatan kiinin anlatm dili dikkati ekmektedir. nk y-
kdeki zne, evine kaynatlacak bulgur gtrmek zere arastaya giden muhte-
melen okuma yazmay bilmeyen veya sadece bilen bir kii. Bu kii yaad srl
bir tesadf, karlamay elbette anlatabilir. Fakat bu znenin, bamn stnde
ktan bir bulutun heybetle reklendiini ok nesnel bir biimde hissettim veya
iinde bulunduum konumun samalamas gerekiyordu; ama nedense byle bir
samal duyumsayamyordum eklinde konumas mmkn grnmyor. Bir
ehirde satn alnan budayn eekiyle eve gnderildii bir zamanda bir taral-
nn konum, nesnel, duyumsamak eklinde konuabilmesi ve altndan lam su-
larnn akt bu yola belediyemiz Paris caddesi demeyi layk grm eklinde bir
modernlik ironisi yapmas mmkn grnmyor. Buna bir de anlatan kiinin iro-
nisini eklemek gerekir: yleyse ortada dinledii veya yaad bir olay gelenek-
sel formlarla anlatmay dnen ama bunu dnrken kendi dilinden de vazge-
emeyen bir yazar var.
Karlama
Karlama yks, Bir Adam yksnn devam niteliinde dnlebi-
lir. nk o yk, aradyla karlamas iin gen adamn akam bir yere a-
rlaca haberi ile bitmiti. Bu ykde gemiin sorguland giri sayfalar atla-
nrsa, gen adamn arlmasyla balar. Fakat eer yazarn byle bir nehir yk
yazmak niyeti varsa iki ykdeki gen adamlarn farkl dil ve zihin dzeylerinde
132
olduklarn fark etmesi gerekir. Biz iki yknn en azndan srl bir ilhamla arayan
gen adamlar asndan birbirinin devam olduunu belirtip Karlama yks-
ne geelim.
yknn, srr, huzuru veya anlam arayan yklerin ikincisi olduunu syle-
mek durumundayz. Bu yk, znenin apak aramaya baladn bildirerek ba-
lar. ykdeki gen adam bulmay hi dnmeden ve bulacan ummadan; ara-
makta olduunun bilincinde olmadan (s.55) arar. Bu ykdeki arayan zne Bir
Adamdaki zne gibi birden bire cezbedici bir kuvvetin ilhamyla hareket eden
zne deildir. Bu zne, btn yaadklarn, okuduu ynla kitab sorgulayan,
beklediklerinin, kavutuklarnn, uruna ynla aba harcadklarnn, yalnzlkla-
rnn, zevk veren yaantlar olarak sunulanlar yapm olmann, gece hayatlar-
nn, insann iindeki dip boluu doldurmadn fark eden; bu fark edile zihnen
ve kalben derin bir deiimin eiinde olduunu duyumsayan bir znedir. Eiine
geldii deiim bekleyii, her eyi deersizletirmitir. Bilincine varmasa da bekle-
yiinin gizemli bir bekleyi olduunu sezmektedir. Sanki bir gn arlacaktr. Ni-
hayet bir telefon gelir. O akam onu armaktadrlar. Kim nereye armaktadr?
Zaten bu soru da nemli deildir. nemli olan arlm olmaktr.
zne arld eve vardnda nazik tavrlarla hareket eden, fsltlarla ko-
nuan, ayaklarnn ucuna basarak yryen, ou sakall olan bir kalabalk grr.
Btn bu kibar ve huzurlu insanlar iinde onu grr ve hemen tanr. nceden ta-
nkl, grml, konumuluu olmadan tanr. Tanr ve tanmsz bir istek-
le ona doru adeta akarak ellerine sarlr. O, yani eyh, elinin plmesine izin ver-
mez ama srtn svazlar. Bu andan itibaren gemi btnyle silinmi; zaman ta-
rihselliini kaybetmi; meknn btn hatlar silinmitir. Her ey, yaamak, lm,
kt, iyi, bilinmez bir dengede eitlenmitir. Ortada snrsz bir mekna, o meknn
iindeki insanlara sinmi bir sevin, bir lt, bir olgunluk vardr. Gen adam a-
rml ve kabul edilmitir.
Anlald gibi yk, nasibi olan tlibin mritlie kabuln tasvir eden bir y-
kdr. Bu haliyle aslnda yknn kayna mritler arasnda dolaan mucizev,
cezbeli, kerametli hikyelerdir. Yazar bu hikyelerden birini kendi dili ve tasavvu-
fa bak asyla yeniden kurmaktadr. Sylemek gerekir ki bu tasavvuf ykler-
de farkl olan nerdeyse sadece kullanlan dildir. Bu dil, arayan znelerin kendileri-
ni anlatmalarna daha fazla imkn vermektedir.
O Zaman
yknn son cmlelerinden anlaldna gre derghta sohbet eden mrit-
lerden birinin ocukluunda yaad bir dram anlatt bir ykdr O Zaman.
simler aka verilmese de hikyenin, Maran Fransz ve onlarla ibirlii ya-
pan yerli Ermeniler tarafndan igal edilmek istendii zamana ait olduu rahatlk-
la anlalmaktadr. Yerin karla kapl olduu bir k gecesinde, dmann ate hat-
tnda kalmamak iin ehir halk evlerine kapanmtr. Hikyeyi anlatan zne, ba-
133
bas, amcas, dedesi evin iindedir ve dary gzetlemektedirler. Bir kadn ocu-
uyla dman ateinden kamak iin hzla komaktadr. Soka gzetleyen d-
man kuvvetler zerilerine ate am, kadnla ocuk ayr ayr yerlere savrulmu-
lardr. Evdekiler ocuu almak iin darya admn atar atmaz, kurun yamuru
balamtr. Gece bittiinde artk sa kalan ne ocuktur ne kadn. Anlatan zne
hikyeyi yle bitirir: imdiki halim olsa, rabta nedir bilebilmi olsam kormuydum
o bebek lsn. Efendimin himmetiyle atmaca gibi kapardm ki keferenin ruhu bile
durmazd. (s.68).
Hikye bir taraftan bir ehrin yaad felaketi ve bu felaketin iindeki insa-
ni dram yanstrken, bir taraftan da mridann hafzasn yeniden deerlendirii-
ni anlatr.
t
Bu yk tasavvufi eitimdeki nefs ve irade atmas zerine kurulan bir y-
kdr. nsan, eitli arzularna tutsak etmeye alan nefsin it simgesiyle anlat-
lageldii, yorumlanageldii bilinmektedir. yknn anlatlan znesi, bir ittir. Fakat
yine bir kurgu krlmas var ykde. lk sayfada it, kendi sahibine isteklerini direten,
istekleri yerine gelmeyince saldran, saldrnca sahibinden krba yiyen, krbalan-
dka korkun dileri ile srmaya alan bir ittir. Hatta sahip olan zne iti kudur-
duu anda efendisinin ayaklarnn dibine frlatmak (s.69) ister. Birinci sayfadan
sonra ise it, kendi bana bir zne olarak grnmeye balar. Korkun bir hrs ve
doymazlk iinde kvranan it, her kemiin, her et parasnn peinde koar. Bir at
aralnda yaayan itin, btn bu doymazlklarnn en irkefi, en ldrtcs ise bir
kadnn bedenine duyduu alktr. Kar evde oturan kadnn akam eve dnme-
sini bekler; soyunup dknerek yatana uzanan kadnla birlikte olmann aly-
la kvranr; inler; kadnn uzuvlarn grdke ter ve ehvet kokusuyla irkeflemi
yatana uzanr. yknn son sayfasnda it, yeniden baka bir znenin iinde g-
rnr. Kendi karanlk, pis kokulu at odasnda kendisinden tiksinen zne iinde-
ki iti kusmak ister. Kusarak atlan itten kurtulduunu dnen zne rahatlar gibi
olur fakat ayn zamanda kendisine asl maharetin itten kopmak deil; onun tas-
masn elinde bulundurmak olduu sylenmitir. O da kalkar ykanr, iti topraa
gmer ve temiz bir ekilde uyur.
yknn tasavvuf eitimindeki nefis terbiyesini anlatt ak da olsa, it, ak-
lmza Dostoyevskinin Yer Altndan Notlarndaki zneyi artrr; ehrin bir ka-
ranlk noktasnda bir bodrum katnda yetersizlikler ve imknszlklarn oluturdu-
u kaslmayla ktclleen zneyi. Bu armla yazarn, tasavvufu, neden mo-
dern bireyin felsefi, psikolojik diliyle yorumlamad sorusu taklyor. Bu kitaptaki
yklerin gen adamlar bazen ehir iinde ve hayatlarn sorgulayan zneler ola-
rak grnseler bile, entelektel birikimler olan, modern bilincin eitli aamalarn-
da konaklayan ve hibir konakta kalamayan bireyler deildirler. zdenrenin di-
er birok hikyesinde ve denemesinde modern bireyin felsefi, psikolojik ve mistik
134
kaynaklarna eildiini bildiimiz iin, yazarn bu kitapta, tasavvufi yola girii sr

ve nasip iinde geleneksel anlatmla bilerek snrl tuttuunu dnebiliriz.
teki
Bu ykde arayan zne, byk bir ehrin yalnzl iindedir. ehrin iinde
hep ayn yalnzl, kimsesizlii, anlamszl yaayan znenin anlatm birbirinin
ayn olan bir gece balangcnn tasviriyle balar. znenin evinden ya da odasn-
dan ksa bir saz uvertrnden sonra acemi, kart ve bet bir kadn sesi duyulmakta-
dr. Sanki akam, birtakm insanlar lo odalara, ksz salonlara, gizli, pis koku-
lu birtakm sokak kelerine tktrmaktadr. Bu akam bir trafik kazas etrafnda
toplanan insanlar arasnda birden kendine bakan ela gzlerlerle karlar. zne
onun baklarna karlk vermek yerine iinde onunla birlikte olmak veya onun ta-
rafndan arlmak gibi bir duygunun basks altna girer. Bu aptalca duyguyu dur-
durmak istese de kadnn ona gel demesini hatta seni lgnlar gibi seviyorum de-
mesini hayal eder. Evine ya da maarasna dner, bir kda bir eyler yazar ve
apartmanlarn karanlk karanlk ykseldii caddeye kar; ara sokaklardaki mey-
hanelerde, lokantalarda, barlarda, pavyonlarda kokular yaylr. Birden biraz nce
yazd kdn elinde olduunu fark eder; yrtar atar. Gece bir ekilde bitmitir.
Sabah ay iin girdii pastanede hl aklnda akam grd kadn vardr. zne
bunu sevgi ihtiyacna balamak ister ama phelidir; bu bir sevgi aray deil bir
ehvet arzusudur; kendisine seslenen kadnn etidir. Birden geceki kadnn kendi-
sine bakarak pastaneye girdiini grr. Kadn bir eyler alr ve kar. Gen adam
peine der ama izini kaybeder. Sokak sokak aptalca kadn arar. Bir dilenci g-
rr ve cebinde ne kadar olduunu bilmedii bir miktar paray onun avucuna bra-
kr. Dilenci hi de allmadk bir ekilde ya Rezzak ya Rezzak diye arkasndan
seslenir. Gen adam nasl oluyorsa birden (ki ok hzl ve beklenmedik bir giri-
tir) Hzr imgesi iinde mrit ve mrit ilikisini dnmeye balar. Meerse gen
adam ehrin labirentleri arasna skm bir mrittir ve kendisine her grdn-
de mridini greceksin demilerdir. Ama kendisi tersini yapyordur. Yoksa o ka-
dn bir sanr myd hatta o kadn o muydu (mrit)? Tam o srada oturduu ban-
ka bir kadn da oturur. Bu, o kadndr. Konumaya balar kadn, fahie olmad-
n sadece setikleriyle birlikte olduunu falan anlatr. Gen adamn sokak sokak
kendisini aradn, kendisinin bedenini arzuladn bilmektedir. te buradaym
der kadn. Gen adam mthi bir rperti ve korkuyla oradan uzaklar. Evine d-
np secdeye kapanacaktr.
Bu haliyle teki yks, her geceyi kadir, her grdn Hzr bil retisi
iine yerletirilmi bir mrit yksdr. Fakat snav kaybedilmemitir. zne, ehrin
yalnzlnn, arzularnn ayartclndan kurtulup inancna ynelmitir.
135
ekirgeler
Kitabn son yks olan ekirgeler de tasavvufi varlk alglan iinde ve
tasavvufi eitimin simgeleri etrafnda kurulan bir ykdr. Mekn yine bir tara ka-
sabasdr. zne yine bir mrittir. Fakat bu kez seyr-i sluk yolculuunun ilk basa-
mandaki mridin kendini sorgulamas, epey yol alm bir mrit arkadann, te-
vekkl de aan bir tecrbeyle hayattayken lm yaamas ile kendini gste-
rir. Her benlik lm tadacaktr ama lm gelince benlik kendisinde olmayacaktr.
yleyse benlik lm gelmeden lm tecrbe edecektir. Bu tecrbe nefsin ayar-
tc buyruklarna kar alnan son tedbirlerden biridir. nk lm yaayan insan
dnyann ayartc arzularna kar kaytsz olacaktr.
Cumali, arkadann btnyle hazrlkl, btnyle tereddtsz ve rpertisiz
bir ekilde kendi mezarn hazrlamas karsnda hayranlk ve mahcubiyet duyar.
Arkadandan ayrldktan sonra camiye gider, bir kede namazn klar ama ken-
di iindeki sorulara, teslimiyetlere ve tereddtlere dnmeyi engelleyemez. inden
alamak gelir. Bazen girdii yoldaki bilmezlikleri ve acemilikleri ile gln duruma
dtn dnr. Gln durma dmekten korkmasna zlr. Aslnda gln
duruma dmekten korkann nefsi olduunu dnr. O halde iradesiyle kendini
gln duruma m drmelidir? in iinden kmak kolay deildir. Yrrken elli
admda ka kere Allah diyecektir. Ona, insann bu sre iinde saysz kere Allah
diyebileceini sylemilerdir. Tam olarak nasl ilerleyeceini, benliinin sorgula-
rndan basklarndan nasl kurtulacan bilmeden dolap durur. Hi korkmayaca-
bir mertebeye gelebilir miydi? Belki ama bazen nne kan imtihanlardan ge-
emiyordu. Misal az nce duvardan yere den adama sarhotur diye yardm et-
memiti. Bu halde evine dner. Annesinin seslenmesini duymaz. Annesi deli ola-
caksn olum der. Cumali irkilerek kendine geldiinde iinde bir sevin vardr.
zetlersek, Denize Alan Kap, iki oyun ve sekiz ykden oluuyor. Kitap-
taki birinci oyunun ve yklerin tamamnn ortak zellikleri ve nitelikleri konusunda
yaplacak en temel belirleme, metinlerde merkeze alnan btn kiilerin gen ol-
malardr. Genlerin tamam da kendi hayatlarn, kendi tecrbeleri, gemileri ve
haldeki skklklar arasnda sorgularlar; iinde kaldklar maddi dnyada sorula-
ra cevap verilemeyeceini sezerler. Kapy Vuran Kimdeki Ahmet, hakikat olarak
sadece lm idrak eder; bu balamda oyunda uyku, insann yeryz hayatn;
kap, bu hayattan k; anne ise lm simgeler. Ocak yks, hangi sebepten
hapishaneye girdii belirtilmeyen bir gen adamn yks olarak grnr, fakat
dipte btn duygularn sessizlikle rtld, davranlara sindii bir tara yks-
dr. yknn iinde sevgi, sitem, hasret tayan en canl kelime, elini ykayan ko-
casna havlu tutarken ein syledii hayn kelimesidir. Sabahn Seher Vaktinde
Aman yksnde bym, olgunlam ve modern hayatn iinde muhafazakr
bir konum edinmi taral insanlarn, masum, ekinik, duygulu genlikleri ne -
kar. Kitabn bundan sonraki alt yksnn tamamnn kayna tasavvuftur. Alt
ykde merkez problem, bilinle ya da sezgiyle kendi varlklarnn hakiki anlam-
n arayan gen adamlarn yaadklar hallerdir. Bu insanlar, kasabada veya byk
136
ehirlerde tamamlanmamlk, kirlilik ya da yalnzlk duygular altnda ilerindeki

huzursuzluu dindirecek bir deniz ararlar; deniz, tasavvuf idraktir. yklerde fark-
l olan meknlarn ve arama vastalarnn deimesidir. Bu yklerin halk tasavvu-
fu geleneindeki mrit hikyelerinden temel fark dilleridir. yklerin modern dili,
arayan znelerin kendilerini anlatmalarna daha fazla imkn veren bir dildir.
137
YUSUFUN KUYUSU
TUNA UYSAL
.. ve bir kervan kageldi;

kervanclar sucularn su kuyusuna gnderdiler;
onlardan biri kovasn kuyuya salyordu ki
orada Yusufu grd ve Ne ksmet! diye bard..
(Yusuf Sresi, 19)
Yaznn asl ilevinin hayatta ikin bulunan anlamn kefedilmesi olduu-
nu belirten Rasim zdenren, bir nevi varln genlerine ilemi olan aray, sor-
gulama, anlamlandrma abalarn dile getirir Kuyuda. Hibir zerrenin hareket-
siz kalamad evrende insan da devinim halindedir. Cevab mphem sorular yk-
lemitir heybesine, derviane dolanp durur yeryznde. Ter dker, susar, bitkin
der, aya taklr ve yuvarlanr kimi zaman kuyulara. Kuyu karanlktr, dipsizdir,
krdr, Yusuflar grebilsin diye. Zulmetin en koyu tonu arpar gzlerine, aydnl
zlesinler diye. aresizdir Yusuflar, kstrlmtr. Ve kervanclarn kovas da i bu
vakitlerde salnr kuyuya..
Otuz blm olarak dzenlenmi uzun ykmzde, on sekiz saatlik tren
yolculuundan sonra, gecenin bir yars ehre inen Yusufun anlar dillendirilir.
Bir syleisinde kiinin yaad anlar anlata anlata bitiremediini dile getiten
yazar (zkan 2005), Kuyu yksnde de ayn metodu uygulamtr. Ona gre
an anlatma abas gereklii btn veheleriyle gstermeye zorlar, hem de bo
lafa meydan brakmadan. (zkan 2005) te biz de bu ykde -zellikle de son-
lara doru- vakann yavalayarak Yusufun ruh lemine dallar yapldna tank
oluruz. Yusuf, evinden yurdundan ayrlr, bir ey aramaktadr. Arad tekkededir.
ehre indii saat tekkeye varmak iin uygun deildir, geceyi geirebilmek iin
bir otel arar. Baka yolcularla paylamak zorunda kald odasnda huzursuzdur.
Yatanda dnp dururken zihni, insan nedir, var olmak nedir sorularna cevap
arar: oktandr kafasna taklp kalmt bu soru. Geceleri yatana yattnda
kalbinin atlarna kulak veriyordu: kalbi, gl vurularla, uzaklardan duyulan bir
davul tokma gibi vuruyordu, fakat onun srekli, bitmeden, durmadan nasl vura-
138
bildiine hayret ediyor, gnn birinde bu vurular duracak olsa ya da en azndan

yle bir durmay denese bu duruu nasl nleyebileceini bilemiyor, o zaman
nasl da aciz, umarsz bir yaratk olduunu derinden kavryor, ba dnyordu.
Yaam nedir, varlk nedir sorular onun iin stesinden gelinemez, dev, korkutucu,
sarsc sorular olarak bekliyorken, o, bir anda bu sorular bir kenara itip ayrntlarla
uramaya balyordu89
Bu sorularla megulken uykuya dalar. Garip ryalar grr. Ryasnda tekrar
bir otel odas aramaktadr. Erkeklerin giyinik, kadnlarn yar plak olduu bir ote-
le girer. Amac elenmek deil, sadece dinlenmek olduu iin kendisine oda ve-
rilmez. Daha sonra bulduu ve geceyi geirdii otelde ise, okur hi beklemedii
bir sahneyle karlar: zerinde sadece donu olan plak bir kadn, yatan-
dan kalkm, pencerenin karsndaki lavaboya doru yryordu. Lavaboya gelin-
ce donunu kard, bacann birini yukar kaldrp lavaboya yerletirdi ve tek aya-
zerinde durmu olarak tpk bir kpek gibi iemeye balad. (s. 17)
Uykuya dallarn, uyanlarn, ryalarn net olarak birbirinden ayrlmad
ykmzde Yusufu bu defa koridorda buluyoruz. Ak kalan musluu kapatmak
iin tuvaletin kapsna geldiinde zerinde gecelii, ellerini ykamakta olan bir ka-
dna rastlar. Kadn ona odasn gsterir ve kapy ak brakr. Yusuf kadnn ar-
dndan ilerler. Elindeki biberonu masaya brakan kadn, birdenbire, kendisini terk
eden adamdan, yatan alt ucuna, bir sepete yerletirilmi iki aylk bebeinden,
tekrar gebe olduundan bahseder. aresizdir ve Yusuftan medet ummaktadr:
Ne istersen veririm, diyordu kadn, bakalar gibi yapma sen, beni brakma. Yu-
suf acyarak bakyordu ona. Umarszln snrlarn oktan amt bu kadn, s-
nacak yeri yoktu, bir frtnada eline naslsa bir rmcek ann iplii gemiti ve
ona tutunmak istiyordu. (s. 28)
Daha isminden balayarak metinleraras ilikinin youn olarak hissedildii
Kuyunun ilerleyen sayfalarnda, asrlar ncesine yaplan bir dier atfa ahit olu-
yoruz: Kadn kalkm, kapy rtyordu. ocuun sepetini yataktan alp sandal-
yenin stne brakt. Elinde bir tlbent vard. Tlbentle sepetin stn rtt. Yu-
suf, niin rtyorsun ocuu, diye sordu. Hava scak deil mi? Kadn, ondan uta-
nyorum, dedi. Yusuf, ama uyumu o, dedi. Kadn, bak srt dudaklaryla ince-
cik glmsedi: Ondan utanyorum, dedi yeniden.// Ne yapyorsun, diye fsldad.
Soyunuyorum, dedi kadn. Adn ne senin diye sordu Yusuf, Zeliha m? Kadn a-
rarak bakt delikanlya: Evet, dedi, nereden biliyorsun? Benimki de Yusuf, dedi
Yusuf, bilmiyorum, yle aklma geldi. Ne tuhaf diye kkrdad kadn, kimmi Zeli-
ha? Karn falan m? Msr maliye nazrnn karsyd o, dedi Yusuf Binlerce yl-
lk bir olay bu, dedi Yusuf, ite o Zeliha, Yusuf aleyhisselam odasna arn-
ca odada bulunan bir heykelin yzne bir pee rtt. Yusuf aleyhisselam da ona
89 Rasim zdenren, Kuyu, stanbul: z Yaynclk, 1999, s. 13. Yazda sayfa numaras gsterilen alntlar bu
kitaptan yaplmtr.
139
heykelin yzn niye rtyorsun diye sordu. Zeliha da, ondan utanyorum, onun
iin rttm, dedi. Yusuf da ona, sen bir ta parasndan utanyorsun da ben her
eyi gren rabbimden utanmaz mym, diye cevap verdi. (s. 23-24)
Ve ucuz otellerin Zelihas elleriyle iteleyiverir Yusufu kuyuya, imdi yuvar-
lanmaktadr Yusuf Rabbinden gelen yardm ve ilhamla nefsin ve arzularn kar-
snda dimdik duran evvel zaman Yusufunun ahir zamandaki ada nefs-i em-
mare ile nefs-i mlhime arasnda skmtr. Esfelessafilinle eref-i mahlkat
sarkacnda ac ve mit dolu bir salnmdr Yusufun varl. Nefsinin arzular ikide
bir de iine dt bir kuyudur. Bir girdap gibi ayana dolanp iine eker. Dn-
ya, anszn uurumlaveren tehlikeli bir imtihan alandr. Yanl bir adm kuyuya
dtr. (Trkdoan 2007: 175)
Her iki Yusuf da kuyuda kaderine terk edilir. Ancak Hz. Yusuf lah yardma
mazhar olur. O, mtevekkil olmakla huzur iindedir. Oysa Yusuf peygamberin y-
kdeki ada kendi bann aresine bakmak zorundadr. Mercan gzl sanlarla
burun buruna gelir, koklar, sanlarn sert byklarnn yanaklar zerinde oyna-
tn duyumsar (s. 75) da ne yapacan bilemez halde debelenip durur.
te tam bu noktada, dlerle iplik iplik dokunan yknn kahraman, Onun
gibi yldzlar arasnda bulur kendini. Hz. Yusufa secde eden yldzlar bu defa alr-
lar Yusufu karlarna aslan dnencesinde, tm hametleriyle kapkara sakalyla
aslan yeleli bir erkek gzeli, bir ay paras.. mehtap gibi aydnlk yz glmse-
yen mridini sunarlar ona.
Dikkat edince bu erkein altn bir taht zerinde oturmu olduunu gryor,
o anda kendisi de iri kara uyuz bir kpek biimine dnyor, kpek kendini bu
adamn ayaklarnn dibine atyor, o anda adamn elinde bir krba peydahlanyor..
krba kadn salarndan rlm.. kpek o krba kendine vursun ve ikiye bisin
diye bekliyor.. ama adam szsz bir konumayla daha bu iin vadesi gelmediini
fakat yaknda geleceini ve o krbacn vurularyla eitileceini bildiriyor. (s. 37)
Burada -kitabn ilk sayfalarnda lavaboyu kpek gibi kullanan kadn say-
mazsak- ilk defa karmza kan kpek motifinin bundan sonraki sayfalarda da
sk sk ilendiini gryoruz. Bu balamda, neden kpek, baka bir yaratk de-
il sorusu aklmza gelebilir. Bunun cevabn, Kuyu hikyesinin anlatm zellikle-
ri zerine bir alma yapan Ylmaz Taolundan alalm: slam kltrnde k-
pek, baka birok anlamnn yan sra kiinin i benlii de diyebileceimiz nefs
kavramn sembolize etmektedir. Nefs, dnya nimetlerine duyulan ihtirasn, a-
gzlln, ehvetin kayna durumundadr. Bununla birlikte o ayn zamanda z
kiiliin ayrlmaz bir parasdr. Dolaysyla onu btnyle yok etmek sz konusu
deildir. Bu yzden onun ehliletirilmesi, tehlikelerinin denetim altna alnmas
gerekir. (Kahraman 2007: 45)
imdi Yusuf, bir sabah namaz sonras cami avlusunda, alamakl, yine bir
i hesaplamayla megulken karmza kar: Madem aladm, madem alyo-
rum, alayabiliyorum, yleyse bin drt yz yl nceki insanlarla benim aramda,
140
o gnn insanlaryla unlar arasnda kesintisiz bir ilgi olmal deimeyen, insa-
n sarsan, derinden kavrayan ilintiler olmal diye dnyordu. ledii gnah ve
gnahlar yznden bir pimanlk duymusa ve bu pimanlk yznden alam-
sa bunun bir anlam olmal, diyordu. Hayat, birdenbire ona kavranamayacak ka-
dar yksek bir anlamla doluymu gibi grnd. Rzgra dur dese dururdu imdi.
Umak istese uabilirdi. (s. 43) te byle dnceler ierisindeyken, Sen ba-
bolardan msn karde? (s. 43) sesiyle irkilir. Dervi klkl, ok da yal olmayan
bu adama akn akn bakar Yusuf. Kpekler de der adam, babo gezerler,
insanlarn kpeklerden fark bir yere bal olmalar.. balandktan sonra da k-
pek gibi bal olmalar.. sadakatle.. (s. 43) Anszn karsna kan bu adam ta-
kip etmek istese de engellenir. Gnah kokmaktadr zira. Arnmas, durulmas ge-
rekmektedir. Ancak akam vakti, arnm halde yine bu avluya gelirse belki arad-
n bulabilecektir.
Namaz sonras tm gnn geirecei bir mezarlk bulur kendisine. Burada
da o terk edilmilik duygusundan kurtulamaz. Yine kuyunun ta dibindedir. Kuyu-
nun sa ve solu yok, n ve ard yok.. Kuyunun bir k yolu var, o da yukarya,
ge doru olan boluu.. (s. 75) Nefsinin kendisine ar geldiinin farkndadr.
Onu kuyunun dibine dibine itenin bu arlk olduunu da bilir. Ancak nefsine kar-
alaca tavr ne olmaldr? Ona hakkn vermezse zulmetmi olur ve nefs kendi-
ne zulm uygulandn ne srerek de bundan kendine pay kartabilir. Peki, onu
terk etmek mmkn mdr? Bir de demiyorlar myd ki, insan nefsiyle gzeldir ve
o nefsiyle sevilir? Vay canna! Gene amaza giriyor. Nefsini hem terk etmesi gere-
kiyor, hem de onu yklenmesi yle mi? Byle bir eyin stesinden gelinebilir mi?
Belki de bu yzden, bu iin stesinden gelmeyi retecek bir stadn bulunmas
gerektii syleniyordu. (s. 77)
Yusuf yine yollara der, ancak bu defa sular irkef de olsa zerinde avk-
yan yakamozlar grmektedir. Nereye, ne amala gittiini bilir. Bir kerte de olsa
ilerledii iin huzurludur. Yolun sonunun varaca menziller herkes iin ayn m-
dr? Herkes ayn yere varmak iin mi kar yola? Hemerim bu yol nereye kar?
Vaktin varsa anlataym: bak, imdi urdan yle biraz yryp saa dnersen ad-
liye binasna ularsn, teki yandan kvrlrsan yolun mapusane istikametine d-
er, yok eer.. (s. 83)
Gece bu defa sknet iinde iner yeryzne. Yusuf derghn kapsndadr
imdi. Kimi zaman kelimelere n-ehil dokunduunda iksir bozulur. Buna binaen
ierden biri olan yazarn betimlemelerini aynen almay yeliyoruz: Sonradan
gelen halkalar i ie oalmt. Sessizce bekleiyorlard. Dars geceydi. er-
de oturanlarsa ne geceydi, ne gndz, onlarn kimlii yoktu, herkes kimliini bir
yerlere brakm, yle gelmiti Hava bir anda titreti. Herkes ayaa kalkt. Son-
ra: Oturun efendim buyurun, safalar getirdiniz uyarsyla ve herkesle birlikte o da
oturdu. Demek buydu? Nihayet gryordu onu. Daha nceden tembihlendii ze-
re iki kann arasna bakyor ve yznn gzelliini alglamaya alyordu in-
de, nedense ve birdenbire bir lm uykusu yekindi, ben diye kendini dnd ve
141
bilinsizce ben ld dedi ve bunun ne demek olduunu kendine sordu./ Belki de,
diye yorumlad kendi kendine: kuyudan, lamdan, her nerdeyse ite ordan, by-
le safilie dnerek ykselecekti! (s. 85)
Kervan Yusufu buldu. Sarkttlar iplerini kuyuya. Kuyudan ona seslenen, r-
yasndaki erkek gzeliydi. Bizim Yusuf ipi nedametle, utanla, tvbeyle yakalad.
imdi nnde diz km bulunduu stad ona doruyu sylyor ve ona ilemi
bulunduu irili ufakl btn yanllarndan pimanlk duymasn ve onlar iin tv-
be etmesi gerektiini bildiriyordu. Btn bunlardan sonra elini vekarla uzatt, o da
uzatt ve kendine uzatlan eli skca kavrad. (s. 87)
Uzaklamak vaktidir artk. iekten zn alan arnn doymuluuyla, ta-
mlyla uzaklamaldr. Tren son hzla yol alyordu. Nereye? Acaba nereye gi-
diyordu? inde, birden bir g duyumsad, imdi u trene Dur! desem onu dur-
durabilirim diye dnd, ona emretsem beni uurabilir, diye dnd.. (s. 95)
Aniden kar koltukta tandk biri belirir. Ancak ne olmutur buna byle? Ne-
den boynunu yana devirmi, kuyruuyla yaltaklanarak demeyi dvmektedir? Bir
zamanlar kendisiyle dalga geen ukala kpek bu defa uslu uslu onu seyretmekte-
dir. Yusuf artk, nereye giderse gitsin kimi zaman yaltaklanacak, belki de kimi va-
kitlerde yine dikilmi kulaklaryla srtacak olan bu kpein bacaklarna dolanaca-
n bilir. Bu defa, dizginleri avucunda hissederek sorar hayat arkadana, Syle
bakalm, ahbap. imdi biz kuyunun iinde miyiz, dnda m? (s. 96)
KAYNAKA
zdenren, Rasim (1999), Kuyu, stanbul: z Y.
zkan, Fadime (Konuan, 2005), Elli Yldr nn Peindeyim, Yeni afak,
17 Austos.
Trkdoan, Melike (2007), Rasim zdenrenin Kuyu yksnde Metinle-
raras lkiler A. . Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, S. 35, Erzurum.
Kahraman, lim (Haz., 2007), Iyan Kelimeler, stanbul: Kakns Y.
Taolu, Ylmaz, Rasim zdenrenin Kuyu Adl Hikyesindeki Anlatm
zellikleri zerinde Baz Dikkatler, Iyan Kelimeler, stanbul: Kakns Y.
142
ANSIZIN YOLA IKMAK
MERT KSZ-A. TURAN
Rasim zdenrenin sekizinci yk kitab Anszn Yola kmaktaki ykler-

de dle gerek arasnda gidip gelen, huzursuz, yoksul, hayalini hayat klamam
bir(ka) insann durumu anlatlyor. yle de denebilir; Anszn Yola kmaktaki
yklerde yazar, bilinle st kapatlan tuhaf ynlerimizi ele veriyor. nsann ka-
ranlk blgelerine iniyor. nsann amazlar, akn halleri, gizledii arzular/ duy-
gular, kendi iine dnk huzursuzluu, ne istediini bilmezlii gibi izah, anlatl-
mas g hller, gerekle d arasnda sallanp duran bir alg sarkacnda okura
takdim ediliyor. Ne var, insan hayatndaki pek ok ayrntya, ou zaman tasavvuf
snrlar iinden yneltilmi baklar frlatlyor. yklerde olay tanmnn iini dol-
duracak olup biten bir ey yok. Sz konusu bir dzine yknn ilk onunda, hemen
hemen ayn gen adamn yaadklar, sanrlar, arzular ve yer yer ksnl duygu-
lar var. Bir adlandrma yaplacaksa bunlar nehir ykler. Son iki yk farkl: her
ikisinin de kahraman kadn. Sanki yazarn uzak gemi gnlerinden zihninde kal-
m solgun anlar/ anlar gibi anlatlyor. Karanlk, karmak bir atmosfer.
Kitaba adn veren Anszn Yola kmak dikkati eken bir yk, kendine ve
sevgilisine telgraf ekerek bir yol ortasnda buluma ayarlayan Ahmetin yks.
Sevgilisinin ad Zeynep ama ortada, gerek bir Zeynep mi olduu, yoksa Ahmetin
sanrlarna m konuk olduumuz ok da belli deil. Bu belirsizlii ve bir olma d-
ncesini sen mi bensin, ben mi senim, ne bileyim? (s.34) cmlesiyle de orta-
ya koyan yk, irrasyonel snrlara yaslanarak yalnz, ehirli bireyin dnyasndan
sesleniyor okura. ki Leylada ise, Leyla adl bir kz arayan gencin yks anlat-
lyor. Gencin de Leyla olmasyla yk son buluyor. Alegorik bir havas olan Mum
ise dsel ve helezonik atmosferiyle Kafkavari bir anlatma sahip. Tuhaf ey-
ler kitabn dikkati eken yklerinden. Tekin bilgisinin de tek olacan syledik-
ten sonra nemli tasavvuf duyular veren yk lmeden lmek mesajyla son-
lanyor. Boyal lyse Tuhaf eylerden ald l-diri tanmn devam ettiriyor.
Kimin l kimin diri olduunu sorguluyor; Yrtlmada lm ykletiriliyor; sr-
ra ermekten bahsediliyor. Maske kitabn, renkli ve baarl yklerinden. Fark-
l mesajlar iinde barndran yk, hepimizin maskelerinden bahsediyor. Maske-
ler takm insanlar daha nce grmemi olsalar bile birbirlerini tanyacaklarn-
143
dan eminler. nk bu kiilerin hepsi O. skelet, kaybettii sevgilisinin iskeletiy-

le tek vcut olan orta yal, yalnz bir kadnn dnyasn anlatyor. nceki hayatn-
dan kam, kendini srekli eksik hisseden, ruhuna ynelmek isteyen, lmeden
nce lmek isteyen bir kadn. Kitabn son yks l, kendi srunu aramak iin
yollara den Zehrann yks. skeleti oka artran bir yk.
eitli farkllklara ramen on iki hikyenin ortak zden beslendiini syle-
mek yanl olmaz. ykler tek bir durumun deiik yansmalarn artryor
okurun zihninde: Aray. Peki, kimler, neden, neyi aryorlar? Yaznn devamnda,
bu sorulardan da yola karak kitaptaki ykleri aray, kii, yol ve vahdet altba-
lklar altnda incelemeye altk.
Aray
Bir kayp, zlem ya da ihtiyatr insan araya srkleyen. Btnlkte aray
gerekmiyor/ gereklemiyor; aray paralar eksikse, paralanma, dalma sz
konusuysa balyor. Kitabn ilk yksnde, okur Bir Kapnn nnde aray-
na balyor. Arafta kalm bir genle karlayoruz. Gemiinin bir blmnde
tek bana yaadn anladmz bakii flashback denebilecek geri dnlerle
gemii ve bugn arasnda gelip gidiyor. Gencin gemiini hatrlamas, effaf ge-
celik giymi bir kadn zihninin derinliklerinde aramas, maddi ve manevi kirlilikten
arnma abas, yer yer kesik dizeler ve iirsel bir slupla metinletirilmi. Kitabn
birinci ve ou yksnde dikkati eken bir noktadan da burada bahsetmek doru
olacak. Yazar olay rgs iinde geni boluklardan holanyor. Pek ok boluu
tahmin etmek/ doldurmak okura braklyor. Kurmaca srece okuru da dhil eden
bu tercih, anlat dizgisini koparmak tehlikesini muhakkak yannda tayor.
Kitabn birinci ahs azndan anlatlan yegne yks Okaliptste, baki-
i fantastik bir okalipts ormannda saydam giysiler iindeki kadn aryor. Okalip-
ts aalarndan, ha ha tohumlarndan olumu kumsalyla bir rya atmosferi-
ne sahip ykde, bir iken ikilemi vcutlarn sevimesi konu edilmektedir.
Kitabn aray balamndaki nemli mesajlarndan biri nc yk i ve
Dnda karmza kyor. Benim bildiim tek ey aramaktr, nerede arayaca-
m bilmiyorum, ama aramadan durmann sama olacan dnyorum, sonun-
da bir avuntuyla oyalanm bile olsam..90 diyerek otobs yolculuuna kan ba-
kii, modern bir aray tablosu iziyor. Bakii, Ben kendimsem, benim benden
ayrlmam, benim benden kamam mmkn olmamal: ama ben kendim deilsem,
ben kendimden kap kurtulabilirim.. dncesiyle yola kyor ve herkesin asln-
da kendi iinde olduu sonucuna varyor.
yklerin genel izlei olan aray, dnce ve edebiyat dnyamzn kk-
lerinde de karlk buluyor. Tasavvuf mesnevilerde kularn, Mecnunun, Akn
90 Rasim zdenren, Anszn Yola kmak, stanbul, z Y., 2007, s. 27. Yazda sadece sayfa
numaras verilen alntlar kitabn bu basksndandr.
144
yapt, zdenrenin modern dnyann kmazlarnda skm kiilerininkinden

farkl deil. Yazar yklerinin iine kaybedilmi ya da hi bulunamam bir asl/ st
kimlik arayn yerletirmi.
Kii
ehirle ky; gelenekle modernite; maddeyle ruh arasnda gelip giden erkek-
ler, yal veya gen kadnlar yk kiileri. elikiler iinde, huzursuz, tatminsiz,
mutsuz, mutmain olamam, akl kark kiiler/ ruhlar. amz insannn bir zeti.
Bu insanlarn makul olmayan, daha dorusu gerekst bir ynleri var. Bu, he-
men her insanda vardr aslnda. Fakat gerek yaantnn iinde dikkat edilmezse
pek grlmez. Yazar, bilhassa bu sanrl yanmza, bilinaltnda duran yaral bl-
gelere dokunur. Tuhaf eyler, tuhaf yanmza dikkat edilince grlyor. Aslnda,
tuhaf eyler de tuhaf insanlar da genel hayatn iinde az deil. Ama dikkat etme-
yince grlmyor.
yk kiileri tarada ya da ehirde yayorlar. Daha dorusu onlarn zerine
bir taral elbisesi giydiriliyor, ama bu elbise kiilere pek de yakmyor. ounluk-
la i dnyalaryla ortaya konan kiilerin yklerde anlatlan duyarlla, yabanclk-
larna taral kimlikleriyle erimeleri pek de inandrc deil. Bu balamda kiilerin
tarall yklerin merkezinde yer alamyor. yklerin atmosferinde kiiler ehir-
li olarak yayor. Taral olarak bir kopu yaamann g oluundan kaynaklanyor
bu. Adlar sanlar genelde belirsiz. zdenrenin kiileri yklerde kimliinden, ki-
iliinden arndrlm bir vaziyette karlyor okuru. Yazar yk kiilerinin ouna
bir isim vermiyor, onlara aklda kalmalar yolunda hi yardm etmiyor. Galiba yk-
lerde istenen biraz da bu. Kiiler zayf, uucu kimliklere sahip, onlar snrlar krm-
z kalemlerle izilmi gl yk kiileri deil; herhangi bir formda olabilecek sem-
boller ya da figrler. Yazarn kiiler hakkndaki tercihi yklerin ortak iletisi ere-
vesinde anlam kazanyor.
Birey, aile, toplum eklindeki sralanma tek bir btne kadar uzanyor. nsan
modernizm srecinin ardndan, btne giden bu sradan koparlyor; yalnzlat-
rlyor. te bu duruma kart olarak yklerdeki kiiler yukarda andm zincirin
son halkasna uzanan bir para olma abasnda, onlarn farkl farkl adlar olma-
s bu yzden gerekmiyor. Hepsine O diyebiliriz. Bu kiiler, baz eylerin retil-
mesi iin grmeye gerek yok (s.46) dncesindeler. nk farknda olsa da
olmasa da yerinde dursa da paralanm olsa da herkes O nun bir parasdr.
yk kiileri birbirlerine:
Sen bensin.
Evet, ben senim!
Ben oyum!
Ben de oyum!
145
yleyse niye maskeni karmyorsun? (s.64) diye soruyorlar. Ya da sorgu-

luyorlar: sen mi bensin, ben mi senim(s.34) diye. Bir yk kiisi dieri haline ge-
lebiliyor: Biri o olan () biri de teki. Baka biri maskeler takm insanlar, yz-
lerini bile grmeden tanyabileceini biliyor; nk ona, her eyde, her canlda
efendini grmeyi deneyeceksin demiler... (s.63)
Odasnda otursa da, lm de olsa; masal diyarlarda, aknlk iinde etra-
fn da izlese bu kiiler hep bir eksiklik iinde, onlarn hayatlarnda tamam olma-
yan bir nokta var. Okur adn tam olarak koyamad bu eksiklii ykler boyunca
hep hissediyor. Bu kiiler ounlukla ya yola kmlar ya da kyorlar. Ama ne-
den yola klr? Bu sorunun cevab basit: Eer birisi yolda bulunuyorsa bir men-
zile kavuma isteiyle orada duruyordur. (s. 43)
Yol
Yola kmak iin: Her ayrl kendi vuslatn ve her vuslat kendi ayrln
kendinde tayor; insann kendi gemiini terk ediyormu duygusu, aslnda bel-
ki de kendine yabanclaarak Tanrya aina oluun balangcn iaretliyor. (z-
denren 2009: 15) diyen yazarn Anszn Yola kmaktaki yk kiilerinin ou,
yukarda farkl biimlerde sylendii gibi bir yere ait olamayan, huzursuz, kendi-
siyle baramam insanlar. yk kiilerinin herhangi bir yere aidiyetleri sz konu-
su olmadndan yklerde rtk veya ak bir ekilde yol, yolda olmak, yola k-
mak kavramlarndan bahsediliyor. Bu noktada bu yollarn neye benzediinden de
bahsetmek gerekli. Aray temal mesnevilerin saraylardan, kklerden, ormanlar-
dan balayp llerden, dalardan, ate denizlerinden geen yollar yerine, flora-
san ya da tasarruflu ampullerle aydnlatlm odalardan yollara kan, otobslerle
yaplan yolculuklar modern dnyann gerekleri. yklerde kusmuk kokan tram-
vay yollarn rev kz eklindeki florasanlar aydnlatrken okur kendini bir anda bir
ky evinde, tarada, herhangi bir kasabada bulabiliyor. Bu tercih yazarn Benim
hikyelerimin atmosferi, Mara, Malatya, Eyp unsurlarnn bir halitas durumun-
dadr. Hikyelerimin ounda durum byledir. (Lekesiz 2001: 55) szyle anlam
kazanyor.
Grld gibi yklerde an gerei olarak ok paral, i ie girmi bir
yol sz konusu. Bu yolda her eyle karlamak muhtemel. Peki bu yolun sonun-
da nereye varmak amalanyor ?
Vahdet
Tekrar syleyelim kendileriyle kavgal, huzursuz, aray halindeki yk kiile-
ri yalnz ve karanlk yollarnda ok nemli bir eyi aryorlar: Onu. Yani Yaradan.
yklerde tasavvuf yolundaki farkl merhalelere gndermeler yaplarak aranann
ne olduu ortaya konuyor. lmeden lmek, srra ermek, kendi srunu aramak, bir-
ken iki, ikiyken bir olmak srekli olarak tasavvuf bir aray akla getiriyor. ykler-
146
de modern dnyann yalnzlatrc, paralayc dngsyle btne ulamann ve

birliin diyalektii srekli olarak kendini hissettirmektedir. Verilmek istenen ortak
ileti biraz da bu, modern insann iinde bulunduu amaz.
Sonu
zdenren, Anszn Yol kmak kitabnda bir araya getirdii ve zaman za-
man olay zincirini dank tuttuu yklerinde modern dnyann yalnzlam, ks-
men yabanclam ehirli bireyini konu ediniyor. Bir apartman dairesi ya da ky
evinden balayp dsel, fantastik evrelere kadar genileyen yklerde olaya,
daha dorusu anlatnn kendine odaklanmak biraz g. ykler isteseniz de buna
pek izin vermiyor ve sizi iletiye ynlendiriyor. Olay rgsndeki geni boluklar, ir-
rasyonel durumlar phesiz bu algya zemin hazrlyor. Bu balamda, edebiyat-
mzda Anszn Yola kmaktan daha anlatmc manzumeler/ iirler olduunu sy-
lemek yanl olmayacaktr. Yazar, bu yapyla okurun bakn iletiye eviriyor. Ama
burada unutulmamas gereken, yknn sezdirmekten te anlatmak iin var olan
bir tr olduudur.
Belirtmekte fayda var, yklerin anlatm yn zayf yaps, bizce, okurun ken-
di hayatna alan bir pencere grevindedir. Kendi yaratt, kurmaca bir gereklii
silik kiilerle ve dank olay rgsyle aktaran ykler, okurlarn kendilerini yk
kiileri olarak grmesine ve kendi yaamlaryla ykleri harmanlamasna zemin
hazrlyor. Bylelikle Anszn Yola kmak iletisini, okurlarna anlatmaktan te sez-
diriyor. Onlarn kendileriyle de yzlemelerini salyor. zdenren modern yk-
clmzde kendi slubu, syledikleri ve dndrdkleriyle zgn bir yere sa-
hip. Yazar, on iki ykyle oumuzun yaantsna, hayatlarmza belki de ama-
ya cesaret edemeyeceimiz pencereler ap bizleri anszn tasavvuf yolculukla-
ra kartyor.
KAYNAKA
Lekesiz, mer (2001), Yeni Trk Edebiyatnda yk 4, stanbul: Kakns Y.
zdenren, Rasim (2007), Anszn Yola kmak, stanbul: z Y.
zdenren, Rasim (2009), Acemi Yolcu, stanbul, z Y.
147
NSAN RUHUNUN SESSZ ILII: HIIRTI
ONUR AYKA
Ruhun, dncenin ve acnn ykleridir bunlar. Edebiyatmzda, ruhun bu

denli youn bir biimde ele alnd rnlere az rastlanr. (Haksal 2008: 98)
yklerde Yap:
Hrt (2000), Rasim zdenrenin yedinci yk kitab. inde, muhtelif
uzunlukta on yedi yk var. Bu yklerin ortak paydas ise kadn... zdenren,
Hrtda -kitabn ilk yks olan Kr Buluma mstesna- kadnlarn dnyas-
n ele alr; onlarn amazlar zerinde younlar. Kadnlarn dertleri/ sorunlar,
kadn-erkek ilikilerindeki atlamann/ zlmenin boyutlar, aile ii ilikiler/ mese-
leler vs. yklerde geni bir yer tutar. Bu tercihte, kadnn lkemizdeki toplumsal
konumunun etkili olduunu syleyebiliriz. Yazar da, bir konumasnda, bu iddi-
amz destekler mahiyette szler sarf eder. Aziz Kemal Nafi, zdenren ile ara-
larnda geen bir konumada Neden kadnlar? Bu ehrin erkekleri ac ekmez
mi? diye sorar. Ald cevap hayli manidardr: nce kadn yalnzlayor ve bu
uzaklamay yle bir yayor ki, bu krlmann yannda erkein ektii skntdan
bahsedilemez.91
Hrtdaki ykler, klasik belirlemeyle, atmosfer ykleridir. Yani, olaya de-
il duruma yaslanrlar. zdenren, kitap boyunca olayn insan ruhunda yaratt
dalgalanmalar/ etkiler zerinde durur; insanlarn olaylar karsndaki davranla-
rn/ tepkilerini, ince bir duyarlk ve keskin bir gzlemle dile getirir. Bu yzden
Hrtda daha ok konumalar, dnceler, hayaller, hatralar, izlenimler vardr.
yklerde, klasik ykde grlen giri-gelime-sonu ksmlar bulunma-
maktadr. zdenren, okuyucuyu ykye hazrlayc nitelikte bir girie/ takdime
lzum grmeden, dorudan doruya durumu/ olguyu anlatmaya balar ve birok
yksnde -zellikle Komak, Mevsim Sonu, Prsme, Boluktaki Duru,
91 http://www.magaradergisi.com/component/content/article/66
148
Bebek ve lk ve Kadn, Kumdan Temel, Ok adl yklerinde- anlatt du-

rumun/ olgunun sonucunu karanlkta/ muallkta brakr.92 Bu durum, -yky oku-
ma ii bittikten sonra- yknn, okuyucunun zihninde devam etmesini salar. Bir
bakma bu yklerin finali, okurun takdirine braklr. Bu ynyle Rasim zden-
ren, okurlarnn d/ hayal gcne gvenen bir yazardr.
Hrtdaki yklerde, -olayla birlikte- zaman da iyice geri plna itilir. zde-
nren, zamana ait unsurlara vurgu yapmaz; yllar nce, akam, geen yl, gece,
gz mevsimi, ikindi sonras gibi belirsiz/ soyut zaman dilimlerini kullanr.
Dier taraftan ykler, zaman unsurlar asndan olduka dank bir gr-
nm arz eder. yklerde anlatlan durumlar/ olgular, genel olarak, kronolojik sra-
ya gre verilmez; yklerde imdi (hl) ile gemi, hatta gelecek i ie/ kol koladr.
E bir ifadeyle zdenren, yklerine her na ait zaman krntlar serpitirmitir.
yklerde, ileri-geri krlmalarla srekli olarak deien, yenilenen bir za-
man vardr ve zdenren, bir bakma kiilerinin anlarn yakalamaya alm-
tr. Bu durumu, zdenrenin Hrtda benimsedii yk anlay ile ilikilendire-
rek aklamak yerinde olacaktr. Hrtdaki yklerinde olaylar yerine durumlar
anlatmay tercih eden yazar, baz kahramanlarna d ile gerek, varlk ile yokluk
aras bir hayat bier. Bu hayat anlatabilmek iin de, zamanda ileri-geri krlmalara
bavurmas ve yklerinde soyut bir zaman kullanmas gayet doaldr.
Hrtda ak ve kapal meknlarn bir arada kullanld grlr. Ancak bu,
yle geliigzel bir dzen iinde gereklemez. Mekn-insan uyumunu dikkate
alan zdenren, daha ok kiilerinin ruhsal ynlerini/ i dnyalarn yanstrken
kapal meknlar, karamsar ruh hlinden kamak/ uzaklamak isteyen kiilerini ta-
sarlarken ise ak meknlar tercih eder.
Gl adl yk mstesna, Hrtdaki yklerde o (yazar) anlatc ile hkim
(Tanrsal) bak asnn bir arada kullanld grlr. Eserin ilk basklarnda ol-
mayp sonraki basklarna eklenen Glde93 ise, ben (kahraman) anlatc ile tekil
bak asna birlikte yer verilmitir.
92 Rasim zdenrenin ucu ak biten yklerine dair, Nalan Barbarosolunun ilgin bir yaklam
vardr. zdenrenin Kumdan Temel adl yks zerine bir inceleme yazs kaleme alan
Barbarosolu, yknn en heyecanl yerinde bitirildiine dikkati eker ve ayn akbeti paylaan
baka ykleri de gz nnde bulundurarak bir tespitte bulunur: yk biterken (...) kadn bir karar
anndadr; bir seim yapmak zorundadr. Kocasyla yaamay srdrmek ya da srdrmemek... (...)
Kadnn, seimini hangi ynde yaptn biz fani okurlar hibir zaman bilemeyeceiz; ama bu biti
sahnesi, bence, unutulmayan yk sonlar antolojisi yapldnda yerini alacak. (Barbarosolu
2007: 56).
93 Rasim zdenren, kitabnn bana koyduu bir notla bu duruma aklk kazandrr: Kapatlm
Gn baln tayan yk, Toz kitabnda yer almken sehven bu kitabn nceki basklarna da
konulduu ge de olsa fark edilmitir. Ad geen yk, kitabn bu basksndan kartlm, onun
yerine, aslnda bu kitapta yer almas gereken Gl balkl yk konulmutur. Gecikerek de olsa
dzeltilmi bulunan bu yanllktan dolay zr dilerim. R. .
149
zdenren, o (yazar) anlatc ile hkim (Tanrsal) bak asn birlikte kullan-
mann salad geni imknlardan sonuna kadar yararlanr. Bu anlatc ve bak
asnn birlikte kullanlmasnn bir gerei olarak, yklerdeki anlatclar, her eyi
bilme ve grme frsatna sahiptirler. Ayn zaman dilimi ierisinde farkl meknlarda
ve farkl kiiler arasnda yaanm durumlarn hepsini, grm/ izlemi gibi akta-
rr; kahramanlarn zihinlerine girerek onlarn en gizli duygularn ya da dnce-
lerini aklarlar: Gelen garsona sipariini syledi. inden, arkadan beklemek
ve sipariini birlikte vermek gelmedi nedense. (Ac, s. 63) Ani bir kararla, an-
tasn kapp ona grnmeden oradan uzaklamay dnd. (Karklk, s. 98)
Hrtda eitli anlatm tekniklerine rastlanmakla birlikte, zellikle iki teknik
dikkati ekmektedir: bilin ak ve i monolog.
En genel tanmla, anlat kahramannn kafasnn iinden geen her eyin
okurlara aracsz olarak izletilmesi anlamna gelen bilin ak, iine dt a-
mazlar sebebiyle kafas allak bullak olmu yk kahramanlarnn i dnyalar
okurlara sunulurken, zdenren tarafndan ska kullanlmtr:
Aynada yzn inceledi. Gznn altndaki morluklar matlamaya bala-
mt. Hay Allah, bu adamn bir kolu tekinden ksayd. ocuklar yoktu, olmam-
t. Acaba bileziklerini ederinden az pahaya m satmt? Ve o balonlar... her de-
fasnda, nnden geerken, o balonlardan birka tane alp eve getirmek istemi-
se de, her defasnda da caymt: evin sahiplerini ocuk armlarna iteleyece-
inden kayglanm, incelik gstermi, balon almaktan caymt. (Kirli Camlar,
s. 80)
Anlat kiisinin zihninden/ iinden geen her eyi karsnda biri varm gibi
(iinden) kendi kendisiyle konumas diye tanmlayabileceimiz i monolog tek-
nii, bireyin bilinaltna inerek ruh zmlemeleri yapmaya alan zdenrenin
ska bavurduu bir anlatm tekniidir. zdenren, zellikle kahramanlarnn
kendi i lemlerine yaptklar yolculuklar ve bu yolculuklar esnasnda gerekle-
tirdikleri i hesaplamalar anlatrken i monolog tekniini kullanmtr:
imdi, iinde duran birisi (kim? bilmiyor, ama onu orada somut biimde du-
yumsuyor ve onunla konuuyor) ona diyor ki: btn bunlardan boalmalsn, yle
ki, bunlardan boala boala, geriye yalnzca ve som olarak kendin kalmalsn. Bu
sesi bir buyruk gibi ve bir buyruk olarak alglyordu ve sormaktan kendini alamyor-
du: ben kendimden nasl boalabilirim, kendimi nasl terk edebilirim? Ses srarly-
d: edersin, diyordu, bunu baaran insanlar var, git ve bul onlar! O ise gene soru-
yordu: kendimi btn bunlardan boaltmam tattm kk zevklerden vazgeme-
mi de mi ieriyor? Evet, diyordu ses, onu da ve her eyi. (Mevsim Sonu, s. 25)
150
Hrtda, ince ince dokunmu, youn bir emekle ilenmi cmleler vardr.94
zdenren, duyumsamak ve ayrmsamak fiilleri mstesna -her ikisi de kitap bo-
yunca otuz yedier defa geer- belirli kelimelere saplanp kalmaz; her trden ke-
limeye yklerinde yer verir. yklerini konuulan dilden besler; gnlk hayattan
setii kelimeleri kullanr ve sanatn salad imknlarla bu kelimelere edeb bir
hviyet kazandrr.
Hrtnn Tutunamayanlar:
Ben kimsenin sevgisinden kamyorum. Ben kendimden kayorum. (Mev-
sim Sonu, s. 35)
zdenren, Hrtda daha ok alt ve orta tabakadan insanlara yer verir; on-
larn yaantlarndan deiik kesitler sunar. Eser boyunca umutlar, hayalleri, z-
lemleri olan kk insanlarn kk dnyalarndaki alkantlar/ amazlar izler;
onlarn aclarla dolu yaantlarna misafir oluruz. Bu kiilerin hemen hepsi ehirli-
dir. Bir baka ortak vasflar ise hayata tutunamamalardr...
Rasim zdenrenin Hrtdaki kiilerinin en belirgin zellii, kendi hayatla-
rna yn verme noktasnda sknt/ problem yaamalar, yani hayata mdhil ola-
mamalardr. Bu kiiler, daha ok yaanan gelimeler karsnda arp kalan,
hzla deien dnya dzenine ayak uyduramayan, gnlk hayatn kemekeli-
i ierisinde kaybolan, gvdesiyle gnl arasnda (s. 65) amansz bir atma
yaayan, huzursuz, kararsz, aresiz insanlardr. Bireysel kimliklerini kazanama-
mlardr; kedere boyun emi bir grntleri vardr. Ksacas, zdenrenin kii-
lerini mutsuz klan, sanki belirli artlar deil de aln yazlardr. Glde yk kah-
ramannn tutunacak dalm kalmad (s. 115) diye feryat etmesi, Kirli Camlarda
Naciyenin kr talihine (s. 79) alamas hep bundandr.
Bir bakma gemile gelecei anda birletiren ve bin yl bir na sdrma-
ya alan (s. 10) yk kahramanlar, kendilerine bir kurmaca dnya yaratrlar ve
kendi kurmacalarnn gereine gmlm (s. 13) halde hayatlarn srdrmeye
alrlar. Ancak, imdi (hl) ile gemi, hatta gelecek i ie getii iin, yaadkla-
rnn d m gerek mi olduunu (s. 13) ayrt edemezler. aresiz bir ekilde r-
pnp duran yk kiileri, zm kamakta bulurlar.
94 Bu noktada, Rasim zdenrenin yer yer dilde zorlamalara gittiini, hatta kusurlu diye
nitelendirebileceimiz kimi ifadeler sarf ettiini de itirafa mecburuz. te birka rnek:
Ama o, onlarn yalnzca grmek istedikleri iin grdklerini sandklarn dnyordu. (Hrt,
s. 14)
...ama ona yle geliyordu ki, yabanc bir parmak izleri yer etmiti tularn stnde. (Komak,
s. 21)
Nemli ve souk ve puslu ve kulelerle dolu o kentte, o ayini de yarm yaamt. (Boluktaki
Duru, s. 52)
Sanrm, biz de bir hafta kalacaz. Yer ayrtmamz yle yaptrmtk. (Kumsalda, s. 90)
Belki gl, benim de almama neden olurdu. (Gl, s. 112)
...srf reddedilirse iin ciddi olmadna kendisini inandrmak iin yle grnmek zorunda olduunu
hatrlatmak iin yle grnyordu. (Tipi, s. 138)
151
Ka, Hrt kahramanlarnca ilk akl edilen yol olur. ine dtkleri amaz-
dan kurtulamayan yk kahramanlar, ya kendi benliklerinden syrlmaya/ arnma-
ya alrlar ya da ekseriyetle arkalarna bakmadan bulunduklar yerden ka-
may, daha doru bir ifadeyle yok olmay arzularlar. nk, arkada umacak bir
ey yoktur. (s. 12)
Bu noktada, Mevsim Sonu adl yky ele alalm. Zengin bir ailenin kz
olarak dnyaya gelen ve zevk, sefa iinde yaamaya altrlan Tlin, bir sre son-
ra bu hayattan bkar ve kendine yeni bir yaam kurmak ister. Her eyi yeniden,
yeniymi gibi duyumsayabilmek iin kendini kendinden boaltmas gerektiini (s.
23) dnerek, soluu bir kasabadaki kk bir motelde alr. Amac, kendi varl-
ndan/ benliinden boalarak yeni bir kimlie brnmektir. Ancak bunu bir trl
gerekletiremez. nk hayatna yn verecek kudrete/ kuvvete sahip deildir;
bu hayat kaknnn yannda, ona yol gsterecek birisi de yoktur. Bu yzden, ke-
derine boyun emenin tesine geemez.
Hrtda dikkati eken bir dier husus, kadnlarn n plnda bulunmasdr.
Bu eserinde kadnlarn dnyasna eilmeyi tercih eden zdenren, haliyle ykle-
rinde kadn kahramanlara daha ok yer vermitir. Ancak bu noktada, zdenrenin
kaba feminizm peinde komadn zellikle vurgulamak gerekir.
zdenrenin Hrtdaki kiilerinin bir baka belirgin zellii, isimsiz olu-
lardr. zdenren, kahramanlarna birer isim vermektense, onlar okurlarna
adam, kadn, gen kz, delikanl, anne, baba gibi isimlerle takdim etmeyi tercih
eder. Yazarn bu tavrn, anlatt durumlar/ olgular genele ml etme isteinin bir
yansmas olarak grebiliriz.95
Rasim zdenren, kiileri tantrken sz uzatmaz; uzun ahs tasvirlerine
girimez. Onlar birka cmlede anlatr. Kiilerini takdim ederken, bir kiiyi dierle-
rinden ayracak olan zellikleri aka belirtmez; herkes iin kullanlabilecek genel
ve ortak ifadelerin dna kmaz; kiilerinin bireysel zelliklerini belirgin olarak
vermez. Bu durum yk kiilerinin, okurlarn zihninde zel bir yer edinmelerini
zorlatrr. Yazarn bu tavrn da, yine, anlattklarn genele ml etme isteinin bir
tezahr olarak yorumlamak mmkndr.
zdenren, Hrtdaki kiilerini sadece d gzlem yoluyla anlatmaz; i gz-
leme de bavurur. Daha ak bir ifadeyle, Hrtdaki yklerde d gzlem i gz-
lemin tamamlaycs konumundadr. Bu sayede, kiilerin psikolojik durumlar y-
klerde geni bir yer tutar ve ortaya derinlikli kiiler kar.
95 Hrt, Mevsim Sonu, Ac, Kirli Camlar, Karklk, Yara ve Tipide yklerin
bakahramanlarnn isimlerine yer verildii, ancak yk dnyasnda yer alan pek ok ahsn yine
isimsiz brakldklar grlr.
152
lm Algs:
o dnce ilk ne zaman kafasnda zonklad, bilmiyordu: lm dnce-
si: lm dnmeye balad, hayr kendini ldrmeyi deil, lmn kendisini.
(Boluktaki Duru, s. 55)
lm, insanlk tarihi kadar eski, fakat eskimemi bir temadr. Bu tema, ge-
miten bugne, pek ok eserde deiik ekillerde kendine yer bulmutur. Rasim
zdenren de, lm/ lm dncesini eserlerine misafir eden edebiyatlar-
mzdan biridir. Hrtdaki pek ok yknn arka plnnda, lmn souk yz
sakldr.
Rasim zdenrenin Hrtsnda lden ziyade lm vardr. Kahramanlarn
akln megul eden, lmn dncesidir:
zdenren, yklerinde daha ok lmn insandaki dnsel, zihinsel etki-
sini, macerasn iler. O gne kadar belki lm hi dnmemi bireyin lm kar-
sndaki oku, olayn zihinsel armlar da ilenerek gndeme getirilir. Kahra-
manlar, arayarak, yanlarak, dnsel aclar ekerek lm gereini anlamaya a-
lrlar. yklerin pek ounda lm olgusu karsnda tavr netlememi, sorun-
lu, problemli kiiler anlatlr. (Tosun 2006: 53)
yk kahramanlar lm dncesi ile o derece hemhal olmulardr ki, bak-
tklar her yerde lm grrler; lm dncesini akllarndan bir trl skp ata-
mazlar. Bu yzden hayatlar alt st olur; enselerinde daima lmn souk nefesini
hissederler. Boluktaki Duru adl yk bunun en tipik rneidir. yk kahrama-
n, srekli olarak lmn peinde olduunu dnmekte ve bakt her yerde onu
grmektedir. Bu yzden, ok istemesine ramen hayatn gnlnce yaayamaz96:
aklna ilk ne zaman taklmt, bilmiyordu, fakat aklndan da kmyordu:
lm! Bir defasnda, banyo yaparken, kvetin perdesinden kendini gzetlediini
grm ve ona: Defol ordan, pis lm! diyerek kovmutu. Bir baa seferinde,
kocasyla arasna uzanm yatarken grd onu. Drtkleyip kocasn uyandrd ve
ona gzleri korkudan alm halde: Grdn m onu? diye sordu. Neyi? dedi
kocas. Onu, lm! dedi. Kocas da ona grmedim diyeceine: Samalama!
dedi ve srtn dnerek uyudu. (s. 60)
zdenren, Hrtda lmn hayatla i ieliini vurgulamak ister. lm bir
kurtulu, yaanan toplumsal amazlar aacak bir yol olarak gsterir. yk kahra-
manlar ailelerine, topluma hatta kendilerine olan gvenlerini yitirerek, yaadkla-
r uzun sreli i atmalar neticesinde lm seerler/ arzularlar. Kahramanlarn
lme yrmesinde/ yrmek istemesinde, modern hayatn getirdii yalnzlama/
bireyselleme rzgrlarnn da etkili olduunu sylemeliyiz.
96 Benzer durumun grld yklerden birisi de Buzdan Volkandr. yk kahraman, kald evin
odalarn birer tabut gibi alglayarak kendisinin bir tabutta yaadn zannetmekte ve bir bakma
lm her an yaamaktadr.
153
Bu noktada, Hrt ve Gl adl yklerden ayrca bahis amak yerinde

olacaktr. nk, bu iki ykde lm deil l vardr. Hrtda on dokuz yan-
daki Meryem, krkn oktan am (s. 15) birisiyle birlikte olmann verdii utan/
sululuk duygusuna malup olarak intihar seer. Ancak bu sei, onu zmez; bi-
lakis yok olacan dnnce mutluluk duyar: lm, hayr lm deil, yoklu-
u, yok oluu, hi var olmam gibi olmay dnnce yz nerdeyse minnetle
doldu, gn ve denizin kaynat sonsuz uzaklklara bakt, bakt, bakt. (s. 19)
Glde ise nce ocuu len, ardndan da kocas tarafndan terk edilen ka-
dn kahraman, tutunacak dalm kalmad (s. 115) diye feryat eder; ancak sesi-
ni duyan, onu anlayan kimse kmaz. O da lm seer ve gle atlayarak intihar
eder.
Ksaca syleyecek olursak, Hrtdaki yklerde lmek eyleminden ziyade
lm dncesi baskndr. Kendilerini yalnz/ sahipsiz hisseden yk kahraman-
lar, yaamn tadn yitirdiine hkmederek teselliyi lmn kucanda ararlar ve
bunu yapacak kudreti/ kuvveti kendilerinde pek bulamasalar da, umutsuz, umar-
sz olarak yok olmak (s. 12) isterler.
Evlilik Kurumu ve Aile:

Annesi yoktu, oktan lmt, srtna yumruklar yiye yiye. (Buzdan Vol-
kan, s. 43)
Aile ii ilikiler/ meseleler, Rasim zdenrenin Hrtdaki yklerinde ele
ald konulardan biridir. Toplumsal zlmenin nce ailede balayp sonra btn
topluma yayldnn farknda olan zlme yazar, Hrtda, evlilik kurumu er-
evesinde kadn-erkek ilikilerine eilmeyi de ihmal etmez.
Ailev meselelerin ele alnd ykleri kadnlar, ocuklar ve erkekler (baba-
lar, kocalar) asndan ayr ayr deerlendirmek daha doru olacaktr. Bir tarafta
ezilmi/ dlanm/ susturulmu/ ihmal edilmi/ aresiz kadnlar; onlarn hemen
yannda anne-babas ayr olduu veya dul kalan annesi baka birisiyle yaama-
ya balad iin ortada kalm sahipsiz ocuklar; dier tarafta ise iddet dkn/
anlaysz/ kaba/ sadakatsiz erkekler (babalar, kocalar) vardr.
Hrtnn kadnlar; erken yalarda dul kaldklar, kocalar tarafndan ihmal
edildikleri, aldatldklar veya zulm grdkleri iin evliliklerinden bekledikleri mut-
luluu elde edememi, mutsuz/ umutsuz kimselerdir. Bu yzden, hayata kserler.
ocuklarn durumu da en az anneleri kadar dramatiktir. Ya anne-babalar ayr ol-
duu iin hep bir taraflar eksik kalr ya da dul kalan anneleri baka birisiyle sev-
gili/ dost hayat yaamaya balaynca yatl okul bahanesiyle evden uzaklatrlr-
lar. Hrtnn erkeklerine gelince, onlar, baskn kiilikleriyle dikkati ekerler. Genel
olarak iddet dkn, kaba saba insanlar olarak karmza karlar. Bazen sada-
katsiz, bazen de her gn kzlarnn yeni bir sevgilisiyle tanmaktan mutluluk du-
yan mezhebi geni insanlar olarak gsterilirler.
154
imdi, Hrtdaki kimi ykleri evlilik kurumu ve aile erevesinde tek tek
ele alalm. Kitaba da adn veren Hrtda babas yllar nce vefat eden ve anne-
si zerine titremesine ramen rahat bir kz olarak yetien Meryem, yaa kendin-
den hayli byk birisiyle birlikte olmann verdii utan duygusuna malup olarak
intihar seer. Mevsim Sonunda mezhebi geni bir adam (s. 24) olarak takdim
edilen baba, kznn mendil deitirir gibi sevgili deitirmesine, mevsimlik aklar
yaamasna itiraz etmez; onu hayli rahat birisi olarak yetitirir ve sonunda kz, ev-
den kaar. Buzdan Volkanda annesi babasndan grd eziyet yznden len
gen kz, yaad travmann etkisiyle, bir sre sonra evin odalarn birer tabut gibi
alglamaya ve kendisinin bir tabutta yaadn zannetmeye balar. Prsmede
yllar nce dul kalan kadn, olunu uzaktaki bir kentin yatl okuluna gnderdikten
sonra tek bana kalr ve hayatn yaamak ile kendi kabna ekilmek arasnda bir
ikilem yaar. Boluktaki Duruta bir oldubitti ile evlenen kadn, daha evlendii-
nin ertesi gn einden sklmaya balar ve ksa bir sre sonra ondan tek celse-
de boanarak her eyi unutmak iin soluu bir ada lkesinde alr. Acda kt
erkein, ablasnn eski sevgilisi olduunu renen Ayen bu durumun verdii a-
knl/ acy yaar. Bebek ve lk ve Kadnda evli bir adamla imam nikhyla
evlenen ve hamile kalnca kocas tarafndan yalnzla terk edilen kadn, ocuu
doduktan sonra sokaklarda yatp kalkmaya balar. Kirli Camlarda koca daya-
ndan bkarak evini terk eden Naciye, arkadalarna snr; ancak snd evin
hanm kocasn ondan kskanmaya balaynca oradan da ayrlmak zorunda ka-
lr. Kumsaldada kocasn yllar nce kaybeden kadn, kzna zengin bir koca bul-
ma gayretine der. Karklkta demokrat kimliklerine halel gelmesinden (s.
96) ekindikleri iin hibir eye sesini kartmayan bir anne-babann yannda ye-
tien Glin, sevgilisiyle tatile gitme plnlar yaparken onu bir bakasyla grnce
hsrana urar. Glde nce ocuu len, ardndan da kocas tarafndan baka
birisi uruna terk edilen kadn, yaama midini tamamen yitirir ve eski sevgilisiyle
kt tatilde lm seer. Kumdan Temelde aniden ortadan kaybolan kocasnn
baka birisiyle birlikte olduu yolunda telefonlar alan kadn, gnler sonra eve d-
nen kocasn kabul edip etmeme noktasnda tereddde der. Tipide kendinden
yaa hayli byk olan Sheyla ile srf evresinden yararlanmak iin evlenen Hay-
dar, karsn bir bakasyla aldatmaya balar. Sheyla, durumdan haberdar olma-
sna ramen kocasn ok sevdii iin ondan ayrl(a)maz. Okta ise yllar nce ko-
casn kaybeden kadn, olunu uzaktaki bir okula yatl olarak gnderdikten sonra
yeni sevgilisiyle tatile kar; ancak olu aklna geldike vicdan azab eker.
Grld gibi Rasim zdenren, Hrtda mutsuz evliliklerden ve bunun
dourduu sorunlardan bahseder; paralanm ailelerin dramlarn dillendirir. An-
cak, sorunlarn kaynana inerek zm nerilerinde bulunmaz, yol gstermez;
sadece sorunlar anlatmakla, durum tespiti yapmakla yetinir.
155
Sonu Yerine:
Rasim zdenren, Hrt kitabnda bir araya getirdii yklerinde, daha ok
kadnlarn yaamna/ dnyasna eilir; onlarn sorunlarn/ amazlarn ele alr.
Kadn-erkek ilikilerinde ska yaanan sorunlar anlatr uzun uzun. Bu ynyle
Hrt, aile ii meselelere adanm bir eser gibidir.
Hrtda insanlarn eitli sebeplerle bastrdklar/ bilinaltna attklar kimi
duygular, ruh zmlemeleri yaplarak gnna kartlr. yk kahramanlar-
nn yaamn anlamn sorguladklar, sk sk hayat ile lm arasndaki ince izgi-
de gelgitler yaadklar grlr.
KAYNAKA
Barbarosolu, Nalan (2007), Dondurmadaki Cce, Iyan Kelimeler Ra-
sim zdenren, stanbul: Kakns Y.
Haksal, Ali Haydar (2008), Rasim zdenren -Ruh Denizinden ykler, s-
tanbul, nsan Y.
zdenren, Rasim (2008), Hrt, stanbul: z Y.
Tosun, Necip (2006), Trk ykclnde lm Algs, Hece-yk, S. 15.
156
RASM ZDENRENN TOZ YKLERNDE TZ
BK ASLTRK
Yazarlarn edebiyat servenlerinde, yazarlk anlaylarnn ekillenmesinde

iine doduklar ve iinde yetitikleri dnemlerin, ortamlarn ok byk etkisi var-
dr. Szgelimi 1920lerde yazarla balayanlar iin Cumhuriyetin en heyecanl
dneminin ynlendiricilii etkili olabilmi ya da 1970lerde yazmaya balayanlar-
da dnemin youn siyasi atmosferi yazlanlarn kimliini biimlendirebilmitir. Ta-
bii, bunun istisnalar da vardr; iine doduklar veya iinde yetitikleri ortamlarn
etkisinde kalmayan, dnemiyle dorudan al verii olmayan, kendi yolunu ken-
disi izen kalemlere de rastlanr. Zamann ve dnemin ruhunu duyup duyurmak
neyse ne de bazen asl zgn yazarlar, airler bu ikinciler arasndan kabiliyor.
lk yklerini 1960l yllarn sonlarnda yaymlamaya balayan, 1970lerin
sonlarndan itibaren ismi belirginleen Rasim zdenren, bu ikinci tip yazarlar-
dandr. Onun yazdklarnda, iinde solukland dnemin belirgin etkilerinden ok,
kendi okuma ve yaamalaryla meydana getirdii dnyann izleri grlr. Yaklak
elli yllk yk yazarlnn hemen her dnemi iin bu sylenebilir. Ucundan ky-
sndan, dnem etkileri grlmez mi yazdklarnda? Elbette grlr Ne var ki ana
belirleyici, yazarn kendine kurduu dnya ve bu dnyann verimleridir. Bunun do-
urduu en nemli sonu da yklerinde ounlukla ie bakmas, ie ynelme-
si, ite derinlemesi olmutur. Da bakarken bile nihayette ie odaklanaca-
hissedilir. Bunun ulat nokta da yazarn arad ya da bulduu her eyi tz
sayfas zerinde amlamasdr.
Rasim zdenren, yklerinde felsefe yapan, olay veya durumlardan felse-
fi sonulara ulaan yazarlardan deil. Yine de unu batan sylemek gerekiyor:
zdenrenin zelde Tozdaki (ilk bask: 2002), genelde dier kitaplarn meydana
getiren yklerindeki tz dediimiz eyin z ve bu zn katmanlar Spinozann
tanmna yakn duruyor. Aa yukar yledir Spinozann tz tanm: kendin-
de varolup ancak kendisiyle kavranan, kendiliinden ve yalnzca kendisi iin var
olan, meydana gelmek iin baka bir eye gereksinim duymayan. imdi bura-
dan yola karak, yklerinde kesin sonulara ulamay istemeyen, pek ok y-
ksnn ucunu ak brakan, durumlar ancak kendiliindenlik ierisinden gren
zdenrenin Tozdaki yklerinde karlatmz insanlara ve insanlk durumla-
157
rna bakalm.
Toz balkl yksnde dnyay ve hayat yapann tozlar olduu dncesi
hkim. nsann, nesnelerin, doadaki varlklarn tamam toz zerreciklerinden mey-
dana geliyor. Yazarn ayrnt dknlnn, varln zne ulama abasnn ti-
pik rneklerinden olan ykde varl kaplayan toz zerrecikleri dnya zerinde her
zaman grlemeyen, kimsenin bilmedii, bilemeyecei bir rt oluturur. Yazar,
slak tabutlarn ivi yaralarnda, bir lnn burun deliklerinde, azlarn ince izgi-
sinde, sabah uyuukluundan syrlmak isteyen birinin gnee kar gerinmesin-
de, uykusuzun esnemesinde varl tozlarn tamamladn duyumsatyor. Dene-
bilir ki, varln zn, tzn tozla aklyor ve hcrelerin yerine btn varl-
toza buluyor.
Tozda yazarn sahip olduu modern yk anlaynn en baarl rnekle-
rinden sayabileceimiz Dolambata tam bir labirent ve kaos yks. Hayatn
bir dolambatan farksz olduunu kavrayan, bu dolambata gidecekleri yeri hat-
ta gidecekleri bir yer olup olmadn dahi bilmeyen kiilerin dnyaya baklarna
odaklanan bu ykde z, anlatm da belirler ve sk sk u tip ifadelerle karla-
rz: Bu yolculuk srasnda kendini yitirdii az olmamt. () Kendi zerindeki de-
netimini yitirdiinde yitmi olarak gryordu kendini. (s. 29), Olup olacam ey
bir bakas olmaktr. (Burada, ayrca belirmek gerekir ki Rimbaudnun Ben, ba-
kasdr grne gnderme var, s. 31), Dolambata dnp durduunu da syle-
medi ona. nk dolambacn iinde mi olduunu yoksa darda m bulunduu-
nu kestirememiti daha. (s. 32). Bu karmaa ve bilmezlik iinde, herkes kendi do-
lambacna dalp giderken doa kendi sahip olduu dzene bal olarak hareket
etmeyi srdrr, bir yerlere yamur yaar, ardndan gne doar. Yazarn bura-
da okuyucuyu gtrmek istedii yer, doadaki dzene kar insan hayatnn, insan
ruhunun dzensizlii noktasdr. Bu dzensizlii yaratan, insann kendisidir asln-
da. Birbirleriyle dayanmaktansa birbirlerine dayanamayan, gururdan balar d-
nen, bakalarna ayaklarn ptren insanlardr bu kaosun yaratcs. Belki de do-
ada gurur dknl olmadndan bu eit karmaaya da yer yoktur, gerek
dzen doadadr.
Tad karmaayla ve balyla Edward Munchun tablosundaki gerilimi
hatrlatan lk yks tuhaf sahneler zerine kurulmu. yk, Yzlerce in-
sann bir araya geldii bir yerdeydi ve gene tand o ayn yinin iindeydi. Ik-
lar ve karanlklar her yandan fkryordu: zeminden, tavandan, duvarlardan, in-
sanlarn giysilerinden, kemiklerden, atlm p paralarndan, kurumu dallar-
dan, dallarn arasnda kendine yol bulmu olan boz ylann pullarndan, amdan-
lardan, mumlardan, avizelerden, her yandan! (s. 35) cmleleriyle balar. Bu sr-
realist ve kaotik manzaray az sonra bir ln tamamlamas kanlmazdr: Kar-
makark seslerin arasnda ykselen l da iitiyordu, daha kimsenin iitmedi-
i, daha kimsenin iitmeye g yetiremedii, iittii anda kendini artk bu dnyann
dnda bir yerde bulmaya hazrlkl olmasnn uyarld (evet, ln iinde by-
lesi bir bildiri de gizliydi ve bu gizi yalnzca kendisinin bildiini biliyordu): ykselen
158
lk kendi grtlann derinliklerinden ykseliyordu ve zaman zaman bu lk bir

zevk ve haz glne dnyor, kahkahalayordu. (s. 35) lk cmlelerdeki ipu-
larndan yola klarak, kalabalk ve karmaann hkim bulunduu, bazen n
bazen de karanln fkrd bu meknn bir dans salonu, bir diskotek olduu d-
nlebilir. Burada yzlerce insan topluca, hatta karmakark vaziyette dans et-
mekte, batankmayla ekillenen bu dans lgn bir yin grnts tamakta ve
hi kimse bir yerlerden, hatta kendi ilerinden gelen uyarc l duymamakta-
dr. Buradaki metaforun peine dtmzde tasviri yaplan yerin dnya, ln
ise kyamet sru olduunu syleyebiliriz. Yazar, baka yklerinde ounlukla tek
tek insanlarn ya da ikili, l ilikilerin penceresinden yanstt karmaay bura-
da topluluk zerinden ortaya koyar.
kili, l ilikiler demiken, zdenrenin Tozdaki yklerinin byk bir b-
lmnde aldatma, aldatlma, boanma durumlarnn ne ktn belirtmek ge-
rekiyor. Bylesi olumsuzluklar yaayan karakterler arasnda kadnlar ok yer tu-
tuyor. Bunun nedeni, varln tzne odaklanan yazarn, dourganlk zelliiy-
le hayatn srekliliini salayan ama bunu her zaman olumlu ynde kullanmayan
kadna zellikle eilmi olmasdr. Gzelliinden onur duyan kadnlar, ponponlu
kadnlar, gzelliklerinin yakcl sokaklara taan kzlar, iyi aile kzlar, tek bala-
rna oyun oynayan kk kzlar, dii rmcek misali sevdiini yiyip bitiren sevgili-
ler veya eler, pervasz fahieler, yuva ykan rfntlar ve llklar, karanlklara da-
lp giden gizemli Leylalar yklerde birbirine karyor, birbirinden rol alyor. Bir
de paradoks; aldatlan ve madur olan genellikle kadndr ama bu aldatlmaya ne-
den olan da bir baka kadndr, kadnlar adeta birbirlerinin kuyusunu kazmaktadr.
nsanolunun dnya hayat serveninde bulabildii en gzel iliki biimlerinden
olan kadn-erkek ilikisi bu yklerde hemen daima anlaamama, bir arada yaa-
yamama, ak/sevgiyi nc ahslarda arama eklinde gerekleiyor. Evlilikleri
atrdatan, ykan nc ahslar baz yklerde birinci ahsa dnyor ve iliki-
lerin seyrini belirliyor. Aldatlan e genellikle kadn olduundan yklerde ok sa-
yda mutsuz kadn profili karmza kyor. Kapatlm Gnde en yakn arkada
tarafndan yuvas yklan, kocasn en yakn arkadana kaptran bir kadnn ocu-
uyla orta yerde kalakal anlatlyor. Gemie dnmek istemeyen, kendisini na-
sl bir gelecek beklediini bilemeyen aldatlm kadnn derin mutsuzluu giderek
duyarszlamaya, umursamazla varyor. Bu, aslnda bir amlk duygusudur;
eskiden kl krk yaran, dostlarn ba tac eden bir kadnn en yakn arkada tara-
fndan ihanete uramas onda var olan insana sayg duygusuna ar bir darbe in-
diriyor ister istemez. Yazar, bu ykde, aldatlan kadn kahramann azndan yap-
t kadn-erkek olgunluu karlatrmasnda biraz abartl da olsa hayatn ve do-
ann gereklerinden hareket ediyor: Bir kadnn bir yatan sonra bir erkee gre
iki defa, defa fazla yaam olduunu dnyordu, bir kadn otuz yanday-
sa, bu bir erkein doksandokuz yana denk geliyordu. (s. 27)
Baz ykler arasnda organik balar var. Bir ykdeki durum ya da meta-
for bir bakasnda da karmza kabiliyor. Kapatlm Gndeki aldatlma ablo-
nu, allkta Yanan Atete de grlyor. Yazar, yksn anlatt kiilerin dn-
159
yasndaki paralanml, karmaay anlatrken ok sevdii l paralanmlk

metaforuna bavuruyor: te o zaman, o karlatklar ve ellerini birbirine dokun-
durmaktan ekindikleri n, birden, her eyin, akan, kmldayan, kprdayan, konu-
an her eyin ylece kalmasn, durmasn buyurdu ve her ey durdu, kadnn ka-
fesi paralanmt, ama imdi ikisi birden bir baka kafesin iine girmilerdi, duru-
yor ve bekliyorlard, kadn konumuyordu, o konumadan da olsa kendisinin ka-
dnnn kocasnn ona en yakn arkadayla haynlk ettiini renmiti. (s. 71)
Bir baka aldatlma yks olan Cehennemde bu kez bir kzn dnyasna
eilir yazar. Arada kalan, rselenen, hayat karmaklaan bir kzdr bu kez. Par-
alanan bir ailenin kz, babasyla ve ciciannesiyle yaamak zorunda kalnca ok
erken yalarda gelitirdii uzaklama duygusuyla bakar hayata. Yine de gerek-
idir, hayatn gereklerini erken kavrar: Hep uzakta durmak, uzakta bulunmak..
ama uzakta bulunmak istedii bir ey varsa, baka bir eye yakn durmas gerek-
tiini anlamakta da gecikmedi. (s. 40) Burada teoriyle pratik atr. Hayat anla-
mak bakadr, onu yaayabilmek veya deneyimlerinden anladn yaamn ger-
eine dntrmek baka. Yllar ierisinde, kendisini cicianneyle yaamak zo-
runda brakan babasndan uzaklar, zamanla bir baka adama, bir sevgiliye yak-
laacak gibi olur ama bunu tam olarak baaramaz. Dnya bir mezarlk gibidir ve
cehennem duygusu onun peini brakmayacaktr. Cehennem srrealist metafor-
lar zerine kurulu bir yk. Anlk baklar, anlk k patlamalar, arkasndan kou-
lan tren, Sartren varolu algsn hatrlatrcasna karsndakine Benim cehen-
nemim sensin! diyen bir kadn
Daha nce ksaca szn ettiimiz Kapatlm Gn yksnde aldatlm-
lnn verdii gurur krkln herkesten gizlemeye alan, ihanete arac olan ka-
dnla yzlemek istemeyen ee karlk, Glge yksnde kocas tarafndan al-
datlan kadn, kocasnn sevgilisiyle kar karya gelir, yzleir. ki kadnn kar-
lamas, intihar armlar da veren bir motosiklet kazasnda len kocann
morgdaki cesedini tehis etme srasnda gerekleir ve yazarn ifadesiyle iki dii
rakip erkein cesedine sahip kma yarna girerler. yknn baz blmleri, i-
konuma tekniiyle kaleme alnmtr. Bu i-konuma blmlerinde yknn ka-
lan ksmna gre belirgin biem deiiklikleri dikkat eker. Kiiler hrsl, ezik, alay-
cdrlar, intikam duygularyla doludurlar ve adeta kesik soluklarla konuurlar. Ka-
rakter bak asnn kullanld ama yer yer hkim bak asnn da hissettirildi-
i Glgede her ey bir glge altnda olup gitmekte, olup bitmektedir sanki. Yazar,
bu tip olaylarda halk arasnda konuulagelenlere de yer verir yksnde, hatta y-
ky bylesi bir durum zerine kurar. Orta yerde dolaan bir by sylentisi vardr
ve aldatmaya neden olan bu by, kiiler aras ilikinin belirleyicisidir.
Kitabn ilgin yklerinden biri olan Gecenin Sesinde yazar masals bir sy-
leyie ve sembolist bir dile bavuruyor. ykdeki Dev, iktidar temsil etmektedir.
Bu, aslnda kat ve acmasz deil, iyi niyetli bir iktidardr. Dev lmek zeredir ve
en nemli problem, onun mirasnn ne olduu ve kime kalacadr. Dev daha di-
riyken, lme durmay reddedebiliyorken, herkes kendisinin nnde sraya giriyor,
160
onun eteini pmeye yaryordu(r). (s. 77) Cadyla evli olan Dev, lmne ya-
kn, yanna hayat arkada olarak Nny alr. Nn, Devden bir ocuk sahibi ol-
mak isterse de Devin yaknda lecek olmas onu kayglandrr. Zaten Nn ocuk
isteini ne zaman belli etse Dev bir bahane bularak laf dolandrr. Dev, iktidarn
simgesiyken Nn de hayatta istediklerini elde edemeyenlerin, her eye son daki-
kada yetiecekken bunu da baaramayanlarn semboldr: Nn, her eyin so-
nunun geldiini, her eyin katn, kamakta olduunu, imdi elinden kard
eyi -bir ip, bir pamuk paras, sprge sap, her neyse ona bir tutamak sala-
yacak en kk bir eyi elinde bulundurmadn ve ebediyen yle kalacan- bir
daha ele geiremeyeceini sezinledi. (s. 81) Bu tuhaf yknn sonunda Dev geri-
de karmaa ve belirsizlik brakarak lr. Devin lmnden sonra neler olacann
tam belirtilmemesi, yknn ak ulu braklmas yoluyla; tek elde toplanan g-
cn eninde sonunda paralanp dalaca, btnln bir baka tek kiide de-
vam ettiremeyecei duyumsatlr.
zdenren, bahsettiimiz bu son ykde ve baka yklerinde de sezildii
zere, armlarla hayat kazanan metaforik dili, yar kapal gndermeleri seven
bir yazar. Yer yer iire varan blmler, hatta sayfalar var kitapta. Gndermelerde
okura dorudan servis yapmaktansa, okuru da anlama abasna aran ifadele-
re bavuruyor kimi yerlerde. Szgelimi, Gece yarlarna dein gzlerini kanatrca-
sna u ihtiyar ingilizin ak yklerini okuyarak kendini helak ederdi. (s. 16) cm-
lesinde 2000 ylnda 99 yanda len ak romanlar yazar Barbara Cartlandn
antrld grlr. Buraya -lkemin efsane kentine- geldiimde her eyin yeni-
den balayacan umuyorduk. (s. 61) cmlesinde dolaylamal olarak stanbulun
kastedildii dikkat eker. Bu somut verilerin yan sra yklerdeki ruha baktmz-
da bunu daha derin lekte grebiliyoruz.
Tozdaki yklerde berrak bir dnya, berrak insanlar, dzenli hayatlar, kurgu-
lanm dzenekler yok; tam tersine havada uuan tozlar gibi dalp giden dn-
yalar, ilikiler var. Modern hayatlarn dardan grnd kadar basit, hakknda
hemen karar verilebilecek hayatlar olmadn fark eden yazar, yk dilini kurar-
ken bu farkndal okura hissettiriyor. Dorudan hayata bakan yklerde kurulan
kaotik dnyalar, hayatlarmza ilikin fotoraf kareleri sunuyor. Yazar ise fotoraf
gerekiliiyle deil, bu fotoraflarn kvrk ularnda, solgunlaan kelerinde ka-
lan gizliliklere derinlemesine bakyor.
KAYNAKA
zdenren, Rasim (2006), Toz, stanbul: z Y.
Gl, Abdlbaki-E. Uzun-S. Uzun-. H. Yolsal (2002), Felsefe Szl, An-
kara, Bilim ve Sanat Y.
Eryarsoy, Mehmet Nezir (2008), Rasim zdenren: Hayat-Sanat-Eserleri,
Baslmama Yksek Lisans Tezi, stanbul.
161
MKNSIZIN SINIRLARI
ABDULLAH HARMANCI-TUNA UYSAL
1. Neden mknsz?
1940 ylnda domu olan Rasim zdenren, 1967-2002 yllar arasnda,
toplam seksen iki yky ieren dokuz yk kitab yaymlamt. 2009 ylnda
onuncu ve imdilik sonuncu yk kitab mknsz ykler neredildi. Kitapta sek-
sen yk, daha doru bir deyile metin bulunuyor.97
zdenrenle bu kitap dolaysyla yaplm syleilerde, rportajclarn kita-
bn adn nemsedikleri/ ilgin bulduklar, yazara bu meyanda sorular sorduklar
grlyor. Murat Tokay, yazara, Bundan nceki birok yk kitabnzn ad farkl
okumalara ak bir ya da iki kelimeden oluuyordu. Kitabn ismi niin mknsz y-
kler oldu? diye sormu. zdenren bu soruyu ykleri dzenlerken fark ettim
ki bu metinlerdeki mterek nokta bir imknszn anlatlyor olmasyd. yklerde
bir imknszn yoklanmasn gryoruz. diye cevaplam.98 Bir baka syleide
ise, ayn soruyu, Bu ykler tmyle okunduunda imknsz olana temas ettii
grlr. Gndelik hayatmzn imknszlar, imknsz olanlar aslnda bizim gn-
delik hayatmzn iindeyken bile onlar skalyoruz. Oysa biz farkna varmasak
da, olmayacak eylerin olmas devam edip duruyor. Birinin buna dikkatini ynelt-
mesi gerekiyordu.99 eklinde cevaplam. Kitabn ad ile ilgili olarak, Ali Salinin,
Kitabn ismi niin mknsz ykler? Kitaptaki metinlerde kahramanlarn sanki
bir imknszlk hali alglanyor. Balktaki imknsz bu halin imknszl m? so-
rusuna yazar, Bu anlat imknszl deil. Metin kendi iinde dilsel olarak mera-
mn ifade ediyor sanrm. Fakat anlatlan halden kaynaklanan bir imknszlk sz
konusu. Kimi yklerde bu imknszlk irrasyonel veya srreel boyutlarda bile g-
rnebilir. Fakat her eye ramen o halin gerekliinin vurgulanmas gerekiyordu.
Bana sorarsanz bir canlnn yaad her an bir mucize deerindedir. Ve imknsz
olan bir durumun tecellisidir. Bir nefes almak, bir bak, bir an, bir dnme
97 Yazarn, kitaptaki metinlerin trn yk olarak nitelemesi sebebiyle biz de bu yazda, metin-
ler iin yk tanmn kullanacaz. Ancak bu metinlerin tamamna yk denilip denilemeyecei
problemi, bu yaznn devamnda tartlacaktr.
98 http://kitapzamani.zaman.com.tr/?hn=1626.
99 http://haksozhaber.net/news_print.php?id=7822
162
pozisyonu, parman ufack bir kprdan bir imknsz gstermiyor mu? Bu ki-
tapta hayatmzn iinde olup da gerekte imknsz olan bu durumlar vurgulanma-
ya alld.100 eklinde cevap vermi.
zdenren, Ali Salinin sorusuna verdii cevapta imknsz ylesine ge-
ni bir ereveye oturtuyor ki, bundan sonra, yklerdeki imknszlklar ara-
trmak, taramak nemini byk oranda yitiriyor. Zira imknsz daha ok bakan
kiinin bakyla, gryle ilgili bir noktaya yerleiyor. Ancak yazarn yukardaki
Kimi yklerde bu imknszlk irrasyonel veya srreel boyutlarda bile grnebilir.
cmlesi kitaptaki yklerin imknszlndan ne anlamamz gerektii konusunda
daha ok yol gsterici. Bunun anlalmas amacyla, kitaptan baz rnekler vermek
istiyoruz: Kitabn ilk yks Kel Satcnn btnyle gerekst bir atmosferde
kotarld grlyor. yk, En az yz yanda gsteriyordu. Yz milyonlarca
krn altnda gizlenmiti. (s. 9)101 cmleleriyle balyor. yknn sonundaki
cmleler de, tpk bu cmleler gibi, absrd, gerekst bir durumun nitelemesi
olarak deerlendirilebilir: te o anda iskemle kayd, yz sabun kp iindeki
mterisiyle birlikte aa doru dmeye balad. Kel satc, dmeyi durdurmak
iin zurnasn yeniden flyor, tekiler dyor ve bu oyun bylece sonsuzca s-
rp gidiyordu. (s. 12) Ayn ekilde Kuklac yks de, bir rya/ kbus atmosferi
iinde geliiyor. nsan tedirgin edici cmleler, okuyucuyu tekin olmayan bir iklime
doru ekiyor: Kendimi birden olmadk bir yknn iinde buldum. Bir ziyaretten
dnyordum. Hava bulankt. Her yan birbirini tanmayan insan ynyla doluydu.
Kentin merkezine yaklarken ortaln biraz tuhaflat sezinleniyordu. (s.
17) Ba yksnde geen Onu grdmde kesik ban sol avucunda tutmu
bana gsteriyordu. Ama bu ba tala ezilmie benzemiyor, dedim. Glmsedi: Bu,
kalbim oyulduktan sonra elimde kalan ba, dedi. Peki, imdi, u anda omuzlarnn
stndeki ban neyin nesi olduu sorusu aklmdan geiyordu. Anlad. Onu ora-
dan kimse alamaz, yalnz bana ait olan batr o, dedi. (s. 26) satrlar, mknsz
yklerin imknszln zihnimizde iyice pekitirecektir.
mknsz ykler, verdiimiz rneklerde de bariz bir ekilde grld gibi,
gerekst, absrt durumlar anlatmasyla imknszn evrenine giriyor. Burada so-
rulmas gereken soru, kitaptaki seksen yknn tamamnn bylesi absrt zellik-
ler tamad, dolaysyla geri kalan yklerin imknszlk dairesine ne ekilde
sokulabileceidir ki, zdenrenin yukarda alntladmz grleri, imknsz
kavramn derinletirerek bu soruyu cevaplamak iddiasndadr.
100 http://yenisafak.com.tr/kultursanat/default.aspx?t=04.05.2009&i=184386
101 Bu yazda sadece sayfa numaras verilen alntlar mknsz ykler (stanbul: z Yaynclk,
2009) kitabndan yaplmtr.
163
2. Tr Sorunu
Okuyucunun, kitabn adndaki imknszl, eserdeki metinlerin tryle ili-
kili olarak dnmesi gibi bir ihtimalden sz edilebilir. Bir baka deyile, kitaptaki
metinlerin yk trnn imknlarn zorladn sylemek gerekir. Yazarn konuyla
ilgili olarak yapt aklamalar, okurlarn ya da aratrmaclarn zihinlerinde kitap-
taki metinlerin tryle ilgili sorularn cevap bulmasn salar. zdenren, metinlerin
tryle ilikili olarak, Bu yk toplamn bir araya getirdiimde bunlara metinler
desek mi diye dndk. Denildi ki, bunu sylediimizde okuyucu nasl bir metinle
karlaacan bilemedii iin itici gelir. Talep olmaz o metinlere. Ama onlar birer
metin netice itibaryla. Bazlar tam bir yk. Fakat tam yk dediimiz metinlerde
de bizim 50 yldan bu yana denemeye altmz gibi serim diye bir ey yok, kt
diye balklama olayn iine dalyorsun. Sonunda belki bir dmle kyoruz. Bu
yklerin nemli bir ksmnda ortada olmas gereken dm, yknn sonunda
karmza kyor. Klasik yk okuyucusunu da dmlyor.102 demektedir. Do-
laysyla, yazar, mknsz yklerin tryle ilgili olarak sylenebilecek pek ok
yorumu peinen engellemitir. Okurun zihninde yer alan, kitapta byk oranda
yk zellii tamayan metinlerin neden yk balyla sunulduu sorusu, bu
aklamayla biraz olsun cevap bulmaktadr. Kitaptaki metinlerin yk balyla
sunulmu olmas, anlald kadaryla yaymcnn tavrndan kaynaklanmaktadr.
mknsz yklerde deneme enisi var. imdi bizim vaktiyle deneme adyla
yaymladmz iki kitap var u an aklma gelen. Birisi Acemi Yolcu, dieri ise pin
Ucu. Fakat o zaman, Bunlar yk deil mi? diye sordular. Ve onlarn iinde haki-
katen o kitapta yer almasayd pekl mknsz ykler toplamnn iinde yer ala-
bilecek ykler vardr.103 diyen zdenren, kitabn tr ile ilgili olarak, aratrmac
ve eletirmenlere nemli ipular verir.
Asm zn Kitabnzda yer alan Banliy Treni, ki stasyon Arasnda y-
klerinden hareketle trenleri sormak istiyorum. yk dnyanzda trenlerin yeri
nedir? sorusuna te size ocukluumun arkeolojisinden kartabileceim bir
tablet. Ben ilk tren yolculuumu 6 yandayken yaptm. Kara trende... Hem de
gn gece boyunca... Mara-stanbul hattnda... Daha sonra da seyahatlerimiz
hep trenle oldu. Koridorlar lebalep insanla dolu, hellarna kadar insan ykl... O
seyahatler nasl unutulur? ylesi nasl olur da insann hafzasna perinlenmez.
Bu yzden bu gn bile trenle seyahat etmek zihnimde amansz bir nostaljiye yol
aar.104 diye cevap veren yazar, eserdeki metinlerin bir ynyle de hatra trne
yaklatn belirtmi olur. mknsz yklerin tr ile ilgili okurun zihninde uyan-
m olan sorular, yazarn bu aklamalar ile byk oranda cevaplanmtr.
mknsz ykler; yk, deneme ve hatra trleri arasnda gidip gelen, za-
man zaman bu nden birine daha ok yaklaan, zaman zaman bakla kesilmi
gibi birdenbire ykden hatraya atlayan, denemeden ykye geen melez metin-
lerden olumaktadr.
102 http://kitapzamani.zaman.com.tr/?hn=1626
103 http://kitapzamani.zaman.com.tr/?hn=1626
104 http://haksozhaber.net/news_print.php?id=7822
164
Pazar Boluu adl metin neredeyse btnyle bir deneme rnei gibidir.
ehirle kr hayatn mukayese eden u satlar alalm: Akam, yalnzca kentin s-
tne iner, kra deil. Ve lamba, yalnzca kentin derin sokaklarnda solgun n
kaldrm talarnn stne der. Kente zg hzn, size akamn alacakaranl-
na dklm k krntlarnn ukurlarndan cmerte sunar. (s. 43) Dnce-
nin egemen olduu bu pasaj denemeye ok yaknken, Benim ocukluum do-
duum kent Marata geti. kinci Dnya Sava yllarnn byl, insan karma-
kark duygulara salan etkisini her gn zerimizde tayorduk. (s. 35) cmlele-
riyle balayan Uan Arkasndan Kotum, hatra trnde yazlmtr. lde Bir
Kane, bir istisna olarak, senaryo trne ok yakn bir zelliktedir. Ktk ise
yk trne ok yakn zellikteki metinlere rnektir.
mknsz yklerdeki metinleraras ilikilerle ilgili olarak, Sezai Cokunun
belirlemeleri nemlidir: Kitabn ierik olarak tad bir dier nemli zellik olarak
barndrd metinleraras ilikisi saylabilir. Rilkeden Kafkaya, Faulknerdan Ne-
cip Fazla uzanan ok geni bir yelpazede metne gndermede bulunduu gr-
lr. (Cokun 2009: 53).
3. zdenrenin Meseleleri
zdenrenin kitapta iledii konularn banda tasavvufi bir arka plana yas-
lanan aray ve arnma temalar gelmektedir. Bir derviin dnya yolculuu, ken-
dini erginletirme, olgunlatrma abas, bir isel mcadele, yklerin nemli bir
blmne hkimdir. Sabah Molas yksnde, salih bir mminin fecir vaktinde-
ki samimi duygular anlatlr: Bir ermi deildi belki, ama ermi olanlarn himmeti-
ni zerinde hissetmesine engel de yoktu. Alnn, bu hisle secdeye koydu. Secde-
den kalktnda, elleri yakar iin semaya aldnda, orada, yeni bir insan var-
d. Onunla yz yze geldiini grd. Gnaydn, dedi. (s. 72) Bu satrlarda kar-
mza kan yeni insan, kendini ok yetersiz hisseden yk kiimizin olmak iste-
dii insandr. Bir anlamda slam tasavvufunda ok nemli almlar olan insan-
kmildir.
Arnma yksnn mesaj ok ak bir biimde bellidir. Yazarn nceki ki-
taplarnda da tasavvufi konular iledii hatrlanrsa, o eserlerdeki estetik sevi-
yenin bu metin(ler)de olduunu sylemek zordur. Arnma aadaki paragrafla
sona erer: Birden gvdesini martm olduunu fark etti: onun taleplerine boyun
edii srece maraza kmyordu, ama onun taleplerine kar koyduunda eki-
me balyordu: kim kime basknd? martlm gvde acaba ondan daha ne iste-
yecekti? imdiye dein neler istemiti? stedii ey ona verildike ne yapm olu-
yordu? Kirlenme? Elbette. Paslanma? yleyse onun arndrlmas m gerekiyor-
du? Orula bunun gerei mi yerine getirilmek isteniyordu? Bir ey diyemedi, eli-
ni musluun altna tutmu, bekliyordu. (s. 74) Tasavvufun bir nefs tezkiyesi, yani
nefsin arndrlmas olduunu hatrlayacak olursak, bu satrlar, zdenrenin ta-
savvufi temelli metinleri iin nemli bir rnek tekil ediyor.
165
Temmuz Kar adl metinde, bir derviin hayat boyunca sren isel yolcu-
luu, sembolik diyebileceimiz bir slupla anlatlmaktadr: Kendi kelimesinin kut-
sallna snarak ister tomus scanda olsun, ister ubat souunda olsun, y-
reinin harl dolambacnda ona, sevgiliye giden yolun alsn dikenini elleriyle ko-
partp ayklayarak yol almaya bakyordu. Devam eden satrlar ise isel sorgula-
maya rnektir: Ama masaln hakikati beynine tokat gibi inmekte gecikmiyor ve
uyars hi de iirsel gzkmyordu: az gittin, uz gittin, ama dn de bir bak ardna
ka arpa boyu yol kat ettin? (s. 108)
mknsz yklerde ilenen konulardan biri de ehirdir. Bu ehir, yerine
gre, stanbul, Ankara ya da Maratr. Yazarn hatralar arasndaki gezinirken,
genliine ya da ocukluuna duyduu zlemi dile getirirken, kimi felsefi ierik-
li deneme-metinler kaleme alrken, dncelerini ehir merkezli olarak anlatmas,
kr hayatna kyasla ehir hayatn sevmesi, onun ehir ykleri yazmasna sebep
olmutur. Derinlerdeki Oyun yks u satrlarla balar: Kasabadan anakente
geldiimde tanmak iin orda burada geziniyorum. Her eye dikkat etmek, grd-
m her eyi aklmda tutmak istiyorum. (s. 19) Yazar bu ykde, stanbula geldi-
i zaman grd bir ktlk olayn anlatmaktadr. Banliy Treni yksn-
de, banliy trenleriyle ilgili yazarn gzlemleri aktarlr (s. 21). Kavga yksn-
de bir byk ehirde genler arasnda vuku bulan bir kavga anlatlr. Kavgaya a-
hit olan yazar, bizlere gzlemlerini aktarmaktadr (s. 32). Uan Arkasndan Ko-
tum ise, Marata yaanm bir olayn an slubuyla aktarlmasdr (s. 35). ehir
ykleri olarak dnebileceimiz bu metinler, doal olarak bir anekdot anlat-
m zelliine sahiptir.
Bu yaznn ilk blmnde, yazarn; gerekst, irrasyonel, absrt metinle-
rine rnek vermitik. mknsz yklerin nemli bir blmn de bu tr ir-
rasyonel sahnelerden oluan, gerekst metinler oluturmaktadr. Absrt, tuhaf,
gerekst gibi nitelemelerle anabileceimiz bu metinleri iki blmde dnmek
gerekir. Birinci blmde yer alan absrt metinler Kafkann yklerinde grlen,
bir samaln, bir mantk dln anlatm gibidirler. ykde nmze sunulan
denklemden herhangi bir hikmet, herhangi bir sonu kmaz. Daha ok bir kya-
met atmosferinin izildiini, betimlendiini dnebiliriz. zdenrenin absrt me-
tinlerinin bir dier ksmnda ise derinden derine bir anlam yatmakta olduunu d-
nrz. Belki bir cehennem betimlemesi yaplmakta, belki yaadmz hayatn
karanlk yz arpc bir tasvirle verilmektedir. Bu gruba giren yklere rnek ola-
rak Metal Yoku verilebilir. yk u cmlelerle balar: Aalarn gvdesi elik-
ten ya da bakrdan yaplm bir ormana girdiimizde stmze glge yapan yap-
raklara dokunmak istiyoruz: parmak ularmzn kuru bir inko sertliine dediini
duyumsuyoruz. (s. 148) ykdeki metal nitelemeler, modern yaamn yapayl-
na denk dyor olabilir. Dolaysyla, buradaki absrdite, bir yapayln ortaya ko-
nulmasna yaryor olabilir.
zdenrenin felsefeyle youn olarak ilgilendii ve mknsz yklerin de-
neme trne yakn ok sayda metinden olutuu hatrlanrsa, kitaptaki yklerin
166
nemli bir blmnn de felsefi kimi pasajlardan olumas anlalr bir durumdur.
Bu da yazarn metinlerini yk trnden uzaklatran baat etmenlerdendir. Ya-
zar, herhangi bir konu hakkndaki dncelerini gayet derinlikli ve deneme kitap-
larndan alk olduumuz zere, detayl bir ekilde dile getirir. Btn bu metinle-
ri temsil etmesi bakmndan cn Yreine Saplanan Kama adl metnin balan-
gcn buraya alyoruz: Yaadmz gnler son iki yz yln sregelen haslasdr
(stn sayma!).. insanolunun geirdii belki en lgn zaman dilimi arz, insa-
nn ayann altndan belki her zaman kayyordu, ama onun sarsntsn insan hi
bu denli soyut duyumsamamt. Ban avularnn arasna sktrp kalm in-
san, hi bu denli trajik bir grntye brnmemiti. (s. 53) zdenrenin felsefi
pasajlar, her zaman bylesi geni lekli konulara ynelmez, nemsiz gibi gr-
nen herhangi kk bir ayrntdan da uzun uzun bahsedilebilir.
mknsz yklerde lme ve aka da yer verilir. Ktk yksnde, kadim
gelenekten lme dair bir sz aktarlr: lm rmann girilecek yeri oktur, fa-
kat klacak yeri yoktur! (s. 61) Krdm yksnde intihara dair bir genelle-
me yaplr (s. 77). Hazan yks dokuz yanda bir ocuun lmn ac bir e-
kilde anlatr (s. 96). Daha ok bir hatra anlatmn dndrr. lm, bu ykde,
acsyla, hznyle, dokunakl bir ekilde anlatlr. lme ou yksnde, slam
medeniyeti perspektifinden ve derinlikli bir biimde bakmasn bilmi olan zde-
nren, burada belki daha beeri bir bak gelitirmi gibidir. Souk Dek yk-
snde de lm rpertici renklerle anlatlr (s. 99). Kitapta ak temasn en ak bir
biimde ileyen metinlerin banda O gelir. Metinde kiisel/ mecazi aktan ilahi
olana doru ykselen bir izgi vardr. Metnin giriindeki u satrlar, sz edilen ak
dzleminin beeri boyutta olduuna iaret eder: Birini tandm. Oydu. Nasl sz-
ler veriyordum kendime. Onu tanm olmann bana nasl bir hayat bahettiini d-
nyordum. Her ey O olmutu. Ondan baka kimse yoktu dnyamda. Bir O
Bir de ben Diyordum ki kendi yalnzlma, onu ya da oyu yitirirsem ne yapa-
rm? Bu sorunun cevabn dnmek istemiyordum. (s. 183) Metnin son satrlar
ise, mecazi akn gerek aka dnmn rnekler: O Kimdir o? Kim? Sz-
cklerin yetersiz olduunu reniyorum. Deneyerek Onunla yazyorum. Onunla
varlm snyorum. Daha nereye kadar gidebilirim? Nereye kadar gidilebilir? Gi-
dilebilecek yerin dibini bulmak mmkn m? Ben buradaym. Buraya kadar duru-
yorum. Dahas yok. Yokluk yok. Hibir ey h-i--b-i-r--ey. Ak szc ancak
bu harflerle yazlr. Daha ne diyeyim?.. Onun ii bo deil, o sfra benzese de s-
fr deil (s. 185)
Grld gibi, tasavvufu temel alan aray, arnma temalar; gerekst
sahnelerin, absrt, irrasyonel atmosferlerin betimlenmesi; ehir hayatndan gz-
lemler; ayrntl bir biimde ele alnan felsefi konular; lm, ak gibi balklar,
mknsz yklerde ele alnan meseleleri rneklemektedir.
167
4. Sonu
mknsz ykler, zdenren ykclnn seyrine bakld zaman, es-
tetik anlamda bir geriye sramadr. Adeta nceki yk kitaplarna alnamam,
nceki yk kitaplarnn estetik seviyesini drr dncesiyle dosyalara konu-
lamam metinler bu kitapta toplanm gibidir. Kitaptaki metinlerin byk oranda
yk zellii tamamalar, baz metinlerin mesajlarn ok ak bir ekilde ortaya
koymalar, baz metinlerinse herhangi bir deneme ya da hatra yazsndan bir fark-
larnn olmamas, bu yargya varmamza sebep olmutur.
mknsz ykler, zdenrenin o knhne erilmesi zor, anlalmas g, yo-
un, sk, derinlikli, zengin arml yk dnyasnn kilidini amalar iin, okur
ve aratrmaclarn ellerine verilmi bir anahtar gibidir. Adeta o devasa heykelin
ek yerlerini grmemizi kolaylatrr. Kitapta, bu yargmzn hilafna olmak zere,
salam rgl ykler varsa da, bunlarn says olduka azdr.
KAYNAKA
Cokun, Sezai (2009), mknsz Grnteki mknn yks: Rasim
zdenrenin mknsz ykleri zerine, Yedi klim, S.237.
zdenren, Rasim (2009), mknsz ykler, stanbul: z Yaynclk.
168
RASM ZDENRENDEN MERKEZSZ YKLER
AHMET SAT AKAY
Rasim zdenren, son kitab mknsz yklerde pek alk olmadmz

yklerle karmza kar. Yazarn Hastalar ve Iklardan (1967) bu yana izledii
modernist izlek, adeta kanlmaz olarak yaznn snrlarn zorlar, bu sadece bir
sapma deil, ayn zamanda yaznn da amaz haline dnr. Bu amaz belki de
zdenrenin denedii yeni biimin de karakteridir. Bu yklerin hemen hepsin-
de karmza kan sapmay yaznn rettii fark olarak grebiliriz. nk yaznn
temsil biimi deimitir, ne mimetiktir ne de anti mimetik, deikenleri, gnderge-
leri farkllamtr. Artk yaznn tek bir gereklii yoktur, ite zdenrenin tam da
bu noktada karmza kard ykler tipiktir, belki de bir dnemetir. Son yk
kitabyla artc bir biimde kendi yksnn en temel yapsyla oynayan z-
denren, artk postmodernistlerin kayglarn yksne tamtr. Gndelik ha-
yat, znellikler ve izlenimler kurmacann meknsal tasavvurlar olarak vuku bulur.
Hastalar ve Iklar bize zdenren yklerinin, tipik modernist yapsn gs-
terir, yklerin ana ekseni zamandr, adeta yklerin btn sadece anlara sk-
trlmtr. mknsz yklere kadar grlen bu zamansal eksen kimi zaman ge-
nilese de yklerin ana temasn belirlemitir. Ancak bu kitapla, yapnn kendisi-
ni ilk defa zmesi ya da zmlemesi, modernist anlatnn anlara takntsnn ar-
tk kurmacann ana ekseninden ayrldn kantlar. Bu merkez kaymasn eitli
rneklerle gstermeye alacam. Hastalar ve Iklar ile yani ilk kitapla mknsz
ykler arasndaki kutuplamadan balayabiliriz. Bu kutuplama ayn zamanda
modernist yapyla postmodernist yapnn ztln aa karr. Sabah yksn-
de zamann sersemleticiliini yazar, aydnlk-karanlk ztlamas olarak karm-
za karr:
Gzlerini aar gibi olunca ryasndan artakalan bir boluu yoklad parmak-
laryla. Uzayp giden, uzayp gittike parmaklarn da uzatp gtren, zaptedilmez
bir yumuaklkla iini bir sonsuzlua srdren bir izginin zerinde, gnein tered-
dtler iinde bir trl aydnlatamad eyay yalayp geirten, derin, idraki g bir
mistiklik merdivenini kayarcasna artan gizli bir kuvvetle itildiini duymutu. Gz-
lerini amamt henz. Bir izginin stnde mi, bir merdivenin basamanda m
bilemiyordu. Penceresi, tabiatn, iinde deniz met ve cezirlerinin boutuu bir k-
169
esini erevelemiti. Oraya m gitmek, burada m kalmak? Buras nereydi? Gz-

lerini ne zaman aacak (aacak m)? Sessizce masann iinden geirdi parmakla-
rn, duvar buldu, sonra onun da tesine geerek gkyz gibi bir yere uzanmaa
balad. Yapraklarn zerinde iri taneli iler o geerken gz krptrdlar. Selm
vermek iin ban edi. Edi, gmlyor gecenin karanlna, sabahn na ve
eiyor sonsuzu yakalamak, glcklere konuklamak iin ban. Hayr, iyice a-
mamt henz gzlerini. Alacakaranlk. (Sabah, HveI)
Bir anlk zaman diliminin iine san ve yk kiisini evreleyen rya, oda
ve darsnn fluluu, bir d imgesini resmeder. Bu d metafiziksel olann
fizikselle karlamasn yine zamansal bir dzlemde okura gsterir. ykdeki o
an ne gemi ne de gelecek, tam bir alacakaranlk, zamansal metaforun ken-
disidir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, aydnlk ve karanlk noktalarnn za-
mansal kategoriler olarak belirmesidir, daha metaforik balamda okuduumuzda
gemi ve gelecek, aydnlk ve karanlk duyumlarnn, belki de yarglarnn, za-
mansallna vurgu yapar anlatc.
Btn zamansal kategoriler, ya da anlar, hikyelerde ne kan baka bir
yap daha var ki, kurmacann ana yapsn belirleyen zihinsel eylemdir. nk ey-
lem tam anlamyla imdinin iinde ortaya kan zihinsel bir tasarmn bir paras-
dr bu yklerde. Ricat yksnden alntladm u satrlar bu zihinselliin y-
kde nasl bir rol oynadn aka gsterir:
Duvarlarn st przlenmi. Bahe duvarnn orta blmndeki talar da
yklp ylmlar oraca. Bir yanlarndan gr ac yeil otlar fkrm ve iki metre
yksekliindeki duvarn, tepesi boyunca, sanki bir baka tarlalardan sklen ya-
banl otlar geliigzel buralara serpitirilmi. Her bir yanndan fkryorlar duvarn
ve ev btn btn eski (hele bu bakmsz kalm bahenin ortasnda yan yan du-
ruuyla). Bsbtn. (Ricat, HveI)
Zihinsel bir tasarmla keleri belli bir resim izen anlatc, bunun o anki du-
rumunu, zamansalln bize hatrlatr. Bsbtn bir zihin kurgusundan sz ede-
biliriz burada, zihinsel eylem dediim bu kurmaca yaps anlatcnn bak as-
nn da snrl ve znel ynlerini sunar. Burada anlatcnn btn yaad bakt-
dr, yani bak asnda sakldr. Ve bu bak as zaman daraltt gibi yaamn
snrlarn da izer.
Ancak merkez kaymas olarak nitelediim durum, zdenrendeki zaman
takntsnn yerini son yklerde mekn olgusuna brakmasdr. Bu yazda bu te-
orik sramann postmodern kkenlerine girmeyeceim. Benim burada ilgilendi-
im mesele, zdenrendeki bu mekan takntsnn ykdeki sapmaya katksdr.
Fredric Jameson ve Brian McHalein bu konuda, postmodern anlatnn mekn
temsiline dnmesi konusunda hemfikir olduu malumdur.105 McHale, Postmo-
105 Bu mekn saplantsn hemen hemen btn postmodern yaptlarda grmek mmkndr, Trk
romannda bunun en tipik rnekleri Orhan Pamukun Yeni Hayatyla Mahir ztan Bir Arzuyu
Beslemek adl romanlardr. Bkz. Ahmet Sait Akay, Mahir ztan Romanlarnda Postmodern
Temsil, Kritik, S. 1, 2008.
170
dern Fiction adl eserinin nsznde postmodern romann epistemolojik olandan

ontolojik olana doru kaydn iddia eder. Trk yks balamnda bunu dn-
dmzde 50 Kuayla 90 Kuan karlatrdmzda hele bu gerek gn-
yz gibi ortaya kar. Hastalar ve Iklarn tipik 50 Kua yks olmas, yaz-
nn aslnda Trk yksnn de bir servenini yanstmas olasln da nmze
koyar. Aslnda burada bahsettiim tamamen bir yanstma problemidir, 50 Kua,
anti-mimetik bir yky yaratt, ancak 90lara kadar pek ok ykc, bu izgide
yer alamad, toplumcu-gereki kuak daha geri bir admdan mimetik olan tercih
etmiti. Ancak 90 Kua biimci ve oulcu yapsyla ortaya kt. zdenrenin
kiisel yk serveni bir ynyle bize Trk yksnn belirgin dnmlerini gs-
termesi asndan da nemlidir.
Bu mekn ve deneyim durumu 90 Kuann da belirgin zelliidir, zaten
zdenren bir gazeteye verdii syleisinde bu durumun doalln ve iinde ya-
ad postmodern atmosferin etkisini yadsmadan itiraf eder.106 Benim gsterme-
ye altm yazmn banda sylediim farkn nasl olutuudur. Bu fark zihin/
eylem atmas olarak karmza kar. Oysa nceki yklerde eylem zihinsel bir
unsur olarak durur. Gstermeye altm sapma tam da bu noktada ortaya kar.
Zihinsel olan paralanmtr, dalp salmtr artk, farkl farkl meknlara d-
nmtr. Baka bir ifadeyle merkezinden kaym, merkezsiz farkl dinamikleri
olan kurmacadr artk. mknsz yklerde yer alan Bir le Yemei yksnde
yer alan u metin, meknn nceliini yeterince ortaya karr:
Trenlerden, Londradan, Chicagodan, Cizreden bahsettiler. Konyann,
yzyllar sonra nasl olup da hl bir bakent olduunu unutamadna dikkat y-
nelttiler. ama hl bn Arabnin tasarruf ettiine, Badatn hl mam- Azamn
tasarrufunda bulunduuna dikkat ektiler. Ankarann sahibi zaten belliydi.
Mekkenin ve Medinenin sahibinin kim olduunu sylemek bile fazlayd. Maraa,
Antepe, Adanaya ve bu genin hudutlar iinde bulunan havaliye kimin tasar-
ruf ettii de anld: Ashaptan Ukke hazretleri... Keza Malatya: Battal Gazi. Har-
put: Arap Baba. Her yerin bir sahibi, bir hamisi var bulunmaktayd. Eskiehir, Bur-
sa, Ktahya.. daha tede Edirne.. biraz beri tarafta Amasya, Yozgat, douya do-
ru Sivas, Erzincan, Erzurum ve anl Van; az aada Diyarbekir, Urfa.. bir banli-
y treni onlar dnyann drt bucana tayp durdu. Bir gz balangcnn lesi
erin veren bir zaman dilimini ortasndan ikiye bld. Zamann iinden frlayarak
kendine den pay dostlarla paylamay yaayarak... Aydnlklar yonarak, yon-
tarak Olacak ey deil! Tren, dumanlarn pskrtyor, puf puf sesleri karta-
rak neeyle yolunu srdryordu. Yazdan kalma bir kasm ayna doru yol ayor-
du. (Bir le Yemei, )
106 90 yks zerine yllar nce Parmen (Gz, 2001) dergisinde yaymlanan Yeni yk
Tartlyor balkl konumada Yeni yknn biimsel zellikleri tartld, Mge pliki, nan e-
tin, Akn Sevin, Sema Kaygusuz, Nalan Barbaroslu, Murat Sohtorik, Nemika Tucu ve Ahmet
Sait Akayn arasnda geen konumada 90 Kua kurmacasnn parall ortaya konuluyordu.
Yine 90 Kuann postmodern gndermeleri ve meknlardaki fluluk iin bkz. Ahmet Sait Akay,
Trk yksnn Yeni ehresi: Yeni yk ya da Bireysiz yk, Hece, Kasm, 2000; Seluk
Orhan, Hikye Kendini Arndryor, Hece, Kasm, 2000.
171
Tren burada bir mekn corafyasnn metaforu olarak verilir. Yine tren
meknlar deneyimleyen bir ara olarak dikkat eker, meknsal deneyimler za-
mansalln nne gemitir. Ve deneyimin kendisi de artk zamansallyla deil
corafi ynyle gze arpar. Kurguyu salayan zaman deil, meknn kendisidir.
nk deneyim bir corafya imgesi olarak belirir.
Zihinsel olann paralanmasna rnek olarak Sar Gece yks verilebilir.
yk anlatcnn zihinsel paralln ok iyi bir biimde yanstr:
Koca bulvarda bir bama yryorum. Odama gitmekteyim. Kafam, karman
orman dncelere dalm. Baka bir kentte, baka lkelerde braktm arka-
dalarm, dostlarm kafama sarmm.. trl eitli ykleri zihnime tryo-
rum. Belki ilk yk kitabm bir yerlerde hazrlanyor.. ikiye blnmm: kafamn
bir yannda imgesel hastalklar, br yan lkemi kurtaracak tasar taslaklar re-
tiyor. Ben, ikisi arasnda yalpalyorum. Hafta sonunu iple ekiyorum. nk bu-
naldmda gideceim kent, o deniz kenti, orada, beni bekliyor. Ve ben her hafta
sonu bunalmay zlyorum. Ucuz otobslerde yaptm zahmetli yolculuklarn ta-
dn baka hibir eyde bulamyorum. Kafam bu meakkatli, eziyetli yolculuklarla
dopdolu iken. (Sar Gece, )
Bu metin zihinsel olann eylemsel, yani meknsal olana uzakln,
meknlardan sramalarla, bulvardan odaya, oradan deniz kentine kadar gt-
rr. Kafasndaki dncelerle meknlarn ban kurmak imkansz hale gelir; salt
bir bunalma olarak aklanamaz nk, idealist bir yazarn mekanlara olan takn-
tsnn minyatrdr. Yine yolculuun kendisi de meknsaldr ve bir corafi dene-
yimin metaforudur.
Aklamaya altm dnm, Hastalar ve Iklardan mknsz yklere,
zamansalln meknsalla dnmesi olarak formle edilebilir. zdenrenin
yklerindeki bu sapma, phesiz kendi yksnn imknlarn, sorunsallarn
oaltmtr. nk artk yklerdeki deiimin nesnesi meknlar olmutur ve bu
hi bir zaman merkez olmayacaktr, srekli yeni meknlarla deiecektir. Eylemin
kendisi artk zamansal bir kategori deil, meknsaldr. Yani eylemin karakterini
meknlar belirler artk. Eylemi anlatmaya altmzda karmza tek bir referans
kmaz, pek ok gndermeyle kar karyayz.
Eylem, Zaman ve Mekn

zdenrenin yklerinin tipik bir zellii de eylemin elikisidir; inanan bi-
reyin inan-eylem elikisi olarak adlandrabileceimiz bu durum, eylemin zihin-
sel olanla kartln gsterir. Nefis yani arzunun karsnda inancn getirdii y-
kmllk, balanma duygusu, eylemin bir ynyle trajik biimde ortaya kmasn
salar. Eylemsel olanla zihinsel olan yukarda dediim gibi kutuplamtr. Aslnda
modernist ykdeki zamansallk yk kiisini de bir seime zorlar. Bu seim daha
ok iseldir, dnsel bir mekanizma biiminde, monolog olarak ortaya kar. Ra-
172
sim zdenrenin yklerinde bu deneyim ou zaman problematik bir eylem ola-

rak karmza kar. Bunu mmin kiinin eyleminin sorunlatrlmas olarak ifade
edebiliriz. (t yks buna rnek olarak verilebilir.) zdenrenin eylemi proble-
matikletirmesi hep bir zaman sorunsal olarak belirir.
zdenrenin son dnem yklerinde yukarda dediim gibi eylem zaman-
sal deil, meknsaldr, aslnda eylem nesnesini kaybetmitir, artk merkezi kayd-
rlmtr. Bu yeni durumla birlikte problematik alan yerini tematik bir dzleme b-
rakmtr. Daha nce karmza kan eliki evcilletirilmitir, bu eliki zihinsel-
liin eylemle ilikisizliinden dolay kaybolmutur. Problematik rastlantsal bir te-
matik eyleme dnmtr. mknsz ykler kitabnda yer alan Kavga yks,
bu dankl, savrukluu, yarm braklml yanstmas asndan ok iyi bir r-
nek. Kafasndaki dnceyle sokaa kan anlatcnn u szleri odakszln ilk
iaretleri gibidir:
ler olmas gerektii gibi olmal diye dnerek sokaa kyorum. Olmas
gerekenin ne olduunu sormuyorum. Sokaa km olmann tadn baka hibir
mutlulukla deimek istemiyorum.
Yolum olduka keskin al bir yoku: aa inerken kendimi iyi duyumsuyo-
rum. Ayakkabmn alt yumuak yapma kauuktan. Kauuun tabanmn altnda
ezilirken kendini gvende duyumsamak iyi
Birazdan metroya atacam kendimi. Oradan Sakaryaya kmay tasarlyo-
rum. Ben borsay balk etiketlerinden izlerim. Bunun bana yanl olduunu sy-
lemeye kalkan olmad imdiye dein. Balk fiyatlarnn nasl takarrr ettiini her-
kes bilir. Baln bol olduu dnemler, baka her eyin de iyi gittii zamana denk
der. Karada baka eyler ktye giderken, denizde baln bol olmas, orada
bol olsa bile bunlarn aa taklmas az rastlanan olaylardandr. yiyse her ey de-
nizde de iyidir (Kavga, )
Grld gibi eylemin odakland tek bir nokta yoktur; aksine rastlantsal
izlenimi veren eylemler dizgesiyle kar karyayz, farkl yaplar farkl eylemler
gryoruz. ykde ne kan bu savruk imge yaps, yknn imknlarn oalt-
mtr. Artk eylem modernist anlamda sadece bir nesneye gndermede bulun-
maz, pek ok nesneye bir anda gndermede bulunabilir. Yine sokak, metro ve
Sakarya gibi mekansal gstergeler, yknn somut yapsn da aktarr.
mknsz yklerdeki arpc bir zellik de k imgesidir. Bunu merkez-
den ka metaforu olarak okuyabiliriz. Pek ok yk mekndan mekna sra-
mayla balar, belki de bu meknsal deneyimi besleyen baka bir ey de tren ve
yolculuk metaforlar eklenebilir. nk trenlerin yrngeleri bellidir ve burada ok
arpc biimde zdenrenin yeni yk yapsnn alegorisi olarak okunabilir, n-
k trenler hep ayn meknlar geerek, tpk kurmacada olduu gibi, mekn co-
rafyas, hatta taknts yaratr. Trenler bir ekilde anlatclarn deneyim sahalardr,
eylemin kendisini somutlatrd ama ayn zamanda farkllatrd bir kurmaca
alanna dnr.
173
KAYNAKA
McHale, Brian (1987), Postmodern Fiction, New York: Methuen.
zdenren, Rasim (2009), Hastalar ve Iklar, stanbul: z Y., 4. bs. (birinci
bask, 1967)
zdenren, Rasim (2009), mkansz ykler, stanbul: z Y.
174
RASM ZDENREN YKSNDE

YEN YORUMLAR
MUSTAFA ERF ONARAN
yk anlay deiirken, olay yksnden edindiiniz alkanlkla, yaa-

mann kk bir kesiti diye baktmz yk tanmn deitirecek miyiz?
nemli olan, yaamann o kk diliminde neleri grdmz, o grdkle-
rimizi nasl yorumladmz, nasl bir biem zelliiyle yazya kazandrmzdr.
Yaamann o kk kesitinde belki bir olay vardr. O olayn nasl balad,
ne gibi bir gelime gsterdii, artc bir sona ularken bizi nasl etkiledii an-
latlabilir. Belki de ykc, dlem gcnde ona yeni bir biim verir. Artk o olayn
altmz gerekle ilgisi yoktur. Usta ykc gerein grnmeyen boyutlarn da
grr. Allm bir gerekten yola karken bizi nice bilinmezlere gtrr.
Yaamann o kk kesitinde kolayca ayrmna varlmayan durular, bak-
lar, incelikler, duyarllklar da vardr. Deien yk, altmz olay akndan kur-
tulunca, kk bir ayrntda derinlikler kazanacaktr. Belki bir zgnlktr bizi y-
kye gtren, bir uzak bak, anlamn karmadmz bir ses.
Bylece yeni bak alar kazanyor yk. Bu deiimleri belirtecek yeni
kavramlar olumal. Belki bylece zgn bir ykye daha kapsaml bir ereve
izmek olana bulunabilir.
zgn bir yk yeni bir bak, yeni bir anlatm gerektirir. Bu yeni anlatmn
denemeden ayrlan snrlar nasl izilmeli? Nasl bir yap oluturmal da yeni bir
ykye yol amal?
Yaamann kk bir kesitine bakan ykc birtakm somut biimleri imge-
lerle oaltabilir. Btn i insan ilikilerindeki sonsuzlukta grlmeyen ayrntlarn
ayrmna varmak, bunlara anlatacak yeni bir biem oluturmaktr.
Geen zaman iinde eskiyen, bir rnek davranlara dnen, yinelenmesi
anlamn yitiren ilikiler var. ykdeki yaratc zellikle artk bu ilikiler almtr.
Bir ykc, kiiliini oluturan birikimde insana bakar. Bir duvar m anlatla-
cak, bir doa paras m, bir eme mi? ykcnn asl ii bunlarn arkasndaki
175
insan grmektir. nsanlarn duvara vuran glgesine bakarken bile, dlem gcn-
de oluan bir yk vardr.
Byle bir yky yaratc yazarln rn olarak nitelendirmek abartlm bir
szdr. Yaratclk kurgu iidir. O kurguyu kendine zg bir dille dokumak iidir.
Bu anlamda zgn bir biim oluturmak deneysel bir giriimi gerektirir.
Demek oyun haline getirdiimiz yeni biem araylarna girimeyi deneysel-
lik olarak nitelendirmek gerekecek. Deneysel yk almadmz bir iz braka-
rak bizi etkileyecek (Albayrak 2010).
Sezilmez Ayrntlar
Her ykc yaamann o ince dilimine kendince bakar. Ama alt, yaad-
, btnletii bir evreyi sezilmez ayrntlaryla grr.
Aznlklar arasnda yaad ada evresini iyi bilen bir Sait Faik ten
Anadolunun uzak bir kyn anlatmasn bekleyemezsiniz.
Yllar nce, Rasim zdenrenin Ay Doarken Geceleri adndaki yksn
okurken sezilmez ayrntlara ilgi ekmitim:
Birbirlerine girmi evler arasnda kendiliinden olumu dar sokaklar olan
bir Anadolu kasabasnda yoksul bir evi anlatyor zdenren. Yaanmaz sand-
mz eskimilik, gelenein tozu, ezanla ken akamn alacas, ok dourmu,
yorgun bir kadn, ayakkab tamircisi bir baba, ttn saran, kadn slak yerini
ince ince dileyen, sonra ocuklar, biraz diklenen yeniyetme bir olan, gelimi
bir gen kz ykde iirsel bir dille olay gizlenirken, olayn tesindeki ezik bir ya-
am, bir gnl zgnldr anlatlan. O aykl gecede gen kzn sevgilisinden
kamas yknn hi de yadrgamayan arts.
zdenren noktalama imleri kullanmyor. Ama bu da yadrganmyor. Okur-
ken zorluk ekilmiyor, kartrlmyor. Gene de noktalama imleri okuyana kolaylk
salar. Belki de okuru biraz zora sokmak, dndrmek istiyor zdenren.
Ayrntlardaki ince iiri grmesini bilen iyi bir gzlemci zdenren, Maltzn
stnde inelenmeye balayan suya tuz dkerken diyor. Salataya hemen mayda-
noz konmazsa soann sasyacan biliyor. Geleneksel bir yaamn srdrld
bir evdir bu. Ekmekler sata yaplr. Klk tarhana hazrlanr, kzlar gergef iler, ib-
riklerden abdest alnr, ocuklarn sk dikilir, grc beklenir.
Yaamn gncel hzna uymasa da, bir alkanl srdrmenin iersindedir-
ler. Ama ocuklar? Sevdii adamla kamay gze alan o gen kz?
yk, bu geleneksel yaamn rmlne yazarn bakaldrsn m vur-
guluyor? Gen kzn yzndeki belirsiz glmsemeyi ykcde grr gibiyim.
Hadi, eytiime gre aklayn, der gibi duran belirsiz glmsemeyi.
ykye gncel bir yorumla baklrsa, gelenein tozu iinde bunalan insanlar
176
yaamn acmaszca ypratt grlebilir. yky baka trl yorumlamak da ola-

s. Ayrca, eitli ayrntlar zerinde de durabilir. yi bir yk yazmaktr nemli olan.
Rasim zdenren iyi bir ykc. Bast yeri tanyor mu? Ne syleyeceini iyi bi-
liyor mu? Anlattklarnn yorumu evresini kayglandrmyor mu?
ster istemez usa den sorular bunlar. Bir yazncy yalnkat grmek istemem.
Bir yaznc deiik yorumlar getirebilmeli, evresini sarsabilmeli. (Maverada Bir
yk, Trk Dili, ubat 1977).
Yazm Deimeleri
Yazm kurallarna, noktalama imlerine yer vermeden yazmak biem zelli-
i mi saylmal? Rasim zdenren arplmlar adndaki yk kitabnda Ay Do-
arken Geceleri yksnden baka, Arasat, Sedir Yapra, Imamt Sabah
Daha, Mor Sinekler yklerinde de bu yntemi kullanmt.
Rasim zdenren neden bu yntemi kullandn yle aklyor:
Noktalama iaretlerinin olmamas hikyelerin bir solukta okunmasna yol
ayor. Yani, okurken duraklama olay olmuyor. Baladktan sonra bir yerlerde du-
raklarsanz, ipin ucunu karabiliyorsunuz. Keza noktalama iaretleri kaldrlnca,
cmleler yer yer birden fazla anlam ierebiliyor; ok anlaml olma ihtimali artyor.
(Tosun 1996).
Yazm kurallar ile noktalama imlerine uymadan yk yazmann deneysel
yk anlay iinde ele alnd, kimi ada ykclerimizin bu yntemi uygu-
lad da biliniyor.
Bu zorlamal ynetimin yarar salayaca kansnda deilim. Ancak bilinalt
akmna uyan kimi ykclerin dzensiz, bulank dnce dizgesini anlatmak iin;
anlam rtk, belirsiz bir yklemeyi yorumlamann yararl olacan umuyorum.
Yaamann o ince kesitindeki insann karmak ruh yeteneini kavramak ko-
lay deildir. Ruhsal deimelerin derinliine inerken, bu bunalm anlatacak biem
inceliine ulamak gerekecektir. O ruh yeteneine yazm kurallarn bozarak de-
il, dile zel anlam ykleri kazandrarak ulamak gerekir.
Ama ada ykde derin ruh zmlemeleri yerine kk bir ayrntya de-
inerek de o karmaay vermek olana aratrlmaldr. Yazm kurallarn bozar-
ken anlamsz szckler uydurmak da zm deildir.
Deneysel yk bir ta, otu, yolu anlatrken grnmeyeni gsteren zellikler
tamal. Bir eit soyutlama zellii kazanmal.
177
yk Geleneinden mknsz ykler

Yeni yntemler denemeye girimeden nce altmz bir yk gelenei var-
d.
Hseyin Su bu gelenei yle aklyor: Trk ykcl 1870lerde mi ba-
lad, yoksa Dede Korkut hikyelerine dek uzanyor mu? Kaynaklar, 1850lerden
sonraki ilk eviriler ve Batl rnekler mi, yoksa eski edebiyatmzdaki manzum ve
mensur hikyeler, halk hikyeleri, Dede korkut hikyeleri, masallar ve dini menk-
be ve hikyeler mi? Peki, bugn yazlan tahkiyeye dayal metinlere yk m di-
yeceiz, yoksa hikye mi? (Su 2000).
Hulki Aktunun bir saptamasndan yola karak Batll ykmz, Doulu
ykmzle balar diyebilir miyiz?
ada ykye bakmamz kolaylatran nice Batl yazar var. Maupassant
yksnden ehov yksne kadar gerei nasl yorumlayacamz dnd-
ren ykcler.
Ama gerek nedir? Hele i gerekleri yorumlamak isteyen bir ykc tasav-
vufa doru yol alrken kendini tanmak gerektiini duymaz m?
nsan bildii kadar grr diyen Goetheye inanarak Rasim zdenrenin
mknsz yklerine bakmak gerekirse, yknn i gereklerle deien yeni bir
boyut kazandn grrz.
Kltr deiimleriyle alkalanan bir toplumda insan kendiyle bark olabilir
mi? Yaamann deiik kesitlerinden insanlarn grnne bakan Rasim zde-
nren, onlar kendince yorumluyor. Belki kk bir ayrntya deiniyor, belki tas-
lak halindeki bir oluumun nn ayor. Her okurun dleri gcnde yeniden bi-
imlenmesine brakyor.
Deneysel ykdeki araylar arasndaki insann tkenmezlii de var. O t-
kenmezlikteki ini klar Rasim zdenrenin mknsz yklerine nasl yans-
yor?
lmn dnda hibir ey olanaksz grlmese de bir niyet ekerine yazl-
m saatin bulunamay bile olanakszlk saylabilir (Derindeki Oyun).
Kendimize zg bir gizli alan var. Bu alan nerde balar nerde biter? Yeni
aralarla yntemler bu gizli alanlarn snrlarn deitirdi. Su ilediimizin ayr-
mnda bile deilken neden tutuklandmza aryoruz:
Sizin aracnzn telefonu, sizin mahremiyet alannzda bulunmuyor; o tele-
fon, benim mahremiyetimin alanna giriyor: Sen, benim mahremiyetimin alan ii-
ne girmekle kamusal alana km oldum ve benim mahremiyetimi ihlal ettim. Seni
tutukluyorum. (Ba).
Deneysel yk , deien topumdaki yeni insan nasl anlatacak? Su kav-
ram yeni boyutlar m kazanacak? Gemii ile deemeyen yeni insan kendiyle
178
barmak olana bulabilecek mi?

Rasim zdenrenin insanlar kimi zaman tarih kadar yal, kazand dene-
yimlerle bilgelie eren, inanlmaz glerle donanm yk kahramanlardr.
Kel satcnn avurdu atlatan zurnas, tel zerinde tra yapan olak berberi
dengede tutuyorsa, bu gerein te yakasna varmak gerekecektir. nsann tken-
mezliindeki gizleri ararken yk yeni boyutlar kazanacaktr (Kel Satc).
Sradan bir kr elentisi, bastran saanakla gizli bir seviyi tetikleyebilir. Za-
man anlamn yitirmitir. yle belirsiz, yle anlamsz engeller girer ki araya, o gizli
sevi silinebilir. Oysa sevi yamur altnda el ele komaktr. (Piknik).
lmle dirim arasndaki ince izgi belirsizdir. te yakaya ne zaman geece-
imiz belli olmaz. Artk yarm kalm eylerin nemi yoktur. Yanl bir adm, gere-
ken ilginin gsterilmemesi bizi te yakaya ekebilir. (Ex).
Rasim zdenrenin seksen deneysel yks, yer yer artc dil zellikle-
riyle yeni yklere aryor bizi. yk anlaynn evrenini geniletiyor. Onu ya-
rm brakm gibi grnd yerden yeni bir ykye balanabilir.
mknsz ykler, neyin nasl baladn neyin nerde biteceini bilemedii-
miz bir dnyann kapsn ayor.
nsan bir kez daha anlyor ki, grmesini, yaamasn bilen, kendini tanyan
insanlar iin hibir ey olanaksz deildir.
KAYNAKA
Albayrak, Mustafa (2010), Trk ykclnde Deneysellik, Farkl Metinler
ve ykler, Ankara: Kanguru Y.
Tosun, Necip (1996), Trk ykclnde Rasim zdenren, stanbul: z Y.
Su, Hseyin (2000), ykmzn Hikyesi, Ankara: Hece Y.
zdenren, Rasim (2010), mknsz ykler, stanbul: z Y.
179
RASM ZDENRENDE BLNALTI
ERDOAN ERBAY

Giri
nsan yaadka ve insanlk da yalandka, masumiyetini kaybeder. y-
le de sylenebilir; insan, yaadka kaybettiklerini, kaybetmeden nceki masum
halini yeniden elde etmek iin yaar. nsan, zaman zaman ilah telkinlerin izdii
erevenin iinde kalmak ve emre itaat sadedinde gereini yerine getirmek mak-
sadna binaen birlik fikri etrafnda, ortak deerler koreografisi meydana getirerek
varlna devam ederken; zaman zaman da beer tehdit, tedhi ve telan mec-
buriyetleri dairesinde, korunma, kollanma ve ait olma balamnda, dnyevlik ko-
numunu ina ederek bulunma/ olma durumunu, kendi kabulleri ierisinde gerek-
letirmi olur. Varolmann/ bulunmann bu iki cephesi arasndaki iliki, insanlk ta-
rihinin ak srecinde, arlkl olarak dnyevliin lehine bozularak/ gelierek de-
vam etmitir. Bu eilim ise, olumlu ya da olumsuz, iyi ya da kt, hayat adna or-
taya konan btn emareler, dlamayandan yok sayana, digergmlktan hodbinli-
e doru gidildiinin iaretleridir. Kutsaldan uzaklatka ya da koptuka, kutsaln
yerine ikame edilen benlik, kendi dndaki varlk meselesinin, ancak kendi varl-
ile anlam kazandna olan imann perinleyecek, bu inan sayesinde de, ben
varsa her eyin varlna inanm olacak, aksi mevcutsa eer, her eyin anlam-
szlna hkmedecektir.
Btnn deerleri ierisinde varl anlam kazanan insan, evresiyle birlik-
te bir hkme tabi klnrken; modernlemenin bir sonucu olarak, zne makamna
yerleen insan, sadece kendisi ve sahip olduu dnya ile biriciklik konumuna
ykseltilir. Dardan ieriye ynelen insan ise, d dnyadan ziyade ie ait olan,
bene dairi hayatn merkezine koymaya balar. Bu durum da, insan denen varln
sosyal ve psikolojik mevcudiyetinin isbatna yol/yollar bulma abasn beraberinde
getirmektedir.
180
Gelenekselin Srgnl
Her trl deer katmannn stnde ve tesinde bir kymeti, doutan haket-
tiine inandrlan zne, kendisini de ekillendiren, kendinden ncekini yok saya-
rak/ teleyerek yaamaya balar. Bu balang, beraberinde sorumsuzluk ve vur-
dumduymazlk gibi, insan olmayan vasflar meydana getirir. Sz konusu vasflar,
insann, hayat ve insana ait hereyi kuatan kader karsnda, ok temel iki du-
ruma zemin hazrlar: Birincisi; her hl krda kendi isteklerinin olduu gibi ger-
eklemesi, dolaysyla hayat idare edenin kendisi olduu zehab; ikincisi, kade-
rin bilmediimiz ancak bizim iin izdii yolu yrrken hoa gitmeyen, olumsuz
hadiselerin vukuu hlinde de, neden ben ya da beni mi buldun gibi, yaratla
muhalefet eden bir tavrn gelitirilmesidir.
Rasim zdenren, modernizm ile gelenekselin karlat yerde, gelenei
yok sayarak modernizme teslim olan insann bilinaltna ayna tutar. Kurgu ile ha-
kikatte meydana gelen arasndaki farkll dlatrmadan ortaya koyar: n-
k hayat bir bana ciddi bir olay olarak ve aka gtrmez bir deer olarak kendi-
ni dayatmaya devam ediyor. (zdenren 1999: 17). te bir dayatma eklinde,
kendi kurallarn icraya zorlayan hayat karsnda her zaman iki trl durutan sz
eden zdenren, hayatn, kendisine glmsedii insanla, karsna ald arasn-
da, olaylara yaklam tarznn farklln sezdirmenin peindedir. Hayatn glery-
z ile bahtiyar olann, iinde bulunduu mekn ve cereyan eden hadiseler kar-
sndaki bilinaltn, hayatn kendisine cephe ald, yaad mekn ve evresin-
de meydana gelen hadiseler iindeki bilinaltn, samalk-trajik balamnda ele
alarak, bir kar yol ortaya koyar. nsanolu, ekli deise de, hemen her zaman
bir trajediyi yaamaktadr. Bu trajedinin arka yz samalktr. Gndelik hayat-
n, belirli l ve kaidelerin kuatmas altnda yaayan iin, srecin akn fark et-
mek ounlukla mmkn deildir. Szn ettiimiz birincinin farkna varmad/
varamad eyler, ikincisi iin, sama grnse de, gndelik hayatn varldr. Bu
varolu, ileri yolunda devam edene acaip grnr, zira o, samalkn da kendi
mantnn ilediini bir trl kabul edemez. zdenren, bu hli u ekilde ifade
eder: Sama durumu, biz, bir bana bir sama durum olarak kabul etmekte zor-
lanyoruz. (zdenren 1999: 12). Samalk bir duruma, makul ve mantkl bir ba-
kla yaklaldnda, hadiselerin hkm ahsiyet ve varlklar yok saylacandan
dolay, samalkla nitelenen olgunun gerek nedeni de kaybolacaktr.
Rasim zdenren, hayat karsnda, hatta bu hayat yaayanlar karsn-
da, herkese hakkn teslim etmek uur ve telanda, adil bir hkim konumunda-
dr. lah olann ok daha younlukla idare ettii hayattan yani geleneksel deer
yarglarndan kopan insann trajedisini, bilinaltndan bilinstne kararak gr-
nr klmaktadr. lah veya beer, kendi dnda bir takm glerin kucaklad ha-
yat, huzur ve saadet ierisinde, tabii ki teslimiyet emsiyesi korumas ile srd-
ren insann emniyetini kaybeden modern dnya, grd, elle dokunduu ve biz-
zat mahade ettii eylerin glgesine snmak mecburiyetine mahkum edilmi-
tir. Bundan dolay da, darlak deil, ierlek bir yolu tercih etmitir. Gndelik haya-
181
tnn dzeni altst olan modern insann, buna bal olarak bilinalt da dalm,
umutsuzluk, samalk ve lgnlk gibi, ada hastalklarn kuatt bir alana
hapsetmitir. zdenren, kendisinin de idrk ettii bu akn dnda durabilme-
yi baararak, hli tasvir kahramanl unvan ile karmza kmaktadr: Bu yak-
lamda, olaylardan ok izlenimlere, bedenden ok ruha, genilemek/ oaltmak-
tan ok derinlie, yaant zenginliinden ok deneyimlere nem verilir. Yazar; kah-
ramann, hayat, nesneleri, etrafnda grd eyleri nasl algladn, bir bilin
yansmas eliinde aktarr. (Tosun 2008: 39).
Grebilmek iin kenarda durmak esastr. Ancak bu kenarda duru, banane-
ci bir duru deildir. nsanlk macerasn, balang ve biti izgisinde takip ede-
bilme imtiyazn kazanabilmi olan zdenren, gndelik oyun ve oyalanmalarn
tesindeki asl benin perdeleri arasndan kelm itiyakla hayatn iine zerk eder.
Kalabalklarn, hatta ilerindekinin yzlerine vurduu insanlarn dahi bilemeyece-
i ve farkna varamayaca hller, kendilerini, iine doulan ve bakalarnn ha-
zrladklar kumanyalarn aldatclndan kurtaranlar iin, bir imkndr. Tanpnarn
mektuplarnn birinde syledii gibi, Bir insan kendisini ancak hayatnn kk
meselelerinden syrld, yahut da onlar zihn bir ekle soktuu zaman bulabilir.
Talihimiz iimizde ok gizli bir yerdedir. Fakat ona eriebilmemiz iin birok eyler-
den kurtulmamz lzmdr. (Tanpnar 1992: 246).
Estetik ve sanat kayglarnn hareket noktas, Kuran ve Snnet olan Rasim
zdenren, asrlar ncesinden konulmu, yaadka ve yaandka tazeliini ko-
ruyan llerin rifne idrki neticesinde elde ettii basiretin rehberliinde, g-
rnenden grnmeyene doru bir sezi, bir farkedi ve bir yakalayn peinde-
dir. Bilinaltnn gizli kodlarn grnr klan yzler, yaad hayatn prensipleri-
nin varlndan haberdar olanlar tarafndan derhal tehis edilebilir: Iago, bir tek bu
sz sylerken, kendisini tehis ederken olduu gibi olabilmitir. Onun dnda,
syledii ve yapt szlerin ve hareketlerin hi birinde olduu gibi olmamtr: her
defasnda grndnn dnda bir niyet gizlemitir: srekli, sureti haktan gr-
nerek habasetini icra etmitir. (zdenren 1999: 93).
zdenren, nn avcsdr. Zira zaman sz konusu edildiinde, gemi ve
gelecein de ierildii n, yaratln/ oluun devamlln da ima eder. Ayn za-
manda, hatra ve belleke henz havale edilmemi ne varsa, masum ve hikye
edilerek kirletilmemi/ oaltlmam hlde ancak o bir nda yakalanabilir. Kendi-
siyle yaplan bir syleide Bu bir nn yksn kda geirmeyi baaramadm.
Baz ykler de o tasarmz iyice at (zdenren 2010/a) diyen zdenren,
hikyede neyi, insana dair ve insann hangi ruh halinin neye karlk geldiini, o
nda uuraltndan nelerin szldn fark etmek/ ettirmek arzusundadr: Ama
yk yazmaya baladmda dedim ki ben, bir nn yksn yazacam. nsan
yaantsndan bir an neye tekabl ediyor? Mesela bir glmseme an, o bir ens-
tantane; onu donduruyorum diyorum ki ben bunu anlatacam. Veya gz pnarn-
dan szlen bir damla ya, henz szlmemi, henz tam gz pnarndan kma-
m, henz yanaklardan szlmeye balamam. O bir damla gzya nn keli-
182
melere dkmek istiyorum. (zdenren 2010/b) Belki de u karmda bulunmak

yanl olmaz: Rasim zdenren, insann hayat boyunca hi deilse bir defa ken-
di olduu, kendi uuruna vard, bellee kaznan en kk bir ayrntnn resmini
ortaya koymann gayretindedir.
Modern insann trajedisini, klasik anlatm tarzyla ortaya koymas mmkn
olmadna gre, Rasim zdenren, yeni olan, yeni bir tarz ve slpla anlatmak
durumu ile kar karyadr. aban Salkn dedii gibi, Klasik yk kurallarnn
tesinde, yklerini an merkeze alarak kurgular. Onun bu tercihi ise modern in-
sann dramna denk gelir. Modern insan ancak kendi durumuna uygun den bir
yk formuyla anlatlabilir. (Salk 2007: 65-66).
Birin, ftraten birbirinden ayrd ve byk bir zenginlik olarak rettii, an-
cak srlemi bir toplum yapsnn dilileri arasnda kaybolup giden fark ve tefer-
ruat, yaratltaki sadelikle grnr klan zdenren, bu tavryla harcalem bir
srecin izinde yrmediini de ispat eder. Zira grnen ya da irad ve ihtiyar ola-
rak gsterilenin tesine geme erdemliliini, ftratn bahettii insan kymet l-
lerini muhafazaya azm cezm skl ile birletiren zdenren, ie gzclk h-
neriyle sradanlktan kurtularak, sezme burcuna konumlanr.
Genellikle harcalem olmak bir meziyet sanlmtr. Her eyi herkesin grd-
herkesin anlad gibi grp anlamak anlatmak.. Bunu bir yaznn slbunun
basitlii, anlalabilirlii ile kartrmamak lzm. Bir yaz ak ve anlalabilir bir
tarzda kaleme alnr da, gene de harcalem olmayabilir. (zdenren 2009: 194).
Rasim zdenrenin n yakalamadaki baars, tenin sonsuzluuna gz krp-
may becerebilmi olmasndan kaynaklanmaktadr. Kayg ve karmaa ierisin-
de, herkes gibi olma iretiliini bir kimlik halinde tayan insann uuralt dnyas,
zdenrenin ele geirmeye alt durumun da tam addr.
Rasim zdenrenin hikyeleri, Bergson felsefesinde karmza kan tek re-
alite srenin yani yaratclkn izini srmektedir. Zaman, insanda bir vehim/ zan
eklinde bulunmaktadr. Bu vehim/ zan ise, uuraltndaki karmaa ve ylmadan
kaynaklanmaktadr. Bir sonraki adm atmak iin, kendi iinde gemesini bekledi-
i, ancak haric lemde herhangi bir deiiklie sebebiyet vermeyen zaman ak,
insandaki algnn bir neticesidir. Geenin farkna varmak netice itibariyle vuku bul-
mu olanla kavranabilecek bir durumdur. Bergson felsefesi erevesinde dn-
lecek olursa, meseleye sezgiyle yaklalabilir: Bergsona gre, sre asl reali-
tedir. O her eyden evvel yaratclktr, kinattaki olu realitenin ta kendisidir. D-
mzda yani meknda tasarladmz zaman matematik zamandr. O gerek za-
man deildir, bizim tarafmzdan uydurulmutur. Meknn kesilmesiyle varl sun
olarak tasavvur ve kabul edilmitir. Bir yerden kalkp bir yere giderken faraza
saat geti deriz. Hakikatte eyada hibir ey gememitir. Bizim uurumuzda ge-
en olaylar arasnda bir yaanma, olgunlama ve ylma, zamann gemesi ta-
savvurunu bizde yaratmaktadr. Eyada ancak zaman beraberlii (simultanit)
ruhta da ancak sre (dure) bulunmaktadr. (Topu 1998: 37).
183
nda gerekleen eyin hakikatine ulamak isteyen zdenren,

imknszln konumland noktada pusuya yatarak nlk, ancak byk bir ma-
haret isteyen baarnn peindedir. Zira zdenren bu hususu yle belirler: Bu
yklerin muhteviyatnda anlatlan eyler bizim reel hayatmzda ok da rastlad-
mz eyler deil. Ama bunlara fantezi diyemeyiz, bunlara topya diyemeyiz. Bir
imknsz anlatmaya alyor bu ykler. Nasl bir imknszlk? imdi yklere
referansta bulunmak suretiyle anlatmaya almam lazm. Ama bunu da anlatabi-
leceime, stesinden gelebileceime kani olamyorum. Dorudan doruya yk-
nn kendisine gndermem lazm okuyucuyu, oradaki imknszln ne olduunu
grebilmeleri iin. nk u andaki sohbet diline aktardm takdirde bunu, ora-
daki imknszln ne olduunu vurgulamam mmkn deil. yk dilini, u andaki
sohbet dilimize dntrdmz takdirde, o zaman yknn hikmetine haksz-
lk etmi oluruz. rnei yle vereyim. O toplamn iinde Otel Duvarlar diye bir
yk var. (zdenren 2010/c).
nsann hakik kimliinin, insann hikyesi olduunun uuruyla yola kan Ra-
sim zdenren, geneli ortaya koyar gibi grnse de zeli, insan biricik klan
yegnelii, uuraltndaki hissedile okuyucuya sunar. Yukarya aldmz cmle-
lerde de grlecei zere, hikyelerinin dili, -asla imtiyazl bir yere ekmek ad-
na sylemiyoruz- anlatlann zel oluunu vurgulayan yegnelik ifadesiyle gnde-
me gelmektedir. zdenren iin d, iin tasavvurunun ilk admdr. nn ksal
ve artclna paralel olarak Rasim zdenren, uuraltnda vuku bulann yan-
smas her hareketi, na zg sonsuz ve snrsz imknlar erevesinde anlatma-
nn peindedir. Ksa hikyenin artc derecede geni balam ve ilikiler ann
perspektifinden uuralt akn resmeder. Ksa hikye, bir yazarn, yazarlk maha-
retini btn ynleriyle sergileyecei yerdir: Yazarn istedii her ey bir ksa yk
olabilir. Bir atn lmnden, gen bir kzn ilk akna; hibir kurgunun bulunmad-
duraan bir betimlemeden, hareketli ve hzl olaylarn yer ald ve artc bir
sonu olan hareketli bir dzenee; uyaksz yazlm bir iirden, biemin hibir ne-
mi olmad dorudan bir rportaja kadar her ey ksa yk olabilir. Ksa yknn
yaznsal bir tr olarak tanmlanamamasnn nedeni, gerekten de yapsndaki bu
sonsuz esneklikte yatyor olmal. (Bates 2001: 7).
zdenren, fiillerin hakik kimliklerini grnemez ve bilinemez bir halde sak-
layan uuraltn, psikolojisinin imknlarndan faydalanarak hikyenin olaanst
kuatcl balamnda, younlatrlm bir ekilde vermenin gayretini gtmekte-
dir. Bakmakla grmek farkn, grmek lehine derinletirmi olan zdenren, insan
ftratnn temel hususiyetlerinin uuraltnda mama scaklk ve akkanlnda yer
deitirdiini, zaman, mekn ve artlar olgunluk makamna ulatnda ya da fiili-
yata dkldn gren ve grdklerini hikyelerinin diliyle somutlatran ustalar-
dan biridir. Yazy, zdenrenin cmleleri ile bitirelim: Bu ykler yani her okuyu-
cunun kendi kafasnda, kendi i tecrbesiyle tamamlamaya ak ykler ayn za-
manda. Yarm deil bu ykler kendi iinde tamamlanm. Ama devam da ettirile-
bilir. ahsen ben, kitaptaki seksen para yknn her birinin devamn yazabilirim.
Ama bu yky byle brakmayp da devam ettirebilmi olsaydm; o yky su-
184
landrm olurdum, younluunu yitirtmi olurdum. (zdenren 2010/c).
KAYNAKA
Bates, H. E. (2001), Ksa yk, Trkesi: Gken Ezber, stanbul: Bilge Kl-
tr Sanat Y.
zdenren, Rasim (1999), Yzler, stanbul: z Yaynclk.
zdenren, Rasim (2009), Red Yazlar, stanbul: z Yaynclk.
zdenren, Rasim (2010/a), Rasim zdenren ile Sylei, 7edi klim, S.
239, ubat, s. 41-47.
zdenren, Rasim (2010/b), Rasim zdenren ile Sylei, 7edi klim, S.
240, Mart, s. 46-52.
zdenren, Rasim (2010/c), Rasim zdenren ile Sylei, 7edi klim, S.
241, Nisan, s. 62-69.
Salk, aban (2007), ykmzde Biimsel Yeniliki Araylar, Heceyk,
S. 21, Haziran-Temmuz.
Tanpnar, Ahmet Hamdi (1992), Tanpnarn Mektuplar, Haz: Zeynep Ker-
man, stanbul: Dergh Y.
Topu, Nurettin (1998), Bergson, stanbul: Dergh Y.
Tosun, Necip (2008), Modernizmin Eletirel Dili Bilin Akm, Heceyk, S.
26, Nisan-Mays.
185
ZDENREN YKSNDE BLGELK
SADIK YALSIZUANLAR
ok Sesli Bir lm, Denize Alan Kap, Kuyu, Toz, Hrt zdenren y-
klerinin isimleri bile, bizi, gndelik olandan ve olaan lemden bir anda ekip
alarak fiziktesi bir yere tar. Gerek bir yaz ve ona vcut veren yazar iin bu
kanlmazdr. Rasim zdenrenin yk serveni izlendiinde, bandan itiba-
ren divara deil didara bakarak konuan bir gz kendisini daima hissettirmekte-
dir. Bu anlamda, tasavvuf, Onun yksnde, acl ve gndelik gerekliin iin-
den okunur.
Kuyudan balamal. Yusuf Peygamberin yolculuunun bir menzili.
zdenrenin yk kiisinin spleeni, gerekte Yusuf Peygamberin ilesini ima
eder. Kuyu sadece bir snav ve ile ortam deil ayn zamanda insan mrnn
de imgesi olabilir. Oraya inen, kukusuz hem d dnyadan bir soyutlanma yaar
hem de o skntnn iinden geerek yeni bir dnyaya alma imknlarn yoklar.
Bu yoklama, zdenrenin btn yklerinde alttan alta egemendir. Bir aray, bir
bulu, bir sorgulay, bir i eki, bir kendi kendine konuu nsan kendi kendi-
ne konumaya balamsa, zaten dil almaya koyulmutur. Dilin almas, varl-
n almasnn bir imkndr. zdenrenin ksa, youn, ak ulu, giderek imge-
sel bir nitelik kazanan yk(ms)leri de byledir. Deneme yazarken de aslnda bir
tr yk yazyor gibidir. Dnyaya yksel bir dilin iinden bakmak Bu, onda da-
ima baskndr.
zdenrenin bilgelikle temas, sanrm erken yalardan itibaren okudukla-
rndan, dinlediklerinden ve hissettiklerinden hsl olan birikimin sadelemesidir.
O, insann en ok yaln halini merak eden bir yazardr. Btn byk yazarlarda ol-
duu gibi, insann halleri arasnda en ok ilgi devireni ve anlatmaya deeni yaln
halidir. Bu, insann yaratlm, zamana ve mekna tabi bir varolan olarak, bu snr-
lar ama itiyakna iaret etmektedir. slam madem kul ile Allah arasnda bir vus-
lattr. Kul kul olarak, Allah Allah olarak O halde, insann Yaratcya en ok yak-
lat anlar, yalnlat zamanlardr. Rasim zdenren, bir ocuun hayretiyle
dnyaya baktn bize yklerinin her birinde yeniden duyurur. Ve dil yalnlar,
dilin hale indirilmesi gerekleir.
186
Bu adan bakldnda, arplmlar, Rasim zdenrenin ykclk tari-

hinde nemli uraklardan biridir. Yaymland dnem ilgi devirmitir, ama ze-
rinde yeterince durulmam, dilinin imknlar ve yklerin yapsal hususiyetleri ge-
rektii gibi tartlmamtr.
Noktalama iaretlerinin, paragraf dzeninin ve imla kurallarnn umursanma-
d ilki hayli uzun olmak zere be ayr ykden oluur kitap: Arasat, Sedir Yap-
ra, Imamt Sabah Daha, Mor Sinekler ve Ay Doarken Geceleri.
zdenren, arplmlarla birlikte, ykc kimliinde byk bir srama ger-
ekletirmi, yk dilinin snrlarn geniletmi, bilin aknn en grkemli rnek-
lerini ortaya koymutur. Rasim zdenren yksnde bir boyut daima gereki-
lik olmakla birlikte, onun gerekst damar da srm, bylece yk evreni, fark-
l rneklere imkn verecek biimde zenginlemitir. arplmlar, modern Trkiye
toplumundaki zlmenin arpk rnekleriyle doludur. arplma deyimi, bizim ge-
rek gndelik szlmzde gerekse geleneksel olarak, cin arpmas. eytan al-
datmacas biiminde bir anlam dnyasna sahiptir. Bu anlamda, arplm olmak,
insanda, esasa ilikin bir noktann yitmi olmasdr. Toplum olarak dar olduu-
muz arplmay ve zlmeyi, Rasim zdenren, bu dnem yklerinde gerilim-
li bir biimde dile dkmeyi baarmtr. arplmlar, kanmca, Trk yk tarihinin
de kilometretalarndan biridir. zdenren yksnn serveninde bir doruk ola-
rak belirdii gibi, Trk ykclnde de -henz yeterince bilinmese bile- byk
bir srama an olarak anlacaktr.
arplmlar, Arasat adl uzun metinden sonra, nisbeten daha ksa drt y-
kden oluur. Bunlar arasnda, benim en fazla etkilendiim metin, Mor Sineklerdir.
zdenren, bu ykde, bir ocuun gznden, bir lnn lm ann ve l-
mn geride brakt kaosu inanlmaz bir gzellikte tasvir etmektedir.
ocuk zellikle seilmi, nk onun dolaysz ve gereki bak, lnn ve
lmn en arpc biimde tasviri olacaktr.
ocuk, dolaysz bakar ve gerek soruyu sorar. ocuun sorusu, bakt ger-
eklie ilikin asl sorulmas gereken sorudur. Bu, hem meru bir sorudur, hem de
erikinlerin -deliler ve veliler dnda- akl erdiremeyecei bir sorudur.
Dolaysyla zdenren, yky ocuun gznden yazmaktadr. ocuun
gzyle yazlan lm hikyesi, en plak biimiyle lmn nesneler arasndan ge-
erek insana isabet ettii ann yksdr.
Mor Sineklerdeki temay, Rasim zdenren, ok Sesli Bir lm yk-
snde de dile getirir. Filme de alnan ok Sesli Bir lmdeki Risale-i Nurdan
aktarlan cmleler, esasnda Mor Sineklerden alnmtr. Hafzn dilinden dk-
len bu cmleler ve ocuun onu alglama biimi, yknn tmne sinmitir.
Mor Sinekler, nefis bir mekn betimlemesiyle balar:
187
Poyraz deli deli esiyor damlarn topraklarn savuruyor sokaklarda tozlar

spryor toparlad toztopra camlara arpyor pencere kirilerini tahtalarn
aralarn ince szlm toz zerrecikleriyle kaplyor ocuklarn apakl gzlerine
toz yyor sersemletici bir tekdzelikle srp gidiyor ocuklar toz kaan gzlerini
ovuturuyor sinirler bozuluyor... Tasvir bylece uzayp gidiyor. Bu girile yazar,
ani bir gei yapm oluyor atmosfere. Mevsim, meknlar, bu meknlar dolduran
insanlarn ruh halleri ile doa arasndaki iliki ve sonrasnda lmn geli annda-
ki souk, souk olduu kadar yakc ve azaltc bir hava. Bu betimleme ile yazar,
bizi birden o sokaa, o sokaktaki yoksul evin avlusuna, odada yatan sekeratta-
ki hastaya ve geride braktklarna kavuturuyor. Birden o atmosfere giriyor ve
kendimizi, o kiilerden biriymi gibi hissediyoruz. Musann yatt lm ve gerek
erikinlerin gerekse ocuklarn bu hali alglama biimi, ilk sayfada youn bir bi-
imde yanstlyor. yky ocuun gznden ve dilinden dinliyoruz. ocuk, bak-
t eyin iyzne dalar gibi bakyor. Onun igrs gelimemi olmakla birlikte,
safl, bize, olayn plak resmini sunuyor. Musann eiyle kardei, lnn tabu-
tuna rtlecek kilimi tartyor. ocuk bunu saf bir gzlem halinde aktarveriyor.
Bu, bir tezat anlatyor. Zaten day, henz Musa lmeden, lm gibi dnd
iin kendisini suluyor. ocuk bunlar tuhaf bir nesnellikle alglyor. Kzlar meli
gelin ve ya ya yamur oynamak istiyorlar. Ne oyuncaklar var, ne yiyecekleri.
Alabildiine yoksul bir aile, mahrumiyetle dolu bir ev. zdenren, bizi, umarsz bir
yere itiyor bu arpc yoksulluk tasviriyle. Kadn, einin zerine eski kilimi rtmek
zorunda, nk dierini kn ocuklar kullanacak. Bu umarszlk ortasnda, baba-
anne, nisbeten mtevekkil ve saf bir kiilik olarak beliriyor. Kadnla kardei, mezar
iini konuuyorlar. ocuk anlatmyla aktaryor bunu: Daym yle deme bac dedi
bir de mezar ii var dedi anam ok para tutar m ki haa dedi daym mezar yle ya
ok pahalanm diyorlar yle mi merak etme dedi daym hele bir o zaman gelsin
sonra tvbe yarabbim dedi ben de sanki gnaha giriyoruz zenginler mezarlarn
nceden ayrtyormu dedim anam ne gzel benim bir tandm var dedi daym
iyi kuran okur imdi bakasn arrsak dnyann parasn isterler o okur para da
istemez hem aralm da... Kaynbiraderin bu ifadesinden de evin yoksulluu
pekitirilmi oluyor. Para almakszn Kuran okuyacak biri de bulunmal. Burada
hem Kurann maddi yarar salanarak okunmas eletiriliyor hem de karlk bek-
lemeksizin okuyanlarn varl duyurulmu oluyor. Kadn, einden umudu kesmi.
Zaten bylesi bir hastala uzun sre dayanmas ok g. Bir an nce kurtulsa
diye dua ediyorum bu hastalk bizi bitirdi kardeim neyimiz var neyimiz yok silip
sprd. diyor. Bu tek cmle ile yazar, Anadoluda yaayan insanlarn ortak bir
sorununa gnderme yapm oluyor. Sosyal gvenlikten yoksun bir ortamda, izlen-
se ve gerekleri yaplsa iyileebilecek olan bir hastalk, insanlarn yaamn cehen-
neme evirebiliyor ve onlar umarsz bir duruma srkleyebiliyor.
Allah kerim diyor Day, her eye ramen bir tevekkl ve inan hali gz-
leniyor. Hala, ykde ocua kar zel bir sevginin sahibi biiminde karmza
kyor. ocuu gsne bastrarak, Musama benziyor diyor ve ocuun ar
ar yaklamakta olan lmle karlamasnda nisbeten gerilimi yumuatmasna
188
neden oluyor. ocuk, herkese kar ayn nesnellik iinde duruyor. lm evin drt
bir kesine yavaa sinerken, lastik topla, meli gelinle, ninenin bastonuyla
oynuyor ocuklar. Bu, hem olduka gereki bir bakasnn rn olarak beliri-
yor hem de ocuun lm yaamn olaan bir boyutu olarak alglamasnn sonu-
cu olarak. Yazarn, anlatm iin ocuu semesinin ne denli isabetli olduunu bir
kez daha gryoruz. Baba lrken ve evin bykleri lmn gerilimli havas iinde
boulurken, ocuklar, lastik topla oynuyorlar. Top arkn amuruna dyor, day,
ocua kyor. ocuk, kendisine oyuncak getirilmedii iin zlyor ve by-
dnde simit satarak kazanaca parayla kendisine top olacan sylyor. Kilim
tartmas sryor. Gelinle grmce arasnda bu bir gerilime neden oluyor. ocuk
tm bunlar gzlyor. Ve Cennet beliriyor. Yazarn bu ad kullanmas da son dere-
ce zengin bir arm alan at iin nemli. yk noktalamasz olduu ve bir
tr bilin akyla yazld iin Cennet szc hem bir kii ad hem de zel isim
olarak birlikte kullanlabiliyor. ocuklar, babann baklava yedii iin hastaland-
n sylyorlar. Bu, lmn rktc atmosferine tuhaf bir ayrnt olarak dyor.
Yoksulluu ar biimde vurgulayan bu ayrnt bize, baklava nedir ki? diye soran
ocuun sorusunda daha da arpyor. Baklava sylentisi yk boyunca akp gi-
diyor. Yazarn bu blmde, zellikle ocuk gramerini ar gereki biimde orta-
ya koymas, yknn atmosferini daha da koyulatryor ve derinletiriyor: Beni
brakmyorlar yanlarna dedim anama otur gel mundar dedi cennet otururum ite
dedim atmn ban entarimin kuana baladm babam lecek diyor daym dedi
cennek baklava yedii iin mi dedi zahide belki de ondandr dedi cennet ok mu
yemi ki dedi zahide baklava yiyen lr m dedi saniye sen bilmezsin dedi cennet
belki de karn patlamtr dedi zahide daym lecek diyor kulamla duydum dedi
cennet lsn dedi zahide lsn dedi cennet niye lsn dedim oh olsun dedi zahide
ana bunlar babam lsn diyor diye bardm aznz yumulsun dedi anam
Anlalyor ki ocuklar, bir sredir lm dncesiyle birlikteler. Babann
lmle birlikte anlmas ve srekli lm bekler pozisyonda kalm olmas, o-
cuklarda lm fikrinin yerlemesine yol am. Annenin ilenci, birok yrede var
olan bir beddua. ocuklar meli gelini srdryorlar ve yamur yamyor, kim-
seler de onlara armaan vermiyor. Sadece bir kapdan biraz bulgur alp geliyorlar.
Anne, onu kaynayan suya katyor. Teyzeyle enite geliyorlar. Akam karanl yer-
yzne kmeye balyor. Anne, ocuklar eve aryor. Akamla birlikte, lm
sessizlii koyulayor. Yazarn buradaki anlatm, yknn en etkileyici blmn
oluturuyor: Babam yatyor mitilin ucundan ba grnyor alt ucundan da ayak-
lar dar km nenem hep orda oturuyor gelenlerin hepsi de bada kurup ya-
tan kenarna sralandlar babam uyuyor hastalar uyur yznn kemikleri dar
doru sarkm kemikleri bym babamn soluk alrken burnunun deliklerinden
slk gibi sesler kyor ben doru nenemin yanna gidip oturdum kzlar kapnn
yannda kaldlar Ve Hafz giriyor ykye. yknn iki ucunda tpk sarkacn iki
ucu gibi birinde ocuk dierinde Hafz oturuyor. yky, bir ucundan ocuk, dier
ucundan Hafz ekitiriyor. Baba bir aralk gzlerini ayor ve beni cennete a-
189
ryorlar diyor. Nine alyor bu sra, olu iin yanyor cieri. Ana diyor adam, ben
cennete gidiyorum.
Yazar, ly lme adm adm hazrlyor. Hafzn cmlesi, lmn getirmek-
te olduu kaosun iine bir gkta gibi dyor: nanan iin lm nedir ki. Enite-
nin tepkisi ilgin: Nedir ki hi. Hafz, lm bir tebdil-i mekndr diyor. Buradan
itibaren Hafzn lme ilikin syledikleri, Risale-i Nurdan alnyor. yknn bir
su gibi akp giden anlatmnn iinde, Hafzn dilinden dklen bu cmleler, sanki
hikyenin organik bir parasym gibi doal ve gereki duruyor. Yazarn anlat-
t Hafz, diline bu szlerin yakt bir insan. Hafz, btn nefisler lm tada-
caklar diyor, hepimiz o yolun yolcusuyuz ama er ama ge. ocuk tam bu srada
ninesine iyice sokularak lmn nasl yaklatn anlatyor: lm gelmeye ba-
lad demenin yarklarndan pencerenin aralklarndan pencerenin d karanlk
lm karanlk bir yerden gelmeye balad boz n iinde babamn bakp da
grmedii n iinde tepemizde kimseye glmsemeyen bir yzle dolamaya
balad en ok hafzn szleri iinde konumasnn aralklarnda baklava gibi bir
korkunun biimine girerek gelip yzlerimize oturdu ayaklarm toparladm iyice so-
kuldum neneme bana top getirmez lm bana at getirmez. Bu nefis paragrafta,
ocuun gznden lmn en yakn resmiyle yzleiyoruz. Hafz konutuka,
ocuun korkusu artyor. Kabir kapsna alayarak deil glerek gir nk ce-
mili zlcelalin dairei rahmetine ve mertebei huzuruna gidiyorsun. ocuk, hasta
bir renge doru gtrldn gryor: babamn yz gibi ve km az gibi
karanlk ve bir ey olmayan bir yer olmayan tam da burada gramer tmyle o-
cuklayor ve gittike soyutlayor. ocuun dilinden anlamad birileri bireyler
sylyor. lm iyice yaklayor. Evde bulunanlar tmyle kuatyor lm. lm,
Eliotun bir iirinde anlatt gibi bir rzgr halinde geliyor, hayatla lm arasnda
sallanp duran anlar susturmak zere yaklayor. Hafz srekli konuuyor, sanki
lmekte olana bir telkin verir gibi: lm idam deil, hilik deil, biti deil, k
deil, snmek deil, yokluk deil, tesadf deil belki insann z yurduna terhisidir.
lm daha yaknlatka, ocuun grameri daha ok soyutlayor. Dili dolayor
gibi konuuyor ocuk: hi baklavann szn etmiyor ama niin niin niin uyku-
mun arasnda nene diye seslendim baklava m yemi babam.
Uyuyakalyor ocuk. Uyandnda, ninesinin kucanda deil, yatanda.
Babas lm. Cennet, pencereden avluya bakyor. Uyanr uyanmaz kardeine,
babam ld diyor. Bu kadar basit ve yaln. Babam ld. ocuk lm, bylesi
yaln bir bakla gryor. Byle alglyor lm. Hemen frlyor yataktan, lm
biey deil diyor. Bu, Hafzn anlatmndan alglad ey ocuun. Oradaki hik-
metten geride kalan ey. Avluya iniyor. l ykanmak zere hazrlanyor. Teneir
getiriliyor. Kadnlar uultu halinde alayorlar. Sonra ocuklar dayya gnderi-
yorlar. Sela duyulduunda gne hayli ykselmi, yknn giriindeki poyraz s-
ryor hl, yerden toz toprak kaldrarak savuruyor. yknn sonunda, ocuun
lmden anlad dnce kyor karmza: lm bi ey deil dedim kzlara bir-
denbire sonra birden aklma geldi lm yokluk deil dedim ne dediimi bilmeden
190
sonra gnein klar altnda kularn cvltsn iiterek el ele tutuup komaya
baladk.
Bu arpc sonla yazar bize, lmn gndelik yaamn bir paras gibi al-
glandn anlatyor ve yaammz belirleyen bir ey olmadn duyuruyor. Bu,
olduka derinlerde yatan bir gerei ateliyor. Yaamda doru bir yerde durmann
yolu, ancak lmle yaam arasnda alglanabilecek bir eydir. ocuk, lm her-
hangi bir olay olarak grr. Yaamn bir parasdr. Ne ki, ahlaki bir ilkeye kaynak-
lk etmesi asndan lm, yaamla kendisi arasnda duran bir insan iin ibretlidir.
zdenrenin btn ykleri, andm yks gibi, ok sesli bir yk dilinin,
rastlantsal ve evrensel sembollerin yer ald hem yaln hem de yksek bir so-
yutlama eiliminin rndr. Bu sehl-i mmteni, bizim geleneksel edebiyatm-
zn lmsz eserlerinde kendini gsterir. zdenren, deruni bir dille konuur fa-
kat yaln gibi grnr. Adeta dili srlar, rter ve Wttgenstenn, dilin dnce-
yi rttne ilikin iddiasn geersiz klar. Yani rterek amak, aarak rtmek
Bu paradoks, sanrm zdenren yksnn baat zelliidir. Bunu, hem dnya
edebiyatna ilikin ok ynl okumalarnn getirdii birikime hem de kiiliine, iti-
kadna, itikadn yaama konusundaki iddiasz grnen iddiasna balamak mm-
kndr.
Rasim zdenrenin ok Sesli Bir lm, bizi ok sesli bir yk lenine
davet edip durur yllardr. O arya katlanlar iinse, her okunuunda srlarn a-
maktan ekinmez ve yorulmaz. Edebiyat Yaynlarndan kan nshasn kitapl-
mda zenle korurum. Bam dara dtnde, gnlm hikye okumak istedi-
inde, bir Rasim zdenrenin ok Sesli Bir lmyle arplmlarna uzanrm,
bir Mustafa Kutlunun Bu Byledirine.
Gerekten de bu byledir: yk de iir gibi oksesli bir dildir. oksesli der-
ken ok katl, ok arml hatta ok iirsel de demi oluyorum. iir ruhun dilidir.
Bu dil dnyasnn bir kapsndan girince bizi, ok Sesli Bir lm, Halil,
Kan ve atma balkl drt yk karlar. Bunlara yk m hikye mi deme-
li emin deilim. Zira yk bana daha ok, ksa ve imajlarla dolu metinler iin do-
ru gelir. zdenrenin gelenekle sk bir ilikisi olmasna ramen, daha modern,
psiik ve toplumsal sreleri anlatmas ve bilin akna benzer bir nitelie sahip
olmas, yk kelimesini kullanmay gerektirebilir. Her neyse adna kssa, yk,
hikye, mesel, masal, ne denirse densin, sonuta bir insanlk halidir anlatlan.
ok Sesli Bir lm bizim kuan edebi belleinde zel bir yere sahip-
tir. Daha kiisel baktmda benim amdan zellikle filmletirilme srecinde
arplmlardaki Mor Sineklerle birletirilip Risale-i Nurlardaki lm anektod-
larnn da katlmasyla yk adeta manevi bir lene dnmtr. zdenrenin
yolu, bu kitapla, (zlme, ok Sesli Bir lm ve arplmlar) kendini ayrn-
tl biimde bize tasvir etmitir.
191
Bu tasvirin iinde, bir dram oda olan kasabada, kk tara kentlerinde ve

nihayet byk kentte yaanan insani ve toplumsal zl btn detaylaryla dile
gelir.
Yazarn zellikle o bozbulank, o bunaltc evre ve doa dekoru iinde, de-
erleri yiten, altst olan toplumun kaosunu ve o kaosta yitip giden insann aresiz-
liini yanstrken kalemini bir byc gibi kulland kesindir.
zellikle bu kitaptaki ykleriyle zdenren, i lemle d dnyann ba-
larn olaanst gzel kurar.
Bu anlatmn ilk ve saf rneklerini ok Sesli Bir lmde buluruz. Halilin
insan hzne boan trajik yks bir yana, kitaba adn veren lm hikyesindeki
aresizlik ve sondaki o muazzam genileme (bast) hali, metne muhatap olan oku-
ra, adeta, ite der gibidir, bakp da gremediklerin bunlar.
Bu byle deil midir? Sanatkr bize gerein gremediimiz boyutlarn gs-
termez mi? zdenren, bunu ok Sesli Bir lmdeki yklerinde imalarla, do-
layl biimde ve imajlarla yapar. Onun sonraki yklerinde de bu hususiyeti kl-
callaarak ve nisbeten farkl bir vadiye doru ynelerek srmtr. Denize Alan
Kapdaki ykler artk lahi Hakikate alan menfezler olarak okunmaldr. Sonra-
ki her metninde zdenren, gaybn i gzle aratrmas denebilecek bir abann
iz srcsdr. Esasnda bu temalar, onun bandan itibaren gz koyduu konu-
lardr, ama her yan ve an (eskiler buna vakt derlerdi) dili kendine gredir. Hl
neyi iktiza ederse dil yle konuacaktr. Vaktn, hl anlamna geliini bize zde-
nren hatrlatr. Bu, geri kendisini gnl gzyle dinleyenler iin geerlidir, ama
herkes, onun yklerinde kendi ruhuna seslenen bir uyarc, bir ima edici bula-
caktr.
Kutlu, bunu sadelikle yapar, zdenren oksesli dille gerekletirir. Her ger-
ek sanatkr, ayn zamanda bizim elimizden tutar, karanln ve nurun arasna,
glgeye tar. Karanlkta kendimizi grmeyiz, nurda ise gzlerimiz kr olur, bize,
glge olduumuz ve glgede kalmamz tlenmitir. Bu dn dile geldii me-
tinler arasnda zdenrenin ykleri ncelikle anlmaldr. Dilinin ok sesli oluu
sanrm bu srdandr. Bir de zamana kar dayankl olmas gerektiini sezdiin-
dendir. Zira tek katl ve gndelik dil, bir zaman sonra, dipderinlii olmadndan,
rzgra karan kuru yapraklar misali uup gidecektir. Oysa her baktmzda bize
yeni bir vehe gsteren dil, ite ok sesli olan dil, varln evi olmaya adaydr. Va-
rolan tasvir eden dille, varla ilikin soran ve aratran dil arasndaki farktan da
sz etmi oluyorum bunu sylerken. Varolan varl tehdit eder. Bu tehdidin arac
olarak dil, Hlderlinin dedii gibi mlklerin en tehlikelisidir.
Bunun varlmz asndan bir baka yn daha vardr ki, ona da air, ura-
larn en masumu der. ok sesli bir yk dilinin sahibi olarak Rasim zdenrenin
metinleri, bu ift ynl tabiatyla, bizi hem en gereki snrlarda tutar hem de s-
rekli gerein zerindeki geree doru kkrtr.
192
Rasim zdenrenin Mor Sinekler yks, edebiyatmzda benzerine az

rastlanan bir dile ve duyarla sahip. Bu son derece arpc yknn zellikle gra-
merinin zlmesi bal bana bir incelemeyi gerekli klar. Ben burada, Trke-
mizde bylesi gzel metinlerin yazlm olduunu vurgulamak iin bu yky se-
tim.
193
GL YETTRLEN EV
CEMAL AKAR
Gl Yetitiren Adam Rasim zdenrenin (Akabe Y., Ankara 1979) bir kitap
hacmine ulaan uzun yklerinden biridir. Bu ykde modernlemenin, gelenee
galebe almasn anlatr yazar. Gelenein taycs olan yk kahraman Gl Ye-
titiren Adam (GYA), bir neslin son temsilcilerindendir; Amerikallama karln-
da kimliinden ve insani sorumluluundan uzaklam olan Sitare ise bunalmla-
r, sevgi al ve cinsel tutkularyla modern zamanlarn bireyini temsil eder. ki bi-
reyin ve iki farkl yaama biiminin ayrksln vurgularcasna GYA ile Sitarenin
hikyesi ancak -o da ok dolayl olarak- yknn finalinde birbirlerine deer. Sine-
matografik dille sylersek, iki kareye ayrlm tek bir perdede birlikte akan hikye,
dnya yaantsna mahsus oul durumlar eletirme rnei olarak da grlebilir.
GYA, ribat (han / tekke) iinde bir tr ricat hali yaarken, Sitare megapoln
villa, otel, elence meknlar, sadece tekiyle geici birlikteliklerin kurulmasna
hizmet eden alanlarda yer alr. GYA, ribatnda ricatn dorularnn ve yanllarnn
hesabn yaparak doallatrmaya alrken, Sitare ise, bir tr gvensizlik/ sevgi-
sizlik olan gndelik gereklii ehliletirme abasn srdrr. Bu yazya verdiimiz
balktan hareketle biz aada ncelikle GYAn ricat tercihinin ribat plannda y-
kleme biimi zerinde duracaz.
yk zaman olarak elli yllk bir kesitleme yaplr ve yk geri dn tekni-
iyle Maran, Franszlar tarafndan igal yllarna uzanr. Maran igali 1919 ta-
rihinde olduuna gre, yk zamannn 1919-1969 yllar aras olduuna rahatlk-
la hkmedebiliriz. lkemizin tarihi asndan modernlemenin en ok sertletii,
radikalletii yllardr. mparatorluun lavedilmesi, cumhuriyetin kurulmas, milli
ef dnemi, ok partili demokrasi tecrbesi ve darbeler gibi ok keskin ve temelli
deiimlerin yaand zamanlardr.
Yaadmz son yz yllk izmihlal; GYAn evine kapanmasyla yeni bir
eie gelip dayanmtr. Artk hibir ey eskisi gibi deildir ve bundan byle de ol-
mayacaktr. Yaanan izmihlalin muhatab olan son kuak ya lm, ldrlm;
ya da toplumsal yaam iinde etkisizletirilmitir. GYA, naslsa hayatta kalanlar-
dandr; evine kapanr; ilikilerini sfrlar; varla-yok aras bir yaamdr artk onunki-
194
si. O ana kadar yaadklarna ve yaananlara kar eletirel bir tutum taknmaz;
en azndan bylesi bir eie nasl gelindiine dair bir zeletiride bulunmaz. Yak-
lak yz yllk sreci hazrlayan ve her geen gn glenerek devamn sa-
layan mayann ne olduunu sorgulamayarak genel teamle o da uyar. Deii-
mi Batnn, geleneksel yaammza galebe almas olarak deerlendirip yaa-
nan kopmay, krlmay, yabanclamay sekinci kadrolarn gnah hanesine ya-
zarak bir dnemin hesabn grmek ister. leride de deineceimiz gibi zeleti-
risi daha ok bireyseldir, kendine dnktr; yitip giden arkadalarna, arka ka-
madna dair bir yaknmadr: Ona gre, arkadalar kelle verirken, kendisinin bir
yerlerde gizlenmi olmas korkaklkt, kaaklkt. Bunu biliyordu. Anlyordu. ok iyi
duyuyordu. Fakat durup dururken, kelleyi ipe uzatmak da akl kr deildi (s. 32).
Tarih, Birinci Dnya Sava yllardr. Mekn, Maratr. lke dman iga-
li altndadr. Ulu Camide, imamn okuduu hutbe, cemaatin kalkmas iin yet-
mitir: Kfirin boyunduruundayken Cuma namaz sakttr. nsanlar, gvurun bay-
ran indirmek iin ta, sopa, mavzer ne varsa ellerine alp kaleye saldrya ge-
milerdir. Gvurun kurununun kendilerine ilemeyeceine inanrlar. Artk lke a-
pnda kutlu bir sava balamtr: Ktlk, alk, sava bir aradadr. Onlar Kuran
iin, Halife iin, Fransz kovmak iin cihad etmektedirler. Ama bu kutlu sava hi
de beklemedikleri sonular vermeye balamtr; oysa sonradan olanlar bamba-
kayd, urunda savamadklar ve savamay akllarna getirmedikleri eyler ol-
mutu, ne uruna savamlarsa sanki savala onu ortadan kaldrmak istemiler
gibi bir sonu olmutu, kimsenin beklemedii bir eydi bu ama gene de ok kimse
farknda deilmi gibiydi bunun ya da sanki herkes kfir olmaya teneymi gibi,
bir kendisi farketmiti gerei, bir de aslan bir ka arkada (s. 31). Ama bug-
nn insanlar, arkadalarnn ne uruna asldklarn bile anlayabilecek durumda
deildirler. Dahas onlar asanlar kurtulsunlar diye arkadalar savamtr; bun-
lar kim anlayabilir, kim? kim? (s. 32).
Yukarda deindiimiz yaknma tam bu noktada balar. Aslan arkadalar-
na gpta etmektedir: Kendisi onlarn yaptn yapamamt. imdi ne sylese bir
bahaneden baka bir ey olmazd. Evet, kabul etsin artk, dpedz korkakt. Y-
reinin, vicdannn en derinlerinden ykselen bu isyan dolu sese verecek bir ce-
vab yoktu (s. 32). O, artk yaad btn tereddtlerle birlikte evine snmtr.
Ev imgesi evvelemirde Kbeyi, Allahn evini ve peygamberimizin Hane-i
Saadetini artrr; sonra bu iki evin simgesel bir izdm olarak evlerimizi.
Yani haremlerimiz: bizi ktlklerden, pisliklerden koruyan; gelip geici bir mekn
olan dnyada, kurduumuz, ina ettiimiz barnaklarmz, dnyalarmz; iinde
hayatlarmz idame ettirdiimiz, yeni hayatlar iin temiz ve pak tutmaya al-
tmz haremlerimiz. Dahas hafzamz, hayallerimizi yaatp yeerttiimiz bir
mikrokozmos; iinde olduumuzda evrenin de iinde yer aldmz hissettiimiz
mekn. Ancak orada varkaldmz ve ancak orada kendimizi oalttmz, ko-
runmu ve kollanm dnyamz. te, GYAn snd ev bu tr armlara sahip
bir korunaktr. Ama gidiat yava yava evini, onu koruyan ve kollayan bir mekn
195
olmaktan karmaktadr; ykselen ok katl binalara anlam veremez; dardan

gelen kimi sesleri tanyamaz.
Bir zamanlar dan eteklerine kurulu olan ehir, genileyip bymeye ba-
lamtr. Drt bir yana dal budak sarar, ovaya doru alr. Bir tren istasyonu ina
edilir, sokaklara parke talar denerek caddeler kurulur. ehrin ilk byk binas
olarak bir otel, marul tarlalarn bitiiine dikilir. ehirliler iin bu bir iftihar vesilesi-
dir. Otel ehrin gelecei bakmndan iyi bir gelime olarak deerlendirilir. Ve ya-
va yava bir ar meydana gelir. lk frn yaplr. nk memurlar evlerinde yuf-
ka ekmek yapmasn bilmemektedirler. Sonra taahht ileri balar; bu ileri de te-
den beri ehirde ticaretle uraanlar yaparlar. nk tarmla uraanlar henz
deiimi kavramamlardr; hatta rettiklerinin onda birini, hl r diye ayrmak-
tadrlar. Belediye bir ara tiyatro bile aar. Ama ksa srede, kimse gitmedii iin,
kapanr. Onun yerine sinema faaliyete girer. Bylece ahali teknolojinin byl et-
kisiyle tanm olur. Otomobil de bu deiimde yerini alr; sonra Aile Bahesi,
tekel bayii ve bir de saz. nsanlarn, ilk zamanlardaki direnleri zayflar ve krlr.
Oluan deimenin, yenilenmenin ilkin zle ilgili bir olay olduunu dnen kim-
seler, artk bunlarn btnyle biimsel olduu kansn tayordu. Mademki olu-
yor, yleyse doaldr diye dnmeye balamlardr (s. 67). Eski, onlar iin unu-
tulmas gereken kt bir z tayordur.
Farknda olmann ie yaramad gnlere gelinmitir. nsanlarn tutunduu
her ey ok ksa zaman sonra ellerinden kayp gitmektedir. Daha snamadan,
daha alamadan ellerinden kayp gider tutamaklar. nk bastklar zemin de
kayganlamtr. Hi kimse kendine ait yerlerde gezinmemektedir. Ve herkes uy-
durma bir kiilik tamaya balamtr. Yaama biimlerinin, alkanlklarn kkten
deimeye balad bu dnemde, insanlar kendilerini konumlandracaklar bir
merkezden mahrumdurlar. Hayatn hz karsnda bilmedikleri ynlere doru sav-
rulup dalmaktadrlar. Herkes bir akvaryuma hapsedilmi gibidir: davranlar-
nn, seslerinin daryla balants yok, ne de darnn bunlarla, burayla (s. 130).
Rasim zdenren yaanan bu deiimi btn boyutlaryla ortaya koyabil-
mek iin yksn gelenek ve modernite atmas zerinden kurar. GYA etrafn-
da kurgulanan gelenek; iyiyi, gzeli, doruyu, doal temsil eder. Sitare ise mo-
dern olan temsil eder; bozulmay, rmeyi, yozlamay, yani doal olandan kop-
may. Ancak, ykde artk bir atmadan sz etmek mmkn deildir. Zira gele-
nein temsilcileri, ironik bir biimde kendi elleriyle, kendi sonlarn hazrlamlar-
dr. Olan, geriye dnlemez bir biimde olmutur. Ve yeni hayat; baka nedenler
iin savam olsalar da ortaya kan sonu bakmndan, onun kuruluuna hizmet
edenleri dna atmtr. nk geleneksel olan yklm ve o hayatn temsilcileri-
nin varkalma nedenleri de ortadan kalkmtr.
Her naslsa hayatta kalanlar pasif bir direni olarak evlerine snmay se-
mek zorunda kalmtr. Bakaca seenekleri yoktur. Darda yaananlar, onla-
r kirletmekte, doal olandan uzaklatrmaktadr. Burada Ashab- Kehfi anm-
sayalm: [Bu dnya hayat bir snamadan ibaret olduuna gre, imdi] sen Ma-
196
ara nsanlarn[n] ve [onlarn kendilerini] yaztlara/ kitabelere [adamalarnn

kssasn[n], gerekten, Bizim [teki] mesajlarmzdan daha meraka deer bulu-
nacan m dnyorsun? Hani, o genler maaraya sndklar zaman, Ey
Rabbimiz demilerdi, Bize katndan bir rahmet bahet; ve iinde bulunduumuz
[haric] artlar ne olursa olsun bizi doruluk bilinciyle donat. Biz de bunun zeri-
ne maarada onlarn kulaklarn yllarca (d dnyaya) kapal tuttuk (Kehf Sresi,
9-10-11; Muhammed Esed, KuranMesaj, aret Y., stanbul 1996).
Kahramann durumu Ashab- Kehfi anmsatsa da birebir rtmez. nk
onlarn geri ekilmesini bir lm uykusu olarak deerlendiremeyiz; bu durumu
daha ok dirili uykusu olarak dnmeliyiz. Zira tadklar tohum nevnema
bulacak zaman bekliyordu. Bu arada Allahn, sadece dini hassasiyetleri nedeniy-
le gnah ve ktlk dolu bir dnyay terk etmek isteyen Maara Ashabna uyku-
yu ve uyan bahettiini vurgulamalyz.
Kahraman da bir tohumu emanet olarak tamaktadr, elbette. Ancak yk-
deki kurgulan biimiyle, durumu alabildiine umutsuzdur, karamsardr. Sitare et-
rafndan kurgulanan modern hayat biimiyle hibir temas yoktur. Yeni hayat on-
dan habersizce akp gider ve dahas, hayat da kendince biimler. Bir gazete ha-
beri dnda yollar hi kesimeyen gelenek ve modern hayatn temsilcileri birbir-
lerinin dnyalarna sardrlar. Aslnda yazarn; gelenek ve modern arasndaki a-
tmay, uyumazl, elikiyi verebilmek iin, iki hayat biimini yksnde hi te-
mas ettirmemesi; kahramann pasif direniini de anlamszlatrr, ieriini boal-
tr. Zira pasif de olsa bir direniin anlaml olabilmesi iin tad mesajn insanla-
ra mutlaka iletilmesi gerekir: kimseyle bir ilikisi yoktu. Demek ki bir etkinlii de
yoktu. yleyse, btn bir mr kendisini aldatmaktan baka bir ey yapm de-
ildi. Korkun bir ey, diye dnd, daha nce nasl fark edemedim bunu? Yok-
sa protesto ediyorum, diye korkumu mu gizlemeye altm ben? (s. 33). ste-
lik kahramann yaad bu ilikisizlik, yknn ilerleyen blmlerinde grlecei
gibi onu tuhaf, yar-deli bir insan durumuna sokar. Burada Maara Ashab an-
sna bir mescid yaplmas nerisini anmsarsak, onlarn mesaj laykyla kendin-
den sonraki kuaklara tadn grebiliriz. Bu bakmdan GYAn durumu olduk-
a umutsuz ve karamsardr. Yeniden uyanaca, iyi, gzel insanlar; zamanlar ve
meknlar artk olmayacaktr.
O, tek bana elinden bir ey gelemeyeceine inanm ve en azndan kendi-
ni kurtarabilmek iin evine snmtr. Darya kmadan, yaananlara mdaha-
le etmeden, deitirmek istediinin, asla deimeyeceini bilir. Ama artk ne sy-
lese bahaneden baka bir anlam tamaz onun iin. Yeni hayat, her yan kuatm
ve geleneksel olana yaama alan brakmamtr. Mdahale etmedike bir yan-
dan direniinin ierii boalr; bir yandan da etkinliini yitirir. Dahas her yan kua-
tlmtr. Ama yaad etkinsizlik hali nedeniyle yaananlara mdahale edemez.
Zaten edebilecek bir durumu da yoktur. nk iki kesim arasnda yk boyunca
hibir temas kurulamamas kr, sar bir iletiimsizlie delalettir. O, kendisiyle bir-
likte, evini ve onun temsil ettiklerini de korumaya alr fakat; eski artk unutulma-
197
s gereken kt bir zn imgesine dnmtr. Onun yetitirdii gllerden kimi

insanlarn haberi vardr elbette; ancak ortalkta ne gln simgesinden, ne de sim-
gelenenden anlayanlar kalmtr: urada, burada, kyda kede gl yetitiren
be adam vard. Tuhaf insanlar (s. 68). Onlarn bu uralar insanlarda bir sayg
uyandrmaz; sadece iin tuhafl ilgilerini eker. Haklarnda birok hikye de uy-
durulan bu insanlara, genel olarak zararsz deliler olarak baklmaya balanmtr.
Daha nce de deindiimiz gibi bu tam bir sfr noktasdr, kr, sar bir ile-
tiimsizliktir. Binbir zenle yetitirilen gller artk kokmamaktadr. Kokular insan-
lara herhangi bir haber tamaz. Gl kokularn bastran imento harcnn kokusu
yava yava siniyordu (s. 101). Bylesi bir kapanmlk iindedir artk gl yetiti-
ren adamlar. Kendisiyle birlikte, evini, evinin temsil ettiklerini korumaya alsalar
da, onlar artk kendi kendilerinin parodisini yapar duruma drlmlerdir. Zira
yeni hayat, onlara zararsz deliler; evlerine de kltr mozaii iinde bir renk, anti-
ka bir nesne, otantik bir imge olarak yaam alan amtr. Ve ykselen apartman-
lardaki tecesss; evlerin mtemmim cz kabul edilen avlular da mahrem alan ol-
maktan karmtr. Artk kaln perdeler altndaki odalara ekilmekten baka s-
nacak mekn kalmamtr. Mahremi ihlal eden tecesss ve tarassut nedeniyle ev-
ler, sanki Ankebutun evine dnmtr.
Kurann haber verdiine gre, Hz. Yunus; kaak bir kle gibi, ykl bir ge-
miye (binip) kamt. Ve sonra kura ekilmi, o (kurada) kaybedenlerden olmu-
tu; [sonra onu denize atmlar ve] denizde byk balk tarafndan yutulmutu,
nk knananlardan biriydi. Eer o, [en derin bunalm anlarnda bile] Allahn s-
nrsz ann yceltenlerden olmasayd, herkesin yeniden dirilecei gne kadar o
(bal)n karnnda kalm olacakt: ama biz onu manevi knt/ i huzursuzluu
iinde ssz bir kyya karttk, ve onun zerinde [orak toprakta] yetien bir bo-
dur fidan yeerttik. Ve onu [bir kez daha kendi halkna,] yz bin veya daha fazla
[kii]ye gnderdik: onlar, [bu defa ona] inandlar; bunun zerine Biz, verilen sre
zarfnda onlara mutlu bir hayat yaattk. (Sfft Sresi, 140-148). GYA da, yaa-
d elli yllk ekilmeden sonra benzer bir huzursuzluk yaamaya balar: Hare-
ket eden lden baka bir ey deildir. Balanmay dilemek iin elinde bir neden
yoktur (s. 34). Evi artk onun iin bir snak olmaktan kmaya balamtr. Ve
kma fikri filizlenmeye balar: Ama elli yldr ilk kez fikrimi deitiriyorum. Eve
kapanp kalmakla insan deitirmek istedii dnyay deitiremez. Ama bunu an-
lamam iin elli yln gemesi gerekiyormu (s. 39).
Ne yazk ki onun, Hz. Yunus gibi ulaabilecei salim bir ky da yoktur. Her
ey ona ok yabancdr. Dehetle bakyordu her eye. Tanmayarak, bilmek is-
temeyerek, fkelenerek bu deimeyi, bu birden bire ortaya kmay havsala-
s almyordu (s. 121). Camiye gelince biraz ferahlar, buras deimemi diye d-
nr. Ama cemaatin azl, ayakkablktaki ftr apka karsnda tyleri diken di-
ken olur. Yerler zengin hallarla denmitir. Kendi kendine izah edemez; caminin
bildik yapsnn deimemesine karn, bir eylerin korkun bir ekilde deime-
sini. mam Rahmn Sresinden u ayetleri okumaktadr: Gk para para yarl-
198
d ve [yank] ya gibi kzllat zaman: Hangi nimet ve kudretini inkr edebi-

lirsiniz Rabbinizin? O Gn ne insana ne de grnmez varla gnahlar hakkn-
da bir ey sorulmayacaktr. yleyse, Rabbinizin hangi nimet ve kudretini inkr
edebilirsiniz? Btn gnahkrlar iaretlerinden tannacak ve alnlar ile ayakla-
rndan yakalanacaklar. yleyse, Rabbinizin hangi nimet ve kudretini inkr edebi-
lirsiniz? te bu, gnahkrlarn [imdi] yalanladklar cehennemdir: onlar, cehen-
nem ile [kendi] yakc, mitsizlikleri arasnda gidip gelecekler (37-44 ayetler). Ar-
tk hesaplarn grld, defterlerin drld andr. Burada yazar, imama okut-
tuu sreyle GYAn yaad travmaya gnderme yapmaktadr. Artk evlerde de-
il de, sokaklarda yaanan bir hayat biimi kendini kabul ettirmitir. Ama dars,
insanlar, hayatn her alanna yaylan tefesshten koruyamaz. Dahas insanlarn
korunmak, kollanmak gibi dertleri de kalmamas nedeniyle, kahraman bu man-
zaray bir kyamet sahnesi olarak grr. Onun elinden bir ey gelmedii iin de,
gnahkrlar Allaha havale eder.
mamn sakalsz olmas, onun iin tam bir sarsnt olur. Dayanamaz ve n-
sanlar diye seslenir. Ve onlar, hakikate, doruya, doal olana arr. Ama sz-
leri sanki bolukta yanklanmaktadr. Sadece birisi ilgiyle dinler; apkasn utan
iinde buruturur. Konumas insanlara ok sarsc gelse de; meknla birlikte, ko-
nuulan dilde deimitir. Onun syledikleri, alabildiine znel, kalb, hatiften
gelen bir sese dnmtr artk. Bu dil hkm ortaya koymayan; balanma-
y, taraftar olmay tahakkuk ettirmeyen; insann Allahla olan misakn hatrlatma-
yan bir i sese kalbolmutur. Ve insanlar, birbirlerine bakmadan, yan yana duran
dkknlarn amaya koyulurlar.
Daha sonra yaananlar, bir gazetenin sradan haberleri arasnda okuruz:
80 yanda bir adam tutukland. Halk ayaklanmaya kkrtt iddiasyla tutukla-
nan ihtiyarn akl dengesinin yerinde olmad sanlyor (s. 133).
199
K DNYANIN ROMANI
MEHMET H. MARALIOLU
Allm llerde bir roman deil Gl Yetitiren Adam. izdii romanesk

dnya bu iki dram belki ykden ok romana yaklatryor, ama kitap roman ol-
mak iin basit fakat bu trn varl bakmndan gerekli bir unsurdan yoksun: Or-
tak bir olay rgsnden. Olay dizisinin hibir noktada kesimeyen iki ayr eriden
olumas, bu zellikle dzenlenmi dramatik eksiklik, kitabn klasik ya da modern
anlamda bir roman olmasn engelliyor. Okuyan, kitab bir yk balam ierisin-
de ele almaya zorluyor. Rasim zdenren, yaymlanm bu tek romannda son
derece sra d bir yntem kullanyor; z ve biim asndan birbiriyle ilikisiz bu
iki dnya arasndaki atmay vermek iin romann basit fakat temelli bir unsuru-
nu devreden karyor; bunun yerine blmleri birbiri iinde vermek gibi, yine ba-
sit, fakat pek denenmemi bir yola bavuruyor. Sonuta, romann organik birlii
ortadan kaldrlm, iki ayr dnyann (iki ayr kltrn) insanlarnn mnferit ili-
ki erevesinde atmalar yerine, iki ayr yaam biiminin ayn zaman dzlemi-
ne kl halinde atmas vurgulanm oluyor. Ve bylece, blmleri bu zel ama-
la birbiri ierisine kartrlm bu iki yk okuyanda olaanst romansal bir iz-
lenim uyandryor.
Evet, bir roman Gl Yetitiren Adam: Farkl yaam biimlerinin roman kah-
raman olarak kullanld bir roman. Kukusuz bu kompozisyon, romann olay di-
zisinin organik birlii olmadan da yazlabileceinden ok, bu ban yokluu halin-
de romann nasl baarlabileceini gstermesi bakmndan ilgin bir deneme: Bir
yntem aratrmas.
Yntemin pek denenmediini syledik. Bildiimiz kadaryla yaps Gl Ye-
titiren Adamnkine gerekten benzeyen belli bal tek rnek, W. Faulknern
1939da yaynlanan The Wild Palms107 (Vahi Palmiyeler) adl romandr. Faulk-
ner da o romann kurgusunda zdenreninkine benzer bir yntem izlemi ve
birbiriyle ilgisiz iki ak yksn, her birini beer blme ayrarak epizodik bir
biimde birbirine eklemlemitir. yklerden birinin ad romannki gibi Vahi Pal-
miyeler iken, dieri Old Man (Yal Adam) adn tamaktadr. Faulkner, kendi-
siyle yaplan bir grmede, birbiri ile balantsz iki ayr temann tek kitapta bir
107 W. Faulkner, The Wild Palms, Random House, 1939.
200
araya getirilmesinin sembolik bir amac olup olmad sorusuna karlk kulland
yntemi savunurken, ortada iki deil bir tek yk olduunu, ikincisini ancak bir
kontrpuan olarak dndn sylemitir108. Bununla birlikte, Faulkner sonraki
yllarda editr tarafndan bu iki dram ayr ayr, Wild Palms ve Old Man adlaryla
mstakil romanlar olarak da yaymlamaya ikna edilmitir. Faulknern tutumu el-
bette tartlabilir, ama Gl Yetitiren Adam iin bizim byle bir talebimiz olmad-
n peinen belirtelim.
Ayrks kurgusuna bylece deindikten sonra, gelelim romann ieriine:
Gl Yetitiren Adam ayn tarih kesitinde, ayn toplumun farkl kltr kesimlerine
mensup kiilerinin ayr ayr dzenlenmi dramlarndan oluuyor. Ayn tarihsel olgu
(toplumsal deime) zerine temellendirilmi bu iki dramn tek ortak yan var: E-
zamanl (senkronik) olmalar. Bu nokta dnda olaylar tamamen kendine zg bir
izgide ve birbirinden bamsz olarak geliip bitiyor. Ama, basit bir ortak nokta de-
il ezamanllk. Zira, bu iki dram romansal klan unsur, yani atma, ancak za-
man dzleminde tezahr ediyor. Tekniinin btn yabanslna ramen kitab ro-
man yapan da bu iki ayr yaam biiminin, bu iki ayr dnyann ayn zaman sre-
cinde atmalar.
Burada romann problematiini biraz amakta yarar var: Geen yzyln ba-
larnda toplum olarak zorlandmz uygarlk deiimi ve kltr ykm, insanm-
zn z deerlerine bal zihni dnyay ykt gibi, onu baskc yntemlerle kendi-
ne yabanc bir deerler dzenine de uyarlamak istemitir. Deiim, devletle insan
arasna nce bir deerler boluu sokmu, pei sra yourduu kltrn o insa-
na yabancl nedeniyle bir deerler atmas oluturmutur. Kukusuz, kolayca
olup bitmi bir hadise deildir bu. Fakat direniler kat yntemlerle bastrlm, halk
sindirilmi, savunmasz braklmtr. Getirilen yabanclk devlet kanalyla topluma
yaylmaya, yeni bir kltr oluturulmaya, yetien kuaklar bu yeni kltre uyarlan-
maya balanm ve sonunda toplum, bu yeni kltr ile u ya da bu dzeyde bir uz-
lama izgisine getirilmitir. te romanda anlatlan, deiime kar direnen ve de-
iimle zdelemi iki farkl kesimin atmasdr.
Romann birinci dram Gl Yetitiren Adamn yksnden oluuyor.109 Gl
Yetitiren Adam, lkesinin igal edilmesi zerine inanc iin savam, ama za-
ferden sonra, uruna savamay aklna bile getirmedii bir baka eyin galip
gelmesi karsnda arm; arkadalar gibi direnip aslmay da gze alamam
ve menfurluk sayd bu yeni dnyaya karmamak iin kendini elli yl evine hap-
setmi bir ihtiyardr. Evinden dar kmayn protesto olarak niteler. nsanlar
arasna karmasnn, istemedii dzeni merulatraca kansndadr (s.14)110.
108 The Paris Review, Spring 1956.

109 R. zdenren kendisiyle yaplan bir konumada Gl Yetitiren Adam portresinin reel dayanaklar
hakknda unlar sylemitir: Kiimiz kendi fantezimizin rn deil. Fakat bunlar yllarca evlerine
kapanm olduklar iin yok farz edilmilerdir. Ka tanesini biz tanyoruz. (C. Zarifolu, Rasim
zdenren Gl Yetitiren Adam Anlatyor, Mavera, Eyll 1979)
110 Yazda romana atfen verilen btn sayfa numaralar kitabn u basksna aittir: Rasim zdenren,
Gl Yetitiren Adam, z Yaynclk, stanbul, 1996.
201
Krk (elli?)111 yl zalime adil dememek iin susmu ve evinde gl yetitirmekle

megul olmutur.
Ama bir gn fark eder ki, Eve kapanp kalmakla insan deitirmek istedii
bir dnyay deitiremez (s.40). Derin bir pimanlk duyar. Elli yldr srdrd-
tutumunu korkaka bularak, fikrini deitirir, darya kmaya karar verir. To-
runuyla birlikte bir sabah namaz iin camiye gider. lk kez grd kentteki dei-
iklikler karsnda mthi bir aknlk duyar. Menfurluk sayd her ey, eve, so-
kaa, insana ve hatta camiye bulamtr! Sabah namazna gelecek kadar iman
kavi, camiye Frenk klyla girecek kadar slam zayf cemaate hayret eder. Tam
o srada grd bir ftr apka ile zihni allak bullak olur. apka, zihninde unut-
mamaya alt gemii nne getirmitir nk. Grdklerinin gerisinde ak-
layamad bir ey, bir tutarszlk vardr, sezer bunu. Fakat konumamaya kararl-
dr. Ancak, namazdan sonra imam da ummad bir ekilde sarksz, sakalsz ola-
rak grverince zihni bsbtn alt-st olur ve elinde olmakszn konuur. Geirdii
sarsnt sylemine de yansmaktadr: Ey cemaat mslimin ve gafilin.. ve sorar:
Sizler nasrani misiniz?, Yoksa mecusi misiniz? Hangi millettensiniz? Bir su-
lamadan ok renme, anlama istei vardr bu sorularda: imdi namazdan kt-
nza gre siz slam milletindensiniz Fakat hani slamnz? Elli yl evine kapa-
narak kendini soyutlad dnyann Mslman tipi karsnda dehete kaplmtr:
Allah sizden ncekileri niin helak etti biliyor musunuz? nk onlar kfirlere
benzemeye balamlard (s.129-131).
Cemaatin, ihtiyarn szlerine kar tepkisi bir eit aknlktr: Kimdir bu
adam? Kendi davranlar hakknda bir bilin sahibi olmadklarndan bu tuhaf
adamn anlattklarnn doruluunu- yanlln tartmazlar, arrlar sadece.
Romann sonunda bir gazete haberi halk ayaklanmaya kkrtan bir ihtiya-
rn akli dengesinin yerinde olmadnn anlaldn bildirmektedir (s. 137-38).
Dengesini facia ve cinayetlerle salayabilen bir dzen iin akln koruyabilmi ol-
mak da doal olarak bir dengesizlik belirtisidir. Yeni Dnya, kendi zihni dengesi-
nin yerinde olduu sonucuna da baka zihni dengeleri yadsyarak ulaabilmekte-
dir ancak.
Romann ikinci dram, toplumsal deiimle zdelemi bir kesimin serve-
nini konu alyor. Ksaca Sitarenin yks denebilir buna. Kiiliiyle anlatlan dn-
yann simgesi durumunda nk.
Sitarenin yks ile Gl Yetitiren Adamn yks arasnda dramatik bir ilgi
yok. Tabii, Gl Yetitiren Adamn kayglaryla Sitareninkiler arasnda da Yalnz-
ca bir tek ba var aralarnda: Sitare ve evresini Gl Yetitiren Adamn menfurluk
sayd artlar yetitirmitir. Onu elli yl eve kapanmaya zorlayan ortam, bu evre
iin doal yaam biimidir. Onun protesto ettii tarihsel olgu hakknda yeni kuak-
lar bilin bir yana, bilgi sahibi bile deillerdir. Dahas, yeni kltr insannn ge-
111 Romann dier blmlerinde Gl Yetitiren Adamn kendini elli yl evine kapatt belirtilirken,
burada krk yl denilmesinde bir hata olsa gerek.
202
mi hakknda bilinci krletilmitir.

Bencil, muhteris, yaamn srekli bir kumar gibi alglayan bir kadndr Sita-
re. Kocas ve arkadalar ile yaad Amerikann bir kentine tatil yapmaya gel-
milerdir. Birbirleriyle itenliksiz ilikiler ierisindedirler. Szgelimi tatil masraflarn
Sitare karlamaktadr, ama o bu elenceyi kendisi iin dzenlediini aklamak-
tan ekinmez. evresi kocasn aldatt kansndadr, ama Sitare srarla kocas-
n kendisinin adam ettiini syler. Tipik bir ikadn, bir kapitalisttir ayn zamanda:
kazanrken hesapl, harcarken msrif.
Sitare ve evresinin dramn anlamak iin artlandklar dnyay daha ya-
kndan tanmak gerek. reti bir dnya bu; ireti, insana ters bir deerler dzeni.
ki dnya arasndaki fark olduka belirgindi: rnein; Gl Yetitiren Adam oka
uratan btn deiime ramen, az ok dayanaklarn yitirmemi olan dnya,
dramatiktir: Hibir ey bolukta sallanmamaktadr. Samalk bile kendine bir da-
yanak noktas aratrmaktadr, her ey, btn nesneler yaratllarndaki amaca
doru yryp gitmektedirler (s.14). Oysa arli iin her ey botur, bolukta
sallanmaktadr her nesnenin konumu yanltr terstir samadr (s.16). Eyaya ve
insana uyumsuz bir ilgi sz konusudur burada. lkinde uyumsuzluk atlan bir
unsurken, ikincisinde bizzat insann kendisi uyumsuzdur; varolu amacna aykr
bir konumdur. Anlatc bilinle deinir buna: Aslnda hi birimiz kendimize ait
yerlerde gezinmiyoruz.112 (s. 93). Bu uyumsuz dnya deiim srecinde bir nokta
olmaktan bile uzaklar gibidir, trajiktir bu yzden. Anlatcnn durumlar hakkn-
daki tespiti bu adan ilgintir: Bizim iin her ey abuk trajikleiyor. reti eylere
tutunuyoruz. stelik tutunduumuz her ey bir an sonra elimizin altndan kaymaya
balyor... Tutunduumuz eyin iretiliinden ok kendimize ait bir zellikten ileri
geliyor bu (s. 89). Ayn Sysphe tavrn Sitarede de gzlemlemek mmkndr.
Aslnda ne istediimi bilmiyorum ben... Bir ey yapmak istiyorum. Onu yapncaya
kadar deli divane oluyorum, ama yaptktan sonra yapm olmakla yapmam ol-
mak arasnda bir fark kalmyor... (s. 45).
Kkszlk duygusu btn olu abalarn sonusuz brakmaktadr. Bir e-
it kaybetmeye mahkmiyet hlidir bu. Bu yzdendir ki tutkularnn btn gcne
ramen kendisi hakknda umutsuzdur Sitare. Bu noktada onu trajik bir kahraman
olarak dnmek mmkndr. Belki bir nihilisttir. Olanca egosantrizmine ramen,
sezer ki, dnya onun evresinde dnmemektedir: Bakalar da vardr! Bu yenik-
lik ykar onu ve kendini ldrr.
ki dramn kendine zg geliim izgisi romandaki tiplerin ileniini de etki-
lemi grnyor. rnein Sitarenin yks tamamen romanesk bir izgide gelii-
yor. Yanl bir dnyada, hem o dnyann yanll, hem de bunu sezinlemi umut-
suz kiilii ile kendi davranlar arasnda bir atmay yayor Sitare. Btn bir
112 Romann Sitare epizoduna ait malzemenin byk lde yazarn 1970-71 yllarndaki ABD
deneyiminden derlendiini biliyoruz. Yine de burada, kendine ait olmayan yerde olma ifadesinin,
bulunduu lkede yabanc olmay deil, nerede olursa olsun kendine yaban bir konumda olmay,
yabanclamay ima ettii aktr.
203
roman kiisi, bir tipik. Gl Yetitiren Adam ise, btn dramatizmine ramen birey-
sel tarihinin olaanst ve biricik olmas nedeniyle tipikten ok sembolik bir ro-
man kiisi olarak tezahr ediyor. Zira romanda tipik, kiilikler farkl olsa bile, bel-
li durumlarda alnabilir tavrn yinelenebilirliini gerektirir. Szgelimi stne gelen
orduya kumandan oluveren Napolyonun tavr tipik deildir. Olay gerekse de bi-
riciktir nk.
Romanda Sitare ve evresinin dram, ierden bir gzle, roman kiilerinden
birinin azndan anlatlyor. Romann dier blmleri ise dardan ve mesafe-
li bir bakla sunuluyor. Bu blmlerde gerekte Gl Yetitiren Adamn yks ile
onun kendini soyutlad toplumun elli ylda geirdii maddi ve manevi deiimin
hikyesi i ie gemi durumdadr. R. zdenren bu blmlerde, bir tara kentin-
de nceleri zorlamayla balayan, ama sonra kendi ivmesini kazanan kltrel ve
toplumsal deiimin, kentin sokaklarnda meydanlarnda, binalarnda, insan iliki-
lerindeki tezahrlerini bir sosyolog ustal ile resmeder. Bu blmlerdeki baz pa-
sajlarda, bir kentin elli yllk deiimini, adeta, her yne nazr bir noktaya konu-
lanm dev bir projektrden sratle ve kubak izler gibi olursunuz. zdenrenin
anlatm ustal yer yer New Yorkun kuruluunu anlatan Dos Passosu hatrlatr.
Gl Yetitiren Adam, Rasim zdenrenin yaymlanm tek roman olmas-
nn yannda, ykleri de dhil yazdklar arasnda politik armlar en gl ola-
ndr. Romanda siyasal motif olduka rtl biimde verilir. Ama, Gl Yetitiren
Adam ve protestosu sz konusu olduunda, romann, doal olarak Kurtulu Sa-
va temal siyasal edebiyat ablonlarna aykr bir dzlemde yer ald aktr. Bu-
nunla birlikte, Gl Yetitiren Adam salt bir siyasal alegori olarak okumak roman
hafifsemek olacaktr. Roman, gerekte daha derin ve kapsaml bir hesaplama-
nn, kii ve toplum plannda bir nefs muhasebesinin destandr. nanlar uruna
savam; ama, zaferden sonra uruna savamad, savamay aklna bile ge-
tirmedii bir eyin zaferi karsnda oka uram bir kiinin, eve kapanmak sure-
tiyle menfurluk sayd deiimden kendini koruma abasnn, elli yl sonra o a-
bann sonusuz kaldn fark ederek giritii zeletirinin ve iine dt derin
pimanln yksdr. Keza, o pimanln verdii ivmeyle, yarm yzyllk gecik-
mesini telafi etme giriiminin, kendisi ile deien dnya arasndaki iletiimsizli-
in sar duvarlarna arparak tuz buz oluunun panoramasdr: Sahte bir dnya-
da sahici deerler arayan Don Kiot gibi
204
RASM ZDENREN HKYESNDE MESELE
ALPAY DOAN YILDIZ
Giri
lk hikyesini 1957de yaymlayan Rasim zdenren, 1967den 2009a kadar
on hikye kitab yaymlar.113 Yarm asr aan bir zaman diliminde deiik trlerde
eser veren zdenrenin yaz hayatnda iki edebi trn ne kt grlr: Hikye
ve deneme. Yllardr yazan bir yazarn meselelerinde ve bunlar anlat tarznda
kimi deiimler olmas doaldr. Bunda yazarn bireysel servenindeki, tecrbele-
rindeki deiim kadar toplumsal hayattaki deiim de etkilidir. Ancak ou zaman
bir yazarn meseleleri, bunlar anlat tarzlarndaki deiim kadar eserde iten ie
devam eden bir sreklilik de kendini gsterir. Rasim zdenrenin hikyelerini
okuyan bir okuyucu da yarm asra yaylan bir zamann rn olan bu metinlerin
meselelerinde ve anlatm tarznda birtakm deiimlerin yannda yazarn yaz ha-
yatnn kimi dnemlerine ait baz benzerlikleri de grecektir. Ele ald meseleler
ve bunlardaki ortaklklar zdenrenin yazd zaman izgisiyle ilikilendirildiin-
de, bunlardan bazlarnn izginin yalnz belli ksmlarnda grlrken bazlarnn
varlnn ise ok daha uzun bir dilime yayld fark edilir. Yazarn younlat
meselelerdeki ortaklklar byk oranda hikyelerin topland kitaplara da yansr.
Ancak yazarn mdahil olamad kimi sebeplerle bu ortakl kitap baznda genel-
letirmek ok doru olmaz.114
113 Rasim zdenrenin yaz hayatnn bandan 2006ya kadar yazdklar ve hakknda yazlanlar
iin lim Kahraman tarafndan hazrlanan Iyan Kelimeler adl kitabn Yazlanlar ve Yansyanlar;
Zamandizin blmne baklabilir. (Kakns Y., stanbul 2007, s. 201-232)
114 Ali Haydar Haksal tarafndan kendisiyle yaplan syleide Rasim zdenren, hikyelerinin
kitaplama macerasna dair baz srlar ifa eder. Bu ifaya gre, yazar ilk kitabndaki hikyeleri
ierikleri gerei aslnda kitap olarak tasarlar. Ancak 1967de Sezai Karako bir mektupla yazard-
an yklerini acele gndermesini ister. Gnderilen hikyeler Hastalar ve Iklar adyla yaymlanr.
Yine farkl prototipten hikyelerin bulunduu zlme, yazar askerdeyken yaymlanm olarak
kendisine gelir. Bu kitap, Edebiyat dergisinde yaymlanan metinlerin Nuri Pakdilin 1973te bir
araya getirmesiyle vcut bulmutur. ok Sesli Bir lm de yine yazar askerdeyken Nuri Pakdil
tarafndan yaymlanr. zdenren, arplmlar kendisinin yayma hazrladn sylyor. Den-
ize Alan Kapy ise 1984te Cahit Zarifolu yayma hazrlar, yazardan sadece kitabn ismini is-
ter. Zarifolu, kitabn hacminin az olacan dnerek zdenrenin Maverada okunmak iin
yaymlad iki oyunu da yazarn ekincelerine ramen kitabn bana koyar. (Ali Haydar Haksal,
Rasim zdenren le yks zerine Bir konuma, Rasim zdenren, nsan Y., stanbul 2008,
s.124-126.) Rasim zdenren, Hastalar ve Iklarn yaym macerasn Kitap Zamannda daha
ayrntl anlatr. (Bir Kitabn Hikyesi, Kitap Zaman, Mart 2010, S. 50, s. 17).
205
Bir yazarn, stelik yarm asrdr yazan retken bir yazarn eserine birtakm
genellemelerle yaklamann elbette sakncalar vardr. Genelleme yaplan malze-
me hikye olunca bu saknca daha da artar. nk her hikye baka bir dnyadr
ve yazar yarm asrda onlarca hikye yazm, her hikyede yeni bir hayat par-
asn dikkatlere sunmutur. Genel yaklamlar farkllklara, ayrntlara yeterince
yer veremez. Ancak genel tespitlere de ayrntlar zerinden gidilerek varlr. Sa-
kncalarna ramen genel tespitler yazarn ve eserini ayrntlarda kaybolmadan
anlamaya, yazar ve eseri ait olduu dil ve tr iinde bir yere yerletirmeye yar-
dm eder. Bu yazda balangcndan bu gne Rasim zdenrenin hikyelerindeki
genel meseleler, bunlarn yazarn yaz hayatna ait kronolojideki yer ve skl
l bir gruplamayla anlalmaya/ anlatlmaya allacaktr. Rasim zdenrenin
hikyelerinde zaman ierisinde devam eden ve deien temalar, meselelere dair
deiik sayda balk oluturulabilir.115 Bu yazda, sakncalar da gze alnarak
yazarn hikyeciliinde tekrarlanan ortak meseleler Babalar ve Oullar, Manevi
Ba, ehirde Kadn olmak zere balk halinde genelletirilecek ve yazarn
yarm asrlk hikye serveni bu mesele etrafnda tanmlanmaya allacaktr.
Babalar ve Oullar
Babalar ve oullar meselesi, Rasim zdenrenin ilk hikye kitab116Hasta-
lar ve Iklar(1967)dan itibaren yazarn hikyelerinde grlmeye balar; zlme
(1973), ok Sesli Bir lm (1974), arplmlar (1977)da devam eder; yazarn
hikyeciliinde farkl bir meselenin arlk kazanmaya balad Denize Alan
Kap (1983)daki hikyelere kadar uzanr. Bu mesele aslnda Rasim zdenrenin
hikyelerinde ska gndeme gelen aile meselesinden ayr dnlemez.117
Aile meselesi, kendisini besleyen alt meseleler arasnda biraz daha belirginle-
en geim sknts, bireyler aras ilikileri etkileyen bir unsur olarak geleneksel
115 Necip Tosun, 1996da yaymlanan ve yazarn ilk be hikye kitabn kapsayan almasnn Te-
malar blmn Yabanclama ve Bakaldr, zlmenin Ekonomik Boyutlar, lm ve Ahiret
Dncesi, ocuk, Ev, Tasavvuf balklaryla oluturur. (Trk ykclnde Rasim zdenren,
z Yaynclk, stanbul 1996). aban Salk ise yine yazarn ilk be hikye kitabnn kapsayan
almasnda Rasim zdenrendeki temalar Ferdi Temalar (Hastalk, Yalnzlk, lm, Ak),
Sosyal Temalar (Devir, Aile, Din-Tasavvuf), Tabiat (evre-Mekn) ve Ik balklar altnda
deerlendirir. (Rasim zdenren -Eserlerinin Tematik ncelenmesi-, Ondokuz Mays niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi, Samsun 1992).
116 Bu yazda yazara ait sz konusu kitaplarn z Yaynclk tarafndan stanbulda yaymlanan u
basklar kullanlmtr: Hastalar ve Iklar, 5. bs. 2008; zlme, 4.bs., 2008; ok Sesli Bir lm,
4. bs., 2008; arplmlar, 3. bs., 1998; Denize Alan Kap, 5. bs., 2008; Kuyu, 4. bs., 2008;
Anszn Yola kmak, 3. bs., 2007; Hrt, 3. bs., 2008; Toz, 2. bs., 2004; mknsz ykler, 2. bs.,
2009.
117 Ramazan Kaplan, Rasim zdenrenin hikyelerinde ailenin yerine ilikin zlme hikyesini
aile merkezli deerlendirirken unlar syler: Rasim zdenrenin hikyesinde, bozulmaya,
dalmaya, kmeye yz tutmu grnleriyle, aile ve onunla ilgili durumlar, en ok zerinde du-
rulan konularn banda yer alr. Daha ileri giderek, zdenrenin hikyede, en kk toplum birimi
ailenin, dolaysyla toplumun trajedisini yazmaya altn sylemek, mbalaal bir tez olarak
grlmemelidir. zdenrenin ilk hikye kitab Hastalar ve Iklar (1967)dan balayarak asl
ilgi alan haline getirilen bu konunun, bireyde balayp gittike onu aan, aileye yaylan, toplumla
balantlar glenen daha kapsaml bir ereve kazand sylenebilir. (Kahraman 2007:269).
206
yap bata olmak zere deiik alardan ele alnabilir. Kiilerin ounu bir ailenin
bireylerinin oluturduu zdenren hikyelerinde aile, daha ok oulun hikyesi
vastasyla anlatlr. Yine, olun baba ile olan ilikisi dier aile bireyleri arasndaki
ilikiye gre daha fazla dikkati eker. Bu ilikiye yer veren hikyelerde -birka
dnda- baba ve oul arasnda bir gerginlik, iletiimsizlik, uyumsuzluk, atma
vardr. Gerek baba-oul ilikisinin ne kt hikyelerde gerekse babann bu ili-
ki dnda yer ald yazarn dier hikyelerinde baba, istisnalar dnda olumsuz
bir tiptir.
1970 ncesinin hikyelerini ieren Hastalar ve Iklardaki ocuk, Eski-
yen, Dn, Yank ve Kundakta; 1973te yaymlanan zlmedeki l-
nn Odalar ve zlmede; 1974te yaymlanan ok Sesli Bir lmdeki btn
hikyelerde; arplmlardaki btn hikyelerde; Denize Alan Kapdaki Bekle-
nen ve Ocakta baba-oul ilikisine deiik alardan yer verilir. Daha ok tara-
da geen hikyelerde bu ilikiyi yzyllarn oluturduu toplumsal yap ve ekono-
mik artlarn ekillendirdii sylenebilir. zdenren, atma ve Sabahn Seher
Vaktinde Aman rnekleri zelinde syledii, hikyelerindeki karakterlerin davra-
nlarna yn veren etkenlerden bahsederken tre, sosyal messeseler, evre,
geleneke vurgu yapar. Bu etkenlerin hkim olduu toplumsal evrenin insanlar,
lim Kahramann baba tipi iin syledii gibi, geleneksel davran kalplarna
gre hareket ederler.
Mesel, Sabahn Seher Vaktinde Aman hikyesindeki baba, yazarn dier
hikyelerindeki babalar da (babann aile iindeki yeri, baba ile oul ilikisi, baba ile
anne ilikisi) temsil edebilecek bir tiptir. Babann dier aile bireyleri ile olan ilikile-
rine, ailenin dier bireylerinin babayla ve kendi aralarndaki ilikilerine sz konusu
faktrlerin belirledii geleneksel davran kalplar olarak bakmak yanl olmaz.
Kafasnda sevdii kz, ehrin sokaklarnda dolap eve gelen delikanlnn
(hikyenin bakiisi) da gzlemleriyle kelimesiz konumaya allan bu evdeki
baba ve baba ile ilikiler yle anlatlr: Bu evde de kavgalar, ksmeler grlay-
d, ama dardan bakldnda dnyann en sakin, en geimli ailesi sanlrd. Bel-
ki gene de yleydi. Babasnn btn parlamalar szn btn anlamyla bir saman
alevi gibi gelip geerdi. imdiye dein anasnn bir kez olsun babasna karlk
verdiini grmemiti. Bu barp armalar erkeklere zg bir stnlk sayyor
olmalyd. O anlarda anasnn yapp yapaca tek ey, imdiye dein bir kede
bzlp tlbendinin ucuyla azn kapatp oturmak olmutu, bu durumdayken a-
layp alamad da belli olmazd. li ve derin bir kadnd anas. Babas ona ba-
rp ardka ya da kimi zaman dvdke, byynce cn almak iin kapnn
kenarlarna entik atard. Ama babas da eskisi kadar sert deildi artk. Evde ana
ibrii hazrlar, efendinin abdest almasna yardm eder. Baba, eve su ekildikten
sonra bile musluktan almaz abdestini, eski alkanln devam ettirir. Bu, ya-
lanmaya yz tutmu kadn, yalanmaya yz tutmu adamn eline saygyla, grev
duygusuyla su dkyordu, adamsa bouk soluklarla kelime-i ahadetler getirerek
abdest alyordu. Ayaklarn da ykayp bitirince doruldu adam. Kadn, omzun-
207
da beklettii havluyu aarak uzatt adama. Adam kuruland. O, kollarn, yzn

kurularken kadn da baka bir havluyla ayaklarn kurulamaya alyordu. Sofra-
ya oturulur. Sofrada tek sz etmediler. Uzun bir sre hi konumadlar. Baba,
oul yere kurulu sofra tahtasnn nnde otururlarken, ana sofraya ekmek, bar-
dak, kak, eker tayp durdu. Sonunda, elhamdlillah diyerek geriye ekildi
adam. Kadn yastn altndan adamn ttn tabakasn getirdi. Oul, baba Aca-
ba bir ey soracak m? diye bekler; ancak herhangi bir konuma olmaz. Anne, ba-
bann kuan sarmasna yardm eder, daha dorusu sarar. Evden ayrlmaya ha-
zrlanan baba, bahede, u itlerin bir aresine bakmal der. Zihninde daha ad-
n bile bilmedii sevdii kz olan delikanl, ba yere eik, gzlerinin altndan ba-
karak, saygyla olur baba diye mrldanr (s. 44-48).
Bu hikyedeki ve benzer dier hikyelerdeki kadn iin baba/kocann dav-
ranlar sz konusu gelenek gerei normaldir. Baba/ koca davranmas gerektii
gibi davranmaktadr. O nedenle anne/kadn, kocasnn davranlarn sorgulamaz.
Kadnn yksnmeden itaat ve hizmet etmesi, lim Kahramana gre sanki ge-
leneksel olarak dillendirilemeyecek sevgisinin paylamdr (2007:196). Oul ise
aslnda babann davranlarn onaylamaz. Bu davranlar iten ie yarglar. Bu
hikyede yine de sessiz bir itaat sz konusu iken birok hikyede bu durum baba
ile oul arasnda bir atmaya, hayra dnr. Yazarn kimi hikyelerinde,
hikyede aka dillendirilmeyen, sezdirilen; ancak byk ihtimalle bu gelenek-
sel ilikiden kaynaklanan nedenlerle evi terk eden oul yahut evi terk etmi olun
eve dn anlatlr. (Yank, Sabah Aral, Kan, Beklenen. ok ak olma-
sa da Ricatta da bu tarz bir dn olduu sezilir.) Olun eve geri dn ekse-
ninde kurgulanan hikyelerde dnlerdeki karlamalarda baba ve oul birbirle-
rine kar mesafeli ve sessizdir. Sz konusu kurgudaki hikyelerde ailenin hemen
hemen btn bireylerine baba-oul karlamasnn gerilimi yansr. Anlatlmasa
da bu gerilimin evi terk edi ncesine uzand sezilir.
Geleneksel yapdan beslenen davran kalplarnn yannda, birok Ra-
sim zdenren hikyesinde ekonomik artlarn da aile ii ilikilere, dolaysyla
baba-oul ilikisine yn veren ok nemli bir faktr olduu grlr. Ekonomik s-
knt, daha ok ehrin kustuu kentin hemen hemen en u noktasnda yer
alan; ehrin br mahallelerinde yaayanlarn burada yaayanlara kmseye-
rek bakt mahallelerde damlarn kerpi bacalarndan dumanlarn ttt, poy-
razla oraya buraya savrulduu elbiselerin ask yerine duvardaki ivilere asld-
erbet yapacak ekerin olmad, bir yanlar yklm, harap, rk, byyen
bir leke gibi uzaktan belli olan evlerde yaayan aile bireyleri; baba-oul arasnda-
ki ilikilere etki eder.
Kundakta gezici berber olarak kylere gidip ailesinin geimini salamaya
alan baba, hikyenin bakarakteri oluna Artk yetti, serseriliin sras deil.
Bir i bul, al. der. Imamt Sabah Dahada bir kk esnaf olan baba; bir i
tutmayan, stelik evde zor zamanlar iin saklanan be kuruu armann pein-
de olan oullar iin itler, itler hayvanlar bir teki adam olsayd imdi ben de teki
208
esnaflar kadar hatr saylr bir para babas olurdum diye sylenir. Arasattaki
oul Ejder, baba evine dnen/ gtrlen karsna Ben ktym aaln te-
kiyim daha elim ekmek bile tutmuyor eklinde i dkerken, nefret ettii, mo-
ruk diye gyabnda hitap ettii babasna fark ettirmeden annesinin elinden ke-
fen paras diye saklanan son paray da alr. Dnteki delikanl, hibir balta-
ya sap olmamak iin gelmiim dnyaya yeenim. diyen daysnn (koskoca ada-
mn) babas (delikanlnn dedesi) tarafndan dvldn hatrlar. Sabah Aral-
ve Kan hikyelerinde babalar, evleri terk eden oullarna bu terk ediin aile-
nin ekonomik yapsn daha da bozduu iin kzarlar/ sitem ederler. lk hikyede
damla damla alnnn teriyle sulad, talarn ayklad topra terk etmek zo-
runda kalan Halil, karsna, Oullarmz gitmeseydi, bizi terk etmeselerdi belki
bunlarn hibiri gelmezdi bamza Ben onlar topraa balamak istedike, on-
lar hem benden hem de topraktan nefret eder oldular. Sonunda ikisi de terk etti-
ler bizi. szleriyle dert yanar. kinci hikyede ise Zeynelin olu ahin topra, evi
terk etmi, stelik zaten ok zor artlarda olan ana babaya karsn da brakm-
tr. Anlatc, olu ahinden yaknda bir haber kacan mit eden anneye koca-
s Zeynelin tepkisini yle aktarr: -Allah kahretsin, diye bard Zeynel, sonra t-
krr gibi: ahin, dedi, ahinmi.. ok deil, trnak kadar adam olsayd, bizi by-
le ortalkta komazd
Eskiyen ve Ocak hikyelerinde oullar ile mesafeli olan babalar, bu oul-
larn ocuklarna; torunlarna kar efkatlidirler. Ocakta baba-oul arasndaki
iliki zdenren hikyelerinin bildik tarzn yanstrken, dede-torun ilikisi tam ter-
si bir grnm arz eder. Hapisten yeni kp eve dnen oul, babasnn kucan-
da kendi olunu/ torunu grnce Babamn kucanda byle ocuk, hele bir bebek
sevdiini hi grmemitim: ocuklardan onun kadar uzak duran adam az grl-
mtr. szleriyle babalarn kendi ocuklarna gstermeyip torunda tezahr eden
davranlarna dikkati eker. Geleneksel davran kalplarnn ok bilinen bir gs-
tergesi olan (kendi ocuunu sevdiini belli etmeme, torunlar aktan sevme) bu
duruma baka hikyelerde de rastlanr. Mesel Eskiyende hasta yatanda me-
calsiz yatan baba, btn gcn doacak olan torunu kucana almak iin toplar.
Hemen hepsinde geim zorluu iinde ve taradaki yahut ehrin tarasn-
daki bir ailenin yer ald bu hikyelerin nemli bir ksmnda (ocuk, Eskiyen,
lnn Odalar, zlme, ok Sesli Bir lm, Mor Sinekler, Ocak) baba-
larn hasta, lmn eiinde olular da dikkati ekicidir. Bu hasta babalara anne-
ler bir ocuk gibi bakarlar. Zamanla babalarn eski haarlklar, huysuzluklar pek
kalmaz.
Baba karakter(ler)inin baba-oul ilikisinde olumsuz ve yer yer sulu bir
tip olarak izilmesi118, yazarn sadece grdklerini yazdn syledii toplumsal
gereklerle ilgili bir durum olarak dnlebilir. Ancak baba-oul ilikisinin yaza-
118 Yazarn hikyelerinde daha ok baba-oul ilikisi ne karken iki hikye (ok Sesli Bir lmde
atma Hrtda Buzdan Volkan) baba-kz ilikisi asndan okunabilir. Baba-kz ilikisi
asndan bakldnda bu hikyelerde de ocuun nazarnda babann olumsuz bir tip eklinde yer
ettii grlr.
209
rn hikyelerinin pek ounda ne kmas ve sz konusu ilikinin belirtilen ekil-

lerde hikye dnyasna yansmas yazarn toplumsal gereklere belli bir adan
bakp bakmad sorusunu da akla getirir. Mesela Bu toplumsal gereklik iinde
hikye dnyasna tanmaya deer bulunacak hi mi farkl bir baba portresi, baba-
oul ilikisi olmaz? sorusu bu noktada ilk olarak akla gelmektedir. Hikyelerde
annelerin hasta olduu pek grlmezken birok hikyede babann hasta olmas
da acaba yalnzca bu toplumsal gereklikle mi ilgilidir?119
Manevi Ba
dnyaya ait karmaa, huzursuzluk, aray Rasim zdenrenin hikye ki-
ilerinin pek ounda grlen bir husustur. Ne kendisiyle, ne ailesiyle, ne de ev-
resiyle uyuamayan, kstrlm bir halde, i bunaltan bir karabasan yaayan (To-
sun 2005: 74) bireylere yazarn ilk hikyelerinden itibaren rastlanr. Yazarn ilk drt
kitabndakilerle benzer sosyal evrelerden gelen ve benzer i dnyaya sahip olan
Denize Alan Kapnn (1983) hikye kiileriyle birlikte, seksenli yllarn banda,
manevi olarak birisine (hikyelerde bu kiiden efendi olarak sz edilir genelde)
balanma; bir gruba, halkaya dhil olma, metafizik boyutta farkl bir gereklii ya-
ama meselesi Rasim zdenren hikyesinde belirgin biimde kendini gsterir.
Sz konusu mesele, yazarn hikyeciliinde farkl bir yapda vcut bulan uzun
hikye Kuyuda (1999) ve Anszn Yola kmakta (2000) da devam eder. Denize
Alan Kapdaki ilk drt hikye120 hari dier hikyeler (Bir Adam, Karlama,
O zaman, t, teki, ekirgeler) bu mesele etrafnda ekillenir. Kuyuda g-
nmz dnyasnda yaayan bir Yusufun ayn mesele iindeki nefis mcadelesi
anlatlr. Anszn Yola kmaktaki hikyelerin ounda sz konusu mesele ak-
tan devam ederken ayn kitapta yer alan ve yine zihinsel bir karmaann, huzur-
suzluun, arayn hikyeleri olan i ve D ile Anszn Yola kmakta mesele
hikyelerde biraz daha dolayl olarak sezilir.
Manevi olarak birine balanma, nefsini yenme, terbiye etme meselesi ya-
zarn hikyelerinde birka farkl izgide yaplanr: Bir Adam ve Karlama
hikyelerinde manevi intisaba giden sre ve intisap sonras dier mntesiplerin
de yer ald ortamdan, sohbet halkasndan kesitler aktarlr. Bu hikyelerin sonun-
da, maceralar hikyeye konu olan kiilerde bir huzur halinden sz etmek mm-
119 Rasim zdenren, hikyelerindeki tipler, modeller (baba tipi, oul tipi, aile modeli) hakknda
unlar syler: Bu tipler benim kendi ahsmdan kaynaklanan eyler deil, benim tandm in-
sanlar bunlar. Baba mesela. Benim babam hemen hibir hikyede yok. (Rasim zdenrenle
Oturum [III. Oturum], Iyan Kelimeler s.187.) Aile yapsna ait bir zellik, Rasim zdenrenin
sanat iin referans noktalarndan biri kabul edilebilir, diye dnyorum. diyen lim Kahraman,
Baba ve Oul balkl bir yazsnda konuya daha farkl bir adan bakar: zdenrenin babas
stanbulludur. Ancak zdenren, ailesiyle birlikte ocukluk, ilk genlik yllarnda Marata bu-
lunur. Baba, Maraa; kasabaya farkl bakan, farkl bir bilintir. lim Kahraman daha ok babann
kasabaya bak ile zdenrenin kasabaya bak; kasabay henz bir kasabal iken bile bir
stanbullunun gznden grebilmesi arasndaki iliki zerinde durur (Kahraman 1999:15).
120 Denize Alan Kapdaki ilk iki metnin (Kapy Vuran Kim, Beklenen) okunmak iin yazlm
birer kk tiyatro olduu ve kitap ekillenirken Cahit Zarifolunun isteiyle kitaba dhil edildii
belirtilmitir.
210
kndr. Hikyenin banda, bir kenar mahallenin mensubu olan ilk hikyedeki ka-
rakterin i dnyasnda belirgin bir karmaa yoktur. Ancak O olmadn syleyen
baka bir esrarengiz adam tarafndan akama bize gel. Belki ona benzeyen
bir bakasyla karlarsn davetini aldktan sonra i dnyasna yansyan, bek-
lemedii bir evk halinden sz eder, Hemen kollarm emreyerek ve akam
dnerek beklemediim bir evkle ie koyuldum, dalp gittim der. Karlama
hikyesinin karakteri ise huzursuzdur. Bykehir mensubu ve kitaplarla har ha-
r neir olduu anlalan bu karakter bir aray, sorgulama iindedir: Okuduu
bunca kitaplar ona clz, ie yaramaz, dahas aalk ve iren bir yaratk oldu-
unu alamaktan baka ne anlatmt? a bir kpek gibiydi: yerleri koklaya
koklaya dolanp duruyordu ortalkta, o kadar. Bir gn kendinin de arlp kabul
greceini uman bu karakter arkadalar tarafndan davet edildii akam, katl-
d manevi halkada imdiye dek tatmad bir sevin, dinginlik alglar. Aklna
takl binlerce soru daha sorulmadan cevab alnm bir hale gelir, huzurda huzu-
ra kavuur.121
kinci ortak yapda, manevi olarak bir yere bal, bir Efendiye intisap etmi
insanlarn manevi ba salam tutabilme, aradaki engellerle, nefisleriyle mca-
deleleri ele alnr. t, teki, ekirgeler, Bir Kapnn nnde, Okaliptus, ki
Leyla, Maskenin bu yapyla ekillendii sylenebilir. Bu yapdaki hikyelerde
mesele, her eyde Efendiyi grebilme meselesidir. Manevi ba salam tutabil-
me mcadelesinde daha ok kadnn engelleyici, imtihan arac olarak ne kt
grlr:122 tte, ehirde yaayan bir karakterin itle, nefisle123 mcadelesi orta-
ya konur. Bazen Efendinin ayaklar dibine atlmak istenen itin, daha ok kadn
karsnda terbiye edilmesi dikkati eker hikyede. Hikye karakteri kimi zaman
iti kusacak bir iradeye sahip olduunu hisseder; fakat mesele bu deildir. n-
k kendisi itle birlikte sevilmektedir ve beceri itten kopmakta deil fakat onun
tasmasn srekli elinde bulundurabilmektedir denmitir kendisine. tekinde
herkeste mridini grmek ile aklnn takld o kadn grmek atmasn
yaayan bir karakterin hikyesi nakledilir. Bir Kapnn nndede de kendisine
emredilen yz anmsamaya alan karakterin zihninde bir kadnn yer ettii
grlr. Okaliptusta yine kadn; dnyalk gvde almak istenir. ki Leylada
zihin dnyalk Leyla ile Efendi/ Leyla arasndadr. Maskede her eyde, her can-
121 Belki, O Zamanlar hikyesini de bir ynyle bu grupta ele almak gerekir. Hikyede, yllar
nce igali yaayan bir ehirde annesi vurulunca karlarn iine den bir bebein dmann at
alan iinde olduu iin kurtarlamay hatrlanr. Sz konusu olay hatrlayan ve hikyenin sonun-
da imdiki halim olsa, rabta nedir bilebilmi olsam kor muydum o bebek lsn. diyen karakter
hikyedeki meseleyi farkl bir boyuta ekerken, ayn zamanda manevi ban, rabtann verdii bir
gveni, inan da ortaya koyar.
122 lim Kahraman, Denize Alan Kapdaki teki hikyesinde bu hususa dikkati eker. Kahra-
man, efendisinin hikyedeki karakteri/ delikanly, en fazla istedii bir kadnn kimliinde imtihan
ettiine, kadnn hem arzu duyulan kadnn kendisi hem de mridin nefs-i emaresi olduuna dik-
kati eker (Kahraman 2007:267).
Bir Kapnn nnde, Okaliptus, ki Leylada da kadnnengelleyici olduu belirgindir.
123 Eletirmenler ve yazarn kendisi hikyedeki itin insan nefsini sembolize ettii sylerler: Mesela,
bk. Salk 1992:355; ayn almada 12 Aralk 1991de Rasim zdenren ile yaplan mlakat,
s.422-423.
211
lda efendiyi grmeyi deneme gayretinde engel, imtihan arac olarak yine kadn
ne kar. Bu hikyelerde karakterlerin nefs mcadeleleri, atmalar anlatlr;
mcadele, atma iindeki durumlar nakledilir. Sanki, nemli olan mcadele
etmektir, nefs ile cihattr eklinde bir yarg dile getirilir; nk hikyelerde mca-
delenin sonucu, huzur hali ya da mcadeleyi kaybetme durumu pek gsterilmez.
Gruptaki dier hikye ekirgede fakir bir evrenin mensubu Cumali de halkaya
dhil olmutur. Ancak Cumalinin gnlk hayat manevi irtibatn gereklerine uy-
gun yaayabilme mcadelesinde engelleyici olarak kadn grlmez. Denilenleri
yapp yapmad endiesini tar. Sknt bastnda, kendinden memnun olmad-
zamanlarda Efendim! diye iten ie inleyen Cumali yine byle bir ruh halinde
yataa girer. Durumundan endielenen anas kendisini uyandrdnda, uykuda
Efendi imdada yetimi bir ehreyle sevin dolu gzlerle, gle bir yzle bakar
anasna.
Rasim zdenrenin baka bir grubu oluturan hikyelerin kiileri de mane-
vi bir ba iindedirler. Bu grubun ikinci gruptan fark, bu hikyelerin manevi ba-
n deiik yansmalarnn anlatm merkezinde kurgulanm olmalardr. Bazlar
sembolik okumaya da msait124 bu hikyelerden Mumda, zihni kark hikye
karakterine mritlerden birinin syledii sz; Tuhaf eylerde hikye karakterinin
annesin haberdar olmamas gereken eyleri bilii, Boyal ldeki karakterin
saate yakn sohbet sonras zihnine taklan sorular ve bu sorulara bir vird sonra-
s gelen cevap, Yrtlmadaki rya ve cezbe hali, skelette kasabaya dndkten
sonra manevi halkaya giren Zehrann yllar nce len sevgilisiyle irtibat mane-
vi ba dairesinde gelien durumlardr.
Manevi ba bal altnda ele alnan ve kendi iinde deiik yapda
(manevi balanma neticesinde huzura erme ile biten yap, manevi ban tesisi iin
i atma ve mcadelenin anlatld yap, manevi ban kiilerdeki deiik yan-
smalar izgisinde oluan yap) meselenin yorumland zdenren hikyelerinin
kiileri ile yazarn ilk drt kitabndaki kiiler arasnda ait olduklar sosyal ve eko-
nomik evre asndan benzerlikler vardr. Bu kiilerin nceki hikye kiilerine ok
daha benzeyen ynleri ise zihinsel bir karmaa, elikiler, araylar iindeki huzur-
suz kimseler olmalardr. Bu kiilerin bahsedilen benzer yapda anlatlan mace-
ralar unu syler: Kii gerek anlamda manevi bir iliki iinde olduunda, mane-
vi halkaya dhil olduunda huzura erer (birinci grup). Ancak manevi halkaya dhil
olma, aradaki engelleri ama, zihnen de teslim olma hi de kolay bir ey deildir
(ikinci grup). Manevi halkadaki kiilerin gnlk hayatna bu halkadan yansmalar
olabilir, bu kiilerin ayn anda farkl bir gereklii de yaarlar (nc grup).
124 Mesela, Rasim zdenrenin yklerinde semboller, geleneksel balamlarnda kullanlr: t-nefs,
yolculuk-seyr- sulk, mum-irfan, deniz-fen bulmak, kap iki dnya arasndaki berzah diyen
Cemal akar, Denize Alan Kap, Anszn Yola kmak, Kuyu kitaplarnn adlarnn da gelenek-
sel tasavvuf sembolizme denk dtne dikkati eker. (Sembollerin Tevili Olarak yk, Hece
yk, S.11, Ekim-Kasam 2005, s.71-72).
212
ehirde Kadn
Bir yazarn eserinde aile nemli bir yer tekil edince ailenin unsurlarndan
biri olan kadn en azndan anne olarak bu eserde yerini alacaktr. Aileyle bir-
likte zelde anne, genelde kadn meselesinin yansmalar yazarn ilk drt kitab
bata olmak zere hemen btn hikyelerinde aranabilir. Daha nce bahsedildi-
i gibi manevi ba meselesinde kadn, daha ok engelleyici, imtihan arac ile-
viyle konuyla ilgili hikyelerde grlr. Ancak iki binlerin hemen banda yaymla-
nan, Rasim zdenrenin son hikye kitab mknsz ykler (2009) ncesi me-
tinler olan Hrt (2000) ve Tozda (2002) ise kadn hikyelerin tam merkezinde
yer alr. Gerek Hrtdaki hikyelerin gerekse Tozdaki hikyelerin hemen tama-
mnda bakarakter kadndr. Bu kadnlar yazarn 1980 ncesi hikyelerinin mer-
kezini oluturan ailelerdeki anne, hala, gelin, e gibi hikyelerde bakii olma-
yan; ikinci dereceden karakter konumundaki kadnlar deildir. Yine bu kadnlar
manevi ba meselesinin ele alnd hikyelerde bahsedilen ilevle hikye dnya-
sna giren kadnlar da deildir. Genellikle bunlar, modern hayatn yaand ehir-
lerde yaayan ve maceralar hikyelerin bakarakteri olarak anlatlan kadnlardr.
Akn, sevginin yansmalar ve sorgulanmas; mutluluu yakalayamam evlilik-
ler, hayattan bunalm kadnlarn araylar, aresizlikleri ele alnr bu hikyelerde.
Rasim zdenrenin Hrtda tmyle kadnlarn dnyasna eildiini; evlilik,
ak, cinsellik, evlat sevgisi, aile kurumu evresinde kadnlarn bu olgulara, durum-
lara baklarnn irdelendiini syleyen Necip Tosun, Hrt ve Tozdaki ana te-
mann kadn ve ak olarak tespit edilebileceini belirtir (Tosun 2006: 58-59). Bu
hikyeler de meseleyi ele allarna gre birka grupta toplanabilirler:
Glge ve Gecenin Sesi hikyelerinde bir erkei seven iki kadn vardr. ki
kadndan birisi erkein eidir. Erkein lm zerine iki kadnn karlamas, i
dnyalar anlatlr. Bu hikyelerde evli olmayan kadnn sevgisinin daha samimi ol-
duu ne kar.
Gl, allkta Yanan Ate ve Kr Bulumada ise evlenmeden nce, ev-
lenilen kiiden farkl biriyle yaanm aklar ele alnr. Glde kocas evi terk eden
kadn, evlenmeden nce tan ve sevdii erkekle bir tatil yresinde, gl kysnda
buluur. Taraflar i dnyalarnda sevginin mahiyetini sorgular. Bakalaryla ev-
lenilse de aslnda yllarca herkes kendi srgnnde iindeki sevgiyi yaatm-
tr. Glde gezintiye kan kadn kaybolur, muhtemelen intihar eder. allkta Ya-
nan Atete de benzer bir mesele, sevginin sorgulan ele alnr. Hikyede, yllar-
ca snmeyen bir ak atei zerinden akn felsefesi yaplr. Sevmedii bir adam-
la evlenmek zorunda kalan kadn, birka ocuk annesi olsa da yllarca; sevdii,
sevildii adam dnr. Yllar nce sz verdikleri zere yeniden bulutuklarnda
n durdururlar, kalplerini konutururlar. Bu, vcutlarn bulumas deil gzel-
lik ve sevginin hemhal olmasdr, aktr. Ayn meselenin benzer biimde ele aln-
d son hikyede (Kr Buluma), adamn geriye aclar kalan bir ak yaad-
kadnn kocas lmtr. Adam, kadnn kocasnn cenazesine katlmak zere
cenazenin defnedilecei ehre gelir. Zihninde ak, dilinde kadna yllardr syle-
213
meyi kurduu cmlelerle gelmitir. Ancak adam; kadnn artk o kadn/ sevgili, ken-
disinin de o adam/ delikanl olmadn hisseder. Kadn, artk bir yalandan ba-
ka bir ey olmayacan hissederek seni seviyorum diyemeyen adama, kar-
snda kim olsa syleyecei szlerden bir eyler syler. Adam, garaja doru y-
rr. Bu hikyelerle ilgili gerek olaylarn geliim izgisine gerekse karakterlerin do-
rudan dile getirdikleri yahut i dnyalarna yansyan dncelerine bakarak y-
le bir yargya varmak yanl olmaz: Ak, sevgi kalbe ait, ruhsal bir eydir. Evlilik-
lerde bedenlerin bulumas sevginin de bulutuu anlamna gelmez. Akn taraf-
lar farkl kiilerle evlenseler de ak i dnyada yaamaya devam eder. Dolaysy-
la -bu hikyeler zelinde- evliliklerde genellikle sevgiler, kalpler deil yalnzca be-
denler birleir, denenebilir.
Baka bir grup altnda toplanmas mmkn olan hikyeler yine sevgi, evli-
lik, mutluluk kavramlarn tartmak etrafnda kurgulanmtr. Tipi ve Okta zor
artlarda kurulan evliliklerin kadn karakterlerin zihninde oturmay ele alnr. Bu
hikyelerde kadn mutlu olmak istese de hayatndaki gerekler buna engel olur. lk
hikye; kendinden on alt ya kk Haydarla evlenen Sheylnn phelerini,
sevilme ihtiyacn, sevginin blnmesini isteyiini, sevginin anndan olan mut-
suzluun altnda eziliini anlatr. kinci hikyede kocas len bir kadnn yeniden,
severek bir evlilik kurmas; ancak ilk kocasndan olan ve yatl okula gnderdii
olu nedeniyle huzursuz oluu, bu evlikteki ipin kopaca an bekleyii anlatlr.
Her iki hikyede de mazi, bireysel gerekler ve toplumsal kabuller kadnlarn mut-
lu olmasna engel olur. Kapatlm Gnde boanmann arifesindeki, Havuzda
nc evliliini bitirmi bir kadnn i dnyalar aktarlr. Kadnlarn merkezde ol-
duu bu hikyelerde de kadnn erkekle olan ilikisi, evlilik ya da evlilie giden s-
reler ele alnrken kadnlarn evlilik ilikisinde nemsedikleri eyin sevgi olduu
grlr. Ancak hayatn gerekleri (zellikle Tipi ve Ok dnldnde) sev-
ginin her zaman mutlu olmak iin yetmediini gsterir. Sevgiye ramen mutluluk
elde edilemediinde ortaya ac kar.
Mevsim Sonu, Boluktaki Duru, Gller, Prsme, Soytarnn baka-
rakterleri olan kadnlar araclyla dikkatlere sunulan mesele ise kadn, sevgi, ev-
lilik etrafnda ekillenen yukardaki hikyelerden daha farkldr. Bu hikyelerdeki
kadnlarn ortak zellikleri; ehir hayatnn, modern hayatn ya da yaklaan yall-
n oluturduu huzursuzluun getirdii bir aray, direnme iinde olmalardr. Bu
aray ve direnme ilk iki hikyede ehirden, kalabalklardan uzaklama, ka ek-
linde tezahr eder. Her iki hikyedeki kadn da gen ve varlkldr. Prsme ve
Soytardaki huzursuzluk daha ok yalanma, bedenin prsmeye balamasy-
la ilgilidir. Birok ey yaam, birok ey artk hatralarnda kalm kadnlarn ya-
lla doru giden srece direnmeleri, yalansalar da kendilerini eskisi gibi olduk-
larna inandrma abalar anlatlr. Fakat her iki hikyenin karakteri de zihnen hu-
zura eriemez. Gllerin Nazire Ablas da yalln, genliin bitiinin, giderek
daha da yalnzla ekiliin eiindedir. Ancak o, nceki hikyelerdeki kadnlarn
yaad derecede bir atma, huzursuzluk iinde deildir. Bunda modern haya-
tn karmaa ve kouturmasnn iine dmeyii, bedeni, kadnsal dirilii nem
214
vermekle beraber- nceki hikyelerdeki kadnlar derecesinde mesele etmeyii et-

kili gibidir.
Bebek ve lk ve Kadn ile Kirli Camlar hikyelerindeki kadnlarn ma-
ceralar kadn, evlilik meselesi etrafnda yukardaki hikyelerin kadn karakter-
lerine benzese de bu hikyelerdeki kadnlar meseleyi ok daha farkl bir tecr-
beyle yaarlar. Bebek ve lk ve Kadnda gebe kalnca (resmi) nikhsz yaa-
d adam tarafndan terk edilen ve ehrin ortasnda kucandaki bebekle are-
siz kalan kadn ile Kirli Camlarda kocas tarafndan dvlen, kovulan, bir arka-
dana snan, oradan da ayrlmak zorunda kalan (kibarca kovulan) kadn; n-
ceki hikyelerin karakterleri gibi sevginin felsefesi yahut bedenin prsmesi ze-
rine dnecek durumda olmayan, kadn gerekliinin toplumsal boyutu da olan
farkl bir ynn dikkatlere sunan hikyelerin karakterleridir. Erkek tarafndan bir
eya gibi sokaa konulmaktan kaynaklanan aresizlii yaayan bu kadnlar, yer
yer toplumsal algyla da kesien, belli bir evreye ait erkek nazarndaki kadn alg-
sn da anlatrlar. zellikle ilk hikyede kadn karakterin gen kzlndan beri ha-
yal ettii sevilme ihtiyacna dikkat ekilmesi, bu hikyeleri kadnn sevgi ihtiyac
ortaklnda yukardaki hikyelerle birletirir.
Ac, Kumsalda, Yara, Karklk hikyelerinde ise gen yataki kadn-
lar, byk ehirdeki gen kzlar bakarakterdir. Karakterlerin arkadalk, flrt edi-
len erkeklerle yaanan sorunlar; erkekleri kskanma, sevgilerinden phe etme,
onlardan ayrlsalar da duygusal olarak kurtulamama etrafndaki zihinsel kar-
maalar anlatlr. Bu hikyelerden Kumsalda biraz daha farkldr. Hikye asln-
da tartlan sorun itibariyle st grupta bahsedilen hikyelere de benzer; ama olay
rgs ve karakterlerin benzerlii asndan bu gruba daha yakndr. Hikyede,
mutsuz bir evlilik yapm anne, her yl geldikleri sahil kasabasnda, kznn g-
zn ak tutarak iyi bir evlilik yapmasn isterken, gen kz ve tant delikan-
l; Leyl ve Mecnun tarz bir ilikiyi, uzaktayken de birbirinde olmay, bir olmay
dnrler.
Dier hikyelerden Gece, Maara, lk, Frtna, Uultuda ehir ha-
yatndaki huzursuz kadnlarn karmak zihinlerinden kesitler aktarlmas eklin-
de dzenlenen yaplardr. Yine bakarakterlerin kadn olduu Dolambata ve
Cehennemde ise nceki hayatn olumsuzluklarnn hle yansmas ele alnr.
Her iki hikyedeki ortak yn karakterlerin ocukluktaki annesizliklerinin (annenin
lm, anneden koparlma) sonraki hayata olumsuz etkisidir.
Rasim zdenren kadna ait baz meseleleri dikkatlere sunduu bu
hikyelerde de huzursuz, zihinsel bir karmaa, atma iindeki karakterleri/ ka-
dnlar anlatr. Modern hayatn iindeki bu kadnlarn tamamna yakn (evli ya da
bekr, ekonomik olarak baml ya da bamsz, gen ya da yal ) huzursuzdur.
Bu huzursuzluun aslnda tek bir ana sebebi vardr: Kadnn hayatndaki sev-
gi eksikliidir. zellikle erkekle olan ilikide (evlilik yahut flrt) aranan, istenen,
i dnyay tatmin eden bir sevgiye ulaamama, byle bir sevgiyi yaayamama-
dr. Bu eksiklik, hikyelerde kadnlarn maceralar etrafnda yklerine yer veri-
215
len erkekler iin de sz konusudur. Gerek evli kadnlar gerekse gen kzlar olsun
hikyelerdeki kadn karakterler genelde sevgiyi ararlar, sevgisizlii yaarlar, sev-
ginin/ akn anlam zerine dnrler. Yine gerek bedenin yalanmaya/ prs-
meye balamasn kabullenemeyi, bir eya gibi sokaa brakl gibi ortak yap-
sal izgilerde ekillenen birka hikyede gerekse yalnzca zihni karmaalarndan,
huzursuzluklarndan kesitler aktarlan kadnlara dair hikyelerde de huzursuzlu-
u sevgi yoksunluuna, gerek anlamda sevilmemeye balamak yanl olmaz.
Hikyelere gre gerek anlamda bir sevgiyi hissetmeyen kadn ruhu bir i yoksul-
luu yaar ve bu yoksulluk farkl ekillerde kendini gsterir.
Bu mesele etrafnda bir gerei de gzden karmamak gerekir. ehirde
Kadn bal altnda deerlendirilen sz konusu hikyelerdeki kadnlar yukarda
da iaret edildii gibi ehir hayatnn, modern hayatn iindeki kadnlardr. Yazarn
ilk hikyelerinde tara kasabas ya da ehirlerinde yahut byk ehrin taradan
farksz kenar mahallelerinde yaayan kadnlardan farkldrlar.125 Buna bal bu ka-
dnlar yazarn ilk hikyelerindeki kadn tipinden ok farkl bir kadn tipi sergilerle
Sonu
Yarm asrdr hikye yazan Rasim zdenrenin hikyesine tad karak-
terler arasnda benzerlikler kadar farkllklar da vardr. Yazarn hikyelerine fark-
l evre ve dnemlerden insanlar girer. Hikyelerde grlen deiimin ana izgi-
si taradan (tara kasabas, krsal, taray andran kenar semtler) byk ehre,
erkek karakterlerin daha n planda olduu hikyelerden kadnlarn n plana kt-
hikyelere dorudur. Bu yazda oluturulan ilk iki gruptaki (Babalar ve Oullar,
Manevi Ba ) hikyelerde daha ok ekonomik sknt iindeki tara ve kenar semt-
lerin kiileri hikyelere girerken son grupta (ehirde Kadn) ekonomik olarak daha
iyi imknlara sahip kiiler de (zellikle kadn kiiler) hikye dnyasnda yer alr.
Zihinsel bir karmaaya sahip, ikilem, atma iindeki huzursuz kiiler; olum-
suz bir izlenimle betimlenen, yer yer karakterlere ve okura da kasvet veren me-
kanlar Rasim zdenren hikyesinin batan beri pek deimeyen ynlerini
oluturur. Onun anlattklar iin daha ok zihinsel kurguyla ekillenen, bir i hu-
zursuzluun, arayn hikyeleridir denebilir.
Kendi hikye izgisi iinden bakldnda farkl anlatm tekniklerinin kullanl-
d, arand zdenren hikyeleri iin yapsal dzenleni asndan ok genel
bir bakla unlar sylenebilir: Rasim zdenrenin, klasik anlamdaki bir hikye
yaps/ snrlar ierisinde anlatlmas zor konular ele ald sylenebilir. zellikle
burada ilk iki grupta deerlendirilen kitaplardaki hikyeler, bu hikyelerde anlatlan
olaylarn pek ounun klasik bir hikye dnyasnn snrlarnda kalmak istemeyii
125 Abdullah Harmanc, Hrt ve Tozda hikyeleri anlatlan kadnlarn yaad dneme ait toplumsal
deiime de dikkati ekerek bu kitaplarda hikyesi anlatlan nesle dair 1980lerle birlikte apolitik
dzlemde bir deiime urayan, kapitalistleen, gnbirlik yaayan, modernleen ve bu deiime
tepki duymak ne kelime, bu deiimin organik bir umdesi olan nesiller tespitinde bulunur (Kahra-
man 2007:137).
216
byle bir yargy dndrmektedir. Abdullah Umann zlme iin syledi-

i romancy mjdeleyen bir hikye (Uman 2007: 241) nitelemesini yazarn ilk
drt kitabndaki birok hikye iin kullanmak mmkndr. Geleneksel aile yaps-
nn, toplumsal kabullerin sonucu olarak Babalar ve Oullar atmas eklinde
hikyelerde grlen mesele(ler) hikyenin klasik yaps erevesinde kalarak an-
latlmas pek de kolay eyler deildir. Bu hikyelerde zdenren, klasik hikyenin,
daha dorusu ksa hikyenin merkezdeki bir karakter etrafnda, dikkatleri bir iki
sahne zerine teksif ederek gndeme getirdii bir meseleyi yorumlayan yaps ye-
rine hikye karakterini snrlar daha uzun/ geni bir yapda anlatr. Yazar kendisini
snrlar daha dar ve daha kesif bir yapda bir eyler anlatmak zorunda grmeyin-
ce hikyelerine birka meseleyi birden tar. Bu roman dnyasnn snrlarnda
dolamaktr.
Rasim zdenrenin Manevi Ba bal altnda ele alnan hikyelerinde
tartt mesele yaz ile ifadesi ok da kolay olmayan bir meseledir. Hal ehline
malum olan bir tecrbeyi; manevi ilikiyi, efendi ile mridin rabtasn, zikri, cez-
beyi, rabtann mritteki yansmalarn modern zamann algsyla ekillenen bir
yap/ hikye ierisinde anlatmak daha batan zor bir ie talip olmaktr. zdenren,
daha ok manevi tecrbenin yaand an ncesi ve sonras durumlar, manevi
ban i dnyadaki yansmalarn (elikileri, atmalar, mcadeleyi, huzuru)
anlatarak bu zorluu aar ve meseleyi yorumlar.
Hikyelerinde tartt meseleler ve kimi hikyelerde meselelerin tartld-
/ tand gereklik boyutunun da etkisiyle farkl tarzlarda hikye oluumlarn
ieren yarm asrlk Rasim zdenren hikyeciliinde, Kuyu ve mknsz ykler
dta tutulursa, yazarn hikyeleri ksa hikyeler, uzun hikyeler eklinde grup-
lanabilir. Yazarn ilk kitab Hastalar ve Iklardan itibaren ksa ve uzun hikyeler
kitaplarda birlikte yer almakla beraber ilk kitaplarda (daha dorusu 2., 3. ve 4.
kitaplar olan zlme, oksesli Bir lm ve arplmlarda) uzun hikyelerin ok
olduu gzlenir. Kuyu da, aslnda bir uzun hikyedir; yalnz bu hikye sz edilen
uzun hikyelerden farkl, ok daha uzun bir hikyedir.126 Kuyu darda tutulursa
yazarn 1980 sonras yaymlanan kitaplarnda btnyle ksa hikyeler yer alr.
Yazarn son hikye kitab mknsz yklerdeki hikyeleri de ksa hikyelerdir.
Ancak, mknsz yklerdeki hikyeler ksa hikyeler olmakla birlikte bu me-
tinler yazarn ksa hikye olarak nitelenen nceki metinlerinden farkldr. Rasim
zdenrenin kendi hikyecilii ierisinden bakarak sylemek gerekirse yazarn
daha ok 1980 sonrasnda yaymlanan kitaplarnda (Denize Alan Kap, Hrt,
Anszn Yola kmak) kendi biimini bulan ksa hikyeler onar sayfa civarnda-
dr. 2002de yaymlanan Tozdaki hikyelerin boyutlar ncekilere gre biraz daha
ksalr. 2009da yaymlanan mknsz yklerde ise hikyelerin boyutunun ok
126 Kuyu, 103 sayfalk bir hikyedir. Hacim olarak Kuyuya en yakn hikye 82 sayfalk Arasat hikye-
sidir ki Kuyuya yakn bir hacimdedir. Uzun hikyeler olarak nitelenebilecek dier hikyelerden
Kundak 33, Aile 17, ok Sesli Bir lm 26, Sabah Aral 20, Kan 26, atma 64,
zlme 57 sayfadr.
217
DNCE / DENEME____________________________________________________________
daha ksald, 2-3, 3-4 sayfaya dt grlr.127 Boyutlarndaki ksalk kadar

mknsz yklerdeki dil de yazarn nceki hikyelerinden farkldr denebilir. n-
ceki hikyelerde, bir hikye dilinden daha sade, duru bir dile geilmitir.
Bu noktadan bakldnda genel bir nitelemeyle Rasim zdenrenin uzun so-
luklu hikyelerden ksa ve teksif edilmi anlatma kayan bir hikye yaps olutur-
duu grlr. 2009da yaymlanmalarna karn mknsz yklerdeki hikyelerin
bir ksmnn yllar nce yazld dnlrse hikyeciliinin bandan itibaren Ra-
sim zdenrenin farkl tarzlarda hikye yaplar oluturduu, bu yaplarn bazlar
yazarn yazma serveninin kimi dnemlerinde biraz daha arlk kazansa da as-
lnda batan beri konuya, dikkatlere sunduu meseleyi tartmak istedii boyuta
gre farkl hikye yaplar kulland fark edilir.
Bilindii gibi Rasim zdenrenin bir hikyeci olarak kendisini kabul ettirdii
yetmili yllar dil konusunda farkl baklarn, tekliflerin olduu bir dnemdir. z-
trkeci bak ve muhafazakr bak eklinde iki temel izgide ekillenen bu ba-
klar asndan yazarn hikye diline bakldnda zdenrenin diline herhangi
bir snr koymad grlr. Onun bu tavrn Necip Tosunun u tespitleri gzel ifa-
de eder: TDK nclnde ve zellikle 70li yllarda btn hzyla sren ztrk-
e hareketine krkrne balanmad gibi, dildeki geliime, alma kar kan
muhafazakr bir tutum ierisinde de deildir. Setii, kulland bir kelime ile in-
sann ideolojik kampnn tayin edildii bu dnemde, kendi ortamna bile ters gele-
bilecek kelimeleri ekinmeden kullanr. Kelimeleri ylesine arptrp bartrr ki
uzam, duyumsamak ile mtehakkim, Rezzak kelimelerini ayn sayfalarda srtma-
dan kaynatrr. Yaz dili-konuma dili gibi teorik dil araylar iinde olmad gibi,
ksr dil savalarnda saf tutmaz. (Tosun 2004: 101) Yine, yazarn hikye dili -M.
Fatih Andnn tespitleriyle sylemek gerekirse- bnyesinde iir tadnda cmleler-
le kurulmu; keskin gzlemlerin yakalad ince kprtlar, derin ruh dalgalanla-
rn, arpc tasvirlerle zaptetme abalaryla yorulmu bir slubu tayan ve yer
yer mensur iirin alevlendii satrlar ierir (And 2006:74).
Btn bunlarn yannda zdenrenin hikye dilinde ve anlatmnda ok ol-
masa da baz tercihlerin yazarn oluturduu hikye dnyasnn gerekliine zarar
verdii sylemek yanl olmaz. Bu durum, nc kii anlatc iin kabul edilebi-
lecek ve yazarn diline/ szck seimine daha yakn duran bir anlatmn yer yer
birinci kii durumundaki, hikye karakterlerinden biri olan anlatcya da aksetme-
sinden kaynaklanr.128
Hakim bak asna sahip, nc kii bir anlatcdan anlatt hikye ka-
rakterlerinin dnyasna ait bir dil kullanmas elbette beklenemez. Ancak anlatm,
gerek anlatc konumundaki hikye kiisi gerekse dier hikye kiileri tarafndan
127 Fakat bu hikyeler, Ramazan Korkmazn krek yk eklinde tanmlad, yz civarnda

szckle vcut bulan metinler deildir. (Korkmaz 2008:.204-205.)
128 Mesela, gnlk dilin yannda yaz dilinde de neredeyse kullanlmayan mezar yerine gmt
tercihi; meyhane, bar, birahane yerine ikievi gibi tercihler, nc kii azndan yaplan bir
anlatmda ya da yine entelektel arka plan verildiinde karakter anlatcnn azndan yaplan
anlatmlarda eletirilecek bile olsa hikye dnyasnn kendi gereklii erevesinde tutarldr.
218
yapldnda, yine hikye kiilerinin dnceleri ve konumalar dolaysz olarak

aktarlrken hikye kiilerinden kendi gerekliklerine ait bir dil, anlatm kullanmala-
r beklenir. Bunun olmamas anlatnn en etkili eleman konumunda bulunan an-
latcnn zerimizde brakt sahihlik duygusunu zedeler (Tekin 2000: 30). Mese-
la, Bir Adam hikyesinde ehrin kenar mahallelerinden birinde yaayan hikye
karakterinin esrarengiz bulduu bir adam vesilesiyle manevi halkayla tanmas
anlatlr. Hikyede, ayn zamanda anlatc konumunda olan ve entelektel birikimi-
ne dair herhangi bir bilgilendirme yaplmayan sz konusu karakter sabahn erken
vaktinde mahallesinden ayrlr, arastaya buday almaya gider. Hikyenin giriin-
den itibaren anlatm (kale ile Hititler ilikisine dair ayrntlar vs.) birinci tekil kii de
kullanlarak kenar mahallede yaayan bir insann donanmyla deil de ok daha
donanml bir zihnin bak asyla yaplr. Bu birinci tekil kullanmlarn da olduu
anlatmlarn hikye karakterine deil de hakim bak asna ait olduu da d-
nlebilir. Fakat Sabahn krnde Paris Caddesinde rastladm ona. ifadesinden
itibaren anlatmn hikye karakterinin kendisi tarafndan yapld kesindir. te,
hikyede anlatc karakterin esrarengiz adamn peinden mescide girdiinde zih-
ninden geen bugne dein kimse beni iini gcn brakacak denli tapnma-
ya verdiimi grmemiti, stelik imdi burada tapnmak iin de bulunmuyordum.
szlerindeki tapnma ifadesi, yine esrarengiz adamn Dur deyii sonras dile
getirdii Bamn zerinde ktan bir bulutun heybetle reklendiini ok nesnel
bir biimde hissettim szlerindeki nesnel bir biimde hissetme tanmlamas gibi
kullanmlar kendi dil ve slbunu kullanmas (etili 2004: 86) gereken kahra-
man anlatcnn/ hikye karakterinin iinde yer ald evrenin deil de yazarn
gerekliine ait kullanmlar gibi durmaktadr.
Bu dil, ehrin kenar mahallelerinden birinde meskn, oradaki insanlardan
farkl bir hayat hikyesi olduuna dair herhangi bir iaret verilmeyen hikye ka-
rakterinin ait olduu mahallin dili deil de daha farkl bir evre ve donanmdan
gelen insana ait bir dil/ anlatmdr. Hikyede, sz konusu karakterin dilini kullan-
d farkl evreyle ilikisine dair bir iaret de yer almaynca yazarn kendi dili-
ne ait tercihleri o dil evresinde yaamayan karakterlere de tad izlenimi do-
maktadr. Hikye dnyasnn kendi iindeki tutarll noktasnda okurun zihnin-
de soru iaretleri oluturan bu duruma ok olmasa da Rasim zdenrenin baz
hikyelerinde rastlanr.
KAYNAKA
And, M. Fatih (2006), Rasim zdenren Hikyesine Dair Ksa Dikkatler,
Kitap Postas, S.13.
Cokun, Sezai (2009), mknsz Grnteki mknn yks, Yedi k-
lim, S. 237.
etili, smail (2004), Metin Tahlillerine Giri/2,Ankara: Aka Y.
219
DNCE / DENEME____________________________________________________________
Haksal, Ali Haydar (2008), Rasim zdenren le yks zerine Bir Konu-
ma, Rasim zdenren, stanbul: nsan Y.
Kahraman, lim (1999), Baba ve Oul, Yedi klim, S. 107-108.
Kahraman, lim (Haz. 2007), Iyan Kelimeler, stanbul: Kakns Y.
Korkmaz, Ramazan (2008), Krek yk (Short-Short Story) Tr ya da
Bir ln Metinlemesi, Hikyenin Bugn Bugnn Hikyesi (80 Sonras Trk
Hikyesi Sempozyumu),mraniye Belediyesi, stanbul.
zdenren, Rasim (2010), Bir Kitabn Hikyesi, Kitap Zaman, S. 50.
Salk, aban (1992), Rasim zdenren -Eserlerinin Tematik ncelenmesi-,
Ondokuz Mays niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, Sam-
sun.
akar, Cemal (2005), Sembollerin Tevili Olarak yk, Hece yk, S.11.
Tekin, Mehmet (2008), Hikye Sanatnda Anlatc ve Bak A-
s Sorunu, Hikyenin Bugn Bugnn Hikyesi (80 Sonras Trk Hikyesi
Sempozyumu),mraniye Belediyesi, stanbul.
Tosun, Necip (1996), Trk ykclnde Rasim zdenren, stanbul: z
Yaynclk.
Tosun, Necip (2005), Modern Hayat Karsnda Bir Duru Olarak Metafizik,
Hece yk, S.11.
Tosun, Necip (2006), zdenrenin Son Drt yk Kitabnda Tasavvuf Ka-
dn ve Ak, Kitap Postas, S.13.
Uman, Abdullah (2007), Romancy Mjdeleyen Bir Hikye: zlme, I-
yan Kelimeler (Haz. lim Kahraman), stanbul: Kakns Y.
220
RASM ZDENRENN YKLERNDE YABANCILAMA
KEMAL TMUR
Giri
lk insandan gnmze, btn insanlar yabanc olarak doar ya da dnyaya
bir yabanc olarak gelir. Ancak yaad evreden ald eitim, kendi kendine -
rendii eyler onu az da olsa hayata altrr; daha dorusu bu yabanclk durumu
biraz azalm olur. Yoksa mutlak olarak insann kendine ve evresine olan yaban-
clamasnn giderilmesi mmkn deildir. Dolaysyla insann doumuyla birlikte,
onun yabanclama olgusu iki ekilde ortaya kmaktadr. Birincisi zaten yaban-
c bir dnyaya gnderilen insanolunun burada yaad ortamn niteliini, gel-
gitlerini, kanunlarn yeterince alglayamamas onu yabanclatrmaktadr. kinci-
si de balangtan itibaren yaad, adapte olduu ortamn deitiini tam ola-
rak alglayamadndan yabanclamaktadr. Edebi eserlerde ise yabanclama
kavramnn deien yzleri, sanatnn kendini insani gerekliin neresinde ko-
numlandrdna, yabanclama probleminin zmne hangi adan yaklatna
bal olarak ortaya kmaktadr. Bu erevede, birok eserde olduu gibi Rasim
zdenrenin yklerinde de bu yabanclamay grmek mmkndr.
Yazar, ocukluundan itibaren Anadolunun birok ehir ve kasabasnda
bulunduu iin insanmz yakndan tanma frsat bulmu ve bu durum ona, y-
klerinde gereki tasvirler yapma imkn salamtr. yklerinin kahramanla-
r, genellikle evremizde rahatlkla grebileceimiz, dokunabileceimiz kiilerdir.
zdenrenin Amerikaya gidip orada iki yla yakn bir sre kalmas, ada dn-
yann en nemli merkezini tanmasnn da eserlerine olumlu yansmalar olmutur.
O, yazlarnda inand eyleri okuyucusuna dayatmam, vermek istedii mesaj
yky rselemeden, ak ve yapy bozmadan iirsel slubuyla anlatmay ba-
armtr. Hakknda ok sayda tez, zel say ve kitap hazrlanm olmas da onun
bu baarsnn yansmas olarak grlebilir. zdenrenin, imdiye kadar on yk
kitab baslmtr.129
129 Bu yazmzda, yazarn z Yaynclk (stanbul) tarafndan baslan kitaplarn kaynak olarak kullandk.
Verilen sayfa numaralar da bu basklara aittir: Hastalar ve Iklar (2008), zlme (2008), ok
Sesli Bir lm (2008), arplmlar (1998), Denize Alan Kap (2008), Kuyu (2008), Hrt (2008),
Anszn Yola kmak (2007), Toz (2006), mknsz ykler (2009).
221
DNCE / DENEME____________________________________________________________
Yabanclama
zdenrenin yklerine gemeden nce yabanclama nedir? Bu konuda
neler yazlmtr. Ana hatlaryla bu konuyu akla kavuturduktan sonra onun y-
klerini konularna gre tasnif ederek irdelemek daha doru olacak sanrm. Kav-
ram ok geni anlamlar iermektedir. Ancak biz burada daha ok konumuzla ilgili
yabanclama zerinde durarak kavram biraz snrlandrm olacaz.
Yabanclama, zgn anlam iinde, bir eyi ya da kimseyi baka bir eyden
ya da kimseden uzaklatran, baka bir eye ya da kimseye yabanc hale getiren
eylem ya da gelimenin addr. Psikiyatride, normalden sapma durumu anlamn-
da kullanlmtr. ada psikoloji ya da sosyolojide ise, kiinin kendisine, iinde
yaad topluma, doaya ve baka insanlara kar duyduu yabanclk hissidir.
Felsefede, eylerin, nesnelerin bilin iin yabanc, uzak ve ilgisiz grnmesi, daha
nceden ilgi duyulan eylere, dostluk ilikisi iinde bulunulan insanlara kar ka-
ytsz kalma, ilgi duymama, hatta bkknlk ya da tiksinti hissetme anlamnda kulla-
nlr. Ayn zamanda benin kendi znden uzaklamasyla, kendisine ve eylemle-
rine nesnel bir biimde, sanki bir ustann elinden km bir nesneye bakarcasna
yaklamyla belirlenen bilin halidir. Yabanclama, kiinin kendi benliiyle ya da
zihin halleriyle, kendisi arasna duygusal bakmdan mesafe brakmas durumu, ki-
inin gerek beniyle olan isel temasn yitirdiini anlamasnn sonucu olan, ken-
disinden kopmas hali anlamnda da kullanlabilir (Frolov 1991:519-520).
Farkl szlklere baktmzda yabanclama bazen birbirine yakn bazen de
farkl anlamlarda tanmlanmtr: Yabanclamak ii, belli tarihi artlarda insan ve
toplum etkinlikleri rnlerinin (emein parann, toplumsal iliki sonularnn, insa-
nn zelliklerinin ve yeteneklerinin) bu etkinliklerden bamsz ve bunlara egemen
veya zlerinde olduklarndan deiik biimde kavranmas. (TDK 1988:1574) Ya-
baclamak ii kendi kltrne veya kendi benliine yabanc olma durumu. (Erz
1984:982) eylerin, nesnelerin bilin iin yabanc, uzak ve ilgisiz grnmesi,
daha nceden ilgi duyulan eylere dostluk iinde bulunulan inanlara kar kayt-
sz kalma, ilgi duymama, hatta bkknlk ya da tiksinti duyma. (Cevizci 1999:906)
izofreni, psikoz gibi ruh hastalklarnda kiiliksizletirme, gerekdllk veya ya-
banclk duygusu, normsuzluk, rol karkl, yalnzlk, gszlk ve umutsuzluk
duygular ile ifade edilen durum. (Budak 2000: 1994)
Tarihi Srete Yabanclama

Felsefi anlamda yabanclama kavramn ilk kullananlarn, 19. yzyln ba-
larnda Fichte ve Hegel olduu bilinmektedir. Hem kavramsal hem de kuramsal
dzeyde yabanclamann yaygnlk kazanmaya balamas, Marks sonras d-
nemde ve asl olarak da ikinci dnya savann sonrasnda gerekleir. Hegelin,
zamann ve meknn dnda tasavvur ettii kendi kendisiyle var olan varl,
Marks, zamanda ve meknda var olan ama kendisi olmas gerekirken, kendisi
olarak kalamayan ve bundan dolay da yabanclaan bir ilk varlk anlamnda ta-
222
savvur eder.
Marks, almalarnda iki tr yabanclamadan sz eder. Bunlardan ilki, do-
adan kopu anlamndaki yabanclamadr. nsan, doadan koparak kltrel-
toplumsal alanda kendine ikinci bir doa kurmak anlamnda, doaya yabanclar.
Bu insan oluu aklayan niteliiyle olumlu karlanan yabanclamadr ve zorunlu
bir sre olarak anlalr. kinci yabanclama ise, bizzat kapitalist pazarn ve ka-
pitalist toplumsal sistemin yaratt yabanclamadr. Bunun sonucu olarak insan
kendi doasna yabanclarken ayn zamanda kendine, kendi emeine, ilikileri-
ne, dnyaya ve yaama da yabanclar. Kapitalist pazarn bir unsuru olarak ile-
yen arklardan biri haline gelir (Ar 2008:261).
Modernleme a olarak bilinen 19. asrda Hegel ve Marks yabanclamay
felsefi ve sosyolojik bir problem olarak da ele almlardr. Ayrca dilde yabanc-
lama, aydn yabanclamas, basnda yabanclama, ekonomide yabanclama,
siyasette yabanclama, kltrde yabanclama, eitimde yabanclama, bilimde
yabanclama, sporda yabanclama, tabiatta yabanclama, giyimde yabancla-
ma, sanat ve edebiyatta yabanclama gibi konu, birok ynyle deiik kalem-
lerce irdelenmitir.130 Burada yabanclamann zellikle Marksta olumsuz olarak
deerlendirildiini syleyelim. Bu kavramn bilimsel olarak ortaya kmas konu-
sunda Muhammet Ertoy da geni bilgiler verir (Ertoy 2007:19-21). Hegele gre
insan bu dnyada yabancdr ve dolaysyla dnya da insana yabancdr (Ertoy
2007: 47-48). Marksa gre, yabanclamak ya da yabanclamamak, varln bir
zelliidir. Zaman ve meknda var olan hibir ey kendisi olarak kalamadna
gre yabanclama bir zorunluluktur. Dolaysyla Hegel gibi, Marksta da gerek
varlk olarak insann yabanclamadan, kendisi olarak kalmas zordur ve bundan
kanlamaz. Ayrca bir kavram ya da kuram olarak gnmzde, her alanda oldu-
u gibi, edebiyatta da yabanclamadan sz edildiini belirtelim.
Yabanclama yle bir kavram ve kuramdr ki, varl bir kez kabul edildiin-
de ondan ve sonularndan kurtulmak mmkn deildir. nk yabanclama in-
san ve insana dair her eyi kendi penceresinden okumay ve anlamlandrma-
y amalar. Kendisi olabilme ya da kendisi olarak kalabilme potansiyeline sahip
olan varlklar olduu srece kendisine yabanclamaya mahkmdur. Bu bilgiler-
den sonra asl konumuz olan yklerdeki yabanclamaya geelim.
130 Ali kr oruk, Fatma K. Barbarosolunun Hikyelerinde Yabanclama ve Yalnzlk, Hiky-

enin Bugn Bugnn Hikyesi 80 Sonras Trk Hikyesi Sempozyumu, mraniye Belediyesi
Y., stanbul 2008, s. 292. Bu konularda u eserlere de baklabilir: Barlas Tolan, ada Toplumun
Bunalm-Anonim ve Yabanclama, Ankara ktisadi ve Ticaret Akademisi Y., Ankara 1981; Tom
Bottomore, A Dictionary of Marksist Thought (Marksist Dnce Szl), eviren: Mete Tun-
ay, letiim Y., stanbul 2002; mer Say, 1960-1980 Aras Trk Hikyeciliinde Yabanclama,
Baslmam Yksek Lisans Tezi,Yznc Yl niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Van 1995;
Selma Ba, Trk Hikyeciliinde Yabanclama (1950-1980) (2 Cilt), Baslmam Doktora
Tezi,Yznc Yl niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Van 2003.
223
DNCE / DENEME____________________________________________________________
yklerde Yabanclama
Yabanclama, Rasim zdenrenin neredeyse tm yklerinde youn e-
kilde hissedilen bir izlek olarak ele alnabilir. lk yklerinden son dnem yazm
olduklarna doru yaplan bir yolculukta onun yk kahramanlar, olmas gereke-
ne bazen uzak bazen biraz daha yakndrlar; ancak hep belli bir mesafede kal-
mlardr. Bu da onlarn, sonu bazen delilie bazen de lme varan ince izgide
fazlasyla tedirgin, huzursuz ve bolukta sallanmalarna neden olmutur. Sz ko-
nusu hikyelerde bu kadar youn olarak ilenen yabanclama, birbirinden farkl
pek ok yzyle karmza ksa da temelde insann kendine ve insani deerlere
uzaklndan kaynaklanan bir yabanclamadr.
zdenren, ilk yk kitab Hastalar ve Iklardan son yk kitab mknsz
yklere doru gelien srete yabanclama kavramn, belki kendi hayat y-
ksyle de paralellik iinde, ekil deitiren bir yapda ele almtr. Yabanclama
kavramnn zdenren dnyasndaki evrimi ve zaman iinde bu problem iin su-
nulan zmler bu yazmzn temelini oluturmaktadr.
Hastalar ve Iklar
Rasim zdenrenin ilk yk kitab Hastalar ve Iklar, bir modern zaman tra-
jedisi olarak kar karmza. On be ayr yk, aslnda tek bir yknn paralar-
dr. ykler, yaanann anlatlmasndan ziyade yk kahramannn zihnindeki bir
sayklama gibidir. lk yk kitab olmasna ramen yazarn en airane ve en yet-
kin ykleriyle karlarz burada. Bireyin kendine ve tm evresine yabancla-
mas en youn ve somut ekliyle bu yklerde karmza kar. Yaananlarn ne-
redeyse hi birinin gerekliinden emin olamayz. yklerin kahraman, gemiini
ve geleceini anlamlandrma yetisinden yoksun, delilie doru hzla srklenmek-
tedir. Gnlk hayatn balaycl, ykler ilerledike onun hayatla ban glen-
dirmek yerine daha da zayflatmaktadr:
Aceleyle kalkar, lavaboya, banyoya koar, byk bir hzla tra takmlarn
hazrlar, bir yandan da elektrik ocana kk bir tas iine tra suyu koyar, ken-
disini handiyse yakalayacaklarm gibi, o ne byk bir hzla kahvaltsn yapar, ji-
leti yanaklarndan ylan slna benzeyen czrtlarla kaydrrd. Ve sokakta koar,
gazeteciden abucak bir gazete alr, en hzl giden bir arac yakalar, biner, iner,
denizi ap karya geer, oradan da baka karlara.. ve gn boyunca bitmek t-
kenmek bilmeyen bu yolculuun sonu ancak gece yars gelir ve ancak o zaman
baygn bir halde kendisini yataa atar, klar grnnceye kadar da soluk solua
uyurdu. Boynuna ilmiklenmi bir halatla grnmez, gcne kar konulamaz bir el,
bir uurumun kenarndan onu, bir inein memesinden st saarcasna aalara
doru eker, o anda artk evresinde yardmn umabilecei kimsenin kalmadn
da yeisle grrd. Artk paydos btn bunlara! Btn bunlara paydos artk! Ya-
amas iin bir mazeret aramaktan caymt, o koular, korkular, dler, -
yler tketmiti onu bktrmt. (s. 10)
224
Alntda da grld gibi kanksanm bir gnlk koturmacann insan t-

keten etkisine dair kahramanda birdenbire bir farkndalk olumutur. Bu kotur-
macay anlamlandramayan kahraman, hayatnda kkten bir deiiklik yapmak ni-
yetindedir. Fakat bu deiikliin ne olmas gerektiine dair bir fikri yoktur. Kotur-
macann balang noktas olan gnn ilk klar ve daha sonra gn boyu sren
aydnlk, kahramana azap verici bir hal verir. yklerde k hep olumsuz ve ac-
ya dair bir kavramdr: Gne domak zere. In krbalar birazdan srtmzda
olacak. (s. 25) diye dnr kahraman. Son derece huzursuzdur. Gemi, imdi
ve gelecek zihninde yava yava karmaya balar. Tam bir boluktadr: Bilme-
diim fakat hissettiim bir eyi anlamam gerekiyor. Ama altnda varlmn ezildii
o ey nedir? (s. 23) diye dnmektedir. Burada bir anlama ihtiyac vardr ama
tm yklerden sonra bile bu anlama ulaamaz ve kahraman sebepsiz korkmak-
tadr: Yorganlarma brnyorum, korku baucumda bekleyen bir glge. Varsam
kapya -biraz cesaret, cesaret Tanrm- varsam kapya: bir kocaman boluk, bir ra-
hat nefes (s. 28); fakat kapy aacak cesareti yoktur. Peki, nedendir hayatn so-
mut tarafndan bunca uzaklama, kendi iine ekilme, ksaca yaad her eye
yabanclama?
Kahraman, bir kenar mahalle delikanlsdr. yi niyetli bir hayat beceriksizi-
dir. Bir baltaya sap olamam ya da olabilecekken olmak istememitir. Hayatn ne-
fes aldrmayan koturmacas iinde o, birden komay brakm ve yapp ettikleri-
ne bir anlam bulma ihtiyac hissetmitir. Yabanclama, burada balar, yani kank-
samann bittii yerde. Yaad evre ve mevcut donanm maalesef bu anlam ih-
tiyacn karlayabilecek zellikte deildir. Yabanclamann balang noktalarn-
dan biri de kiinin lm dncesi ile tant yerdir. Kahraman, dedesinin ve ha-
lasnn lmyle bu tanma noktasna gelmitir: Bir yanda mezar talar diplerin-
den tutuurken, ben llerde, su kylarnda, tipilerin, klarn ulaamad bir yer-
ler zlemitim. (s. 110) Kahramann zledii bir eyler vardr; fakat bunlara nasl
ulaacan bilmemektedir ve zaten lmle snanma pek ok zlemi de anlamsz
klmaktadr. Zihninde yaad bunca karmaa en sonunda bir infilak noktasna
vardrr onu. Gerek mi hayal mi olduu anlalamayan bir srete, yaad yok-
sul mahalleyi kundaklar. Sonu, geree tam anlamyla bir yabanclamadr. Za-
man kavram, benlik kavram da bylece infilak etmitir: O, Ra! Ben buradaym.
Bir deliyim. Yangna bulam, yangnn dumanyla lekelenmi, ayalar kararm
elimi gizli bir karanlkta pyorum. Adsz bir yiidim ben (s. 126) diyerek yaban-
clamasnn son noktasn koyar.
Necip Tosun, bu yk kitabnda yabanclamann, batllama srecinde
mevcut deerlerinden uzaklaan toplumumuzun, dolaysyla bireyin modern ha-
yatn getirdii eyleme ile ba edemeyerek iine dt boluun sonucu ol-
duunu sylemektedir (Tosun 1996:17-19). Ancak bu, ykdeki veriler gz nn-
de bulundurulduunda fazlaca yerliletirilmi bir yorumdur. Burada karmza -
kan yabanclama daha evrensel, daha temel sebeplerin ortaya kard bir ya-
banclama gibi durmaktadr. Kiinin varoluunu anlamlandrma noktasndaki ye-
tersizlii, byle bir bunalm karmtr karmza.
225
DNCE / DENEME____________________________________________________________
zlme
zdenrenin yk maceras, Hastalar ve Iklardan sonra zlme ile de-
vam eder. Drt ykden oluur zlme: lnn Odalar, imdi ok Uzaklar-
da, Aile ve zlme. Bu yklerle birlikte zdenrenin yks, yerli bir nite-
lik kazanacaktr. lnn Odalar yks, hayattaki tek yakn babasnn ani l-
myle sarslan oulun hikyesidir. nceki ykde de olduu gibi lm yine uya-
rc/ uyandrc bir etki yapmtr. lm bu kadar yakndan idrak etme, kahrama-
n bir sre iin gnlk hayattan koparr ve yaama dair hassasiyetini artrr. Kii-
nin evresindeki fertler, yani aile, gnlk hayata dnmesinde ona yardmc olabile-
cek unsurlarken kahramann babasndan baka kimsesinin olmamas iini zorla-
trmakta ve olaana geri dnmesini engellemektedir. Bu da bir yabanclama ekli
olarak karmza kmaktadr. Fakat bu ykdeki kahramanmz nceki gibi deil-
dir. O, geirdii yalnzlk gecesinden sonra sabah kahvaltsn yapp iinin bana
dnerek bu ksa yabanclama macerasn salkl bir ekilde atlatr.
kinci ykmz imdi ok Uzaklarda, ailesinden belirsiz bir nedenle uzak-
ta olan, yalnz; ancak alkan kasaba delikanls Yakubun zgrln peindeki
hikyesidir. gveysi olarak girdii evden, zgr olmak iin eini de alarak ayrlr.
nce yakndaki baka bir eve tanr. Sonra ei hi istemedii halde ani bir karar-
la byk ehre gider. Kasaba delikanls drisin zgrlk konusundaki srar ok
anlalr deildir; fakat geni aile kltrne yabanclamaya balayan toplumu-
muzda aile byklerinin denetiminden mmkn olduunca uzakta olma ve kendi
bana ayakta kalabileceini ispatlama ihtiyac, bu davrann temeli kabul edile-
bilirse, burada aile ii deerlere yabanclama olgusundan bahsedebiliriz. yk-
nn sonunda dris, uruna, eine ac ektirmeyi de gze ald zgrlk sorgu-
lar; fakat kendi eitim seviyesine uygun bir dil kullanmaktan uzaktr: Yalnz tuhaf
bir ey vardr burada anlayamad, kiinin zgrl kendine zg tek bana bir
ey midir, yoksa ortaklaa bir duygu mudur? Yani bunun bakasyla paylalmas
olabilir mi? O zaman zgrln kendisi ortadan kalkmaz m? (s. 27)
zgrlk, modern zaman insannn bir ihtiyac olarak karmza ktna
gre Yakup, modern hayatn getirdikleriyle bir ekilde tanmtr; fakat bunlar
salkl bir ekilde anlamlandramad iin eliki iindedir. Geleneksel yaama
yabancdr ve byk kente gitmeyi ve orada yaamay hi istemeyen eini de
buna zorlad iin yani baka bir bireyi kendi istekleri dorultusunda davranmaya
ve yaamaya mecbur ettii iin peinden kotuu zgrle de yabancdr.
Modern hayatn etki ve gerekleriyle tanan bireyin, kendi zgrlne ko-
arken arkada brakt geni aileden arta kalanlarn dnyas Aile yksnde
karmza kar. Bir kenar mahallede eski evlerinde anne, iki dul gelin, oul, n-
c gelin ve sar-dilsiz kzlar birlikte yaamaktadr. Evdeki tek gen insan, bu
sar kzdr. O da byle olduu iin kalmtr evde. Yani kendi hr iradesi, daha
dorusu bir seim sonucu deil, mecburiyetten burada kalmak zorundadr. Hepsi
iten ie lm beklemektedirler. Gnler ve geceler ayn tekdzelikte geer. De-
ien tek ey, eskiyen evdir. Evle birlikte onlar da yalanmaktadr. Ayn ekilde
226
geen gecelerden deimeyen sabahlara uyanrlar. Evin ve gnlk yaayn bu

dzenliliini salayan evin dul olmayan kk gelinidir. Dolaysyla tek yaayan
odur aslnda. Geleneksel unsurlardan biri olan geni aileyi bu bir avu lm
bekleyen insan yaatmaktadr artk. Onlar bu halleriyle nceki ykde yaamn
peine dm olan Yakuba ve onu byle bir maceraya ynlendiren modern za-
man deerlerine fazlasyla yabancdrlar.
zlmedeki olaylar, grnte bir kenar mahalle ailesinin bota gezen
ocuu serseri Kerimin hayat hikyesi gibidir. Kerim, arkadalaryla bir cinayete
karr. Aslnda suu ileyen kendisi deildir; ancak su aleti olan bak ona aittir.
Bir sre evde saklanmas gerekir. Bu arada babas yan odada lm deinde
yatmaktadr. Kerim, babasyla yaad tm problemlere ramen, yine de onun-
la konumay dener. ocukluunda babas tarafndan devaml aalanm ve
tartaklanmtr. Babasnn en azndan lmek zereyken, ona biraz yaknlk gs-
tereceini ummaktadr. Ancak konumak iin babasnn yanna gittiinde o, ayn
souk, acmasz ve uzak tavrn yine gsterir. Kerim de onun bu olumsuzluu
karsnda geri adm atmaz ve ayn hayrsz, serseri evlat tavrn srdrr. Ke-
rim, bo gezmesine ve serseriliine ramen aslnda drst bir insandr. Babasnn
lmyle tutuklanmas ayn zamana denk gelir. Belki babasndan ve babasnn
pek de babalk etmeden, tavrlaryla ortaya kmasna sebebiyet verdii iin ken-
disinden bylece intikam almaktadr. Babasnn sevgisizlii ve annesinin uzakl
insanca bir yaaya giden mesafeyi fazlasyla uzatmtr ve aile, tam burada tm
derleyici, toplayc deerlerinden koparak paralanmaya balamtr.
zdenrenin ykleri buraya kadar ayn erevede ve gittike yerlilik zel-
likleri daha ar basarak bize ayn evre insannn, modernitenin dayatt yeni
deerlere uyum bunalmn gstermeye almaktadr. Bu durum, ok Sesli Bir
lm ve arplmlar isimli yk kitaplarnda da devam edecek ve her ykde
karmza kacak olan zmszlk Denize Alan Kap ile bir zm nerisine
uzanacaktr.
ok Sesli Bir lm
ok Sesli Bir lm, drt ykyle kar karmza: ok Sesli Bir lm, Sa-
bah Aral, Kan ve atma. Bu drt ykde, kynden kp zamanla kente
akmaya balayan insan topluluklarnn yaadklar bu yeni hayat tarzna uyum
problemleri ya da yabanclamalar dile getirilir. Ayrca kyden kopu ve kente
yerleerek orada tutunma abas ve bu srete deerlere bal kalma mcadelesi
de vurgulanan konulardandr. Bu drt ykden birincisi bir mezrada, ikincisi ky-
de, ncs ky ve kasabada, drdncs kentin varolarnda geer. Mezrasn-
dan kan ailenin yks, ky ve kasabadan geerek, varolarda devam etmek-
tedir. ykler ve kahramanlar farkldr; fakat bu, modern hayata kademe kademe
adapte olmaya alan Trk ailesinin dram gibidir.
227
DNCE / DENEME____________________________________________________________
ok Sesli Bir lm, ayn zamanda kitabn ilk yksnn addr. Kylere
ve kasabaya olduka uzak olan bir mezrada yaayan Kamberin, hasta babas-
n, bir at srtnda, lmeden nce kasabadaki doktora yetitirmeye almasnn
hikyesidir.
Bu ykde, kendileri iin karnlarn az ok doyurmaktan baka getirisi olma-
yan bir toprak parasnda yaamaya/ tutunmaya alan insanlarn skntlarn da
grrz. Tm zorluklara ramen oray brakmay dnmezler. Fakat burann ya-
am artlar en azndan hastalk iin ehre ulamay kolaylatrmtr.
Kitaptaki ikinci yk, Sabah Aral, bir jandarmay ldrmekle sulanan
Halilin ka hikyesidir. Halilin iki olu onu brakp gitmitir. Kendisi oullar iin
bir toprak parasn zorlukla temizlemi ve ilenebilir hale getirmitir; fakat oullar
farkl bir yaam tarzn semilerdir. Halil: Benden sonra ocuklarm burada daha
verimli bir yaamay srdrecek umuduyla uratm. Ama imdi anlyorum ki eksik
bir ey brakmm. Ne? Bilmiyorum. Ama braktm bu eksik ey olmasayd oul-
larm beni, seni, bu topra brakp kamayacaklard. Onlara veremediim ey
acaba nedir ki? Deien nedir ki? Bizim istediimiz eyleri mi istemiyor ocuklar-
mz? (s. 43) cmleleriyle kendi yaptklarn ve ocuklarnn davrann sorgular.
lk ykde aile, tm zorluklara ramen bir arada tutunabiliyorken, tutunma-
ya alyorken, ikinci ykde Halil, ciddi emeklerle at toprakta kalm, ama
oullar onu terk edip gitmitir. Yani bir nevi aile, yavaa zlmeye balamtr.
nc yk Kan ise kyde fazlaca topra olmayan bir ailenin yaam m-
cadelesidir. Oul ahin, babasnn yaptklaryla yetinmeyip ehre kaan bir ocuk-
tur. ehir, beenmedii bir yaam tarzndan kap snd yer olsa da bir sre
sonra rktr ahini. Bir otobste ofr yamakl yapt srada otobs ve do-
laysyla ehrin karmaasn terk ederek uzaktan grd ve kendine daha yakn
bulduu iftlie snmtr. Baba Zeynel, kendisine ait olmad halde emek vere-
rek at toprandan yol geeceini ve dolaysyla devletin onu toprandan ede-
ceini bilmesine ramen topran brakmak istemez. Direnmek gerektiini d-
nr. Oray amak iin cann diine takmtr ve kanyla baldr bu topraa. ahin
ise yle dnmez ve: -Yani bunca emeklerim, terim, etim, kanm heba m olsun
istiyorsun? Bize, hadi yallah, dediler diye uyuz bir kpek gibi ardmza bakmadan
ekip gidelim mi? diyen Zeynele ahin, -Heba olacak bir ey yok, sen u tala-
ra heba edilmi gzyle mi bakacaksn? Ta bunlar, kaya Dnyann neresine
gitsen bundan ounu bulabilirsin. Kimden istesen vermem demez (s. 66) szle-
riyle cevap verir.
Son iki yk, emek verdikleri topraklara bal kalan babalarn ve bu ba an-
layamayan, bu srara yabanc kalan ocuklarn hikyesidir. Son yk atmada,
kyl aile, nihayet ehre tanm ve varolarda yaamaktadr. Ailenin on sekiz
yandaki kz ermin, bir konfeksiyon atlyesinde alan sradan biridir. Baba-
sn fazla grmemektedir. Anne lnce kardei Mgeye ve ermine gz kulak
olmas iin halalar arlmtr. Sadk adl bir gencin ilgisini karlksz brakma-
228
yan ermin, bu genle flrt etmeye balar. ehre g ettii halde ahlaki deerle-
rine yabanclamam baba, kznn bu rahatln kaldramaz ve sonunda nce
Sadk, sonra ermini ldrmeye alrken kendisini de vurur. Aslnda ermin
nesli, ahlaki deerlere yabanclam bir nesildir.
arplmlar
Bu kitapta nceki yklerde karlatmz ve bundan sonraki yklerde de
iddetlenerek karmza kacak olan geleneksel ailenin paralanmas esnasnda
ortaya kan atmalar ilenir. Burada deerlerine sahip kmaya alan fakat
bu deerleri ocuklarna benimsetmekte hi de baarl olamam anne-babalarn
durumlar dile getirilir. Ayrca bolukta kalm, kaybettii ve kaybettiini bile fark
etmedii deerlerin yerine ne koyacan bilemeyen kiilerin etrafndaki olaylar
da anlatlr. Dolaysyla sonu ya delilikle biten buhranlarla mcadele etmek; ya da
lmle biten maceralara srklenmek olan erkek/ kz ocuklar arasnda uyum-
suzluklar ve atmalar yaanr. Kitaptaki be ykden bu savaa odaklan-
mtr. Arasat adl ykdeki Ejder, Isnmamt Sabah Daha adl ykdeki ayn
adl gen ve Ay Doarken Geceleri adl ykdeki Sultan, bahsettiimiz arayta-
ki ve bunalmdaki ocuklardr. Bu kuakta rastladmz, insani ve ahlaki deerle-
re en fazla yabanclam karakter ise Arasattaki Ejderdir. Ejderin bal olduu
hibir deer mefhumu yoktur. Sadece hazlarnn peinden koan bir gentir. Onun
iin ahlakszlk, ifal ettii kzn aabeylerinden ekinmesi gerektiini idrak etme-
sini engelleyecek kadar, normallemitir.
Buraya kadar zerinde durduumuz yklerde zdenrenin yabanclam
ya da yar yabanclam kahramanlarnn byk bir ksm ayn mahallede, kom-
u evlerde oturuyor gibidir. Hayat ykleri, yaay tarzlar birbirine benzer. Birbiri-
ne yakn bunalmlar ve kopular yaarlar. Anne-babann rol de aa yukar ayn-
dr. Baba, otoriter ve mesafeli; anne, nispeten anlayl ve efkatlidir. Fakat yaza-
rn yabanclamay bu tek ynl okuma ve yanstma tavr Denize Alan Kap y-
kleriyle deimeye balayacaktr. Dikkati eken bir dier konu da zdenrenin
imdiye kadar tm ayrntlaryla anlatt rme, kokuma, kavramlarn devam-
l hatrlatan trajik hayat paralarn sadece yanstmakla kalmas ve yklerinde bu
rme ve kokumaya herhangi bir zm nermemesidir. En temelde kendi in-
san tarafna yabanclaan bu kahramanlar ne yapmaldr? lk ykden balaya-
rak neredeyse tm yklerinde yazar, okuyucuyu sarsp brakmaktadr. Umut, ha-
yal, zlem, gzel bir sabah vakti, huzurlu bir gn ortas, sakin ve doymu bir ruh
bulmak mmkn deildir bu yklerde. Hepsi rahatsz edici, hepsi tedirgin, hepsi
fazlasyla huzursuz yklerdir bunlar. te tam bu noktada Denize Alan Kap ile
bir nefes alr okuyucu.
229
DNCE / DENEME____________________________________________________________
Denize Alan Kap

Denize Alan Kapda, deerlerinden uzaklama ve yozlama eklinde te-
zahr eden ve sonu delirmeye ya da lme varan yabanclamaya bir are ola-
rak tasavvuf karmza karlr yazar tarafndan. Bu kitaptaki tasavvufla ilgisi ol-
mayan yklerde bile bir rahatlama gze arpar. nceki yklerin kasvetli hava-
s dalmtr artk. Necip Tosun zdenren ile ilgili yapt aratrmada bu konu-
da unlar syler: Deniz kelimesinin tasavvuf jargonunda kendine zg anlamla-
r var. Mesela fenafillahn sembolik anlatm iin deniz, derya kelimelerine bavu-
rulur. Irmaklarn denize dkl ve denizde kaybolular insann Allahta kaybol-
ma srecine benzetilir. Kitaptaki ykler, henz, denizin iindeki adam anlatm-
yor. Denize doru giden, denize aralanan kapnn yklerini vermeye alyor.
(Tosun 1996: 44)
Bu yklerde ncekilerden farkl olarak yazar, insan ilikilerinde belirleyici ve
ynlendirici rol byk olan ak ile kar karmza. Ak da lme benzer bir et-
kiye sahiptir insann hayata baknn deimesinde. kisi de insan, gemiini ve
geleceini ve mevcut an yeni batan anlamlandrmaya iter. Gnlk dzen, kank-
sanm pek ok ey, ak ya da lm ile karlaan birey iin birdenbire imdiye ka-
dar olageldiklerinden farkl grnmeye balar. Bu bir tr uyan ya da farkndaln
art ya da sradan kabul edilen pek ok eye kar hassasiyet tasnn birden-
bire ykselivermesidir. Kitaptaki Seher Vaktinde Aman yksndeki kahramann
u cmleleri konuya aklk getirir: Ne tuhaft her ey, ne kadar uzaktayd. Yerdeki
eskimi kilim, zerinde oturduu minder, ykln atlam kapaklar krk d-
kk bir eylerdi. Bu kadn anas myd onun, bu adam babas myd? Ne tuhaf so-
rulard bunlar? Ne tuhaf biriydi kendisi. (s. 44) O, ismini bile bilmedii bir kza k
olmutur ve her gece onu grebilmek iin evinin karsndaki ay bahesine git-
mektedir. Grld gibi ak, kiinin anne-babasn, her gn grd ev eyasn
bile kendisine yabanc ve uzak klan bir etkiye sahiptir. Ksacas ak da lm gibi
yabanclamann balad noktalardan biridir. Bunu bir yere kadar olumlu bir ya-
banclama olarak kabul edebiliriz. Fakat anlamlandrma srecinin zmszle
doru yol olmas halinde sonu yine ilk yklerdeki gibi olacaktr. te bu noktada
bu yeniden anlamlandrma sreci iin yazar tasavvuf nerisiyle karmza kar.
Bu kitaptaki Sabahn Seher Vaktinde Aman, Bir Adam, Karlama, O
Zaman, t, teki ve ekirgeler adl ykler bu dorultuda yazlm ykler-
dir. Fakat zdenrenin de deindii gibi bu yklerin kahramanlar henz deni-
ze alan kapdadrlar, yani denize girememilerdir. Belki bu yzden bu yk kita-
bnn hemen arkasndan Kuyu isimli kitap gelir.
Kuyu
Denize Alan Kap ile birlikte bir yolculua balayan insan, imdi daha te-
sini aramaktadr. Hz. Yusuf kssasna gndermeler yaplarak kurgulanm bir me-
tinle karlarz Kuyuda. Kahramanmz Yusuf, bir yol gstericiye intisap niyetiyle
230
trenle yola kar; ancak bu konuda kararl bir insan olarak grmeyiz onu. Kuyuda-
ki kahraman Yusuf, yukarya doru bakar, grr, kuyudan kmak kendi elin-
dedir; fakat bu k iin gerekli kararllk yoktur onda. ntisap niyetiyle geldii bu
yerde bile tvbe etmeden nce gnah ilemekte saknca grmez. Bu onun kiilik
zelliidir. Youn bir temizlenme ihtiyac duyar. Yabanclama, bulunduu ana ka-
dar kendisi olarak ortaya koyduu her eye dorudur. Her ne kadar gnmzde
insann kendi kendisiyle bark yaamas, yaptklarndan pimanlk duymamas,
kendi i gcn kullanarak hayata kar her zaman gl durmas ne karlan
deerler ise de biz burada kiinin yanllarna dair pimanlk duymas, yani onla-
r olaan kabul etmekten karak onlara yabanclamasn olumlu bir yabancla-
ma olarak deerlendirebiliriz.
Yusuf tvbe etmeden nce unlar dnr: Demek ki, bir kere daha bu yan-
l ilemeyeceim diye kesin karar verdiimde, o yanltan dolay utan ve pi-
manlk duyduumda, o yanl ilememi saylyorum. Kimilerine gre byle bir
karar kk adam ii oluyor, byk adam ya da stn insan yanllarndan pi-
manlk duymayandr, yanllarnn stne basp geebilendir. Ama bu durum b-
brlenmeyi ar hale getirmekle bir deil mi? nk ilenmi olan bir yanl bir
topluluk iinde ileniyor ve o yanltan doan, doacak olan sonular herkesi bir
lde ilgilendiriyor ve zarara sokuyor, byle bir durumda insann bir banaym
gibi davranmas, baka herkesi inemi olmay tazammun etmiyor mu? yley-
se nasl olur da ben yaptm yanln zerine basp geebilirim denebilir ve by-
le bir eyi vicdan nasl kabullenebilir. (s. 99) Daha nce de deindiimiz gibi ya-
banclama, edebi metinlerde yazarn durduu yere gre yani hayat hangi k
noktasndan hareketle anlamlandrdna bal olarak farkl yzleriyle karmza
kmaktadr.
nceki yklerde karlatmz yabanclama eitlemeleri, gnmz top-
lum yapsnn genel kabullerine daha uygun bir ekilde yanstlrken, son iki kita-
bndaki yklerle zdenren, yabanclamann neye doru olduunu tespit eder-
ken, bizi kendi k noktalarmz sorgulamaya yneltmektedir. Son yk kitabn-
da yabanclama rahata tespit edilebilen bir izlektir, fakat kahramanmz Yusuf,
bu kayla ve temizlenme/ arnma ihtiyacyla modern toplumun gl/ baarl/
kendiyle uyumlu insan kabulne mi yoksa kendi zne/ kendine mi yabancla-
mtr? O, imdi kendinden kamay yayordu. Nasl baarabilirdi bunu? Byle
bir ey yaplabilir miydi? Aslnda kendinden kamak isteye isteye buraya, bu im-
di neresi olduunu bilmedii yere gelmi deil miydi? // Sonunda kuyuya da
dmt ite, daha dorusu iine dt anaforu kuyu diye biliyordu, belki de
lamd oras (s. 63-65) diye dnen Yusufu yabanclamann neresinde de-
erlendirmek gerekir? Bu durum bir soru iareti olarak bizim algmza braklm-
tr sanrm. Denize Alan Kap ve Kuyu ykleriyle devam eden bu tasavvufa y-
neli sreci Hrt adl yk kitabyla bir sonraki kitap olan Anszn Yola kmaka
kadar kesintiye urar.
231
DNCE / DENEME____________________________________________________________
Hrt
Hrtdaki yklerin hepsinde kadn kahramanlar kar karmza. Bundan
nce genellikle erkek kahramanlara younlaan zdenren, belki bu eksii fark
ettii iin byle bir seim yapmtr. Elbette deien tek ey kahramanlarn cinsi-
yeti deildir. Denize Alan Kap ile balayarak yk kahramanlarnn ait olduu
evrenin ya da baka bir ifadeyle toplumsal snfn da deimeye baladn gz-
lemleriz. zdenrenin yabanclaan kahramanlar, Hrtya uzanan srete bir
eli yada bir eli balda geim sknts nedir bilmezken, ilerindeki sebebi belirsiz
boluktan dolay ne edeceini, hayata nasl tutunacan bilemeyen kk bur-
juva kahramanlar deillerdir. Hlbuki yabanclama sz konusu olduunda pek
oumuzun aklna, belli bir ekonomik seviyede hayatn rahat ekilde devam et-
tirebiliyorken, birdenbire bir anlamszlk-amaszlk-sonusuzluk buhranyla kv-
ranmaya balayan Ouz Atayn kahramanlar gelir. zdenrenin kahramanlar
ise bu noktaya kyden kente doru ilerleyen bir dorultuda zaman iinde gelmi-
lerdir. Bu adan bu ykler, toplumumuzda yabanclama probleminin geirdii
safhalar anlamada ve deerlendirmede belki daha salkl veriler ortaya koyar.
zdenrenin kahramanlar balangta hayatn tamamen iinde, hayatta kalma,
karnn doyurma mcadelesi veren ky, kenar mahalle-varo insanlardr. Yukar-
da deindiimiz noktaya varmalar uzun zaman alr. Deerlerine bal anne-baba
ile bu deerleri benimsetmeyi baaramadklar sonraki kuak atmas da yoktur
artk. Bu deerleri, bolukta kalan insana bir hayata tutunma yolu olarak sunacak
kimse kalmamtr evrede. Hrtnn kadn kahramanlar yalnz, umutsuz, kor-
ku dolu, tedirgindirler. Deerler kaybedilmi, deerlere sahip kma konusunda-
ki kuak atmas sona ermitir. Aslnda bir nevi sava/ atma kiinin i dnya-
sna tanmtr. Grnrde belli bal, ok da geerli sebepleri olmayan intihar-
lar, sonu delirmeye varan bunalmlar, kalar ile su yzne kar bu i dnya sa-
vanda.
Hrt adl ykde, orta yal bir adamla evlilik d ilikiye giren gen bir k-
zn sonradan piman olmas, bunu onuruna yedirememesi ve sonunda intihar et-
mesi anlatlr. Gen kz hayata balayacak bir deerler sistemi mevcut deildir.
evresinden bu mesele ile ilgili herhangi bir knama/ eletiri gibi olumsuz bir tu-
tumla da karlamamtr. Sadece yaptklar onuruna dokunduu iin byle bir
son seer kendine.
Mevsim Sonu, zengin bir ailenin d grn kadnl ile ilgili tm imknlar
sunduu, ltl bir hayat yaayan bir gen kzn, sonu nce ailesini terk etmeye
sonra akln yitirmeye uzayan yksdr. Yazar bu gen kz u cmlelerle tantr:
Birisi sanki onu durulua ve duru olmaya aryordu. Birdenbire yreinin derin-
liklerinde o, kendisinin buna zaten hazr bulunduunu duyumsad. O, zaten du-
ruydu; payetlerin, incik boncuklarn altnda o duruluu grebilmek zor olabilirdi,
ama bu, o duruluk yok demek deildi. (s. 24) Fakat gen kz o iindeki durulua
ulamann yolunu bilmemektedir ve ona yol gsterecek kimse de yoktur evresin-
de: Nereye gideceini bilmeden kendini oradan oraya att. Mevsim sonu kentinin
232
ke bucan arnlad. nar aalarnn dklen yapraklar stnde pabular-

n srterek kan hrtlar dinledi. Kitap dkknlarnn vitrinlerini seyretti. Baz
kitaplar satn ald Gene sokaklara kotu. ki imek ona zevk verseydi kesin bir
ayya olup kacan duyumsuyordu nk ne yaptn bilmiyordu. Kimden
ne isteyeceini de bilmiyordu. (s. 25) Kzn yalnzl ve aresizlii bu cmlelerle
zetlenir. Kz sonunda istedii yolu bulamayacaktr; ancak kendisini bolua atan,
anlamszlkla savanda onu yalnz brakan evreyi terk edecek, akln yitirmeyle
sonulanan yolculua kacaktr.
Boluktaki Duru adl yknn kahraman olan orta yal kadn, Mevsim
Sonundaki gen kzn muhtemelen ya biraz ilerlediinde geldii noktadadr.
Uzun bir yolculua kmak zere tren istasyonunda beklemektedir. O ana kadar
yaadklar gelir aklna. Aniden ve pek de fazla dnmeden evlenivermitir; an-
cak evliliinin ikinci gnnde bkm ve piman olmutur. Olduka zengindir, ok
rahat bir hayat vardr. Evliliini bir ekilde uzun sre devam ettirmeyi baarr. Bir
ocuu olmu, ama hemen lmtr. Belki bu zamana kadar bir ekilde devam
ettirdii hayatna, lm btn hzyla girmitir: O dnce ilk ne zaman kafasn-
da zonklad, bilmiyordu: lm dncesi: lm dnmeye balad. Hayr, ken-
dini ldrmeyi deil, lmn kendisini. Her acdan sonra kendini sokaklara vur-
du, her defasnda ayn yanl yineledi Aslnda ne yapacan bilmiyordu, hibir
zaman da bilmedi. lm bolukta sallanyordu. (s. 55) Evet, lm bolukta sal-
lanmaktadr, nk onu anlamlandrmasna yardm edecek bir inan ya da dn-
ce sistemi zihninde yer etmemitir. Onun da sonu nceki yknn kahraman gibi
akln yitirmek olur.
Hrt yklerinin kahramanlar, genellikle yetitikleri ya da karlatklar
evrenin etkisiyle/ ynlendirmesiyle kadnlk rollerine yabanclaan, zlen ve
dalan aile mefhumuna bal olarak bu yap iindeki hayati nemini yitirerek bo-
lua savrulmu kadnlardr. Bu da onlar derin bir yalnzla, umutsuzlua, zm-
szle iter. ntihar ederek, delirerek ya da kaarak kendilerince bir zme gi-
derler. zdenren, burada da sergiledii bu trajik hayat paracklarna bir zm
nerisi sunmayarak sadece gzlemlediklerini aktarmakla yetinmitir.
Anszn Yola kmak

Hrt ile ara verdii tasavvuf almna zdenren, Anszn Yola kmak
adl yk kitabyla geri dner. Denize Alan Kap ile balam olan i yolculuk
Kuyu ve Anszn Yola kmak yklerinin bir ksmnda klan gerek yolculuklar-
la da desteklenerek devam etmektedir. lk iki kitapta Denize Alan Kapdan de-
nize doru bakan, bazen vazgeip geri dnen mtereddit kahramanlar bu son ki-
tapta artk kendilerini denize brakmlardr. Fakat deniz yine de zaman zaman
kahramanlar yoran dalgalar ile kar karmza. Bu da nihayetinde bir yolculuktur
ve her yolculuk, allagelenden, gnlk balardan kopu olduu iin zordur. Kah-
ramanlarmz bu yklerde tasavvufi halleri tecrbe eder gibidir. ykler gerek-
233
DNCE / DENEME____________________________________________________________
lik duygusunu zedelemeyecek ekilde balar ve gereklik duygusundan yavaa

uzaklaarak bir sembol dnyasnn iine gmlr. Bu yklerde karmza kan,
geree yabanclamadr. Cezbe halindeki insann zihninde tecrbe edebilece-
i paralarla karlarz.
Kahramann macerasn izlemeyi ve anlamay zorlatran ksmlardr bun-
lar. Olaylarn zihinde mi yoksa bir gereklik zemininde mi yaand bazen an-
lalmaz. Gnaha meyletme, pimanlk, ardndan inanca snarak sknete geri
dn eklinde bir aktr bu. Bu noktada daha nce de karmza kan sorular-
la karlarz. Tasavvuf eilimi ve sonuta tecrbe edilenler yabanclamann ne-
resindedir? Geree ya da sradanlam gnlk yaama uzak olan ya da bu iki-
sinden farkl bir yerde duran i ve d yolculuklar yabanclama kavram iinde mi
yer alacaktr? Daha ilgin olan ise tasavvufun kendi erevesinde yabanclama-
y ele al eklidir. slam tasavvuf anlayna gre insan znden/ yaratcdan ko-
parlp dnyaya gnderilmesiyle aslna, gerek mahiyetine uzak dmtr. Dn-
ya hayat, kendi zne geri dnmek iin yaplan bir yolculuktur. Hayat devam et-
tii srece kii dinmeyen bir zlemle devaml bir araytadr. Aslna uzak dt
iin hayat sresi iinde ya da en kt ihtimalle ld zaman yaratcya ulanca-
ya kadar srekli bir huzursuzlukla kvranacaktr. Bu anlaya gre insan doduu
anda, dnyaya geldii anda yabanclama balamtr. Yabanclama sresi uza-
dka insanolu huzursuzluu gittike daha iddetli bir ekilde tecrbe edecektir.
Bunun tek aresi de aslna geri dnmek iin bir i yolculua kmaktr. Tasavvuf bu
i yolculuun basamaklarn belirlemi ve yol gsteren bir rehber vastasyla kiiyi
yolculukta yalnz kalmaktan korumutur. Tasavvufun yabancs dnya hayat ve
insan bu hayata balayan her eydir. Yabanclamann farkllaan yzleri bizi bir
defa daha k noktamz zerinde dnmeye ynlendirmektedir.
Toz
Hrtnn devam gibidir Toz. Hrtda anlamszlk-baszlk-amaszlk
anaforunda savrulup duran kadn kahramanlar, ya delilie ya intihara komu-
lardr. Toz yklerinin bir ksm, Hrtnn gerek algs bozulmu kahramanlar-
nn sayklamalar gibidir. Bu ykler, kolay izlenebilir trajik hayat paralar sunmaz
okuyucuya. Hepsi takip edilmesi ciddi emek gerektiren, zor metinlerdir. Kent ya-
amnn kalabal, insan oradan oraya savuran hz, bazen insana ayr ve zel
bir varlk olduunu unutturan, farkllklar silen dayatmas neredeyse her hikyede
karmza kar: Bir kent. Kaybolmuluk. Kalabalklar. Yollarn bin paraya ayrl-
d alan. Oteller. Bir otel. Bir at aral Cevapsz braklmlnn orta yerinde
duruyor. eriye kimseler giremiyor. (s. 21)
Bu karmaada bazen annesiz, bazen babasz, bazen tamamen yalnz kal-
m, bazen de terk edilmi kadn kahramanlar bu terk edilmilikleri iinde ayakta
kalmaya abalarken, ne olacan umursamaz bir halde ya da umursama yetisini
zaten kaybetmi olarak delilik snrn oktan am bir ekilde karlar bizi. Olan-
234
larn nereye kadar kahramann i dnyasnda ve ne zaman gerek hayatta tecr-

be edildiini kestirmek ok gtr. Bu bir ekilde terk edilmi ya da yalnzl se-
mi kadnlar, hayat anlamlandrmalarn salayacak olan ak aramaktadrlar. O
yzden ak, akn k ve var noktasn anlamalar gerekmektedir. Buradaki
bir ksm olaylar bitmek tkenmek bilmeyen i konumalaryla/ sayklamalaryla
Hastalar ve Iklardaki kahramana benzerler.
mknsz ykler
Burada, mknsz ykler kitabndaki, yabanclamann az da olsa yaand-
, on iki yk zerinde duracaz. Bu on iki yk unlar: Kel Satc ile olak Ber-
ber, Kr Kemanc, Derinlerdeki Oyun, Ba, Ex, Palyao, Uluma, cn
Yreine Saplanan Kama, Taverna Kapsnn nnde, Iklar Snnce, Bo
Sokak ve Metal Yoku.
Kel Satc ile olak Berber yksndeki iki kahramann ok sk bir dost-
luklar vardr. Dzenli ve yolunda giden bir ileri olmasna ramen; Kel Satcnn
bir gn olak Berberi, anlattklar ile batan kararak sra d bir ie balama-
lar ile yaamlar deiir. Gemilerini, ekmek yedikleri ii unutup farkl bir heves
uruna gemilerinden vazgeerler. olak Berber, telin stnde mterilerini t-
ra ederken, Kel Satc da piyano alp, zurna flemektedir. Her ey tam da yo-
lunda giderken, Kel Satcnn zurnasn flemeyi brakmas ve olak Berber ile
son mterinin telin zerinden aaya doru dmeye balamalaryla bu hayal-
leri sona eriyor.
Kel Satcnn flemeyi durdurmasndaki neden ise, birden aklna Cila Fab-
rikasnn gelmesidir. Cila Fabrikas, simge bir deerdir. Yani Kel Satcnn gemi-
idir ve ait olduu eydir. Oysa bir anda nl olmann istei ile her eyi unutmu
ve yabancs olduklar bir ii yapmaya kalkmlardr. Bundan dolay da moderni-
tenin uurumundan her ne kadar zurnasn fleyerek kurtulmaya, arkadan kur-
tarmaya alsa da olak Berber ve mterisinin dmelerini engelleyememitir.
Durdurmaya abaladka, tekiler dyor ve bu oyun bylece sonsuza kadar s-
rp gitmektedir.
Kr Kemanc hikyesinde ise ihtiyar bak bileyicisinin Kr Kemancnn
mterisinden nasiplenerek yaamlarn idame ettirmeleri sz konusudur. Gele-
neksel kltrmzn birer paralar olan Kr Kemanc ile Bak Bileyicisi, yap-
tklar iten, kendisi olduklar eyden uzaklamay isterler. Kklerinden, kendile-
rini var eden evreden uzaklaarak bir sirkte insanlar mest etmenin hayalini ku-
rarlar. Bak Bileyicisinin krndan ve kard kvlcmlarn uultusu ile Kr
Kemancnn, Malatyal Fahrinin Sar Kurdelem arksnn nameleri tm ehre
yaylarak ortadan siliniyor. Artk toplumsal hafzamzn birer paralar olan unsur-
lar ortadan kalkmtr. Kr Kemanc ile Bak Bileyicisi, bir uultunun ve namenin
seslerinin iinde yetimilerdir.
235
DNCE / DENEME____________________________________________________________
Derinlerdeki Oyun yksnde, kasabadan kente gelen saf, bozulmam,

kirlenmemi bir kahraman kar karmza. kt denen adamlar duymu,
ama nasl kt yaptklar konusunda herhangi bir fikri bulunmayan yknn
kahraman, sonunda tesadfen bunlarla karlar ve maalesef farknda olmadan
onlarn oyununa gelerek aldanm olur. Kendisi iin bir servet olan elli liray kap-
trm ve karlnda ancak firkete, toka veya balon gibi vr zvr eyler almtr.
Kahraman, o kadar iyi niyetlidir ki, kazand eyleri -kk olsalar da- daha nce
kaybedenlere datarak onlarn zararlarn telafi etmeye alr. Ta ki elindekileri
datt kiilerin de ktnn kumpas olduklarn anlayncaya kadar. Henz
modernitenin dilileri arasndaki paralanmam kiilii temsil eden kasabal yk
kahramannn, bir bakma moderniteyle karlamas sz konusudur. Yani derin-
lerdeki oyun, kaybettiklerimiz ile hl sahip olduklarmzn bir arada yaanmasdr.
Yazar, Ba yksnde, mahremiyet alanyla aleniyetin birbirine kart,
zel olann kalmad, kiilii paralanm insanlarn aresizce rpnd moder-
nizm ukurundaki gerekliklerini dile getirmektedir. nsan hayatna deerin kalma-
d, umarszca insan yaamna son verebilmenin normallemesindeki arpkl
gzler nne serer. Bu durum, ba ezilmi veya ba yerinde; ancak kalbi oyul-
mu, duygusuz, makinelemi, yabanclam bir insan portresi ve realitesidir.
Yazar, hemirenin hastaya kulland Ex kelimesini, bu hikyesine ad ola-
rak verir. Yabanc kelimelerin, yabanclamaya olan merakn gnlk hayatmza
nasl yansdn zetler nitelikte olan bir hikyedir. Ann sadece fotorafn e-
kip sunmakla yetinmi yazar. Yani yazar burada Nasl istiyorsanz, ylece tepki
verin. Karar sizindir der gibidir.
zdenren, Palyao yksnde toplumumuzun yaad evreye, gele-
neklere yabanclamasn dile getirmenin tesinde feryat koparmakta ve adeta
bunlara isyan etmektedir. Ylba gecesi Noel Baba adyla krmz beyaz giysileri
ve koyun ynnden sakallaryla kaplar alan palyaolara olan sitemini dile geti-
rir. Kuytularda yaknanlarn, bu kska karsnda suspus olmalarna ldrr yazar.
Acemi sarholar, serseri taklmak isteyen aile ocuklar, ipini koparm kenarl-
lar, topu birden, bir arada, bir aknlar topluluu halinde yerlere serilerek, hava-
ya srayarak baryor, kfrler savuruyor, mtecaviz grltlerle zplayp duru-
yorlar. (s. 31) zdenren, adeta gnmz Avrupasnda -veya genel olarak Hris-
tiyan dnyasnda- yaananlarn bizde nasl yoz bir ekilde yaanldn anlatma-
ya alr. Bize ait olmayan yaarken dtmz komik durumlar, kendi deer-
lerimize yabanclamalar anlatlmaktadr. Bu konuda sarholar bile acemilik ek-
mektedirler.
Ulumada bir kamyon tarafndan drt aya ezilen kpek yavrusunun en
yardmseverler tarafndan bile sadece kaldrma ekilerek kaderine mahkm edi-
lii anlatlr. cn Yreine Saplanan Kamada yazar bir zamanlar anaerkil d-
nemin yaand, mert, cesur kadnlarmza kar son iki yzylda deien yoz
zihniyete dikkati eker. Bir zamanlar ayrlmaz bir paras olduu, dosta yaad-
doaya kar zne yabanclaan insann verdii onarlmaz tahribattan muz-
236
darip olur. Bir orman boluunun kenarnda yolculara tm safl ve cmertlii ile
sofrasn aan kadnn katledilerek soyulmasnn travmasn yaar. Bu da yetmez-
mi gibi maktuln eyalarnn bile ailesine para karl satlmak istenmesine a-
hit olur. Maktuln babas, katilleri uyurken yakalamasna karn kendilerine savun-
ma pay brakp ylece ldrr onlar. Baba, mertliin simge deeridir. O henz
yabanclamamtr. zdenren burada sahip olduumuz deerler her ne kadar
tahrip edilmi olsa da, asla yok olmayacana olan inancn dile getirir.
Yazar, Taverna Kapsnn nnde yksnde zerinde bir ulla tavernaya
girmek isteyen adama, taverna sahiplerinin, giydii uldan dolay izin vermeyi-
lerini dile getirir. ayet o ulla ieri girerse, mterilerin de ul elbise giymek iste-
yeceini; fakat aslnda istemediklerini, kendilerini bask altnda hissettiklerini vur-
gularlar. Tavernann sahibi, ul giyen adama; ancak don gmlek ieriye girebile-
ceini syler. Oysa adam, herkese benzemek istememekte, kendi rengini, kiilii-
ni koruma gayesi ierisindedir. Beni niye kendilerine benzetmeye zorluyorlar ki?
diye isyan etmektedir.
Iklar Snnce yksnde ok farkl bir gereklii gn yzne karr ya-
zar. Doaya sonradan eklenen yapay rtnn, aksesuarlarn sadece mevcut olan
z, parltl bir ekilde rttn ve bizleri ona yabanclatrdn gzler nne
serer. Iklar birden kesilir ve ilk ok: her ey birden kararr, ne yn kalr, ne yn
duygusu... Darda ay vardr, fakat onun mevcut olduu unutulmutur: im-
di yeniden fark edilmeye balar. Dahas zaman fark edilir hale gelir, zerimizde-
ki etkisi grlr olur. Oysa i elektrik nn altnda zaman, bir saatin ileyiine
mahkm edilmiti: imdi o da zincirinden boandrlmtr. (s. 69) Karanln do-
al olarak bulunduu bir yerde, yapay kla elde edilmi aydnlkta grnenden
daha ok eyin grlebildiini dikkatlere sunar yazar. Gerekin sonradan eklenen
yal(b)anc parlaklklarla aa karlamayacan, ona ancak z, karanlk dahi
olsa kendi doallyla ulalabileceini vurgular.
Bo Sokakta gnmzn duyarszlatrlan ve yabanclatrlan insannn
hayat anlatlr. Grdklerini muhakeme etme kabiliyetinden yoksun gnmz in-
san, gazetenin sayfalarn vurdumduymaz bir havayla evirebilir, fotoraflara seri
nazarlar atfedebilir. Cinayetler ilenmi, bankalar soyulmu ve siyasetiler iktisadi
durum zerine grlerini dile getirmitir... Bunlarn hibirinin anlam yoktur onlar
iin. Ne gemi, ne de gelecek umurlarndadr. Onlar, sadece an kurtarma der-
dindedirler. nk onlar bu kadar her eye yabanclamlardr.
Metal Yokuta yazar, metalden bir kent izer. Buras her eyin bir metal
sertliinde ve duygusuzluunda olduu yabanc bir kenttir. Tan, topran, aha-
bn yumuaklna kar, insann tylerini diken diken eden bir soukluk, bir rper-
tidir. Kk boyac bir ocuun, kllar elik telekten frasn gcrdatarak metal
ayakkablara srtmeye balamas, yazara bir kez daha metal bir kentte yaad-
n hatrlatyor. Kck yoksul ocuklarn o iler actan durumlarn bile kanksa-
m metalden kalbe sahip insanlarn yaad bir mekn. Buras ayrca zaman za-
man insanlklarn, zlerini hatrlayan insanlarn olduu bir kenttir.
237
DNCE / DENEME____________________________________________________________
Sonu
Acaba yabanclama zerine sylenen onca eyden sonra u sonuca var-
mak mmkn mdr? Yabanclama insann varoluunu bir ekilde, herhangi bir
yolla anlamlandramamas durumunda iine dt kmaz mdr? Varoluunu
herhangi bir ekilde anlamlandrabilmek, yabanclamay ortadan kaldrr m? Ya
da insan, varoluunu belli deerler erevesinde mi anlamlandrmak zorundadr?
Yabanclamaya dair karmza kan farkl k noktalarn badatrmak adna
yabanclamann farkl yzlerinin ortaya koyduu farkl sonular deerlendirildi-
inde acaba bazen olumlu bir yabanclama eklinden bahsedilebilir mi? Kiinin
gnlk ve olaan olan farkl ekillerde okumay baarmas acaba bir yabancla-
ma mdr? Bu sorularn cevaplar yazmzn zm bulmay amalad mesele-
ler olmad iin cevaplar okuyucuya braklmtr. Burada yazlmasnn nedeni ise
zdenren yklerinin ilk ykden bugne doru yaplan okumasnda okuyucu-
nun karlat farkl yabanclama biimlerinin dndrdkleridir.
Rasim zdenrenin ilk yk kitabndan balayarak son kitabna kadar de-
vam eden yabanclama eksenli bu aratrmada, toplumumuzun kyden kente
uzanan modernleme macerasnda yabanclamay farkl ekillerde tecrbe et-
tiini tespit etmek zor deildir. zdenrenin kahramanlar en bata daha evren-
sel bir erevede, varoluunu anlamlandrma konusunda baarl olamamalar y-
znden delilikle sonulanan bir yabanclamayla karlar karmza. Hastalar ve
Iklar, ondan sonra yazlan yk kitabnda zlme, ok Sesli Bir lm, ar-
plmlar, kyden kasabaya, oradan bykehrin varolarna doru ge bala-
yan topluluklarn yaad deer bunalmyla kar karya kalrz.
Yabanclama, burada tamamen yerli bir boyut kazanmtr. Bu srete ge-
ni aile yava yava zlmeye balar. Geni aileden arta kalanlar, bir zamanlar
hep birlikte yaadklar imdi onlarla birlikte yalanan evde, ev ile birlikte lm
beklemektedir. Ailedeki bu zlme, beraberinde, kendileri ahlaki ve insani deer-
lere nispeten bal saylabilecek kuan kendinden sonraki kuaa bu deerleri
aktaramamas neticesini getirir. Bylece en evrensel ahlaki deerlere bile yaban-
clam, zaman zaman canavarlaan bir nesille karlarz. Bahsettiimiz bu y-
kler, genellikle bu yabanclama deneyimini geim sknts ile ayn anda tecr-
be eden bir nesli anlatr. Alabildiine kasvetli bir havada yazlm, yazarn herhan-
gi bir zm nerisini gndeme getirmedii yklerdir bunlar.
Denize Alan Kap, daha nce de belirttiimiz gibi bu karamsar ve zm-
sz tablodan sonra denizle sembolize edilen tasavvufa bir kap aarken; ayn za-
manda bir zm de nermektedir ve belki bu yzden biraz sakinlemi, nispeten
huzurlu kahramanlaryla dikkatimizi ekerler. nceki yklerde kiilerin hayata,
gnlk dzene yabanclamasn tetikleyen lme, -burada- benzer bir etki uyan-
dran ak eklenir. Kuyu, nceki yk kitabnda balayan i yolculuun devamdr.
Ama kahraman hl Denize Alan Kapdan geerek kendini denizin serin sula-
rna brakmamtr.
238
Hrt yklerine geldiimizde deerlerine sahip kmaya alan nesil ile

bu deerlere yabanclaan nesil atmas sona ermitir. Bykehirde yaayan
ve maddi sknty pek tanmayan, modernlemeye uyum salam kk burju-
va kahramanlar vardr artk. Bu yklerin dier bir zellii de hepsinin kahraman-
nn kadn olmasdr. evrelerinin onlara rahat yaama konusunda pek ok imkn
sunmasna ramen onlar byk bir anlamszlk ve bolukta rpnp durmaktadr-
lar. Onlarn bu susuzluunu giderecek herhangi bir deer sistemi onlar kuatma-
maktadr. Bu yzden fazlasyla yalnz ve korku doludurlar. Ailenin zlp para-
lanmasyla da uyum salamalar gereken bir anne rol kalmadndan uzun yol-
culuklara kp, bitkin drp uyuturan i savalara girmekten, intihar bir -
zm olarak semekten ekinmezler. Yabanclama, burada, kadn kimliine kar-
ortaya kar.
Anszn Yola kmak, Denize Alan Kap ve Kuyu yklerinin devamdr.
Bu yklerde tasavvufi halleri tecrbe eden ve bylece zaman zaman gereklik
duygusuna yabanclaan kahramanlarla karlarz. Bu yabanclama kiiyi ken-
di zne yaknlatran bir mahiyet kazanr. sava devam etmektedir, ancak bu
sava nefse kardr ve kii yaratcya yaknl nispetinde bu bunalm bir i huzu-
ra dntrmenin yolunu bulmutur.
Toz ise Hrt adl kitabn devam kabul edilebilir. Hrtnn deliliin snrlar-
n geen kadn kahramanlarnn sayklamalar gibidir yklerin baz ksmlar. Bu
yklerdeki kadnlar, bir ekilde yalnz kalm/ braklm, terk edilmi, kentin ka-
labalk ve karmaas iinde kendilerini zel hissetmelerini salayacak tek eyin/
akn peinde yitip gitmi kadnlardr. Gereklik duygusuna yabanclam olma-
lar dolaysyla Hastalar ve Iklarn kahramanna benzerler en ok.
Yabanclama problemine zdenrenin sunduu bu zm, yazarn k
noktas ve hayat anlamlandrma konusunda yapt seimle alakaldr. En ba-
ta da sylediimiz gibi yabanclama, modern hayat tarznn ortaya koyduu bir
problemden ok, kiinin varoluunu anlamlandrma srecinde karlat daha
evrensel bir problemdir. Dolaysyla anlamna ve zmne dair ortaya konacak
her ey sbjektif bir mahiyet tayacaktr.
KAYNAKA
AIR, Ahmet (2008), Yabanclama ve 1980 Sonras Trk Hikyecilii,
Hikyenin Bugn Bugnn Hikyesi -80 Sonras Trk Hikyesi Sempozyumu-,
stanbul: mraniye Belediyesi Y.
BUDAK, Seluk (2000), Psikoloji Szl, Ankara: Bilim ve Sanat Y.
CEVZC, Ahmet (1999), Felsefe Szl, stanbul: Paradigma Y.
ERTOY, Muhammet (2007), Yabanclama/ Kader mi Tercih mi?, Ankara:
Lotus Y.
239
DNCE / DENEME____________________________________________________________
ERZ, A. Salih-AKSAKAL, Kahraman (1984), Trke Szlk, stanbul: a-

mil Yaynevi.
FROLOV, van (1991), Felsefe Szl, ev.: Aziz allar, stanbul: Cem
Yaynevi.
TOSUN, Necip (1996), Trk ykclnde Rasim zdenren, stanbul: z
Yaynclk.
TDK (1988), Trke Szlk 2, Ankara: Trk Dil Kurumu Y.
240
RASM ZDENREN ANLATISINDA

NSAN VE MEKN ALGISI
DEM POLAT
Giri
Trk dnde hayatndaki tarih, siys ve sosyolojik deimeler, merkezi
yapya insan konulduunda, edeb ve sanatsal alglama eklinin zorunlu dinamik-
lerini belirler. zellikle bu dinamikler edeb esere yansy biimini oluturan te-
mel yap talardr. Bu nedenle toplum bir deiim geiriyorsa; bunu yakalayabi-
len sanatkr iin edeb eser ve deiim arasnda tutarl bir gereklik balants da
olmas mecburidir. Dolaysyla deiim, modernleme aamas olarak tanmlanan
toplumsal srete sadece yaln bir kronolojik tarih malumat deildir. Aksine oku
(plralist) bak asyla edeb etkinliin her bakmdan siyasal ve sosyal hayattan
ald tesir asndan zmlenmeye muhta durumdadr. te toplumun geirdi-
i bu dnm d dnyaya ilikin geeklik payesiyle aktarabilmek balamnda,
bir dnce adam ve yk ustas Rasim zdenrenden bahsettiimizde, edeb
esere ynelik derinlikli ayrtrma ve zmlemenin gerekli olduu bir yaznsallk
olgusu ile karlamaktayz. Ayn zamanda sz konusu deiim olgusu bakmn-
dan zdenren anlatsnda, ahsi tecrbenin ve yerli olann duyumsanp evrensel
olana gtrld bir srecin dikkate alnmasyla, sanatkrdaki insan ve mekn
gibi teknik unsurlarn orijinal bir gereklik erevesinde nasl alglandna ilikin
birtakm izlekleri genileterek sorunsallatrmak, nemli bir kritik srecini berabe-
rinde getirecektir.
1950li yllara kadar Trk hikye ve romannn genel temasn arlkl ola-
rak batlama problemi ve mevcut dzenin sorgulanmas oluturmutur. zellikle
1950den sonra resmi ideoloji ve pozitivist bir tarih alglamasnn gdmndeki ay-
dn ve romanclar, batlamann grng alanndan kayp, siyasal iktidarn meru-
luk dayanaklarna ve hzl sanayilemenin bir sonucu olarak gzlemlenen snfsal
ve sosyal yap etmenlerine ynelip, bu olgularn izini srmlerdir. Bu balamda
Cumhuriyet dneminde, aydnlar, yrrlkteki ideolojik sylem erevesinde top-
lumsal olaylara bakyor, bu sylem nda tanyor ve tanmlyorlard. zellikle
Anadolu insanna yeterince inmeyen bu alglama biimi, toplumcu gerekilik ola-
241
DNCE / DENEME____________________________________________________________
rak bilinen bir anlatm olanayla birleerek bazen tatmin edici, ama ou zaman
da insan gereini yeterince yanstmayan bir sluba dnmtr. Tara insan-
na ynelik bak farkll olarak oluan bu durum, Sabahattin Ali, Orhan Kemal,
Fakir Baykurt ve Yaar Kemal gibi anlatclarda, toplumcu gerekilik akm ola-
rak fazlasyla roman sanatnda uygulama alan bulmutur. Bu sanatkrlar, olayla-
ra ve tematik unsurlar olan insan ve mekna, sz konusu snrl sistematiin iin-
den bakm ve Anadolu insann toplumcu gereklik asndan yanstmay tercih
etmilerdir.
Bu bakmdan Anadolu insann konu edinen bu devrin hikye ve roman an-
layna ynelik kritik edilmesi gereken en temel problem, anlatclarn cemiyetle
olan alakalarnn samimiyet ve gereklikten uzaklap uzaklamamas meselesi-
dir. Yine buna ek olarak, anlatcnn siyasal sylem ve bak alarnn etkisinde
kalmasyla, yknn zaman zaman sosyal olaylarn deiimiyle ana izleinden
uzaklamasdr (Haksal 2008:93). nk her ne kadar da romandan bir belgesel
yapm kadar souk ve objektif anlatma sahip olmas beklenmese de, ou za-
man mimesisden kopu, hayat btn ynleriyle kuatan bir anlatm olana iin
zorunludur. Fakat bu kopu aamasnda sanatkrn topluma ynelttii eletiri ve
alglama metodu sosyolojik bir gereklikle de ters dmemelidir. Bu konuya ili-
kin dnemin artlarnda yaplm bir kritik olarak Ahmet Hamdi Tanpnar Romana
Dair adl bir makalesinde yle der: Trk romancs, baka memleketlerde yeni
yeni tecrbe edilen kyl romann bile yapmaya kalkmtr. Kadn-erkek mese-
lesi, cehalet meselesi, yenilik meselesi, mnevverin sermaye meselesi daha
realistlerin elinde kylnn hayat, cehalet, tembellik. Btn bunlar bizim roman-
larda var. O hlde Trk roman gn gnne yaammzla alkaldr. Fakat btn
bunlara ramen bu roman ok defa sun bulmamak, okurken canszllna is-
yan etmemek, hatt realite ile arasnda bir mnasebet tesis edebilmek de pek az
mmkn. (Tanpnar 2000:48). Denilebilir ki, Tanpnarn sz konusu yorumu, bir
bakma 1950li yllar ve ok sonrasn ileri dzeyde bir okumayla grp, bir devre
damgasn vuran teki (monist), Marksist bir yaklamn, Anadolu insann tek ya
da birka tip insan evresinde snrlandrmasna ynelik erken dnem eletirisidir.
te tamamyla anlk artlarda ve sosyo-ekonomik bir temelde grlm Anado-
lu insannn kendine zg yaama biimi ve farkll, doal bir refleks olarak ok-
u (plralist) bir bak asyla zne vakf bir durumda anlatlma ihtiyacn dour-
mutur. Dolaysyla yine Tanpnarn Hayatmz dardr; karktr. yi ama, bu ha-
yat nihayet vardr ve yayoruz, nefret ediyor, strap ekiyor, lyoruz. Bir roman-
c iin bu kadar yetmez mi? Bir tek insann strap ektii yerde insanlara syle-
yebilecek her ey vardr. (Tanpnar 2000:50) cmlelerinden hareketle 1950 son-
ras anlat trndeki memleket insan ve Anadolu, lazm gelen bak eitliliin-
den ok, tek boyutlu insani bir temelde ilenmi; sanat balamnda da sylemi-
ni daraltmtr. Bu nedenle tarihsel bilinaltnn zorunlu da vurumu noktasnda,
kendi kaynaklaryla sanatsal bir kenetleni halinin rneini vermesi ve yaayan
bir Anadolu hakikatini kendine zg bir gereklikle anlatmas hasebiyle asl konu-
muz olan Rasim zdenren yklerinin devrine aykr alg ve sylem oalmas,
242
Trk Edebiyat iinde ayr bir oku (plralist) zmlemeyi zorunlu klmaktadr.
Belirli etmenler erevesinde olumu bu olgular nda 1945-1950li ylla-
ra kadar Trk Edebiyatnda dnemin siyasasnn da etkisiyle slami syleme sa-
hip yklere pek rastlanmaz. Fark edilebilir bir zihniyet ve kltr uzants olarak
da alglanmaz. Tasvir edilen tara insan, Anadolu halknn ounluunu olutu-
ran Mslman toplumun gerekliiyle de baz noktalarda rtmez. Bu neden-
le lim Kahramannn tarihsel bilinaltnn bilin dzeyine kmas (Kahraman
1985:104) olarak niteledii ey, Trk ykclnde son eyrek asra damgasn
vuran Rasim zdenren balamnda dikkate deer bir duyarlln da balangc-
dr. nk zdenren ykleri sz konusu yllar iinde genel geerliini halen ko-
ruyan toplumcu gerekiliin aksine, Anadolu insann iyi bilen; onu btn cephe-
leriyle tanyan ve bu insann cereyan eden olaylar karsnda nasl tavr sergileye-
ceini iyi sezinleyen bir tasvir dnyasna sahiptir.
zdenrenin yklerinde arlkl olarak tarada tasvir edilen insan ve
mekn algs, sz edilen ideolojik saptamalardan bamsz olmas nedeniyle,
hikye tekniinde olmas gereken gereklie dnk bir pratik z de sorunsalla-
trmay dourmaktadr. Gadamere gre syleyecek olursak gereklii (baka bir
ynyle hakikati) kavramsal olarak kullanmaktan ok bir z ve estetik tecrbe ze-
mini olarak da kat bir realizmin batana dmeden tecrbe etmek burada nem-
lidir (Hekman 1999:132). Bu bakmdan zdenren anlatsndaki insan ve mekn
algs hem anlatlana ynelik dsallatrlm kat realizmi reddeder, hem de ken-
di iradesi dnda vuku bulmu olaylar zincirine bakaldrr. Yaad corafyann
ruhuna kulak veren bir anlayla srf bakaldr deildir bu yzden amaldr; in-
san iin uyumlu bir dzen erei gder; bu bakaldr olduu kadar, bir seim ve
evetleme sorunudur ayn zamanda. (Maralolu 2007:252). Ve zedelenmi bir
bellek tayan kendi insanmz adna (Kahraman 2007:10) bir eyler syleyebil-
menin evrensel yann oluturur. Bu yanyla batl bir dikkatin ekillendirdii evren-
sel dil, anlatlann uuraltna derinlemesine inebilmesi noktasnda Dostoyevski ve
Faulknerla kesiirken; dnsel temellerde de Sartre ve Camusy aratmayacak
bir koutlukla sylemini oaltmtr.
nsan
Rasim zdenren anlatsndaki insan algs, zengin ve kuatc bir bakn
rn olarak gzlenmektedir. nsann evrensel durumu, Anadolu insannn duru-
mu, slami deer ve inan sistemindeki durumu, ahlaki sistem iindeki durumu ve
tasavvufi bir felsefi farkndalk olarak insann durumu gibi eitlenmi bir izlek ala-
nna sahiptir. Bu bakmdan ncelikli olarak evrensel insan algs, zdenren y-
klerinde, modernlemenin ykmna kar savan veren insan tasvir eder. Bunu
yaparken de mahalli bir lekten hareket ederek insanlk adna mterek duygu
zeminini aratrr. Bu konuda Rasim zdenren lim Kahramanla yapt bir sy-
leide unlar syler: Sabah Seher Vaktinde Aman diye bir ykye balam isem
243
DNCE / DENEME____________________________________________________________
oradaki o aile, arasndaki baba, anne oradaki o evre elbette nemli, fakat beni o
yky yaamaya iten temel saik Anadoluda bir gen insann bir halini, bir ger-
eklik halini veyahut bir anlk halini aksettirmek. (Kahraman 2007:191).
Bu tarz bir alglama iin insann ontolojik anlam ve eylem dnyasn ekil-
lendiren ey, yine onun bu dnya iindeki yerinin rasyonel bir salamasdr. Her
ne kadar corafi blnmlkler milletleri farkl rk/ etnisite evresinde tanmlasa
da, insann varolduu yerde hayat-lm, sevin-keder, su-ceza gibi diyalektik ol-
gularn manyetik alan daima varolmutur. zdenren, evrensel insanlk algla-
y noktasnda bir yazsnda bu konuya ilikin unlar syler: Edebiyatn evren-
sel oluu, insandaki evrensel zlerle ilgilidir. Ak, merhamet, insan ve toprak sev-
gisi, onur duygusu, fedakrlk vb. olumlu; gaddarlk, su ileme psikolojisi, zulm
vb. olumsuz kategorilerin tm insani olgulardr. Fakat eitli kltrlerin, eitli uy-
garlklarn bu olgulara bak tarz, onlar ele al tarz, deerlendirmeleri farkldr.
(zdenren 1986:31).
Sz konusu evrensel insanlk alglayn zdenrenin Kan Otlar ve ok
Sesli Bir lm yklerinden ve Dostoyevskinin Su ve Ceza romanndan birer
alnt yaparak mukayese edecek olursak: Dalgalar bir zap gibi saryor derimi,
derimin altnda etimi. Yorganma brnyorum. Korku baucumda bekleyen bir
glle. Varsam kapya- biraz cesaret, cesaret Tanrm- varsam kapya: bir kocaman
boluk ki bir rahat nefes. Korkuyorum, frtnalar ve gsm emberleyen yamur
telleri. T dipten ar ar. (zdenren 1998:24). bir lnn ardndan ala-
yan, lklar koparan kadnlarn sesini duydu. Bu anda, duymak istemedii lgn-
ca barlard bunlar. Elinden gelse, tepinmek, kulaklarn tkamak istiyordu. Ama
ayn dikkatle tepeyi ap gzden yitti. (zdenren 1998:24 ).
Raskolnikovun kendinden gemesi, sayklamalar halinde devam ederek bir
humma halini almt. Sanki etrafnda bir sr insan toplanm, kendisi ile ilgili ola-
rak tarttklarn, bir yere gtrmek istediklerini. Bazen de yapayalnz odada kal-
dn grr gibiydi. eitli duygular iinde sava ediyordu. Alyor, dnyor, en-
dieye kaplyor ve inliyordu. (Dostoyevski 1996:79).
Her alntda da grlecei zere korku, psikolojik ve ontolojik adan r-
pertici/ rahatsz edici bir etkiyle nedeni nereden gelirse gelsin insan keye sk-
tran ortak bir balamda tasvir edilmitir. Fakat burada ahsi bir tecrbeden ok
insanlk adna olagelmi bir duygu durumuna gnderme yaplmaktadr. Ve zellik-
le i skntsnn Dostoyevski ve zdenren metinlerinde bu denli paralel bir tas-
vir ustalnda birlemesi; evrensel olann anlatmnda, insana derinlemesine n-
fuz edebilmenin baka bir ayrcaldr.
Rasim zdenren anlatsnn en arpc zelliklerinden biri, Anadolu insa-
nn alglay tarzdr. arpcdr nk kendisinden nceki hikye ve romanclar
da Anadoluyu anlatmlardr; fakat kltre ilikin alglama problemi bakmndan
Eliotn kltr iin syledii organik bir btnlk (Eliot 1981:31) iinde deil. nc-
ler, bu topran insanna yerli bir orijinalite olarak yaklamaktan ok belli bir ente-
244
lektel alg alan iinden bakmlardr. Fakat zdenren anlatlarnda mikro ola-
rak toplumun yap ta aileden, taray kendi ahsi zenginliinde temsil eden bi-
reye kadar kuaklar aras devam eden kltr, yaay ve duygu dnyas, gerek-
lik kavramnn snrlarndan tarlmadan yaln bir ekilde anlatlmtr. 1998 yln-
da Rasim zdenren Ali Haydar Haksal ile yapt bir syleide, yklerindeki te-
matik arka plann vazgeilmez bir unsuru olan kltr iin unlar sylemektedir:
yklerin aslnda tm, sadece o kitaptaki Hastalar ve Iklardaki deil,
yklerin tmnde, bizim ahs kltrmzn pay var. Bu kltr kelimesini yan-
l anlamamak lazm, bilgi anlamnda sylemiyorum. Kltr bizi oluturan, haya-
tmza anlam veren her ey anlamnda sylyorum. Bizim kltrmzn hslas
olarak, yansmas olarak ortaya kt bu ykler. (Haksal 2008:129). Bu anlat-
larda babalar, anneler, yal halalar ve onun dnyas evresinde geen ve bizim
ruh dnyamzn karl olan yaama biimi(leri) (Haksal 2008:29), yabancla-
ma, yozlama, kuaklar aras iletiimsizlik gibi sosyolojik btn etmenler odan-
da sade bir gereklik ve yerli insan unsuruna dayandrlarak anlatlmtr. Ve bu,
bir yanyla Eliotn nesnel karlk kuram (objective carrelative) balamnda ese-
rin yaznsal etki alannn ve i balantlarnn d hakikatle tutarl, salam bir iliki
kurmas ile ilgili bir meseledir (Karata 2007:100).
Dolaysyla Hastalar ve Iklardan sonraki ykler zlme, ok Sesli Bir
lm, Kuyu, arpmalar, dardan kuatlm veya snrlandrlm bir insan ger-
einin uzanda bizatihi yaamn iinden kopup gelen bir dikkati iermektedir. n-
sann gndelik hayat iindeki sosyal organizasyonunda bir sonraki hamlenin ne
olacann kestirilmesi; zdenrenin tara insann iyi bildiinin de doal sala-
masdr. Yine buna ek olarak anlatlan tara insanlar olaan/ allm tiplerdir. Bu
tiplere sosyal yap iinde istisnai roller ve entelektel misyonlar yklenmez. Sa-
dece btncl bak asyla farkl hayatlar cemiyet asndan yrrlkte olan tek
bir ahlaki/ moral deer ve slami inan sisteminde kategorize edilirler. phesiz bu
kategorize, tek boyutlu bir bak olmaktan ok, sylemin kendini iten ve duyum-
sayarak ifa etmesidir. Bu da iyi-kt, sevap-gnah ztlnda kategorize edilmi
eylem biimi ve hayat endiesiyle alakaldr.
Buyruk o anda geliyor aklna: yeryzne daln Demek byle dal-
nyormu! Cumadan sonra yeryzne dalan insanlar cumasz olarak da dala-
bilirmi! Bahedeki karavandan cumadan avdet eden de, cumadan habersiz olan
da ksesini doldurmakta gecikmiyor. te bir kere daha gryor: yeryz insan-
lar Tanrnn nnde eitlenmi! Ama buraya kadar bundan sonras iin gven-
ce arama! Salt o uyarya kulak ver: sonra namaz eda olunup son bulduunda yer-
yzne daln, rzk arayn De ki: Allah rzk verenlerin en hayrlsdr. Buyrua
uyuyor denileni yineliyor ( zdenren 2009:90).
Yine baka bir izlek olarak Rasim zdenren yklerinde aile zerine kurul-
mu olay ve durumlar silsilesi, ekirdek ailenin yan sra dede, nine, hala, day
gibi geleneksel aileye (Tosun 1996:89) ait geni bir yelpazeye sahiptir. Gereklik
ve doallk paydas altnda geleneksel aile modeline yaslandrlm karakterler, bi-
245
DNCE / DENEME____________________________________________________________
linli bir farkndalktan hareket etmekle kalmayp, topyekn insani yaam alan iin
kurgulanm deer ve inan sistemi iinde, oturmu bir szel miras zerinden ko-
numaktadrlar. Bir ynyle yk karakterleri melankoli, hzn ve paranoya ye-
rine keder, ac, merhamet, utan ve gnah gibi hibir Batl izaha ihtiya duyma-
dan doal bir hissiyat evreninde betimlenirler. Ac kavram, dekor ve artlar de-
ise de derin bir ruhi tecrbe yaayan insan iin her zaman orijinaldir. zellikle
zlme ve arpmalar yk kitaplar dikkate alndnda zdenrende, dar-
dan gelen olumsuz etkinin insann karmak ynlerini, elikilerini tetikleyip, buna
karn bir ideal kurmay fark edilebilir bir hayat endiesine dntrmesinin izd-
mleri grlmektedir. zdenren gerekilii ite bu izlekler nda bireyden
aileye uzanan toplumsallkta insan oluturan eylerin btnne ynelik bir anla-
tm olanadr.
Rasim zdenren anlatsndaki insan anlaynn phesiz en ierikli boyu-
tu tasavvufla yolunu kesitiren bir alglama eklidir. Akn/ transandantal bir meta-
fizik oalma olarak geleneksel dncenin srarl tekrar, modern zaman insan-
na ynelik ciddi bir anlamlandrma gayretidir. Pozitivizmin sz konusu modernle-
me evresinde insann ruh hayatna ilikin soyut mnasebetler tesis edememesi,
zdenreni insann hangi metafizik temeller zerinde ina edileceine ilikin bir
arka plana yneltmitir. Baka bir adan Mustafa Kutlu yklerinde olduu gibi,
zdenren ykleri de metafizik balantl insani sorgulamalarda, bizatihi gele-
nekten gelen ahlak ve deer siteminden sapmaz. Son dnem postmodern anlat-
larda sadece figratif olarak kullanlan tasavvufa ynelik aykr ve marjinal anlam/
sembol dnyas, bu yklerde uygulama alan bulamamtr. Kastl olarak doal
izgisinde srar eden bir anlayla rtr. Karakterlerde ne kan dervi, mrit,
mrit, rabta ve dervi gibi tasavvuf kavramlar sade ve kendi artlarnda betim-
lenip, toplumsal yap iindeki doal durumlaryla tasvir edilmitir.
Dier yandan Rasim zdenrenin tasavvufa ynelik soyut epistemolojiyi
kullanmas, XX. yzyln popler felsefe yaklamlarnn mesela varoluuluun
insan sorunsallatrd madde-ruh perspektifinden farkldr. zdenren tiplerin-
de Sartre ve Camusy hatrlatan bir memnuniyetsizlik sezilir fakat bunu ifade
eden kavramlar hilik, boluk, inan krizi ve inkrdan ok; tara insann en uygun
adan yakalayan maluliyet, yoksulluk, keder ve modernizmin ou zaman yoz-
latrd bir dnyada sesini duyuramamadr. Sartren Bulant romanndaki Antoi-
ne Roquentin veya Turgenyevin Babalar ve Oullar romanndaki Yevgeni Vasilye-
vi Bazarov, artlar kendi lehlerine eviremeyen karakterlerdir. Bunun sonucun-
da karlatklar engeller noktasnda bir zm retmekten ok, ykma kar bi-
raz daha istekli hareket ederler. Ama zdenren karakterleri, mevcut olumsuzluk
ya da ykm karsnda, yzyln modern adalarnda olduu gibi felsefi bir has-
talk neticesinde yaamla aralarndaki ba tahrip etmek yerine; kimi zaman mm-
knse bir zm bulmay; deilse de insann teli balantlarn hatrlayarak, ses-
sizce bir keye ekilmeyi tercih ederler.
246
Bu balamda yine sanatkrn tasavvufi alt yap ile okumas yapldnda me-
tafizik eksenli sorgulamalarn Kuyu, Denize Alan Kap yk kitaplarnda youn-
lat grlmektedir. Bu sorgulamalar zellikle d dnya ile i lem arasnda
meydana gelen uyumazlktr. Ayn zamanda bu olgu toplumsal hayatla salkl
ilikiler kuramayan; ama bunun farknda olduklar iin bir teklifle gelen karakterler
meydana getirmitir. Teklif, tasavvufun insana yaamna salad deitirici ve
dzenleyici manevi katkdr. Geerli bir anlam aray iinde olan yk karakterleri
asndan tasavvuf, pozitivist zihniyet kliesi iine skm modern insana dnk
ikinci anstr.
Hz. Yusufun bana gelen olay, baka bir yks olan Kuyuda metinlerara-
s bir yeniden kurmaca ile yenileyen zdenren, kuyuya d, krlmann ba-
langc olarak metafizik bir sorgulama hviyetine dntrr. yk karakteri Yu-
suf, Tanr ve insan arasndaki kalb balant asndan en ince uuralt detaylarna
inilerek anlatlmtr. Bu nedenle Yusuf, insan-nefis birlikteliinin diyalektik bir er-
evesini vermesi bakmndan insann bir deer ve ahlaki sistem araynn izd-
mlerini deifre etmitir. Yusufun yer ald meknlar istasyon, otel, mezarlk bir
bakma yalnzlk psikolojisiyle yol ald ruh yolculuunun da dnm duraklar-
dr adeta. Uykusunu karan nedenleri bsbtn bilmiyor deildi, bunca yorgun
olmasna ramen uyuyamyordu: nsan nedir, var olmak nedir sorusu kafasna ta-
klp duruyordu n, gne nn dnyay aydnlatabilmesi, suyun akmas,
bir solucann aklara ilerlemesi onu olaanst aknlklara yuvarlyordu. Ack-
mas, susamas ona geiciliini anmsatyor, dahas bir amar gibi suratna vuru-
yordu. (zdenren 1999:13).
te bireyin topluma dnk uyumsuzluu, beraberinde biyolojik fonksiyonla-
rn teleyen bir insan gerekliini kritik konusu yapmtr. Fakat burada mhim
olan, zdenrenin yapanclama ve yozlama balamnda dsallatrlm in-
san varlnn soyut balantlarn gndeme alarak, sorgulamann ykmna kar
tasavvufu dzene koyucu isel sre olarak grmesidir. Kuyu yksnde de gr-
lecei zere Yusufun hikye boyunca aray ve yolculuu isel bir srece doru-
dur. Tasavvuf ise bu srete sz konusu bir ykama kar panzehirdir.
Mekn
Rasim zdenren yklerinde insana paralel bir izlek olarak mekn da ka-
rakterlerin sosyal ve kltrel pozisyonlarna uygun, olaan bir konumda yer al-
maktadr. yknn konusunun anlatld meknlar Malatya ve Mara civar ve
stanbulda Eyp mevkii olmak zere mtevaz bir yere sahiptir. Tabii unu da be-
lirtmek gerekir ki, ou zaman anti-temelci bir kurguyla yk meknlar ou za-
man silik ve bahissizdir. Buralarn genel olarak insan ve kltr uzantlarndan ta-
ra olduu aa yukar anlalr. Fakat nemli bir nokta vardr ki bu yerler, insann
snrsz eylem alan olarak grlmemelidir. Kk, ssz, kuytu olarak tasvir edi-
len bu meknlar, kyden kente yahut kasabaya g etmi ya da kent toplumun-
247
DNCE / DENEME____________________________________________________________
da, sanayilemenin sonucu olarak yeni bir hayat endiesine ayak uyduramama-
nn verdii ikilem iinde yaayan insanlarn bir kabua ekilme ve keye skma
yeridir. zlme yk kitabndaki arlkl konu olan krsal kesim insannn byk
ehirde ya da kasabada yaad uyumsuzluk ve tereddt, arka planda mekna
sirayet ederek bir anlamda insan ve meknn kader birliine dnmtr (To-
sun 1996:79). Tedirgin ruh hali eya ve mekn zerine giydirilmi gibidir. nsan ve
meknn i ie gemi bu birliktelii, deiimin/ modernitenin verdii rahatszln
neticesinde, zdenren anlatlarnda evreye ynelik mimesisden kopuu zo-
runlu hale getirmitir. Zaten tedirgin olan insann durumundan eya da payna d-
eni almtr. Yine baka bir adan yknn konusu, kiisi ile eya ya/da genel
olarak mekn psikolojik bir btnln i ie gemi paralardr. Burada d reali-
teye ait dz bir gerekilik sz konusu deildir. Buna karn yk kiisinin bilincin-
de devinen yaant: eya-mekn alglamalarn, nesne ile ilikiyi yanstan tasvir-
lerle esiz bir gereklik kazanr. (Karal 2007: 58). Baka bir deyile zdenrende
fark edilebilir olan, karmakln arkasndaki asl zn yakalanabilmesidir. Elbette
bu z yazarn znel alglama srecinden geerken eyaya ilikin bir takm ereti-
leme ve metonomileri veya daha ak syleyecek olursak bir takm paralanmala-
r da beraberinde getirecektir.
Akam, yalnzca kentin stne iner, kra deil. Ve lamba, yalnzca kentin de-
rin sokaklarnda solgun n kaldrm talarnn stne der. Kente zg hz-
n, size akamn alacakaranlna dklm k krntlarnn ukurlarnda c-
merte sunar. Kr hznnde cmertlik yoktur, aslnda krda hzn yoktur. Hzn,
kente ve yalnz ona mahsus bir yaant halidir. nsann iine hzn kelten pa-
zar boluu da kentte yaanr, nk krda olmaz. Krlarn gn yoktur. (zde-
nren 2009:57 ).
Da yamalarnn urasnda burasnda grlen kuru, kara makiler, boucu
aydnlk iinde, doaya bsbtn lmcl bir grnm verir oldular. Irman ekil-
mi suyu, ancak bir ayak bilei ykseldiinde, ok lk, durgun ve amurlu akyor-
du. (zdenren 1998:7).
Rzgr azgn uultusuyla avluda drt dnyordu. Yamur cam durmadan
tokatlyor, darda ak bir amar, karanlk bolukta dolanyordu. Avlu komula-
rmz ilere kamlard. Pencereden dar bozuk drtgenler halinde snk, l
klar vuruyordu. (zdenren 1998:79).
rnek alntlarda grlecei zere, d gereklikten gelen belirli bir olumsuz-
lamann etkisiyle bir yerden sonra zdenren yksnn konusunun nerede ge-
tii anti-temelci bir meknszlk srecine giden anlatm iin nemli deildir. n-
k boucu karmaa, tabiata ynelik bak asna da tesir etmitir. Rasim zde-
nren yine lim Kahramanla yapt syleide yklerinde meknn giderek be-
lirsizlemeye ve silinmeye baladna ilikin unlar sylemektedir: Meknlarn,
zerimizde, biz farknda olsak da olmasak derin etkileri izleri, oluyor. Bir yk
sz konusuysa, yky yazarken kahraman bir mekna yerletirmek zorunda-
sn. Geri ben imdi gide gide mekndan soyutlamaya alyorum; onun henz
248
denemesini yapmadm ama Allah izin verirse yapmak istiyorum; yani mekndan
mnezzeh-tabiri caizse mekndan mnezzeh- kahramanlar. Bir iliki ann iinde
yer alan, fakat mekndan soyutlanm insan anlatmaya gayret edeceim. (Kah-
raman 2007:142).
Dolaysyla zdenrenin ifade ettii gibi, kademeli olarak meknn eya/
obje deeri silinmek istenmektedir. Yani anlatm mekna fazla bal deildir. Yine
baka bir adan tabiatn tasvir edilen o anlk manzaras, yukardaki rneklerde de
grld gibi aynen insana mahsus bir zellik barndryormuasna hzn ve
korku hislerinden payna deni almtr. Yani d gereklik, ustaca kullanlan me-
tonomi ve eretilemelerin dil iindeki oyunuyla, eya/ obje kategorisinden syrlp
insana ikinci figratif ortak olmutur. Dahas yklerdeki bu mekn alglamalar,
giderek soyutlap, evrensel bir dilin btn estetik kullanmlarn bnyesinde ba-
rndrmtr. Mesela zdenrenin kasabay sanki byk bir kent profilinde anlat-
mas (Kahraman 2008:61) yani krsal kesim insan iin sz konusu olan kentle-
me ve hzl deiim olgusu balamnda kasabay da bu modelin iine almas; ev-
rensele ulaan anlatmn mekndan nasl bamszlatn gstermektedir.
Sonu
Rasim zdenrenin anlatlarndaki insan ve mekn algs, sz konusu iz-
lekler bakmndan Trk ykclne farkl bir soluk kazandrmtr. hmal edil-
mi veya hi fark edilememi tara insann i lemi ve kltr, toplumcu slogan ve
normatiflerden ou zaman ayrlarak anlatlm ve insan ve mekn alglamalarn
evrensel bir imkna tamtr. Dier yandan zdenren anlatlarnn gereklikle
temas ve gereklie yaklam farkll, tara insannn inan dnyasndan, sosyo-
lojik mensubiyet kkenlerine kadar tekrar gndeme alnm bir gelenek ve slami
sylem olgusu balamnda zmlenmitir. nsan bu yaklamla dsallatrlmak-
tan ok i lemi dikkate alnarak kuatlm; tarihsel zorunluluk perspektifinde k-
rlma kabul etmeyen bir btnlk iinde anlatlmtr. Bu farkl gereklik paydasn-
da mekn ise yine sanki bir insan gereine vurgu yaparcasna, insanla kader bir-
liktelii iindedir. yklerinde geen meskenler ev, istasyon, otel, tarla, bahe gibi
yerler, insana ait yalnzlk, korku, keder gibi duygu gelgitinde, adeta insanla ayn
matemi paylaan ikinci ortaklardr. Yknt, mekn ve insann ortak strap ere-
vesidir. Paralanma bir kez balamsa her ikisi de payna deni mutlaka alm-
tr. Dolaysyla Rasim zdenren, anlatt insana dair her trl yaam biimiy-
le bilinli bir sanat tavrnn istikametinde yerli olandan evrensel bir evreye geiin
zgn bir rneidir. Anlatt da bu balamda yaam, yaayan ve yaamaya de-
vam edecek tara insannn, belki kendi admza da zaman zaman muhayyilemiz-
de bir hatraya isabet eden gerekliinden baka bir ey deildir.
249
DNCE / DENEME____________________________________________________________
Kaynaka
Dostoyevski, Fyodor M. (1996), Su ve Ceza, stanbul: Trdav.
Eliot, T. S. (1981), Kltr zerine Dnceler, ev. Sevim Kantarcolu, An-
kara: Kltr Bakanl Y.
Haksal, Ali Haydar (2008), Ruh Denizinden ykler Rasim zdenren, s-
tanbul: nsan Y.
Hekman, Susun (1999), Bilgi Sosyolojisi ve Hermeneutik. ev. Hsamettin
Arslan- Bekir Balkz, stanbul: Paradigma Y.
Kahraman, lim (1985), Bir Duyarlln ada Biimleri, Ankara: Akabe Y.
Kahraman, lim (2008), Edebiyatn Yaps, stanbul: Kakns Y.
Karal, Cevdet (2007), Bilincin ykleri, Iyan Kelimeler, (Haz. lim Kahra-
man), stanbul: Kakns Y.
Karata, Turan (2007), Malzemelerin Ruhu mu Ruhun Malzemeleri mi?,
Iyan Kelimeler, (Haz. lim Kahraman), stanbul: Kakns Y.
Maralolu, Mehmet (2007), Rasim zdenrenin yklerinde nsan, I-
yan Kelimeler, (Haz. lim Kahraman), stanbul: Kakns Y.
zdenren, Rasim (1986), Ruhun Malzemeleri, stanbul: z Yaynclk.
zdenren, Rasim (1998), ok Sesli Bir lm, stanbul: z Yaynclk.
zdenren, Rasim (1998), Hastalar ve Iklar, stanbul: z Yaynclk.
zdenren, Rasim (1999), Kuyu, stanbul: z Yaynclk.
zdenren, Rasim (2009), mknsz ykler, stanbul: z Yaynclk.
Tanpnar, Ahmet Hamdi (2000), Edebiyat zerine Makaleler, Haz. Zeynep
Kerman, stanbul: Dergh Y.
Yaynclk.
250
NE MELEK NE EYTAN
RASM ZDENRENN YKLERNDE NSAN
ABAN SALIK
Hibir varlk insan kadar ykselemez ve onun kadar alalamaz.

Hlderlin
Giri
nsan belirli bir varlk alanna sahiptir ve bu varlk alannn snrlar olduka
genitir. Mesela, her bir insan varlk alannda ncelikle fiziksel (biyolojik) bir varlk
olarak yer kaplar. Fiziksel varlk balamnda insann; cinsiyeti, ya, sa, bedeni,
boyu, giyim tarz vs. gze arpar. Ayn insan bir ruha sahip olduu iin de, belirli
bir karakter zelliine ve birtakm psikolojik reflekslere sahiptir. Yine bu erevede
insann ailesi, evresi, eitimi, meslei ve yaad toplumda bir yeri vardr. Eko-
nomik durumu ile toplumdaki itibarn/ itibarszln da buna ekleyebiliriz. Bu insa-
nn ayrca belirli bir hayal, dnce ve his dnyas da sz konusudur. Takiyettin
Mengolu btn bu zellikleriyle birlikte ele ald insan iin yle bir aklama
yapar: Bilen bir varlk, yapp eden bir varlk, deerleri duyan bir varlk, tavr tak-
nan bir varlk, nceden gren nceden belirleyen bir varlk, isteyen bir varlk, z-
gr bir varlk, tarihsel bir varlk, ideletiren bir varlk, kendisini bir eye veren bir
varlk, alan bir varlk, eiten ve eitilebilen bir varlk, devlet kuran bir varlk, ina-
nan bir varlk, sanatn yaratcs olarak bir varlk, konuan bir varlk, biyopsiik bir
varlk. (elik 2002:5)
Hangi trde olursa olsun sanat hep ite bu ok ynl insan anlatr. nsan-
la ilgili hibir husus yoktur ki, sanata konu olmasn. Ksaca her sanat eseri doru-
dan ya da dolayl olarak insan konu alr. Her biri znde insan anlatmay hedefle-
diine gre, acaba sanat eserleri bu hedeflerini ne kadar gerekletirmektedirler?
Bizce sanat-insan ilikisinde sorulmas gereken temel soru bu. Bu soruya verile-
cek cevap ak olmayacaktr. nk, ok ynl ve karmak bir varlk olan insan,
hl kefedilmeyi bekleyen taraflaryla da sanat megul etmektedir.
Gnmz yazarlarndan Rasim zdenren, hem edebiyat d denemelerin-
de hem de edebi eserlerinde insan, kefedilen ve kefedilmeyi bekleyen btn
251
DNCE / DENEME____________________________________________________________
ynleriyle ele alr. Dolaysyla yazar her bir eserinde insan(mz)n farkl bir yn-
n dikkatlere sunar. Bu yazda genel anlamda Rasim zdenrenin hikyelerinde
insan nasl ele ald zerinde durulacaktr.
Rasim zdenren ve nsan

Rasim zdenren insana ok ynl olarak bakar. Yukarda Takiyettin
Mengolunun insana bakn derli toplu bir ekilde ifade eden grne yer
vermitik. Rasim zdenren, insana ite btn bu cephelerinden yaklar. Mese-
la zdenren insana bakarken onun uygarlkla olan ilikisini nemser. nk her
insan belirli bir uygarlk alannn iinde yaar. Uygarln kkeninde ise geni ap-
l bir ekilde din yer alr. Bu durumda slam uygarlnn temelinde slam dini yer
almaktadr. Yaad uygarlk ortam insanna kendi deer yarglarn telkin eder.
slam uygarl iinde barndrd insanlara Mslmanca kelimesiyle ifade ede-
bileceimiz bir bak as kazandrmtr. Dolaysyla Rasim zdenren insana
Mslmanca bir bak asyla bakar. Byle bir bak asyla hareket eden insa-
nn bu zelliine de zdenren Mslmanca tavr adn verir. Rasim zden-
ren, insana baknda nemli bir yer igal eden bu kavram hakknda u geni ak-
lamay yapar ve hatta bir de slam tarihinden rnek verir: Mslmanca tavr sz
bence yeteri kadar kapsayc ve tanmlaycdr. yi ama bir insan Mslmanca ta-
vrla rahat rahat meyhaneye, yatak odalarna girebilir mi? Girmesi gerekiyorsa ni-
in girmesin? Ama kimilerinde yatak odas konusunda olaanst rkntler g-
rnyor. Bu rknt byk lde snr ama kaygsndan ileri geliyor olsa gerek.
Kukusuz byle bir kaygya sayg duyulmal. Ben kimseyi yatak odasna gir diye
zorlamyorum. Ama oraya giren varsa, orada neyi gzlemlemesi gerektiini biliyor
demektir, nemli olan da budur. () Bir eyi grmezlikten gelmek baka, grp
de tavr almak bakadr. Hz. Ebubekire atfedilen bir menkbeyi hatrlyorum. So-
kakta geerken cima halinde iki kiiye rastlar, aktadrlar. Aman yarabbim, s-
nacak bir yerleri de yok. diyerek harmanisini onlarn zerine rter. Grmezlikten
de gelebilirdi, ama byle yapar. (zdenren 1986/a:144) Hz. Ebubekirin bu tav-
r zdenrene gre Mslmanca bir tavrdr. Ebubekirin bu hareketi yaplma-
s gereken tek ey de deildir. Burada Mslman insan bir takm seeneklerle ba
baadr. Ebubekir, yukarda deindiimiz tavr semitir. Ebubekirin tavrna nere-
den bakarsak bakalm, ncelikle insanidir. Saygn ve mmin bir kii olmas ise
Hz. Ebubekirin bu insani tavrn slami (Mslmanca) bir tavra dntrmekte-
dir. zdenren bunu ok nemser.
Her insani tavr acaba Mslmanca bir tavr olarak nitelendirilebilir mi?
zdenrenin byle genelleyici bir yaklam yoktur. O, Mslman da olsa insann
gnahla i ie yaadna inanr. Yani Rasim zdenren, insann melekler ka-
dar saf ve gnahsz olmadna inanr. nsan ona gre eytan kadar kt de de-
ildir. nsan meleksi ve eytans taraflaryla vardr. Kiminde meleksi taraf kiminde
de eytans taraf ar basabilir. Bazen de insan bu iki taraf arasnda bocalayabilir;
hatta eliki ve atmalar yaayabilir. zdenren bu konuda unu syler: eliki
252
insann i yaantsnn, i atmasnn da vurumudur. yky oluturan da bu

elikinin kendisidir. elikisi olmayan insann yks olur mu? () Mslman in-
sann da dram ve trajedisi vardr. Bazlar Mslman insanda trajik fenomen ol-
maz grnde. Ben bu konuda tam aksi gre sahibim. Trajik olan Mslman
insann yaantsnda batan beri var olagelmitir. Trajik olan son zmlemede bir
seme karsnda bulunmaktr. nsan da neticede karsnda bir seme meselesi
olan varlktr. Fakat setikten sonra her ey bitiyor mu? Asl trajik olan ondan son-
ra balyor. u sylenemez: Mmin insan iin her ey nceden seilmitir ve onun
yolu almtr. Hayr, byle deil. Eer byle olsayd, sava nasl aklayacak-
tk? Yani Mslmann hem kendi i atmasndan doan sava, hem de birbiriy-
le olan sava. Biz bu atmay kendi yerli, sradan, basit insanmzda da grdk.
O insan imanna ramen srekli srat- mstakim zere kalamyor. Onun yks-
nn yazlmaa deer yan da buradan douyor. (zdenren 2004:71)
nsana genelde bu erevede bakan yazar, eserlerinde onu ne melekler ka-
dar saf ve masum yanstr ne de eytan kadar gnahkr. Rasim zdenren insa-
n idealize etmedii iin, hikyelerinde ak mesaja ve fikri unsurlara da yer ver-
mez. Bu konuda unu syler: Ben gdml mesaj sahibi olmay hi aklmdan ge-
irmedim. (zdenren 2004:71)
Yazd hikyelerde insana bu llerde yaklamaya alan yazar, sordu-
u u soruyla da sz Trk insanna getirir: Trk insannn evren karsndaki du-
rumu nedir? syan, inanc, korkular, btn olarak dnyaya taknd tavr, mut-
lak aray ne durumdadr, nedir, nasldr? Bunlarn cevabn romancmzdan bek-
lemek hakkmzdr. (zdenren 1986a:76) te Rasim zdenren sorduu bu
soruya cevap tekil eden hikyeler yazmtr. zdenren insanla ilgili olan her
eye hikyelerinde yer vermeye alr. Bu konuda u aklamay yapar: Metafi-
zik sorular romanda yaln olarak yer almaz, bu sorular insana balanarak bir anla-
ma ulatrlr. Hikye ise gereinde yaln olarak bu sorulara yaklaabilir. O, bu so-
rularla iliki kurmu insann onun gelmii ve gemii ile ilgilenmeden nedenine
ve niinine dokunmadan- yalnz bu durumunu anlatr, belki hatta yalnz bir coku
durumunu anlatr. (zdenren 1986/a:139)
Rasim zdenrenin hikyelerinde insan btn ynleriyle ele alnr. Bu in-
sanlar hikyelerde hastalk, yalnzlk, lm, rya ve hayal, ak gibi insani haller-
le ilenir. Ayrca bu insanlar bu bireysel ynlerinin dnda toplumsal (sosyolo-
jik) cepheleriyle de hikyelerde yerlerini alrlar. Bu balamda hikyelerdeki kiiler
aile, ailedeki ilikiler ve zlme, aile ve akrabalk ilikileri, evlilik, dini ve gelenek-
sel hayat, ailenin ekonomik ve kltrel durumu, belirli blgelerdeki insanlarn dev-
letle ilikileri, sz konusu yrelerin kalknma durumlar vs. alardan da ele alnr.
Rasim zdenren, yksn anlatt gnmz insanlarnn genel durumu
hakknda ada nsann Yz adl denemesinde unu syler: Dnyann nere-
sinde yaarsanz yaaynz, yannzdaki insann yzne bir kere bakn. O endie-
yi yakalayacaksnz hemen. Korkuyla kark bir endiedir bu. Bu, kendi eksenin-
den sapm bir korkudur. Ne olacam korkusu, bana ne yapacaklar korkusu, ya-
253
DNCE / DENEME____________________________________________________________
rnm ne olacak korkusu Srekli olarak kendini bir belann ortasndaym gibi
duyumsamak korkusu Kararszlk, tedirginlik, endie Sokakta grdmz
insan, kkenini bilmedii byle kark bir ruh hali iindedir. Rzkndan emin deil-
dir, att admdan emin deildir, dncelerinden emin deildir, setiinden emin
deildir. Hatta korkusundan emin deildir. Kendinden ve bakalarndan emin de-
ildir. (zdenren 1986/b:12-13).
Rasim zdenren, yksn anlatt gnmz insannn temel sorunu
da ekonomik kaygya balar: Gnmz insan iin, iktisadi hayattan daha cid-
di, zerinde dnmee, durmaya deer daha nemli bir olay kalmam gibidir.
Kafalar rzk kaygs ile ylesine doldurulmutur ki, artk her ey, bir meta gibi, bir
alm satm konusu halinde dnlmektedir. (zdenren 1985/b:18). Yazarmz,
hikyelerinde oka yer verdii aile konusunda ise u aklamay yapar: Ev,
aile, ocak dediimiz kurum, bakalarnn llerine, bakalarnn koyduu stan-
dartlara gre bakalar iin yaadmz hayat alanndan bizi esirgeyen sna-
mzdr. (zdenren 1988:119)
Daha da artrabileceimiz bu grlerinden de anlalaca gibi, zdenren
insan hem birey hem de aile veya toplum iindeki konumu asndan ele alyor.
imdi setiimiz baz hikyelerinde insan nasl ilediine rnekler verelim.
Rasim zdenrenin nsana/Topluma Bak

Hastalar ve Iklar adl kitapta yer alan Ricat adl ykde belirli bir sreden
sonra memleketine dnen birinin, grd deiiklikler karsndaki tavr anlatlr.
Mahalle, hemen her eyiyle, hatta evlerin ileri bile deimitir. yknn kahra-
man bu deiimi bir trl kabullenemez ve hep eski eyleri arar. Bu durum da ol-
duka insanidir. Pus yksnde ise, dede-torun ilikisi iinde iki kuak anlatlr.
Dede hastadr ve doktora da gitmek istemez. Hep lm dnen bu adam, gele-
neine de oka baldr. Srekli eski gnlerini hatrlar ve hep o gnlerle vnr.
Byle bir vaziyette lm beklerken torununa bir silah hediye eder. Torun dedesi-
ni krmamak iin silah kabul eder. Aslnda torun bu hediyeden pek memnun de-
ildir. Dede-torun arasndaki bu iliki de Trk toplum gerekliine uygundur. Ayr-
ca dede ile torun arasndaki sevgi-sayg da olduka insani llere uyar. ocuk
adl ykde ise, bir ocuun babasnn lm zerine davranlarnn nasl dei-
tii anlatlr. Sz konusu lm ayrca anneyi de ok etkilemitir. Babann lmn-
den sonra anne ile ocuk birbirlerine tutunurlar. Bu durum da Trk toplumunun
gerekliine uygundur.
zlme adl kitapta yer alan imdi ok Uzaklarda adl ykde de ska ta-
nk olduumuz bir durum anlatlr. Hikyede kyden kente g konusu ilenir. Dar
gelirli bir gen olan Yakup, daha iyi bir hayata kavumak amacyla kynden eh-
re g eder. Bu gten kendisi memnun grnse de hanm yeni dzene uyum
salayamad iin zgndr. Bu kadnda ayrca kydeki yaknlarndan ayr kal-
mann acs da vardr ki bu, bizim toplumumuzda aina olduumuz bir durumdur.
254
Kitaba adn veren hikyede ise, dalan bir ailenin dram anlatlr. Bu ailede baba
hasta, anne ise hasta kocasna bakmakla meguldr. Oul Kerimin ad bir sua
karmtr. Ailenin evli olan kz Sadiye ise kocasndan dayak yemi ve babasnn
evine snmtr. Sonunda baba lr, Kerim ise hapse atlr. Ana ise adeta lgna
dnm bir halde ailenin hastalkl kz Kerimanla urap onunla kavga eder bir
hale gelmitir. Toplumumuzda rnei grlebilen bu aile dramn zdenren b-
tn plakl ile ortaya koymutur.
ok Sesli Bir lm adl kitabndaki yklerde ise zdenren, Gney Dou
Anadolu insann anlatr. Kitaba adn veren ok Sesli Bir lmde ehmuz adl
birinin hastal ve sonunda bu hastalktan kurtulamayp lm anlatlr. ehmuz
hastadr ve olu onu at srtnda kyden kilometrelerce uzakta bulunan ehirdeki
hastaneye yetitirmeye alr. ehmuz ve olunun hastaneye uzanan bu yolculu-
u ok eitli engellerle doludur. Yazar bu yolculuk ekseninde blge insannn dra-
mn gzler nne serer. ehmuzun lm sadece bir erkein lm deildir. Bu
lmden aile ve ailedeki herkes oka etkilenir. Anadoluda ailedeki erkein l-
mnn ne manaya geldii malumdur.
Bir annenin lm ocuu nasl etkiler? Bu ocuk zellikle bir gen kzsa,
onun annesine olan ihtiyac daha bir nemli deil midir? zdenren bu sorularn
cevabn atma adl hikyesinde verir. Annesi len ermin, halas ve babas-
nn basks altnda bymtr. En fazla muhta olduu anne sevgisini hibir za-
man tadamam, gn getike bu eksiklik onun iin dayanlmaz bir ile halini al-
mtr. erminin babas sert mizal biridir. Dolaysyla kzna geleneksel bir ah-
lak anlay ile yaklamaktadr. Yani kzn bask altnda tutmak, hatta onu soka-
a bile karmamak, babasnn ahlak anlayn oluturur. erminin halasnda da
dini kayg vardr. Geleneksel ahlak anlay ile dini inancn birletiren bu kadn,
yeenini devaml bask ve gzetim altnda tutmak ister. Halann bu tavr babann
tavrn destekleyici, hatta tamamlayc bir zellik gsterir. Byle bir aile ortamnda
yaayan ermin, sevdii genle (Sadkla) evlenme isteini babasna ve halasna
bir trl kabul ettiremez. te bu durumda ermin annesine iddetle ihtiya duyar.
Btn bunlar toplumuzda tank olduumuz insan ve aile manzaralardr.
Rasim zdenrenin yaadmz ada lkemizi ve insanmz en belirgin
hatlarla anlatt eseri Gl Yetitiren Adam adl romandr. Bu romanda modern-
leme serveni yaayan lkemiz, insanyla, kentiyle ve kltrel-sosyal ynleriyle,
en nemlisi de insanmzn hangi zihniyetleri yansttklaryla gzler nne seril-
mitir. Romanda gnmz insan iki grupta ele alnmtr:
1. Tamamen yabanclam ve kendi kimliini unutmu olanlar (Romanda
bu kesimi Sitare temsil eder.)
2. Kendi kimliine bal, az da olsa yerli deerleri yaatmaya alanlar
(Mslman kalmay baaranlar). Romanda bu ikinci grup da kendi iinde ikiye
ayrlr:
a. Biraz yabanclam, fakat kendi kltrn de yaatmaya alanlar;
255
DNCE / DENEME____________________________________________________________
daha dorusu dini/ slam geleneksel kalplar iinde yaamaya alanlar (Ro-
manda bu kesimi Gl Yetitiren Adamn ailesi ve mahallesi temsil eder).
b. Modern kltrn ve hayat tarznn hibir ynn benimsemeyip, tama-
men yerli kalmaya alanlar (Romanda bu kesimi Gl Yetitiren Adamn kendisi
temsil eder).
Dolaysyla Gl Yetitiren Adam roman bu adan sosyolojik bir metin olarak
da okunabilir.
Romanda yle bir kent yorumu vardr ki, bu yorum modern kent olgusunun
en arpc ifadesidir: Eczanelerde bile kumar makineleri var. ehir tm gezginler-
le dolu. Ev, apartman yok sanki kentte. Her taraf otel yahut motel. Banka ilanla-
r. Korkun kl reklamlar. Kentin zeti: Otel ve banka. Adm ba elence yerle-
ri. nl arkclar.(zdenren 1985/a:30)
nsani olgulardan biri de aktr ve ak, edebiyatta en ok ilenen konularn
banda gelir. ykye dntrlen bir ak olgusu belirli alt balklar gerektirir ki
buna akn evreni diyebiliriz. Baka bir ifade ile, akn evreni derken, bir ak ol-
gusunda ne gibi durumlarla karlalabileceini kastediyoruz. imdi bu durumlar
sralayalm: Ak ve gzellik, ak ve ztlklar, ak ve mantk, ak ve hakikat, ak ve
aray, ak ve yolculuk, ak ve srgnlk, ak ve ile, ak ve korku, ak ve gnah,
ak ve nefis, ak ve aldatma, ak ve cinsellik, ak ve kskanma, ak ve ayrlk, ak
ve yalnzlk, ak ve mutluluk, ak ve vuslat, ak ve haya
Ak, akn temel unsurlar ve akn evreni konusunda yaptmz bu teorik
aklamalar, Rasim zdenrenin hikyelerine de yansmtr.131 Bal bana ak
konu edinen Kuyu adl kitab ile Toz adl kitabna baktmzda, yazarn ak hak-
knda belirttii grlerine uygun ykler anlattn grrz. Yazar Kuyu adl kita-
bnda, Yusuf adl bir gencin hikyesini anlatr. Yusuf, iinde bulunduu skntl ve
bunalml durumu kuyu olarak nitelendirir. Hikye Yusufun kendisini bu cende-
reden (kuyudan) kurtaracak bir mrit aramak zere geldii bilinmeyen bir ehirde
geer. Yusuf bu ehrin yabancsdr. Kalmak zere geldii bir otelde karsna a-
resiz bir hayat kadn kar. Kadnn bir de ocuu vardr. Olaylarn ak, Yusufu
ad Zeliha olan bu kadnla ilikiye girmeye zorlar. Kadn, Yusuftan kendisine ve
ocuuna sahip kmasn ister, fakat Yusuf kabul etmez. Bu arada mezarlkta
saldrya urayan Yusuf, sonunda arad mridi bulur; daha dorusu bulduunu
zanneder. Sonunda Yusuf trenle geldii ehri yine trenle terk eder. Hikye adeta
iki tren yolculuu parantezine alnmtr. Dolaysyla Yusuf, akta nemli bir yap-
sal unsur olan yolculua, yani aramaya devam eder.
Kuyu hikyesi, kuyu imgesinden de anlalaca gibi, bu yapsyla ak
olarak Hz. Yusuf kssasna gndermede bulunur. Dolaysyla Kuyu, tipik bir ak
yksdr. Ahsenl-kasas (hikyelerin en gzeli) olarak nitelendirilen Hz. Yusuf
kssas, ayn zamanda evrensel bir ak hikyesidir. Rasim zdenren de zaten
131 Bu konuda bk. aban Salk, Akn Diyalektii, Kuyu ve Toz Penceresinden Rasim zdenrenin
Aka Bak, Kafda, Say: 60, 2006, (s. 105-128).
256
hikyesinde ak olgusunun btn cephelerine yer verir. Yolculuk, cinsellik, su,

gnah, nefisle mcadele (hikyede kpek olarak geer), aray, sknt, yalnzlk
vs. gibi akla ilgili btn durumlar Kuyuda karmza kar.
Rasim zdenren, Toz adn tayan kitabndaki hikyelerin hepsinde ak
konu edinilir. Bu hikyelerin bazlarn ksaca deerlendirelim. lk hikyenin ad,
ayn zamanda kitaba da isim olarak seilen Tozdur. Yazar, Toz adn tayan
hikyede, varln her bir paras anlamna gelen atom yerine toz kavramn kul-
lanm. Tozlar birleerek objeyi olutururlar. Henz birleememi tozlar ise birle-
ebilecekleri dier toz zerrelerini aramaktadrlar. Bu anlamda toz zerrelerinin ha-
reketini ak olarak nitelendirmek mmkndr. nk, her bir zerre adeta ei-
ni aramak iin gezip dolamaktadr. Hikyede bu toz atmosferi iinde dem adl
genle Havva adl kzn akndan da sz edilir. Daha dorusu Havva sevgilisi-
ni (n) bekleyen bir mauk durumundadr. Hem dem hem de Havva sanki
kinatn btn iinde birer toz zerresi gibidirler.
Gller adn tayan hikyede ise, mauku olmayan k ya da olma-
yan mauk olgusu zerinde durulmu. Nezire, evde kalm bir kzdr. Ailesini yitir-
mi olup hizmetisi ile birlikte yaamaktadr. Bahesinde gl yetitirmekle megul
olan Nezirenin hayatn ninesinin szleri ynlendirmektedir. Gl sembolnn a-
rmlar ekseninde hikyede akn tarifi de yaplr. Buna gre ak, sevenin sev-
diini, sevdiinin kendisini sevmesinden daha ok sevmesidir. Nezire hikyede
hep bakasna gl gnderirken, sonunda kendi sepetine de bir gl der.
Maara adl hikyede ise, dsel bir yolculuk anlatlr. Hikyede dul ama
ocuklu, terk edilmi bir kadndan sz edilir. Bu kadn ayn zamanda kandrlm
ve terk edilmitir. Bylece kendi kabuuna ekilen kadn, adeta kendini bir maa-
rada hissetmektedir. Biraz da Eflatunun maarasn hatrlatan bu durum da, bir
baka ak tarifini oluturmaktadr.
Grld gibi, Rasim zdenren btn hikyelerinde insan farkl bir y-
nyle ele almakta ve yanstmaktadr. Her bir hikyede de insan hem birey hem de
aile ve toplum gibi katmanlar iinde gsterilmektedir.
Rasim zdenrenin hikyelerini genel olarak ele aldmzda, insana/ toplu-
ma bak, her kitabnda benzerlikler arz eder. Sezai Karako, Hastalar ve Iklara
ilikin bir yazsnda yle der: Bu hikyeler, sanki btnyle bir paniin roman-
dr. Tarih mirasnn kerttii bir evin, bir insann kader trajedisidir. Bir ruh yara-
lannn, tarihin karanlk basks altnda, metafizik bir var olu bunalmna k-
nn hikyesi. Hastalar ve Iklar, Trk hikyeciliinde, toplumumuzun derinliinde-
ki tarihi-metafizik acy yanstan, yeni bir yn ve alan gsteren nemli bir hamle-
dir. (Tosun 1996:22)
Rasim zdenren, lkedeki kltrel-sosyal deiimin hem bireyde hem de
ailede meydana getirdii arpkllar, elikileri, amazlar irdeler kimi yklerinde
ve kendi seimi ve istei dnda halka dayatlan yeni yaplanmann ailedeki -
zlmeye kadar varan sarsc etkisini usta bir dil iilii ve airane bir slupla anla-
257
DNCE / DENEME____________________________________________________________
tr. Yer yer toplumu ve aileyi ayakta tutan i dinamiklerin, moral unsurlarn, insa-
n ilikilerinden ekilince, zlmenin nasl kanlmaz olduunu artc bir oriji-
nallikle dile getirir.
zdenren, hikyelerinin bir ksmnda bireyin bilinalt derinliine inerek ruh-
sal zmlemelerde bulunur. Susturulmu ve bastrlm duygularn d dnyann
gerekliiyle akmamasndan kaynaklanan insanlk trajedilerini, olayn sosyolo-
jik, tarihsel, ekonomik temellerini de vererek doyumsuz bir slpla anlatr. Keskin
ve kkl bir kltr deiiminin yaand lkede, bu deiimin kuaklar aras ile-
tiimsizlii nasl derinletirdii, giderek nasl kopma noktasna gittii ilenirken in-
san olgusu sadece d yaps ve davranlaryla ele alnmaz; onun bilinalt boyu-
tu ve zihinsel macerasnn topografyas da ortaya karlr.
Sonu
Hem meleksi hem de eytans taraflar bulunan, iradesi sayesinde zaman
zaman melekleen zaman zaman da eytanlaan; bu arada kalmlk durumu se-
bebiyle erdem ve ycelik ile gnah arasnda gel-gitler yaayan insan, bu yny-
le hep sanatn ve edebiyatn malzemesi olmutur. Sz konusu gel-gitler arasnda
bocalay insann trajedisini ve yerine gre dramn oluturur. Rasim zdenren
insan ite bu gel-gitleri ile ele alr ve iler. Mustafa Kutlu, Rasim zdenrenin
yk kiilerinin bu yzden etli canl olarak aramzda yaadklarn syler. Ksaca-
s, zdenrenin yk kiileri sevinleri, kederleri, ibadetleri, kabahatleri ile biz-
dendirler (Kahraman 2007:254). Remzi Matur ise, Rasim zdenrenin yk kii-
leri iin bilin sramalar yaayan, hatralarna snan, dler kuran, serzeni-
lerde bulunan, kvranan, ie dnk insanlar ifadesini kullanr. Ona gre bu kiiler,
Gl Yetitiren Adamda olduu gibi, hayattaki duruma tavr alan, duru sahibi kii-
ler olmaktan giderek karlar ve maruz kalan, srklenen, szlanan ve ie dnen
insanlar olurlar. Bu kiiler ayn zamanda paral hayatlar yaarlar ve onlarn duygu
ve dnce dnyalarnda derin oyuklar almtr (zdenren 2004:70).
Ksaca Rasim zdenren yklerinde insan btn gereklii ile ortaya ko-
yar. Bu ortaya koyuta ne bir abartma, ne de bir saptrma vardr. yksn oku-
duumuz insanlar sanki aramzda, mahallemizde veya ailemizde bizimle birlikte
yaamaktadrlar. Bu insanlarn hibiri bize yabanc deildir. Her birini ya grm-
zdr ya tanmzdr ya da duymuuzdur veya bu insan bizzat kendimizizdir.
KAYNAKA
elik, Yakup (2002), Sait Faik ve nsan, Ankara: Aka Y.
zdenren, Rasim (1985/a), Gl Yetitiren Adam, Ankara: Akabe Y.
zdenren, Rasim (1985/b), Mslmanca Dnme zerine Denemeler,
258
stanbul: nsan Y.
zdenren, Rasim (1986/a) Ruhun Malzemeleri, stanbul: Risale Y.
zdenren, Rasim (1986/b), Yaadmz Gnler, stanbul: nsan Y.
zdenren, Rasim (1988), Red Yazlar, stanbul: Beyan Y.
zdenren, Rasim (2004), Rasim zdenrenle yk zerine, Hece, S.
89, Mays.
Salk, aban (2006), Akn Diyalektii, Kuyu ve Toz Penceresinden Ra-
sim zdenrenin Aka Bak, Kafda, S. 60.
Y.
259
NC BLM
DNCE / DENEME
DNCE / DENEME____________________________________________________________
LRK DNR
MUSTAFA AYDOAN
Dnce adam olmann nasl bir ey olduu sorusu bende bazen ahslarla
karlk buluyor. Hayatmda etkileri olmu ahslar etkili olduklar zelliklerinden
pek ayrt edemiyorum galiba. Etmem gerekiyor mu ya da her hl ve artta yapma-
l mym byle bir ayrm?
Dncenin kendine ahslarla karlk bulmas hususunun bir anlam oldu-
unu dnyorum. Ya da bunun bir yanlg olmadn sanyorum. Ve ben ter-
cihimi belirtirken, yani dnce adamnn nasl birisi olduu sorusunu ksa bir e-
kilde cevaplandrmam gerektiinde Rasim zdenren diyorum. Tek cevabm bu
deil elbet ama nemli cevaplarmdan birinin bu olduunu itiraf etmeliyim.
Ben dnce adamlndan en basitinden unu anlyorum: Olaylar, durum-
lar, simgeleri, sembolleri, karakterleri vs. kendi asl gereklikleri ierisinde bir yere
oturtmak. Ya da en uygun dtkleri gereklii fark etmek ve onu belirgin klmak.
Bir eyin dnce haline dnmesi iin herhangi bir zellie sahip olma-
s gerekmez. O eyin dnen zihne muhatap olmas yeter. Gerisi o zihnin ileyi-
i tarafndan belirlenecektir. Bu belirleme srecindeki yapp etmelerle dnce bir
bnyeye kavuacaktr. Bu soyut bnyenin beslendii kaynak genellikle insanlarn
ou tarafndan dikkate alnmayan, dudak bklen, ayrntnn ayrnts olarak g-
rlen hususlardr. nk dnce, gerekte byk kalk noktalarna ihtiya duy-
maz. Aksine dikkate alnmayan, dudak bklen durumlardan byk sonulara ula-
r. Ya da, dnce derken ou defa byle bir eyi anlarz. Dnme eylemi, d-
nceye konu olayn devasal ile deil, dnen zihnin derinlii, kavray engin-
lii ve fark edi keskinlii ile oluan durumun ya da srecin addr.
Benim felsefi olanla irtibatmn balang noktalarndan biri Rasim
zdenrendir. Bir olaya nasl ve hangi ekilde bakldnda o olay ya da durum
dncenin kayna olabilir sorusunu sormamda Rasim zdenrenin yol gste-
riciliinin pay az deildir. Yani, yazy sevmemde ve yazyla kurduum iliki bii-
minde zdenrenin hem yaz serveni hem de dnce serveninin izlerini gr-
yorum. Bir etki eklinde deil de, bir iselletirme eklinde daha ok.
262
zdenrenin dnme sreci ve slubu inceleme konusu yaplsa ortaya il-

gin sonular kabilir diye dnyorum. Bir dnce adamnn dnme sreci-
nin nasl bir dinamie ve evrilmeye sahip olduu hususu bal bana ilgin bir ey
olmal. Aslnda dnyor olmann bizatihi kendisi olaanst bir eydir.
zdenren, sonuca giderken nceden uhdesinde bulundurduu (dnme
alanna girmi bulunan) eyi kendine dayanak klar ve bazen ayrtrarak bazen
de derleyip toparlayarak onu akl ve idrak snrlar ierisindeki yerine oturtur. Biz
aslnda o eyi biliyoruzdur ve gnlk yaantmz ierisinde bir yeri de vardr. Ama
nedense ona zdenrenin izah ettii adan bakmam ve yle grmemiizdir.
nk dnce adam olarak zdenren, ele ald hususu ya da dncesine
mesnet klaca argman ilgin klma urasna girmez; sadece ve sadece onu
kendi gereklii ierisinde yeniden tanmamz salar. Yani, dnce adamnn ele
ald konuda herhangi bir olaanstlk ve ilginlik olmaz. Hem konuda hem de
konuyu ele al biiminde. O sradan olanda meknuz bulunan gerei arar ve onu
apak hle getirmeye alr. nk sradanlk gerei grnmezletirir. Ya da
dier ifadeyle gerek, sradanlkta gizlenerek kefedilmeyi bekler. Mesela Don
Kiotun durumu ile mslmann gariblii arasnda ba kurma ameliyesi bir d-
nce adamnn kotarabilecei ve hkm verme tasarrufunda bulunabilecei bir
durum, bir ba kurma ilemidir. Mslmanca Dnme zerine Denemeler kita-
bnda veriyor bu rnei zdenren. Dier kitaplarnda da buna benzer ok rnek
var. Yani, dnce adamnn kendini izhar edebilecei alan bu tr bir ba kurdu-
u ve belirgin kld alandr.
Elbette, bu ba kurma ileminin bir felsefi dzlemde gerekletirilmesi gere-
kir. Sanrm bir kiiyi dnce adam yapan eylerin banda bir felsefesinin olma-
s gelir. Felsefeden yorumlama dikkatini, derinliini, srekliliini ve zgnln
anlyorum ben. Tabii, bir bilim olarak felsefeden bahsetmiyorum. O baka bir ey.
Biz bir zden, bir bak biiminden, bir tarzdan bahsediyoruz daha ok.
Rasim zdenrenin dnsel srecinde ben iki aama gryorum. Birbiri-
ni douran ya da birbirini tamamlayan iki aama. Ben ve Hayat ve teki adl kita-
b da bu iki aamaya eik olarak deerlendiriyorum. Bu kitaba kadar devam eden
srete, dnceye kaynaklk eden argmanlarn mahiyeti ile bu kitaptan sonraki
dnemdeki argmanlarn mahiyeti birbirinden farkllk gsterir. zdenren bu ki-
tapla birlikte, insann beeri zelliklerinin felsefi yorumlarn yapmaya balar. Me-
sela aylaklk, yiitlik ya da mstehzinin yz gibi dorudan beeri durum ya
da nitelikleri yorumlar, onlardan yola karak insann varoluu zerine dnceler
retmeye alr. Bu dnem, bir bakma lirik dnemdir. Benim kanaatimce felsefe-
cinin bak ya da felsefi bak as dncenin lirizm ekseninde kendini amla-
masdr. Bu lirizm dolaysyladr ki felsefe zaman zaman iirin snrlarna yaklar.
Hem ierik olarak hem de slup olarak. ou felsefi metnin iirsel olann ykne
ve ateine meylettiini sylemek abart olmaz diye dnyorum. rnein Sren
Kierkegaardn lmcl Hastalk Umutsuzluk adyla Trkeye evrilen kitab gibi.
263
DNCE / DENEME____________________________________________________________
Fransz filozof Gaston Bachelard Meknn Poetikas adl kitabnda yle di-
yor: airleri okusalard, filozoflar ne ok ey renirlerdi. (Kesit Yaynclk, 1996).
Belki de dnyann en lirik dnrleri filozoflardr. Ya da yle diyelim; filozoflar
lirik dnrlerdir. Bachelardn bu sznn arkasnda lirik olann derin reticili-
inin grkemli ifadesini buluyorum ben.
zdenrenin ikinci dneminde bir dnr olarak kendini ifade ettii alan li-
rik olann alandr. nk eer yzden bahsedeceksek lirik olanla zorunlu olarak
iliki kurarz. Aylaklktan bahsedecek olann lirik olan dlamas kendi kendini
dlamas anlamna gelir ki bu mmkn deildir. Ya da souk ve sevimsiz olmak-
la cezalandrlr. Oysa zdenrenin bu yazlar, belki de dnsel srecinde kale-
me ald en scak yazlardr. Eer bir dnrn iirinden bahsedeceksek, eer
byle bir yorum cesaretine giriecek olursak zdenrenin iirinin ikinci dnemin-
de yazd bu yazlar olduunu rahatlkla syleyebiliriz.
Dnr, lirik olanla ilikisinin i evrenine katt haz sayesinde bilgiden im-
geye doru evrilen bir bak as yakalar. Bu, dncenin iiridir ite. Rasim
zdenrenin dnce srecinin dile gelmeyen amacnn bu yazlar bulmak oldu-
u bile sylenebilir. Bu, yazarn kendisine ramen olumu olan bir amatr. Ya da
bir okur olarak byle dnmekle hata yapm olmayz.
lk dneme ait dnce yazlarnn odanda ise genel olarak din ya da siya-
set yer alr. Bu ilk dnemde zdenren, bilgi, inan ve ideal sacaya zerinde bir
at kurmay amalar. Bu durum bir adan dnemin gerekleri icabdr, bir adan
da yazarn kurulu dnyay yeniden anlama ve anlalr klma abasdr. Bu neden-
le bu yazlar bir kayg etrafnda ekil alrlar. Kaygy yklenmi ya da kaygdan
hz alm dnrn lirik olanla irtibat daha zayf olur. O daha ok, grdn
izah etmenin ya da bildiini aklamann sknts, umudu ve idealiyle yapmas ge-
rekeni yapmaya alr. Lirik olmaktan ok aklayc ve ikna edici olmaya meyilli-
dir. Biliyor olmann arl altndadr.
u cmlenin ilk dnemi temsil edebilecek tipik bir cmle olduunu dn-
yorum: Zihnimizi arndrmak yolunda yapacamz ilk teebbs, kukusuz, hakk
btn boyutlaryla kavramaya almak olacaktr. Fakat tek bana bu teebbs
sonu almaya yetecek mi? Zihnimize dolumu bulunan bidatleri, onlardan arn-
drabilmek iin, bu bidatlerin niteliini bilmek gerekmektedir. Yani tek bana hak-
k veya adaleti bilmek yetmez (Yeniden nanmak, Nehir Y., 1986, s.84)
u cmlenin ise ikinci dnemi ina eden sreci temsil ettiini syleyebiliriz:
Basit pohpohlanmalardan tatmin salamak basit insanlarn ii ve meslei olmal-
dr; bu yzden kibirli, basit pohpohlanmalara yz vermez; basit pohpohlanmalar,
kibirlinin stnln berkitebilirse deerlidir; basit pohpohlamalar stn tutulan
kimseler tarafndan yneltilirse stnde durulabilir: bakalarna gstermede ie
yarar bulunursa aksi takdirde, kibirli, basit pohpohlanmalarn stne basp ge-
er: bylece pohpohlamalara deer vermediini gsterebilirse bu, onun iin aya-
n tercihtir, nk pohpohlamay hie sayarak ineyip gemek kibirlinin tabiatna
264
daha uygun der. (Yzler, z Y., 1999, Kibrin Yz, s. 58).

Bu iki yaz arasndaki temel fark lirizm farkdr. lkinin znde telkin, ikincinin
znde coku vardr. nk dnen zihin, birinci paragrafta mmini hedef al-
yor, ikinci paragrafta ise beeri hedef alyor. Bu, nemli bir ayrmdr. Mmini hedef
aldnzda aklayc olmak zorundasnz; beeri hedef aldnzda ise lirik olmak-
tan baka ansnz yoktur. nsann niceliinden sz ayorsak onun temel zellik-
lerine deinmek zorundayz ki bu bizi bir ima ile yetinmeye kadar gtrebilir. Oysa
mmine seslenite onun uymas gereken kurallarn iinden konumamz gerekir
ki bu bizi bilinebilir olann aklanmasna arr. Aklayan zne sze mecburdur,
oysa ima eden iletiimi nihai snrlarna kadar yoklama imknna sahiptir.
Tabii bu ayrmlarn kesin ve keskin olmadn, ayrt edici zelliklerin her iki
dnem yazlarnda mevcut olduunu belirtmek lazm. Dnemsel ayrm, bahset-
tiim zelliklerin sz konusu dnemlerde belirgin olmasndandr. Bunun Msl-
manca Dnme zerine Denemeler kitabndan verilen rnekle anlalm oldu-
unu sanyorum. Bu kitap yaptmz ayrm asndan birinci dneme ait olduu
halde, alntladmz rnek ikinci dnem yazlarnda baskn olan zellie ilikin-
dir. Yani, Rasim zdenrenin yazlarnn ounun her iki dneme ait zellikle-
ri barndrdn ve esas itibariyle lirik dnceye sahip bir yazar olduunu syle-
mek istiyorum.
265
DNCE / DENEME____________________________________________________________
NEHR YIKAYAN ADAM
AHMET MERCAN
Ayn dnemde yaamadmz, tanmaya deer yazarlar tanmann iki yolu

olsa gerek. Birincisi canl tanklar yoluyla elde edeceimiz bilgiler. kincisi ise o in-
sann ortada duran eserleri. Aradan uzunca bir sre gemise, ortadan canl ta-
nklar da ekilir ve sadece eserler yoluyla fikrimizi oluturmaya duar oluruz. Bu
durumda, kendiliinden baz kopukluklar oluur. Yaanmakta olan zaman kesitin-
den nceki bir devri tanma abas, iinde zorluklar barndran bir durumdur. Bilin-
cimiz, yaadmz an sorun ve imknlar ve bunlara ekleyeceimiz pek ok et-
ken, tahlilimizi noksanlk bahsinde etkiler.
Bahse konu olan bu etkenleri azaltarak, gelecek nesillere ortak kalk nok-
talar salayabilme imkn hi de imkn harici deil. Hakknda gr elde edile-
cek ahs, eitli ynlerden ele alabilecek hakkaniyet sahibi insan seimi ve say-
s, salkl ve ortak kanaat karmada nemli olacaktr. Bu eserin hazrlk kaygla-
rndan biri de bu olsa gerek.
Bir Rasim zdenren kitabn yllar sonra okuyacak olanlar iindi, buraya ka-
dar irdelemeye altm tutum.
Sz Rasim zdenrenden alnca, Hakknda yaz yazma haddime mi?
diye dnmeden edemiyorum. te yandan, bylesi bir eserde yazm olmasa, ta-
rifi belirsiz rahatszlk hissedecektim. Aslnda bu paradoksal durum, tam da Rasim
zdenrenin ok sevdii almlara imkn veren bir ortam oluturuyor.
ncelikle unu belirtmeliyim ki, akademik bir disiplin iinde Rasim zdenreni
anlatmay dnemem. Sz konusu disiplini kmsemek anlamna gelmez bu
durum. Bu konuda ilgili ve etkili yazlarn kitapta olacan dnyorum. Her fark-
l slup ve disiplinin, ayn zamanda, kendi zenginliini de beraberinde getirdiini
dnrsek, kendimize de bir meruiyet alan am oluruz.
Rasim zdenreni eserleri, konumalar, tavr, duruu ve yaants ile ka-
pasitemiz lsnde ele alma imknna sahip oluumuz, phesiz ayn zaman
dilimini paylayor olmamzdan kaynaklanyor. Ama bu sadece teknik bir durum.
Benzer pek ok insanla da ayn zaman tketiyor olmamz dnp, byle bir ce-
266
saret elde edemeyeceimizi hatrlarsak, bu frsat bize Rasim zdenrenin verdi-

ini tespit etme imknna kavuuruz. Elbette pek ok dostu gibi, Rasim Abiyi sev-
gi bahsinden kopuk ele almam mmkn deil. Bu anlamda kimi tespitlerim objek-
tif deere uygun olmayabilir. Buna razym. Tarafsz olmann insan iin mmkn
olmadn, yine onun eserlerinin satr aralarndan derlemek mmkn.
Kendimi Ustann slubuna zorlarken, okuyucuyu da konuya ortak ederek,
Sevgide ne mahsur var? sorusunu sormu olalm.
Byle bir deerlendirmede, kan ba yoksa ortada, ticari ilikiden de sz edi-
lemiyorsa, sevginin menei ne? stelik kap komu gibi fiziki durum da yoksa,
uzak bir ehirde yaayan yazar olarak nlenen birisi, neden bylesi bir sevgi n-
celiiyle ele alnr? Cevap noktasnda ortaya koyacam izahlarn yetersiz olaca-
da, bylece, anlalm olur.
Ayn geminin yolcusu olmak, dnsel duruu, zihinsel berrakl, irfani yn
konu edilebilir. Bunlarn hepsi de dorudur. Ancak kardeliin ruha yansyan ve
dile gelmez bir boyutu da olsa gerek.
Peygamber-sahabe arasndaki lezzetten sznt sanki
zahlar varsn ktrm kalsn.
Kelimeler yk tamaktan aciz olsun.
Ahretle dnyann i ie getii ve kalbinize gven olarak akan bir yaznn,
sese dntn yayor, hissediyorsanz, anlatm iin baka bir dile ihtiya
var demektir.
Bu etin bahsi nokta koyarak aalm.

Nehrin yatann deitirilmeye alld yerden kalkarak, onu anlatmaya
alalm.
II.
Ak
lk vuru neticeyi belirlemede byk neme sahiptir. lk insann bir Peygam-
ber olmas, merkeze ftrat - insanilii yerletirmede ve sapmalar reaksiyoner du-
ruma getirmede nemlidir. Yanl ve sapma iktidarn kursa da, kurucu iradenin
ruhu, mevcut yapy zorlayc, meruiyetini sorgulayc bir atmosferle kendini m-
temadiyen hissettirir. Btn iaretlerin silinmesi, gemiin yok saylmas, yeni mi-
latlarn ihdas edilmesi pahasna, varlkla dinamik bir iliki ve dile sahip ftrat, or-
taya kmaya yol arar. Kurucu ruh/ftrat kendini hissettirmeden hi geri durmaz.
Cumhuriyet, gemiin yokluu vurgusu zerine, yeni bir konumla geldi. Ku-
rucu kadro, ynettii halka bir neri sunmad, byle bir seime ihtiya duymad.
267
DNCE / DENEME____________________________________________________________
Yepyeni bir insan ve cemiyet ieren kble ortaya koydu ve bunu tek geerli yol
olarak, fiziki g ile oturtmaya alt.
Bu dnemin nemli sesi Mehmed kif ve oradan Rasim zdenrene gelen
izgiyi izlemeye alrken aslnda, ykmz, duruumuzu tespit etmeye al-
m oluruz.
kif o gnn artlar iinde, zerlerine yaan teknolojinin maharetini ne
koyarak, neden uyuduk der gibiydi. Faturay yanl din anlaylarna datr-
ken, uyumaz hizmetkr dedii teknolojinin, mucidini ne hle getireceini, o
gnden bilemezdi. Dmann silah ifadesi, savaarak kurulacak, yeni bir dn-
yann olumasnda ne kyordu. Ancak anlam kaymas sonucu, fiziki gc ne
alan ve mucizeleri bilimsel yorumla ortaya koymaya alan mahcup ve kendin-
den utanan bir anlay, kifin zihin dnyasn etkileyen statlarnda da mevcuttu.
kif, yanl din yorumlarnn rnekliiyle, irfani boyutu almaya indirgeye-
rek, aslnda tersten Bat ile, dnyevileme noktasnda, ayn nem zerinde bir
ortak vurgu yapm oldu.
kinci kilometre ta olarak Necip Fazl gryoruz. Aristokrat bir aileden, ne-
fesi ok gl, cesur bir ses olarak ortaya kt. Ksakrek, bir bakma kifin ele-
tirisinden gl pay alan irfan mektebinin ocuu olarak, tebarz etti. Tek parti
dneminin, akl almaz basklarndan, sindirme ve yok etme srelerine kar, per-
vasz bir duru sergiledi. Adeta tek kiilik orduydu. Dneminin elzem ihtiyac ola-
rak, savunmaya nem veriyordu ve fikirlerinin kalb da reaksiyoner izler tayor-
du. deolociya rgs eserindeki devlet anlay, bu konuda yeterli muhtevaya sa-
hiptir. Necip Fazl Anadolu byklndeki dava ta vurgusuyla, bir bakma
lkeye gerekli bir din ihtiyacna vurgu yapyordu. te yandan Sapan talarnn
yannda fze/Baka lemlerden farkmz bizim derken kifden kalma soruna,
iirsel taraf gl, eklektik ilaveler eklemi olmakla yetiniyordu.
Bu tarih itibariyle, stadn yannda beliren, daha sonra gen kuan iinde,
Yedi Gzel Adam ismiyle anlacak grupta, dnsel ynde, etkili sima Rasim
zdenren de srece dhil oluyordu. Byk Dou ats altnda, Her trl sayg
ve edepte kusur etmeden fedakr tavrlar, yanla sra geldiinde, sluba uygun
olarak reddetme iradesini ortaya karyordu. phesiz bu hl, hele o dnem iin,
allagelen bir durum ve tutum deildi. Burada Rasim zdenrene ait iradeyi tes-
pit etme imkn elde ediyoruz.
Mslmanln sululukla edeer grld bir dnemde, N.Fazldaki ta-
savvuf vurgusu, phesiz onun gcnn de bir gstergesidir. N.Fazln izini sr-
dren ve genileten Sezai Karako, Anadolu vurgusunu Cihanmul kodlarna
ulatrr. Bat ile olan hesaplamay medeniyet merkezli ok ynl boyuta tar.
Rasim zdenren ve arkadalar Karakola daha zengin ve iletiim asndan ve-
rimli bir birliktelik kurarlar.
268
Dirili adn verir Sezai Karako bu yeniden yola ka. Hayatn vakfeder ve
ancak yalnzlndan taviz vermez. sim ile kaim gelenek, Nuri Pakdilin Edebiyat
dergisi ile devam eder ve nihayet Mavera yayn hayatna balar. Bu izgi bahse
konu olduunda, Mavera farkl bir yap iermektedir. stadlar izleyen Yedi Gzel
Adam, isimle kaim yayncl, tek gr ve yorumu eksene alan dergicilii
Mavera dergisi ile am olurlar.
Mavera ile balayan srele, R.zdenren, Cahit Zarifolu, Erdem Baya-
zt, kif nan iir ve yazlarnn yannda, tavr ve durularyla da dikkatleri zerle-
rine topladlar. rfani damarn getirdii zenginlikle mtevaz, disiplinli, muhabbetli
ve hakkaniyetli bir duru sergilediler. Gl sanat damarlarna ramen, birbirleriy-
le atmadan, muhabbeti koruyarak rnlerini verdiler.
phesiz Mehmed kifden itibaren, ok ksa bir gezinti ile irdelediimiz s-
re ierisinde, pek ok paral uyan, emek ve hizmet sz konusu. Ancak arena-
ya ak, genlii kucaklayan, ilgisini celbedip biimleme asndan, M. kif, Necip
Fazl, Sezai Karako ve Yedi Gzel Adam gzergh, belirginliini sonraki kuak-
lara etkisiyle de ortaya koymu bir damar olarak ne kar.
Yedi Gzel Adam vurgusunu daha ok, Rasim Abinin hatrna binaen vurgu-
luyorum. O kendini hl, ou rahmete kavumu, arkadalaryla birlikte ortaya
koyarak, vefal bir duru sergiliyor nk.
Bu gzergh boyunca, phesiz byk fedakrlklar sz konusu. Her sta-
dn kendi dnemine ait artlar sz konusu. Aziz hatralarn ve emeklerini km-
semek haddimize deil. Ancak sahih bir yolculuk iin, kaynaa doru iz srmek
gerek. Bir asra yaklaan zaman diliminde zerimize, farknda olmadan sinmi n-
celikle batl ve arpk zihin kalntlarnn temizlemek gerek.
Zihn arnma, rakibe muhta olmadan, kendiliinden varolma dediimiz
zaman, aklmzda ilk olarak Rasim zdenren ismi belirir. Bahse konu ettiimiz,
iinden geldii izgi, vefa ve hakkaniyet terazisi iinde ele alabilen zdenren, zi-
hin ve kalp faaliyetini, mevsimler kadar reaksiyonsuz, doal bir sylemin ruhuna
kap aar. Elli yldr, sadeliin znn kefinden, ilhamlar ve fikirler aktaryor.
III.
Ak Arndrma
Ses verme, canllk belirtisi gsterme, tanmlama, kimlie kavuma sreci
olarak isimlendireceimiz akta, nemli bir merhaleyi anlama kavuturma aba-
sna Rasim zdenren nail oldu. Sezai Karakoun ruh fledii yeryz corafya-
snn akl ve kalp salna kavuturulmas srecini R. zdenren glendirdi di-
yebiliriz.
Mslman an gzyle slama bakmaz; slamn gzyle aa ba-
kar vurgusu, anti tez olmaktan kmann ve yeni paradigmann haberini veri-
269
DNCE / DENEME____________________________________________________________
yordu. Reaksiyoner olmaktan kmann zgn abas iinde R. zdenren sreci

balatp yrttn sylemek yerinde olur. Bu vurgu dnsel dnmn kilo-
metre tadr. Reaksiyonerliin, olumlu ve olumsuz yannn da, etki asndan ayn
paydada buluma hali olduu ve her hangi bir ka ve zdelik arama abasnn
salkszl, zdenrenin eserlerinde ince ince almlarla yer alr.
slam dncesinin kendine has yatanda akmas arzusu, olaylarn elinden
ve reaksiyonerliin gizli dntrme gcnden kurtulmann abasn sylemekle
yeterlilie ulamaz. Mslmanca Yaamak, Mslmanca Dnmek ve Dn-
sel Duruta, bizzat tespit, imkn aray ve en nemlisi keifler yer alr. zde-
nren syleminin gcn ve zgnln duru bir syleyile zihinlere nakeder:
slamn dorular bakalarna olan tepiden domamtr
nceki dneme ait Bat kartl zerine gelien sylem, ateli vurgular,
inili kl yaklamlar ierirken, zdenrenin duruu dikey eksenli bir karak-
ter arz eder. Yeryznn btn ynlerine mesafesini koruyan ve ilikiyi adalet ek-
senine tayan bir dnsel durutur. Bu duruun rahatl sayesinde alerjik ba-
klan Roma Hukuku ve eitli kesitleriyle Bat dncesine, bir btnn hatrlat-
c aya olarak, olumlu vurgular yapan yazarn tutumu yadrganmaz. Yine bu ge-
lenek iinde ruh tahlilleri yapma becerisini sknetle gerekletiren ve yeri geldi-
inde, Su ve Ceza romannn kahramanlarn konusunun rnekleri arasna alma-
s, ska rastlanan bir durum deildir. Btn bu ruh zmlemeleri ideolojik kalp-
larn tesinde, ftrat dilini irdeleme ve ok ustaca; arama itiyakn okuyucuyla bir-
likte paylama zdenrenin eserlerine has bir durumdur.
Ustann urasnn muhatab insandr, hemen her insan.
Blgesi, stats, durumu ne olursa olsun insan ve insandan yansyan her
ey, tekrar insann ftratna sunulur. Kurulan atmosfer sakin, huzurlu ve anlamay
imknl hale getiren nyargsz tutum ierir.
Sunulan bu atmosfer, okuyucuyu pasiflikten kurtarp yazarla birlikte dn-
sel yolculua karan bir etkiye sahiptir. yle ki, konu ele alnrken belirecek ola-
s sorularn hepsi hesaba katlarak ve her birinin dnsel yolu ve neticesi taraf-
sz ele alnarak ilenir. Konuyu ele altaki rahatlk ve tartda eitlik, hesaba ka-
tlacak malzemede indirime gitmeme, zdenreni hakkaniyet ncelikli, ayrcalk-
l konuma tar.
zdenrenin, hikyeleri dhil, btn yazlarnn temelinde hukuk, vazgeil-
mez bir umde olarak varln srdrr. Ayrntdan btne, yakndan uzaa bln-
mez hukuk anlay, pratik hayatta da karakterinin paras olarak ortaya kar. Al-
m olduu hukuk eitimi ile bu durumu izah etmek yeterli olmaz. zel nem ve
kiilie ait bir zellik olarak durumu deerlendirmek, daha isabetli gzkyor. Ko-
nuyu gncelden bir rnekle ortaya koymaya alrsak
rnek u: Muhalefet partilerinden birinin lideri Babakana, ancak terr rg-
t liderinin yeniden yarglanmas ve idam edilmesi kaydyla destek vereceini sy-
270
lyor. stelik bu sz bir tutuma dntrerek srdryor. lkede binlerce hukuk-

u, nedense, ok nemli bir hatay gz ard ediyor. Herkes olayn bir baka yny-
le ilgilenirken; zdenren; Yeniden yarglama yapsan da asamazsn diyerek,
hukukun rasna ynelik izahatn, yine farkl baklar ele alarak ortaya koyuyor.
Bu rnek, hukukun sadece mahkemeye ait bir deer olmadn gsteren, hayatn
her anna hukuk anlay ile bakmay ilham eden, etkileyiciyi bir rnek olsa gerek.
IV.
Sadeliin Arl
Sadeliin sradanl sanatlar iin bir tuzaktr. Sadelikten bu nedenle ka,
farkndalk oluturma peindeki zorlamalar, her zaman baarl neticeler verme-
dii gibi, pek ok zaman dnemsel olmaya mahkm eder sanaty. Byk usta-
lar bu tuza sezerler. Sadelii dlamadan, her an olmakta olan, her insann dik-
katinde olan, bilinen ve tannann dnda bir bak ve anlatmla ele alrlar. Yeni
bir anlatm imkn, ayn zamanda, yeni bir alan aar. Ve bylece, yenilenme de-
diimiz eyin, aslnda nemli oranyla, i dnyann gerekliiyle devinime durdu-
unu hissederiz. Burada ucu ak bir sevgi sz konusudur. Alan alan sanki elin-
de kalemle bekleyen yazclara sunulmu kttr. Herkes al ve gc orann-
da sadeliin/ sradanln yenilemesinden payn, bu gl dokunu sayesinde
alr. Yapmaya altm tahlil, Rasim zdenrenin eserlerinin brakt arm-
la ortaya kyor. Onun hangi eserlerini merkeze alrsanz aln, btncl sadelii
ve zgnl hisseder olursunuz. ykde bir miktar derinde, deneme ve dn-
cede, bir adm nde olsa da, ilmek ilmek almn koparlmaz ak karmza -
kar. Bu nedenle, alnt yapmann tehlikeli olduu bir slup sz konusudur. Alna-
cak her parann nce ve sonrasndaki ak, paralanmaya rza gstermez du-
rumdadr. Bu durum Yunus Emrenin iirindeki sehl-i mmteniye denk der. Hele
sz konusu ykyse, tam tabir budur. Ftrat zorlayan, eksi ve art; bir veya iki de-
rece dahi sapma gstermeyen bnyenin en huzurlu, akc haliyle anlatma duran
eserler, yllar sonra bugnden daha deerli bulunacak ve okunacak. Tpk Yunus,
Mevlana, Tolstoy, Dostoyevski ve dier statlara has, insan, o her haliyle; ara-
yan, bulan; bencil, cmert; kskan, kahraman, korkak; zevk dkn, kaygl in-
san ele alma, ortaya koyma, sadece alma maharetiyle gn yzne kan bir
durum olmas gerek.
Onu okurken ve dinlerken, ne bir salise hzlanan ne de ge kalan temponun
varlyla yzleilir. Sanki yazarn/ hatibin kulana bir eyler fsldanyor ve o bu
srr size ifa ediyor. Baka bir durumda size monoton gelebilecek bu hl, sadeli-
in ta kendisidir aslnda. Atar ve toplardamarlarn bilekesinin ritmine, akln ve kal-
bin nclk ettii; ister gncel, ister dnsel paragraf alm olsun, fark etmez.
Rasim zdenrenin sknet ve sadelik bilekesi ile rd atmosferde, muha-
tab ile kurduu kopmaz ba, insan, ftrat diliyle dinlemeye/ anlamaya icbar eder.
271
DNCE / DENEME____________________________________________________________
Her insan nemli bulmak, ayn zamanda, yaratltaki o ruhu hesaba kat-
mak ve ona nem vermeyi bnyeye dhil etme anlamna geliyor. Byle olunca,
her insan kendi soluundan bir para bulmakta zorlanmaz zdenrende.
mknsz yklerde Bir Odann Fotoraf isimli ksa bir yky hatrlyo-
rum. yk odalarn fotoraf yoktur diye biter. Byle bir tespiti hangi insan es ge-
ebilir. Dahas, bylesi bir tespit her okuyucu iin alm bir pencere deil midir?
imize, d dnyaya zaman ve mekn tesine alan bu pencerenin yazar, bir
bakma okuyucudur. Onu yolculua karan ey, sade ve sradan grnen, ama o
zamana kadar bylesi bir ilikiyle ele alnmam oda metaforudur.
Yine, mkansz yklerde, Iklar Snnce isimli ksa bir yk var. yk,
elektriin kesilmesiyle oluan durumu, ele alr. Parlak n gitmesiyle oluan s-
rete, ncelikle zamann fark edilii konu edilir. Ayn zamanda, bir muamma olan,
zaman mefhumunun grmekle olan ilikisi zerinden yeni grntlere ynelir an-
latm. Ikta ortaya kmayan pek ok eyin, ay loluunda kendini gster-
meye balamas, beraberinde pek ok soruyu getirir. Hangisinin daha sahici ol-
duu, her birinin ne anlatmak istedii, artk okuyucuya emanet edilir. Yerinde dur-
mayan, yokmu gibi kabul edilemeyecek sorularn iinden kmak, muhataba ha-
vale edilmitir.
Okuyucu buradan, insana ait mmknlerin, hakikatte kymeti harbiyesi olma-
dna kadar, pek ok sonuca ulalabilir. lla da sonu demeden, dnsel hsla
iine kendini brakabilir. Buradan farkl bir yere geip, Rasim zdenren okuyucu-
larnn aslnda, bo kalamayacaklar neticesiyle de yzlemi oluruz.
Sadeliin, derin iddetiyle devrede oluu, gemiin ak iinde, ahenge denk
den tarafyla youn bir biimde varln betimler. Dnsel durumun, kiinin
mahareti dorultusunda, tefekkr de ihata etmesinden sz edilecekse, kesinti-
siz bir akla dnsel adlandrma Rasim zdenrene, gnl rahatlyla, te-
mil edilir.
Akn Diyalektii eserinin girii, bu bahiste hemen aklma gelen, sarsc sah-
nelerle rlmtr. Tufandan sonra, sknete kavuan varlk iinde insan tekinin
durumu, sz, karlk, ses bahsiyle yle bir tahlile tutulur ki, anlama yetisi ak,
farkl devir ve meknlardan her insan iine alr. nsann insana ihtiyac ylesine
elzem bir durum olarak ortaya kar ki, bizatihi szn iki insan arasndaki bir
durum olduunu, baka bir haleti ruhiyeyle, sanki yeniden renmi oluruz. Biraz
ilerleyince, ehrin ilek meknnda, rkmeden yerde seken bir serenin, ne kadar
sere oluu, insan tekinin oalarak kurduu kentlerin yozlatrc etkisini anlatr.
Derinden kendini ele veren paradoksal durum, kesin bir trajedidir. nsann dnya-
da bulunuu, yazar iin, trajedi iin yeterlidir. Biraz daha ilerlediimizde eya ile
karlarz. Her a insan iin sorun olan, konu olan eya. Eyann ayna olu-
u vurgusu kadim irfani ba sayesinde Rasim zdenrenin komularyla tan-
ma imkn verir.
272
nsann yks, trajedinin kollarnda, devirleri aan tespitlerin kavanda

kurtarc adresler aradnda, zaman ve mekn aan akrabalklar kurma ihtiyac
hisseder. Gnl aracl ile kurulan bu akrabalklara, tercih ve aba sonucu ula-
labilir. Mevlana, bni Arabi, mam Rabbani ile duygu ve fikir paralelliinin tesinde,
bir ebeke meselesi kanaatine varmak, rastlant durumu deil, doal akn bir
gerei olarak anlalmal.
Ahengi, dengeli bir duru ve bilinli tavr olarak aldmzda, bu durumun i
balklaryla Rasim zdenrenin eserlerinde ok farkl ve etikli yer aldn sy-
leme durumundayz.
zdenren ihtiya duyduu, nemli bulduu pek ok konuda yaz yazmtr.
Gncel bahisleri, gn ile snrlamayan deerle ele alan yazlarda, direkt isimler ve
polemikler yoktur. Konu tarihi deil, isim konunun ayrlmaz paras deilse, fikir,
yorum ve davranlar nceliklidir.
Yaz ve duru, estetik ve nezaket ayrlmazl, tabiatyla hukuk anlay ve en
stte adalet duygusu ile eserler kvamn bulur. Bu durum, olaylarn alevlenmesi
veya gereinden fazla sknetin piyasaya hkim olmasyla deiiklik gstermez.
Bir baka ifadeyle, konumlan olaylarn arzusuna gre deildir. Dnsel Duru
eserinde bu konumlann izlerini, daha ak, bulmak mmkndr. Olaylara gre
ykselen ve den hareketlenmelere kar, hareketten ziyade, davrann
ncelendiini grrz. eitli izimler zerinden, abartl dmanlklar edinme-
nin, bir ka olabileceine yaplan vurgu nemlidir. te yandan, dnyevi iktidar
sivrilten bylesi bir tavrn, ihya noktasnda naks kalaca d ve i dnya den-
gesinin bozulaca, yine okuyucuya braklan pay olarak satr aralarna serpilir.
zenginlie ulamadan gerekleecek deiimlerin, eklemlenmekten ibaret ka-
laca endiesi, derinde yatan bir ikaz olarak, sayfalar arasnda akn srdrr.
Ak bir soruyla bu endiesini ortaya koyar zdenren: Niin benim zama-
n deitirmem istenmiyor da, deimi olan zamana kendimi uydurmam is-
teniyor?
Bu tespitin hakl zemininde yolculuumuzu srdrdmzde, daha net bir
uyaryla karlarz: slam Mslmann tanmasyla, gayrimslim mste-
riklerin tanmas arasndaki fark da, onun canls ile kadavras arasndaki far-
ka benzetilebilir
slamn karakterinde sakl durana, atfta bulunur gibidir dnr. Dtan ba-
kana kendini amayan, ketum davranan bu dinin kayna, sapknca yaklaan-
larn sapknlklarn artrr. Ancak yazar burada Mslmana sesleniyor. Sine-
lerin zne seslenerek, ayn yol zerinde Yunusun deyimiyle kuru bir benlik
savana kar uyar grevini, bulunduu menzillerden yaparak, yolculuunu sr-
dryor.
Aydnlanma dnemi ile dnyay sarsan bilimsellik miti, akl tanrlatra-
rak bilimi hakikatin yerine koymas ve bu dnemin teknolojik stnlkle, anlayn
273
DNCE / DENEME____________________________________________________________
adeta dayatr olmas, slam dnyasnda pek ok krlmaya neden oldu. Zihni kar-
maa ve kendinden phe dnemi bitmeden, postmodern anlayn, izafiyeti haki-
katin yerine ikame etmesi, zevk ve tutku eksenli bir hayat biimini kresel lekte
iletiimin imknlaryla devreye koydu.
nc bin yln hemen banda, bir deiim dalgasna kaplan kitlelere kar-
, hakikatin deimezlii, yekun bir ontolojik savrulmaya kar, direnci gerekli k-
lyordu.
zdenren, yine ok ynl ele al tarzyla, deiimin n kabulle kutsanma-
sna kar, bir paradigma koyar nmze; slamn kendisi deimeden, dei-
ene anlam verebilmektedir. Bylece dnyay Mslmanlar tarafndan s-
rekli yaanabilir tutmaktadr
Rasim zdenrenin tahlil gcn nemli klan bir baka husus da, yorum
ile olgular birbirine kartrmadan ele almas ve anlalr hale getirmesidir.
V.
hya / Nehri Ykayan Adam
Bir Mslmann, lahi iradeye atfta bulanmadan izah edebilecei, hi-
bir ey yoktur u yeryznde
Sadece bu sz dahi, Rasim zdenreni gnlmzde mstesna bir yere koy-
mamza yeterlidir.
Ses tonuyla sesi, yazsyla konumas, duruuyla eylemi, zlemiyle davra-
n birbirine ylesine uyumlu bir mtefekkirin eine, amzda, rastlamak mm-
kn m, bilmiyorum.
Mutmain, btncl, ahenkli bir duruun kayna olarak, berrak bir akla zih-
nimizi ve kalbimizi durulayp duran Rasim zdenreni tanmak, sohbetinde bu-
lunmak asndan gelecek kuaklar bizi kskanacaklar.
Onlar kskandrmann ayrcaln yaarken, unu da hissediyorum; gelecek
kuaklar Rasim zdenreni bizden daha iyi anlayacaklar ve kymetini daha iyi bi-
lecekler. nk o yapay gllerle uramyor; nehri/ ak, ykama sava veriyor.
Allah (cc)dan uzun mr niyaz ediyorum ona.
274
DENEMENN FELSEF / RFAN PORTRES VE

RASM ZDENREN
MEHMET HARMANCI
(Szn banda felsefi derken hikemi olan da kastettiimizi, irfani derken

de asla mistisizmi kastetmediimizi ifade etmeliyiz. rfan, slama zge maneviyat
alannn tamamna bireyin algs ve ifadesi olarak da anlalabilecek katklar da
yadsmayan boyutlaryla geni bir haritann genel bir ad olarak kullanlmaya al-
lmtr. Felsefe ise zerine sren tartmalar bir yana insanln ortak katksna
mazhar olmu, insanlk tarafndan ortaklaa kullanlm etkinliin umumi hatlarn
ifade edecek, hikmeti de inkr etmeyecek geni kavramsal snrlarnda kullanl-
maya allmtr.)
Rasim zdenrenin yaz hayatnn yekn tutan hslasn, tr zerinden d-
nnce, yk ve deneme diye bir tasnife varmak kimseyi artmayaca gibi
yanl bir hkme de ulatrmayacaktr. Onun, meramn pek ok deerli eserle
bize ulatrrken, yk ve denemeyi tercih ettiini sylemek, herhalde tartmaya
ya da aknla yol aacak bir tespit deildir.
Bir yazarn fikirlerini deneme zerinden okurlaryla paylamas, yazarn
okurlar ile ilikisinin, fikirlerini onlara aktarma tavrnn ne olacan ilk planda giz-
leyecektir. Deneme geni bir tanm ve msait bir topografik yap ile hem her eyin
anlatlabilecei hem de -neredeyse- her ekilde anlatlabilecei bir trdr. Tr
deneme olarak belirlenebilecek nice yaz da nice farkl tavr ve slupla yazarn
okura seslenmesi, buyurmas, dikte etmesi, emretmesi ve dahi dayatmas mm-
kn olabilmektedir. (Burada, bu yaz da bir deneme olduu iin, okura yukarda
sralananlar rneklemek iin bir abaya girilmeyecektir. Okur bir de bu gzle ba-
karsa grr. Belki de gremez. Ama her neyse) Bundan dolaydr ki, makale
zellikle de bilimsel artlar haiz bir makale ile karlaan okur, yazarn kendini
belli snrlar, ifade tarzlar, kavram erevesi, hipotez-tez-antitez-sentez-vb. ab-
lonlar iinde hapsettiini, dudakdemezde atmaya girimi ozan gibi bu snr-
lar ihlal ederse dudann kanayacan, cannn yanacan bilir. Bylece makale
okuru, olay yerine yeni gelmi kriminal analist gibi yaz ve yazar karsnda baz
275
DNCE / DENEME____________________________________________________________
ipularn elde bir sayarak vaka incelemesine avantajl balayabilecektir. Yeni kar-
lat bir olay hakknda genel baz bilgi ve verilere sahip saylacaktr.
Oysa deneme okuru iin bunu sylemek ne kolaydr ne de doru. nk
deneme, edebi trler iinde muhteva ve ekil bakmndan en serbest zellikler
tayan ve snrlar kesin izgilerle tam olarak belirlenmemi olduundan, kesin
ve genel geer bir tanma da sahip deildir. (Karata 2001:95). Bundan dolay
da iinde her konuyu her slupla, tavrla barndrmak gibi bir imkn, ihtimali; okur
cihetinden sylersek tehlikesi vardr. Makale karsnda okuru kriminal bir analiste
benzetmisek, deneme okurunu da kurbana benzetebiliriz. Kurbana benzetmek
deneme trne menfi bir mana yklemek asla deildir. Ancak muhatabnn dn-
ce ve hareket tarzn kestiremeyen olmas bakmndan, kurbann konumunda bir
aresizlikle, deneme okuru ie balayacaktr.
Denemenin bu mezhebi geni yaps, esnek karakteri, denemeyi deneyen-
lerden yani yazar zentisi tiplerden, yazarmslardan, vb.den nasibini fazlasyla
almasna yol am, zaman zaman deneme tr olarak madur duruma dmtr
dmesine de ayn sebepten iyi yazarlarn, itibar yksek disiplinlerin, vazgeile-
mez konularn ev sahiplii erefine de nail olmutur.
Denemenin zaman zaman zarf olduu mazruflardan biri felsefe olurken dieri
de irfan olmutur. Deneme trnn bugnk anlamyla ortaya knda ad geen
iki nemli isimden ikincisi Francis Bacon (1561-1626) olarak bilinir, bildirilir. Bacon
bir filozoftur. nemli eserlerinin bata geleniyse Essays yani Denemeleridir.
Bu trle ismi anlan Montaigne (1533-1592) ise tre isim babal yapan eserinde,
felsefi konular irdelemi, felsefi sorunlara yer vermitir, iddiasz bir ekilde.
Denemede iddiasz olmak demek, mesnetsiz, rastgele kelam etmek demek
elbette deildir. Ama nesnellikten ok znelliiyle ne ktnn alameti saylabilir.
ddiaszlk, yazarn tevazu ya da ekingenliinden kaynaklanmaz. Belki zgve-
ninden belki bir hakikati yakalam olmann inancndan kaynaklanr. Halep orday-
sa arn burada meydan okumasnn muhatabysa da yazar; denemeci Halepi
de arn da oktan am bir mevkiden, o mevkie meyilli olanlarn anlayaca bir
lisanla konumay semitir.
Bu demek deildir ki, deneme tek mazrufudur felsefenin. Bilakis felsefeden
ok felsefi olanladr onun ii. Felsefeciden/filozoftan ok felsefi altyapya sahip,
onun konu ve sorunlar etrafnda yazmak isteyenlere sunulmu bir tekliftir sanki.
Felsefe kendi iinde bir dili ve tutarll elbette gzetir. Ancak bir yanyla da
her eye karmak gibi bir itiyad vardr. nk ilimlerin anas diye de bilinir. Bu ba-
kmdan felsefenin girdii her konuyu, belli bir serbesti iinde ifade etmeye gelince
i, deneme felsefi olana zarf olarak imdada yetiebilir. Bazen felsefeci denemeyi
seer, bazen de denemeci filozof kesilebilir.
276
in irfani boyutuna, denemenin irfan ile ilikisine gelince i nispeten daha

karmak saylabilir. nk dinin bir alann nemli bir yzn ifade eden irfan,
hem nassi bir temele ve kesin snrlara sahip iken te yandan kiisel anlay, du-
yu, alglay yani ilham bir veheye de sahiptir.
Arifin sz, Tanrnn kelamndan domutur ama ifadesi ve ierii ile tama-
men kiisellikler tar. Dinin ballar arasnda Tanrnn kelam, Elinin kavli tart-
lmaz bir otoriteye sahipken arifin sz dinin ballarndan sadece o sze kulak
veren, ittiba ve dahi intisab edenler iin -ounlukla- bir otoriter vasf kazanmak-
tadr. Bu durum, slamn Son Elisinin kutlu kavlinde, Sadk ryann, nbvve-
tin krk altda biri olduu kavli, din-i mbin-i slama inkyad edenlerce kabul g-
rrken, Mslmanlardan herhangi birinin grd rya kendisinden gayrs iin
kabul noktasnda bir zaruret arz etmez. Sadece kulak verenine bir eyler fsldar.
Bundan dolay, limin sz tam olarak kaynaklandrlmak, temel kaynakla-
ra refere edilmek zarureti tarken, arifin sz dinleyenine, tercih edenine ifa ol-
mak zere serapa bir serbesti iinden neet eder. Bu, arif dilediini diledii gibi
syler, manasnda kesinlikle anlalmamaldr. Ancak irfani syleyi kendini, ilmi
syleyiten farkl olarak, iddia ve ispata gerek duymadan dilin mterisi kulaktr
diyerek kulak sahiplerine seimlik bir alan iinden seslenerek ifade eder, eklin-
de anlalmaldr. Bu ynyle, deneme trnn ortaya kndan elbette ok za-
man nce rnekleri verilmi irfani eserlerin, bugn baknca deneme trne ya-
knlndan sz etmek mmkn olabilir kanaati dile getirilebilir. Buradan hareket-
le, arifin sznde kullanlan nasslarn yani Kuran ayetleri ve Hadis-i eriflerin, kul-
lanl biiminin, limin telifinde kulland biimden farkl olduunu sylemek de
yanl olmayacaktr.
Btn bu ynleriyle irfan yazsn, deneme trnn iinde grmek daha kolay
ve yerinde olacaktr dncesindeyiz. Bir de o, din gibi keskin ve kesin bir alanda
iddiasz ama salam grleri bireysel yzn de saklamadan ileri srmektedir.
Yukarda ifade ettiimiz gibi, Rasim zdenrennin yarm asr am yazar-
lk serveninin nemli bir unsuru olan denemeye bir de buradan bakarsak, onun
eserini anlamada bize farkl pencereler alacaktr, sanrm.
Kendi ilgi ve abasyla, kendi kendine felsefeyi renmi ve irfana evresi
iinde muttali olmu bir yazar olarak zdenren, yukarda sralamaya altmz
nedenlerle sanki bir tr olarak denemeye, felsefi ve irfani bir boyut kazandrm,
tre bu kisveleri giydirmitir.
Felsefe ve irfandan beslenen yazar ilgisi ve merak, deneme tryle beden-
lemitir, sanki. O, deneme yazarken, felsefi soru ve sorunlar gnlnce ama cid-
diyetle ele alm, nazara vermi; irfan, yazy anlaml klan bir ierik haline dn-
trmeyi baarmtr.
277
DNCE / DENEME____________________________________________________________
zdenreni, denemenin tand serbestlii asla geveklie yormadan, han-

gi yayn mecrasnda yazarsa yazsn, hep yontmakta olduu eserin btnln
unutmayan ama alt o anki paray inceden inceye ileyen bir heykeltra gibi
grrz. Gnmzn nesebi gayrisahih bir tr haline sokularak ke yazarl
ad koyulan gazete yazlarnn ounda da bu denemeci kimlii ve denemenin
imknlar ile ilerlediini sylemek hi de zor deildir. Ke yazs deme ucuz-
luunu aarak syleyince gazetelerdeki yazlar fkradan, makaleye, sohbetten
denemeye pek ok trle tavsif etmek mmknse bunlarn iinden de onun gazete
yazlarnda kahir ekseriyetle denemeci kimliinin nde olduu aikrdr.
Felsefi ve irfani balam gl bu denemelerin, yeterince yank bulmadn-
dan sz amak da yanl olmaz. O, bir dnr olarak grlmekten ok, bir yk-
c olarak nitelendirilmekle yetinilir. Oysaki denemeleri araclyla Trk dnce-
sine salad katk yadsnamaz. Buna ramen bu konunun yeterince deerlendi-
rilmemi olmasnn bir nedeni de belki deneme tryle dorudan ilintilidir.
Belki de Ayfer Tunun sylediklerine kulak verirsek, denemenin bu ynn
anlamak ve aklamak daha kolay olur:
yk edebiyatn gayri meru ocuudur. Nfusa kaydedilmitir, edebiyat ai-
lesinin asil yesidir. Ama iir ve romanla ayn evde oturmaz. O kendi kk evi-
nin odalarnda oturup pencereden bakar. Kenar mahallelerin dar sokaklarnda y-
rr. Kendine ait dnyasna bakalarn sokmay pek sevmez. (...) Deneme ise ai-
lenin nfusa bile kaydedilmemi gayri meru ocuudur. oklar onun aileden ol-
madn sanr. Ciddidir, bo konumaz, hosohbettir ama biraz sesi ksktr. Aile-
den olmak olmamak hi umurunda deildir. Uzak durur, beni de aranza aln, ben
de sizdenim demez. Ailenin can cehennemedir. Duygusal olduu halde, yle g-
rnmeyi sevmez. Pek varlkl da deildir. Nfusa kaytl olmad iin payna mi-
ras dmez. Deneme ok alr, ama kazanamaz [Vurgu bana ait. MH.]. (Tun
2007:40-41).
Yazlarnda, btn boyutlaryla insan ele almay deneyen zdenren, ge-
rektiince ben demekten de kanmayarak, denemeye yatkn slubunu, sonu
gelmez konularda bir bitime ulamak abasyla yormaktansa konuya bir katk sa-
lamay, konuyu anlamaya bir tuz olsun katmay seen yanyla da has bir dene-
mecidir.
Felsefe ve irfanla beslenen yazlarnn dnce hayatmza salad katky
biraz anlayabilmek iin belki nce, denemeyi doru drst anlamamz gereke-
cek. Trn tanmsz serazatlndan yaknmak, tedirgin olmak yerine bu sayede
onun bizlere neler kazandrdn grmek belki denemecinin bir yazar olarak kad-
rini bilmeyi ve denemenin bir tr olarak portresini izmeyi mmkn klacak; belki
Rasim zdenrenin dnr kimlii ve dncemize kattklar o zaman hakky-
la deerlendirilebilecektir.
278
KAYNAKA
Karata, Turan (2001), Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Szl, stanbul:
Perembe Kitaplar.
Tun, Ayfer (2007), yk Edebiyatn Gayri Meru ocuudur, Harflere B-
lnm Zaman, Srm: Altkitap, ubat.
279
DNCE / DENEME____________________________________________________________
RASM ZDENRENN DENEME YAZARLII
TURAN KARATA
Deneme, ok zaman, edeb trler iinde yaratclk gerektirmeyen bir tr

zannedilerek sanat eseri katnda grlmez. Yazar da ortalama bir yazar gibi d-
nlr. Hlbuki denemeye edeb yapt kymeti kazandran, onu sanat eseri kat-
na ykselten yazarlar az deildir. Dorusu, byle denemeler de sanatkr ruhlu ka-
lemlerin eseridir. Hemen aklma gelen, Ahmet Rasimin, Ahmet Haimin, Ahmet
Hamdi Tanpnarn, Suut Kemal Yetkinin, Salh Birselin, Sezai Karakoun, Ra-
sim zdenrenin, Ahmet Altann ve Ali olakn denemeleri byledir.
ykc, denemeci, mtefekkir Rasim zdenrenin son yirmi ylda yaymla-
nan ve deneme erevesi/ tr iine koyabileceimiz yazlarnn ounu okuyan
biri olarak, evvel emirde bir okur bakyla unlar sylemem gerekiyor:
Rasim zdenren krk yl akn bir zamandr siyasetin merkezinde
(Ankarada) yaamasna ramen herhangi bir siyas, politik yaplanmann ve bir
iktidarn szcs durumunda olmamtr. Selim lerinin, Rasim zdenren, ku-
laklar btn kesimlere tkal, kendi inand yolda yryor tespitini bu balamda
sylediini dnebiliriz (Kahraman 2007: 26).
Kafa Kartran Kelimeler mellifi, yazlarnda sloganlardan, klielerden, bey-
lik syleyilerden uzak durmutur. Soukkanldr. Ezber bozmaya alr. Benim-
semedii dnceyi bile, diyalektiini rencide etmeden, tezler/ kar tezler rete-
rek eletirir. Murat Yaln, onun iin ktlk alevini gl suyuyla sndrmeye ko-
arken grrsnz diyor (Kahraman 2007:66). Onun yazlarnda, estetikin ve ah-
lakn yan yana durduunu, i ie getiini grrsnz.
Rasim zdenren bir gazetede haftada iki gn ke yazs yazar. Ne
var, yazdklar ne ortalama bir ke yazs ne kendisi bilinen anlamyla bir ke
yazardr. Gndemden uzak kalmamtr, ama gncelin mahkmu olmadan. Ba-
ka bir deyile bizim baktmz gibi ya da ynlarn bekledii gibi bakmad gnde-
me. Sz gelimi, silah baln tayan bir yazs yle bir ince mantkla ilerler ki bir
yerde Amerikan kahpeliine/ zulmne gelir; ve tam da gndem odur.
Gnmz denemeciliinde rnekleriyle ska karlatmz dnceyi l-
280
dren laf salatas vasf, onun yazdklarnn hibirinde grlmedi. Mslmanca

dnebilen ve dndrten zdenren, okurunu srekli tartmaya, dnmeye,
akletmeye armtr. Yani okuyucuda bir dnme ortam salad.
Gz nnde bir yazar olarak ve yaygn nne ramen bu milletin kk ve z
deerlerine hep bal kalmtr. zden konumu, znden yazmtr. nandkla-
rn ekinmeden, emeden bkmeden syleyebilmitir. Umutsuzluu hep tesin-
de ve temizde/ uzamzda tutmaya almtr zdenren. Ama bir umut taci-
ri de deildir.
Okur olarak bir gzlemim de udur: maalesef, hak ettii kadar okunmad z-
denren; eitli nedenlerle gerek okuyucusuyla buluamad.132 Grebildiim iki
neden yle: Rasim Beyin yazlar donanml ve dikkatli bir okur ister. lkemizde
bu nitelikte okur says henz ok az. kincisi, yayncs yazarmzn ne deerini
hakkyla bilebildi, ne de gereince onu tantabildi.
Yine okur dikkatiyle baknca, Rasim zdenrenin yazdklarndan ok ey
rendiimi sylemeliyim. rnek olsun diye birkan zikretmek isterim:
1. Mslman olmann salt bireysel anlamda deil, toplumsal erevede de
byk bir sorumluluk gerektirdiini;
2. Bilinli olmadan insanca/ Mslmanc yaanamayacan, (buna insan
olma bilinci de diyebiliriz);
3. Byk hayatlarn veya olaylarn gerek yznn ok zaman ince ayrm-
larda grlebileceini; (Rahmetli Erdem Bayazt, yerinde tespitle, bir ayrnt avc-
s demiti zdenren iin.)
4. Ahlakn, estetiksiz eksik kalacan;
5. nsana, olaylara, olgulara, doaya, nesnelere, hayvanata imdiye kadar
evrilen binlerce nazardan farkl baklabileceini;
6. Yumurtay hangi ucundan krmann insanlk tarihinde bir sava sebebi
olduunu;
7. Celltla caninin ayn raya sahip olmadn;
8. Dayak yemenin de bir raconu olabileceini; rezil bir adamn yedii daya-
n bile iren olduunu;
9. Bir kez daha szn ne muazzam bir g olduunu onu okurken hatrla-
mmdr.
Szgelimi ihtiras iin yazd u satrlar unutulacak gibi deildir:
Fakat yazk ki, ihtiras, bizatihi kendi zaafn da bnyesinde tayan bir illet-
tir. htiras tamahkr olmay gerektirir. Tamahnsa gz krdr: kpn iindeki hin-
132 Mustafa ahin, Gl Yetitiren Adam kitapya iadeye gelen bir kadnn bu kitabn gl yetitirmekle
ilgisi yok diye iadesine tank olduunu syler. Bu anekdot, Rasim Beyin gerek okur kitlesine
hl ulaamadna arpc bir rnektir.
281
DNCE / DENEME____________________________________________________________
distancevizine tamah eden maymun onu oradan karmak iin elini kpe sokar
ama yumruunu amay akl edemedii iin de mandepsiye dm olur. (Yeni
afak, 29 Mart 2006)
imdi, biraz daha akademik diyebileceimiz tespitler yapabiliriz. Rasim z-
denren, bir meselesi ve dnya karsnda bir tavr olan; bandan beri bu inan-
ndan ve duruundan taviz vermeyen tutarllk rnei bir yazardr. Kurtulu Ka-
yal, Trkiyenin belki de dnsel anlamda en istikrarl yazar diyor onun iin
(Kahraman 2007:82).
lkemizde mtedeyyin kesimde, allm yani basmakalp bak alarnn
dnda bir dn ve bak biimi getirmitir dnce dnyamza. Adna Ms-
lmanca dnmek dedii bu bak, btn temel referanslarn slamdan almak-
tadr.
Ayn duyarllkla kendisinden nce bu trde rn ortaya koyan yazarlar,
zdenrenin baz ynlerden at sylenebilir. Szgelimi, anlamdaki derinlikle,
dilindeki iilik ve ustalkla, yaantsnn yazdyla elimemesiyle.
zdenren bireyden yani insandan topluma giden bir yazardr. nsann va-
rolu endiesini her yerde, her hlkrda hisseder/ hissettirir. im hep insan-
larla oldu, onlar anlamaya yneldim. deyiinden de bunu karyoruz. Eref-i
mahlkat sfatna nail olan insan yceltmek Bu hususu kendisi yle izah ede-
cektir: nsan gvdesinin mayas amurdand, ama amura kutsal ruhtan flene-
rek can verildi. Byle olunca, insan amura bulanm olsa da, onun cannda g-
ml duran kutsal, orada ikmet etmeye devam edecektir. Biz, bir bakma, ite, o
amura belenmi insann iinde, orada, hi lmeden duran o ruhu, dilimiz dnd-
nce dile getirmeye aba gsterdik. (zdenren 2006:3)
Denemelerinin ieriine baktmzda hayli geni bir konu eitlilii ile kar-
larz: Dinden felsefeye, edebiyattan siyasete, tarihten sosyolojiye, aktan psi-
kolojiye hayatn her alanna ilikin, hayat btn boyutlaryla kuatan geni bir
muhteva. Onun iin zerinde dnlmeyecek ve hakknda yazlmayacak konu
yoktur.
Onun yazdklarnda, insann ruh gzeneklerine ileyen bir nazar dikkatimi-
zi ekecektir. Bu, onun bilgelie talip olduunu dahas bilgece bakna iarettir.
Atasoy Mftolu, ok ho ve yerinde bir tespitle, zdenren iin niteliin ve bil-
geliin sesi diyor. Yazarn u belirlemeleri de nemli: Rasim zdenren her d-
nemde zihinsel ve ruhsal bamszl/ zgrl, zihinsel ve ruhsal younluu/
derinlii, kuatc ve gl yorum yeteneini, analitik bir bak asn temsil edi-
yor; ada dnyann dnsel, kltrel, siyasal kavramlarn, yaklamlarn b-
yk bir yetkinlikle sorguluyor. // Rasim zdenren hayat boyunca dnsel
modalara iltifat ve itibar etmedi, kendisi de hibir zaman moda olmad; dnce-
lerini iinden getii gibi syledi/ yazd; itidalin, lnn ve saduyunun vicdan
oldu; bilinli bilginin ve bilinli kiiliin onurlu bir ifadesi oldu. (Mftolu 2006:4).
282
Yazlarnda iki mhim kaynan lts vardr: Tasavvufun ve yaadklarnn.

Tasavvufun yan bana irfan da koymalyz. Zihninin bin bir eit tecrbeyle
dolu olduu aikr. Muazzam bir bellek sayesinde korunan zengin bir malzeme.
zdenrenin deneme yazarl, ykclnn hi de gerisine dmez.
Bunu, onun yklerinin deerini azaltmak iin sylemiyoruz. Denemeciliinin de,
ykcl kadar nemli olduunu vurgulamak iin. Erdem Bayaztn salam
mantk, mimari btnlk ifadesiyle niteliklerini ok zl olarak belirledii bu de-
nemelerin, edebiyatmzdaki dzyaznn gelimesine katklar yannda kendisin-
den sonra birok yazara ufuk atn ve yol yordam gsterdiini de belirtmek ge-
rekir. Bu arada, Rasim zdenrenin, denemeleriyle Trkemizde yerli kltre
dayal bir edebiyat ortamnn olumasnda yadsnamaz bir ilev stlenmi oldu-
unu da sylemeliyiz.
lhan Kutluerin Akn Diyalektii balamnda vard sonular, zdenrenin
tm yazlarna amil klabiliriz: Keskin ve eyann ardn kurcalayan bir gzlem-
cilik, Trkeye vukfiyet, derinlere ynelen dnce istidad, eletirel bak ve en
nemlisi sanat bir kiiliin getirdii zel bir duyarlk. (Kahraman 2007:87).
ehirde domu, bym meden bir yazardr zdenren. ehir ve gl
onda iki nemli rumuzdur. Ben mutluluu kentte ararm. nk ancak orada ken-
dimi insan yaps bir ortamda bulabilirim. Bardmda birilerinin beni duymas-
n isterim. der.
zdenrenin yazma ilkesini u kelimeyle zetlemek mmkndr: istikrar,
itidal ve dzen. Bunlarn atmosferi ise samimiyettir. Bir de iktisatl yazdn ek-
lemek gerekiyor.
Kendisinin de belirttii gibi, zdenren yazlarnda syledi, gsterdi, iaret
etti; bilincimizi kprdatmaya, alt (zdenren 1986:26). Bu kadar. Daha ileri git-
medi. Gerek de yoktu.
Yazlarndaki kuramsal yaklamlar, rneklerle izah etmek suretiyle iddiann
inandrcln, dncenin doruluunu gsterdi. Bu izahlar sayesinde kuramsal
bilgiyi daha vazh ve somut bir alana tad iin okurun zihnindeki bulutsuluk hali
de giderilmi olur. Bir de ykckler vardr, yer yer yazlara kondurulan.
zdenren, soyutlamay da ara ara yaznn gerei sayar. Baka bir ifadey-
le, yazlar kimi ksmlar eretilemeli, bulutsu ve kapaldr. Anlamn stne sanki
bir tl perdesi ekilmi gibidir. Ancak donanml ve dikkatli okurdur ki, o tl yle
zarife syrp anlama ular.
Yazlarn ortak niteliklerinden biri de, zengin bir birikimle oluturulmu olma-
lar. Ve bunun neticesi olarak okurun nne zengin bir sofra alm olmas. Arif
Ay, onun birikiminin niteliklerine dikkatimizi eker: Seilmi, akln ve vahyin sz-
gecinden geirilmi, meseleleri aydnlatmaya, zmeye, kafa karklklarn gi-
dermeye, doru dnmeye, yani Mslmanca dnmeye matuf bilgiler topla-
mdr. (Ay 2006:7)
283
DNCE / DENEME____________________________________________________________
Bu arada, yazarmzn Faulknerdan ald ve ok sevdii, oka kulland

ifadeyle sylersek denemelerinin kemie ileyen bir taraf vardr.
zdenren, slup iin parmak izi gibi bir eydir der ya; onun her yazsnda
kendine zg bu izi grebiliriz. Yani ruhunun yansmasn. Bilinli ve birikimli oku-
run damak tadn bozmayan, keyif veren bir sluba sahiptir yazlar.
Mustafa ahinden dn alarak sylersek okurunu oaltan, ie kapan-
mann deil, ie almann yazar olan zdenrenin denemelerinin, bizden son-
raki nesillerin de tevecchne mazhar olacan dnyorum. Umarm yanlma-
yz.
KAYNAKA
Ay, Arif (2006), Grnen niversite: Rasim zdenren, Kitap Postas, S.13.
Mftolu, Atasoy (2006), Niteliin ve Bilgeliin Sesi, Kitap Postas, S. 13.
zdenren, Rasim (1986), Ruhun Malzemeleri, stanbul: Risale Y.
zdenren, Rasim (2006), Teekkr Konumas, Kitap Postas, S. 13.
284
AKIN DYALEKT
ALYE INAR
Sevdiini, zellikle sevdiini hakir grmemi biri, aktan ne anlar

Nietzsche
(Akn Diyalektii, s. 161)
Diken ve gl diyalektii, gl yetitiren adamn modelidir. Gl yetitiren adam,
varoluunu, armhta; varln kaynama noktalarnda fark eder. Yoklukta varl
kavrar. Kendinden geerken, kendini bulur. Zaman askya aldnda, sonsuzluu
yakalar. Fethederken, teslim olur. Vuslatta gurbeti; gurbette vuslat duyar. Varolu-
u tatnda, doar. Akta aknl; aknlkta ikinlii terennm eder. Elif olmak
iin vav olur. lmde lmszl; teslimiyette hrriyeti bulur.
Tohum, aaca; aa tohuma dnrken, yrtar kefenini. te var olmann ya
da akn diyalektii sayesinde insan, btn libaslarndan azade olur. k kii, li-
basn soyarken; varlk elbisesini giyer. nk o, teslim olurken; fetheder. Bu dn-
yaya aknlk girdabndan doar. Yola kar; hedefi kendinde bulur. Ak, engellen-
dike; grleir, bilenir. kn emeli kendini bulmaktr; ama gezintisi kendindedir;
kendine akl kalmaktan; aknlkla, bir tam tamakla kurtulur. Ak, zincirleri kr-
maktr. Zincire vurulmu kle, kendine ram olmutur. Kendine tutuklu kalan ben-
liin yegne, pranga soyucusu aktr. Karanlk dehlizleri aydnlatmaktr, ak. Bu-
nun iin ktr z. Ik hem gizli dehlizleri aydnlatr hem de noksanlklar aa
karr. Ama bundan sonraki hamle noksanlklarn tamamlanmasdr.
Ak, dourucu, maske drc ve kefen yrtcdr. Bunun iin engeller a-
n dermandr. k, hedefe doru, yrdke, menzil uzaklar; o, aydnlandk-
a karanlk artar. Karanlk rtmez, aar. Bu diyalektik durum tam da snrlar bul-
ma hamlesidir. Kendi snrn, mauk sayesinde bulur k. Ak, maukun nitelik-
lerinden bamsz deildir. Acaba sevgi, sevilenin niteliklerinden bamsz mdr?
285
DNCE / DENEME____________________________________________________________
Ak, sevgilinin niteliklerinden bamsz mdr?

Akn Diyalektiinin yazarna gre, bu soruya evet, bamszdr dememiz
gerekir (s. 109)133. Ancak, bu konunun iki yn vardr. lkin, phesiz mauk aa
fiili olarak bir mdahalede bulunmaz. Fakat a aka gtren, kendi ruhunda bir
titreimi salayan mauktaki u veya bu karlktr. Zira ak, onaylanmaktr. Ma-
uk bizatihi onaylamasa bile, onun sayesinde var olduunu grebilir. Dolaysyla
nesnesiz olarak onun niteliklerinden bamsz deildir ak. Platonik ak dahi olsa,
neden bakas deil de o? sorusunu sormamz yerinde olabilir. Ne var ki akn
doas gerei sradan durumun dna kma olduunu sylediimizde onun, nor-
mal d bir ruh hali ve bedensel etkilenimi artrdn ifade edebiliriz. Burada
ince bir ayrm vardr. Bu ayrm, akn muhatabn niteliklerinden bamsz olarak
cereyan edip etmedii dncesine k tutar. Zira ak marazi bir durum olsa da,
hastalkl bir ruhun ak imgesi ile nispeten salkl bir ruhun aka tutulmas fark-
llk arz eder. Bilinen bir benzetmeyle her bahar k olan bir ruh adeta salnm
halindedir ve o bir tr ak sendromu iinde yaamaktadr. Byle bir kii, hayal
ve gerek ayrm arasnda olduka derin bir uurum olduu iin, bizzat nesnesiz
de imgeyi reterek k olabilir. Elbette hem salkl hem de hastalkl ak duru-
munda k, akn kendisine bir ba olduunu bilir, ak k olmasa bile ona
yeter. Ancak ak, sevgiliden bamsz olarak domaz. Bu ayr bir ey, sevgilinin
niteliklerinden bamsz ak sendromu baka bir eydir.
Ne var ki buradaki belirsiz durumu bir baka yerde aka yazmaktadr z-
denren: Sevgilinin beni, ka bakalarndan farkldr! Diyebiliriz ki buradaki biri-
cikletirme, bir kristalletirme, krlma, olma ve dalma noktasna iaret etmekte-
dir. Bu, salkl veya marazi ak iin olsun, ya da yazarn zlemini ektii ak iin
olsun anahtardr. nk yceltme ve hakir grme diyalektiini tam olarak gerek-
letirebilen, hayal ve gerei bir araya getirebilir. Bunun iindir ki, salkl ak ya-
ants, ruhsal bakmdan adeta yeniden gncellenmenin veya btn bir benlik te-
ekklnn gereklemesi iin nemli bir kprdr. Sevgilinin biricikliini ne -
kararak k, kendinin biricik olmasna can atmaktadr.
Akn salkl bir biimde yaand akta, salkl her insann yapt gibi
kendi snrlarnn farkndadr. Neyi arzu ettiini, bu arzusuna ulamak iin karsn
nereye kadar zorlayacan bilir. Haddi amaz, belki bazen aktan ba dnm-
tr, akl karmtr, hibir eyi tam manasyla bilemeyecek durumdadr; ama had-
dini bilir. Bir aya hep gerekliktedir, hep geree uygun davranmaya, iletiimi
salkl biimde srdrmeye gayret eder. Zaman zaman ilerin yolunda gitmeye-
ceini, karsndakinin de bir insan olduunun, frekanslarn arada bir tutmayabi-
leceinin farkndadr. Akta esas olann karlk beklemeden vermek ve adanmak
olduunun bilincindedir, hayal krklklarnda yaadklarn iine gmebilir (http://
www.haber10.com/makale/14479).
133 Bu yazda sayfa numaralar verilen alntlar, Rasim zdenrenin Akn Diyalektii (stanbul: z Y.,
2008) kitabndan yaplmtr.
286
Ak ve stidat
nsan arzusunun ayrt edici nitelii bakasnn arzusunu arzulamaktr. nsa-
ni arzu mutlaka karlk bekler. Bir bakma ak ak yapan da bu beklentinin yk-
seklii, iimizden gelen okyanusvari buluma dalgas, cennet vaadinin gerekle-
mesi hissidir. phesiz btn bunlar sylerken aka yatknln nemli olduunu
ifade etmemiz gerekir. Nitekim Rasim zdenren Fuzulinin engin duyuunu akta-
rarak bunun nemini aa vurmaktadr:
Bende Mecnundan fzn klk istidad var/ k- sadk menem Mecnunun
ancak ad var. Belki de Akn Diyalektiinin yazar bunun zerinden zmnen ken-
dini sorgulamaktadr. Elbette buradaki sorgulama ve ka da diyalektik bir gerilim
iindedir. nk o, teorik olarak ak yazarken, bir ukde ile gerek arasnda saln-
maktadr. Nihayet gerek olan da ilahi aktr diyerek zdenren, buradaki belirsiz-
lii ve zlemi askya almaktadr. Zira Feridddin-i Attarn Mantk Al- Tayrna atfla
aktaki elikilerin hedefinin bir olana vasl olmak olduunu syler. Bylece de
kendi bulunduu ruh halini (paradoksal) grnte aydnla kavuturmu gz-
kr. Nitekim tasavvufi ak temas iinde zahiri batnda eritmeyi bir k yolu olarak
grr. Bu balamda eyhin akn, bir tr ak dini134 olarak da yorumlar (s. 219).
Daha nce ifade ettiimiz gibi, k kii sevdiini bir yandan biricikletirir-
ken; te yandan hakir grr. nk bu diyalektik durumda k tam bir olma s-
recine girmitir. Sevdiini hakir grme, kendini bu yerde grmeyi gze alabilmek-
tir. te tam bu noktadr srat. Bu ayrm ince imalar iermektedir. Bunu tam olarak
tecrbe edemeyen enaniyete lanet okuyabilir; benlie kl salmann nemini
syleyebilir. Nefse bak almadan sz edebilir. Ancak bu acaba gerek bir ak
tecrbesinin mi anlatmdr? Yoksa olmas gerekeni teorik olarak m anlatmakta-
dr?
Nitekim Hz. brahimin lah emre ak oluu bunu en gzel ekilde terennm
eder. nk o, biricik olunu yok etmeyi gze alarak brahim olabilmitir. Belki
yokluk ve varlk diyalektiini bu durumu btn plaklyla aa vurmaktadr. Bi-
ricikletirilen sevgiliye bak almay gze alan benlik, bu sayede devleebilmek-
tedir. Aksi halde kendine tevazuu tembih etmenin avaras olacaktr. Dolaysyla bu
izgi, ince bir yol ayrmdr. Nitekim Mevlanann arpc bir metaforunu anmsaya-
biliriz. Ak adeta baln boazna atlm bir olta gibidir. Oltann boaz her kav-
ray sayesinde, iindeki kirli kan (yani ikin benlik) biraz daha dar atlacaktr.
(Mevlana, Mesnevi). Burada lme veya yeniden domadan sz edebiliriz.
k, sevdiini hi hakir grr m?

Ak Diyalektiini bir tasvirci olarak anlatan zdenren, Nietzschenin sev-
diini, zellikle sevdiini hakir grmemi biri, aktan ne anlar szn aktarrken
tam da meselenin kalbine neter atar. Belki de kendi hznn bunun eksenin-
134 Ak dini hakknda geni bilgi iin bk.; Aliye nar, Elif afak ve Ak Dini, Sosyolojik ve Antrop-
olojik Adan Dine Bak iinde, Emin Y., stanbul 2009.
287
DNCE / DENEME____________________________________________________________
de rer. C. Startwell Nietzschenin bu szn yle anlar: Ak burada sevgili-

yi gereklie davet etmekle ilikilidir; her eyden nce, ak sevgiliyi tm plakl-
yla grr. Bu anlamda ak, sevgilinin bir tr Gzellik heyulasna dntrld-
romansn tam zdddr. te bu yzden sevdiimizi hakir grmek zorundayz,
nk ak bizi sevgilinin gerekliine arr, yanlsamalarmz gzmze sokar
(s. 160). Nietzscheye gre ak, sevgilide balayp biten bir olay deil; bilakis se-
vende balayp yine onda bitmektedir. Elbette bu, sevgili sayesindedir
zdenrenin diyalektik gerilimi tam da burada aa kmaktadr. Zira o
buna katlmamaktadr. Ancak burada gerilimin tesinde bir paradoks kendini his-
settirmektedir. nk ona gre, ak, muhatabn niteliklerinden bamsz olarak
cereyan etmekteydi. Bu, zmnen akn sevende balayp onda bittiini ima eder.
Ancak te yanda zdenren bunu kabul etmez. Zihnindeki itirazn dayana da
lah ak kotarmaktr. Acaba Nietzsche, bu dnceyle unu kast etmi olabilir
mi? Sevgiliyi, ancak ondan nefret edebildiimiz takdirde sevebiliriz!
Akn Diyalektii ya da zdenrenin Paradoksu buradan beslenmektedir.
Ona gre Nietzschenin anlam dnyasnda sevgiliyi, ancak ondan nefret edebil-
diimiz takdirde onu sevebiliriz, dncesi hkimdir. Bize gre ise varoluu filo-
zof, bu szyle varoluun diyalektiini ifa etmitir. nk Nietzsche burada ha-
kir grmek derken, aslnda bu youn duygu durumunda akn bir alm esnasn-
da kii/ k, hi olmad kadar kendini ok net bir aynada grecektir. Kendiyle
kar karya gelecektir. Bu da sevdiini btn plaklyla grebilmesinden ge-
er. Ona acmas, kendi acnas durumunu grebilmesi; onu hakir grmesi ken-
dinin de bir zavall olduunu kavramasdr. Aknlatrrken, gerekle bulumadr
ak. Bunun iin hayal ve gerei; ideal ile olmakta olan bir araya getirecek olan
yegne kaldratr ak. Hatta ou ak tecrbesinin iinde, an dudaklarndan
bu hakir grme dklverir: Bu adama m? veya bu kadna m? am. airi-
ne syleyi hemen kulaklarda yanklanmaktadr: k Veyselin syleyiiyle, G-
zelliin on para etmez,/ Bu bendeki ak olmasa/ Elenecek yer bulamam/ Gn-
lmdeki kk olmasa.
te bu itiraflar tam da Nietzschenin dncesini dorulamaktadr. Bylece
yukarda Mevlanada verdiimiz rnek de anlaml olur. nk k kii, ak saye-
sinde kendi boazna att engelle, grnd kadar da byk olmadn fark
eder. Zira boazna att engeli her kavraynda devasa sand benlii kl-
meye balar; nihayetinde kendi crmyle kar karya kalr. Bu snr, hayalle
gerek arasndaki mesafenin kapanmasdr. yle ki an bedensel olarak da eri-
mesi, kara sevdaya tutulan an, eriyip muma dnmesi kendi acziyle kar kar-
ya kalmasdr. Nitekim ou ak yaznnda, ak kelimesinin etimolojisine inilir-
ken, ak kelimesinin sarmakla kken itibariyle yaknlna iaret edilir. Sarmak
da sarld bitkiyi kknden kurutur. Bu sayede kendisi canl ve rengrenk olur.
Elbette ak, bir yceltmeyle balar. Ancak bu yceltme aa yeni bir gr,
yeni bir bak verir. nk ak, k ile ayn kkten gelmektedir. Dolaysyla k,
bir tr aydnlanma yaar. Bu aydnlanma karanlk dehlizlerin uyanmasn, mas-
288
n beraberinde getirir. Bu nedenle ak, karanl a, hayali de geree kavu-

turur nihayetinde. Aksi halde ak, bir boyut kazanma olmaz; sadece geici bir ya-
nlsama olurdu. phesiz yceltme ve yanlsama, gerei ortaya karmak iin-
dir. Dahas yceltme, aalk duygusunun korrelatdr/ koutudur. Kii kendini ne
kadar ok yceltiyorsa, gerekte ikin bir benlik/ aa grme vardr tabanda.
Bu nedenle ak, gizli kalm dehlizleri ortaya karr. Kiinin kendiyle kar kar-
ya kalmasn salar.
Leyla ile Mecnun ak da bu gerei perinler. nk Mecnun, Leyladan
getii anda Mevlay bulabilmektedir. nemli bir nirengi noktasdr bu. Aslnda bu
iki ekilde anlalabilir. Mecnun, Leylay o kadar ok yceltmitir ki her yer Ley-
la ile dolu hale gelmitir. Onda her eyi grebilmesi Mecnunu Mevlaya gtrebil-
mitir. Ancak bu tablo yukarda ifade etmeye altmz, salkl ak seyri deil-
dir. nk gereklikten tam olarak kopma durumu vardr. Bir baka adan bakt-
mzda ise, Mecnun Leylann ak ile yanp tutuurken, mecali kesildiinde kendi
tam da kendinin iinden domutur. Btn sanc bu doum iindir. Kendini gre-
bilmesi ve bulabilmesi bylece gereklemitir. Kendini bulduu anda da sevme-
ye balayacaktr. Kendini tam kapasite sevme/bulma/grme eiinde Mevlann
ak uyanmtr.
Gerekte Mecnun Leyla zerinden kendine meydan okuyabilmitir. Onun bi-
riciklii, kendi biricikliini ve zavallln birlikte armaan etmitir. Nitekim k
sevgilisini bytrken, kendi eksikliklerini ve gediklerini kapatmaktadr. Ruhunda-
ki aklar, onu ycelterek yamamaktadr. Bu nedenle sevgili ok iyi bir tampon-
dur. Onsuz olunamayn nedeni de budur. nk o, byk bir eksiklii yamam-
tr. Bunun iin k, sevgilisine gitme, ne olursun diyecektir. Btn bunlar p-
hesiz kendi noksanlklarnn da vurumudur. Kendi aklarn sevgiliyi ycelterek
tamamlarken bir aknlk durumu iindedir. Ancak bu aknlk gereklikle tema-
sa geerken, kendiyle birlikte sevgiliyi de olduu gibi grmeye balar. Bu kendini
grme, kendiyle barmasdr. Sevgiliden tek istei, onu onaylamasdr. Gerekte
bunu kendi istemektedir. nk ak, bir mnacattr; bir yalvarmadr; bir kabul ma-
kamndan geme vetiresidir. Bylece tamamlanacaktr k. Eksikliklerini tamam-
layan k da kendini olduu gibi sevmeye balayacaktr. Bu tam bir hrriyettir. Ki-
iyi, kendine akl kalmaktan sadece ve sadece ak zgrletirir. Ak, bu neden-
le en iyi kle azat edicidir.
Ak: Olmak ya da Olmamak

Akn diyalektiinde k bylece armha gerilmitir. Bir yandan biricik oldu-
unu grm dier yandan da biare oluunu yakalamtr. Bu diyalektik durum,
kart olmayan, btn kategorileri iptal eden, diyalektiksiz bir varoluu aa -
karmtr. te akn bir ucu gzyayken, dier ucu mutluluk; bir yan kavumay-
ken bir yan ayrlk; bir yan hedefe ulamak iin yolda olmakken; dier taraf he-
defsizliktir. Hsran ve umut, fetih ve teslimiyet, engel ve yceltme, ayrlk ve ka-
289
DNCE / DENEME____________________________________________________________
vuma kutuplar; kutupsuz, yce ve emsalsiz bir varoluu, dourur. Btn gerilim-
ler, ayn dolunay haline gelmesi iindir.
Bu btnlenme/ tamamlanma ve olma sreci bir kaos iinden ykselmek-
tedir. Deyim yerindeyse benliin, akl, irade, arzu, duygu, eylem ve dnce gibi
btn grnmlerin yeni bir kalba dklmek suretiyle yeniden biimlendiini sy-
leyebiliriz. Ruhun, arzu eksenli yapt ykselme hamlesinde bu boyutlarn hep-
si kendi lsnde bir byme kat eder. En nemlisi de yeni yaplanmada akl ve
irade, arzu ve dnce, duygu ve karar arasnda ciddi bir iliki ve diyalog gerek-
leir. Varoluun btn bileenlerinin adeta tavan yaparak kendi mekanizmas iin-
de etkileime geebilmesi sayesindedir ki ruhsal bakmdan tamamlanma ve geli-
meden sz edilebilir. Bu esnada snr durumlar yaanarak, fazlalklar mesela i-
kin benlik trplenir, kiinin kendine asl kalmas, ruhun hamleleriyle dengelenir.
Sevdiini, zellikle sevdiini hakir grmemi biri, aktan ne anlar, dnce-
sine katlmayan zdenren Akn Diyalektiini yazmakla birlikte, hem k olu-
nacak, hem de mauk hakir grlecek! yle mi? diyerek bu diyalektii kabul et-
memektedir. Bunu da lahi ak kurtarmak adna yapmaktadr. nk lah sevgili
hibir zaman hakir grlemez. Ancak ilahi akn tam olarak doabilmesinin, kendi-
ne tutuklu benliin zgrlemesiyle mmkn olduunu vurgulamamz gerekmek-
tedir. zdenren, bir tutukluluk durumunu da vurmaktadr gerekte. O, aka tu-
tukludur. Belki de ycelttii sevgiliden ziyade aktr. Bu nedenle ak iinde bir
hakir grme durumunu kabul etmez. Dolaysyla onun tavr, asl akn zlemine
odaklantr. Bu zlemin diyalektii hayal ve ukdeye kilitlenmitir. Belki de bu
ikilem, yaanlan ak ve anlatlan ak farkna iaret etmektedir.
zdenren belki de Anadolu insannn aydn muhafazakr modelini temsil
etmektedir. phesiz lksn, lkesini ve dinini seven bir duyarllkla belli bir d-
nemin nabzn tutmu ve tutmaktadr. nk ak, alkanty, ularda gezinme-
yi ve ini klar ihtiva eder. Onun duruu ve yaps buna diren gsterecek ka-
dar, korunakldr. Diyalektik duruu ise, bu korunakl ve muhafazakr yap ile
gerilimli ve ayrks ak tecrbesinin idealletirmesine dayanmaktadr. Ne var ki s-
nr ihlal etmeden ve ruhun klmesini gze almadan ak tecrbesini yaant-
ya dhil etmede korunakl ve dayankl bir tablo olarak Yusuf ve Zleyhann ak
inkr edilemez.
290
ANLAMIN FLULAMASI VE BUHARLAMASI
MUSTAFA KARADAVUT
Su bulanmaynca durulmaz. (Trk Atasz)

nsann kimlii dilinin altnda sakldr. (Hz. Ali)
zmler idraklerimize giydirilmi deli gmlekleridir. (Cemil Meri)
Kavramlar, dnce eylemi sonunda ortaya kar. Beynimizi altrarak,

yani akl faal halde tutarak Kavramlar dildeki enerjinin trafolar, dilin ta giyin-
mi kelimeleri, tecrbelerimizi bize en fazla anlatan anlam yumaklar, dilin fiziksel
haritasndaki zirveler, yol haritamzda kilometre talardr. Bu vasflardaki ve daha
sayamayacam kadar ok evsaf tayan kelimelerin anlamndaki belirsizlikler ve
yanl anlamalar nelere mal olur bir dnelim: Kafa karkl, kemeke, yolu-
muzu kaybetmek, bulank bir zihin, allak bullak olmu iletiim dnyamz Bun-
lar ve buna benzer birok netice yz elli yldr peimizi brakmyor (daha geriye
de gtrebiliriz.) Bulac bir hastalk gibi. Bir girdap gibi iine ekti bizi, zirzeber
olan bir dil dnyamzdan din, kltr, siyaset, tarih, felsefe dnyamza kadar kar-
klklar devam ediyor.
Bu kafa karkl devam ederken sahneye bu duruma dur diyebilmek, kafa
karklnn zmlemesini yapp yeni zmler sunabilmek iin, bazlar gibi
suyun bulanklna katk salamak iin deil, suyun berraklamas iin, 1987de
Kafa Kartran Kelimeler adl kitabyla Rasim zdenren kmtr. 2009da 8.
basks yaplan kitap, yukarda saydmz hastalklar iin bir ila, bir ifa kayna
adeta. Bulankln durulmas iin bir aba, bir gayretkelik Bu yaz da bu aba-
ya bir zeyl niteliinde olabilirse bu bizi bahtiyar klar.
Bu yazy zerine bina ettiimiz Kafa Kartran Kelimeler kitabnn son
basks (8. bs.) Aklama, Balarken ve sondaki ndeks hari be blmden
olumaktadr. Bu blmlere u balklar koymu yazarmz: Kavramlar ereve-
sinde, Hakikatin Aklla Aranmas, Bilim ve rfan erevesinde, Kltr Olarak
Din ya da Dine Ait Kltr, Tarihsel ve Siyasal ereve. Bu balklar altnda da
demagoji, entelektalizm, diyalektik, akl, pozitivizm, hmanizm, bilim, ilim, irfan,
291
DNCE / DENEME____________________________________________________________
kltr, bilinemezcilik, gelenek, tutuculuk, reform, tecdit, zenginlik, yoksulluk, teb-

li, cihat, tasavvuf, zgrlk, irade, erdem, takva, laiklik, teokrasi, evrensel site
kavramlar ele alnmtr. Yazar mukayeseli bir metotla ele ald bu kavramlarn
nasl tersyz edilerek zihinlerin kartrldn, anlam dnyamzn nasl buland-
rldn ve arpk bir perspektife nasl itildiimizi, yani traji-komik halimizi gzler
nne seriyor.
Kitapta geen btn kelimeleri, terimleri, kavramlar tek tek ele alarak sizlere
sunmak isterdim; ama bu sayfalar tutacak bir alma olurdu ve belki de hacim-
li bir kitap ortaya kard. Benim burada yapmaya alacam, kitab genel bir
bak asyla ele alarak kitapta altn izdiim tespitlerin bana artrdklarnn
buklesini sizlere sunmaktr. unu da itiraf etmek isterim: Ben de modern, kapita-
list ve sekler Batnn bu parazitlerinden nasibini alm biriyim. Bu aulu aa
benim de kam dalmtr. Bu kavramlarn oluturduu kaygan zeminde benim
de ayam kayd, zaman zaman beynimi kemirmelerine de dur diyebilecek takati
bulamadm. Kafamdaki oluturduklar grilikle anlam dnyam allak bullak ettiler.
Tezler gelitirirken, argmanlar ortaya koyarken bu flu kavramlar ska dillendir-
me ve bunlara sahip kma yanlna/ yanlgsna dtm. Ama kafamn arnmas
ve salam bir zemine basma umudumu hi yitirmedim. Belki de salam bir zemine
basabilmenin, birazck arnabilmenin bir neticesidir bu yaz.
Yazarmz kitabn aklama ksmnda insanlar arasnda baka iletiim kanal-
lar olduunu, ama en nemlisinin dil olduunu vurguluyor ve dier iletiim kanal-
larnn yapay olduuna iaret ediyor. Salkl bir iletiim nasl kurulur sorusuna,
szcklere yklediimiz anlamlarla kurulur cevabn alyoruz. Demek ki szckle-
re yklenen anlamlar biz deil de birileri, art niyetli insanlar, bizim medeniyet tec-
rbelerimize aina olmayan belki de bizimle taban tabana zt bir anlay yklyor.
Demek ki, szckler balamndan koparlarak onlara doal sre ierisinde deil
de zorlayarak anlam/lar eklemlenirse szcklere ortaya kan ucubelerle salkl
bir iletiim nasl kurulamyor. Nasl kurulsun ki! te yazarmz rahatsz eden bu
durum. Kitab kaleme almasndaki amac u ekilde belirtiyor: Gemiinde slam
yaam ve Trke konuulan bir lkede, Batllama sreciyle anlam kaymalar-
na urayan kelimelerin, kavramlarn kafa kartrc niteliklerine deinerek onlar
slami dnce ynnden irdelemek. Bu kitap aslnda Mslmanca dnmenin,
dnebilmenin bir baka vehesine k tutma niyetini tayor. (s.8-9)135.
Yazarn dn ald, kavrama getirilen tanmlarn bir yazalm:
Prof. Dr. Necati ner: Kavram bir objenin zihindeki tasavvurudur. Buna fikir
(ide ) de diyebiliriz. Aristo: Objenin tanmnn bir kelime ile ifadesidir. (s. 15).
Yani bir nesnenin zihinde nasl soyutland, kafamzda nasl bir resme dnt
ve nesneye konulan tannn bir kelime ile ortaya konmasdr kavram. Kafamz
kartran kelimeler tabii ki ele alacaklarmzla bitmiyor. Yazar sadece bir dnce
135 Yazarn hangi zeminde durduunu daha iyi anlayabilmek iin Mslmanca Dnme zerine
Denemeler ve ele aldmz kitaptan hemen sonra kan Mslmanca Yaamak adl eserlerini
okumanz faydanza olaca kanaatindeyiz.
292
yntemi sunarak kafamz kartran dier kelimeleri de bu metotla irdeleyebilme-

yi, yani balk tutmay gstermektir.
Tarihimizdeki krlmalar ile balayan, bizden farkl tecrbeler silsilesine sa-
hip olan Bat Medeniyeti ve o medeniyete ait kavramlar ile dnmek, medeniye-
timize bu kavramlar zerinden bakmak apak bizi byk yanllara srkledi, s-
rklyor. Sadece Bat Medeniyetinden alntladmz kelimelerin bana gelmiyor
anlam kaymalar. Bunun yannda bizim kelimelerimize de Bat Medeniyetine ait
olan anlamlar yklemeye alyoruz. Kafa kartran kelimelerin temelini yazar-
mzdan dinleyelim: Tanzimat ile balayan mmet bilincinin zayflamas ve gide-
rek yitirilmesi, bunun yerine slama yabanc olan Bat Medeniyetinin ikame edil-
mesidir. Nihayetinde hem kimlik/ kiilik paralanmas hem kafamz allak bullak
eden kavramlarn skn etmesini dourmutur. te bir daha ahit olunmutur ki
doa boluk kabul etmiyor. mmet bilincini yitirmemizin sonunda boluu Bat bi-
linci doldurmutur. Bilincimizi istila eden, muhasara altna alan Batnn kavramla-
r ile dnmeye, konumaya baladk ve hl devam ediyor. Yani Batnn bir uy-
dusu haline geldik. Bu nedenle onlar bizi anlamaya almyorlar, ne de olsa Ba-
tnn bize bitii kimlikle yayor ve onlarn rengine brnm kavramlarla d-
nyoruz. Bylelikle her zaman biz onlar anlama ihtiyac ierisinde olduk ve olaca-
z. Ne kadar ac deil mi?
Bizim dmzdaki kltrlerle ortak ynlerimiz olmas gerekiyorsa denklemin
kurulabilmesi iin biz de katklar salamalyz. Bize ait olan kavramlarla yani bizim
tasarrufumuzdaki kavramlarla denkleme mdahil olmalyz, yoksa mankurtlam
bir kafa yapsyla kurulan denklemin mdahili deil, ancak denklemin eleman
yahut klesi olunur. Tanzimat-Cumhuriyet aras dneminin aydn tiplerini bir d-
nelim; tezleri neydi, dillerinden drmedikleri kelimeler hangileriydi? Tez uy-
du: Osmanl Devletini kurtarmak Baty rnek almakla mmknd. Dillerine do-
ladklar kelimeler: Hrriyet, uhuvvet, adalet, msavat. Batnn rneklii nereden
geliyor, niin Bat rnek alnmalyd? Cevap: nk Bat ilimde, fende ve teknik-
te ilerideydi. Ne yazk ki Batnn ortaya koyduu ilmin slamn vd ilim oldu-
unu safa kabullendiler. Dillerinden drmedikleri kelimelerin de Bat kltr ta-
rafndan anlamlandrlp ekillendirildiini es gemilerdi. Bununla birlikte yazar-
mz, Tanzimat aydnlarnda oluan blmeli kafa yapsn ve bunun neticesinde bl-
meli kurumlara ilikin belirlemelerini u cmlelerle ifade ediyor: Tanzimatla bir-
likte hz alan Batllama kurumlarmzda ve aydnlarmzn kafasnda bir blme-
li kafa meydana getirmitir. eri mahkeme/ nizami mahkeme, mektep/ medrese
bu blmeli kafann dourduu blmeli kurumlara rnektir. slami olanla slami ol-
mayann i ie bulunabileceine inanld. Batc olarak slam muhafaza edebili-
riz, Mslman kalarak Batl kurumlar ithal edebiliriz, eklinde blmeli bir kafa ya-
ps olutu. (s. 25).
Yazarn tespitine gre iki yanl yaplyordu: Birincisi Batya ait kelimeleri bir
Batl gibi anlamaya almamzd ki bu mmkn deildi, ikincisi anlam gibi ya-
pp bu kelimelere kendi kelimelerimizle karlk bulmamzd. Yazarn rasyonalizm-
293
DNCE / DENEME____________________________________________________________
aklclk mukayesesindeki tespitine bakarak bu iki yanl bariz bir ekilde grebi-
liriz: Rasyonalizm gibi btnyle ve kkende slam d bir felsefe telakkisine ili-
kin deyim, slamn akla nem verdii, aklc bir din olduu yolunda hedef saptrc
iddia ile Trkeye aktarlmtr. (s. 32).
Demagoji ve entelektalizm ile ilgili olarak yazarn verdii rnekleri buraya
tamak isterim: Kendini lim sanan birini sabah namazna kaldrsalar; fakat hayr
namazda deil de gaflette gren lim tasla, kendisini uyandrmaya gelen kimse-
ye: limlerin uykusu da ibadet yerine geer dese, bu cmle demagojidir. (s. 36).
yle bir muhakeme tarz entelektalizme rnek getirilebilir: ki ien bir Msl-
man kafir olmutur; nk iki imek Kuranda yasaklanmtr. Allahn yasak ettii
bir buyrua kar kmak Allaha isyan etmekle eanlamldr, Onun buyruunu in-
kar etmek demektir, yleyse iki ien kimse kafir olmutur. (s. 37). Batya ait kav-
ramlarla slami hkm karmann sakatln gzler nne seren iki arpc rnek.
Bir tarafta cahilin bile syle/ye/mecei sz syleyen lim, dier tarafta gnahkr
olann kfir addedilmesi.
Batnn muhakeme tarznn bizi nerelere gtrebileceini, akln, mantn
Ionesconun Mantksnn karmna bakarak anlamaya alalm:
Mantk: - Btn kediler fanidir, Sokrat da fani idi; yleyse Sokrat kedidir.
- Evet, mantken yle olmas gerekiyor, diye cevap verir Mantknn mu-
hatab; biraz dndkten sonra ekler: Evet doru, mantken kedidir Sokrat, ni-
tekim komumun Sokrat isminde bir kedisi vard, der. (s. 42). Bir kere akl yrt-
menin doru bir sonuca ulaabilmesi iin nermelerin doru olmas gereklidir, de-
mek ki makul olan her ey doru olmayabiliyor. Malumunuzdur ki slam dini rasyo-
nel bir dindir diyen Mslmanlarla karlayoruz. Rasyonalizm yani aklclk yani
bilginin kaynann akl olduunu ileri sren felsefi akm. unu sorabilir miyiz: Ak-
ln dnda veya stnde kalan bilgi yok mudur? slam dini akl dlamyor, tam ak-
sine akletmez misiniz, dnmez misiniz? gibi soru ifadeleriyle biten oka ayet
vardr. Akln ortaya koyduu verilerde slama uygun olmayan, insana fayda sa-
lamayacak birok eyle karlaabilirsiniz; ama slamda akla uygun olmayan in-
sann zararna hibir eyle karlamazsnz. slam dini aklc deil, akla uygundur.
slamda akldlkla karlamazsnz, lakin aklstlkle karlaabilirsiniz. n-
k akl slam deil, slam akl kuatmtr.
Kafa kartran dier bir izm de pozitivizm. Pozitivizm, deney metodu dn-
da kalan bilgilerin gerek olmadna inanan bir dnce biimidir. Aslnda Batl-
larn yapmak istedikleri gerei kefetmek deil, tahrif edilmi Hristiyanln g-
rlerini reddetmek, tezlerini rtmekti. Pozitivizmin amac da bundan gayrs
deildi. Pozitivizmin hemen yan banda determinizm duruyordu. Sebep-sonu
ilikisine dayal bir muhakeme tarz. Fen bilimlerinde balayan determinizm bir
veba gibi yaylp sosyal ve bireysel hayat da kuatt. Ayn artlar altnda ayn se-
bepler ayn sonular dourur. unu da belirtmek gerekir: Bunlar douran asln-
da tahrif edilmi Hristiyanln ortaya koyduu tabulard. Batl aydnlar bu tabula-
294
r ykmak iin kiliseye sava atlar ve sava kazandlar; ama onlar da kendi dog-
malarn ortaya koydular. Ka yapaym (kendilerince) derken gz kardlar. Bilgi-
nin merkezine akl koydular, deneyi koydular; bunlar kutsadlar, kutsallatrdlar,
insan tanrlatrdlar; nk tahrif olmu bir dinin tanrs (teslis inanc) onlara z-
grlk vermiyordu. zgrlklerini kstlayan kilise karsna hmanizm ile ktlar.
Mcadelelerini bu bayrak altnda vermeye baladlar. Artk her eyin amili insand.
Tanrnn yerinde insan vard. nsan tanr olunca ne oldu? Her ey yoluna m girdi?
Hayr. Sosyal stat olarak klelik dodu. Snfsal bir toplum dodu. Batl insanlar
dnyann efendileri, kalan onlarn hizmetkrlar/ kleleri oldu. Ulviletirme ve suf-
liletirme bir arada. (Hristiyanlar peygamberini ilahlatrmt, Yahudiler de pey-
gamberlerini ldrmlerdi.) Molcolm Xin u cmlesi ok manidardr: Amerikal
beyazlarn nezdinde bizler bir eya idik, o kadar. (s. 55). Byle bir arpk bak il-
kellik yaftasn dourdu. Daha da ileri giderek vahi yaftasn uydurdular. Modern
olan Batnn savalarla, smrmeyle dolu bir tarihi, ilkel olannkinin ise insana ve
tabiata saygyla geirmi olduu asrlar. Kim modern, kim ilkel?
Rasyonalizm, pozitivizm, determinizm, hmanizm gibi felsefi akmlarn pen-
ceresinden bakan aydnlar, insann en nemli vehesini es gemilerdi: Ruh. Ta-
bii ruhun merkezinde duran kalpti. Mideye ve tenasl organna indirgenen insa-
nolunun en byk cevheri olan ruhu a braklmlard. nsan niin yaar; nere-
den geldik nereye gidiyoruz? gibi sorulara yukarda saydmz felsefi akmlarn
tatmin edici cevaplar verememesi neticesinde kmazda olan Bat insan iin ar-
tk hayatn ne anlam olabilirdi? Yani intihara kap aralanmt. 19. yzyldaki Bat
Hristiyan dnyasnn kmaza girmi insan tipine u alntyla ahit olalm: Ecinni-
ler romannda, Dostoyevskinin ilgi ekici tiplerinden biri olan Kirilov bir muhake-
me yrtr: Tanr varsa her ey onun isteine gre olur, yoksa her ey benim is-
teime bal demektir. Byle olunca ben de zgrm, yleyse zgrlm ispat
etmeliyim, zgrlm ancak kendimi ldrerek ispat edebilirim ve zgr oldu-
unu ispatlamak iin kendini ldrr. (s. 66). 20. asrda Albert Camus artk felse-
fenin bir tek nemli meselesi olarak intihar gstermesi yaanan trajedinin ak
gstergesiydi. Biz de ise insan Allahn yeryzndeki halifesidir. Allahn kuludur.
Yce Yaratan bize emanet yklemitir. Mslmanlar da bu emanetin tayclar-
dr.
Bilim, bilimsellik, bilimsel gereklik. Bu szleri sk sk duyuyorsunuzdur. n-
sanlar, muhatabna sylediklerini kabul ettirebilmek iin, sylediklerinin geerli ol-
duunu gsterebilmek iin, azndan kanlarn objektif olduunu beyan etmek
iin, bu hakikattir, bu gerektir, bu dorudur eklinde haykrmak iin bavurulan
szckler bunlar. Avrupa ve Amerika bir lkeye geri kalm yaftasn yaptrd m
yapacak bir ey yoktur. nk bilimsel gereklere dayandrlarak sylenmi sz-
ler gya. Bilimin nesnellii, bilimsel artlanma artk hayatmzn vazgeilmezle-
ri olmutur. Bilim insan mamul deil midir? nsann niyetine gre bir renge, bir
merebe bir hale brnmez mi bilim? Bakalm o zaman Batnn bilim diye orta-
ya koyduu mefhumun arkasndaki niyete: Bugn Bat dnyasnda bilim denen
olgunun gerekletirmek istedii niyet, bu niyetin tad zihniyet byk lde
295
DNCE / DENEME____________________________________________________________
deimeden devam etmektedir. Bu niyetin mahiyetini birka keklime ile zetlemek

mmkndr. lmszlk iksirini aratrmaya kalkan bazlarnca bugnk ilmin
atas diye tanmlanan ilk simyaclardan balayarak yeni ve yakn alardan gn-
mze kadar devam eden bu srecin tad temel niyet Allahn hkmn yalanc
karma abasna dnktr. Bu arada, sylenen baz dorular varsa onlar temel-
deki sapkl gidermeye yetmiyor, bilakis onun pekitirilmesi amacna matuf bu-
lunuyor. (s. 86)
arpk baklardan biri de dine kltrn bir kurumu olarak bakmaktr. Kltre
ait bir din telakkisi kendisini sac, Mslman olarak vasflandranlar arasnda da
olduka yaygndr; ama asl olan, din kendine mahsus bir kltr ortam meydana
getirir. Bir kltrel kurum olarak addedilirse din, bu kurum ilevini yitirdii zaman
terk edilmesinde saknca yoktur gibi tehlikeli bir anlayn gelimesine zemin ha-
zrlanm olur. Hlbuki din, kltr manzumesini yan banda getirir. Bu a bak-
n sonunda nmze kacak gerek yle ifade ediliyor: Sz konusu ettiimiz
ilk anlay dine bir nesne olarak yaklar: Din bizim dmzda bir sahnede temsil
edilmekte, bizler sadece seyirci olarak ona bakmaktayz. Oysa dine din olarak de-
er verenin nezdinde oyuncu da biziz, seyirci de. Yani din fert ve cemiyet halinde
bizim dmzda olan bir kurum deil, bilakis yaayarak katldmz bir gereklik-
tir. Byle olunca din, statik, l ve bizim dmzda kalan bir kurum olmaktan kar,
yaayan yaanan dinamik bir vaka haline gelir. (s. 109)
Kltr kavram zerinden ortaya konan arpk bakn bir benzerini de ge-
lenek kavram zerinden temellendirildiini gryoruz. Gelenei gemie sayg,
alkanlklar gibi bir muhteva ile karlamlardr. Dindar da geleneki olarak tav-
sif etmilerdir ve tehlikeli bir denize bu ekilde yine yelken almtr. Yani din al-
kanlktr eklinde bir anlay boy gstermitir. htilal ve inklplar yapanlar al-
kanlklarn yani dinlerini brakmalarn, yeni alkanlklar edinmelerini istemiler-
dir. Buna direnenlere de geleneki, tutucu, gerici gibi yaftalar yaptrmlardr.
Tabii ki yaplan her ihtilalle inklpla beraber din budanmaya balanm ve reform
ad altnda etkisizletirilmeye allmtr. slam dnyasnda da tecdit ad altnda
reformlar yaplmtr. Reform nedir, tecdit nedir? lki, gnn artlarn gz nnde
bulundurarak dini yeni bir ekle brndrmek daha ak bir ifadeyle istedikleri gibi
dini ekillendirmek, bidatlarn yuvas haline getirmek; ikincisi, dini bidatlarden, hu-
rafelerden, mitolojiden temizlemek, ilk hviyetine getirmektir. Buradan hareket-
le yabanc ve yerli oryantalistlerin dine ve aadaki kavramlara nasl baktklar-
n yazarmzdan dinleyelim: badet bu dnya dzeni ile ilgisiz bir olaym gibi d-
nlyor. Bat Tanry ve Sezar kesinkes ayrmak isteyen bir kafa yapsna sa-
hiptir (s. 121). Zenginlik ve yoksulluk Batnn koyduu standartlar ile belirleniyor.
Hlbuki slamda zekt verebilecek gce sahip Mslman zengindir (s. 125). Teb-
lie dini zorla kabul ettirmek eklinde bir tanm getirdiler (s. 126). Cihat bu dnya-
ya ait bir savam gibi grnyor (s. 128). Tasavvufa dine sonradan konulmu,
Mecusilik, Hristiyan ve Hint mistizminden domu bir sapk telakki olarak bakl-
mtr (s 130). Bu a bak irade ve zgrlkte de kendini gstermitir. Batllar
Tanrya kar zgrln ilan etmeye kalkmlar, her eyi zgr iradesiyle yap-
296
maya almlardr. Bir tarafta iradecilik: insan var olmak iin var olmutur teziy-
le; (s. 137) dier tarafta, insann zgrl yoktur, zorunluluklarn klesidir teziyle
u noktalar belirmitir. (s. 137).
Yazar Batnn erdeme bakn u arpc cmlelerle gzler nne seriyor:
Bat dncesinde erdemin muhtevasna girebilecek davran biimleri (cmert-
lik, fedakrlk vb.) tespit edilmitir. Fakat bunlarn hangi gaye urunda kullanlabi-
lecei belirlenmediinden, erdem, bir yaama biimi halini almamtr. Erdem sa-
dece bir zihin speklasyonu, bir fantezi, bir kategori olarak kalmtr. (s. 147). K-
saca laiklik kavramna da deinerek sonu blmnden nceki bahsi sonlandr-
mak istiyorum. En yaygn anlamyla laiklik, din ve devlet ilerinin birbirinden ayrl-
masdr. Ama bu kavramn ortaya kma srecine hi bakmayz. Trkiye Cumhuri-
yeti Devletinin krmzizgilerinden biri olan laiklik niyetlere gre anlam kazanabi-
len bir kavramdr. Kilise ve devlet mcadelesinden domu bir kelime olan laiklik,
kilise gibi bir kurumu olmam bir topluma dayatlmtr. Batda devlet ve ruhban
snfnn kar atmas gz nne alnmadan bu kavram, bu kavramn arkasn-
daki anlay kavrayamayz.
SONU
Tanzimattan balayarak devam eden ii boaltlm ve anlam arptlm
kavramlarn dourduu bir semantik intihara Rasim zdenrenin yaklamn,
tespitlerini, zmlemelerini ve zmlerini elden geldiince yorumlamaya al-
tk. Gri renklere boyanm kelimeler, kavramlar, terimler yazarn ele aldklaryla
bitmiyor. Amac/mz bir yntem, bir muhakeme ve mukayese tarz ortaya koyarak
kafa kartran dier kelimelerin bu yolla ele alnmasna katk salamaktr. Bilgi/
bilin kirliliinden kurtulmak iin slam Medeniyetine ve Bat Medeniyetine ait kav-
ramalarn kendi mantklar ierisinde ele alnmas zaruridir. nk farkl tecrbe-
ler yaam ve taban tabana zt iki medeniyetten bahsediyoruz. unu unutmaya-
lm, yukarda ele aldmz izm ler ve arkasndaki zihniyet hi de masum deildir.
297
DNCE / DENEME____________________________________________________________
RASM ZDENREN VE KENT DNCES
KKSAL ALVER
Kent Vurgunu
Modern Trk yksnn ustalarndan Rasim zdenren, yknn yannda
belirgin bir ekilde deneme ustasdr da. Rasim zdenren imgesi, her iki alanda
dikkati ekici bir serven izler. Bir anlamda sadece iki tre sadk kalnarak ba-
layan ve o ekilde devam eden bir servendir bu. Hem ykde hem denemede
yetkin bir kalem, kuatc bir gz ve ayrnty skalamayan bir bak. yklerinde
insann yalnkat ama ayn zamanda derinlikli durumu, bir insanlk durumu kendini
ayan eder. Denemelerinde de ayn bakla bu defa dnyann halleri, insanlk du-
rumunun topluma yansyan yzleri ortaya serilir. Bir ayrnt ustasnn, ayrnty ya-
kalayan bir bakn elinden kan ykler ve denemeler, insann hayata baknda
ve tutunmasnda reddedilemez klavuzlardr.
zdenrenin denemeleri tpk ykleri gibi katmanldr; modern insann
yaad toplumsal ve kltrel iklimin temel dinamiklerine dokunan, onlar yok-
layan, deerlendiren, eletiren bir zellik arz eder. Sanat, edebiyat, kltr, din,
siyaset, iktisat, kent gibi byk kurumlarn iinde yer alan daha yaln sorunlar,
denemelerin merceine taklr. Denemeler, bir anlamda nne srekli barikatlar
konarak, duvarlar rlerek hakikate varmas engellenen yahut hakikatle yzle-
mesi, hakikatin yz izgilerini hayatn iinde grmesi, onlar kefetmesi, hatta bir
keif duygusu yaamas, hayrete dmesi, hayretini arttrmas istenmeyen insana
yaln birer uyardr. Denemeler, sis bulutunu aralar ve insann hayret ve keif duy-
gularyla hakikatin btnne deil elbette ama o btnn mtemmim cz olan
bir parasna dokunmay arzular. Bunu en gzel bir ekilde sz edilen ayrnty
yakalayan gzle gerekletirir. nk ayrnt kktr, seilmesi zordur, dikkati ve
rikkati gerektirir ve kesinlikle o byk hayatn mtemmim bir czdr; hakikatten
bir damladr.
Kendisini bir kent vurgunu olarak gren zdenrenin denemelerinin ana
vurgular arasnda yer alr kent. Kent likileri136 kitab batan sona kent ve kent
halleri/ kentli halleri etrafnda derinlikli, sorgulayc ve ufuk ac denemeleri ihti-
136 Bu yazdaki alntlar iin bkz. Rasim zdenren, Kent likileri, z Y., stanbul, 1998.
298
va eder. Yazarn znel yarglar ve duygularyla bezeli olmasnn yannda kentin

temel dinamikleri, unsurlar, anlamlar, boyutlar, katmanlar bakmndan da kitap
kayda deer belirlemeler iermektedir. Bir kent vurgunu ve tutkununu kent betim-
lemesinin takibi bir o kadar ufuk ac olsa gerek.
Kent: doal ve zorunlu urak

Kent, zdenrene gre batan beri insann dhil olduu doal, zorunlu, ge-
rekli, kanlmaz bir srecinin sonucudur. Kent kanlmaz bir uraktr. lk elde el-
bette yapay bir oluumdur; insann tabiata kendi eliyle konduruverdii yeni bir
meknsal boyuttur. Ancak kentin yapayl bu noktayla snrldr ve o andan itiba-
ren insan kente kendini kazyarak onu ana yata olarak kabul etmitir. nsan ta-
bii seyrinde, hayatn dadaasnda kenti ina etmitir. Kent hayat, en banda
da, en sonunda da, insann insan oluumunun bir ifadesi olarak zuhur ediyor: in-
sann, kendini tabiattan yaltmasnn ifadesi olduu gibi, insann baka insanlar-
sz olamayacann ifadesi olarak da zuhur ediyor. yleyse kent hayat, insann,
insan macerasnn somutlam halidir (s. 91). nsan kent hayatna zaten bir tari-
hin iinde yer alarak balar. Kent hayat demek ayn zamanda tarih demektir. Kent
hayat para, alma, mal, hrs, rekabet, iret, kitap, yalan, dzen, aldatmaca de-
mek olduu gibi; hukuk ve adalet de demektir.
Kent bir yaama alan olarak deiik unsurlara, temellere dayanr. lk elden
fizik, meknsal bir boyuta dayanan kent, bir yaama kendini katmasyla baka bir
unsurunu devreye sokar. zdenrenin deyiiyle, kent, fizik amiller kadar meta-
fizik amellere dayal bir ekilde oluumunu gerekletirir. yle ki, bir kenti kent
yapan o kentin sokaklarn ve binalarn meydana getiren ta, kum ve har deil-
dir: kentin bunlarsz kurulduu hi olmamtr, ama kent gene de kum, ta ve har-
ca indirgenerek dnlemez. Kenti meydana getiren onun kurulduu yerdeki, bu
demektir ki, o kentin makamndaki ruhtur te o kenti meydana getiren o ken-
tin makamna ait olan o ruhtur. O makamdaki o ruh, orada, o kentin inasna yol
aar, dahas onun inasn zorlar (s. 95). Kent, bir ruhun ve kimliin grnr hale
gelmesi, o ruh ve kimliin gereklie brnmesidir. Sz konusu ruh, elbette o ken-
tin fizik yapsndan ok telerde, ondan btnyle bamsz deildir. Belki ken-
tin harcn yourmakta, talarnda ve tm desenlerinde yansmaktadr. Bir atmos-
fer olarak o kenti sarmaktadr. Bir kent, kendi ruhu, kokusu, rengi olmadan sadece
ta, bina ve corafi zellikleriyle anlalamaz. Denebilir ki, kenti kent yapan asl
unsur, o kentin ruhu ve kokusudur (s. 149).
Kent zorunlu bir urak olarak srekli uygarlk/ medeniyet ile birlikte anlalr.
Medeniyet ile kent arasnda doal ve zorunlu bir iliki grlr. Medeniyetin dou-
u ile kent arasnda srekli paralellikler kurulmutur. zdenren iin de kent olgu-
su bir bakma uygarln mteradifidir (s. 8). Uygarlk, insann tabiata katt de-
erler etrafnda oluan yeni bir sretir. Tabiatta olmayan, ancak insan elinin de-
mesiyle oluan bu sre, en yetkin bir ekilde kentler tarafndan temsil edilir. Ta-
299
DNCE / DENEME____________________________________________________________
biat dntrerek kendine bir yaam alan kurmak isteyen insan, bu eylemi zo-
runlu bir ekilde gerekletirmektedir. Bu zorunlu eylemin de kanlmaz uzant-
s kent ve uygarlktr. Bu bakmda kenti uygarlktan, uygarl kentten ayr dn-
mek mmkn deildir.
Eski Kent-Yeni Kent

zdenren, kenti insann tabiata elinin demesiyle oluan bir sre olarak
kabul eder. Bu srete kent de tpk insann hayat gibi farkl farkl biimler alr.
Bizzat tarihin tankl olarak grlecek kentin kendisi de tarihin bir meselesi olur:
tarihin akn resmeder, onu temsil eder. En kaba biimiyle eski/ geleneksel kent
ile yeni/ modern kent eklinde iki ana katmana ayrlan kent, farkl hayatlar, fark-
l duyarllklar ortaya karr.
Eski kent, ncelikle bir mabet temelli kenttir; kentin ruhunu, inasn, an-
lamn oradaki mabet salar. Bunun tipik rnei Mekke ve Kabedir. Mekkenin
kent kimliini veren temel husus Kbenin yani ilk evin orada ina edilmi olma-
sdr. Mekke ki, kentin anas olarak kabul edilir, dier kadim/geleneksel kentlerin
nasl ina edilmesi gerektiine dair nemli bir iaret olur. Mabet, kentin merkezi-
ni, ynn, maksadn belirler; sosyal ilikilerin, iktisadi ilikilerin merkezinde yer
alr. Oysa modern kent mabet temelli bir kent deildir. Modern ketteki mabetler bir
tabloyu tamamlamak adna yaplmtr; ilk yaplan binalar olmadklar gibi o ken-
tin asli unsurlar olarak da grlmezler. Bundan dolay da kentin nirengi noktalar-
n oluturamazlar. Kocatepe caminin Ankara iin yeri byle bir yerdir: bu cami bir
yerlerde yaplp oraya bir gece vakti kondurulmu hissi vermektedir. Yapay, sonra-
dan ve uyumsuz olduu bellidir.
Modern/yeni kent, bir tr mantar kenttir; geleneksiz ve hatraszdr. Mantar
gibi tredi, hzl, abuk, kksz, efsanesiz ve hatta zehirli. oalan ama bir trl
gelenee ve hatraya dayanmayan bir urdur, ucubedir. Modern zamanlarn kent-
leri mantar gibi kksz, dahas kimi zaman zehirli biimde zuhur ediyor (s. 121).
Yeni kent zdenrene gre bir urdur. Eskinin bilinen, aina kentinden hemen
hemen hibir iz tamyor bu urlar. En bariz farkllk, bu urlarda ev bulunmay! Bu
yeni kentlerde ev yerine ina edilmi iri apartmanlar, gkdelenler, kuleler yer al-
yor. Bu tr binalarn bilinen geleneksel ev kavramyla ilgisini bulmak hemen he-
men imkansz lde zorlayor (s. 127). Yeni kent insan elinin deil makinenin
eseridir; insan eli demeden retilmektedir. Bu ise insann duygusunu, hatrasn,
balanmasn yok etmektedir. Hazr kalplar, hazr modeller olarak ina edilen ev-
ler, caddeler, meydanlar insan elinin scaklndan uzaktr, dolaysyla insandan.
Bu bakmdan geleneksizlik ve hatraszlk yeni kentlerin temelini oluturmakta-
dr (s. 130).
Bir gei yaanmaktadr, eski kentten yeni kente, eski hayatlardan yeni ha-
yatlara. Bu geiin nasll ve nitelii aslnda modern sosyal bilimlerin ve edebi-
yatn anlamak istedii, bir anlam vermek istedii derin ve karmak bir husustur.
300
Denebilir ki, sosyoloji, sadece bu sorunun etrafnda dnp durur. Bu bakmdan

kolay bir cevab da yoktur; hazr kavramlarn, baklarn, kuramlarn, aratrmala-
rn, istatistiklerin hep bir ynyle eksik kald bilinmelidir. zdenrenin u tespiti
de bylesi bir deerlendirmenin kimi handikaplarn tamaktadr: Eski kentlerde
olan ne varsa yeni kentlerde onlar yoktur ve yeni kentlerde olmayan insan eyle-
rin tm eski kentlerde mevcuttur (s. 129). Eski ve yeni kavramlarn, gerek kent
gerekse dier kurumlar, oluumlar balamnda bylesine kat ayrmlara tabi tut-
mak ne kadar dorudur? Hele, her daim yaayan ve insana yapk olan iyi ve k-
ty sadece belli bir dneme, duruma, katmana has klmak hakkaniyetli bir bak
mdr? Eski kent ile yeni kenti karlatrrken kimi zaman ltler zorlanmakta ve
deiik yarglar ortaya kmaktadr.
Kent likileri, Kent Halleri

zdenrenin kent dncesinde kent ilikileri ve kent halleri nemlidir. Kent-
li olmak, kentte yaamak, kenti kefetmek, kentten sklmak, kentte zgrl, ya-
banclamay, yozlamay yaamak, btnyle kentle donanmak ve boyanmak
gibi kentte yaayan kiiyi dorudan etkileyen durumlar onun dikkatinden kamaz.
Her bir durumu ayrntl bir ekilde zmler.
Kentte yaamak en bata etikte olmak, uyank olmak, ekmeini tatan -
karmak, frsatlar kollamak demektir. nk kent zorlu bir ilikiyi dayatr; ekmek
aslann azndadr, bin bir zorlukla elde edilmektedir. Kesif bir mcadele ortam-
dr kent. Zinde ve uyank olmay gerektirmektedir. Bu yzden kentli tetikte olan-
dr. Hem geimini salama hem de deerleriyle buraya/burada tutunma anlamn-
da srekli tetikte olmal, etrafn, ilikilerini, kentin nefesini, kokusunu, ruhunu, ik-
limini, deiimini gzlemeli ve ona gre tavr almal. nk kent insan yutan, in-
san ten bir deirmendir.
Kent genelde bir zgrlk mekn olarak deerlendirilir. Kent hayat zgr
klar eklindeki Alman atasz, kent ile zgrlk arasndaki ba tartmaya sev-
keder insan. Kent, zgrlm kstlayarak bana zgr olma ihtiyacn duyu-
ruyor ve beni zgr klyor (s. 110). Dahas, kent, sokaklaryla, duvarlaryla do-
al olana kar, doal olann zorunluluklarn kar insan zgr klyor, zorunlulu-
a kar zgrl cisimlendirmi oluyor (s. 111). Belki de kent, btn kemeke-
i, karmaas, younluu ile insana zgr bir ortam ilham ediyordur. Kendine e-
kilerek yeni bir zgrlk ortam kurmas iin ona cesaret vermektedir. zgrl-
besledii gibi kent, yalnzl da biriktirebilir. Kent hayat yalnzl beslemek-
tedir. Ancak yalnzlk her zaman marazi bir husus deildir. Yalnz kalabilmek de
bir imkndr.
Kent en temelde ilikiler demektir. nsanlar arasndaki ilikilerin belli bir yo-
unlua ve olgunlua kavumasn temsil eder kent. Bundan dolay temeli evdir;
kent demek bir bakma da ev demektir. Kentin maddi dokusu evle oluur (s. 117).
Kentin temeli olan evin zorunlu kld komuluk, mahalle, sokak da ayn ekilde
301
DNCE / DENEME____________________________________________________________
sosyal ilikilere dayanmaktadr. Komu ve komuluk kentin ayrlmaz bir paras-

dr. Bu iliki a ise insana belli bir yaama biimi ve snrlar vermektedir. Komu
yahut bakas benim kentli olmamn, kentli davranmamn yolunu aralamaktadr.
Kendimi bulmam, kendimi gerekletirmem iin bakas yani komum gereklidir.
Bir Kenti Kefetmek

Beni heyecanlandran ve bende hayranlk uyandran kentler hatrlyorum.
Ama bende hayranlk uyandran ya da grdmde bana heyecan veren bir tek
ky bile hatrlamyorum (s. 80) diyor zdenren. Kye kar kenti ne karma-
s yahut ky kmsemesi sz konusu deildir burada. Kyn de tpk kent gibi
tabiata insan elinin demesiyle oluan bir yap olduunu bilir ve syler. Ne ki ky
ile kent arasnda nemli farklar da yok deildir. Kenti kyden ayran ilk basamak,
kyn snrlarnn hemen grnvermesi ve belki de tketilmesi iken kentin u-
suz bucaksz, iine girildike oalan bir yap arzetmesidir. Bu durum kenti kefet-
meye yahut bir kenti kefetmenin yolunu aralar. zdenreni asl heyecanlandran
tam da budur: bir kenti kefetmek; onun caddelerinde, sokaklarnda, meydanla-
rnda ve dier meknlarnda kimi ayrntlarn peine taklmak, o ayrntlarda haya-
t, insan ve dahas insan yzlerini aramak. nk insan yzleri cezbeder onu (s.
80). nsan yzlerinden kenti, kentten insan kefe kar.
Bir kenti kefetmek onun srlarn grmekten geer. Sr ise belli ki sakldr,
gizlidir, bir yerlerdedir. Maharet o srr bulup karmada, o srla bulumada ve by-
lece bir keif duygusu yaamadadr. Srr bulmak onu aramakla mmkn olabilir;
sorup soruturmakla, bin bir merakla, kenti kolaan etmekle. yle bir bakp ge-
en gz, gelmiken urayan bir bak bu srr gremeyecek, zemeyecektir.
Bir kenti kefetmek sanld kadar kolay deildir. Nasl kent, insan, zorlu bir
hayat yaamaya davet ediyorsa (s. 81), keif de ayn zorluu, ileyi, emei, ar-
zuyu, tutkuyu, sabr ve zahmeti beklemektedir insandan. Kent kefedildike ke-
fe alan, kefedildike srlarn ortaya dken bir ortam (s. 81). Bu yzden de bir
kentin sonuna kadar kefedilmesinin imkansz olduunu bilmek gerekir (s. 85).
Kent bir younluk ortamdr. Evler, binalar, caddeler, sokaklar, meydanlar,
levhalar, kaldrmlar, duvarlar, parklar ve daha yzlerce meknsal biimin olutur-
duu bir younluk deildir sadece. Bir de insan younluu vardr ki, bu da nice
karmak, kompleks insan ilikilerine, insan yzlerine, deiik hayatlara kap ara-
lar.
Kente bakan, kenti kefe kan insan ne grr? Bir kent nasl kefedilir, ne
keif saylr? elikiler rnein; kenti bir batan dier baa, epeevre kuatm
elikiler. Yoksulluk ve zenginlik halleri, insan yzlerindeki elikiler ve bakalklar.
Keif kukusuz sadece orada neyin var olduunu, orann nasl olduunu bulmak/
bilmek deildir; o eyin orada neden var olduunu, neden o ekilde var olduunu,
neden byle bir iliki tesis ettiini de bilmek en azndan aramak demektir. Bundan
302
dolay kefetmek hayret etmektir.

Bir kentin kefine nereden balanr: kimsenin bilebilecei bir husus deil-
dir bu! Bir kentin yalnzca caddelerini ve sokaklarn kefe kan birisi iin acaba
oniki insan mr yeter mi? nk her caddenin iinde ayrca kefedilmeyi bekle-
yen evleri, emeleri, bir meydan saatini, adliye binasn, hamam, han, bir aa-
cn gvdesindeki yaray, bir caminin ykk minaresini c cc ile ortaya kar-
maya kim g yetirebilir? in iine bir de, artk izi bile kalmam beer ilikilere
dair vukuat katma evresi girerse -ki bu olmadan bir kentin kefedildii nasl syle-
nir!- muazzam bir insan kalabalnn abasn ve almasn bu kefe tahsis et-
mek gerektii anlalr hale gelir. Diyelim ki bu i baarld. Bu baardan ele ge-
ecek olan, bakye kalan ne olacaktr? Sanyorum, uzun bir ba dnmesi, bir es-
riklik, her vuslatta karlalan o mukadder son: gene olmad duygusu.. Fakat sa-
nyorum bir kentin kefe klmasna insan kkrtan duygu da burada yatyor: bu
elikide: dibine ulamann imknszl bilinmesine ramen umuttan asla vazge-
ilmemesinde. Fakat belki de bu kefin sonunun getirmek isemyene kefe kann
kendisidir, nk o bilir ki, bu kefin sonunu getirdii, dibini bulduu anda her ey
bitmi olacaktr ve orada yeniden kefe kmak imknsz hale gelecektir. Dedim
ya, bir kenti keif teebbsndeki tuhaf, hem vazgeilmez, hem nlenemez eli-
kidir burada duran (s. 86).
Kentte her ey insana faniliini hatrlatmaktan geri durmaz. zerinde durup
denizi ya da nehri seyrettii kpr bizzat kendisinin eseridir ve asla bir kum l-
nn ya da bir kayalk dan temelini oluturan bir yaln kayann dayankll t-
rnden bir ebedilik hissini telkin etmez. Onun ykldn grmeye belki kendisinin
mr yetmeyecektir, ama gene de insan bilir ki, bu kpr, bu bina, bu beton yap-
lar, u caminin ta duvarlar, caddenin asfalt gn gelecek, bir gn gelecek yk-
lacaktr. Kendi gvdesiyse o kadar bile dayanamayacaktr. O, kendi ina ettii bu
kentte bir srgn olarak bulunmaktadr.
na etmekle onca vnd eseri de, kendisi de fanidir. Eserinin ihtiam
karsnda duyduu hayranlk duygusu, bu fanilik alglamasyla birlikte silinip git-
mitir. imdi her ey geici olana dnmtr. Beni, burada, modern bir ketten
alp ban gitmi olan hrszlk, alkolizm, fuhu, uyuturucu, terr, her eyin sk
tkl gibi olaylarn hi biri ilgilendirmiyor. Bilakis bunlarla birlikte fanilik duy-
gum, srgn hayatm ve srgn olma konumumum hakkndaki bilincim iyice su
yzne kyor ve kkleiyor: leceim ve bunu ancak bir kere yaayabileceim!
(s. 90).
Kefetmek snrlar bilmektir. En son her eyin gelip geiciliini bilmek, o ya-
kc ve sarsc ve elbette teskin edici fanilii bilmektir. Kefetmek bir ileli yr-
yse, bu yryn sonu gene bir hile yani faniliin kefi ile bitmektedir. Ve
galiba btn keiflerin maksad da bu olsa gerektir. Evet, bata bildiimiz, bilgisine
sahip olduumuz eyi sonda buluruz: biz bunu biliyorduk deriz. Kesinlikle biliyor-
duk. Binlerce yldr insann, hayatn, dnyann, kentin, ticaretin, parann, statnn,
etiketlerin, an ve hretin, saraylarn, gkdelenlerin, residencelerin.. yani dnya-
303
DNCE / DENEME____________________________________________________________
lk her eyin bir sonunun olduunu, en sonunda fani eyler olduklarn biliyorduk.
Ne ki gzmzle, gnlmzle, kalbimizle, aklmzda kani olmak istedik; mutmain
olmak arzusu bizi kefe srkledi. Hayat da bu deil mi zaten?
Bir Kentten Sklmak

Kent, kimi zaman insan skar, ona hayat dar eder. Bunaltr, yabanclatrr,
yaban klar. nsan bu durumda kenti terk etmek, ondan kamak, bir daha ona dn-
memek zere onu brakmak ister. Eer insan sadece belli bir kentten, o kentten
skldysa baka bir kente drr yolunu; hicret eder, g eder ve baka bir kent-
te hayatn ritmini yakalamaya giriir, kendi hayatn o yeni kentte ikame etmenin
yolunu arar, bulur. Ancak kii btn btn kentten, kentli olma hallerinden sklp
bunaldysa bu defa kent d bir seenek belirir nnde. Kentin olmad yerleri ar-
zular. Kr ve tabiat burada insan davet eder ve insan kenti terk edip tabiatn kol-
larna brakr kendini. Kenti, yani uygar hayatn alkanlklarn brakmak isteyen
insan, kendini tabiata brakma, tabiatn koynuna snma ihtiyacn duyuyor. Ama
bu durum, aslna baklrsa, geici bir zlemdir (s. 31). nk, kentte yaayp ta-
biat zlemi ekmek olsa olsa bir heves, bir fantezi, gelge bir arzu olur ve bu ar-
zuyu tatmin etmek her zaman iin mmkndr. Kent hayatnda zaman iinde bir
kokumuluk, sapknlk, arpklk ve istenmeyen her ey grlyorsa, ayn durum
kr hayat iin de sz konusudur (s. 32). Bu bakmdan kentten neden koptuunu,
tabiatta, krda bulup da kentte neyi bulamayacan iyice kendine sormaldr kii.
Kentten skldn sanarak tabiata snmaya teebbs eden birinin eylemi
aslnda bir eliki zerine kurulmutur: o, kentten kaarak snd tabiatta yeni
bir kent ina etmenin hazrl iine girmi olmaktadr Bir kenti arkasnda bra-
krken onun bir benzerini ina etmeye durmutur (s. 78). Kentten sklarak bir
yere kama eylemi, daha ok patinaja benzer. Kama, tam da bir patinaj hali-
dir ona gre. Kaan kii kafasnda bir tasar olmadan kamakta, gittii yere kendi-
ni de gtrmektedir. Ka, ksr bir eylemdir ve edilgendir. Tam da burada zde-
nren kama ile hicret etme eylemlerini kyaslar. Hicret, kan tam tersine bir
tasar, plan erevesinde yaplr. Ve mutlaka byle bir gidiin sonunda ne olaca-
dnlr. Hicret etkin bir eylemdir; kaan yakalanmamaya alrken, hicret
eden yakalamay hedefler. Kaan her eyi yzst brakrken, hicret eden yzs-
t braklm ne varsa onu ele geirmeyi dnr. Kaan yzlemekten kaar, hic-
ret edense meydan okur ve yzlemek ister. Biri yaasa lm gibidir; teki l-
myle bile meydan okumaya devam eder (s. 64-65). Kentten sklmak olsa olsa
bir can sknts durumudur. Bu ise temel bir eylem, hayat, toplumu ve kenti kuran
bir eylem deildir. zdenrenin sklkla ifade ettii gibi dn gene kente, toplu-
ma ve insanadr. Bu bir anlamda yazgdr; insan olmayla birlikte balayan bir yaz-
g. Kent, yazgnn yani tarihsel, esrarl ve iirsel insan yrynn ana durakla-
rndan biridir.
304
RASM ZDENRENN DNSEL DURUUNDA

HUKUKUN YER ZERNE BR DENEME
BEKR AKR KONYALI
Hukuk bir ynetimin barutu mesabesindedir,

o yoksa baka hibir eyin nemi kalmaz.137
Rasim zdenren, doduu topraklarn, iinde bulunduu an rasn an-

lamak zere sorduu sorularn izini sanat olarak yklerinde, dnr olaraksa
denemelerinde srm velut bir kalemdir. Bilgiye bilgilenmekten te etik endie-
lerle ynelen, bilgiyi bilinliliin malzemesi olarak gren bir dikkate sahiptir. Kar-
ln slam dininde, Mslman kimliinde bulan bu bilin, Mslmanca dnme-
yi kendine dert edinmi, dnsel duruunu buradan hareketle belirlemitir.
Ayn zamanda Trkiyenin yakn tarihine tanklk etmi bir mr, eserleri ve
tesirleriyle ele almann bir yaznn snrlarndan ok daha fazlasn talep ettii mu-
hakkaktr. Bu nedenle, bu yaz, bu mrn bir noktasna, biyografideki bir cmleye
k drmek iin kaleme alnmtr: 1958de girdii stanbul Hukuk Fakltesini
1967de bitirmitir. Cevabn aradmz soru ise Rasim zdenrenin ald hu-
kuk eitimi onun dnnde ve eserinde bir karlk bulmu mudur? Bulmusa
bu, ne ynde ve hangi biimde gereklemitir?
Kendisiyle yaplan bir mlakatta, o dnemde yk yazmaya birlikte bala-
yp daha sonra yazy brakan bir arkadan anarken o yllar u szlerle dile ge-
tirmitir:
Benim fakltem biraz gecikmeli bitti. Ben 4 yllk stanbul Hukuk Fakltesini
cizane 9 ylda bitirdim. 1958 ylnda balayan faklte hayatmz 1967de bitti. Ta-
bii ben bunu tembelliimle aklamyorum. renciliin dnda baka konularla
uramamzn da bunda pay olmutur. Biz, Hukuk Fakltesine Ali Kutlayla ba-
lamtk. Ben birinci snfta ikinci senemi okurken, Ali Kutlay ikinci snfa gemi ve
idare hukuku okumaya balamt. O zamanlar Sdk Sami Onarn dare Hukuku
137 Rasim zdenren, Dnsel Duru, z Yay., st.2009, s. 381. Yazda sadece sayfa numaras
gsterilen alntlar ve atflar bu kitaba aittir.
305
DNCE / DENEME____________________________________________________________
kitabn okuyorduk. Bu kitabn ok salam yapl Trke cmleleri vard. O kitapta

uzun, aa yukar yarm sayfalk, bir sayfalk cmleler vard. Ben o tarihlerde hl
hikye yazmaya devam ediyordum. O tarihler dediim 195859 ve 195960 ders
yllar. Alinin hikye yazmadnn farkna vardm ve Niye yazmyorsun? diye
sordum. Alinin cevab enteresand. Ali, Sddk Saminin kitabn okuduktan son-
ra Bizim hikye yazmamz haramdr. kabilinden bir cmle kulland. Neden by-
le sylyorsun, dedim. Biz dedi, henz onun kurduu cmleler gibi salam cmle
kuramyoruz. Ben de Aliye dedim ki: Ali onun yazd slup farkl. Hem bilimsel
slup ynnden farkl hem de insann kendisine ait olmas gereken slup itibariyle
farkl. Senin hikye slubun ve hikyen fevkalade salam oluyor. O okuduun r-
nee bakarak hikyeyi brakrsan, yazk olur. Senin hikyene de yazk olur. Aliye
bunlar sylediysem de zannediyorum, fazla anlaamadk ve Ali o gndr bu gn-
dr yazmad. Bir daha da grnmedi, silindi. () O kendi yazdklarndan tatmin
olmad. (Salk 1992: 410).
slubuyla, dilinin salamlyla bir sanat adayna yazmay braktran bir dil,
bir hukuk dili sz konusu edilen. Byle bir dilin Rasim zdenren zerinde de etki
uyandrd dnlebilir. Bu etki yarm ya da bir sayfa uzunluunda cmle kura-
rak olmasa da, dncelerini ncllere dayal nermelerle ifade edite ve yargla-
rn muhkem olarak serdedite belirmi olabilir. Denemelerinde rastladmz ifa,
ika, butlan, mntehap, cezri, medlul, tetabuk, ipka, ariyet, tezkiye, ibaha, mncer,
cali, ilzam, ihdas, tertip, teselsl, derpi etmek, ihraz etmek ilh. cinsinden szck-
lerin varl baka nedenlerle aklanabilirse de bu szckler, hukuk dilini ya da
metnini dndren armlarla da ilikilendirilebilir.
Hukuk, Rasim zdenrenin yazlarnda bizatihi konu edildii gibi, yazarn
felsefi dnceye yaknl ve yatknl dolaysyla, meseleleri ele alta da teba-
rz eder. Peki, hukuk nedir? Onlarca tanm arasnda Vecdi Araln hukuk tanm
hukukun felsefeyle kesitii noktaya yani hukuk felsefesine kap aralamakla dik-
kat ekicidir: Hukuk, adalete ynelmi bulunan bir toplumsal yaama dzenidir.
(nen 1985: 1). Tanmda ne kan; adalet, toplumsal yaay ve dzen kav-
ramlardr. Toplumsal yaay adaleti tesis etmek zere dzenlemek eklinde de
ifade edebileceimiz bu tanm, ayn zamanda hukukun varlk sebebini ve amacn
da ortaya koyuyor. Tanmn snrlarn yaznn snr klacak bu kavram, zde-
nren dncesinin hukukla irtibatn kurmada yardmc olacaktr.
zdenren denemelerinde toplumsal yaammz, arpklklar zerinden
ele alr. Sosyal hayatta da yansmasn bulan bu arpklklarn temelinde Trk ay-
dn ve sekinlerinin kafa karkl yatmaktadr. Bu kafa karklna neden olan
ise, modernizm dncesinin kaynaklk ettii Batl yaama ve dnme biimi-
dir. 1739da Fransz ihtilaliyle Avrupada, 1838 Osmanl-ngiliz Ticaret Antlama-
syla Anadoluda nev nema bulan modernleme, bir toplumun kendi uygarl-
n Bat uygarl ile deitirmenin yolunu aan bilinli bir programn addr. (s. 425)
Bu program erevesinde yrtlen iler devletin gayesi ile milletin gayesinin fark-
llamasn sonulamtr. (s. 432) Millette dinin messir olduu bir gelenek hayat
306
hakk ararken, devlet saplantl bir taklitle Batl programn isterlerini hayata geir-
mek iin kendini grevli saymtr. Dzencenin bekiliini stlendiini dnenler,
darya kar savunmac ve zr dileyici bir konumu benimserken, ierde ceberr-
rut ve mtecaviz bir tavr gstermekten perva duymamtr. (s. 432) Devlet-millet
eksenli bu atmann temelinde yattn belirttiimiz modernizm dncesini ya-
zar, bu dnceye kaynaklk eden tarihi (Antik Yunan felsefesi, Roma Hukuku, H-
ristiyanlk inanc) ve kavramlar (demokrasi, laiklik, cumhuriyet, liberalizm, sosya-
lizm ilh.) sorgulayarak irdeler.
Batl kavramlarn tanmnda mutabakatszl ve bizde ilkelerden hareketle
dnme/ eyleme becerisinin olmayn bata aydnlarmz olmak zere toplu-
mun eitli kesimlerinde temsil hakk bulan blmeli kafalln rn, dn-
sel duruumuzun temel arpkl olarak grr. (s. 120) Kavram ve ilkelerden
hareketle gnmz meselelerini tehis ve bundan kaynaklanan ihtiyalar tespit
etmek, kafa kartran kelimeleri sarahate kavuturmak zdenrenin temel y-
nelimidir denilebilir. Soyadn ura alan klan yazar, referans olarak slam, sla-
mn grnr, elde kaynaklar olarak Kuran, Snneti, slam tarihini merkeze ala-
rak modern hayat iinde Mslman okumalar yapar. Batl kavram ve dnce
tarzlarna islamda cevaz arayan zihniyete kar o, bu kavram ve grlerin slam
nezdindeki yerini belirler. (s. 94)
zdenren, kafa karklnn yukarda belirttiimiz nedenlerinin yan sra
sonularna da deinir. Siyasette entrikann, hukukta ilkesizliin, dncede opor-
tunizmin benimsendii noktada kargaa ve karmaann hkim olduu, kendilerini
bir arada tutan balarn zld bir toplum bulunacaktr.
Kaynaklarndan biri olan kltr yok saym bir hukukun mevcut sistem, ka-
nun ve dzenlemelerle ortaya koyduu uygulamalarn despotluktan te bir anlam
tamayacan belirtirken hukuku adaletle e anlaml kullanr:
Bir devlet, kendisinin hikmeti vcudu (varlk sebebi) olan insanlarn mae-
ri vicdann cisimlendirmek zere meydana gelmemise, bu demektir ki, byle bir
devlet kendi halknn uurunu ve vicdann tecessm ettirmiyorsa, orda yabanc
bir iradenin dolaymndan gemi bir devletin varlndan sz edilebilecektir: by-
le bir politik ortamda devlet rgtnn ora halknn uurunu ve vicdann deil, fa-
kat bir yabanc iradenin uurunu ve vicdann dile getirmek zere rgtlenmi ol-
duu karsanabilir. (s. 401)
slam inancyla mayalanm bir kltrle ekillenen hukuk (bu topraklarn ka-
dim gelenei ayn zamanda), adaletin tecellisine hizmet edecektir. Adalet, her tr-
l sistem ve ideolojinin stnde ve tesinde bir gereksinimdir:
nsanlar acaba hangisini tercih eder: ad demokrasi veya laik veya cumhuri-
yet olarak konmu olmasna ramen hukuka riayet edilmeyen bir siyasi/idari rejim
iinde yaamay m, yoksa ad krallk olsa bile, hukuka riayeti gerekletirmi y-
netimler altnda yaamay m? () Hukuka riayetin salanmas demek, en bata,
yasalarn hukuka uygun olmasnn salanmas demek olur. (s. 391)
307
DNCE / DENEME____________________________________________________________
zdenrenin siyasi, itimai, fikri sahalarda serdettii grlerinin temelin-

de cebri ve tepeden inmeci bir modernlemeyle ifsat olmu bir milletin (ulusun de-
il) toplumsal yaayna ekidzen verecek, onu saaltacak olan ey olarak ada-
letin tesisine ynelik bir duru gzlemlenir. Ve bu duru, shhat kodlarn unut-
turulmaya, yozlatrlmaya allan kltre ikin ve hkim olan mslmanca
dnmeyi nemsemek ve ncelemekle mmkn grnmektedir. zdenrenin
yazlarnda gze arpan sapla saman ayrma endiesine de, bu duruu ina ve
ihya etme abas olarak baklabilir. Zira eyleri yerli yerine koyma dncesine
mndemi dzen(leme) fikri, hukuki bir bakn tezahr olarak deerlendirilebi-
lir. te yandan ayn durum bir mslmann lehinde ve aleyhinde olan eyleri bil-
mesi, bu bilgiyle amel etmesi (fkh= hukuk) sorumluluunu tamasndan da kay-
naklanabilir. Bu ulatmz sonuca etki eden bir varsaym deildir elbet. Olsa olsa
bu sonucun nedenleri (yazarn niyeti) konusunda fikir yrtmektir.
Bir soruyla balattmz yazy, varsaymlar ieren baka bir soruyla bitire-
lim: Denemelerinde hukukun insanoluna verili evrensel dilini kavramsallatr-
malarla dorudan ya da dolayl olarak arayan yazar, bunu yklerinde (slup ve
tr farknn da gerei olarak) insan tekleri zerinde imgelerle mi somutlatryor?
Bu balamda zdenrenin dncesi (denemeleri) ile sanat (ykleri) arasnda
bir paralellik kurulabilir mi? Dnsel ve toplumsal yaaymzda hukuksuzluu
douran arpklklarn, kafa karklklarnn insan teki zerinde (yk kiileri) kao-
tik yansmalar, adaletsiz bir dnyann olas sonular olarak da grlemez mi?138
KAYNAKA
Salk, aban (1992), Rasim zdenren Eserlerinin Tematik ncelemesi,
Ondokuz Mays niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Ana-
bilim Dal, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Samsun.
nen, Do. Dr. Mesut (1985), Hukukun Temel Kavramlar, Der Yay., st.
138 Rasim zdenrenin hukuk hakkndaki ayrntl grleri iin Siyasal stiareler (stanbul: z
Yaynclk, 2009) adl kitabna da baklabilir.
308
ZDENRENDEN ROMANIN TABATI HAKKINDA

BAZI MLAHAZALAR
NESME CEYHAN
Rasim zdenrenin birok alana alan deneme dnyasnda yazma sana-

t, romann ve genel olarak tahkiyenin tabiat hakknda yapt deerlendirme-
ler byk bir yekn tutar. Yazarn Ruhun Malzemeleri (RM), Yaz mge Gereklik
(YG) ve Kpeke Dnceler (KD) adl kitaplarnda daha youn olarak yer verdi-
i bu deerlendirmeler, gncelliini muhafaza etmektedir.
zdenrenin deneme slbundaki nahif soru sorma, soru ile meseleyi
ama, kyasa bavurma, rneklendirme ve meseleyi en ksa ekilde izah edebil-
me kabiliyeti, odaklanlan meselenin zihinlerde kolaylkla yerlemesine yardmc
olur. Roman zerine kaleme ald dncelerinde de yer yer tekrarlaryla mese-
lelerin kendi zihnindeki izdmleri etraflca ortaya koyulmutur. Burada mesele-
yi, yazarn zerinde younlat balklar ele alarak amaya alacaz.
Roman ve Hayat
nsan, yazmak ihtiyac ierisinde bir varlktr ve bir hadiseyi aktarmak ihtiyac
ierisinde masa bana oturur, yazar. Tahkiyeli anlatmlarn ou, bir hakikati an-
latmak gayesiyle yazlmtr; ancak, bu arzu tam olarak bir trl gerekleemez.
Bir gereklik, insan tarafndan ifade alanna tandnda, artk kendisi olmaktan
kyor. nk o gerekliin ifade alanna tanmas, gerekliin aslyla onun ifa-
de edilmi biimi arasna, ibu ifadenin rts ekiliyor. (YG, s.46) Bir gazete ha-
berinde dahi yakalanmas mmkn grnmeyen gereklik, bir romanda asla ya-
kalanamayacaktr, zdenrene gre. Yazar, anlk bir yaantnn aktarmnda dahi
gereklie sadk kalamayacaktr (YG, s.65-66). Boluk barndrmayan bir yaz ol-
madna gre aynyle aktarm mmkn deildir ann (YG, s.74-75).
Rasim zdenren, romanla hayatn zde olmadn ifade eder. Hayatn
kurallar ile romann kurallar birbirinden ayrdr; hayatn snrlar nceden kesti-
rilemezken roman, hayatn snrszlna bir biim belirlemeye, hayat bir forma
oturtmaya kalkar, ona snrlar tayin eder. Hayatn ayrntsna girmekten acizdir, ro-
man. ..bu ynyle roman, hayattan eksiktir. Ama romann btnnde yle bir bir-
309
DNCE / DENEME____________________________________________________________
lik olgusu vardr ki, gerek hayatta her zaman bilincinde olmadmz bu birlik ol-
gusu hayat aar. () yleyse roman, hayatn dank, paralanm gereine bir
birlik kimlii vermektedir, hayatn kazuistik grntsnden ayrlarak belli bir ilkeler
dzeyinde konumaktadr, asl geree ya da gerein aslna yaklamamz ko-
laylatrmaktadr. Romann, gerei ayn-el-yakn verdiini sylemiyorum, fakat
ilm-el-yakn bir yaama tecrbesi olduu aktr. Bu anlamda romann gerekli-
i ile gereki roman denilen roman trn kartrmamak gerek. Gereki dedi-
imiz romanda bile gerek yeni batan dzenlenmekte (ina edilmekte), ylece
ortaya konulmaktadr. (RM, s.105-106)
Roman, bir anlatm teknii ile hayat nizama sokarken; hayat, anlatm tekni-
inden yoksundur. Romanda, dmlerle dramlarn doruu oluturulup bunlar -
zlrken ve biten her romanla birlikte dramlar ve dmler bir ekilde tamamlanr-
ken; hayatta son dram udur, eklinde bir snrlama imknszdr. Yaarken n-
mze ne kaca konusunda hibir fikrimiz yoktur.
Bir dier husus da hayatn bize kendisini zorla kabul ettirmesidir. Hayatta en
umulmadk tesadfler dahi hayat ierisinde kabul grr ve sorgulanmaz; oysa
bir romancnn kurgusunda gerekleen olaylarn romanc tarafndan temellen-
dirilmesi ve okuyucuda makul kabul oluturmas arttr. Romancnn, efendim
byle tesadfler, byle olaylar hayatta sk sk rastlanan eylerdendir, demesi onu
kurtarmaz. (RM, s.119)
Roman, hayatn bir numunesidir; ancak yapay bir forma sokulmu, kaidele-
re balanm bir numunesi. Tm bu niteliklerin yannda zdenren, roman kendi
insn varlnn bilincine ermek iin okuduunu syler (RM, s.111). Hayatla m-
terekleri ve farkllklar bir yana roman, insan deifresi noktasnda insana rehber-
lik edebilecek bir dnya gibidir.
Romanc ve Roman Kahraman

zdenrenin roman bahsinde zerinde en fazla durduu mevzulardan
biri de romanc ile roman kahramanlar arasndaki ilikidir. Romancnn eit-
li tiplerden olumu bir ailesi vardr, zdenrene gre (RM, s.70). D dnyada,
evremizde yaayan insanlar ve onlarn dramn aracsz kavrarken, roman kah-
ramanlarn romancnn tant kadar alglarz. Bu sebeple romanc, kiilerini u
noktalarn seerek tantmak ve kahramanlarn az ok sivriltmek durumundadr.
Romanc, hayata dhil ettii kahramanlarna btnyle hkim midir?
zdenrenin tartt mesele budur. Yazar, baz romanclarn Benim kiilerim
benim emrim altndadr, ben ne dersem onu yaparlar. dediklerini, bunu syleyen-
lerin kahramanlarn birer kiilik gzyle deil kuklalar olarak algladklarn ifade
eder. Romancnn, kiilerine hkim olabilecei fikri, Flaubertin Madam Bovary
benim. demesiyle balyor. Bu yaklam tarz, romancyla kiilerinin zdelee-
bilecei varsaymna dayanyor. ok zel durumlarda, szgelimi, bir otobiyografi
310
sz konusu olduunda, bu yaklam tarznda bir doruluk pay bulunabilir. (RM,

s.118).
Bir romanc, kahramanlar ile zdeletiini sylyorsa, ya bizi ya kendi-
ni kandryordur, der, zdenren. Eer bir romandaki ktil kahramanla kendimi-
zi zdeletirmeye kalkyorsak, ona kendi yapabileceimiz seviyesinde bir ktillik
yklemi oluruz; oysa ktil bir kahramann neler yapabileceini iyi gzleyip etd
ederek ona gerek bir katil ruhu katmaktr, romancnn yapmas gereken. Ro-
mancnn, kiilerini ierden tanmas, onlar naslsalar yle grebilme yetene-
i ile, onlarla zdelemesini birbirine kartrmamal. (RM, s.119). Bu durum,
bir tezi temsil eden roman kahramanlarnda daha aka gzlenir. Rasim zde-
nren, Dostoyevskinin romanlarnda tez sahibi olan roman kiileri iken; Peya-
mi Safada tezin sahibi romancnn kendisidir, der. zdenrene gre, Peyami
Safa ve Tanpnarn romanlarnda roman kiisinin varlk gayesi adeta romanc-
nn dnya grn dillendirmektir. Bu da roman kiilerini mekanik ve yapay klar.
Dostoyevskinin romanlarnda ise fikir, dardan edinilmi ireti toplumsal veya si-
yasal bir tez halinde deildir, insan -roman kiisini- harekete getiren belli bal bir
itici g niteliinde grnr.
Dostoyevskinin kahramanlarnda fikir, bir baka deyimle didaktik bir ekil-
de sunulmaz, hayatn doal karmakln izleyen bir yap iinde ortaya konulur.
Kahramanlar, sahip olduklar fikirleriyle canldrlar, yukarda deindiimiz gibi, on-
lar fikirlerinden soyutlamaya imkn yoktur. (RM, s.84). Kahramanlarn kiisel fi-
kirleriyle toplum lks birletiinde tabii bir ekilde roman kiisi, toplumda yaa-
yan bir kii gibi halkn arasna karr. Bu, romann kuvvetini arttracaktr.
yi Bir Roman
Rasim zdenren, iyi bir romann ayrc niteliini romann kendi i balam
iinde bulmak ister (RM, s.101). Bir roman iyiyse neden iyidir, iyi olmasnn ksta-
s ya da kstaslar nelerdir? Ulusal kimlii olan roman nasl oluyor da ayn zaman-
da evrensel bir nitelik kazanyor? Bu sorulara salkl cevaplar bulabilirsek, belki
bir lde hem roman yazclarna yararl bir i grm oluruz, hem kendi roma-
nmz deerlendirirken az ok ortaya km, belirlenmi kstaslardan yola km
oluruz. der (RM, s.101).
yi bir romanda tezin kahramanlarn kiiliini belirleyen, onlarn soyutlana-
maz bir zellii hlinde tezahr etmesini art gren zdenren, romancnn top-
lumun sosyal yapsn ve ruhunu kavrayp yanstabilme yeteneine sahip olmas
gerektiini vurgular. Deiik kltrlerin insan, eyay yorumlay tarz, bunlarda
beliren farkllklar romanlarn yapsna tesir eder. Buradan hareketle kltrle tip-
ler, karakterler arasnda ba kanlmazdr ve romanc, mensubu bulunduu kl-
tr zmsemelidir ki ortaya kard tipler, okuyucu tarafndan benimsensin ve
okuyucuda gerek izlenimi olutursun. Ayrca, iyi romanc ile kt romanc arasn-
daki farkn romanclarn kahramanlar karsndaki tavrlaryla netletirilebilecei-
311
DNCE / DENEME____________________________________________________________
ni syler: Kt romanc, kahramann romanc olarak kendisi nasl hareket ettir-

mek istiyorsa yle hareket ettirirken (ki bu tutumun ad keyfliktir); iyi romanc ken-
disi nasl hareket edecekse yle deil de, kahraman nasl hareket etmesi gereki-
yorsa yle hareket ettirir. Bu durum, tarihinin ve romancnn, kahramanna dar-
dan bakabilme ve onu dardan grebilme yetenei ile balantldr. Bu bak a-
s keyfilie izin vermez. (KD, s.41).
zdenren, romanda asl olann insan olduunu ve beer olann ve-
rilmesi gerektiine iaret eder. Beer olann verilmesi iin ilk art mill olmaktr.
Milllikten uzak olan evrensellie ykselemez. Raskolnikov beer ise, mill oldu-
undandr. Hayat kklerini bir milletin iinde srdrd iindir. Bizim roman kii-
lerimiz nerden alyor hayatiyetlerini? Hibir yerden. Bu yzden l domu kii-
lerdir. Ruslarn bir Oblomovu var ki Dou tembelliine, uyuukluuna alem ol-
mutur. spanyollarn nl Don Kiotu, belli bir tipi kendi adyla syletecek kadar
evrensel bir apa ulamtr. Ve bu tipler milldir. Bizimse, hayatmza girebilmi
bir roman kahramanmz yok bugn. Oysa bir roman yazld m, onun kahraman
aramzda olmal, bizimle yaamal, hayatmza karmal, katlmaldr.(RM, s.79).
zdenren, romann baarsnn sadece estetik adan incelenerek tespit
edilemeyeceini syler. Romanda biim ve ze birlikte baklarak hkm verilmeli-
dir. Sanatnn roman yaz kast ile eserindeki kiilerin tutum, davran ve zihni-
yetinin tutarl bir mtereinin hissedilmesi, zdenrene gre elzemdir. Roman-
cnn sylemek istedikleri romanda bir yama olarak kalmamaldr.
yi romann ayrt edici vasflarndan bir bakas da romann insanolunun
varlk sebebine yaklama imkn getirip getirmedii hususudur. zdenren, ha-
yatla insann var olu hikmeti arasnda balamlar kuran, insan olarak kendisine
kul olduu bilincini hatrlatan romana byk roman der. Byle bir romann he-
nz yazlp yazlmadndan emin olmadn; ancak romann byle bir potansiye-
li bnyesinde tadn da ilave eder (RM, s.112-113).
Sonu
Rasim zdenrenin deneme dnyasnda romanla ilgili olarak ele ald ko-
nular ana hatlaryla ele aldmzda yazarn romann hayat ve gereklikle iliki-
sine, romanc ve roman kahramanlarnn ilikisine ve iyi romann nasllna dair
kafa yorduuna ahit oluyoruz. Roman hakknda bunca kafa yormu bir sanat ve
dnce adamnn bu fikirlerini bir romanla talandrdn da grrz.
Gl Yetitiren Adam, modern roman snrlar ierisinde anlmas gereken il-
gin bir kurgudur. Modern dnya ile inanlar ve deerleri arasnda skm in-
sanmzn roman sayabileceimiz Gl Yetitiren Adam, okuyucuda, her ehirde
Ashab- Kehfin bir masumunun bozulmadan, zamana karmadan bir kede mu-
hafaza edildii hissini uyandryor. Uyandnda, ehre kartnda ne can yakan
bir ac ekecektir gl yetitiren adamlar.
312
Yazar, dncesindeki byk roman belki kendisi de oluturamamtr; an-

cak, modern dnyann kskacndaki kkn yitirmi insanla, kkne sarlp deii-
me direnen insanmzn ruhunu baaryla yakalayabilmitir.
KAYNAKA
zdenren, Rasim (1999), Ruhun Malzemeleri, stanbul: z Y.
zdenren, Rasim (2002), Kpeke Dnceler, stanbul: z Y.
zdenren, Rasim (2006), Yaz, mge ve Gereklik, stanbul: z Y.
zdenren, Rasim (2008), Gl Yetitiren Adam, stanbul: z Y.
313
DNCE / DENEME____________________________________________________________
RASM ZDENREN BBLYOGRAFYASI
YUSUF TURAN GNAYDIN
Rasim zdenren hakknda bir bibliyografya almas, geni bir tarama-

y gerektirmektedir. nk tarama almalarmz esnasnda grdk ki, hakknda
yazlanlarla birlikte katkda bulunduu dosyalar, soruturmalar, akoturumlar ok
geni bir yelpazeye dalmaktadr. Kendisinden talep edilen rportaj isteklerinin
hemen hibirisini geri evirmemi grnmektedir. Yazarn mtevazlndan kay-
naklanan bir durumdur bu phesiz.
Bibliyografyamz u blmlerden olumutur:
A. Yazlar
B. Kitaplar
C. Kitaplarda Blmler
D. Ansiklopedi, Antoloji, Yazar Szlkleri
E. Rportajlar
F. zel Saylar
G. Dosyalar
H. Akoturumlar, Soruturmalar
I. Tezler
lk blm btnyle Rasim zdenren hakknda yazlm yazlardan olu-
maktadr. Rportajlar blmnde hem zdenren ve eserleri hakknda gerekle-
tirilmi konumalara, hem de kendisinin bakalaryla gerekletirdii konumala-
rn knyelerine yer verilmitir. Yazarn katkda bulunduu dosyalarla kendisi hak-
knda dzenlenmi dosyalarn knyeleri de yedinci blmde bir arada verilmitir.
Yine yazarn katld akoturum ve soruturma knyelerinin yer ald sekizinci
blmde ayn zamanda kendisi ve eserleri hakkndaki soruturma ve oturumlarn
knyeleri yer almtr. Rasim zdenren hakknda dzenlenmi iki zel sayda yer
alan yazlarda derginin saysndan sonra parantez iinde .s. ksaltmasn kulla-
narak zel saylarda yaynlanm yazlar belirginletirmeye altk.
314
Tespit edebildiimiz kadaryla Rasim zdenren hakknda iki bibliyografya

hazrlanmtr. Rahmetli Remzi Maturun Yedi klimde hazrlad bibliyografya
grebildiimiz ilk bibliyografyadr. Daha sonra yazar hakknda hazrlanm bir ar-
maan kitapta (Iyan Kelimeler: Rasim zdenren, st. 2007) yer alan daha ge-
ni bir bibliyografya gelir. Her iki bibliyografya, bizim bibliyografyamz iin de yol
gsterici olmutur. Ancak bunlar aan bir alma ortaya koyduumuzu da sy-
leyebiliriz.
Kullandmz ksaltmalar unlardr:
b. basm, bask; B.evi: Basmevi; bk.: Baknz; Blm.: Blm; c.: cilt; Derl.:
Derleyen; Ed.: Editr; F.: Fakltesi; Haz.: Hazrlayan; hk.: hakknda; K.evi: Kitabe-
vi; KTB: Kltr ve Turizm Bakanl; LT: Lisans Tezi; .s.: zel say; s.: sayfa; SBE:
Sosyal Bilimler Enstits; TDE: Trk Dili ve Edebiyat; .: niversitesi; Y.: Yayne-
vi, Yaynclk, Yaynlar; YLT: Yksek Lisans Tezi.
***
Eksiksiz bir alma ortaya koyamadmzn farkndayz. Dergi ve gazete ta-
ramalar geni bir zaman ister ve taradka karnza yeni kaynaklar kar. Bibli-
yografyalarn bir zellii de hazrlandklar andan itibaren eskimeye balamalar-
dr. Buna ramen hazrlanan her bibliyografya sonrakiler iin kolaylk ve vakit ta-
sarrufu salar.
Bu bibliyografyay hazrlama konusunda bizi tevik eden Prof. Dr. Turan Ka-
rata Hocamza teekkr borluyuz. Onun sabrla rl tevikleri sayesinde byle
bir alma ortaya kt. almamz daha geni ve hatta eksiksiz bir Rasim zde-
nren Bibliyografyas iin bir yreklendirme saylmaldr.
315
DNCE / DENEME____________________________________________________________
A. YAZILAR
ok Sesli Bir lm Uluslararas Yarmada dl Ald, Mavera, Austos
1977, S. 9, s. 26-27.
zdenren: Sezai Karako birka yzylda bir yetien ender insanlardan
biridir, Kahramanmara Akdeniz, 3 Nisan 2006, s. 1 ve 3.
Rasim zdenren evirileri / Baka Dillerde Rasim zdenren, Kitap Pos-
tas (.s.), Nisan 2006, S. 13, s. 41.
Rasim zdenrenin Yazarlnn 50. Yl, Hece, Mays 2006, S. 113, s.
9-10.
Sempozyumda Konuan Gazeteci-Yazar Rasim zdenren: Sezai Kara-
ko, birka yzylda bir yetien ender dnce adamlarndan, Memleket, 3 Ni-
san 2006.
ACAR, Sadettin (2006), Yazyor Durmadan, Kitap Postas (.s.), Nisan, S.
13, s. 52.
AKAN, Hseyin, Rasim zdenrenin Anlattklar, Mavera, Nisan 1981, S.
53, s. 21-23.
AKAY, Ahmet Sait (1999), Gl Yetitiren Adam, Yedi klim (.s.), ubat-
Mart, S. 107-108, s. 79-80.
AKAY, Ahmet Sait (2006), Modernist Kuan Metafizik Alm: Rasim z-
denren, Yeni afak Kitap, Temmuz, S. 7, s. 10-11.
AKGL, Yaar (1986), Mslmanca Dnerek Yaadmz Gnler, Gi-
riim, Ocak, S. 4, s. 27-35.
AKKANAT, Cevat (2006), Aleddinin Gzyle Rasim: kizim Beyanndadr,
Kitap Postas (.s.), Nisan, S. 13, s. 10-11.
AKMEE, Volkan (2007), Rasim zdenren ve Yerli Oryantalizm, Kaak
ay, Aralk, S. 3, s. 15-17.
AKTA, Cihan (2006), Uzun Mesafelerin Yazar, Kitap Postas (.s.), Ni-
san, S. 13, s. 5-6.
AKTAY, Yasin (2006), Bir Yazardan Daha Fazlas, Kitap Postas (.s.), Ni-
san, S. 13, s. 8.
316
AKYZ, Beyza (2008), Neeli Kul; Rasim Amca, Kuluk Vakti, Kasm, S.
7, s. 5.
ALBAYRAK, Ahmet (1999), Eyay Grebilen nsan, Yedi klim (.s.),
ubat-Mart, S. 107-108 (.s.), s. 53.
ALBAYRAK, Sadk (1982), Elbette Anlayamazlar, Mill, Gazete, 21 ubat.
ALTINTA, Emre (2006), Kafa Kartran Kelimeler, Kitap Postas (.s.),
Nisan, S. 13, s. 37.
ANDA, Feridun (1996), yklerin ykclerin Evreninden Notlar Trk
ykclnde Rasim zdenren, Varlk Kitap Eki, Eyll, S. 1068, s. 15-16.
ANDA, Feridun (2007), zlmenin Duraklar, Iyan Kelimeler, s. 37-40.
ANDI, M. Fatih (2006), Rasim zdenren Hikyesine Dair Ksa Dikkatler,
Kitap Postas (.s), Nisan, S. 13, s. 74-75.
ARICI, Mustafa (1988), Yumurtay Hangi Ucundan Krmal, Yayn Dnyas-
na Pencere, Ocak, S. 1, s. 39.
ARIN, Cihat (1999), ada Bir Sokrates: Rasim zdenren, Yedi klim
(.s.), S. 107-108, ubat-Mart, s. 94-97.
ARIN. Cihat (2006), Red Yazlar, Kitap Postas (.s.), Nisan, S. 13, s. 39.
ARSLAN, Ltfi (2006), Bilincin lk Tohumlar, Kitap Postas (.s.), Nisan, S.
13, s. 52.
ASLANER, Dilek (2006), ok Sesli Bir lm: Bir Tablo / Gezer Gibi, Kaf-
da, S. 60, s. 93-95.
ATA, Blent (2003), Toz Bize Neyi, Anlatr, Kagar, Ocak-ubat, S. 31, s.
227-229.
ATA, Blent (2006), Rasim Abi Diyebilmek, Kitap Postas (.s.), Nisan,
S. 13, s. 19-21.
ATLANSOY, Hseyin (2007), Hrt, Hece yk, Austos-Eyll, S. 22, s.
3-4.
AY, Arif (2006), Grnen niversite: Rasim zdenren, Kitap Postas
(.s.), Nisan, S. 13, s. 7-8.
AYCI, Mehmet (2006), Szcklerden Bir Adam, Kitap Postas (.s.), Nisan,
S. 13, s. 14-15.
AYL, Ali (2006), Dnen Bir Adam Olarak Hikyeci, Kitap Postas (.s.),
Nisan, S. 13, s. 79.
AYDIN, Abdullah (2006), Kent likileri zerine: Kentine ve Kendine Doru,
Kitap Postas (.s.), Nisan, S. 13, s. 50.
317
DNCE / DENEME____________________________________________________________
AYDIN, Vedat (1999), Trajedi ve lmle Yontulmu ykler, Yedi klim

(.s.), ubat-Mart, S. 107-108, s. 82-86.
AYDIN, Vedat (2005), Denize Bakan Adam, Yolcu, Mays-Haziran, S. 33,
s. 16.
AYTA, Akif (2006-2007), Rasim zdenrenin Harika Volesi, Aralk-Ocak,
Kaak ay, S. 3, s. 44-46.
BARBAROSOLU, Nalan (2007), Dondurmadaki Cce, Iyan Kelimeler,
s. 47-56.
BAARAN, Ahmet Edip (2006), Dnsel Duru ya da Krala plak Diyebil-
mek, Kitap Postas (.s.), Nisan, S. 13, s. 36-37.
BAARAN, Ahmet Edip (2006), zdenren Denemelerini Tasnif Deneme-
si, Kitap Postas (.s.), Nisan, S. 13, s. 27.
BAOLU, Ali (1973), zlme, Mill Gazete, 14 Haziran.
BATAR, Emine (2009), mknsz ykler, Ay Vakti, Nisan, S. 103, s. 40-41.
BAYAZIT, Erdem (1980), Gl Yetitiren Adamlara Tutunarak, Yeni Devir, 7
Mart.
BAYAZIT, Erdem (2006), Mthi Bir Ayrnt Avcs, Kitap Postas (.s.), Ni-
san, S. 13, s. 21.
BIYIKLI, Mahmut (2006), Sayg Uyandrc Bir Kitap: Yzler, Kitap Postas
(.s.), Nisan, 13, s. 50.
BUMN, Krat (2005), Kurban Bayram Dolaysyla (I-II), Yeni afak, 22-
23 Ocak.
BLBL, Yusuf (2006), zdenrenle Mavera Yolculuuna Var msnz?,
Zaman, 9 Aralk, s. 18.
BLENT SELM (2002), Rasim zdenrenin Son Kitaplar Toz ve Akn
Diyalektii z Yaynlarndan kt, Yeni afak, 28 Aralk.
BYKER Kmil (2006), Her Gn Yeni Gayretle O e Sarl, yle al,
yle badet Et, yle Yaa, Kitap Postas (.s.), Nisan, S. 13, s. 51-52.
CEYLAN, Hadi Ensar (2007), Eikte Oturmak, Kaak ay, Aralk, S. 3, s.
18-19.
CNDOLU, Dcane (2002), Bir Pazar eitlemesi, Yeni afak, 26 Ma-
ys.
AAN, Cihad (1989), Eletirmeni Eletirmek, Kitap Postas, Temmuz-
Austos, S. 29-30, s. 48
ALAR, Mehmet (1980),Gl Yetitiren Adamlar (I-II), Yeni Devir, 7-8 Ma-
ys
318
AKAR, M. Sait (2006), Trk yksnn 3 si, Kitap Postas (.s.), Ni-
san, S. 13, s. 78-79
ELEB, Hsamettin (1997), ok Sesli Bir Alarm, Gnaydn,1 Austos.
ELK, Fikri (1990), Trkiyede Hikye, Rasim zdenrenin Hayat ve Sa-
nat zerine Bir nceleme, kindi Yazlar, Eyll, S. 97, s. 1.
EVK, mer Faruk (2006-2007), Bir Mslmanca Dnce Denemesi,
Kaak ay, Aralk-Ocak S. 3, s. 39-43.
FT, Cemil (1977), ok Sesli Bir lm, Yeni Devir, Temmuz, S. 107, s.
8.
DA, Ahmet (2006), Hakikat Derghna Doru Dnce Tayan Adam,
Umran, S. 140, Nisan, s. 83-85.
DA, Ahmet (2006), Suya Sabuna Dokunmuyor mu?, Kitap Postas (.s.),
Nisan, S. 13, s. 36.
DAN, Mnire (2006), Rasim zdenreni Okumak, Kafda, S. 60, s. 81-
82.
DEMR, Meral (2005), Hastalar ve Iklardan Denize Alan Kapya: z-
me Doru, Hece yk, Austos-Eyll, S. 10, s. 107-109
DEMRC, brahim (2006), Bizden, zden ve ten Bir Anlama abas, Ki-
tap Postas (.s.), Nisan, S. 13, s. 13-14.
DEMREL, Meral (2001-2002), Rasim zdenrenin Mevsim Sonu yk-
snn Kiileri zerine, Hece yk, Aralk-Ocak, S. 6, s. 96-100.
DEMREL, Meral (2007), Rasim zdenrenin yklerinde Trenle stasyo-
nun levi ve Simgesele Deeri, Iyan Kelimeler, s. 119-131.
DRN, lyas (1999), Rasim zdenren, Yedi klim, ubat-Mart, S. 107-108
(.s.), s. 55-56.
DOAN, Mehmet (1978), Kitap: ki Dnya Notlar, Ocak, Yeni Devir, S.
292, s. 8
DURAN, Recep (1987), Bilim Diye Bir ey, Zaman,12 Austos.
DURSUN, Zeki (2006), Zengin Bir Yolculuk Kitab, Kitap Postas (.s.), Ni-
san, S. 13, s. 35
DURUEL, Nursel, Rasim zdenrenin yklerinde Atmosfer, Iyan Keli-
meler, s. 29-35.
DURUKAN, Hseyin (2000), Gl Yetitiren Adam Yoksa Baheci Baba m?,
Yeni afak, 22 Ekim, S. 122.
DNDAR, Murat (1998), Rasim zdenrende Evrensel Olann zdm,
Edebiyat Ortam, Ocak, S. 12, s. 68-69.
319
DNCE / DENEME____________________________________________________________
DNDER, Betl (2007), Akn Diyalektii, Iyan Kelimeler, s. 105-110.

E[ROLU], E[bubekir] (1975), ok Sesli Bir lm, Dirili, Mart, S. 7, s. 95.
ECE, Hseyin K. (2006), yk ve Denemesi ile Bir Sanat, Kitap Postas
(.s.), Nisan, S. 13, s. 67.
ERDEM, mer (2001), Benim Rasim zdenrenim, Kagar, Mart-Nisan,
S. 20, s. 176-178.
ERDOAN, Mehmet (1995), Hikyemizin Hikyesi II: zdenren ve Yeni
slup Aray, Yeni afak, 28 Kasm
ERKAN, Ahmet Ufuk (2006), O Benim Arkadam, Kafda, S. 60, s. 83-86.
EROLU, Ebubekir (2007), Portre in Katk, Iyan Kelimeler, s. 21-24.
ERTEKN, Rahim (1996), Bir Sanat ve Dnce Dervii, Mill Gazete, 20
Aralk
EVERD, Mustafa (2007), Su Kltrnde ki Yazar ki yk, Iyan Keli-
meler, s. 113-118.
GARP, Recep (2008), Yldzlarn Doduu Yerden, Ay Vakti, Haziran, S.
93, s. 19-22.
GEN FDANLI, Tuba (2008), Iyan Kelimeler, Temrin, Eyll, S. 5, s. 43.
GER, Ali (1999), Gllerin Alma Vakti, Yedi klim, S. 107-108, ubat-
Mart, s. 69-73.
GKDEMR, Aye Su (2008), Gzel nsan, Kuluk Vakti, Kasm, S. 7, s. 5.
GKTA, Hseyin Rahmi (2006-2007), Fizik ve Fiziktesinin Alacakaranl-
nda, Kaak ay, Aralk-Ocak, S. 3, s. 21-28.
GKTA, Hseyin Rahmi (2008), Bendeki Rasim zdenren, Kuluk Vak-
ti, Kasm, S. 7, s. 4.
GYNK, Fikri (1978), lnn Odalar, Yeni Devir,1 Ekim.
GLLER, Ferhat Nabi (2008), ok Sesli Bir ykc: Rasim zdenren,
Akar, Eyll-Ekim, S. 4, s. 10-11.
GLTEKN, Asm (2002), Beyaz Haberler: Rasim zdenren Hem Hzl
Hem Mutedil, Gerek Hayat, Mart, S. 72, s. 22.
GLTEKN, Asm (2002-2003), Usta Kalem Rasim zdenrenden nemli
Bir Bayapt: Akn Diyalektii, Kitap Haber, Aralk-Ocak, S. 14, s. 54-55.
GLTEKN, Asm (2005), Beyaz Haberler: Rasim zdenren Dosyas,
Gerek Hayat, ubat, S. 226, s. 34.
GLTEKN, Asm(2005), Beyaz Haberler: Rasim zdenren ile slamclk
Syleisi, Gerek Hayat, Nisan, S. 235, s. 2.
320
GLTEKN, Asm (2005), Beyaz Haberler: Rasim zdenrene Sayg Top-

lants, Gerek Hayat, ubat, S. 236, s. 36.
GLTEKN, Asm (2008), Rasim Baba, Kuluk Vakti, Kasm, S. 7, s. 4.
GLTEKN, M. Asm (1999), Rasim zdenren Denemelerinin Gen Okura
Etkisi zerine, Yedi klim (.s.), ubat-Mart, S. 107-108, s. 93.
GLTEKN, Nurdan (2001), nsan Yzleri, Mill Gazete,13 Ekim
GNAYDIN, Yusuf Turan(2006), Rasim zdenrende yk ve Deneme
Tadnda Tasavvuf, Kitap Postas (.s.), Nisan, S. 13, s. 13-14.
GNAYDIN, Yusuf Turan (2006-2007), Rasim zdenren/ Iyan Kelime-
ler, Hece yk, Aralk-Ocak, S. 24, s. 187-188.
GNAYDIN, Yusuf Turan (2007), Rasim zdenren -Ruh Denizinden y-
kler-, Hece yk, Austos-Eyll, S. 28, s. 190-191.
GNDZ, Sleyman (2006), arpc ve Sarsc, Kitap Postas (.s.), Ni-
san, S. 13, s. 23.
GRDOAN, Nazif (1999), Sanat zetlenemez, Yedi klim (.s.), ubat-
Mart, S. 107-108, s. 16-17.
GRDOAN, Nazif (2006), Hayat Edebiyatla Btnletiren Sanat, Kitap
Postas (.s.), Nisan, S. 13, s. 13.
H. D. (1997), Trk ykclnde Rasim zdenren, Hece, ubat, S. 2,
s. 89-90.
HAKSAL, Ali Haydar (1999), Bendeki Rasim zdenren, Yedi klim (.s.),
ubat-Mart, S. 107-108, s. 25-30.
HAKSAL, Ali Haydar (1999), zlme, Yedi klim (.s.), ubat-Mart, S.
107-108, s. 50-52.
HAKSAL, Ali Haydar (1999), Denize Alan Kap, Yedi klim (.s.), ubat-
Mart, S. 107-108, s. 87-90.
HAKSAL, Ali Haydar (1999), Hastalar ve Iklar evresinde, Yedi klim,
ubat-Mart, S. 107-108, s. 6-12.
HAKSAL, Ali Haydar (2000), D ile Gerein yks: Kuyu, Mays, Yedi
klim, S. 122, s. 32-35.
HAKSAL, Ali Haydar (2003), Toz: nsann Ruh Damarlarnda Gezinen y-
kler, Kagar, Ocak-ubat, S. 31, s. 220-226.
HAKSAL, Ali Haydar (2006), Hrtya Uzanan Srete nsan Ruhunun y-
kleri, Kitap Postas (.s.), Nisan, S. 13, s. 81-83.
321
DNCE / DENEME____________________________________________________________
HARMANCI, Abdullah (2006), Rasim zdenren ykclnn Kanc

Dneminde, Memleket Edebiyat, Mays, S. 2, s. 10-12. Ayrca bk. Iyan Kelime-
ler, s. 132-138.
IIK, Ali (2006), Gl Yetitiren Adamn ykleri, Magrib (Viyana), Temmuz-
Austos, S. 4, s. 48-54.
IIK, hsan (1977), ok Sesli Bir lmn TVde Gsterilmesi zerinde,
Yeni Devir, Mays, S. 51, s. 2 v 8.
LER, Selim (1976), Yeni Edebiyat Kitab, Politika,1 Kasm.
LER, Selim (2007), Rasim zdenrene Sayg Yazs, Iyan Kelimeler,
s. 25-26.
MZASIZ (1984), Denize Alan Kap, Yneliler, Mays-Haziran, S. 31-32,
s. 63.
MZASIZ (1985), Mslmanca Dnme zerine Denemeler, Dou Ede-
biyat, Mays, S. 29, s. 3-7.
MZASIZ (1986), Ruhun Malzemeleri, Giriim, Haziran-Temmuz, S. 9-10,
s. 62.
MZASIZ (1986), Ruhun Malzemeleri, Kitap Dergisi, Haziran, S. 4, s. 29.
MZASIZ (1987), apraz likiler / Rasim zdenren, Kitap Dergisi, ubat,
S. 12, s. 23.
MZASIZ (1988), Red Yazlar, Kitap Dergisi, Austos-Eyll, S. 18-19, s. 29.
MZASIZ (2002), Yaz, mge ve Gereklik, Gerek Hayat, Nisan, S. 78, s.
33.
MZASIZ (2009), Rasim zdenren TRT Ekranlarnda, Hece, Kasm, S.
155, s. 13.
NAN KARATEPE, Mihriban (1999), Gl Yetitiren Adamda Anlatm Tutu-
mu ve Tekniine Dair Bir nceleme, Yedi klim (.s.), ubat-Mart, S. 107-108, s.
74-75.
NAN, M. Akif (1977), ok Sesli Bir lm, Yeni Devir, Mays, S. 48, s. 3.
NAN, Akif (1977), dl Dolaysyla, Yeni Devir, Temmuz, S. 111, s. 3.
NAN, Akif (1978), zlme stne, Yeni Devir, Haziran, S. 445, s. 3.
NAN, Mihriban (1997), ok Sesli Bir lmde Bak As ve Anlatc, Yedi
klim, Austos, S. 77, s. 36-37.
PEK, Selahattin (2008), Rasim zdenren, Aralk, S. 144, s. 54-55.
KACIR, Serdar (2006), Bir Fikir Adam Olarak Rasim zdenren, Magrib
(Viyana), Temmuz-Austos, S. 4, s. 56-59.
322
KAHRAMAN, lim (1980), Gl Yetitiren Adam veya ada nsanmzn

Sergilenmesi, Mavera, Temmuz, S. 44, s. 12-25.
KAHRAMAN, lim (1983), Hastalar ve Iklarla Gelen, Mavera, Ocak, C.
VII, S. 74, s. 22-32.
KAHRAMAN, lim (1984), Akabe Yaynevinin 1983 Yl inde kan Kitap-
larndan kisi: Denize Alan Kap, Mavera, Mays, S. 90, s. 51-53.
KAHRAMAN, lim (1999), Baba ve Oul, Yedi klim, ubat-Mart, S. 107-
108, s. 14-15.
KAHRAMAN, lim (2005), Kendi Ayaklar zerinde Bir Yazar, Yeni afak,
14 Haziran 2004. Ayn yaz: Yedi klim, S. 186, s. 39-40.
KAHRAMAN, Kemal (1999), Gl Yetitiren Adam, Yedi klim (.s.), ubat-
Mart, S. 107-108, s. 77-78.
KAHRAMAN, Mehmet (1999), Rasim zdenren ve Hikyesi, Yedi klim
(.s.), ubat-Mart,S. 107-108, s. 18-22.
KAPLAN, Seluk (1984), Denize Alan Kap zerine, Mavera, Kasm-
Aralk, S. 96, s. 57-61.
KAR, Mehmet (2007), Kelimelerin Dili, Umran, Temmuz, S. 155, s. 90
KARAASLAN, Faruk (2009), Gl Yetitiren Adam Roman zerine, Eyll-
Ekim, S. 21, s. 6-8.
KARABIYIK BARBAROSOLU, Fatma (2007), Bilincimizdeki Rzgrlar,
Iyan Kelimeler, s. 67-69.
KARACA, Nihal Bengisu (2003), Akn Asil Topuu Vuslat / Sinemadan Bir
rnekle Akn Diyalektii, Kagar, Ocak-ubat, S. 31, s. 213-219.
KARAGL, Mehmet (1978), zlme, Yeni Devir, Haziran, S. 447, s. 8.
KARAGZ, lknur (2004-2005), ok Sesli Bir lmde Renk Adlarnn Kul-
lanm zerine, Hece yk, Aralk-Ocak, S. 12, s. 160-170
KARAL, Cevdet (2001), Syleiye Gemeden nce, Kagar, Mart-Nisan,
S. 20, s. 130-134.
KARAL, Cevdet (2006), Rasim zdenrenin Kundak yks in Bir Oku-
ma Denemesi, Kitap Postas (.s.), Nisan, S. 13, s. 65-67.
KARAL, Cevdet (2007), Bilincin ykleri: Biimde ve zde Sradanln
Reddi, Iyan Kelimeler, s. 57-62.
KARATA, Turan (2007), Malzemelerin Ruhu mu, Ruhun Malzemeleri mi?,
Iyan Kelimeler, s. 97-104.
KARTAL, Can [Cevdet Karal] (2001), ykcnn Tuttuu Ayna, Kagar,
Mart-Nisan, S. 20, s. 208-213.
323
DNCE / DENEME____________________________________________________________
KAYALI, Kurtulu (2007), Rasim zdenren Denince Aklma Gelen, Iyan

Kelimeler, s. 77-82.
KEKE, Ahmet (2007), Rasim zdenren: rpertinin Yazar, Iyan Ke-
limeler, s. 71-73.
KILLIOLU, smail (1978), Bir Oyun stne, Yeni Devir, Haziran, S. 437,
s. 8
KURT, Hasan Basri (2006), ykc m Mtefekkir mi?, Kitap Postas
(.s.), Nisan, S. 13, s. 26-27.
KUTLU, Mustafa (1978), Niin arplmlar, Hisar, Mart, S. 171 (246), s.
16.
KUTLU, Mustafa (1979), Gl Yetitiren Adam, Hareket, VII. Dnem, Kasm-
Aralk, S. 9-10 (171-172), s. 53-54.
KUTLUER, lhan (2007), h Aktan ve Hallerinden: Akn Diyalektiinin Gi-
ri Blm zerine Okuma Notlar, Iyan Kelimeler, s. 83-95.
KK, Cesur (2009), Rasim zdenren Televizyonda, Yenidnya, Ka-
sm, S. 193, s. 70.
LEKESZ, mer (1984), Arasatta, Mavera, Ocak, S. 86, s. 25-31.
LEKESZ, mer (1985), Eskiler ve Yeniler (I-II), Mavera, Mart-Nisan, S. 99,
s. 41-45; S. 100, s. 48-51.
MARALIOLU, Mehmet (1977), Rasim zdenrenin yksnde nsan,
Mavera, ubat, S. 3, s. 50-59.
MARALIOLU, Mehmet (1977), arplmlar stne, Mavera, Mays, S.
6, s. 44-48.
MARALIOLU, Mehmet (1980), ki Dnyann Roman, Mavera, Temmuz,
S. 44, s. 20-24.
MATUR, Remzi (1999), Mslmanca Dnme zerine Denemeler, Virgl,
Ekim, S. 23, s. 20-21.
MATUR, Remzi (1999), Rasim zdenrenin Eserleri ve Hakknda Yazlan-
lar, Yedi klim (.s.), ubat-Mart, S. 107-108, s. 98-101 [Bibliyografya].
MATUR, Remzi (1999), Rasim zdenren, Yedi klim, ubat-Mart, S. 107-
108 (.s.), s. 96-97.
MATUR, Remzi (2001), Beklediimize Dedi, Yeni afak, 6 Ocak
MATUR, Remzi (2002), Yazmak Kefetmektir, Yeni afak, 24 Haziran.
MATUR, Remzi (2006), Rasim Baba!, Kitap Postas (.s.), Nisan, S. 13, s.
59.
324
MEHMED NYAZ [ZDEMR] (2006), Yllar Nasl Gemi, Zaman, 3 Ni-

san.
MEHMET EMN (1977), arplmlar, Yeni Devir, Nisan, S. 37, s. 8.
MEHMET FERD (1978), zlme, Yeni Devir, Haziran, S. 445, s. 6.
MEHMET HAKAN (1987), Yeniden nanmak, Zaman, 15 Mart.
MERCAN, Ahmet (2006), Toz, Hrt ve Anszn Yola kmakta lm, Ki-
tap Postas (.s), Nisan, S. 13, s. 68-69.
METE, Muhsin (2006), ok Sesli Bir lm ve zlmenin Televizyon Uyar-
lamalar, Kafda, /1, S. 60, s. 134-139.
Mevlana dris [ZENGN] (2006), Aniden Baktmda, Kitap Postas (.s.),
Nisan, S. 13, s. 24.
MRA, Bra (2000), Kuyu / Rasim zdenren, Hece, ubat, S. 38, s.
93-94.
MYASOLU, Mustafa (1978), zlme zerine, Yeni Devir, Haziran, S.
444, s. 5.
MUNGAN, Murathan (1987), Kitaplara zgrlk, Sz, Kasm.
MFTOLU, Atasoy (2006), Niteliin ve Bilgeliin Sesi, Kitap Postas
(.s), Nisan, S. 13, s. 4.
OCAKTAN, Mehmet (1978), zlme, Yeni Devir, Haziran, S. 452, s. 452,
s. 6.
OURLU, Ycel (2003), Rasim zdenrenin Denemelerinde Hukuk, Ka-
gar, Ocak-ubat, S. 31, s. 190-195.
OUZBAARAN, Bekir (1987), Geleneksel Edebiyattan Gnmze slm
Edebiyat Nedir, Ne Deildir?, Zaman, 20 Ocak.
ONAR, Ayegl (1978), zlme stne, Yeni Devir, Ocak, S. 292, s. 8
ONARAN, M. [erif]. (1977), Maverada Bir yk, Trk Dili, ubat, S. 305,
s. 206
Z, Asm (2009), mknsz yklerin Kendine zg Derinlii, Hece yk,
Haziran-Temmuz, S. 33, s. 161-164.
Z, Asm (2009), R. zdenrenin Aynasnda Akif Yanlsamas/ Mehmet
Akifin Fikir Esprisi: Karklklar inde Beliren Ufuk, zgn rade, Haziran.
Z, Mahmut (2006), Yaadmz Gnler, Kitap Postas (.s.), Nisan, S.
13, s. 31.
ZAY, Mehmet (2006), zdenrenin Tercme Faaliyetine Bak, Kitap
Postas, Nisan, S. 13, s. 42.
325
DNCE / DENEME____________________________________________________________
ZCAN, Gkhan (2004), Remzi Maturu Tanmak, Gerek Hayat, Nisan,

S. 181, s. 19.
ZDEMR, Zafer (2006), Yazarlnn 50. Ylnda Rasim zdenrene (ok
Sesli Bir) Sayg, Umran, Aralk, S. 148, s. 97.
PEKUZ, mer Faruk (2006), Tm Kitaplarn Taradk! zdenrenin Eserle-
rinde Yazarlar Kitaplar, Kitap Postas (.s.), Nisan, S. 13, s. 86-88.
RAMAZAN, Yasin (2007), Yaz, mge ve Rasim Hoca, Kaak ay, Aralk
2006-Ocak, S. 3, s. 13-14.
RAMAZANOLU, Yldz (2006), Rasim zdenrenle Verimli Bir Akam,
Kitap Postas (.s.), Nisan, S. 13, s. 30-31.
SALAM, Ahmet [C. Zarifolu] (1977), ok Sesli Bir lm Tartmas, Ma-
vera, Eyll, S. 10,s. 42-45.
SALAM, Muhammet (2006), Bir Gzel nsan, Magrib (Viyana), Temmuz-
Austos, S. 4, s. 55.
SALAM, Smeyra (2006), Paputaki Ta ve Fark Etmediimiz Mutluluk-
lar, Kitap Postas (.s), Nisan, S. 13, s. 34-35 [pin Ucu hk.].
SALIK, aban (1994), Ritmik Oluum Asndan Rasim zdenrenin H-
rt Hikyesine Bir Yaklam, Yedi klim, Eyll, S. 54, s. 10-17.
SALIK, aban (2006), Akn Diyalektii, Kuyu ve Toz Penceresinden
Rasim zdenrenin Aka Bak, Kafda, /1, S. 60, s. 105-128.
SAMANCI, Suzan (2003), Akn Diyalektii, zgr Politika, Temmuz.
SARI, brahim (1975), Rasim zdenrenin Hikyelerine Bak, Mill Gaze-
te, 24 Eyll.
SARI, Osman (1984), Hikyeye Alan Kap, Mavera, Mays, S. 90, s. 21-
26.
SARI, Osman (1999), Rasim zdenrenin Hikyeleri iir Ttyor, Yedi k-
lim, ubat-Mart, S. 107-108, s. 38-40.
SARI, Osman (2006), arplmlarda iir Esintileri, Kitap Postas, Nisan,
S. 13, s. 70-71.
SAY, mer (2003), Toplumsal zlme ve Rasim zdenrenin Hikyecilii
(zlme ve ok Sesli Bir lm), Kagar, Ocak-ubat, S. 31, s. 196-203.
SAYAR, Kemal (2003), Akn Diyalektiine Derkenar, Kagar, Ocak-ubat,
S. 31, s. 204-212.
SOYAK, Murat (2006), Gl Yetitiren Adam, Kitap Postas (.s), Nisan, S.
13, s. 69.
SOYLU, Korkut (1999), Kent likileri, Hece, Austos, S. 32, s. 74-75.
326
SOYLU, Korkut (2000), Kpeke Dnceler, Hece, Ocak, S. 37, s. 92-93.

SU, Hseyin-mer Lekesiz (2005-2006), ykcler ve yk Kitaplar Sz-
l-18: zdenren, Rasim, Hece yk, Aralk-Ocak, S. 18, s. 178-179.
AFAK, Yasin (2006), Rasim zdenrenin Ke Yazarl, Kitap Postas
(.s.), Nisan, S. 13, s. 24.
AHN, Mustafa (2001), Ayniyle Vaki Selloz Notlar (2), Gerek Hayat,
Mart, S. 22, s. 35.
AHN, Mustafa (2006), Konuurken nsana Tam Ynelmek, Kitap Postas
(.s.), Nisan, S. 13, s. 22-23.
AHNER, Necmeddin (1997), ok Sesli Bir lm, Yeni Asya, 13 Mays.
AHNOLU, Cihad (2004), Hayvan iftii, Hece, Mays, S. 89, s. 139-
140.
AHOLU (1957), Ak Mektup, Trk Sanat, Ekim, S. 60, s. 2.
AKAR, Cemal (2005), Sembollerin Tevili Olarak yk, Hece yk, Ekim-
Kasm, S. 11, s. 65-72.
TAIOLU, Ylmaz (2007), Rasim zdenrenin Kuyu Adl Hikyesindeki
Anlatm zellikleri zerinde Baz Dikkatler, Iyan Kelimeler, s. 41-46.
TAKESEN, mit Sava (2008), Acemi Yolcunun Ustayla Karlama-
s, Kuluk Vakti, Kasm, S. 7, s. 5.
TEKEN, Adnan (1980), Gl Yetitiren Adam, Mavera, Ocak, S. 38, s. 34.
TOKGZ, smet (1999), zdenrenin yklerine Ksa Bire Deinme, Yedi
klim, ubat-Mart, S. 107-108, s. 23.
TOKGZ, smet (2006), Aile yksnde Zaman ve Kayg, Kitap Postas
(.s), Nisan, S. 13, s. 62-63.
TOSUN, Necip (1986), Ruhun Malzemeleri, Mavera, Temmuz, S. 115, s.
60-61.
TOSUN, Necip (1987), Yeni Dn, Zaman, 12 Austos.
TOSUN, Necip (1993), Rasim zdenrenin yklerinde ocuk, Kaytlar,
Temmuz, S. 33, s. 27-31.
TOSUN, Necip (1993), Rasim zdenrenin yklerinde zlmenin Eko-
nomik Boyutlar, Kaytlar, Mart, S. 29, s. 28.
TOSUN, Necip (1993), Rasim zdenrenin yklerinde lm ve Ahiret
Dncesi, Kaytlar, Eyll, S. 35, s. 38.
TOSUN, Necip (1994), Rasim zdenrenin yklerinde Yabanclama ve
Bakaldr, Kaytlar, Mart-Nisan, S. 41-42, s. 46-53.
327
DNCE / DENEME____________________________________________________________
TOSUN, Necip (1999), Rasim zdenrenin yk Gelecei, Yedi klim,

ubat-Mart, S. 107-108, s. 36-37.
TOSUN, Necip (2006), zdenrenin Son Drt yk Kitabnda Tasavvuf,
Kadn ve Ak, Kitap Postas (.s.), Nisan, S. 13, s. 58-59.
TOSUN, Necip (2006), Yabanclama, Bakaldr ve Ailedeki zlme: Ra-
sim zdenren ykcl, Kafda, /1, S. 60, s. 96-104.
TUN, Gkhan (2009), Gl Yetitiren Adam: Rasim zdenren, Hece
yk, Austos-Eyll, S. 34, s. 168-170
TURAN, dem (1999), Sabahn Seher Vaktinde Aman Yeniden Okumak,
Yedi klim, ubat-Mart, S. 107-108, s. 54.
TURAN, dem (2006), Kuyudan Arnarak kmak, Kitap Postas (.s.), Ni-
san, S. 13, s. 72.
TURAN, dem (2008), Rasim zdenren: Yarm Asrlk Sz Mimar, Ku-
luk Vakti, Kasm, S. 7, s. 4.
TRKOLU (1987), Kerim, Umutsuzluk Haram Klnmtr, Zaman, 26 Ey-
ll.
UANLAR, Sadk (1992), Yaadmz Gnler, Yeni Asya, 31 Aralk.
UANLAR, Sadk (1993), zlme, Yeni Asya, 27 ubat.
UANLAR, Sadk (1993), Kara Sevda, Yeni Asya, 14 Haziran.
UANLAR, Sadk (1993), Mslman Olma uuru, Yeni Asya, 13 Haziran.
UMAN, Abdullah (1973), Hikyemizde Gelime, Edebiyat, Kasm, S. 5,
s. 2-3.
UMAN, Abdullah (1973), Romancy Bekleyen Bir Hikye: zlme, Ha-
reket, Ocak-ubat, S. 85-86, s. 70-71.
UUR, Abdullah (1989), Red Yazlarna Reddiye, Kitap Dergisi, Nisan, S.
26, s. 20-22.
USERN, Ali Grkem (2006), Btncl Bak: Yumurtay Hangi Ucundan
Krmak, Kitap Postas (.s), Nisan, S. 13, s. 33.
UYGUNER, Muzaffer (1968), Hastalar ve Iklar, Babalide Sabah, ubat
1968. Ayrca bk. Varlk, Ekim, S. 728.
NGR, Nuri (1982), Hastalar ve Iklar, Yeni Devir, Temmuz.
NL, Seyfettin (1999), Hastalar ve Iklar ya da nsan erden Kuatan
Tavr, Yedi klim, ubat-Mart, S. 107-108 (.s.), s. 41-42.
NL, Seyfettin (1999), Yazarn Odas, Yedi klim (.s.), ubat-Mart, S.
107-108, s. 13.
328
Y[NELLER] (1982), Hastalar ve Iklar, Yneliler, Eyll, S. 16, s. 47-

48.
YAKAR, Serdar (1986), Yaadmz Gnler, Kadn ve Aile, Mart, S. 12, s.
18-19.
YALIN, Murat (2006), zden ren Bir Rsim, Kitap Postas (.s.), Nisan,
S. 13, s. 59.
YALSIZUANLAR, Sadk (2006), lm Yokluk Deil, Kafda, Yl: XIV, /1,
S. 60, s. 129-133.
YARDIM, Mehmet Nuri (1999), Gl Yetitiren Adam, Trkiye, 25 Nisan.
YAZGI, Suavi Kemal (1999), Gl Yetitiren Adam Okuma Notlar, Yedi
klim, ubat-Mart, S. 107-108 (.s.), s. 81.
YAZGI, Suavi Kemal (2001), Mara-Eyp Hattnda Bir ykc, Gerek
Hayat, 6-12 Nisan, S. b14 (24), s. 18-19.
YAZGI, Suavi Kemal (2006), Rasim zdenrenden Kimi Poetik B-Notlar,
Kitap Postas (.s), Nisan, S. 13, s. 40-41.
YEL, Kamil (1990), Hikyenin Gizil Gc, Yneliler, Ekim, S. 51, s. 46-
47.
YILDIZ, Abdullah (2008), Rasim zdenrenle Zihinsel Hicrete Doru,
Umran, Nisan, S.164, s. 63-67.
YILDIZTA, Mmin (1987), Yumurtay Hangi Ucundan Krmal, Mill Gaze-
te, 29 Eyll.
YORULMAZ, Hseyin (1985), Yaadmz Gnler, Mavera, Eyll, S. 105,
s. 37-39.
YORULMAZ, Hseyin (1999), Bir Yazarn ehri, Yedi klim, ubat-Mart, S.
107-108 (.s.), s. 43-49.
YORULMAZ, Hseyin (2001), Rasim zdenrenin Yazlarnda Mara,
Drt Mevsim Mara, Yaz-Gz, S. 3-4, s. 34-35.
YORULMAZ, Hseyin (2006), Gl Yetitiren Adam Kimdir?, Kitap Postas
(.s), Nisan, S. 13, s. 49.
YUSUF, Selahattin (2004), Sayn Rasim zdenrenin Bir Yazs zeri-
ne, Gerek Hayat, Temmuz, S. 195, s. 31.
ZAFER, M. Ziya (2006), Elli Yldr Gl Yetitiren Adam, Memleket Edebiyat,
Nisan, S. 1, s. 30.
ZENGN, Bahri (2006), Bu Topraklarn Yazar, Kitap Postas (.s.), Nisan,
S. 13, s. 23.
ZORLU, Snmez (2006-2007), Rasim zdenren; Ann Zamana Yansma-
s, Kaak ay, Yl: I, Aralk -Ocak, S. 3, s. 47.
329
DNCE / DENEME____________________________________________________________
B. KTAPLAR
ERYARSOY, M. Nezir (2009), Rasim zdenren: Hayat Sanat Eserle-
ri, stanbul: lke Y.
HAKSAL, Ali Haydar (2008), Rasim zdenren -Ruh Denizinden ykler-,
stanbul: nsan Y.
KAHRAMAN, lim (Haz. 2007), Rasim zdenren/ Iyan Kelimeler, stan-
bul: Kakns Y.
TOSUN, Necip (1996), Trk ykclnde Rasim zdenren, stanbul: z
Y.
330
C. KTAPLARDA BLMLER
Rasim zdenren, nanm Aydnn Problemleri, Ankara: Maya Y., 1983,
s. 107-110.
AKBAYIR, Sddk (2010), Bir Dost ve Tam nanm Drt Adam / Rasim z-
denren, Ayn Gn Uzak Yldzlar: Nzm Hikmet Necip Fazl, stanbul: Asur
Y., s. 230-231.
AYCI, Mehmet (2010), Szcklerden Bir Adam: Rasim zdenren, irazl
Bir Trk Dilber, Ankara,Ebabil Y.,s. 184-186.
AYIR, Kenan (2008), slm Romanlarn Ortaya k, Trkiyede
slmclk ve slmi Edebiyat: Toplu Hidayet Syleminden Yeni Bireysel Msl-
manlklara, stanbul,stanbul Bilgi niversitesi Y., s. 34.
ETN, Nurullah (2006), zdenren Rasim (1940-): A. Gaffar Takn, Celil
Kahveciolu, Takma-Mstear simler Szl, Ankara: Edebiyat Ota Y., s. 88.
DEMRHAN, Ahmet (2005), Rasim zdenren, Modern Trkiyede Siyas
Dnce, Cilt 6: slmclk, Ed. Yasin Aktay, stanbul: letiim Y., s. 760-780.
ERDOAN, Mehmet (1997), Rasim zdenrenin Hikyedeki Yeri, Sbjek-
tif Yazlar, stanbul: Dergh Y., s. 134-138.
ERSZ, Ahmet (1991), Rasim zdenren ile, Ardmzdaki Yllar, stanbul:
Tima Y. , s. 185.
FENDOLU, Hasan Tahsin (1988), Niin slam Ortak Pazar/ Rasim zde-
nren, Trkiye ve Ortadou, stanbul: Akabe Y., s. 155.
GNAYDIN, Selma (2010), Meyveli Aa: Necip Fazla ve Sanatna Ynel-
tilen Eletiriler, stanbul: Kurtuba Y., s. 38, 40, 47-48, 59, 61 vd.
KABAKLI, Ahmet (1994), Yeni slm Roman / Rasim zdenren, 1940,
Trk Edebiyat-V, stanbul: Trk Edebiyat Vakf Y., s. 720-734.
KAHRAMAN, lim (1985), Gl Yetitiren Adam veya ada nsanmzn
Sergilenmesi, Bir Duyarln ada Biimleri: ncelemeler, stanbul: Akabe Y., s.
27-48; Hastalar ve Iklar, s. 78-92.
KAHRAMAN, lim (2001), Rasim zdenren: Kasabay Gren Kentli Bi-
lin, Edebiyatn Sakl Dili, stanbul: z Y., s. 79-82.
331
DNCE / DENEME____________________________________________________________
KAPLAN, Mehmet (1994), Rasim zdenren / Aile, Hikye Tahlilleri, stan-

bul: Dergh Y., s. 342-356.
KARAKO, Sezai (1969), Hastalar ve Iklar, Stun-I, stanbul: Fatih Y, s.
168-170.
KKYILMAZ, M. Mcahit (2007), Rasim zdenren: nsan varsa trajedi
de var, Trkiye Syleileri 2: Kltr, stanbul: Kre Y., s. 35-58.
LEKESZ, mer (1995), Gl Yetitiren Adamda Eskiler ve Yeniler, Mimle-
rin Abecesi, stanbul: nsan Y., s. 27-44.
LEKESZ, mer (2000), Ana Hatlaryla Cumhuriyet Dnemi Trk ykcl-
/ Rasim zdenren, yk zleri, Ankara: Hece Y., s. 68-69.
LEKESZ, mer (2003), ykce Konumalar, Ankara: Menevi Y., s. 32, 97,
120, 123.
MERCAN, Hasan (2009), Uzun Menzillere briimden Koza ren Kararl
Usta: Rasim zdenren, Boyasz Yzler: 23 Gerek Adam, stanbul: lke Y., 121-
125.
ZBAHE, Osman (2007), Holivut Rasim zdenrenin Peinde, Kural
D, Ankara: Ebabil Y., s. 149-153.
PAKDL, Nuri (1977), atmaya Bir Yaklam Denemesi, Biat II, Ankara:
Edebiyat Dergisi Y., s. 51-65.
332
D. ANSKLOPED, ANTOLOJ, YAZAR SZLKLER

zlme, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi II, stanbul: Dergh Y., 1977,
s. 166.
zdenren, Rasim, Masa Ansiklopedisi, stanbul: Risale Y., 1988, s. 330.
zdenren, Rasim, Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi II, s-
tanbul: Yap Kredi Y., 2001, s. 659.
zdenren, Rasim, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi VII, stanbul:
Dergh Y., 1990, s. 207-209.
zdenren, Rasim, Who is Who / Gnmz Trkiyesinde Kim Kimdir?, s-
tanbul: Profesyonel Y., 1988, s. 475.
zdenren, Rasim, Yeni Trk Ansiklopedisi VIII, stanbul: tken Y., 1985,
s. 2953.
AHTER EYH, Mesd (2002), Rsim zdenren, Trk K Bihtern
Afsn, slmbd, Dost Y., s. 43; Vpes, s. 216-224.
ALTINKAYNAK, Hikmet (2007), zdenren, Rasim, Trk Edebiyatnda Ya-
zarlar ve airler Szl, stanbul: Doan Kitap Y., s. 516.
AY, Arif (1991), Rasim zdenren/ ocuk ve Kundak, Anne Hikyeleri, s-
tanbul: Devlet Bakanl Aile Planlama Kurumu Y., s. 457-459.
CAMCI, Halit mer (2003), Kuyu/ Rasim zdenren, ada Trk Edebi-
yatnda Sufi ykler Antolojisi, stanbul: Okul Y., s. 93-95.
COKUN, Bilal-Srr Er-Rfk Kaymaz (1987), Rasim zdenren / Ocak,
Gnmz Yazarlarndan Seme Hikyeler-I, stanbul, l Tima Y., s. 987-989.
ALAROLU, Taha (2000), Ocak/ Rasim zdenren, Yeni yk Anto-
lojisi, Ankara: Yeni Kuak Y., s. 7-12.
FT, Cemil (2000), Rasim zdenren, Maral air-Yazar limler, s-
tanbul: Kitabevi, s. 242-244.
IIK, hsan (1998), zdenren, Rasim, Yazarlar Szl, stanbul: Risa-
le Y., s. 481.
IIK, hsan (2005), zdenren, Rasim, Encyclopedia of Turkish Authors III,
Ankara: Elvan Y., s. 848-849.
333
DNCE / DENEME____________________________________________________________
LER, Selim (1997), Rasim zdenren/ lnn Odalar, Modern Trk

Edebiyatnda 99 Hikyeciden 99 Hikye, stanbul: Olak Y., s. 766-770.
KARAALOLU, Seyit Kemal (1892), zdenren, Rasim, Resimli Trk
Edebiyatlar Szl, 2. b., stanbul, s. 433.
KARAALOLU, Seyit Kemal (1983), zdenren, Rasim, Ansiklopedik
Edebiyat Szl, stanbul: nklp ve Aka Kitapevleri, s. 604.
KOLCU, Ali hsan (2006), Rasim zdenren: Karlama, Trk yk Da-
arc II, Konya: Salkmst Y., s. 224-228; Sabah, s. 229.
KURDAKUL, kran (1989), zdenren, Rasim, airler ve Yazarlar Szl-
, stanbul: nklp Kitapevi, s. 489.
NECATGL, Behet (1985), zdenren, Rasim, Edebiyatmzda simler
Szl, stanbul: Varlk Y., s. 262-263.
ONUR, Hdavendigar (2005), Rasim zdenren, Trk Sa Szl, s-
tanbul: BilgeOuz Y., s. 311.
ZKIRIMLI, Atilla (1982), zdenren, Rasim, Trk Edebiyat Ansiklopedi-
si IV, stanbul,Cem Y., s. 965.
TOPLU, Erhan Sezai (1993), Rasim zdenren/ Ocak, Trk Edebiyatn-
dan Seme Hikyeler 2, stanbul: Mill Eitim Bakanl Y., s. 184-191.
TURAL, Sadk K.-Zeynep Kerman-M. Kayahan zgl (1987), Rasim zde-
nren / Bir Adam, Hikyeciliimizin 100. Ylnda Yz rnek, Ankara: KTB. Y., s.
615-616.
VEFY, Dvud (Derl.-tercme) (2009), Rasim zdenren, Ddr: Gzde-
yi Dstnh-y Kth- Musr- Trkiye, Tahran.
334
E. RPORTAJLAR
[R. zdenren:] nsan tkenmek bilmez bir hazinedir, Vazife Mall ve e-
hit Aileleri Polis Dergisi, Ekim 1999, S. 2, s. 34-37.
[R. zdenren:] slm dnce dzleminde aydna yer yok, t, Ekim
1987, S. 24, s. 8-9.
Gl Yetitiren Adam [zerine R. zdenrenle], Mavera, Haziran 1978, S.
19, s. 41-42.
zdenrenle Ruhun Malzemeleri zerine, Kitap Dergisi, Ekim 1986, S.
8, s. 37.
Rasim zdenren Gl Yetitiren Adam Anlatyor, Yeni Devir, 25 Mays
1978.
Rasim zdenren ile Mlkat: Halkoyu bugn kitapla deil daha ok gazete
yolu ile olumaktadr, Yeni Devir, Yl: I, 24 Nisan 1977, S. 31, s. 3 ve 7.
Rasim zdenren: ocuklarn orucu can erii yemekle bozulmaz, Yeni-
dnya, Ekim 2005.
Rasim zdenren: Orula allm bir dzenin dna kyoruz, slm, Ma-
ys 1987, S. 45, s. 25.
Rasim zdenrenle Yaadmz Gnler ve Genlik zerine, Kadn ve
Aile, Mart 1986, S. 12, s. 18-19.
Rasim zdenrenle Aka Dair, lhiyat Blteni, Mays 2000, S. 19, s. 13-
15.
Rasim zdenrenle Basn zerine: Baz gazetelerin iki yzl olduu doru
fakat bir o kadar da tabiidir, slm, Mart 1987, S. 43, s. 30-31.
-Rasim zdenrenle Bir Konuma, Hisar, S. 262, 1979.
Rasim zdenrenle Konuma, Gelime, Gz 1974, S. 7, s. 104-113.
Rasim zdenrenle Sanat, Magazin ve Hayat zerine, Zaman, 25 ubat
1987.
Rasim zdenrenle Sohbet, Feyz, 15 Eyll 1992, S. 15, s. 17-19.
Rasim zdenrenle, Ayaz Seki, 2001, s. 14-16.
335
DNCE / DENEME____________________________________________________________
Yazar Rasim zdenren: slam her dnemde moda, Anadolu Genlik,

Temmuz 2001, S. 13, s. 13.
Yazar Rasim zdenrenle Gnmz Aydnlarnn inde Bulunduu Duru-
mu Deerlendirdik, Dou, Eyll 2000, S. 19, s. 16-17.
Abac, Ali (2009), Rasim zdenrenle mknsz ykler zerine: yk-
y bildiriler sunsun diye yazmyorum. yk yazyorum, Hece yk, Haziran-
Temmuz, S. 33, s. 158-160.
Adl, Aye (2006), [R. zdenren:] Yazyorum nk derdim var, Aksiyon,
15 Mays, s. 76-78.
Akay, Ahmet Sait (2003), Rasim zdenren ile Trk yksnn Modern-
leme Serveni zerine, Eyll yk, Temmuz-Austos, S. 1, s. 7-28.
Akel, Halit Hseyin Korkmaz (1983), Sanat ve Edebiyat zerine Rasim
zdenrenle Bir Konuma, Gldeste, Mays, S. 17, s. 14-23.
Akkanat, Cevat (2003), Alaeddin zdenrenle Son Sylei, Tutku, Tem-
muz, S. 13, s. 2-3.
Akkanat, Cevat (2003), Yaamakn Bedeli: Ac/ Rasim zdenren ile Sy-
lei, Vivo, Ocak-Mart, S. 5-6, s. 57-62 [Vivo dergisi eki: Cahit Zarifolu: Ariv: 1].
Aydoan, Kmil (1995), Rasim zdenrenle Kitaplar zerine, Yeni a-
fak, 5 ubat, s. 2.
Ayta, Akif-brahim Baran (2006-2007), Rasim zdenren ile Sylei, Ka-
ak ay, Aralk -Ocak 2007, S. 3, s. 30-38.
Baaran, Ahmet Edip (2002), Hakikatin ars: Rasim zdenren, Krk-
lar, Ekim, S. 22, s. 26-28.
Bayraktar, Osman (1999), Rasim zdenrene Bir Soru, Bir Cevap, Yedi k-
lim, ubat-Mart, S. 107-108 (.s.), s. 91-92.
Bekir Fuat (2004), Rasim zdenren: Her dnemde Mslmanca dne-
biliriz, Gerek Hayat, 24 Aralk, S. 218, s. 16-18.
bekir fuat (2007), Yazar ve Dnce Adam Rasim zdenren: nsan Ra-
mazan bir dedi mi deimeye balar!, Gerek Hayat, 5 Ekim, S. 40 (363), s.
16-17.
Bilgin, A. Faruk-Recep Koak (1987), Rasim zdenrenle Yeni Eserleri
zerine, slm, Mays, S. 45, s. 57-59.
Cmert Yusuf Ziya (Yn., 1995), Ak Oturum: Demokrasi ve Biz, zlenim,
Ocak, S. 17, s. 9-13 [Katlanlar: R. zdenren, Deniz Grsel, Ali Bula].
etin, Bilal (1993), Rasim zdenren: Korkusuzca hakikatin ardna debi-
lirsek kendimizi selmette buluruz, Yeni Asya, 11 Aralk, s. 9.
336
Demirkol, Nevzat-Gaye Trkmen (1998), Sylei: Rasim zdenren, Yeni

afak/ Haftalk lvesi, 18 Nisan, S. 15, s. 8-9.
Dirin, lyas (1996), Rasim zdenren ile Yaz Hayat zerine I-IV, Yeni a-
fak, 9-12 Eyll, s. 2.
Doar, Veysel (2000), Rasim zdenren ile ykcl zerine Sylei,
Esin Sanat, Yaz, S. 3, s. 4-7.
Doar, Veysel (2001), Rasim zdenren ile Tarih Roman zerine, Esin
Sanat, Gz, S. 5, s. 21.
Durukan, Hseyin (1985), Mavera Dergisi zerine Rasim zdenrenle,
Mill Gazete, 10 Ocak.
Efkar, Numan (2000), Rasim zdenrenle Akif nan zerine Sylei, Hece,
Mart, S. 39, s. 66-71.
Efkr, Numan (2000), Rasim zdenrenle Akif nan zerine Sylei, Hece,
Mart, S. 39, s. 66-71.
Elibol, Sadettin(1986) , Rasim zdenrenle Konuma, Trk Edebiyat,
Temmuz, S. 153, s. 49-50.
Ersz, Ahmet (1990), Rasim zdenren ile: Ben imdi yeni fikirlerin mte-
risiyim, Zaman, 20 Mays, s. 12.
Garip, Recep (2001), Rasim zdenrenle Ruhun Malzemeleri zerine, Ay
Vakti, Ocak, S. 4.
Garip, Recep (2003), Rasim zdenren ile Alaeddin zdenrenin Hatra-
lar zerine Syletik: Onu Kskandm, Ay Vakti, Temmuz-Austos, S. 34-35.
Gltekin, Asm (2006), zdenrenin Edebiyat Meselelerine Bak zeri-
ne, Kafda, /1, S. 60, s. 87-92.
Grdoan, Ersin (1980), Rasim zdenren ile Edebiyat ve Sanat Hakknda
Konuma, Mavera, Mays, S. 42, s. 21-27.
Grdoan, Ersin (Yn., 1984), Edebiyatta Evrensellik ve Yerellik, Akotu-
rum 1: Siyaset ve Sanat, Akabe Y., Ankara, s. 40-82 [Akif nan, smet zel, R. z-
denren].
Haksal, Ali Haydar (1999), Rasim zdenrenle yks ve Sanat zerine
Bir Konuma, Yedi klim, ubat-Mart, S. 107-108 (.s.), s. 57-68.
Ik, Abdullah R., Ali Haydar Pee, mer Faruk evik, Yasin Ramazan
(2007), Rasim zdenren: Bir kelimeyi btn harfleri ile telaffuz ettik, Vaha,
K, S. 4, s. 42-49.
Kahraman, lim-Ali Haydar Haksal (1987), Rasim zdenren: Cahitin i-
iri hem kaynaklar hem yaps itibariyle mstakil bir alann rndr, Yedi klim,
Temmuz-Austos, S. 5-6, s. 4-8.
337
DNCE / DENEME____________________________________________________________
Kahraman, lim-eref Ylmaz (2007), [Rasim zdenren:] yi bir edebiyat

rn okuyucusuna sonsuzca aktr, Iyan Kelimeler, s. 181-199.
Kahraman, lim (1985), [R. zdenren:] Demek ki yz ay geride brakm-
z, Mavera, Nisan, S. 100, s. 4-11.
Kahraman, lim (1985), Denize Alan Kap zerine Rasim zdenrenle
Bir Konuma, Mavera, ubat, S. 98, s. 51-55.
Kahraman, lim (2007), [Rasim zdenren:] lk cmlesinden hazzetme-
misem o kitab bir daha okuyamam ben, Iyan Kelimeler, s. 159-179.
Kahraman, lim (2007), [Rasim zdenren:] Seyahate karken kendimi
yanma almam, Iyan Kelimeler, s. 141-157.
Kaplan, Yaar (1980), Rasim zdenrenle Bir Konuma, Mavera, Eyll,
S. 46, s. 61-78.
Karabyk barbarosolu, Fatma (1994), Rasim zdenren ile Hikye zeri-
ne, Trk Edebiyat, Ocak, S. 243, s. 41-44.
Karabulut, Kemal (1987), Rasim zdenrenle Yeniden nanmak ve Ya-
zarlar Birlii Deerlendirmesi zerine: Kimseyle boy lmeye kmadm, Za-
man, 25 Ocak, s. 7.
Karal, Cevdet-mer Erdem (2001), Rasim zdenrenle: Ben isterim ki bu
ykler okunduu zaman insan kendini ycelmi hissetsin, Kagar, Mart-Nisan,
S. 20, s. 135-175.
Karal, Cevdet (2006), Rasim zdenren: Sezai Karakou Sezai Karako
yapan esas byk atlm Seslerle olmutur, Yedi klim, Kasm, S. 2000, s. 44-48.
Katar, Derya (2007), Rasim zdenren [ile], Mlkt: Yaayan Edebiyat,
Haz. Diner Ate, Samsun brahim Tanrverdi Sosyal Bilimler Lisesi Samsun, Bi-
lim Y., s. 3-14.
Kl, Nusret (1999), Rasim zdenrenle ykleri zerine, Yedi klim, Ka-
sm, S. 116, s. 27-30.
Koak, Recep (1989), Rasim zdenrenle 1980 Sonras Kltrel Deiim
zerine, lim ve Sanat, Ekim, S. 26, s. 11-13.
Kurtolu, Mehmet (2002), Rasim zdenren: Hakikat, daima biraz daha ile-
ridedir, Seyir, Bahar, S. s. 33-34.
Kurtulmu, akir (1984), Uzun Bir Aradan Sonra Rasim zdenrenle, Mill
Gazete, 19 Aralk, s. 9.
Kkylmaz, M. Mcahit (2006), Rasim zdenren: nsan varsa trajedi de
var, Anlay, Mart, S. 34, s. 30-35.
Kkylmaz, M. Mcahit (2007), Rasim zdenren: nsan varsa trajedi de
var, Trkiye Syleileri 2: Kltr, stanbul,Kre Y., s. 35-58.
338
Matur, Remzi (2000), Rasim zdenren ile Trk Mzii zerine Konuma,
Tutanak, 4 Eyll, s. 10.
Matur, Remzi (2004), Rasim zdenrenle yk zerine, Hece, Mays, S.
89, s. 67-73.
Ouzbaaran, Bekir (1987), Geleneksel Edebiyattan Gnmze slm
Edebiyat Nedir, Ne Deildir?, Zaman, 20 Ocak.
Osmanolu, Emir-Ekrem zdemir (2001), Huzurun yks olmaz/ Rasim
zdenrenle Sylei, Maara, Mays-Haziran, S. 10, s. 35-54.
z, Asm (2007), Rasim zdenrenle Gl Harman Mevsimini armak,
Umran, Ekim, S. 158, s. 14-16.
zdenren, Rasim (1977), Akif nanla Mini Rportaj, Mavera, Eyll, S. 10,
s. 41-42.
zdenren, Rasim (1977), Cevat lgerle Konuma, Yeni stikll, 17 ubat
1965, s. 11. Ayrca bk. Mavera, Kasm, S. 12, s. 37-39 [Celil Kahveciolu mste-
aryla].
zdenren, Rasim (1980), Atasoy Mftolu ile Bir Konuma, Mavera,
Temmuz, S. 44, s. 26-34.
zdenren, Rasim (1980), Cahit Zarifolu: Geliigzel zamanlarn sanat
verimleri aamasnda deilim artk, Mavera, ubat, S. 39, s. 36-40.
zdenren, Rasim (1982), Kadir Tanra Hikye ve Hikyecilik zerine So-
rular, Mavera, ubat, S. 63, s. 81-84.
zkan, Fadime (2000), [R. zdenren:] Byk hikye yazlamaz olandr,
Yeni afak, 8 ubat, s. 14.
zkan, Fadime (2005), [R. zdenren:] Elli yldr nn peindeyim, Yeni
afak, 17 Austos, s. 14.
ztrk, Abdullah-Arif Kaya-Bilal Ylmaz (2000), Rasim zdenrenle Akif
nan zerine, zel Yavuz Sultan Lisesi [Dergisi], Mays, S, 3, s. 5-8.
Salam, Ahmet [C. Zarifolu] (1977), ki Dnya [zerine R. zdenrenle],
Mavera, Aralk, S, 13, s. 58-60.
Salk, aban (1999), Rasim zdenrenle Bir Konuma, Yedi klim, ubat-
Mart, S. 107-108 (.s.), s. 76.
Sarta, M. (1985), Rasim zdenrenle Son kitab Mslmanca Dnme
zerine Denemeler erevesinde, slm, Nisan, S. 20, s. 52-53.
Selvi, Osman (2002), Rasim zdenren ile Batllama zerine Sylei,
Fecre Doru, Austos, S. 82, s. 29-31.
339
DNCE / DENEME____________________________________________________________
ahin, Mustafa (1987), Rasim zdenrenle Cahit Zarifolu zerine, Za-

man, 1 Temmuz.
akar, Cemal (1999), Aleddin zdenrenle Rasim zdenren zerine Bir
Konuma, Yedi klim, ubat-Mart, S. 107-108, s. 31-35.
en, Bnyamin (2009), Rasim zdenren: Ordunun grevi bellidir, Yeni-
dnya, Aralk, S. 194, s. 10-13.
Tokay, Murat (2009), Rasim zdenren: Bu yklerde imknsz anlatmay
denedim, Kitap Zaman, Mart, S. 38, s. 16-17.
Tosun, Necip (1986), Ruhun Malzemeleri zerine Rasim zdenrenle,
slm, Austos, S. 36, s. 52-54.
Tosun, Necip (1987), Rasim zdenrenle Sanat, Magazin ve Hayat zeri-
ne, Zaman, 24 ubat, S. 8114, s. 10.
Tosun, Necip (1987), Rasim zdenrenle Sinema Tutkusu zerine: Film-
leri TVde seyretmek berbat bir ey, Zaman, 47 Eyll, s. 12.
Tosun, Necip (1992), Rasim zdenrenle Sanat, deoloji ve Sanat zeri-
ne, Kaytlar, Eyll-Ekim, S. 23-24, s. 17-21.
Trkiye Syleileri 2: Kltr, stanbul: Kre Y., 1. b., 2007, s. 35-58.
Usta, Ahmet (2000), Rasim zdenrene On Soru, Yolcu, , S. 11, s. 6-7.
Yardm, Mehmet Nuri (2006), Rasim zdenren: Gnlk yaz birikim ister,
Dersimiz Edebiyat: Edebiyat Konumalar, stanbul: Nesil Y., s. 334-337.
Yazg, Suavi Kemal (2005), zdenrenin Dnsel Duruu [zerine],
Mill Gazete, 23 Mays.
Yorulmaz, Hseyin (1986), Rasim zdenrenle Mara Konutuk, Uzuno-
luk, [ubat], S. 1, s. 10-13.
Yorulmaz, Hseyin (1986), Rasim zdenrenle Sanat zerine Bir Konu-
ma, Mavera, Austos, S. 116, s. 24-27.
Zarifolu, Ahmet (2006), Tuncay ztrk: Hikyeleri bizden filmler, Kitap
Postas (.s.), Nisan, S. 13, s. 38.
Zarifolu, Cahit (1978), Rasim zdenren Gl Yetitiren Adam Anlatyor,
Yeni Devir, 25 Mays, s. 4. Ayrca bk. Mavera, Eyll, S. 34, s. 34-38.
Zarifolu, Cahit, Rasim zdenrenle, Konumalar, stanbul: Beyan Y.,
T.siz, s. 33-38. s. 197-207.
340
F. ZEL SAYILAR
Gl Yetitiren Adam, Yedi klim, ubat-Mart 1999, S. 107-108, 115 s.
Rasim zdenren Yazarlnn 50. Ylnda, Kitap Postas, Nisan 2006, S.
13, 88 s.
341
DNCE / DENEME____________________________________________________________
G. DOSYALAR
A. H. Tanpnar, R. zdenren, Y. Balku, T. Ycel, S. Aaolu, S. Faik, G.
Engin yks, Hece yk, Austos-Eyll 2005, S. 10, s. 65-109 [Katlanlar: Ne-
cip Tosun, Nalan Gen, amil Potur, Mahmut Babacan, Tufan Erbartran, Me-
ral Demirel].
Birazdan Gn Doacak: Erdem Bayazt in Hece Talar, Hece, Ekim
2008, S. 142, s. 62-137 [R. zdenren, Ramazan Kaplan, mer Aksay, Vefa Ta-
delen, Atasoy Mftolu, Asm z, Hseyin Atlansoy, Hilmi Uan, Kksal Alver,
Murat Erol, Necati Mert, Veli Aba].
Aleddin zdenren/ 45 Yllk iir Hayat, Hece, Nisan 2003, S. 76, s.
73-113 [R. zdenren, Ali Yakn, mer Lekesiz, Faruk Uysal, Mustafa Aydoan,
Mehmet Solak, Halil Gney, Muhiddin Bilge].
Edebiyat ve ktidar likisi, Hece, Temmuz 2005, S. 103, s. 42-104 [R. z-
denren, Dursun Ali Tkel, Hayriye nal, smail Cokun, Ahmet Oktay, Ali Ga-
lip Yener, Necati Mert, Abdullah evki, Gnl Utku, Veysel olak, Ercan Yldrm,
Zeki Cokun, Mustafa Zeki rakl, Sadk Yalszuanlar, Cell Fedai].
Edebiyat ve Reklam likisi, Hece, Mays 2005, S. 101, s. 45-98 [R. zde-
nren, Mete amdereli, Mustafa erif Onaran, mer Lekesiz, Hayriye nal, Ne-
cip Tosun, Baar Baarr, Sadk Yalszuanlar, Haydar Erglen, Ahmet Murat, Fa-
tih Atila, Murat Yaln, Ali Emre, Nalan Barbarosolu, Gnl Utku].
Edebiyat-Medya likisi, Hece, Ekim 2004, S. 94, s. 40-75 [R. zdenren,
Ahmet Cneyt Iss, Ali olak, mer Lekesiz, Fadime zkan, Haydar Erglen, a-
ban Salk, Dursun Ali Tkel, Ali Ayil, hsan Deniz, Diner Eitgin, Murat Erol,
Esra Kara].
Edebiyat-Yazar-Yaync likisi, Hece, Kasm 2004, S. 95, s. 31-57 [R. z-
denren, Feridun Anda, mer Lekesiz, Hseyin Su, Emine Erolu, Sadk Yals-
zuanlar, Murat Yaln, A. Ali Ural, Ali Ayil, Cell Fedai, Diner Eitgin].
nternet Ortamnda Edebiyat, Hece, Aralk 2004, S. 96, s. 44-78 [R. zde-
nren, Hseyin Su, mer Lekesiz, Necip Tosun, Sadk Yalszuanlar, Melih Bay-
ram Dede, Mehmet Harmanc, Fatih Turanalp, Seluk Engin, Hayriye nal, Mu-
rat Erol].
342
Yznc Hece & I. Trk Edebiyatnda Dergiler ve Hece & II. Hecenin Bi-
rikimi, Hece,Yl: IX, Nisan 2005, S. 100, s. 51-193 [R. zdenren, Hseyin Su,
M. Orhan Okay, Doan Hzlan, Ahmet Oktay, hsan Deniz, mer Erdem, Laurent
Mignon, Atasoy Mftolu, Talat Sait Halman, Mustafa Kutlu, Mehmet Soyak, Ra-
mazan Kaplan, smail Cokun, Haydar Erglen, Ali Ayil, Muhsin Mete, Mehmet
H. Doan, Ali olak, Mustafa erif Onaran, Dursun Ali Tkel, Ouz Demiralp,
Feridun Anda, Cell Fedai, Emin zdemir, aban Salk, Veysel olak, Turan
Karata, Necati Mert, Ahmet nam, Nurullah etin, Berfe, Hseyin Atlansoy, Ca-
nan Trtl, brahim Yldrm, Hseyin Alemdar, Akif Emre, Il rak, M. Fatih And,
Hayriye nal, Sadk Yalszuanlar, A. Ali Ural, mer Lekesiz, Mehmet Solak, Ne-
cip Tosun, Abdurrahim Karadeniz, Cemal akar, shak Yeti, Erdal akr].
Hece Talar / Aleddin zdenren (1940-2003), Hece, Eyll 2003, S. 81,
s. 61-105 [R. zdenren, Hseyin Su, hsan Deniz, mer Lekesiz, Cemal akar,
Mehmet Solak].
Hi Kimse Gerek Hayat Grmek stemeyecek Kadar Kr Olamaz, Ger-
ek Hayat, 20 Haziran 2008, S. 400, s. 23-28 [R. zdenren, Mustafa Yrekli, Ali
Bula, Yldz Ramazanolu, brahim Tenekeci, Afet Ilgaz, Kudsi Erguner, Lokman
Ayva, Mehmet Bekarolu, Mehmet eker, Cihan Akta, Ekrem Kzlta, Recai Ku-
tan, Refia Kzlhan, Hsn Tuna, Bnyamin Ylmaz, Muhsin Yazcolu, Mustafa
Arman, Ahmet Gndodu, mer Cihad Vardan, . Faruk Gergerliolu, Sela-
hattin Yazc, Ahmet Tagetiren, Blent Yldrm, Yusuf Z. Sula, M. evket Eygi,
Numan Kurtulmu].
slm ve Siyaset, ktibas, Nisan 2008, S. 352, s. 25-44 [R. zdenren, Ab-
durrahman Arslan, Hamza Trkmen, Cihan Akta, M. Krad Atalar].
sraf Eden flah Olmaz, Yenidnya, Ocak 2009, S. 183, s. 6-19 [R. zden-
ren, V. Vakkasolu, Mustafa Kara, Hseyin Selamc, Hamdi Dndren].
Kuruyan klimlerin Hayat Bulduu Ay, Yenidnya, Ekim 2007, S. 168, s.
6-29 [Rasim zdenren, Ekrem Demirli, Hamdi Dndren, Ercan Alkan, Dursun
Grlek, Hseyin Selamc, Hakan Avlan, mer Turul naner, Ali Haydar Haksal].
Madalyonun teki Yz: Terr, Yenidnya, Aralk 2007, S. 170, s. 6-26 [R.
zdenren, Halil brahim Kutlay, Hseyin Selamc, Ali Haydar Haksal, Mustafa Ar-
maan, Hamdi Dndren, Salih Karako].
Nuri Pakdil: Her Yere Serptiim Tohumlar: Mektuplarm, Ocak 2004, S. 85
(. S.), s. 309-427 [R. zdenren, Nazif Grdoan, Mustafa Uslu, Kemal iek,
Ali Haydar, brahim elik/Hseyin Su, shak Yeti, Ali Ger, Abbas Yahya, Os-
man Can, Necip Evlice/dris Hamza, Osman Kln, Kmil Aydoan, Ali Karaal,
Tvus Hsmeddin, Durali Somuncu, zzet Trkmen/Hubeyb zzeddin, Murat As-
lan, Mustafa Kayhan, Abdurrahman Baltac, Hasan Aslan, Osman Arman, Kk-
sal Bey, Rifat Blbl].
343
DNCE / DENEME____________________________________________________________
zel Blm: Rasim zdenren zerine, Kagar, Ocak-ubat 2003, S. 31,

s. 189-229 [Ycel Ourlu, mer Say, Kemal Sayar, Nihal Bengisu Karaca, Ali
Haydar Haksal, Blent Ata].
zel Blm: Rasim zdenren, Magrib (Viyana), Temmuz-Austos 2006,
S. 4, s. 45-59 [Hasan Aycn, Ali Ik, Muhammet Salam, Serdar Kacr].
Portre III: Rasim zdenren, Kuluk Vakti, Kasm 2008, S. 7, s. 4-5 [Asm
Gltekin, Hseyin Rahmi Gkta, dem Turan, Beyza Akyz, mit Sava Take-
sen, Aye Su Gkdemir].
Rasim zdenren: Yazarlnn ve Sanat Yaamnn 50. Yl Ansna / ok
Sesli Bir Adam: Rasim zdenren, Kafda, 2006/1, S. 60, s. 78-139 [Muhsin
Mete, Necip Tosun, Asm Gltekin, aban Salk].
Rasim zdenrenin 50. Sanat Yln Kutluyoruz, Kaak ay, Aralk 2006-
Ocak 2007, S. 3, s. 3-47 [Necati Mert, Ayta Yldz, Murat Erol, Ethem Baran,
Mehmet Ayc, Blent Ata, Yasin Ramazan, Volkan Mee, Hadi Ensar Ceylan, H-
seyin Rahmi Gkta, Akif Ayta-brahim Baran, mer Faruk evik, Akif Ayta,
Snmez Zorlu].
iir ve Metafizik, Mor Taka / iir ve Kent Kltr, K & Bahar, 2005, S. 1 s.
12-22 [R. zdenren, Ersin Nazif Grdoan, Veysel olak, Ycel Kayran].
mmetin Ortak mtihan: Filistin, Yenidnya, ubat 2009, S. 184, s. 4-38
[R. zdenren, Hsn Mahl-Mahmut Bykl, Hamdi Dndren, Murat Ylmaz, V.
Vakkasolu, Basim en-Nabrius, H. brahim Kutlay, Turan Klak, Hseyin Se-
lamc, A. H. Haksal].
Atak, mmhan (2008), Sebeb Ey Sesleniiyle Geen 50 Yl, Gerek Ha-
yat, 18 Ocak, S. 378, s. 18-19 [Rasim zdenren, Yaar Bedri zdemir, Mustafa
Yrekli, Zbeyir Yetik, Ersin N. Grdoan, Ali Haydar Haksaln Erdem Bayaztla
ilgili grleri].
Bekir fuat (2008), ki Dervi Sava: Zarifolu ve zdenren, Gerek Ha-
yat, 25 Temmuz, S. 405, s. 26-27 [Rasim zdenren, Hicabi Krlang, Nazif z-
trk, Mustafa Yiit, Necmettin Turinay, M. Atilla Mara, Blent Ata].
344
H. AIKOTURUMLAR, SORUTURMALAR
dller Neyi Koruyor Soruturmas/ Rasim zdenren: Bir dln ciddi-
yeti ve saygnl, parasal mebla ile doru orantldr , Kitap Haber, Eyll-Ekim
2003, S. 18, s. 71.
Brokraside Yeni Atamalar, Trkiye Kltr ve Sanat Blteni, ubat 1990,
S. 1, s. 1.
Fethi Gemuhluolunu Anarken/ Rasim zdenren: Vebal bir nesilden
mit nesline , Zaman, 9 Ekim 1987, s. 6.
lke Sorgulamas; Rasim zdenren: Devlet slm maniple etmek isti-
yor, Altnoluk, Mays 1995, S. 111, s. 95.
Kapitalistleme Srecinde Edebiyat Dergileri: Boyal Dergiler ve tekiler ,
Mavera, Mart 1985, S. 99, s. 18-19
Mslmanca Yaama Alan Daraltlyor slamc Sanatlar, adamlar,
Aydnlar Siyasiler Ses Verin! / Rasim zdenren: Tavuk yemenin farkl yollar,
Gerek Hayat, 14 Kasm 2003, S. 160, s. 8.
yk trnn sizdeki yaznsal karl nedir? yklerinizi nasl yazyorsu-
nuz?, Hece, Ekim-Kasm 2000, S. 46-47 (Trk ykcl .s.), s. 245 (2. b.,
2005, s. 366-367).
Ramazann ferd ve itima faydalar nelerdir, neler olmaldr?, slm, Mays
1987, S. 45, s. 26 [Cevaplar: Akif nan, Rasim zdenren, Ersin Grdoan, M.
Asm Kksal, Ltfi Doan].
Rasim zdenrenin Grleri: Youn bir kimlik sorunu yayoruz , Altno-
luk, Ekim 1994, S. 104, s. 10.
Rasim zdenrenin Grleri: Zihin perianl , Altnoluk, Austos 1994,
S. 102, s. 10-11.
Rasim zdenren, Kaak ay, Yl: I, Aralk 2006-Ocak 2007, S. 3, s. 4-5
Sanatnn 50. Ylnda Dostlar Erdem Bayazt Anlatyor, Erdem Bayazt Ki-
tab, Trkiye Yazarlar Birlii & Kahramanmara Belediyesi Y., Yay. haz. Veysi Er-
ken, Ankara 2009, s. 47-50.
Soruturma/ Eletiri Klc, R. zdenren, Hece, Mays-Temmuz 2003, S.
77-79 (Eletiri .s.), s. 787-789.
345
DNCE / DENEME____________________________________________________________
Soruturma/ Rasim zdenren: Kapitali Ezberlemek steyen air , Hece

(Nzm Hikmet . s.), Ocak 2007, S. 121, s. 527-528.
Soruturma: Ksa Ksa yknn mknlar ve Zorluklar, Hece yk, Nisan-
Mays 2007, S. 20, s. 114-119 [R. zdenren, Cemal akar, lk Ayvaz, Haydar
Erglen, Necati Tosuner].
Soruturma: Trk Edebiyatnda Bat Etkisi/ R. zdenren: Ulusal kltr de-
yimi ada bat kavramlarndan birisidir, Sanat Olay, Aralk 1984, S. 31, s. 33.
Soruturma: Yaklak yz elli yllk gemii olan Trk romannn bugn bu-
lunduu yeri nasl deerlendiriyorsunuz? / Rasim zdenren, Hece (Trk Roma-
n . s.), Mays-Temmuz 2002, , S. 65-67, s. 729-730.
TYB On Yl Sonra Necip Fazl And, Trkiye Kltr ve Sanat Blteni, Hazi-
ran 1993, S. 36, s. 3 [Katlanlar: R. zdenren, Ahmet Kabakl, Necmettin Tozlu,
Sevin okum, Zbeyir Yetik, Ali Nar, Mustafa Miyasolu, Abbas Abdullah, Adnan
zer, stn nan, Ycel akmakl, Hsn Kl, M. evket Eygi, Orhan Okay, M.
Cemal iftigzeli, kr Karatepe, Necdet Konak].
Abak, aban (Yn.), Cahit Zarifolunun Kiilii ve Sanat evresinde Sy-
lei, Mavera, Eyll 1987, S. 129, s. 118-154. Ayrca bk. Cahit Zarifolu, Konu-
malar, Beyan Y., stanbul, T.siz, s. 137-192 [Katlanlar: R. zdenren, Erdem Ba-
yazt, Alaeddin zdenren, Akif nan, Nabi Avc, Beir Atalay, D. Mehmet Doan].
Arslan, Mehmet (1984), Soruturma: Batnn Trk Edebiyatna Etkisi / Ra-
sim zdenren: Ulusal kltr deyimi ada bat kavramlarndan birisidir , Sa-
nat Olay, Aralk, S. 31, s. 33-36 [R. ., Turan Oflazolu, Cemal Sreya, Oktay
Akbal, Recep Bilginer, Mehmet Kaplan, erif Mardin, Cahit Zarifolu].
Atak, mmhan, Rasim zdenren: Ramazana anszn yakalanrsn, Ger-
ek Hayat, 30 Eyll, S. 258, s. 29.
Aydoan, Kamil (Yn.) (2005), Nuri Pakdil zerine Bir Akoturum, Yedi k-
lim, Ocak 1995, S. 58, s. 95-108 [Katlanlar: R. zdenren, Akif nan, Erdem Ba-
yazt, Nazif Grdoan, Hasan Seyithanolu, Arif Ay, Mehmet Kahraman, Umran
zdenren].
Bayraktar, Osman Ali Ger Ali Haydar Haksal (Yn.ler) (1993), Sezai
Karako zerine Bir Oturum, Mavera, Kasm-Aralk, S. 44-45, s. 52-57 [Katlan-
lar: R. zdenren, Akif nan, Erdem Bayazt].
elik, Muhammed (2006), Rasim zdenrenin Hikyelerinden Uyarlanan
Filmler Hakknda Ne Dediler? / Bu ykler Film Gibi!, Kitap Postas (.s.), Nisan,
S. 13, s. 38-39 [Katlanlar: Ycel akmakl, Aye asa, hsan Kabil, Sadk Yals-
zuanlar].
Demirhan, Ahmet Murat Mente Fatih Okumu (2001), slamclk Dosya-
s / Rasim zdenren: Ya tahtaya basmsak, kafamz basmad iindir, Ger-
ek Hayat, 26 Ocak, S. 14, s. 12.
346
Demirz, enol (Yn.) (1980), Siyaset ve Sanat, Mavera, Austos, S. 20, s.

19-31. Ayrca bk. Akoturum 1: Siyaset ve Sanat, Ankara,Akabe Y., 1984, s. 5-39
[Katlanlar: -R. zdenren, Akif nan, D. M. Doan, M. Maralolu, N. Turinay].
Demirz, enol (Yn.) (1981), VI. Murat TV Filmi zerine Toplant, Mave-
ra, Nisan, S. 53, s. 24-47 [Katlanlar: R. zdenren, Ycel akmakl, Ahmet Ba-
yazt, D. M. Doan].
Dikmen, Ramazan (Yn.) (1993), Akif nan ve Rasim zdenrenle Necip
Fazln iirine Dair, Kaytlar, Mays, S. 31, s. 10-18.
Gen, Nihat-Peyami elikcan (1985), Muhafazakrlktan Ne Anlyorsunuz?
Neyin Muhafazakrln Yapyorsunuz?/ Rasim zdenren: Bu kavram slm
deildir , Dou Edebiyat, Temmuz, S. 30, s. 8-9.
Gltekin, Asm (2001), Bizim ark mz ve mer Karaolu / Rasim
zdenren:Kalite zamanla anlalr , Gerek Hayat, 19 Ocak, S. 13, s. 33
Grdoan, Ersin (Yn.) (1977), Edebiyatta Evrensellik ve Yerellik Konusun-
da Oturum, Mavera, ubat, S. 3, s. 11-39 [Katlanlar: R. zdenren, Akif nan,
smet zel].
Haksal, Ali Haydar-lim Kahraman (Yn.ler) (2000), M. Akif nan zerine
Bir Oturum, Yedi klim, Mart, S. 120, s. 51-64 [Katlanlar: R. zdenren, Erdem
Bayazt, Nazif Grdoan, Mustafa Uzun, Abdullah Uman].
Maralolu, Mehmet (Yn.) (1980), Hikye stne Oturum, Mavera, Ey-
ll, S. 46, s. 51-60. Ayrca bk. Hikye Sanat, Akoturum 1: Siyaset ve Sanat,
Ankara,Akabe Y., 1984, s. 112-130 [. Kahraman, R. zdenren, N. Turinay, A.
zdenren].
Mente, Murat (2003), slamc Edebiyatlar Lobicilik Tartmalarna Ne Di-
yor? / Rasim zdenren: Edebiyatn ortak paydas Trkedir, Gerek Hayat, 3
Ekim, S. 154, s. 16-17.
zdenren, Rasim (Yn.) (1982), Afganistan Yolculuu zerine Sohbet,
Mavera, Ocak, S. 62, s. 135-144 [Katlanlar: Erdem Bayazt, Ahmet Bayazt, e-
nol Demirz, H. brahim Sarolu].
Salam, Ahmet [C. Zarifolu] (Yn.; 1977), ok Sesli Bir lm ve Mill Si-
nema, Mavera, Hazirna, S. 7, s. 19-37 [Katlanlar: R. zdenren, enol Demirz,
Ycel akmakl, Tuncay ztrk].
Salam, Ahmet (Yn.; 1978), zlme zerine Konumalar, Mavera, Tem-
muz, S. 20, s. 19-31 [Katlanlar: R. zdenren, Ycel akmakl, Erdem Bayazt,
Bahri Zengin, Perihan Ceylan].
Salam, Ahmet (Yn.; 1977), Bir Adam Yaratmak zerine Oturum, Mavera,
Aralk, S. 13, s. 33-52 [Katlanlar: R. zdenren, Akif nan, Ahmet Bayazt, Bah-
ri Zengin].
347
DNCE / DENEME____________________________________________________________
nl, S. Ali Tarhan Eser-Tolga Avar (1994), Soruturma: Aznlk haklarn

gzeten ve adalet ilkesine dayanan bir ynetim biiminin nasl gerekleebile-
ceini dnyorsunuz?, Yeni Dergi, Nisan-Mays, S. 2, s. 52-53 [Katlanlar: R.
zdenren, Hseyin Hatemi, Mehmet Altan, Muharrem Toros, Ahmet nam, mer
elik, Mehmet Metiner, Cengiz andar].
Yldrm, Hasanali (2001), Fethi Gemuhluolu / Rasim zdenren: O insan-
d, Gerek Hayat, 14 Aralk, S. 60, s. 30.
Ylmaz, Mehmet (1986), Genlik Dosyas / Rasim zdenren, 1985-1986
retim Yl Ankara Merkez mam-Hatip Lisesi renci Yll, Ahsen Basn, An-
kara (?), s. 85-86.
Zengin, Bahri (Yn.; 1980), Hicret stne Bir Toplant, Mavera, S. 49, s.
31-44. Ayrca bk. Hicret, Akoturum 1: Siyaset ve Sanat, Ankara,Akabe Y.,
1984, s. 174-199
348
I. TEZLER
ABBULAYEVA, Lemara (2005), Rasim zdenren ve Feodor Dostoyevski
Arasnda Tahkiye Anlay Bakmndan Bir Karlatrma, YLT., Ankara ., SBE.,
TDE Anabilim Dal, Ankara.
AKBA, Glseren (1983), Rasim zdenrenin Hikyecilii ve Romancl,
LT., Ankara . DTCF, TDE Blm., Ankara.
EVK, mer Faruk (2008), Rasim zdenren Dncesinde Mslman,
LT., Ankara . lhiyat F., slm Felsefesi Anabilim Dal, Ankara.
DEMR, Tevfik Ylmaz (1983), Rasim zdenrenin yklerinde ve Roman-
larnda Kiiler, LT., Ankara ., DTCF., TDE. Blm., Ankara.
DEMREL, Meral (2005), Rasim zdenrenin yklerinde Kiilerin Dnya-
s, LT., Ankara ., DTCF. TDE Blm., Ankara, s.204
ERONAT, Kamuran (1995), Trk Hikyecilii ve Rasim zdenren, YLT., F-
rat . SBE., Elaz, s.205
ERYARSOY, Mehmet Nezir (2008), Rasim zdenren -Hayat, Sanat, Eser-
leri-, YLT, Fatih . SBE., Yeni Trk Edebiyat Anabilim Dal, stanbul, s.529
KILI, Nusret (1997), Rasim zdenrenin yklerinde nsan, LT., Krkkale
. Fen-Edebiyat F., TDE Blm., Krkkale, s.77
SALIK, aban (1992), Rasim zdenren (Eserlerinin Tematik ncelemesi),
YLT., Ondokuz Mays ., SBE., Samsun, s.477
TUYAN, Derya C. R. (2002), Rasim zdenrenin Hikyeleri ve
Hikyelerindeki Karakterler, LT., Ankara . DTCF, TDE Blm., Ankara, s. 84.
YILDIRIM, brahim (1995), Rasim zdenrenin Hikyelerinde ahslar Kad-
rosu, YLT., Seluk . SBE., Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, Konya, s.241
349

Rasim Özdenören - Kitap PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Rasim Özdenören - Kitap PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TAKDM

Son yllarda yazarlar ve airler iin hazrlanan kuatc, tantc ve bilimsel

kiz; ikizi Alaeddin zdenren air. ykde ikizi yok.

Trkiye leinde, insan idrakinde gerileme durur ve bugnden itibaren ge-

RASM ZDENRENN HAYAT HARTASI

DRS NEB UYSAL

lardan ikincisi, zamanla hayatlarnn vazgeilmezi hline gelir. lkretim yllarn-

Yazar 1967de yklerinden oluan Hastalar ve Iklar adl eserini Karakoun

orba datldka byyen, bydke bereketlenen bir sofra olur adeta.

zlme (Ankara 1973)

Deneme / Hayat ve Edebiyat

Yaadmz Gnler (stanbul 1985)

I.1.1.Marata Bir Eypl

1 ZDENREN, Rasim Yeni afak, 9 Mart 2006

yetenekleriyle temayz edeceklerdir.16

Bir gn Erdem Bayaztn amcasnn olu olan Mehmet Bayazt, genellikle

I.1.5.Genlik Gazetesi ve Nuri Pakdil ve M.Akif nan ile Tanma

nerek hazrladklar edebiyat sayfas iin yaz verir.

I.1.6.niversite Yllar ve Dostoyevski Okumalar

Yazar, sinemadaki filmden birka gn sonra, Erdem Bayazt ve Ali Kutlayn

32 ZDENREN, Rasim, Kubak, Hece, nu:126/127/128, Haziran-Temmuz-Austos 2007

I.1.7. Necip Fazl ve Sezai Karako le Tanmas

34 YILDIZ, Abdullah, Gemiten Gelecee Ko(nu)anlar , AKV, 14 Nisan 2007

hoca stada di dolgusunun eri hkmn sormaktadrlar. Tanma, bu gr-

39 RMY, 11. konuma

1964 ylnda Nuri Pakdil, askerlik dn Mehmet evket Eyginin sahibi

42 RMY, 27. konuma

Yazarn kardei Aleddin zdenren, 1966 ylnda stanbul niversitesi

I.1.9. Amerika Gnleri

yol aarken zdenrenin yksek lisans eitiminin de yarda kalmasna neden

I.1.10. Evlenmesi ve Askerlii

lirlenir. ki ailenin uygun grmesiyle atafatl bir dn yaplmaz. Dn, resmi

57 YILDIZ, Abdullah, Gemiten Gelecee Ko(nu)anlar II , AKV, 8 Mart 2008

mer mran koyduklarn anlatr.60

I.1.11. DPTden stifa ve Nuri Pakdilden Kopu

yorsunuz. Ben yaznn, derginin hazrlanmasnda hi de bulunmayabilirim yeter ki

gn mesai bitiminde dergi brosuna gidilmemesi, herkesin evine gitmesine karar

I.1.12. Sezai Karakoun Krgnl ve Byk Bir Dostluun Sonu

I.1.13. Mavera Dergisi

71 a.g.r.p. 39. konuma

larn deerlendirecekleri bir dergi kalmamtr. Yllarn yazp izerek geirmi,

75 RMY, 42. konuma

lar eitli evrelerce yazarn adnn yerine kullanlacaktr.

I.1.17. Yazarlnn 50. Yl

I.1.18. HAYAT KRONOLOJS

1940 : Marata dodu.

MSLMANCA DNEN ADAM

Herkesin kafasnda bir stanbul grnts vardr, gnbatmnda bir silet,

imdi gnl rahatlyla dier syleyeceklerime geebilirim. Rasim zde-

da iyi biliyorum. te Rasim Abi de bu meziyet ilk gnk berraklyla yaamakta

ci haliyle hissedersiniz. Ama bir propagandist deildir, syleyeceini boca etmez

KONUURKEN NSANA TAM YNELMEK

Rasim zdenren Ankarada Eyup Sultan huzuru Bymz Aa-

din zdenren gibi. Ya da zdenren ve Zarifol gibi. Ne fark eder. yk yaz-

RASM ZDENRENN MARA LSESNDEK EDEBYAT EVRES

Osmanlnn ktaya yaylan corafyas zerinde zengin bir takm edebiyat

manda onun zaafn da oluturmaktadr. nk o kltr, kendi sanatsnn yeni-

hocalar sevdirdi edebiyatsever liseli bu genlere. Ancak bu hocalar genleri yn-

Rasim zdenren Beyi ilk okuduumda skdar Kz Lisesi rencisiydim.

diinde. Onu, karlkl muhaverelerle genlerle buluturan Bur FM Genel Ya-

Doksan yedi ylyd. Sanki dibe vurmutum ve yukar kmaya alyordum.

mann sesleniiydi sanki bu.

STAD GZYLE RASM ZDENREN