Nguyên thủy Phật giáo tư tưởng luận

NGUYN THY PHT GIO
T TNG LUN
Tc gi: KIMURA TAIKEN
Hn dch: U DNG HN TN
Vit dch: THCH QUNG
Vin i Hc Vn Hnh xut bn 1969

Mc lc
Thin th nht:
I CNG LUN
Chng I: Phng php chnh l Nguyn thy Pht gio vi
phng chm ca b sch ny ............................................ 3
1- Phng php chnh l nhng ti liu nghin cu......... 3
A- Nhng kinh in Pali ............................................10
B- Hn dch. ..............................................................12
2- Vn Nguyn Thy Pht Gio ................................13
3- c bit lun v phng php gii thch gio l Pht
gio Nguyn Thy. ........................................................17
Chng II: Pht gio vi thi th.......................................27
1- Mt quan nim khi qut v thi th..........................27
2- T tng gii ng thi ..........................................33
A- B-la-mn gio .....................................................35
B- Cc on Sa-mn ..................................................41
C- T tng o Ngha Th........................................45
3- c bit v ch trng ca cc on Sa-mn.............49
4- a v v c trng ca Nguyn thy Pht gio.......59
Chng III: Gio l i cng...........................................63
1- Gio php v Phng php kho st ca Pht ............63
a) Thuyt php vi vn gio l ..............................63
b) i tng kho st ................................................66
c) Phng php kho st............................................68
2- Ch ngha ly Chnh php lm trung tm...................71
3- ngha ca Php ......................................................75
4- Php tnh...................................................................78
a) V php tnh hin tng ........................................79
b) V php tnh l tng............................................81
c) Php tnh mt hay nhiu ........................................83
5- Gio php..................................................................84
6- Php v Ngi ..........................................................86
Thin th hai:
TH-GII-QUAN HIN-THC
Chng I: Nhn qu quan v Nguyn l th gii ...............93
1- Th gii quan ng thi ..........................................93
2- Nhn Duyn lun ......................................................96
3- S phn loi nhn duyn ...........................................98
4- So snh vi cc thuyt ca ngoi o ...................... 103
Chng II: HU TNH LUN I CNG................. 106
1- V Ng lun............................................................ 106
2- Nhng yu t t chc thnh Hu tnh...................... 108
3- ng lc nhn thnh lp Hu tnh........................... 112
4- Bn cht ca Hu tnh ............................................. 116
5- Sinh mnh quan ng thi & Sinh mnh quan Pht
gio ............................................................................. 121
Chng III: Tm L lun ................................................ 123
1- Sinh mnh vi hot ng tm l .............................. 123
2- C quan cm gic.................................................... 124
3- Qa trnh nhn thc................................................. 128
4- Tc dng ni tm..................................................... 133
5- Tm l c th v Phin no.................................... 138
Chng IV: Nghip v Lun hi......................................147
1- ngha Lun hi quan trong Gio l Pht gio........147
2- Nhn xt qua v vic tng tc sau khi cht ............150
3- c bit lun v bn cht ca Nghip ......................155
4- S quan h ca nhn cch gia i trc v i sau 160
5- Tnh cht ca Nghip & Qu vi tha ng tnh lun l
....................................................................................165
6- Cc lai Hu tnh ....................................................174
Chng V: Lun v Mi hai duyn khi........................189
1- Li ta.....................................................................189
2- Duyn khi quan ng thi vi Thp nh Nhn duyn
quan.............................................................................191
3- S mc ca cc chi Duyn khi ...............................198
4- Phng php gii thch thng thng v Mi hai
Duyn khi..................................................................206
5- Gii thch theo lp trng Vng Quan .....................208
6- Cn c vo s trnh by trn y gii thch theo Hon
Quan............................................................................215
7- manh nha ca s gii thch Phn an sanh t .........219
Chng VI: Lun v Bn cht tn ti...............................223
1- Khuynh hng Thng thc....................................224
2- Khuynh hng Quan nim lun ...............................226
3- Khuynh hng V v tr lun .................................230
4- Khuynh hng Hnh nhi thng hc - Thc ti lun 233
Chng VII: Cn c v s phn on gi tr s tn ti.....236
1- Ht thy l kh ........................................................237
2- V thng - V ng: Cn c ca kh quan ..............238
3- Thng lc ng tnh: Cn c ca kh quan ..............244
4- Cn c ca tm l: Thng lc ng tnh...................246
Thin th ba:
L TNG V S THC HIN
Chng I: Tng qut v Tu o lun ............................... 253
1- Phng chm tu o cn bn................................... 253
2- Phng php tu o ca ng thi v Phng php tu
o ca Pht ................................................................ 256
3- Khng kh, Khng vui ............................................ 259
4- T cch tu o: Bn giai cp u bnh ng ............ 261
5- Ph n vi vic tu o............................................. 266
6- Ti gia v Xut gia .................................................. 269
Chng II: Khi lun v o c.................................... 273
A- Phng din l lun............................................ 273
1- ngha o c i vi vic tu o........................ 273
2- Cn c tng l s lm lnh, lnh d ...................... 275
B- Phng din thc t............................................ 281
3- o c Gia nh .................................................... 281
4- o c X hi ....................................................... 292
5- Lun v Chnh tr .................................................... 295
a) - Chnh tr thc t ................................................ 295
b)- Chnh tr t tng............................................... 300
Chng III: S tu o ca Tn .................................... 306
1- S tt yu ca mt Tn ........................................ 306
2- Nhng iu kin thnh Tn ............................. 307
3- Cnh gii ca Tn ............................................... 313
Chng IV: Phng php tu dng ca Ngi xut gia .. 318
A- ngha xut gia vi tinh thn ca nhng c mc tu
dng ......................................................................318
1- ng c ca s xut gia chn chnh.........................318
2- Xut gia vi ng c khng chn chnh ...................321
3- Tinh thn gii lut ...................................................324
4- Nhng c mc v tinh thn tu o .........................327
B- Phng php tu o thc t.................................331
5- Tr - Tnh - vi phng php tu dng.................331
6- c bit lun v s tu dng Thin nh..................345
Chng V: Tin trnh tu o vi La-hn ..........................355
1- Li lm v s Sm hi.............................................355
2- S c qu v Bn cht ca n (Lun v La-Hn):...362
3- Nng lc ca La-hn................................................373
Chng VI: Nit Bn lun ...............................................381
1- Hai loi Nit bn .....................................................381
2- Hu d Nit bn ......................................................384
3- ng th ca V d Nit bn ................................387
4- Nit bn gii ca Php tnh tuyt i vi nhng t tng
i sau .........................................................................395
BIU VIT TT
D. Dighanikya Trng A-Hm
M. Majjhimanikya Trung A-Hm
A. Anguttaranikya Tng nht A-Hm
S. Samyuttanikya Tp A-Hm
Vin.T. Vinaya Text Ch chung cho lut vn
Milinda p,a. Milinda Panha
Dh.pada Dhammapada
Sutta n. Sutta nipta
Ta
Pht gio cng nh ci cy c ba phn: phn gc,
phn thn cy v phn ngn bao gm nhiu cnh l. Phn
gc l cn bn Pht gio, phn thn cy l Tiu Tha Pht
Gio. Ngi ta khng th no tng tng c s tn ti
ca mt ci cy m khng c gc nhng nu ch c gc
khng thi th cy y khng cn sc sng; hoc gi c gc,
c thn cy m khng c cnh l th cy y cng nh cy
trong ma ng khng khi gy cho ngi ta ci n tng
tr tri tiu iu. Nu phn gc v thn cy gi cho ci cy
ng vng, th phn cnh l sum su, xanh tt l s biu
dng cho ci sc sng mnh lit ca ton b ci cy; hn
na tn cy ti thm ta ra che rp khong khng gian c
sc mang li cho ngi l hnh trn con ng di mt
mi nhng pht giy m mt, thoi mi gia bui tra h oi
bc.
Ci cy Pht Gio cng th: c ba phn Cn Bn, Tiu
Tha, i Tha c hp li, c biu l v b sung cho nhau
th mi l ci cy Pht gio hon ton. Sau khi c xong ba
b sch Nguyn Thy Pht Gio T Tng Lun, Tiu
Tha Pht Gio T Tng Lun v i Tha Pht Gio T
Tng Lun ca Bc s Kimura Taiken, chng ti c
ngh nh th. Do theo thin kin, quan im ca cc nh
i Tha (B Tt) xa i vi cc nh Tiu Tha (La Hn)
cng nh nhng thnh kin ca cc nh Tiu Tha i vi
cc nh i Tha u l sai lm. Chng hn quan nim ca
cc nh i Tha thng cho cc nh Tiu Tha l hng
tiu nha bi chng (dt ht ging Pht), ngha l hng
ngi ch k, ch bit tm cu gii thot cho ring mnh,
khng lo hong php li sinh tip ni ci tinh thn
truyn o ca Pht v.v.. l quan nim rt sai lm, hon
ton khng ng vi s tht lch s. Khi c lch s truyn
b Pht php, khng ai bit n trng hp Ph-lu-na
(Punna).
Mn ty n thu xa c mt a khu gi l Du-
lu-na (Sunaparanta), Pht gio cha c truyn n y
v dn bn x th rt hung c. Ph-lu-na c nh qua
truyn gio, bn n xin php Pht i. Pht bo: Dn
x Du-lu-na d tn, kh thuyt phc lm, nu ng n y
m h s v ng th sao?. Ph-lu-na tr li: Con ngh
rng h vn l nhng ngi hin lnh, v h khng dng
gy gc nh p con.
- Vy nu h dng gy gc nh p ng th ng
ngh sao?. - Con ngh h vn l ngi lng thin v h
chng dng dao ba chm git con. - Th l h dng
dao ba chm git ng th ng ngh sao?. - Con ngh l
h vn tt v con phi cm n h v nh h m con x b
c ci thn nh nhp kh au ny. Bit c ch kin
quyt v dng cm y, Pht lin tn ng v cho php Ph-
lu-na n truyn o ti x . Ai dm bo thi y l
thi c thin k thn, l tiu nha bi chng?. y
ch l mt trng hp in hnh trong v s trng hp
khc m y chng ti khng th k ht c. Hn na,
c nhn vo tnh hnh Pht gio Tiu Tha ti cc nc
nh: Tch Lan, Min in, Thi Lan, v.v Hin nay ta
cng thy r cng c truyn b v duy tr Pht php ca
cc nh Tiu Tha nh th no ri, c bit tm gng
sng chi ca Anagarika Dhammapala gn y cng chnh
l tip ni ci tinh thn truyn thng ca nhng Puma v
Mahinda t nghn xa vy.
Tri li, quan nim ca cc nh Tiu Tha thng cho
rng i Tha l Phi Pht thuyt (i Tha khng phi
Pht ni ra ng l ngoi o), ri t mn vi li sng
truyn thng ca mnh, t ng kn, khng chu tm hiu
cc kinh in ca i Tha th quan nim y nu khng l
c chp thi qu th cng l hi hp hi. Nu bo i Tha
Phi Pht thuyt th ngoi mt bc i gic Cng tn
chng sinh nghip tnh ra, ai c c nhng t tng siu
vit nh t tng trong cc kinh i Tha? Ri c gi
(nu ti hn hnh c c) s thy, th gii quan trng
trng duyn khi mt kin trc v i, trong Hoa Nghim,
th gii quan khng ca Bt Nh, t tng ch php
thc tng trong Php Hoa, t tng ng v s tr nhi
sinh k tm trong kinh Kim Cng, cho n t tng V
tr nit bn, phin no tc B , v.v Tt c nhng t
tng mng mnh, bao la v thm thm y u bt
ngun t t tng ca Pht Gio nguyn thy.
Pht php ch c mt v, l v gii thot, nhng
phng php t n gii thot th c rt nhiu v
phng php no-d l i Tha hay Tiu tha cng u
nhm t n mc ch nht v k trn. Chnh v mun
nhn mnh im nn chng ti c gng phin dch
cc cun i Tha Pht gio T tng Lun, Tiu Tha
Pht gio T tng Lun v cui cng cun Nguyn Thy
Pht gio T tng Lun ny cng hin mt t ti liu
cho nhng v no hng lu tm n cc vn Pht gio,
nht l thng thc mc n nhng im d ng gia Tiu
Tha v i Tha.
Chc c gi s t hi ti sao chng ti khng bt
u dch t Nguyn Thy, qua Tiu Tha, ri n i Tha
cho ngi c d theo di qu trnh din bin ca T
tng Pht gio hn m li dch i Tha trc th c khc
no ngi c sch bt u t trang cui cng tr ln
khng? chnh l u chng ti rt tic. i khi chng
ti c ngh rng trong ci th gii o in ny, nu
ngi ta bt u mi cng vic t cui trc c l li hay
hn. Nhng y khng phi l l do trong trng hp ny,
m l do l chng ti c c cun i Tha trc ht,
k l cun Tiu Tha nhng n cun Nguyn Thy ny
th chng ti khng th no kim c l v n c
dch v xut bn ln u t gn bn mi nm nay v t
theo ch chng ti bit vn cha c in li. Nhng duyn
may n khi chng ti c Thng Ta Tr Quang cho
bit l Thng Ta Thin Siu hin c cun sch ny, bi
th mt hm, nhn Thng Ta Minh Chu c vic sp i
Hu, chng ti by t nim khao kht ca chng ti vi
hy vng c Thng Ta gip bng cch trc tip hi
Thng Ta Thin Siu mn gip ti th chc chn s
c v Thng Ta Minh Chu hoan h nhn li. Th
l sau chuyn i Hu y ca Thng Ta Minh Chu,
chng ti c c cun Nguyn Thy Pht Gio T
tng Lun, mt bo vt m chng ti hng mong c. Khi
c c Nguyn Thy th chng ti cng dch gn hon
thnh cun Tiu Tha l l do ct ngha ti sao chng
ti bt u cun i Tha trc.
Nhn c hi ny, chng ti xin chn thnh by t lng
bit n su xa ca chng ti i vi qu Thng Ta Thin
Siu, Minh Chu v Tr Quang gip chng ti t
thnh nguyn. Chng ti nh gi rt cao s gip
v coi n l mt duyn may ln cho chng ti.
Sau ht, chng ti thnh knh cu mong cc bc cao
minh s ph chnh cho nhng li lm m chng ti tin rng
c rt nhiu, , nh , sau ny, nu c th, cun sch s
c kin ton trong k ti bn.
NGI DCH
Thin th nht
I CNG LUN
KIMURA TAIKEN Vit dch HT. THCH QUNG 3
Chng th nht:
PHNG PHP CHNH L NGUYN
THY PHT GIO VI PHNG CHM
CA B SCH NY
1- PHNG PHP CHNH L NHNG TI
LIU NGHIN CU
Vn nghin cu Pht Gio l mt vn rt c
bit v to ln. Mc ch ca cc nh nghin cu trc kia,
k c i Tha v Tiu Tha, l tm hiu trong cc Kinh
in xem nhng kinh no l i biu cho bn ch thc
ca Pht, cn nhng kinh no ch v mun a n bn
ch thc y m Pht phng tin ni ra. Tt c cc nh
thuyt minh ch gii u bt u cng vic nh th c,
nhng nay th khc. Ci phng php c coi l ch yu
ca s hc vn l tm xem nhng t tng no l i bin
chn ca Pht v tri qua nhng qu trnh khai trin
nh th no m lm cho Pht gio c chnh l v thit
lp thnh h thng. Trc kia, cho tt c li Pht ni u
bao hm trong phng php gio ha ca Pht ri em
chnh l, thng hp v ly khong thi gian vi trm nm
sau Pht nhp dit l gio php chn chnh ca c Pht.
Mt khi hiu r c nhng kinh in no l i biu th
4 NGUYN THY PHT GIO T TNG LUN
mi c th qun trit c tt c gio l Pht gio. ng v

phng din nghin cu gio l Pht gio, y l im cc
k trng yu, c th ni l im xut pht ca s nghin
cu cng khng phi l qu ng.
Song, trong cc Kinh in c lu truyn n ngy
nay th nhng Kinh in no gn vi chn tng ca Pht
gio Nguyn Thy nht? Nu ni mt cch cht ch th y
tuy l vn rt kh gii p, nhng nu ni mt cch i
yu th ta c th cho l cc b A-Hm v Lut b (lut
Tiu Tha). V nhng s ghi chp trong hai b kinh in
ny, v ni ch cng nh v nhn vt v cc chi tit khc,
so vi nhng kinh in khc, nht l vi Kinh in i
Tha th gn vi s tht cng nh gn vi chn tng ca
Pht Gio Nguyn Thy hn. Trc kia, vo thi i c-
Xuyn, Ph-Vnh-Trng-C cng tng suy nh v vn
ny. Ngy nay, trong ci gi l Nam Phng Pht Gio,
tc dng kinh in bng vn Ba-li khng thy ghi chp tn
mt cun kinh i Tha no, khng nhng th m ngay c
trong cc bn Hn dch ca A-Hm b cng khng thy
chp. Suy lun nh th th i khi s quyt on cho rng
A-Hm b v Lut b l nhng Kinh in gn vi chn
tng ca Pht gio Nguyn Thy nht, c th l s quyt
on khng di dch. Nh vy, s nghin cu ca Pht gio
Nguyn Thy, nu ch ly vn sch lm ti liu th ch l
s nghin cu, ph bnh v chnh l A-Hm b v Lut b
m thi.
Trn y ch l ni i th thi, nu li tin ln mt
bc na m kho st th A-Hm b v Lut b c tht
truyn b chn tng ca Pht gio Nguyn Thy? Nu

ni mt cch nghim khc th nh th cng cha . V l
A-Hm b v Lut b tuy l nhng kinh in chnh thng
nht, tc c ghi chp v lu b bng vn Ba-li, nhng
theo truyn thuyt mi n thi i A-Dc-Vng (ln ngi
vo nm 269 trc Ty lch) tc hn hai trm nm sau Pht
nhp dit, nhng kinh in y mi c chnh l thnh th
ti nh hin nay. Nh vy hin nhin iu hm
ngha gio l c thi k pht t. Cn cc bn Hn dch
t Ba-li th nhn xt v nhiu phng din, so vi cc
nguyn in, c th ni thi k bin tp cn mun hn
nhiu. Song, bt lun l nguyn in Ba-li hay l Hn dch;
nu chng vn gi c nguyn hnh th tng i cng c
th tin l ng vi gio ngha nguyn thy, nhng v qua
mt giai on chnh l mi thnh hnh thc hin hu th
trong khng khi c ci gi l thnh kin tng phi
(thng thng ni tt l mi tm B Phi Tiu Tha). Mt
khi thnh kin b xm nhp th tt nhin phi c kin
bt ng v nhng im nn hay nn b. Bi th, trong
cc kinh in hin cn lu truyn, d l Ba-li hay Hn dch,
ngi ta thy cc nh bin tp hnh-phm-ha ghi li
gio php ca Pht hay trng hung sinh hot ca Gio
on thi by gi v kt qu nhng kinh in c
quy np trong mt hnh phm nht nh, iu ny ai
tng c A-Hm b hay Lut b cng phi tha nhn. Do
, nhng kinh in y mt mt phn no tnh thun
chn ca Nguyn Thy v nh trn ni mt cch cht
ch khng th c coi l truyn b ci chn tng, nh
thc ca Pht gio Nguyn Thy. iu ny cng ht nh
kinh Phc m ca C-c-gio, khng phi truyn b li

ni v vic lm tht ca Gia-T m l do cc nh bin tp
Phc m i sau thm bt m to thnh. Hay cng nh
trng hp Socrates c biu din trong sch vn p ca
Plato, nhng li ni v vic lm ca Socates chng c
phn nh mt cch trung thc. C xem vi th d cng
r. Bi th, ni mt cch nghim khc, mun nghin
cu Pht gio Nguyn Thy chn chnh, li phi khu bit
nhng ti liu trong A-Hm b v Lut b xem ti liu no
l c, ti liu no l mi ri la chn ly nhng ci Nguyn
Thy l l do ct ngha ti sao s nghin cu A-Hm b
v Lut b sau ny tr thnh mt mc ch yu.
Nhng lm th no phn bit c l vic cc k kh khn.
Tuy nhin, ngy nay chng ta may mn cn c hai b Hn
dch (nguyn in hoc bng Sanskrit) v Ba-li c truyn
li. Cn c vo nhng im tng ng ca c hai ngi,
ta c th thy c hnh thc c ca cc b phi truyn lu
v gia nhng s bt ng, cng c ch nht tr. Cho d
nhng hnh thc y khng phi thun ty nguyn thy i
na nhng t ra cng c th c coi thuc loi cu truyn,
cn s khng nht tr th chng qua ch l phng php
suy nh v thuyt minh c hu ca mt phi no m
thi. Cng nh nhng kinh in hin cn lu truyn n
ngy nay, bt lun l Hn dch hay l vn Ba-li, u cha
chc hon ton l c truyn: iu ny tng khng cn
ni ai cng bit. Tc c khi na chng b tht lc, hoc do
phi ny truyn, phi kia khng truyn, cho nn khng th
cn c vo mt tng phi c nh no suy nh chn l
m phi cn c theo nhng im tng ng tm thy
mt tiu chun nht nh. V im ny, chng ti c bit

tn thng gio s T-K cho ra i mt danh tc di
tiu : The four Buddhist Aganas in Chinese (Accordance
of their parts and of the corresponding counteparts in
Palinkapa, 1908, Tokyo). B sch ny so snh, i chiu
A-Hm b gia Ba-li v bn Hn dch, y l ti liu tham
kho rt hu ch. Nu li tin ln bc na m di chuyn
Lut b v Pht gio Nguyn Thy n thi i Pht gio
B phi v trong qu trnh Lut b sn sinh cng
c so snh, i chiu nh th th tht l s liu rt hu
ch cho vic nghin cu Pht gio Nguyn Thy. Hin nay
th cha tin n im y, tuy nhin n phi l mc tiu c
gng ca chng ta sau ny. Ri giai on th hai tc phi
t n l: trong hai b Hn dch v Ba-li c chnh l
li phi tm xem nhng ch no nht tr v nhng ch no
khng nht tr, v b phn no l cu truyn, b phn no
c thm vo sau v.v y tuy l vic v cng kh khn
nhng l phng hng khng th khng nhm ti nu
mun t n mc ch hon ton. Ni mt cch nghim
khc th nu khng theo phng chm y s khng th
hon thnh vic nghin cu Pht gio Nguyn Thy chn
chnh.
Phng php chnh l c trnh by trn y tht ra
ch ni theo ngha nguyn thy rt hn nh thi. Nu gii
thch nguyn thy theo ngha rng th bt tt phi ni mt
cch cht ch nh th. V nguyn thy theo ngha rng l
ch Pht gio t thi i Pht cho n khong mt trm
nm sau Pht nhp dit, lc Gio hi cha phn chia
thnh cc b phi. Nhng ti liu nghin cu khng phi
ch hn cc phng din ri n gio l ca Pht gio

nguyn thy cng khng c phi do Pht hon thnh, hay
do Pht m th m c th l do t Pht bin tp dn dn
m thnh. Ni cch khc, bt c ti liu no c th lm
sng t tinh thn chn chnh ca Pht gio cng c nhn
l nguyn thy, cng c coi nh ng nht vi li Pht
ni. Song, nhng ti liu nh th hon ton khng th tm
u ngoi A-Hm b hay Lut b. Li na, nhng ngi
bin tp cc ti liu y khng nhng ch l cc t trc
tip thi i Pht m c th l thi k mt trm nm,
hay xa hn na sau Pht nhp dit. Thm ch A-T-t-Ma
Lun Th chim mt a v c th cng manh nha t
A-Hm v Lut b. Do , theo ngha y c th ni A-
Hm v Lut b l ti liu ton b nghin cu Pht gio
nguyn thy. Cn v nhng yu t c thm bt sau ny
tuy khng phi khng c nhng theo truyn thuyt, trong
lc bin tp c nhiu Trng Lo, Thng Ta v C s
hi hp kim duyt li v ch no l i biu chn chnh
cho li Pht ni ri mi ghi chp, trong cng nh cc
B lun ca hu th, nu khng c ch trng tng phi
c trng r rng th khng c ghi chp. Ni mt cch d
hiu l kinh lut c lu truyn n nay l do cc tng
phi duy tr, trong v s tin li ca mi tng phi nn
cng c im thm hay bt cho ph hp vi ch trng ca
mnh. Hn na trong lc bin tp, v mun c c hnh
thc tng ng nn khng khi c s sa i nguyn
hnh. Duy ci bn th th ni mt cch khi qut, vn c th
i biu cho Pht gio trc thi k phn phi, tng y
khng phi l mt nhn nh sai lm to tt. Ci dng cho
A-Hm v Lut B l nhng kinh in nguyn thy chnh

cng . Tuy nhin, Khi dng cc kinh in y lm ti
liu nghin cu, nu ni Pht gio nguyn thy theo ngha
rng, ta cng cn phi ch n tt c nhng im c
trnh by trn. Cn v phng php chnh l cng phi
c ph bnh nu mun coi Pht gio l mt nn hc thut
nghin cu, y l iu ta cn ghi nhn.
Nhan cun sch ny (Nguyn thy Pht gio T
tng Lun) l ni theo ngha rng v ch ly A-Hm b
(v Lut b) lm ti liu nghin cu ch yu. Nh phn
mc lc cho thy, mc ch ca cun sch ny chuyn
ng v t tng m l lun ha v trit hc ha ri t
suy din rng ra ni r t tng ca Pht gio nguyn
thy, ng thi cng t cc kinh in A-Hm m kho st
ci ngun gc ca t tng i sau, nht l t tng i
tha. Ni tm li, vic dng ti liu khng th hn cc
trong mt phm vi cht hp, ngha l tuy ly nhng ti liu
nht tr gia Ba-li v Hn dch lm ch yu nhng trong
trng hp ch c Ba-li th sau khi nghin cu, nu nhn
thy l cn bn, cc ti liu y cng vn cha c thu
dng. D nhin, vn Ba-li xa hn Hn dch, nhng theo
ch ti nhn xt, trong cc bn Hn dch hin nhin cng
c cc nh bin tp Thnh in Ba-li, bi th khng nhng
chng ta nn tham kho c hai b Hn dch v Ba-li m cn
cn phi so snh, i chiu v tng hp ton th xem
nhng t tng no l i biu cho nhng A-T-t-
Ma-Lun ca cc b phi cng nh nhng kinh lun ca
i tha sau ny. iu ny cng c v mu thun vi
nhng im c trnh by trn, nhng chng ti
khng bao gi xa la kin gii s liu, v i khi cn phi

ph bnh ti liu dng nghin cu na. l ch trng
khc vi lp trng khng ph bnh ca cc nh ngin cu
xa.
Ghi ch: tin cho nhng ngi mi hc. Sau y
chng ti s lit k mt cch n gin t chc ca nhng
kinh in nguyn thy.
A- NHNG KINH IN BA LI
I- LUT TNG (Viniga Pitaka) i c c bn b:
1. Partimokha (Ba-la--mc-xoa) y l lut vn.
2. Suttavibhanga (Tu-a-t-bng-gi) s gii thch
lut vn.
3. Khandhaka (Kin-). y l s b khuyt ca Tu-
a-bng-gi, v l ti liu lch s rt ch yu. Tt c c 22
phm. Mi phm u gi l i phm (Mahavagga),
mi hai phm sau gi l Tiu phm (Cullavagga).
4. Parivora (ph thuc).
Ton b Lut tng phin ra ch La-tinh gm 5 quyn,
xut bn.
II- KINH TNG (Sutta Pitaka) Tt c c nm b
c gi l Ng-Ni-Kha-a (Pancanicaga).
1. Dighanikaga, tng ng vi Hn dch Trng A-
Hm, gm ba quyn, ba mi t kinh, bn ca hip hi Ba-
li.
2. Majjmanikaya, tng ng vi Hn dch Trung

A-Hm, gm ba quyn, mt trm nm mi hai kinh bn
ca Hip hi Ba-li.
3. Sanryuttan, tng ng vi Hn dch Tp A-Hm,
thu thp nhng kinh vn ngn, i c c 7762 chia lm 56
thin, gm c 5 quyn Semyutta, bn ca Hip hi Ba-li
(sch dn c 6 quyn).
4. Anguttarayn, tng ng vi Hn dch Tng-Nht
A-Hm, chia thnh 11 tp (Nipata) gm 9550 thin ngn
(nhng trong cng c nhiu thin rt di), 5 quyn bn
ca Hip hi Bali (sch dn th 6 quyn).
5. Khuddakan (Tiu b) i khi thu thp nhng on
cng yu trong kinh vn. Tt c c 15 quyn.
1- Tiu tng (Khuddaka Patha) l nhng on vn
ngn nh vn Tam Quy chng hn. 2- Kinh Php C
(Dhamamapada), ghi chp nhng cu cch ngn v o c
tn gio. 3- Cm Hng Ng (Udanar Un--nam) ph
thm cm hng lm sng t php ng. 4- Nh Th Ng
(Itirrittaka) tng ng vi Hn dch Bn T Kinh. 5-
Kinh Tp (Suttan ipata) ghi chp nhng kinh vn trng yu,
ly cc bi tng lm ch. 6- i Cung Kinh
(Vimanavatthu) ni v cc vic trn ci Tri. 7- Ng Qu
S (Retavatthu). 8,9- Trng Lo Ca-Trng-Lo-Ni-Ca
(Theragatha Therigaiha), nhng li cm hng ca t
Pht hay nhng cu ca thut hoi. 10- Bn Sinh Kinh
(Tetaka), ghi chp nhng s tch bn sinh Pht, tt c c
546 thin, dch v in thnh ch La-tinh. 11- Gii Thch
(Niddesalsuttanepata), gii thch Kinh Tp chia ra hai loi
Cullaniddesa v Makamddesa. 12- V Ngoi o Lun

(Patisambhidamagga), ly s xin minh cc c mc tu o
lm ch, l c sc ca A-T-t-Ma. 13- Th d
(Apadna) truyn ca cc t Pht. 14- Pht T (Buddha
Vamsa) nhng li ca Pht qu kh. 15- Hnh Tng, vn
vn Lariyapitaka l mt b phn ca kinh Bn sinh. Tt c
trn y tr kinh Bn sinh, cn u do hip hi Ba-li xut
bn.
III. LUN TNG (Abhidkasmnakitaka) v Lun b,
xin xem ch khc, y khng k n.
B- HN DCH.
I- LUT TNG.
Thp Tng Lut (do Hu b truyn), 61 quyn do
Pht-Nh-a-La v La-Thp cng dch vo i Hu Tn.
T Phn Lut (do Php-Thng-B-Truyn), 60 quyn, do
Pht -Da-X v Trc-Pht-Nim zng dch vo i Hu
Tn. Ma-Ha-Tng-K-Lun (do c T B v i B
Truyn, 40 quyn, do Gic Hin v Php Hin cng dch
vo i ng Tn.
Ng Phn Lut (do Ha-a-B-Truyn) 30 quyn do
Pht--Thp v Trc-Pht-Nim cng dch vo i Tng.
II- KINH TNG:
1. Trng A-Hm (do Pht--Gia-X v Trc Pht
Nim cng dch vo i Hu Tn, gm 40 kinh chia lm
bn phm, tt c c 22 quyn.
2. Trung A-Hm (Tng-Gi--B i ng Tn
dch) gm 220 kinh chia lm 5 tng c 60 quyn.
3. Tp A-Hm (Cu-Na-Bt--La i Tng dch) i

c c 15000 kinh nh, chia thnh 50 quyn.
4. Tng-Nht-A-Hm (Tng-Gi--B i ng Tn
dch), gm 500 kinh chia thnh 50 quyn.
III- LUN TNG: Xin xem ch khc, y khng
k n.
2- VN NGUYN THY PHT GIO

S nghin cu Pht Gio nguyn thy nn c chia
thnh bao nhiu mc? Vn ny nu ni mt cch t
m th d nhin l c nhiu, nhng nu ni mt cch i th
th c th chia thnh ba mc ln, tc l: 1. Pht--
Lun. 2. Gio-L-Lun v 3. Tng- Gi- Lun, tc Gio
Hi lun. S phn loi ny thch ng vi ci gi l Pht,
Php, Tng: Tam bo v phi c tam bo mi l Pht
Gio, iu tng khng cn ai ni cng hiu r.
Th nht Pht--Lun l nghin cu v s kinh lch
v nhn cch ca v Thy T Pht Gio, tc l c Pht.
y l vn trng yu th nht trong vic nghin cu
Pht Gio, v trong cc tn gio thuc B-La-Mn-Gio-H
khng c mt v Gio T c tnh no, m d c i na th
ci nhn cch ca h cng rt m h. V li, gia nhn
cch v gio l khng thy c mt quan h c th no.
Tri li, trong Pht gio, s quan h y rt trng yu: nu
xa la nhn cch ca Pht th khng th hiu c gio l
v gio hi. Khng nhng th, nu ng trn lp trng
thun ty gio l m nhn xt, i vi gio-l-s ca Pht
gio, Pht--Lun dn dn chim a v trng yu,
cng c ngha ging nh C-c-Lun (Christology) i

vi nn Thn-hc ca C-c-Gio vy. Bi th, s nghin
cu v lch s v nhn cch ca c Pht nghim nhin
cng l mt mc cn bn ca Nguyn Thy Pht Gio.
Th hai Gio-L-Lun l nghin cu nhng li thuyt
php ca Pht t sau khi thnh o tri qua khong 45 nm
lin quan n cc vn nhn sinh. Nh ni trn, cc
kinh in A-Hm ch yu l bin tp nhng li thuyt php
y, bi th v vic nghin cu l lun cng nh thc t, A-
Hm b thnh sn phm quan trng bc nht. V sau,
Gio l Pht gio pht trin thnh i (Tha), Tiu (Tha),
Quyn, Thc, tt c u pht xut t A-Hm. Cho nn c
th ni A-Hm b l im xut pht ca s nghin cu tt
c gio l Pht gio.
Th ba, Tng Gi Lun (Gio Hi Lun) l nghin
cu n t chc v nhng quy nh ca Gio-on-Pht-
Gio. V Gio-on l c quan duy tr v pht trin vn
mnh Tn gio thc t ca Pht Gio, nn vic nghin cu
s thnh lp, qu trnh, th lc v trng hung phn phi
ca n l mt nhu yu khng nhng ch gip cho vic l
gii Pht gio m cn thy c ci nguyn nhn ch yu
c lin quan n nhng hin tng lch s Pht Gio pht
sinh sau ny. Nh vy s nghin cu Tng Gi nguyn
thy cng l mt vn cc k trng yu. n nh Lut
B chnh cng v ni r nhng qui nh ca Gio-on m
c bin tp v nh vy d nhin cng l ti liu ch yu
cho vic nghin cu vn ny.
Ba mc trn y l nhng mc i cng ca

Pht gio nguyn thy v l nhng mc khng th tch
ri nhau nu chng ta mun nghin cu ton th Pht Gio
nguyn thy. y, phng php nghin cu ca chng
ti cng da trn nn tng y.
Ngoi ba mc i cng y ra cn mt vn ln
na cng cn phi nghin cu, l mi quan h gia Pht
gio vi nn vn minh ng thi. Nu mun hiu Pht
gio mt cch chnh xc ngi ta khng th b qua vn
ny. Pht gio tuy tn xng c Pht l V S T Ng,
nhng tht th trn quan h chu nhiu tinh thn thi i;
v, nu ta khng xt n im ny th quyt khng th thy
c ci chn tng ca Pht gio. a s hc gi hin nay
tuy lu n im ny nhng cc hc th cu ca Nht
Bn vn cn cho phm nhng iu Pht ni u l sng
kin ca Pht. S d c thnh kin y l v h mang
nhin khng bit thuyt no l thuyt c hu ca Pht
gio, cn thuyt no l thuyt ca ng thi c nht
ban tha nhn m trong khi gii quyt cc vn c lin h
n vn minh thi i, c Pht cng thu dng. M iu
ny khng phi ch hn nh trong vic nghin cu Pht
gio nguyn thy, m d l Pht gio b phi, thm ch c
Pht gio i Tha sau ny, nu khng ch n im
th chung cc khng th thy r chn tng ca Pht gio:
y l iu chng ta cn ghi nhn. Hn na, ngi tm hiu
Pht gio chn chnh khng nhng ch nghin cu cc kinh
in Pht gio, m tt c ci g c lin quan n vn ha
ng thi, nh t tng tn gio chng hn, cng u
phi tham kho v so snh.
Tr ln l ni r giai on ton th ca Pht gio

nguyn thy, trong bao hm nhiu vn . Song, khi
nghin cu, ngi ta khng cn phi cp n tt c m
ty theo hng c th ly Tng Gi lm trung tm, hoc
ly Pht Lun lm trung tm, hay ly gio ha lm
trung tm cng u c c. Ta cn ghi nhn k iu ny,
v cc vn k trn c mt quan h rt mt thit, nu qun
trit c mt th cc vn khc khng c g l kh hiu.
Bi th nu cng nghin cu c ba mc mt lc thu
trit chn tng ca Pht gio nguyn thy th cng hay
nhng nu ch la mt trong ba cng l mt mc trng
i ri. Nu cng nghin cu c ba mt lc m khng thy
c ton th vn , th mt mt quan st ton th, mt
khc chuyn ch vo mt vn th chc chn s pht huy
c chn tng ca n.
Trong cun sch ny, chng ti chuyn ly vn
gio l lm trung tm quan st Pht gio nguyn thy,
tc mc ch ca cun sch ny l trong Tam Bo, ly vic
nghin cu php bo lm trung tm ri, trnh by mt cch
bao qut c Pht Bo v Tng Bo. Nh trn ni, trong
Tam Bo, c th ty chn mt u c c, nhng, tinh
thn ca c Pht ly Php (Dhamma) lm trung tm; v
li, ng trn lp trng t tng s m ni, th Php cng
l mt b phn trng yu, bi th, y, chng ti ng
dng phng php k trn.
Ni n quan h tinh thn thi i, lp trng ca
chng ti ht sc thn trng. Nh s c trnh by sau, tt
c cc vn , tr chng trnh ny ra, u phi ch .
Ngha l gi s em chia Pht gio nguyn thy thnh bn

cng mc, th lp trng ca cun sch ny l ly vn
gio l lm ch yu. Cn quan h tinh thn thi i th ch
l vn th yu m thi.
3- C BIT LUN V PHNG PHP GII

THCH GIO L PHT GIO NGUYN THY
Tr ln, chng ti trnh by qua v s chnh l cc
ti liu v phng php nghin cu cc mc, gi y s
c bit ni qua v s chnh l gio l. V gio l, nn
dng nhn quang no quan st nhng kinh in ca Pht
gio nguyn thy? Ni cch khc, gia cc kinh in ghi
chp nhng li ca Pht dy cc t vi bn ca chnh
c Pht c quan h g v nn phi quan st nh th no?
Vn ny, v phng din gii thch gio l Pht gio, c
mt ngha rt trng i. nhng li Pht ni trong 45 nm
xut pht t s i t gic, khng mt li no xut
pht t s k tha truyn tp c: im ny chnh c Pht
thng hay ni r. Ci gi l lm theo ch bit, ni theo
vic lm, trong, ngoi thng sut, ht thy u chn tht,
khng h di, chnh c Pht minh nh.1 Do , nhng
kinh in thu thp v ghi chp nhng li ni php, nh
trong Kinh, Lut, cng tc l i biu cho bn ch thc
ca Pht-khng cp n im c khi v th tc bin tp
m c im ly, im b-vy nhng ngi gii thch m
thm hay bt, ly ch ny, b ch kia, hoc gii thch sai
lm cu vn v.v u l phn li chn ca c Pht. Do
1
Trung A-Hm, Th gian Kinh 22 (cc bn, p, 164) (A IV p, 23).
vy, v sau, trong cc b phi Tiu tha, c nhiu phi ch

trng khng c kinh bt liu ngha (apanetabba).2 V h
cho rng tt c kinh vn u l bng chng i biu cho
bn tm ca Pht. Tuy nhin, phng php quan st kinh
in nh th khng khi c v qu cu n hnh thc; nu li
i su vo m tm hiu thi thuyt php ca Pht v ni
dung ca s thuyt php y th ngi ta cng d pht hin
nhng im cn cn c xt k li. Phng php ni php
ca c Pht vn ty theo tnh hnh, ty theo hon cnh lc
by gi, vy mun tm cu ci tinh thn cn bn ca Pht,
khng th cu chp vo mt tnh hnh hay hon cnh c
th no. Sau y xin nu ra my trng hp chng
minh.
Th nht, hy kho st v kinh vn nht ban. Trong
cc kinh, mi nhn qua, ta h c im v ng dng cho
nht ban m ni ra, nhng, nu nhn xt k nhng s thc
th ta thy c rt nhiu im v mun thch ng vi tnh
hnh c th ca ng thi m ni ra. Nh Ba-li Trung b
(No, 69) chng hn, ci gi l Apannakasutta3 vn c
Pht ni ra t thn Tr-La (Sala) ca ngi Ba-La-Mn
thuc nc Kiu-Tt-La; nhng, xt n phn ni dung ca
kinh ny th thi ca Pht hon ton v ph ch
trng hoi nghi phi o c ca nhm Lc S m ni v
l nhn qu, trong khng ni n T m cng khng
ni n Trung o. Nu ni mt cch nghim khc th kinh
ny khng bao hm phong thi Pht gio, nhng vn c
2
D-B-Tn-Lun Lun, mc i Chng B, v Somamgala viaini, p. 12.
3
c dch ra Hn vn.
Pht ni ra, bi l, thn Tr-La ny ca ngi B-La-Mn

l ni cha c Pht gio ha, nay Pht mi bt u
truyn o nn cha i ngay vo ti chnh m chun b
trc, ng trn lp trng phi tn gio m ni v l nhn
qu biu th tn gio rt nn tn trng.
Do , nu bo bn ca Pht c biu din
trong kinh ny th, kin y, nu khng l sai lm th cng
qu xa vi s gii thch trung o. Li nh Trung-A-
Hm, La-Vn-Kinh th 3 (M.16 Rahulovenda), trong
c Pht ly La-Hu-La lm i tng ni ln s tai hi
ca nhng li ni a, ni by; mi nhn, y chng qua
cng ch l mt i c thuyt php thng thng, nhng,
khi kho st nhng k lc trong Lut Tng th thy rng
La-Hu-La, v tui nh, nn sau khi xut gia vn cha b
c tnh a ct, nghch ngm, thng dng nhng li
by b la di cc bc trng lo, do , s biu th ca
Pht ch l mt phng php rn dy La-Hu-La nh tui,
ri sau c ph thng ha m thu tp vo Trung-A-Hm.
Bi th, nu cho nhng li dy rn ca Pht v s ni cn
hay a ct l ch c bit ni vi La-Hu-La ch khng
lin quan g n ngi khc th tht l mt iu sai lm ln.
Li nh trong Phn-Bit-Thnh-Kinh (Sachavibkangasutta,
M 141, Trung-Hm quyn 7) cng c mt th d tng t.
Ln u tin c Pht chuyn php lun ch by phpT
cho nm v T-Khu, cuc thuyt php ny cng nh
bn tuyn ngn ca Chuyn Lun Vng khi ln ngi tr v
Php Gii, nhng trong vn bao hm ngha i c, tc
l c Pht tn lc trnh by phng php trung o
khng kh khng vui v l con ng tu o ch yu
vy. D nhin, tng khng cn ni ai cng bit rng trong

tu dng quan ny ca c Pht c im rt c sc, c y
ngha ph bin m, l ra, trong bn tuyn ngn s
chuyn php lun khng cn phi c, nhng v bn ng
Kiu-Trn-Nh (Annakandanna) nm ngi trc kia vn
cng tu kh hnh vi Pht (tc lc cn l B Tt), sau khi
thy Pht b li tu y m cho l Pht sa a nn b Pht
i ni khc, do , trong cuc thuyt php ny Pht c
bit i vi h ch by con ng ham lm th vui l sai
lm, ng thi, cng bc b lp trng kh hnh, hnh h
th xc mt cch v l, chnh im ny m ta pht hin
ngha i c ca n. Bi th, gi s sau khi Pht thnh o
m hai ng A-La-Ca-Ma-La (Alala Kalama) v Ut--Ca-
La-Ma-T (Uddakaranaputta) vn cn sng, v Pht
thuyt php ln u tin cho h th chc cng ch khc vi
nm v T-Khu kia v phng php tu hnh m thi, iu
ny c th tin c. Ngoi ra, cn nhiu chng minh khc
m y khng nu ra ht c, nu mun i su hn na
m tm ti su tp th phn ln cc bui thuyt php ca
Pht, c th ni u thuc loi ny. Song, iu ng tic l
t trc n nay cha c mt thuyt minh no y v
c th c lu li v tnh cch i c trong s thuyt php
ca Pht vi tnh hnh ca ng thi, do , ngi ta kh
lun cu mt cch tng tn m ch c th ni i khi
thi. S thuyt php ca Pht i lc cn c vo ba yu t
thi, x, v, cho nn. Pht thng c xng tn l Nh
Lai bit ngha, bit php, bit trnh , bit thi c, v bit
chng hi. 4 Tuy nhin, ta khng th da vo l do y m

cho rng tt c li thuyt php ca Pht u phn nh ng
nh thc phn t ni chng ca Pht, hay tt c nhng
bui thuyt php u c y nhng yu t k trn. l
iu ta khng th b qua khi gii thch kinh vn.
Th hai, trn y l cn c theo kinh vn m ni, nu
li cn c theo lut, tc nhng qui nh ca Gio on, m
nhn xt th li cng r hn kinh vn na. V tt c nhng
qui lut do Pht ch nh u l nhng qui nh xy ra sau
cc s kin pht sinh, bi th, thch ng vi thi, x, v,
so vi kinh thuyt, cng r hn. Tc l, sau khi vic
c qui nh ri, nhng khi chuyn sang thi, x, v, th
thi gian c thay i: hay c khi thit nh nhng trng
hp ngoi l nhng li khng c vic g khc l xy ra: iu
ny chnh trong lut vn cho ta thy r rng. Bi th, v
sau c ngi cho rng nhng qui nh trng yu nht phn
ln u c ch nh ty theo tng trng hp. Hy ly
mt th d gii Tam Y chng hn. Tc, theo lut, mi T
Khu phi c ba tm o Thng, Trung, H, y l mt
iu khon nghim trng nht trong Lut. Nhng, c theo
lut vn th ngy xa Pht t thnh Ph-X-Li i n Bat-
Da-La-Thp na ng gp tit tri gi but, ngh li mt
m v lc phi mc n ba tm o mi m, do kinh
nghim y m ch nh Tam Y vy.5 Nhng nu Pht theo
kinh nghim khu vc Ca-Thp-Di-La m t ra gii y
th hn phi bun ci, c th suy ra bit tinh thn ch
4
A ii, p. 148: Cn bn Pht-Gip Ph lc, p, 15.
5
Ng phn Lut quyn 20, t 23b
gii l thch ng vi tng cnh ng vy. Xem ch Tam Y

m i sau cho l cc trng yu ny cn nh th hung chi
l nhng tiu lut khc, c suy ra cng r. Bi vy,
ng v phng din ton th gii lut m nhn xt tinh
thn ca Pht, nu c kh kh chp cht vo lut vn hoc
iu khon mt cch thi qu th s mt hn ci bn ca
Pht. Quan nim ty phng T-Ni, ty thi T-Ni tht
nn phi c m rng. Ngy xa, khi sp nhp dit, c
Pht dn A-Nan.
A-Nan! Sau khi ta nhp dit, Tng Gi c th b
nhng ch hc nh nht (tc Tiu Gii).6
l mt chng minh rt r rng v c th. ng tic
theo truyn thuyt, trong ln kt tp th nht v s s sut
ca Ca-Dip, li di chc c th trn y khng c
noi theo, li em phn tch nhng phm vi tiu gii n ni
v sau Lut b tr nn rt chi ly. Do nu ta mun
kho st bn ca Pht qua Lut b m khng ghi nh
nhng iu trnh by trn y th quyt khng th t c
mc ch.
Th ba, thi ca Pht i vi tn ngng v tp
qun nht ban ca by gi nh th no? V im ny, mt
mt Pht gi mt thi ph bnh nghim tc, mt khc,
nu xt ra khng c hi cho tinh thn v i ca Ngi, hn
na, v nhu cu gio ha, i vi tp qun v tn ngng
ng thi, Pht ch trng tha hip. Cho nn trong cc
gio thuyt thng c ch khng nht tr, tc l ci g
6 Trng
-Hm, quyn 4, Du hnh Kinh, trang 780; D. 16 Mahparini
bbanasutta 11. P. 154.
khng c hi cho ch ngha ca Pht th c thu dng, nu

tri li, th tuy cng mt s kin nhng Pht li gi thi
phn i: iu ny tng khng c g l l c, tn ngng
Phm Thin l mt th d. Gio B-La-Mn cho Phm
Thin l v Nhn-Cch-Thn trung tm, lm ch th gii
Sa-B, cho nn khi tip xc vi x hi B-La-Mn c
Pht cng khng b qua tn ngng y. c Pht tha nhn
Phm Thin vi t cch mt ngi tn thn v ty h, khi
l ngi bo chng cho t tng ca Pht, 7 khi th l ngi
thnh Pht thuyt php.8 Nhng khi gp trng hp ngi
no tin Phm Thin l l tng cu knh m khng oi
hoi n gio ngha ca Pht th tt Pht s ph nhn thc
tnh tn ti ca Phm Thin v cho tn ngng y l v cn
c.
Nh trong trng A-Hm, Tam kinh (Tevijja Sutta),9
Pht c hi mt ngi B-La-Mn tin tng Phm Thin
rng: c ai tng thy Phm Thin tn mt cha? ch
l khng tng cng nh ngi n b thng mt ngi
trong mng vy. Do ta thy i vi tn ngng ng
thi tuy Pht c lu tm n nhng khng phi l bn
ca Pht, bi vy, nu ch bit qua cc k lc v s ty h
hay khuyn thnh ca Phm Thin m cho rng i vi
Phm Thin Pht cng biu th kinh th tht tri vi bn
ca Pht. Li trong cc kinh in, ta thng thy ghi chp
v Ma Vng (Mera papima) cng ging nh trng hp
7
Tp-A-Hm quyn 44, p. 726, SIPP 13-14.
8
M.22 Ariyapariyesana IPP 167-684, Bn hnh tp Kinh, t 8 trang 48b.
9
Quyn 16, Tam Minh Kinh, D, I; Tevijja.
Phm Thin trn y. Pht ni ma l m ch s chng

ngi vic tu o ch khng h hm ng ngha ma qui
nh tp tc ng thi tin tng. V im ny, trc kia
Windisch v Warren ni r.10 Nu khng i su m ch
tm hiu trn b mt cc kinh vn th o cng, nh
Fausboll ni, ch l nhn ngi trong o tng11. Ngoi
ra, cn nhiu th d nhng khng th k ht. Ch xem qua
my chng minh trn y cng bit rng nu mun thy
r chn ca Pht ngi ta khng th cu chp vo s biu
din ca kinh in c.
Th t, by gi li kho st n mi lin lc gia s
t gic v gic tha ca c Pht, v y cng c im ta
cn ch . Theo truyn thuyt, sau khi thnh chnh gic,
Pht cn ngi li t duy trong hai mi mt ngy na. Lc
y Pht nhn thy chn l Ngi va ng c qu su xa,
s ngi i khng th hiu c, nn, trong mt lc,
c quyt tm khng thuyt php sinh.12 Ngy nay nu ta
cho quyt tm nht thi l s thc tm l ca Pht lc
by gi th truyn thuyt Phm Thin thnh Pht truyn
gio cng c th c tha nhn. Tm li, ngi ta mun
bit l ci ng c ca Pht nh th no m sau Pht
i quyt tm i truyn o. y tuy l mt s tht hin
nhin, nhng, gia khong t t gic chuyn sang gic tha,
v phng din thuyt gio, ta khng th khng thm st
10
Windisch, Mara und Buddha, s 102; Warren; Buddism in Translation, p.
63.
11
S.B.E.X Introduction to Suttampata, p. XIV.
12
Tp-A-Hm 44, Cc bn p. 726. SiPP 13a-14.
k im . Bo rng v gio php qu su xa, ngi i

khng th lnh hi m quyt tm khng truyn o, ri sau
li b nh y m i thuyt php sinh: nu tr li
nhng im c trnh by trn kia th y cng l s
n o v i c trc khi bt u chuyn php lun
vy.
C theo nhng l do ni trn, khi kho st v
mi quan h gia kinh in v bn ca Pht, nu c chp
tt c kinh in u phn nh trung thc bn ca Pht th
tht l phng php gii thch khng ng n. Ni mt
cch khi qut, cc nh Tiu Tha cho tt c kinh in u
l bn ca Pht, tnh c chp y khng th ph ni, bi
vy m cc nh i Tha mnh danh h l Tiu Tha.
Nhng cng c mt s c u c ph bnh th cho nhng
li Pht ni gm hai phng din l Chn (paramattha)
v Tc (vohara) m hin tr nht l Thuyt-Nht-Thit-
Hu B thuc Thng-Ta-B. B ny tha nhn trong cc
kinh in, c kinh, bt liu ngha (tc ngha l cha
c hon ton),13 m ch trng khi gii thch kinh in
cn phi vt ln trn cc cu vn. Lun i T-B-Sa
chm bim nhng ngi c chp kinh vn mt cch thi
qu nh sau14: C v tr vn Sa-Mn c bm st ly vn
t, h ri kinh in ra l khng dm ni g c. T tinh
thn m i su mi vo na l i Tha Gio. V li,
u mi ca cuc vn ng i Tha chnh cng l mun
tr v vi chn tinh thn ca Pht, m, nu mun th,
13
D-B-Tn-Lun Lun.
14
B-Sa, quyn 50, p, 211b.
khng th khng tm trong cc kinh vn: l im chng

ta cn ghi nh. Nhn xt theo im ny, chng ta, mc du
khng nh cc nh i tha i sau cho rng ngoi cc
kinh in A-Hm, c Pht cng cn trc tip ni cc kinh
in i Tha, nhng v mun tm cu chn ca Pht nn
ch trng i khi cng dng tinh thn i Tha m nhn
qua A-Hm B v Lut B. V li, nhng kinh in c
lu truyn n nay, phn ln c hnh phm ha v A-
T-t-Ma-Ha, tc c bin tp sau thi k Tiu-
Tha-Ha, nu mun tm c tinh thn nguyn thy th
ch trng trn li cng cn thit hn. Do , trn lnh vc
hc vn, ta nn thn trng, khng th khinh thng cc loi
kinh vn. Bi l, nu khng cng mt lc tm ti ngha
tim n ng sau tt c cc li kinh qun trit ton th t
tng th chung cng khng thy r c ci chn tng
ca Pht: l iu ta khng th qun.
Tm li, theo ch ti thy th trong bn thn lp
trng ca Pht gm hai yu t Tiu Tha v i Tha,
ng thi, chng phi Tiu Tha, m cng chng phi i
Tha. Nhng kinh in Nguyn thy, khi c bin tp
lu truyn, phn ln mang sc thi Tiu Tha, nhng,
khi c chnh l th ng nh lp trng m ti nhn
nh trn. y, ti s cn c theo lp trng y m
kho st trong gio l i Tha v Tiu Tha c c
s gii thch t do: l thin ca ti trong cun sch
nh ny.
Chng th hai:
PHT GIO VI THI TH
1- MT QUAN NIM KHI QUT V
THI TH
Khi ni n thi i c Pht ng nhin l ch thi
k khong th k th nm, th su, trc Ty lch; thi
k ny, n , v mi phng din, nht l v phng
din lch s, l mt thi i m bt lun kho st v s pht
trin dn tc, quan h chnh tr hay hc thut nht ban, u
c s bin chuyn rt ln. Gi mun bit qua nhng tro
lu thi k ny trc ht phi ni r ci xu th ca nn
vn ha nht ban .
Hy bt u kho st t v i vn ha. n thi k
ny, khu vc vn minh ca n i khi cng khng
khc g vi thi k trc , l t Dacca tr ln pha bc
i lc, tc a phng tam gic bc b, ch cha lan
trn xung bn o. M cuc vn ng trong thi k ny
a vn ha xung khu vc bn o vn cha thy c
tin hnh mt cch r rt, bi vy, nu nhn xt mt cch
i th, ta c th bo thi k ny cng khng khc g vi
cui thi k trc c. Tuy nhin, c iu l l trung-
tm-im vn minh th khng ging vi thi k trc. Cch
mt vi trm nm trc, cn c a vn minh l cc khu

vc thng lu sng Hng, nh Kuruksetna (Cu L),
Pancla (B-Ca-La), Matsya (Ma-d), v Suracena (T-
noa-sc-na) v.v l cc quc gia v chng tc c th lc
v u ly khu vc ny lm trung tm vn ha v chnh tr
ca h. Ngi B-La-Mn gi a phng y l Trung
quc (Medhyadesa) v xy dng mt c s vng chc ti
y. Nhng cc quc gia (tc chng tc) pha Nam v
pha ng l Kosala (Cu-Tt-La), Kase (Ca-thi), Videba
(Vi--ba) v.v tuy c tip xc vi vn minh Trung Quc,
song vn cha pht huy c c sc ca n(1). Li nh
Magadha (Ma-Ha-) th t A-Tht-B-Ph- cho n
Kin--La v.v u b coi l khng c vn ha.15 C
theo php in B-La-Mn th nhng chng tc b coi l
h ng, bn d man,16 khng c mt cht th lc no. Nay
thi th bng i thay, khng nhng ch khu vc Trung
Quc, d nhin m tt c cc a phng c u bt u suy
i. Nhng chng tc mn bin thy ng nam trc kia
b vn minh B-La-Mn coi l mi r, nay bng nhin bc
pht v v bt c lnh vc no, u chim a v v th lc
trung tm: y tht l mt hin tng chuyn bin thi i
rt ng ch . V cc dn tc ny c ln tnh nguyn
tham chin (nh cuc i chin c miu t trong i-T-
S-Thi chng hn) Trung Quc; khi tr v x s, h bt
u ngh k ng dng nn vn minh h hp th lm
cho nc giu dn mnh.
15
n--Trit-Hc-Tn-Gio-S, trang 248, 147, 418.
16
n--Trit-Hc-Tn-Gio-S, trang 248, 147, 418.
C th, th lc ca h mi ngy mt tng m to nn

mt xu th vn minh Nam Tin, tc cc nc bin thy
cng ln lt khai pht, ri ci xu th nht ban y,
lm cho s bin ng v i k trn bc pht. Vo thi gian
ny, cc nc k cn (ni cch nghim khc, l cc chng
tc c lp) c ni tip nhau m qut khi. Theo cc kinh
in Pht gio, n thi i Pht, i c c mi su nc
ln17 v mi nc u c c sc v th lc ca mt quc
gia mi vng dy. Tu trung, thnh X-V (Savatthi) thuc
Cu-Tt-La, thnh Vng-X (Rajagaha) thuc Ma-Ha-,
thnh Kiu-Thng-Di (Kosambi) thuc Vam-Di (Vamsa)
v Ph-X-Li (Vasali) thuc Bt-K. v.v u l nhng
th mi rt ni ting lc by gi, v l trung-tm-im
ca tt c cc cuc vn ng vn ha chu bi l, cc quc
gia mi ny v mt biu din, mc d nh hng vn ha
B-La-Mn, nhng nn tng khng su xa nh cc a
phng Trung Quc; 18 v li, v nhn chng tuy c ging
ngi Aryan nhng khng phi t Trung Quc di c n,
m huyt thng ca h cng pha trn nhiu c khng
phi l thun chng na.19 V mc du chu nh hng ca
vn minh Trung Quc nhng chnh n li hp vi s hnh
thnh ca mt nn vn minh c th. y, c iu ta nn
ch l s bt khi ca Ma-Ha-, Ma-Ha- l ni theo
php in Bandhayana dharma sutra, hu nh thuc ging
17
Pht thuyt Nhn Tin Kinh (Trng 10, 53a) A.I.P. 213; idid VI, p. 525
Rhys Davids; Buddhist India, p. 23-24.
18
Oldenberg; Buddha (7 teand) s72-73.
19
D. Fick Glicdermg in nomdosteshem Inten Pu buddhans Peit 6s.
hn huyt (sang Ml) Ph-X v Th-, l mt quc gia

m trc Pht mt thi k, tc vo khong 600 nm trc
Ty lch; khng ng c ch n. K t khi Sisunaga
sisunaga (h-tu-na-gi) dng nn mt vng quc th bng
tr nn giu mnh. n thi i Pht th ngoi Cu-Tt-La
ra, khng mt nc no c th ch li c s cng thnh
ca Ma-Ha-. V a gii th pha Nam gip ni Tn--
da, pha Bc gip sng Hng, ng gip tip vi sng
Thim Ba, v pha Ty chy sut n sng Sa-na (Sona).
t rng, th li mnh nn Ma-Ha- lc xng b
ti n .20 v pht huy mt nn vn minh c hu
thch ng vi ci quc th . Theo truyn thuyt; vo thi
vua Tn-T-Sa-La, Ma-Ha- t ra nin lch ring, c
xem th th r.21 Cn i vi t tng mi cng c
nhng n lc pht huy c sc ca n, t phi Lc-S ni
ting n cc cuc vn ng t tng mi chng li B-La-
Mn u ly lm trung tm pht trin. C th l lc
u Pht gio cng hng khi t . Xem th th i biu
cho cc nc mi vng dy l Ma-Ha- m nn vn minh
mi ca Ma-Ha- cng l i biu cho cc nn vn minh
mi lc by gi: y khng phi l nhn nh qu ng.
Duy thi i Pht, Ma-Ha- cng tranh hng vi
Cu-Tt-La v khi Pht lung tui th dn dn p o
c Cu-Tt-La l m mn cho s thng nht ton n
sau khng qu hai trm nm. Xem th th thy nn
20
Rys Davids; Buddhist India. P4; p24.
21
Ng Phn Lut 18 (trang 12b), ni: Lc y vua Bnh Sa t ra nm nm
li c mt nm nhun v tt c ngoi o v B-La-Mn u ni theo
vn minh mi ny t ra cng chi phi n trong my

th k. Pht gio tht do nn vn minh ny m pht khi
v tr thnh tinh thn ch o ca n, nu ni theo mt
ngha no , trn quan h, cng c th cho l sn phm
ca vn minh Ma-Ha-.
Tm li, nu ni mt cch ton th, th a phng
vn minh thi i Pht tuy cng hn nh nhng khu
vc bc b bn o, nhng trong , nhng a phng
c coi l trung tm th t Ty n ng, t Bc n
Nam, ngha l, t cc th c n cc lng mc. Cn ni
n Trung Quc thi i Pht ch yu ch l cc a
phng mi vng dy ny, tc t Cu-Tt-La pha Bc
n Ma-Ha- pha Nam; t Vam-Di (th l Kiu-
Thng-Di) pha ng n ng Gi (Amga, th l
Thim Ba) pha Ty.
V tinh thn vn minh ch o thi k trc l B-La-
Mn, k ny chuyn ly quc Vng lm trung tm, do
St--L nm gi, trong s pht trin ca cc th v
nhng quan h kinh t, cho nn, kt qu cc nh thc
nghim mnh danh l trng gi, c s, dn dn pht
huy thc lc ca h: l c sc khc hn vi thi k
trc, v chnh t pht sinh ra c quyn giai cp
vy. Li theo th t bn giai cp ca B-La-Mn Gio th
ng u l B-La-Mn, ri n St--L, Ph-X v Th
, nhng theo s liu (Ba-li) Pht gio th thun t li
bt u t St--L, B-La-Mn, Ph-X v Th , iu
ny khng ch c Pht xut thn t giai cp St--L m
cn cho thy ngi v trc sau cng ty thuc vo th lc
thc t lc na. Bi th, nu so snh im tng trng

cho vn minh ca hai thi k nh th no, th ta c th ni
thi k trc l hnh thc, thi k ny l tht cht, thi k
trc l tnh, thi k ny l ng; phng php t tng
ca thi k trc bt lun din t iu g, u c tnh cch
thi ca, hnh-nhi-thng, cn thi k ny, c th ni, li l
thc chng, hnh-nhi-h: l im khc bit gia hai thi
k. L do ti sao nn vn minh ca thi k ny, so vi cc
thi k trc, li rt bnh d, v gn vi dn chng chnh l
im . Nu cho vn minh thi k trc l vn minh
B-La-Mn th vn minh thi k ny c th bo l vn
minh St--L. Lch s Nht bn cng c th l mt th d
chng minh, tc nn vn minh thi k trc l vn minh
Cng Khanh, ly Kinh lm trung tm, cn vn minh
thi k ny l vn minh Lim Thng Giang H, ly v s,
th dn lm trung tm. Li na, v phng din trang
nghim, vn nh thi thi k ny tuy khng snh c vi
thi k trc; nhng v phng din bnh d, gn gi vi
dn chng, v kh tng hot bt th thi k ny hn hn
thi k trc.
Nhn vo c sc ca nn vn minh ng thi ngi
ta cng c th thy c l do hng khi v s mnh ca
Pht Gio. Tc l, th nht, c Pht xut thn t ging
St--L thun ty ch khng phi l B-La-Mn. Th
hai, Pht sinh thnh Ca-T-La-V, mt th bin
thy, chch v pha ng hn Cu-Tt-La. Th ba, v
mun chn mt quc gia mi ln lm cn c a tu hnh
nn Pht c bit ch n khu vc Ma-Ha-.
Th t, ly Ma-Ha- lm trung tm ging cao

ngn c truyn o ti cc quc gia mi vng dy. Th
nm, ly vic phn li ch ngha B-La-Mn lm tiu bng
v cu lc ngn nga mi t cc oan. Th su, nhng
ngi tin Pht u thuc ging St--L v phn ln l
nhng trng gi, c s c thc lc trong x hi thi by
gi. Nu li i chiu nhng c trng trn y vi tnh
hnh ng thi th ta thy s hng khi ca Pht phn
nhiu do tnh hnh tch cc hoc tiu cc ca thi by gi
thc y. Nh vy gia s hng khi ca Pht gio v tnh
th ng thi c mt s quan h rt mt thit v y l
vn m, sau ny, cn c khi su thm, cho nn,
y chng ta phi d liu trc.
2- T TNG GII NG THI

Tr ln ti mi trnh by v xu th vn minh biu din
bn ngoi, cn xu th ni ti ca n, tc tinh thn gii
ng thi cng c nhiu im cn c lun cu n. o
B-La-Mn t xa tuy vn c mun duy tr th lc ca
mnh, nhng t lu, khng cn sc na. Nhn , cc
hc phi sng bi nhng ch ngha bt ng thng cng
kch, khch bc ln nhau n ni khin cho lng ngi ly
tn, cm thy mt ch quy hng: chnh l tnh hnh i
cng ca t tng gii thi by gi. cho tin li,
chng ta hy chia nhng khuynh hng t tng ch yu
ca thi i ny, khong mt vi trm nm, lm bn tro
lu ln kho st22 nh sau:
22
Tham chiu n Trit Hc Tn Gio S, thin V chng I.
Th nht, tro lu B-La-Mn Gio chnh thng: ch

trng duy tr ba ging mi c xa l ch ngha Thin Khi
Ph-, ch ngha B-La-Mn ch tn ch thng v ch
ngha t thn Vn nng.
Th hai, tro lu tn ngng tp tc: khng chp cht
vo hnh thc ca tro lu trn m sng bi nhiu loi
nhn-cch-thn, trong ly ba thn Phm Thin (Brhma),
T-Nu-Noa (Visnu), v Thp B (Sva) lm trung tm vn
ng ri nghim nhin tr thnh mt tro lu Thn
Gio: chnh l t tng trung tm trong i-T-S-Thi
(Mahbharata) v c th cho l cuc vn ng thng tc
ca B-La-Mn.
Th ba, tro lu trit hc: Ly Phm-Th v o-
Ngha-Th lm ch yu, nht l khuynh hng t tng
pht t trong o-Ngha-Th c th lm l tng trin khai
v mi phng din. T S-Lun, Du-Gi n phn ln su
phi trit hc t ra cng manh nha t thi i ny.
Th t, tro lu phn Ph-: ba tro lu k trn
theo mt ngha no , khng nhiu th t, vn c quan h
vi Ph-, n tro lu th t ny th hon ton ph nhn
uy quyn ca Ph- m ng trn lp trng t do c
lp nghin cu, nh phi Lc-S chng hn. Pht gio
cng c th c lit vo tro lu ny. Tm li, nhng tro
lu trn y, d l tha hip hay chng i, hnh thi tuy c
khc nhau nhng mc ch u mun mang li s quy
hng cho lng ngi vn hoang mang t lu: l thi
i ca cc hc phi ua nhau pht khi, tc vo khong t
su n bn trm nm trc ty lch. Chnh Pht gio cng
hnh thnh vo thi gian ny. Tuy nhin, y ch l s quan

st khi qut thi. Nu ng trn lp trng ton th Trit
Hc Tn Gio S n phn bit cc b loi m ch
da vo s liu Pht Gio khng thi th cha chng
minh.23 Bi th, mt mt tuy vn theo cch phn loi trn
y, nhng khng nn c chp thi qu, mt khc, ch yu
theo s liu Pht gio quan st trng hung ca t tng
gii ng thi tm hiu r ci ngun gc v a v ca
t tng Pht Gio.
A- B-LA-MN-GIO
Th lc ca B-La-Mn-Gio vo thi y tuy suy
gim, nhng vn cn lan trn khp ni, v v hnh thc vn
cn uy quyn ng k, iu ny c xem nhng s tch trong
A-Hm, bn Hn dch, kinh 10, phm Phm Ch cng
r. V B-La-Mn-Gio vn l tn gio ca quc dn, c
nn tng rt su v quan h. t ra n cng kt hp vi mi
nghi thc m nh hng rt nhiu n i sng hng
ngy. Song mun bit ci tnh trng ca B-La-Mn-Gio
lc y ra sao th trc ht phi kho st n qua cc kinh
in Pht gio.
23
Tham chiu Trung-A-Hm t kinh 38 n kinh 42
V a v ca A-Tht-B- tuy khng c r lm,24

nhng v ba kinh Ph- nh L-Cu, Gi-Nhu v Sa-Ma
th d nhin c thng hp lm mt. Khng nhng th
ci gi l Tam Minh (trividya tuijja) cng vin thc ri
v cc chi Ph- (Vadanga) cng u c thnh lp
cng vi vic ly S-truyn (Itihrsa; Mahbharata) t vo
hng th nm. Trong cc kinh in, cc nh bc hc B-La-
Mn thng c gi l ngi thng ba Ph-, thng t-
vng-hc (nighandu), thng-ng-nguyn-hc (sokkharapp-
abhedama), thng nm s truyn (itihasa), thng vn php
hc (veyyakarana), thng th hc (chayata) v thng i
nhn tng (mahparislakkha).
Tc cc o-Ngha-Th c k sau ba Ph-, t
A-Tht-B-ng-K-La (Atharvangirasa) vo hng th t,
S truyn vo hng th nm;25 c khi li ly mt phn chi
ca ngn ng hc ca Ph- thay cho A-Tht-B th t.
S hc tp tt c nhng b mn ny thng c coi l t
cch tiu chun ca B-La-Mn chnh thng. Ngoi ra,
cng c nhiu tn phi hc tp v truyn tr cc b mn
ny, chng hn nh trong Trng-A-Hm, Tam Minh kinh
24
Thng thng A-Hm Hn dch cho l bn kinh gm c A-Tht-B, nhng
A-Hm Ba-li th thng ch ni c ba Ph- (tayo ved) ch khng phi
bn Ph (catars ved). Theo A-Hm Ba-li th tn A-Tht B l Atthabana;
trong dtak vol, VI, p. 490 v Suttanipta th ch c atthab ana c dng
gi cc ch thut v sch thuc m thi. Mi n Milinda Panha th A-Tht-
B c k l mt trong Ph-, nhng, theo Treneknersed p.178 th iu
cng khng c s tht chng minh. Tm li, im ny rt nn ch nu
mun nghin cu v th t thnh lp kinh in Ba-Li v Hn dch ca Pht
gio.
25
n--Trit-Hc-Tn-Gio-S p, 23
16 (D.B.Jev-jja) c ni n T-T-Tng (Addharniya SKt

Adbvarya) l ngi B-La-Mn thuc phi Da-Nhu
(Tanthnieya), B-La-Mn thuc phi Tha-Ma (handagya)
(Chandoka Drahmana) v Ca-Vnh-Tng (Chandava KSt
Vdgate) v.v c xem th th r.26 Xem th th thy
trong nhng sch vn hc (Vedasamhita) ca B-La-Mn
thi by gi khng c Lun, tc l nhng sch (Sustras)
ca h hon thnh l nhng sch ting Phm
(Brahmanas) v nhng sch chi phn Ph- (Vedamga).
Bi th, ng v phng din vn-hc-s m ni th thi
i Pht chnh cng tng ng vi thi i kinh in
ny. Cn c vo nhng s thc trn m suy lun cng c
th tin c. Theo th nhng nghi thc t t ca B-La-
Mn gio lc y vn cn thnh hnh, nghi thc ln th nh
M T (Asvama-dha, Pli: Assamedha), nhng nghi thc
nh th nh cc l t la (Agnihatra) thy ri rc khp ni
trong cc kinh vn. Nhng ngi B-La-Mn thi by gi
nghe ting Pht cng cho Pht l ngi tinh thng cc nghi
thc t l, bi th, trong Trng-Hm, Cu-La-n-u
kinh th 15 (D4. Kutadanta Sutta) c chp truyn mt
ngi B-La-Mn em ba php t v mi su dng
t ra hi Pht, nh vy B-La-Mn thi vn ly nghi
thc t l lm vn nghin cu ch yu, v Pht tt cng
phi thng tho cc nghi thc y nn mi c hi n;
iu ny c xem trong Cu-La-u-n kinh s r.
26
V T T Quan v cc chi phi Ph-, Xem n--Trit-Hc-Tn-Gio-
S, thin th nht, chng I, thin hai chng I, thin bn chng iii, tit hai.
V tn sng nhng nghi thc t l nn tt c cc thn

c t bi cng vn nhiu nh trc, nh cc danh xng
A-K-Ni (thn la), T-Ma (thn ru), T-Li-Da (thn
mt tri) v.v lc vn cn y nguyn. Duy c iu l,
theo s liu Pht gio, thi by gi ly B-La-Mn lm
trung tm v v nhn-cch-thn c h knh trng v tn
ln hng u l Phm Thin (Brahma). Li c -Thch-
Thin (Sakka devanam indo) lm ch ba mi ba tng tri,
T-Thin-Vng gi gn bn phng (Lokapala) v.v
trong cng c v nhn-cch-thn mi c dng nn l
nh vy, trong tn ngng thn tht s c s bin i
ln. Trong cc thn Phm Thin c ngi ta tn trng
nht, c coi l ng sng to th gii, v trong mi s
sng to, c bit ging B-La-Mn c sinh ra t ming
Phm Thin, v sau khi cht, c sinh v ci Phm Thin
v.v i vi Pht, ngi B-La-Mn trc sau vn bo
l l tng ti cao ca h,
Ta l Phm Thin, l i Phm Thin, l k thng,
khng l k bi, l ton tr, l ngi qun l, l t ti, l k
to tc, l k k hoch, l ti thng, l ngi phn phi, l
ng Thnh cha ca qu kh, v lai tt c chng sinh u do
ta to tc.
l quan nim v v nhn-cch-thn Phm Thin
ca ng thi. on vn trn thy trong Trng A-Hm,
kinh Phm ng 14 (D1 Brahmjasutta) v nhiu kinh
khc cng ng nht. Nh ni trn, khi Pht i p
vi ngi B-La-Mn, Ngi khng th gt hn tn ngng
ca h ra mt bn; v li, ng trn lp trng thn thoi
m ni th Phm Thin cng lun lun c biu din trong

Pht gio, l do chnh l . Hn na, theo s suy nh
ca ti, tn ngng Vn Th, Quan m ca i Tha Pht
gio sau ny phn ln cng do thn thoi Phm Thin m
ra, v sau ng vai tr rt trng yu trong Pht Gio v
mi phng din. Do khi ni n Phm Thin l v
nhn-cch-thn trung tm thi i Pht hm ng mt
ngha rt trng yu trong b mt nghin cu Pht Gio s
n . V tham kho cc kinh in B-La-Mn i
chiu, kho st th s hng thnh ca Phm Thin v cc
thn th h thy c ghi chp trong cc php in v thi
k u ca i-T-S-Thi, khng bao lu, Phm Thin
nhng ch (thc lc) cho T-Nu-Noa Thin v Hn-B,
song, tn ngng ny thi i Pht ch tn ti trong mt
thi k ngn m thi ( thi i Pht, thn T-Nu-Noa v
Hn-B Thin, tc T Ti Thin (Isana) tuy dn hng
thnh, nhng chung cc khng mnh snh vi Phm
Thin.27
V nhng cch hnh trnh ca B-La-Mn c biu
din trong cc kinh in Pht gio cng tng ng vi
quan nim v thn k trn, v c nhiu ci rt ph hp vi
quy nh trong Php kinh hay i-T-S-Thi. Chng hn
trong Trung-A-Hm, kinh Anh-V 38 (M. 99 Subha sutta)
c thut li cch hnh tr l tng ca mt Phm Ch nh:
chn tht (Sac-c), kh hnh (takas), phm hnh
(brhmacariya), c tng (ajjha) v ly dc (Caga) v.v28
27
S-Lun A p, 219. Tng-Nht 43, cc bn p. 454
28
M. 11 199; Trung 38, Cc bn, p. 181
Nhng c mc ny tuy c thy trong o-Ngha-Th29

nhng chnh l tng ng vi nhng c mc tu dng
v thi k tu hnh ca phm Ch c quy nh trong
Php-Kinh. Li nh trong cc kinh Pht c chp mt phi
B-La-Mn v mun c trong sch nn tm ra lun v
cho l mt thi quen thing ling th chnh cng li
tng ng vi mt quy lut thng c thng trong
i-T-S-Thi. Ngoi ra, phm nhng tp tc c ghi
chp trong cc kinh in ca Pht gio cng c rt nhiu
im tng hp vi nhng tp tc c chp trong i-T-
S-Thi.
Chng hn nh khi mt trng gi thnh X-V
cht, v khng c con nn ti sn b quan li trng thu, cu
chuyn ny tuy c chp trong kinh Pht nhng cng c
th cho l bng chng lut l ng thi do php in
B-La-Mn quy nh. Cng nh sau ny c Pht c ni
n chnh-o-lun, nhn ni n mi c ca nh vua
phi gi m bn v mi c ca T-Khu th cng li
tng hp vi nhng ngha v ca quc vng c quy
nh trong i-T-S-Thi v T-Tu-M (Bisme). Do ,
nu ta mun bit r s quan h gia B-La-Mn-Gio v
Pht Gio th ng nhin cn phi tham kho v i chiu
vi php in v i-T-S-Thi.
Tm li, vo thi i Pht, ng v phng din hnh
thc m ni, B-La-Mn-Gio hon ton nh n,
hoc, nu khng th th, nh ni trn, hnh thc d cn
nhng tinh thn mt, khng cn sc lnh o lng
29
n--Trit-Hc-Tn-Gio-S
ngi trong thi i mi t n im mong mun:

chnh l thi i m cc tn phi ua nhau ni dy. Cng
ng vo lc ny, c Pht, ngoi trng hp Phm Thin
ra, nh s ni sau, nghin cu v mi phng din v
a ra mt phng sch kt hp B-La-Mn-Gio ng
thi pht ng mt phong tro thng tc cho thch hp
vi lng ngi trong thi i mi. Nhng, ng thi, nh
trn va ni, thi i ny cng l thi i ca cc tn phi
n mc ln v nh vy theo mt ngha no , cng
c th cho y l thi i thai nghn ca B-La-Mn-Gio
vy.
B- CC ON SA MN
B-La-Mn-Gio c mt ht sc sng, m lc
c mt ch ngha c bit y sinh kh hot bt, lan trn
mi ni: l t chc gio on. Theo thng l gio on
ny c gi l Sa-Mn (Samana_cn tc). V phn bit
vi ngi B-La-Mn thng h c gi l Sa-Mn B-
La-Mn, danh xng chung cho cc nh t tng (cc nh
tn gio) ng thi. V im ny, khi Pht cp n
kin ca cc phi ng thi, thng ni Hoc Sa-Mn
hay B-La-Mn. Mi n thi i Chin-n-Ht-a
(Chandragupta), mt ngi Hy-Lp tr ng ti n-, tn
l Mch-Ca-T c-Lc-T (Megasthenes) cng bo rng
cc nh hc gi n c hai loi Sa-Mn v B-La-Mn.
Ngy nay, c xem cc k lc cn truyn li th r. Nu
cn c theo lch s th danh mc v ch Sa-Mn l do
li sinh hot tun th v ngi tu hnh trn i (Nasthika)
trong k th ba, th t ca B-La-Mn m ra.
Nhng n thi i Pht th n khc hn vi ch

B-La-Mn ph thng, n khng cn b g b bi
nhng gio iu hay quy nh truyn thng B-La-Mn m
c t do xut gia, t do tn th ch ngha theo mun.
Chnh t ny sinh ra nhiu th Sa-Mn-on khc
vi thng thng. Nh khng kh phn khi lc y, nhng
ngi bt mn vi truyn thng bnh phm ca B-La-
Mn-Gio hoc vi ch trng ca mt phi no i
theo hng Sa-Mn-on, v nhng ngi c th t
cch nht i biu cho tinh thn gii lc by gi chnh l
hng ngi ny: y khng phi li ni qu ng. V li,
nh ni trn, cuc vn ng y ly min ph cn Ma-
Ha- lm trung tm, nhng nc mi vng dy l v i
hot ng v l bi cnh to nn xu th ca h. Chng hn
nh hai nh o s u tin m c Pht n hi o l A-
La-La-Gi-La-Ma (Alala kalama) v Ut-Na-Ca-La-Ma-T
(Uddakarama sutta) u l nhng th lnh ca cc on Sa-
Mn ly cc min ph cn Ma-Ha- hay Ph-X-Li lm
cn c a. Li nh on Sa-Mn Iatilika u tin quy Pht
(tc ba anh em Ca-Dip) cng Ma-Ha-. Ri n ngi
Phm Ch Ni-Cu-L- (Nigrardha) bin lun vi Pht
c ghi trong Trng-Hm, Tn--Na 8 (D2,
udumbariha) hu nh cng gn thnh Vng-X. Nht l
phi Lc-S sau tuy c i khp cc quc gia mi vng ln
nhng thnh Vng-X ca Ma-Ha- vn l ni trung
tm ca h. Cn c vo nhng chng minh trn y, ta c
th tin l s thc. Ngoi ra, cn c theo Ng-Phn-
Lun30 chp l ngi em ca vua Tn-T-Sa-La l Ca-Lu

tng mi chn mi su th ngoi o thit mt ba i
trai, con s ny d nhin l khng c xc thc, nhng n
cng cho ta thy a phng ny thi by gi c rt nhiu
on Sa-Mn. Li na, lc u khi Pht xut gia, Ngi
khng i n cn c a ca B-La-Mn l Cu-L (Kuru)
m li nhm ti Ph-X-Li v Vng-X-Thnh lm ni
tin tu. Nay nu chng ta tm hiu nguyn nhn ti sao th
ta s thy khu vc ny l qu hng ca cc nh t tng
mi. c Pht tuy bt mn vi cc o s m Ngi n hi
o ri tc n lc m t c tr V s t ng,
nhng khng trc tip th gin tip, cng chu nh
hng ca cc nh t tng mi y: y l mt s tht
khng th h nghi g na.
V li, theo truyn thuyt, nh ni trn, sau khi
thnh o, trong mt lc Pht quyt nh khng thuyt
php sinh, nhng ri li i nh m bt u chuyn
php lun, l v c Phm Thin ni v tnh trng hn lon
trong t-tng-gii Ma-Ha- thnh cu Pht ra tay
cu vt,31 y vn Phm Thin hy gt qua mt bn,
khng bn n, nu gii thch theo tinh thn ca truyn
thuyt th, v mt ng c no , Pht mun im lng
m khng th im lng c, ngha l khng n ngi nhn
cc nh t tng mi xung quanh Ma-Ha- gy nguy hi
cho th o nhn tm. Tc mt mt Pht li dng xu th
tng ng ca h, mt khc dt dn h tr v con ng
30
Ng-Phn-Lut quyn 15, p, 95a.
31
Ng-Phn-Lut quyn 15, p, 95a.
chnh ng, v coi y l mt nhim v thit yu. Mun

hiu Pht Gio mt cch xc thc, ta khng th b qua
im ny.
Cc on Sa-Mn ly cc quc gia mi ng b lm
trung tm k tip nhau mc ln v tip xc c vi t tng
t do c B-La-Mn ty b, bi th c cc gio on
m tn ngng khng ging nhau. chnh l thi k m
ngi ta gi l thi k manh nha ca cc hc phi vy. M
c trng th nht l mi gio on tn th mt ch ngha
hay mt tn ngng khc nhau, v thy t ca gio on
hay nhn cch c nhn ca v lnh t u c nh hng n
sc thi ca gio on, v ch ngha ca h cng xa vi B-
La-Mn-Gio bao nhiu th ngha thy t v lnh t li
cng tr nn trng yu by nhiu. B-La-Mn-Gio ch l
tn gio truyn thng ca quc dn, n khng c mt
ngha c bit no v v gio ch hay ngi truyn tr c,
tri li, v cc on Sa-Mn th do thc ca c nhn m
c nn phi da vo mt ch ngha hay nhn cch ca v
thy t tn ti. Lc y, t phi Lc-S tr xung, phn
ln u dng nhiu danh t c hu t tn cho gio on
ca mnh: y l im ta cn c bit ch .
Tm li, lc giao thi, nn vn minh c ang bin i,
tn gio truyn thng B-La-Mn-Gio c tnh cch ch
ngha quan liu khng cn p ng c yu cu t-tng
t gic mi ca qun chng, do m vo thi i ny,
c nhiu gio on pht khi. Trong phong tro y thng
c nhng xu th cc oan nguy him ca cc nh t tng
mi, nhng, xt cho cng th chng qua ch l kt qu ca
lng mong mun c gng vt hn ln trn truyn thng

m thi; l im ta khng th b qua.
C- T TNG O-NGHA-TH
Tr ln mi ch cn c theo s liu ca Pht gio
kho st t-tng-gii ng thi, nhng nh th cha ,
ta phi tin ln bc na m tm hiu ci nguyn lai ca t
tng Pht Gio, tc l, gia t tng o-Ngha-H v t
tng Pht gio c quan h g; y l vn cn phi c
nghin cu n. V trn bnh din trit hc s n , t rt
sm, t tng trit hc o-Ngha-H chim mt v tr
cc trng yu, nn mun bit r a v ca Pht gio nh
th no ta cn phi tm hiu s quan h gia hai h thng t
tng ny.
Trc ht hy ni v bn thn o-Ngha-Th. Ni
mt cch nghim khc th, tuy l iu bt kh t ngh
nhng trn vn hiu, ngi ta khng thy mt vt tch g
cho thy mi quan h gia o-Ngha-Th v Pht Gio
Nguyn Thy. Cho nn trong o-Ngha-Th c xa khng
thy c s ghi chp no dnh dng n Pht gio c, trong
nhng ti liu Pht gio cng cha tng thy ci tn o-
Ngha hay nhc n t tng ca n. Nu lun cu mt
cch su rng th gia thi i o-Ngha-Th v thi i
Pht Gio tuy c s tng lin tng tc, nhng c Pht
c bit n o-Ngha-Th hay khng th cn l mt
nghi vn. y l mt vn khin cho ngi mun nghin
cu ton th t tng s n khng khi bi ri, ng
vc v cc k bn khon. Tuy nhin nu ni mt cch i
th th, Pht gio, v nhiu phng din, c th ni, cng
tng chu nh hng ca o-Ngha-Th, nhng nu bo

n l t tng vin thc ca Pht Gio th khng th c.
Hy ly mt th d; nh thuyt Nghip chng hn. Trong
o-Ngha-Th c xa, thuyt ny l mt gio, khng c
cng khai tha nhn,32 nhng n thi i Pht th n l t
tng c tt c cc phi cng nhn.
Li na, v vt-cht-quan, trong o-Ngha-Th c
ch c thuyt Tam-yu-T,33 nhng thi i Pht th tt c
u tha nhn thuyt T-i v Ng i. Li nh trong
Tp-A-Hm, bn Hn dch, c thuyt Ci ta thy l ht
thy, khng hai, khng khc, khng dit,34 nu nhn bng
Nhn quan o-Ngha-Th th t tng cng cha tng
c gii thiu hay bn n. Khng nhng th, nu li i
su vo phn ni dung ca s t gic ca c Pht v bi
cnh ca gio php (Dhamma) cn bn ca Ngi m kho
st th, nhc bng khng lin tng n nhng t tng
bc hc o-Ngha-Th th quyt khng th thuyt minh
c. Do , ngi ta khng th khng tha nhn rng d
khng trc tip th gin tip, gia t tng o-Ngha-Th
v Pht Gio c mt s quan h mt thit. V, o-Ngha-
Th l mt gio ni b ca nhng ngi B-La-Mn ly
ty b lm trung tm, cn ng b cha chu s cm ha
su xa ca B-La-Mn, khng tip xc nn Pht Gio
khng c quan h trc tip m ch nh hng mt cch
32
n--Trit-Hc-Tn-Gio-S, p. 395; pp. 352-353.
33
n--Trit-Hc-Tn-Gio-S, p, 325. pp, 352-353,
34
Tp-A-Hm, p, 519.
gin tip cng vi khuynh hng t tng nht ban ri

tr thnh bi cnh ca t tng Pht gio.
Th hai, cc hc phi chnh do o-Ngha-Th khch
pht, theo ch ti bit, l ba tro lu S-Lun (Samkhya),
Du Gi (Yoya), v Hu Thn Phi (Phi Ph--a tuy l
chnh h ca o-Ngha-Th, song s thnh lp ca phi
ny hi mun; nn y khng bn n). Tu trung v cc
phi hu thn thi i Pht nh ni trn, ly Phm
Thin lm trung tm, cn danh t T-Thp-Nu v Thp-
B (tc T-Ti-Thin-Isana) th vn cha biu din r rng.
n nh tn ngng Phm Thin th hoc gn nh thn
thoi, hoc cho l ngi sng to v tr, cn v quan h
gia Phm Thin v Pht gio nh th no th trn
trnh by ri. V ci gi l Du-Gi th d nhin l phi Du-
Gi Ba-n-Ta-L (Patnjali), xut hin mun hn c
Pht. Theo ch ti bit th phi ny tng chu nh hng
ca Pht, l ra khng c quan h g vi Pht gio nguyn
thy; song cc phi Thin nh, theo ngha rng, thi i
Pht cng tn ti di nhiu hnh thc v hin nhin l
Pht cng chu nh hng ca h. Chng hn nh T-
Thin-nh, V-Sc-nh u c t trc ch khng
phi i n Pht Gio mi c. Nhng, c theo Pht th yu
t ca Ngi l t A-La-La v Ut--Ca m c, v t ng
ph bin nht c dng trong Pht gio l Tam-Mui
(Samdhi- Tam-Ma-a) th cui thi k o-Ngha mi
c s dng cho mi n Bc-Gi-Phm-Ca
(Bhagavadgita) mi hnh thnh vin thc. Xem th th
Thin nh ca c Pht cng c th c coi nh thuc
vo tro lu Du-Gi theo ngha rng.
Th ba, phi S-Lun l mt vn li cun rt nhiu

hc gi. Trong cun Lc Phi Trit Hc,35 ti bn qua,
y ti s khng i vo chi tit m ch a ra kt lun n
gin thi. Phi S-Lun thi i Pht khng nh phi S-
Lun do Tng-Kh-Da-Tung (Samkya karika) truyn li
ngy nay, nhng khuynh hng t t tng o-Ngha-Th
n S-Lun thay v trng Bn Th-Lun th li trng Hin-
Tng-Lun, khng trng nguyn l ch m trng
nguyn l ch tr, a thi phn tch m kho st tm, vt
v ng dng th h duyn khi quy kt s quan h gia
chng. Hc phong ny l phng php nghin cu rt
mnh v c a chung thi by gi. Phi S-Lun tht
nh hc phong y m thch ng vi o-Ngha-Th,
nhng v phng din khuynh hng c hi khc vi chnh
h nn, kt qu tr thnh c lp; chnh c Pht cng
chu nh hng ca hc phong nht ban y cho nn kt qu
l t tng Pht gio thng c nhiu im tng ng vi
t tng S-Lun: l kin ca ring ti. Nu em so
snh th t pht trin ca t tng th t tng S-Lun
vn i trc Pht gio, cho nn, ngi ta khng th khng
tn ng cch t chc v ch trng ca u-Nho-ng-
B-Nho-Khc(?) trong cun Lehre der upanishaden und die
Anfange des Buddhismus (Gio Ngha o-Ngha-Th vi
ngun gc Pht Gio), v chnh ti cng da vo th t
, ly Pht gio nguyn thy lm bn v, nhn qua S-
Lun ni v "Qu trnh pht Trin ca ch Lun n
35
Su phi Trit hc n-, trang 90-94.
. Bi tham lun ny c ng trong Tp ch trit hc

s 364 v 365.
Tm li, nu theo kinh in Pht Gio m tham kho
v so snh th ta khng thy mt quan h trc tip no gia
t tng h o-Ngha-Th v c Pht, nhng nu kho
st v xu hng i th th, v phng din gin tip, hin
nhin n rt c quan h vi Pht Gio. y cng l mt
trong nhng vn trng yu m sau ny cn phi nghin
cu mt cch tinh tng hn.
Sau ht l ni qua v cc phi Mt-Mi-Sa, Thng
Lun v Ni-D-Da v.v c nhn l thuc h thng t
tng o-Ngha-Th. Cc phi ny u xut hin sau c
Pht v, trn quan h gin tip, tr phi Ni-D-Da cn c
im tho lun ra, tt c cc phi kia, v t tng tin khu
ca chng, khng dnh dp g n Pht gio, bi th ch
cp n mt cch s lc thi.
3- C BIT V CH TRNG CA CC
ON SA MN
Ch trng ca cc tng phi thi i Pht k
trn kia, v B-La-Mn th ti trnh by trong cun n-
-Trit-Hc-Tn-Gio-S, v t tng o-Ngha-Th-H
(v Phm-Th-H) th ti ni trong su phi Trit Hc n-
, y ti tng khng cn phi lp li na. Duy c ch
trng ca cc on Sa-Mn lc by gi th cha c
tho lun n mt cch r rng, bi th y ti s c bit
gii thiu qua. Nh ni trn, v c trong cc chng,
tit sau ny cng s ni r, phm ch trng v thi ca
Pht, v nhiu kha cnh, u c quan h vi cc on Sa-

Mn ny. Nhng nu ni mt cch cht ch th y l mt
vn ln c tnh cch c lp, mun hiu n tn ngun
gc ca n khng phi l mt vic d dng. Nay mun gip
thm cho vic tm hiu Pht gio, ti s ch cn c theo
Pht gio gii thiu v ph bnh mt cch tng qut
thi.
Trc ht hy kho st v lp trng ca vn .
Nhng vn m cc hc phi thi by gi thng lun
cu i khi l ngun gc ca th gii, v ch quy th ca
kip ngi. Chng hn; th gii l hu bin hay v bin,
thnh nhn sau khi cht c hay khng, thn v tm l mt
hay khc v.v l nhng vn m tt c cc phi u
rt a tho lun. Kt lun ca vn l lm th no con
ngi c th thc hin c ci l tng chung cng ca
mnh, tc l tm ra ch quy th ca kip ngi. Xem th th
nhng vn hin ti h nghin cu cng khng khc g
my vi nhng ti c t ra t trong o-Ngha-Th,
nhng c iu sai khc l h nghin cu mt cch t do
ch khng chu s rng buc ca truyn thng, do m
c nhiu xu hng ngy bin v hoi nghi. Trong Trng-
A-Hm, kinh Phm ng (Brahmajalasutta) c ghi li tt
c vn v gii p ca mi hc phi thi by gi, m
theo nhng lun v gii p ni ting nht lc y th
i lc c th chia lm tm mc. l:
1.- Thng Kin Lun (Sassatavada), ch trng th
gii v t ng u thng hng.
2.- Bn Thng Bn V Thng Lun (Ekacca

sassatika), cho rng th gii v tt c hu tnh u mt
phn l v thng, mt phn l thng hng.
3.- Hu Bin v V Bin Lun (antanan-tika), ni v
th gii l c hn hay khng c hn.
4.- Ngy Bin Phi (amaravikkhepiha) (Bt T Kiu
Lon Lun, B Man Lun) ch trng khng a ra mt
gii p quyt nh no v bt c mt s vic g, rt kh
m nm bt c ch ca phi ny, v th nn c mnh
danh l B-Man-Lun (c ngha l kh bt nh bt c
trch),
5.- V Nhn Lun (adhiccasamu-ppada), ch trng
tt c hin tng u l ngu nhin, khng c quan h nhn
qu g c.
6.- T-Hu-Lun (udbamaghatamika), a ra nhng
gii thch v trng thi ca thc sau khi cht.
7.- on Kin Lun (ucchedavada), ch trng sau
khi cht l ht khng c g c.
8.- Hin Php Nit Bn Lun (dittha
dhammanibbanam), bin lun v trng thi no l cnh gii
ti cao hin ti. Trong tm ch trng trn y, nu li
chia nh ra na th thnh ci gi l su mi hai kin,
cng nh li vy bc c, su mi hai loi kin gii ny
bao hm tt c mi ch trng, chnh v th m c tn l
Phm Vnh Kinh: im ny trong kinh vn hin th. V
y l mt ti liu rt qu v nh n m ngy nay ta bit
c mt cch i th cc vn v gii p nhng vn
y ca ng thi, v tt c kin ca cc phi cng nh
ch no ca cc on Sa-Mn u c ghi li trong .

Cc phi thng vn nn ln nhau v thut bin lun nh
m tin trin rt nhiu36 cho n ni ny sinh ra mt
phi ch thch bin lun m bin lun, cc phi ngy
bin lc by gi do m ln mnh. n ngay c Pht,
mc du kch lit bc b l lun sung, nhng, ng mt
phng din khc m ni, phng php bin lun ca Pht
cng rt sc bn, c l cng chu nh hng ca khuynh
hng ng thi chng?
Tm ch trng v su mi hai kin gi trn y
mi ch l phn loi nht ban thi, nu li kho st tng
mc mt bit r tng thuyt v do phi no ch trng
th rt tic l khng c ti liu tham kho. Hc thuyt
ca hai nh o s u tin m Pht n tham vn l A-La-
La-Ca-La-Ma v Ut--Ca-Ma-T ngy nay khng c
bit r. c Pht tuy bt mn vi hai ng ny, nhng khi
thuyt V-S-Hu-X-nh ca A-La-La-Ca-La-Ma v
thuyt Phi-Trng-Phi-Phi-Trng-nh ca Ut--Ca-
Ma-T, nu c t vo a v ti cao trong Thin nh
Pht Gio th t ra, nhn-sinh-quan ca h cng nh
hng n Pht, iu c th suy ra m bit. V sau trong
cc Pht Truyn (nh kinh Qu-Kh-Hin-Ti-Nhn-Qu)
v kinh Pht-S-Hnh-Tn u c chp A-La-La tng ni
vi Pht v lch trnh ca s sng, cht th t do ng a ra
l: Minh S - Ng Mn - Si Tm - Nhim i - Ng Vi Trn
Kh (ng duy) - Ng i - Phin No - Sinh, lo,T v.v,
36
Thuyt Ly-Chi-Nan, a-Ph v.v c quan h vi lun l Ni-D-Da,
trong kinh Pht c ri, nh: Brahmajala, 1p. 8; Tp-Hm, 48 cc bn.
nh vy cng khng khc g S-Lun-S. Mi Hai Nhn

Duyn Quan ca Pht cng c th bt ngun t y. V
im ny, n c mt ngha rt trng yu, nhng ng tic
l trong kinh A-Hm c xa khng thy mt s ghi chp
tng t no c, d ch l s lc, do khng th ph
bnh v nghin cu mt cch tng tn on nh nhn
sinh quan ca A-La-La nh th no. Cn v Ut--Ca th
vn cha thy mt vt tch g c ghi li cho nn, mun
bit r ch trng ca ng ny li cng kh khn hn na.
Tm li A-La-La v Ut--Ca l cc lnh t Sa-Mn on
chuyn ly vic tu luyn Thin nh lm ch v l mt
phi ng nht. Cn h thng t tng ca h th, sau khi
cht, khng c ai tha k: iu ny c xem trong cuc i
thoi gia h v Pht cng r37.
Trong cc phi c nhng im rt khng c tha
ng, nhng v phi Lc-S cn c mt cht trt t. T
kinh Sa-Mn-Qu ni danh trong Trng Hm cho n
cc ni khc u thy ni n phi Lc-S, v a v ca
phi ny, ngoi phi K-Na ra, trong lch s trit hc tn
gio n , khng mt phi no snh kp. thi i Pht,
phi ny cng ly Ma-Ha- lm trung tm pht huy
c trng ca h nn cng c nhiu im tip xc gn gi
vi Pht gio. By gi hy cn c theo kinh Sa-Mn-Qu
gii thiu mt cch n gin ch trng ca h nh
sau:
1.- PH-LAN-NA-CA-DIP
37
M. 26 Ariyapariyesana; La-Ma-Kinh 28, u--La SXXXV 130 Uddaka.
(Purama Kassapa), i khi theo ch ngha hoi nghi

lun l, cho rng thin, c l do tp qun, tc lm thin hay
lm c l do thi quen ch khng c mt nghip cn tng
ng no. l ch trng chnh yu ca phi ny.
2.- MT-GIA-L-CU-X-LA
(Makkhoili Gosala), l thy t ca sinh-mnh-phi
(Ajivika = t mnh ngoi o). Theo Pht gio cho bit th
phi ny ch trng Tt-Nhin-Lun cc oan (Fatalism),
i cho rng hnh vi cng nh vn mnh ca con ngi,
tt c u c quyt nh bi quy lut t nhin, con ngi
khng th lm g tri li c, do ngi ta chng cn
phi n lc m ri t nhin s gii thot cng n. Ch
trng ny c ci kh v ca ch ngha v vi. Theo truyn
thuyt ca K-Na th phi ny l mt chi phi t ca
Thy T i Hng (mahavira); nu li theo truyn thuyt
ca Pht Gio th h l ngi tha k ca Nam--Bt-La
(Nanda Vaccha). Tm li, phi ny l mt phi gn vi K-
Na, thi i Pht, phi ny rt c th lc, tr K-Na ra,
phi ny ln nht trong nhm Lc-S.38
3.- A-DI-A-K-SA-KHM-B-LA
(Ajita Kesakambali) l nh duy vt lun thun ty,
bo rng con ngi chng qua do t i hp thnh, cht ri
l ht, mc ch ca i ngi l tn hng mi khoi lc;
h bc b nhng ci g c tnh cch lun l, nghim tc.
Cng c ngi gi h l Thun-Th-Phi (Lokayata) chnh
38
A 111p, 388; ibib p, 68; Si pp, 65-67; Tp-Hm 49, p. 750; 46 p. 630
v.v Mum r hn, xem sch dn Amguttare Sanryutia.
l ch lp trng nhn-sinh-quan ca h vy. Thuyt ny

cng c ghi trong Sutra Krtanga (III 12-13) ca K-Na.
4.- PH--CA-CHIN-DIN
(Pukudha Kaccayana), ch trng tri hn vi duy-
vt-lun trn, tc l thuyt cho tm, vt l bt dit. Nhng
phng php lun chng ca phi ny c tnh cch rt my
mc. H cho rng con ngi do by yu t t, nc, la,
gi, kh, vui v sinh mnh hp li m thnh, do s t, tn,
ly, hp ca nhng yu t m c hin tng sng, cht,
nhng chnh by yu t y th khng bao gi tiu dit.
Chng hn nh ly dao m ngi th ch xuyn qua ci
im phn, hp ca by yu t m thi ch sinh mnh t
n vn cha mt. Xem th th, nu mun gii thot khi s
sng cht ng s kia khng th dng dao m ct t
nhng ci bn cnh sinh mnh c. Thuyt ny cng
tng t nh thuyt trong Bc-Gi-Phm-Ca
(Bhagavadgita): l im ta nn ch .
5.- TN-NC-DA-T-LA-L-T
(Snyaya bellatthiputta). Ch trng ca phi ny
cng c th gi l ch ngha cm hng, ngha l, c ty
theo thi gian v ni ch, h cm hng th no th c theo
th m on nh chn l. Chng hn, nu ai hi c v lai
khng, nu lc y cm thy c th p l c, nh th l
ng vi chn l; nhng v sau nu cm thy khng c th
li p l khng c, nh th cng ng vi chn l.
6.- NI-KIU-T-NH--T
(Niganndh netaputta), tc l thy t ca K-Na-
Gio. Tn trc chnh l Nga-Nho-t-Ma-Na
(Vardhamana), ra i trc Pht. mt lc th lc ca

Gio-on-K-Na hu nh tng ng vi Pht Gio.
Theo s gii thiu trong kinh Sa-Mn-Qu th hnh nh
ch trng ca phi ny l mt loi vn-mnh-lun, nhng,
theo s suy nh39 ca Buhler th l s ng gii.40 Xt v
gio l ca phi ny th thy nh-nguyn-lun mnh (jiva)
v phi mnh (ajiva) lm c s sng lp cc phm tr m
thuyt minh ht thy; cn v thc hnh th ly kh hnh
cc oan v nghim tr gii bt st sinh lm c sc. Cng
v th m trong Lc-S, phi ny rt gn vi Pht v v
gio l cng c rt nhiu im tng thng. Nu mun bit
r a v ca Pht Gio nguyn thy th khng th khng
nghin cu s quan h gia Pht gio v cc hc phi ny.
Nhng, y, v khng th gi i su vo vn nn
xin tm gc li mt bn.
Tm li, cc hc phi (Lc-S) k trn u l p ng
nhu cu ca cc tro lu canh tn ng thi m qut khi.
V im phn khng tt c ch ngha truyn thng B-La-
Mn m lp nn hc thuyt ring ca mi phi th cng
khng khc g vi Pht, nhng c khc l ch h i
qu n ni khin cho lng ngi hoang mang, khng
bit theo hng no, bi vy Pht mi xng mt li
thot c bit: l thuyt Trung o ci chnh xu th
cc oan gy nguy hi cho nhn tm th o v y l mt
nhim v ht sc ln lao ca Pht. Trong lch s t tng
39
(1) Buhler; The indian Sects of the Jama, p. 231, London 1903
40
(2) M, 77 Makasakuludayi sutta vol, II. P, 2-3; Trung-Hm, Tin Mao
Kinh 57.
n , thuyt Trung o mang li cho t tng gii

ng thi mt khng kh hot bt. Theo s liu Pht gio
- nh rng ch ca Pht Gio thi - trong cc phi, c k ch
ph hoi m ph hoi, cho nn trong Pht gio c ghi li
nhiu ti liu cng kch kch lit nhng ngi ny. Nhng
nu xt n lp trng t thn ca nhng k b coi l ph
hoi y th li khc hn, ngha l trong nhng thuyt h ch
trng cng c nhiu t rt l hm sc. Chng hn nh
thuyt ca Ph-Lan-Na-Ca-Dip bo rng khng c thin
c, bo ng, mi nghe qua tng chng nh mt ch thuyt
phi o c, nhng nu suy cu k mt cht ta s thy ch
ca h l nh ng c hnh vi, khng c thin hay c
tuyt i. Bi th hnh ng git gic ngoi chin trng
khng th bo l c, m cng vic ca cc hi t thin, em
tin ca phn pht cho nhng k khn cng cha hn l
thin m iu cn phi xt n ng c nh th no mi
phn nh c. Li nh ngy bin lun ca phi Tn-Nc-
Da, v mt biu din, v ngi ta khng th nm bt c
ch ca h nn cho h l nhng nh B-Man-Lun (kh
bt nh bt c trch), nhng nu kho st n v phng
din thm su th thy n cng hm ng mt th trit l.
Nhng ngi nhit tm cu o trong gio on ny nh
X-Li-Pht v Mc-Kin-Lin, khi h cha quy y Pht
gio, nu xt v bn th h quyt khng phi ch l ngi
theo ch ngha ngy bin. Ri n cc phi Ni-Kin-T v
Sinh-Mnh (Pht Gio gi l T-Mnh-Phi), nu xt v
th lc, th h cng khng yu km nh Pht gio ni, c
xem s phn on ca nhng ngi ngoi cuc thi by
gi th r, ngha l, h t a v ca nhng phi
ngang hng vi Pht v ht sc tn dng. V li theo

truyn thuyt, Pht v phi Lc-S cng c ng ti hai
quc gia l Ma-Ha- v ng-Gi (Anga) m hai quc
gia ny, cng mt lc, u hng thnh, yn vui; nh vy,
nu ni mt cch cng bng, bn th ca phi Lc-S tuy
khng c bng Pht, nhng cng khng n ni qu
thp km v nguy him nh Pht gio ni; y l im
ta cn phi ghi nh nu ta mun hiu ci l do ti sao chnh
c Pht, v nhiu phng din, cng tng chu nh
hng ca cc hc phi ny.
Ngoi phi Lc-S k trn, nu li su kho nhng s
ghi chp ri rc trong cc kinh, th ta thy thi by gi cng
cn c nhiu on Tn-Sa-Mn khc na, nhng v khng
hiu c sc v ch trng ca h ra sao nn khng th
trnh by mt cch y c. Hn na, nu nhn xt
mt cch i th nhng nh t tng mi ng thi th,
tuy c mnh danh l cc on Sa-Mn nhng trong
cng c rt nhiu ngi th tc tham gia cuc vn ng
tinh thn m tr thnh nhng ngi ch o ca mt phi.
Song rt tic l tn tui s nghip cng nh ch trng ca
h khng c truyn tng nn khng th bit r. Ni mt
cch khi qut th nhng ngi th tc vn ng tinh thn
ny cng c nhiu nh hng, chng hn nh ch ngha
khoi lc ca Duy-Vt-Lun k trn, xt v tnh cht cng
c th c coi l ch trng ca nhng ngi th tc ny:
l mt chng minh c th.
4- A V V C TRNG CA NGUYN
THY PHT GIO
Nh vy, sau khi quan st mt cch i khi nhng
ch trng v cuc vn ng t tng ch yu ca ng
thi c quan h n Pht gio nguyn thy nh th no th,
trong , a v ca Pht gio cng l r rng ri, tng
khng cn phi lun cu ring v im ny na. Nhng, v
mun tm hiu cho r rng hn nn c bit li phi cp
n mt ln na. Xt v nhng tro lu t tng ng
thi c quan h rt su vi Pht gio th i yu c th chia
thnh ba loi nh sau:
Th nht, B-La-Mn-Gio. T nhng iu c ghi
chp trong php in B-La-Mn, quy nh xut gia theo
ngha rng, n lun l quan trong i-T-S-Thi, th php
quy B-La-Mn tuy ly s phn chia cht ch ca bn giai
cp lm quy nh cn bn, nhng trong cng c rt
nhiu gi tr tn gio nhn o chn chnh, nht l n i-
T-S-Thi l lun tn gio hu nh khng cn coi s khu
bit bn giai cp l trng yu na, v li, phm vi lun l
quan cng rt rng ri. Trong Pht gio, nhng t tng
c coi l tng ng vi, hay do, t tng B-La-Mn
chuyn ha cng rt nhiu. Ni cch khc, quy nh thc
hnh c coi l trng yu nht trong Pht gio l Ng
Gii, i khi cng thot thai t quy nh B-La-Mn.41
41
Tham chiu n--Trit-Hc-Tn-Gio-S, p 512. Li nh gii th nm
trong Ng gii tuy l c sc ca Pht gio, nhng, nu l gio iu ca c
nhn th trong Php quy B-La-Mn cng c. Chng hn trong
Apaetanbhyadharma sutra 1.5. 17, 21 110. 28.10.
n nh php tr trai (mak upostha) m La-Hn v cc

ngi ti gia th tr cng thot ha t quy nh ca B-
La-Mn v ch Hc-sinh-k (Brahmacarin)42, y l
mt vi chng minh c th. Bi vy, gia s thc hnh ca
Pht gio v php quy B-La-Mn c s quan h rt mt
thit, l s tht khng th ph nhn. Li nh c Pht
mnh danh gio l ca Ngi l Php (Dhamma) th cng li
do mi Php trong Php Kinh (Dharma Sutra) ca B-La-
Mn m ra.
Th hai, ng v phng din l lun m kho st th
nhn sinh quan v th gii quan ca Pht cng c im
tng thng vi h thng o-Ngha-Th, nht l tro lu
t tng phn ha ca Tng-Kh-Da-Du-D
(Samkhyayaga) theo ngha rng th li c s quan h rt
mt thit. V im ny chng ti s bn n r rng hn
thin sau, khi trnh by v gio l.
Th ba, nh vy, i vi t tng B-La-Mn-Gio
theo ngha rng, hu nh khng trc tip th gin tip, c
Pht u c quan h. Song, n lp trng phn khng ch
ngha B-La-Mn th c Pht, v thun ly khu vc Ma-
Ha- lm trung tm, c tip xc vi t tng t do, nn
thi ngy bin ca Pht cng li chu rt nhiu nh
hng ca phi Lc-S. Do cng nh T-Cch-Lp-
(Socrates) tuy phn i phi ngy bin, nhng chnh ng
cng li mang sc thi ngy-bin-lun. Cng th, Pht tuy
bi xch phi Lc-S, nhng, nhn xt v mt biu din,
chnh Pht cng l lu ca phi Lc-S. Bi th, nu
42
Ibib 1.1.2. 21-22.
kho st v so snh t tng gii ng thi qua t tng

v thi ca Pht gio th c Pht, thng ni l V s
t ng, bin thnh mt v Thnh thi i.
Song, ci c sc sng to ca Pht, tc Pht gio nh
th no? Vn ny, thuc phn ni dung gio l, s c
thuyt minh sau. y, hy xt qua v vn ca Pht
c th tng hp nhng im u t nht ca thi i, tc l,
bt lun l t tng truyn thng hay t tng mi trong
u c th tuyn chn nhng t tng siu vit nht
sch ng vi tinh thn thi i m dn n im hp l
tha ng. M s tng hp v tuyn chn ny quyt khng
phi ch y theo cc oan m phi chit trung, hay nh
Hch-Khch-Nho ni, ly B-La-Mn-Gio hnh thc lm
chnh din, ly cc phi Lc-S lm phn din, ri chit
trung hai chnh v phn m tng hp; l thi ca
Pht vy. V thi y khng nhng ch ring i vi B-
La-Mn hay Lc-S m i vi tt c cc vn , nh i
vi cc ch trng ca mi phi, c Pht cng vn gi
thi : c th ni y l c sc ca Pht gio. Chng
hn nh phng php tu dng c ngi ng thi tu
theo, mt mt l khoi lc lun cc oan, mt khc l ch
ngha kh hnh cc oan, c Pht bn chit trung hai
thuyt y m xng tinh thn tu dng khng kh khng
vui. Li nh vn linh hn, mt mt c nhng ngi ch
trng thng-tr-lun (thng kin lun) cc oan, mt
khc, c nhng phi duy vt ch trng on dit lun
(on kin lun) cc oan. c Pht bi xch c hai ri
chit trung m lp thnh sinh mnh quan theo quan h
(nhn duyn) lu ng, v i vi tt c vn khc cng
u ng dng ngha lu ng y, v thi ny, theo ngha

rng, c mnh danh l thi trung o (majjha). V
sau, khi i tha Pht gio hng khi, danh t Trung o
c dng lm tiu chun v thay cho chn l ca Pht
gio. Xem th th a v ca Pht gio i vi cc phi
ng thi l nh trung o, v a v y chim phn
u th trong ton th lch s t tng n . Trong cc
chng sau, khi gp nhng vn lin h, chng ti s
trnh r hn v thuyt Trung o.
Chng th ba:
GIO L I CNG
(Ly quan nim Php lm trung tm)
1- GIO PHP V PHNG PHP KHO ST
CA PHT
Nh c trnh by trn, c Pht cng vi cc
hc phi khc, vng dy v trong khong 45 nm,
hot ng khng ngng truyn b gio php: ci gi l
gio l ca Pht Gio nguyn thy chnh c biu din
trong sut 45 nm truyn b ny, v gio l y bao gm tt
c th gii quan, nhn sinh quan, l tng quan v thc tin
quan ca Pht. Nay mun qun trit c tt c quan nim
v php ny trnh by nhng im ct yu ca nn gio
l y, th trc ht phi bt u kho st v phng din
hnh thc thuyt php ca Pht, v nhng vn bao hm
trong , ri sau li phi nghin cu n ci phng php
kho st c hu ca Ngi.
a) Thuyt php vi vn gio l
Nh va ni trn, tt c gio l Pht gio u c
biu din trong cc bui ni php ca Pht. Nhng, c iu
ta cn ghi nh l, mc ch ca Pht trong cc bui ni
php y khng phi ch gii thch hay l lun v th gii,
nhn sinh tha mn yu cu khoa hc v trit hc, m
mc ch ca Pht y tnh cch tn gio: ci ch ch yu
ca Pht l lm cho nhng ngi nghe php cng c gii
thot nh chnh Ngi. Pht s d c gi l Pht chnh l

im . Bi th i vi Pht, nu vn no khng trc
tip a n vic thc hin gii thot nit bn, th d l
vn hc vn c ngi i sng bi i na, Pht
thng cng khng ch lm. Chng hn, nh ni
trn, nhng vn th gii l hu bin hay v bin, thn,
tm l mt hay khc v.v u l nhng mc m cc nh
t tng ng thi rt thch tho lun, nhng Pht th t c
quan tm n. Nu trong hng ng t Pht c ai a cc
vn ra cht vn th lp tc Pht tr li nhng vn
khng dnh lu g n Pht php, Pht cng nh ng
thy thuc gii (ty chng bnh m cho thuc), bit r
nguyn nhn ca cc chng bnh mi tm phng thuc
(tc gio php) thch hp cha bnh m hoc cho chng
sinh. Cng nh ngi trng tn c, vic trc mt phi
lm l nh ngay mi tn ra ri bng b vt thng, nu c
chn ch tm cho ra l mi tn t u bn ti v lm bng
g th rt tic c th nguy n tnh mnh. Cho nn, ci
nhim v cn bn ca Pht chng qua cng nh ngi tr
liu cho k trng tn c, gi s vn g khng trc tip
lin quan n vic trc mt l dit tr bnh ngu si th Pht
u gt ra mt bn, khng lu ti. Bng nhng th d trn
y, mt mt Pht cnh gi cc t ng bt chc cc
nh ngy bin (takki) ng thi mi m l lun m qun
thc t, mt khc, ng thi c Pht cng thng thn
ni ln ci nhim v chnh yu ca Ngi l m ra con
ng gii thot. Mt iu na ta cn phi ch l ng
cho gio php ca Pht ch l phc m thun ty tuyn
truyn, hay l do s ch dy thc tin m thnh, nhng gio
php y khng th tch ri khi hai phng din trit hc

v tn gio, cng nh l lun v thc t. V ci c sc nht
ban ca t tng n , k t thi i o-Ngha-Th tr
i, l dng nn nhng l lun v v t bin, m Pht th i
ngc li, khng v l lun m nghin cu l lun, cng
chng v t bin m nghin cu t bin nhng bao gm c
phm vi trit hc v t bin. V li, c Pht tuy l mt nh
tn gio rt thc t, nhng cng rt giu tinh thn ph bnh,
s trng s quan st phn tch, cho nn s thuyt php
ca Pht t n c ci phong th t bin ri, iu ny
cng khng c g l l c. Ni cch khc, c Pht, i vi
vic cu chng sinh tuy lun lun ng trn lp trng
thc t ca mt lng-y ty bnh cho thuc, nhng ng
thi cng tha nhn rng, trn c s y hc, nu khng
nghin cu cho tinh tng v sinh l, bnh l v gii phu
v.v th quyt khng th hon thnh c mc ch tr
liu. Chnh c Pht cng tng ni cho bnh nhn bit
r iu , tc l phi bit r chng bnh v nguyn nhn
pht bnh ri mi d liu cch iu tr th no cho ngi
bnh khe mnh. Tm li, khi Pht ni php, phm c lin
quan n t chc v hot ng ca con ngi (v bi cnh
ca n l v tr) u cng lun v nhng vn sinh l,
bnh l v gii phu, v.v tc trong Pht gio, nhng vn
y thuc vn l lun. Nh vy, nu nhng vn l
lun ny c gi l trit hc th Pht gio nguyn thy
cng nh o-Ngha-Th v S-Lun v.v u l mt loi
tn gio trit hc. Do , nu bo phm vi quan st ca
Pht gio l trit hc th cng khng tri vi bn ca
Pht, m nu mun hiu sut c ci tinh thn tim n ca
Pht th tt cng s l cng vic trit hc. Duy c im

ng bao gi qun l: bn ca Pht ch bt c l l
lun hay trit hc u phi c thc-t-ha mi c
ngha chn chnh. Cn c theo kin gii , sau y chng
ta hy bn qua v phm vi l lun v phng php kho st
ca Pht.
b) i tng kho st
Nu ni mt cch ph phim th d nhin, i tng
kho st ca Pht l v-tr, bi v, nu v tnh hay c
khng cp n v tr th s kho st s mt hn c s.
Tuy nhin vn c Pht tn lc thuyt minh li l vn
thun nhn sinh, tc s thnh lp v hot ng ca con
ngi: iu ny c nhn vo mc ch ca Pht rt cc
cng ch l v-tr-quan ly vn nhn sinh lm trung
tm. Ngha l, nu kho st v tr m xa la nhn sinh th
Pht khng chp nhn s quan st y: l l do ct ngha
ti sao Pht khng bao gi lun cu n vn th gii l
hu bin hay v bin. Li na, Pht thng c tn xng
l Th gian gii (Lokavidu), tc l ngi hiu r th gii,
v ch th gian (loka) trong Pht gio m ch ngha th gii
ca chng ta: nu mun hiu r gio l ca Pht gio, trc
ht ta cn lu n im ny. Bi vy, nu bo rng nhim
v cn bn ca Pht cng gm c vic gii thch v thin
vn, a l th e s l mt iu lm ln. Song, khi Pht ly
nhn sinh lm trung tm kho st v tr th ci thi
ca Pht nh th no? V im ny, trc ht Pht ly nhn
sinh l mt s tht m quan st ci chn tng ca n
tm ra ch quy th ti cao ca con ngi, m ch quy th
y khng phi nh trc kia gi nh ra mt nguyn l

hnh-thi-thng-hc v Phm v Thn Linh; n nh
phng chm ca Pht th hon ton ly nhn sinh nh
thc lm nn tng tm ra chn tng thnh lp v hot
ng ca con ngi. Xem th th phng php kho st ca
Pht, t ra l t im xut pht ca n, khng phi l hnh-
nhi-thng-hc m c th ni l khoa hc, khng phi din
dch m l quy np; hoc c th ni t nng v hin tng
hn bn th, v sinh dit hn tn ti. Thi y ca Pht
tuy l thch ng vi hc phong nht ban ca ng thi,
nhng cng li l kt qu tt nhin ca mun cha tr thi
bnh na. Mc ch quan st th gian ca c Pht l tm ra
trong ci Php (Dhamma, hay Dhammata) thng bng
bt bin, tc l kho st qun trit ci php tc thng
nht ht thy mi hin tng trong th gian. Nh Pht
thng ni v tr v nhn sinh khng phi ngu nhin m
c, nhng phi do mt php tc thng bng chi phi, ng
thi cng a con ngi n l tng ti cao. Nu thy r
c ci php tc y th tc l tm ra mt phng php
duy nht c th cu vt chng sinh. Pht d nhin nh t
gic m thnh Pht, nhng t gic y ch yu cng
khng g khc hn l s qun trit c php tc y: v
ngha ny, xin s trnh by sau. Tm li, nhn xt theo
ngha trn y th i tng ca Pht duy ch c mt php
. Tc mc ch quan st s thnh lp v hot ng ca
mi hin tng (nhn sinh) rt cc cng ch l tm ra ci
php tc ph bin tt nhin y ng sau ht thy mi hin
tng m thi. Nhng y Pht gio nguyn thy khng
phi ly Bn Th Lun lm ch m cng khng mang
mt sc thi hnh-nhi-tng-hc no c. Th nhng, nn

Hnh-Nhi-Tng-Hc ca Pht gio i Tha sau ny
chnh li xut pht t y.
c) Phng php kho st
Cc phng php kho st th gii hin tng tm
ra ci php tc thng hng c Pht coi l quan trng
nht, tc gp bt c s kin no cng phi xt n ci chn
tng nh thc ca n, nu ch da vo hy vng, m c,
hay nng tng cho s vt l c tht th phng php t
kho y u b Pht chi b. Nguyn nhn ca s m m
a n nhng nhn thc sai lm chnh l . Ngy xa,
khi cha thnh chnh gic, cn tu kh hnh trong rng rm,
ban m c Pht thng cm thy s hi v tm l ny
gy nhiu phin no. Pht lin ngh cch lm th no cho
ht s hi. Pht mi hi cc o s kh hnh khc th h
u bo cch tng tng m cng nh ngy, ngy cng
nh m l phng php k diu nht dit tr lng s
hi. Nhng Pht bc b ngay phng php qun tng y
cho l vu khot, ba t, v m l m m ngy l ngy, s
tht r rng nh th m li mng tng khc i th tht
khng phi phng php chn chnh dit tr lng s hi.
T , Pht c tip tc tu hnh v t mnh theo phng
chm nh thc dit tr lng s hi v sau Pht t
c mc ch. V sau Pht thng ni cho cc t nghe
v vic ny43, tc ci phng php quan st s vt ca Ngi
t trc n nay vn l mt phng chm nht qun, khng
43
M. 4. Bhayabherava. Hn dch khng c
thay i. Ci li tng tng nh ngi say ru nghe

ting ngi ta i tin th bo l ting oanh ht, nhng k
tht vng thng mn cht ma ty tn gio t an y
trong nht thi: tt c u b c Pht c tuyt. Ci phng
php kho st ng nh thc y ca Pht thng c gi
l Nh Th (Ya-thatatha), hoc l Nh Thc
(Yathabhutam), m ting nh thc thng c dch st
vi ngha l ng nh iu c lm, hoc l ng nh
ci hin c. Tc quan st s vt mt cch ng nh thc
l mt phng php duy nht kh hp vi chn l. n ci
tr tu do thi v phng php quan st y m c th
thng thng c mnh danh l Bt-Nh (Pana-tu), l
Minh (Vijja), l Nh-Thc-Tr-Kin (Ya-
thabhutanandassana), l tr tu cao nht ca Pht Gio, v
ch c tr tu mi c th thy c Chn Nh (tathata),
v tnh bt bin (Anannathata), ni mt cnh n gin, l
thy c Php Tnh (Dhammata). l phng chm cn
bn ca Pht th hin l tng ti cao l l tng gii
thot.
Song, lm th no t c tr tu nh thc tri kin
y? theo Pht th ci cn c chung cng ca n l Thin
nh Tam Mui. Ni khc i, nh tu Thin nh mi c tr
trc qun v ch c tr mi thy c chn nh, nhng
trong qu trnh t n tr y cng c nhng th tc cn
thit. Bi th, phng php kho st ca Pht l phn tch
hin-tng-gii, quan st v gii phu nhng yu t thnh
lp tm hiu trng thi hot ng ca n, v do m
thy c ci php tc vn hnh trong hin-tng-gii.
Nhng thuyt nh Ng Un, Thp-Nh-X, Thp-Bt-Gii
v.v u l kt qu ca phng php kho st ny; c bit

l trong Thp-Nh-Nhn-Duyn-Quan, phng thc hot
ng ca hu tnh c chia thnh mi hai on thuyt
minh u l c cht ca Pht Gio. Nh trn ni, phn
tch s vt quan st l hc phong nht ban ca ng
thi, bi th, d nhin, phng php ca Pht, v nhiu l,
cng chu nh hng ca tro lu ng thi, duy c
im l phng php phn tch ca Pht cc k tinh t v
cht ch. Hn na, c cht phn-tch- quan ca Pht l ly
hot ng tm l v hot ng lun l lm mc tiu; ni
mt cch d hiu hn l ng trn lp trng tm-l-hc
lun l m quan st v phn tch th gii c c s
phn on chnh xc v c hai phng din s thc v gi
tr ca th gii: l c sc ca phng php quan st ca
Pht. V, nh Pht ni, nu ch quan st th gii v phng
din s thc th s quan st ch l quan st nhng hin
tng hot ng tm l; ngc li, nu ch quan st th gii
v phng din gi tr khhng thi th s quan st y ch l
quan st s tn ti lun l theo ngha rng, cho nn phi ly
c hai tiu chun h tng y lm c s cho tt c s quan
st th mi c th thy c chn tng ca cc php.
Trong cc phi n thi by gi, y l c sc hin
tr nht ca Pht gio. Sau ny khng lu, A-T-t-Ma c
xng v thuyt minh v Tm-Tm-S-Lun v thuyt
ny cng hin rt nhiu cho nn tm-l-hc lun l. Nh
truy nguyn ra th thuyt ny cng ch l kt qu ca s
trin khai ci thi quan st trn y ca Pht m thi.
Tuy nhin, c iu chng ta cn phi lu y l, s
kho st nh thc ca Pht khng phi ch chuyn phn
tch s thc tm ra ci nguyn tc hot ng ca tm l

lun l, m trong cn so snh; i chiu gi tr ca th
gii s thc vi l tng ti cao phn nh mt cch
chnh xc ri tm ra ci nguyn tc thc hin l tng .
Ci gi l nh thc tri kin ca Pht rt cc cng ch l s
phn on gi tr ti cao y m thi, tri kin bao hm tr-
thc-thc-t-ha y quyt khng phi ch ci tr thc tn ti
n thun: iu ny c xem ch Minh (vijja) ca Pht
thng ni v s chng ng php tc T trong bao
hm s phn on c v s thc ln gi tr th r. Chng
hn, sinh l hc, gii phu hc, dc vt hc v.v ch l
nhng t liu cn thit cho mt y s trong mc ch cha
bnh, cng th, ci gi l quan st gii phu s thc ca
Pht tt knh cng ch l phn on gi tr mt cch chnh
xc tm ra ci nguyn tc cha bnh cho chng sinh m
thi. i vi th gian, quan st ht thy mt cch nh
tht, xa la tt c mi nhim trc ca th gian: l mc
ch ca cch quan st nh thc. Nhng, nu mun ni cho
r rng hn v s quan st nh thc th cn phi bin minh
v vn phn on gi tr l tng, m nu th th vn
qu phin phc nn s xin trnh by sau. Tm li, ta ng
qun rng trong cch quan st nh thc, c bao hm nhn
thc l tng na.
2- CH NGHA LY CHNH PHP LM

TRUNG TM
i tng ca s kho st nh thc l Php
(Dhamma). Ch lp cc cn bn ca Pht gio nguyn
thy chung cc khng ngoi vic thc tu v liu ng Php
. Nay, nu ng v phng din gio on m nhn xt,

th s thnh lp Pht gio tuy l do mi quan h gia Pht
v cc t, cng nh cha con, nhng trong , mi lin
lc qun thng th li l Php. Pht s d l Pht v th
nghim v thc chng c Php, m tng Gi s d c
gi l Tg Gi cng l v mun th hin v thc chng
Php y. Ngy xa, trn b sng Ni-Lin-Thin
(Neranyara), ti u-Lu-T-La (Unvela), sau khi thnh o
khng bao lu, c Pht t suy ngh; i nu khng
c mt ngi nng ta v tn th h khng phi l mt
mi lo ln sao? Nhng, ta s tm u ra ngi y? Li
ngh: Nu i vi Gii (Sila), nh (Samadhi), Tu
(Panna), Gii thot (Vimutti), Gii Thot Tri Kin
(Vimithinana-dassana) cn c ch thiu st th cn phi c
ngi ph tr gip ; nhng nay, trong mi phng th
gii khng c mt Sa-Mn hay B-La-Mn no hn ta th
bit tm u c ngi gip ? Th ri Pht t ni:
Php ny h khng do ta chng ng sao? Ti sao ta
khng tn sng v ly n lm ni nng ta? 44 Xem th
th bit ch c Php y l ni tn sng v nng ta ca
Pht m thi. l im xut pht ca tt c ch ngha
Pht Gio, khng trng cy Thn, khng nng ta ni
Tri, m ch ly vic th nghim v truyn b chnh php
lm s mnh; cho n cui cng, sau 45 nm gio ha,
trc khi nhp dit, c Pht cng cn cn dn:
44
S.I p. 139: Yam nunakam yvayan dhamma maya abhisambudho, tam
evadhammam sakkatva yarvkatva garukatus upanissaya vihareyyante Tham
chiu Tp-Hm 44, Cc bn, trang 726
do , A Nan! (sau khi ta nhp dit) hy t mnh

thp uc ln m i, hy nng ta chnh ni mnh ch
ng nng ta vo mt ai khc, hy nng ta vo chnh
php, ng y ch ni no khc,45
Theo ngha y th ngi no t th hin c
php th php y l ngn n sng soi ng cho mnh, l
ni tuyt i an ton nng ta, ch c php l quan
trng, m vic th nghim php y khng c lin quan g
n s xut hin hay khng xut hin ca Pht. y chnh
l im xut pht ca thuyt Php thn Thng Tr thi
k phi thai.
Tm li; t khi thnh o n nhp nit bn trc sau
Pht vn ly Php lm trung tm, iu ny c xem trong
on vn trn y cng r. Bi th, sau khi Pht nhp
dit, tha kt tinh thn y, Gio on ly chnh php lm
trung tm cho s sng cn tng khng c g l l c.
Trng hp ny cng tng t nh ngi con mt cha phi
cn c theo nhng g ngi cha quy nh x l mi
vic trong gia nh.Cho nn sau khi Pht nhp dit khng
lu, B-La-Mn C-Mc-Kin-Lin (Gopakamaggadllna)
v i Thn Do-Th (Vassakara) hi A-Nan l ai s k v
Pht lm th lnh ca Gio-on, th A-Nan tr li rng
hin nay khng c ai c th lm im ta cho tt c k
v Pht; chng ti l nhng ngi mt cha (appatisaran),
ch cn bit nng ta vo php, nng ta ni Tng-Gi,
45
D: 16. Mahaparinibbana sutta vol. 11, p. 106. Tasmat ils Ananda atta
dipavibarttha atta-sarana ananna dhammadipe dhammasarana anannasa-rana
(Trng Hm 2, Du Hnh Kinh, Cc bn trang 778).
thng nht vi Tng Gi46 Nhng li ni y tht i

biu cho lng tin vng chc v thnh khn ca t Pht,
tc h theo ng li Pht ch dy h sng theo ng nh
php th cng nh Pht vn cn ti th, v chnh cng nh
nim tin y m duy tr c s thng nht ca Gio-on
vy.
Song, y, c im ta cn ch l, theo nh li ca
Pht v cc t Pht th php y quyt khng phi ch hn
cc gia Pht v cc t hin ti, m l php c y
ph-bin-tnh v tt-nhin-tnh khp mi phng, ba i.
Ni khc i, gio php m Pht th hin v l s sng
cn ca Gio on khng phi l ca ring Pht Gio m
l i biu cho chn l bt bin, ngha tn trng php
cng chnh l . Nh trn kia ni, sau khi thnh o
cha bao lu, Pht t duy v s tn trng Php. Lc y
Phm Thin xut hin v tn thn nh sau:
Ch Pht qu kh, ch Pht V Lai v Pht hin
ti u l nhng ngi dit kh cho chng sinh; cc Ngi
u tn trng Php, v l Php Tnh (Dhammata) ca
ch Pht qu kh, hin ti v v lai. Bi th, ngi (i
nhn - mahatam) mun tm cu thc ngha, phi y theo
nhng li ca ch Pht phi tn trng chnh php.47
Nhng li tn thn ca Phm Thin trn y c qu l
tm l s thc ca Pht hay ch l mt loi ng ngn th
ta khng cn bit, nhng ci t tng ni dung ca on
46
Ma-Ha-, 108 Gopakamaggadllna sutta 11. p, 9 Trung 36, Kinh Mc
Kin Lin (cc bn, trang 171).
47
S-Lun, I, Pht Gio Nguyn Thy, 140, Tp 4 (Cc bn trang 727)
vn trn ch thc biu th s t gic ca Pht, tc ch

Pht trong ba i (tam th) cng u ly chnh php lm
trung tm, bi th, nu ai mun tr nn ton gic tt cng
phi nng ta vo php y. Ni cch khc, bt c ai, h
nng theo php y th bt lun vo thi gian, x s hay
a v no i na cng u t n cnh gii ng ng nh
ch Pht trong tam th. Php bao hm ph-bin-tnh v
tt nhin tnh, nay li thm vo ng ng tnh chnh l
ngha trong nhng li tn thn trn. V li, Php tr thnh
cn c trung tm ca Pht gio cng l do , tc Pht gio
ch trng gio php ca mnh l chn l c ph bin tnh
v tt nhin tnh cng l cn c vo .
3- NGHA CA PHP
Trc ht hy xt v t ngha. Dhr gc ca n l t
ch TR (nm gi) m ra, vn ch ngha gi cht khng
thay i, t bin chuyn mt cch t nhin m thnh
ngha trt t, php tc v c cht. Do , v sau cc hc
gi A-T-t-Ma bo nh ngha ca php l chp tr tnh
(Sualaksanadharayatva). Nu ni mt cch khi qut, ta c
th cho y l s gii thch rt thch ng. Tuy nhin, ting
ny c dng lm thut ng khng phi bt u t Pht
gio m c t thi i L-Cu-V- lin quan n
nhng tc dng ca cc Thn Linh, cho nn ting ny
dc dng vi hnh thi Dharman (trung tnh) v c
ngha trt t, th v c tnh ri. V im ny, c xem
ngha c biu din trong cc bi ca tn m ngi ta s
thy rt r.48 Tr xung n thi i o-Ngha-Th th

ting ny hu nh ch c dng vi ngha o c, cn
ngha trt t, th , v.v th ch cn lin quan n ngha
v bn giai cp m thi.
Th ri tri qua thi i o-Ngha-Th cho n thi
i Kinh-Th th ci php tc o c dng chnh l x
hi B-La-Mn-Gio c mnh danh l Php Kinh, v
php c dng vi ngha quy nh nht ban. Xem th th
Pht gio cng ch thu thp ci danh t nht ban c
thng dng thi by gi m thi: l im ta cn ch
trc. Duy c iu l: khi ting ny c Pht Gio thu
dng th ngha ca n li trng i hn B-La-Mn-Gio,
tc khng nhng ch c ngha thuc lun l m cn bao
hm c ngha v th gii quan, chnh tng ng vi
ch o ca Trung Quc v cha V Tr ca Ty phng
vy. Trong t tng c n , nu tm mt ting tng
ng vi cha o v V Tr, th thi i L-Cu-V-
, trong cc sch bng ting Phm thng trnh trng
dng ch quy lut (rta). Nhng, trong ch php ca Pht
gio, quy lut ny gm c ngha quy lut v tr, quy
lut o c v.v Tm li, ng nguyn ca ch php
trong Pht Gio tuy xut pht t B-La-Mn-Gio, nhng
ngha ca n li bao qut hn v ly quan nim quy lut
xa xa lm bi cnh. V li, quy lut hay php ca B-La-
Mn-Gio cng nhn thn nhn cch l ngun gc, cn
ngha php trong Pht gio th ph nh s tn ti ca
to-vt-ch, cho nn, mc d ngun gc ca n tuy pht
48
Grassman; Wonterbuch Fun Rigveda 5. 659.
xut t B-La-Mn-Gio, nhng trong Pht gio, n li c

mt ngha c th.
Song, cch dng ch php trong Pht gio nh th
no? V vn ny, nu cp n tt c mi trng hp
th c rt nhiu cch dng, nhng, nu ch nhm vo mc
ch y th i khi c th chia thnh hai cch: 1- L
php y l php t nhin, hoc l php tc. 2- L php
ch php tnh (Dhammata) v gio php (pariyata). Pht-
m (Buddhaghosa) th bo php c bn ngha: 1- Gio
Php (parayata). 2- Nhn Duyn (hetu). 3- c (guna). 4-
Hin Tng (pissata nijjivata)49 S phn loi ny rt tinh vi
nhng, theo ti nhn xt, ba loi sau u dn pht t quan
nim v php y l php t nhin cho nn, nh ni
trn, cn c theo cch phn loi n gin l l php v
gio php m nghin cu th c l s tin li hn, v, nh
Pht ni, tt c u y theo php tnh (l php) t nhin
nh th, trong khng c mt ci g l ngu nhin. Nh
vy th ngha nhn qu v ngha thin c u bao hm
ngha trn y m cu thnh hin tng. Bi th, nu li
tin ln mt c ba na m phn tch php tnh v phng
din ng kho st th, nhn xt theo mc ch ca Pht,
trong bn nh ngha ca Pht-m nn ch c thu li cn
hai l ch ng, tc mt l l php v hin-tng-gii nh
thc v mt lin quan n l-tng-gii nh thc; ni theo
thut ng, l l php v lun-hi-gii v l php v gia-
thot gii vy.
49
Atthasalini p-38.
V mc ch gio php ca Pht rt cc cng ch l

thuyt minh ci tng trng ca th gii lun hi, ng
thi, cng t tm ra ci l php thng hng bt bin ca
th gii gii thot. ng dng vo vic thc tu th php tnh
l i tng ca gio php cng li chia lm hai bi th,
nhn xt theo cch phn loi ca Pht m, th gio php
(pariyata) vn c th nguyn, cn ba loi sau l nhn
duyn (hetu, c (guna), v hin tng (nijjivata) thi nhip
vo php tnh ca hin-tng-gii th hai, ngoi ra, v
php tnh ca gii-thot-gii th lit vo hng th ba. Nh
vy; ta c th i chiu gio php theo biu sau y:
GIO PHP
PHP TNH
1- V hin tng gii - Kh, Tp
II
I
2- V l tng gii - Dit, o
Kho st nh th, ngi ta thy rng gia gio php

cn bn ca Pht Gio l T--Quan v nn tng lp cc
ca n l php tnh c mt s nht tr h tng, v c th
on chc rng bn ca Pht cng l . Cho nn, c
quan st theo cch phn loi ny s rt d thy c ci
quan nim c s ca Pht Gio. Theo chiu hng y, sau
y ti s ln lt trnh by ngha ca tng loi mt.
4- PHP TNH
Cn c vo biu trn, gi hy chia thnh hai mc
l php tnh hin tng v php tnh l tng quan st.
a) V php tnh hin tng

Nh c trnh by trn, theo Pht ni, tt c
hin tng u y theo ci l php (tc php tnh) t nhin
nh th, v Pht gio gi l php hin tng y bng mt
danh t bao qut l Nhn Duyn (hetu, hay paccaya).
Tt c cc php ha hp m sinh Nh Lai ni l
nhn duyn: (ye dhamma hetuppabhava tesam hetum
Tathagats).(vinaya I p.40. Ng Phn Lut 16, t 2, trang
3a).
Trn y l li ca Assaji (A-thuyt-th) ni vi X-
Li-Pht v Mc-Kin-Lin. Tng truyn li ni php y
l ng c chnh khin hai ng ny tr v theo Pht, v
n l mt thuyt rt ni ting. c Pht mnh danh cho tt
c mi hin tng l nht thit php (sabbla dhamma) rt
cc cng ch v ht thy hin tng u b chi phi bi ci
l php nhn duyn ny l php tnh thng hng v, v
im ny, khi no bn v ci gi l Duyn Khi (Pticca-
samuppada) chng ti s c gng trnh by.
Thy c duyn khi l thy c php, m thy
php tc l thy duyn khi. Ti sao vy? V tt c nm
un u do duyn khi m sinh50
ngha trong on vn trn y coi duyn khi v
php cng l mt vt. Cn v php tnh thng hng ca n
th c din t nh sau:
50
M. 28 Mahahathipadopama I.P. 19; Trung Hm, 7, Tng-Tch-D-Knh,
trang 34.
Duyn khi l g? Ny cc T Khu! L y vo duyn

m sinh. Ny T Khu! D Nh Lai c ra i hay khng,
cng khng lin quan g c. N l php gii thng tr, l
thc php (dhammatthit ata) l nh php (dhammani-
vamata), l tnh duyn khi (idappa-ccayata), Nh Lai v
nhng ngi cha ng t php y th lm cho ng t,
bng mi cch thuyt minh, ging gii, ch by, xc lp,
ni rng ra, v phn bit r rng cho h c th thy,51
Tm li, duyn khi l php t nhin nh th v c
t v thy; Nh Lai thy c php y ri em phn
bit thuyt minh ch cho mi ngi u thy. V sau,
trong cc b phi, nht l Ha-a-b (Mahisasaka) coi
php tc duyn khi cng nh v vi (thng tr, bt bin)
m ch trng thuyt Duyn-Khi-Ch-Tnh-V-Vi,52 c
th ni, kh hp vi chn Pht.
Nh vy, theo Pht ht thy hin tng tuy l v
thng bin thin, nhng trong ci thin bin v thng y
c mt ci l php nht qun vnh vin bt dit, m l php
chnh l nhn duyn, v tt c nhng hin tng thin
sai vn bit chng qua l kt qu ca nhng tc dng ca l
php m thi. Bi th, trong Tp-A-Hm, bn Hn dch,
51
S II.p. 25 Tp-Hm 12, trang 549.
52
kathavathu VI, 2. (Vol II, n, 919, Tn-Lun-Lun, mc ni v tn ngha
ca Ha-a-B,
c cu Php kin lp th gian v ngha ca n rt su

xa.53
b) V php tnh l tng
Php tnh l tng l phn ni ti ca php tnh hin-
thc-gii, n y vo php tnh s thc nhng li l php tc
c dng chinh phc hin-thc-gii v kin-gii-thot-
gii. chnh l ngha m Pht ng trong li ch dy
cho Tu-Ch-Ma (Susima) Trc ht phi c tr tu v php
tr (nhn duyn), sau li phi c tr tu v nit bn54 V
nh Pht ni, s hiu bit v php tc ca hin thc gii s
a n nhn thc v php tc ca l tng gii. Do ,
sau khi ch by v php tc duyn khi, Pht thng ni
ngc li l v minh dit th hnh dit, hnh dit th thc
dit... cho n sinh, lo, t dit v.v... t r ci cng dng
tri ngc ca php tc y. Chnh xin minh php tc y v
phng din ny v ci phng php c th ha n l im
m Pht dc ton lc thc hin.
V s an n ti cao ca chng sinh m ch by thng
php (Dhammavara) ca o Nit-bn (Nibbanagami)55
Tuy nhin, nu cn c vo s i t gic ca Pht th
thng php ny cng vn l ci php tc ca php tnh t
nhin nh th ch khng phi l Pht sng ch ra m Pht
53
Tp-Hm 36, trang 595, trong vn Ba-Li, tng ng vi cu ny l,
dukkheloka patithito (S.I, p, 40), ngha l kh kin lp th gian, Hn dch
nguyn bn trch dn l: dhamma loka patitthito.
54
S.II,p.124.
55
Suttanipata 233 (p.41).
ch l ngi pht hin con ng c tin (purananmagga =

c Tin o) bng phng php Bt-Chnh-o,56 t-
Nim-X l o Nht Tha (ekayanamagga) a n Nit-
Bn m, theo thn thoi, l con ng tu hnh ca su c
Pht qu kh, l o Nht tha ca ch Pht. Tm li
tnh bt bin v tnh tt nhin ca o gii thot, d Pht c
ra i hay khng, n vn y nhin nh th ch khng khc.
Pht ch l ngi pht hin v khai quang con ng mn
b b qun bng s i t gic m thi.
Phm nhng ngi gi gii v gii khng nn
khi tm nim khng hi tic (avipdatsara). i vi ngi
gi gii v gii nim khng hi tic sinh th l php
tnh. Ngi khng hi tic th khng nn khi nim vui
mng (pamujja). i vi ngi khng lo tic m vui mng
sinh th l php tnh,... i vi nh thc tri kin m sinh
lng chn ght th l php tnh. Nhng ngi chn
(nibbinda), ght (virata - xa) khng nn khi tm nim thc
hin gii thot tri kin (vimutti nanadassana). Vi nhng
ngi chn ght m gii thot tri kin c thc hin th
l php tnh.57
Tc ci gi l php tnh cng nh hnh o vy, c t
nhin m t n cnh gii l tng ch khng cn phi c
nhng tm nguyn hay tc g c. Do , v sau trong cc
b phi, c phi ch trng thuyt Thnh-o-chi-tnh-v-
vi, bo rng s quan h gia Bt-Chnh-o v Nit Bn l
56
S, II, 106; Tp-Hm 12 p. 546 (tham chiu knh Tr-Tht-C-Thnh-D),
57
A.V, p. 9-10
php tc tt nhin bt bin58 u phi con ng tin hnh

l tm? Cng c phi ch trng ch y theo mt o (ekena
ariyamaggena - nht o) m thc hin bn qu59, nu i
chiu vi thuyt Duyn-khi-chi-tnh-v-vi th u c th
c coi l gn vi chn ca Pht. Bi th v sau, trong
kinh Php Hoa ca i Tha c on Trong mi phng
quc duy ch c php Nht Tha, khng hai, cng khng
ba chnh pht xut t t tng ny.
c) Php tnh mt hay nhiu
Nh vy l Pht ly quan nim v php tc bt
bin trong hin-thc-gii cng nh trong l-tng-gii lm
ch lp cc nhng, vn c t ra y l: Pht cho
nhng tc dng ca Php tnh y ch l nhng phng din
bt ng ca mt php tnh hay nhn c nhiu php tnh
bit lp? y l mt vn m thi i Pht Gio nguyn
thy tuy l m nhng sau n tr thnh mt ngh
ln, cho nn y, cn phi ni qua v im ny.
Trc ht hy nhn xt v mt biu din. Mc du
Pht khng ni r, nhng, nu cn c vo s quan lin h
tng m nhn xt th ta c th gii thch l c nhiu php
tnh c lp; v, theo ch ti bit, trong nhiu trng hp,
khi ch by s khc nhau ca l php, Pht cha bao gi
a ra mt nguyn l thng nht, ngha l cha bao gi
Pht cp n mt php tnh ln duy nht. Cho nn cng
58
S-Lun, II, 106; Tp-Hm 12 p. 546 (tham chiu kinh Tr-Tht-C-
Thnh-D).
59
A.V, p. 9-10.
l lun-hi-gii m nhiu duyn ha hp th trong tt

phi c s kt hp ca nhiu php tc; cng l gii-thot-
gii m c nhiu phng thc tu o th tt phi gii thch
c nhiu php gii; c th ni, s thuyt minh ny i khi
gn vi s biu din ca Pht Gio nguyn thy. V sau
Thuyt-Nht-Thit-Hu-B cc lc ch trng a-Nguyn-
Lun tht pht xut t . Tuy nhin, nu ng mt
phng din khc m nhn xt th trong cng hm ng
ngha mt php gii, bi v ch quy th cui cng ca php
tc lun-hi gii cng nh ca php tc gii-thot-gii rt
cc cng khng ngoi ci tm ca ngi ta, nhng v
ngha ny, xin s trnh by r rng sau. Tm li, tuy l php
tc tri qua hai lnh vc lun hi v gii thot nhng chung
cc th ch l xu hng v phng din nht tm m thi.
V sau, mt phi trit hc i Tha cho nhim (nh nhp)
v tnh (trong sch) chng qua cng ch cng mt chn nh
php tnh tht pht xut t t tng ny.
5- GIO PHP
Tr ln, chng ti ng v mi phng din
thuyt minh v php tnh, gi y, xin ni qua v gio
php, tc l phng php truyn b gio l. Ni n
phng php truyn b th c n tm vn php mn thng
c Nam Bc v i, Tiu Tha, nhng trn thc t,
chng qua ch k mt con s i khi m thi. Song, chnh
do s k ton i khi y m ngi ta bit Pht cp
n nhiu vn trong cc bui ni php v m ra nhiu
php mn m, trong ct cn nht, d nhin l php mn
T-, tc th gii ny l kh, m nguyn nhn (tp) ca
kh l dc vng: c th ni, v mt biu din, gio php

ny cc n gin. Tuy nhin, c iu ta cn ch y l;
nu ta cho ngha T- ch gin d v vn vn c th thi
th ta vn cha nm bt c ci tinh thn v ngha cn
bn ca T-. Nh hiu c T m Pht tr thnh
t gic v coi l nn tng ca tt c gio php ca Ngi.
Nh trnh by qua trn, chnh T- thuyt minh
ci php tc thng hng, hin thc cng nh l tng; tc
Kh, Tp thuyt minh nhn qu lun-hi-gii, cn Dit,
o th thuyt minh nhn qu gii-thot-gii, kt hp c
hai mi bao qut c ton th phm tr tn ti v
ng vi. Cn c theo Pht, php mn T- khng
nhng ch c lp thnh tin vic gio ha m n cn
lin quan n nhn thc v php tc thng hng na; nu
php tc thng hng l thng hng th php mn ny
cng l chn l thng hng v c tha-ng-tnh ph bin:
chnh l T--Quan ca bn thn Pht.
Cc T-Khu! T- ny l chn nh, l tnh khng
h di, khng bin d
(Cattarimani bhikkhave tathane avitathani
anannathani)60
Li na, v im ny, c xem Pht thng bo v
minh l khng ht ngha T- cng r. Nh vy, nu
bo T- ch l nhu cu gio ha m c t hp th
khng nhng chng hiu g v ngha v minh m quan
im y cn qu thin cn na. Ngay c Pht, trc khi
60
S, V, p, 430.
cha liu ng T- cng khng th bit g v v minh ca

chng sinh, v v minh c t v thy, m T-, thch
ng, cng l chn l thng hng, t v thy vn nh th.
Nhng v v minh che lp nn chng sinh khng th nhn
ra c v cng v th mi phi lun hi t v thy m
khng c gii thot. Theo ngha y, v sau, ng-Sn-
B (pubbaseliya) coi l T- l mt loi v vi: ti cho
ch trng ny rt hp l. Hn na, nu khng hiu nh
th th khng th no thuyt minh c nhng gio ngha
c lin h vi T--Quan.
Tm li, nu ng v phng din hnh thc thuyt
gio m ni th T- tuy thu nhip tt c cc php mn v
l gio iu cc n gin; nhng, nu ng v phng din
hnh thc chn l m nhn xt th n hon ton l nhn
thc v c hai php tc ca hin-thc-gii v l-tng-gii,
v nu kt hp thnh mt th, t ra, trong cng c th
c coi nh hm ng t tng xu hng ti mt php
gii. Sau ny, Thin-Thai-Tng ra bn loi T--
Quan, mun gii thch Pht gio t nng n su, chnh l
suy din kin gii y t n cng c th c coi l mt
phng php thuyt minh.
6- PHP V NGI
Tr ln, mi ch trnh by v php theo kin a tru
tng m thi. Nhng, mc ch ca Pht quyt khng phi
ch thuyt minh v l php sung m trc tip th nghim
n qua nhn cch, tc l hon thnh ci gi l php thn
sng ng (dhammakaya). D nhin, y, chnh c Pht
hon ton biu din nhn cch php thn y v quan

nim ca Ngi v php cng thun ty t kinh nghim sng
m ra. M nim tin su xa ca cc t Pht i vi
php cng chnh l tin php sng y.
Nu thy php l thy ta (Pht), nu thy ta l thy
php, ti sao? V thy php nn thy ta, v thy ta nn thy
php61
Trn y l li Pht ni vi Nga-Da-L (Vakkhali).
Theo ngha y, mt phng din, php tuy l vt
thng hng, khng c lin quan g vi s c, hay khng,
ra i ca Pht, nhng mt phng din khc, php li
phi i n Pht mi hon thnh ngha ca n, xa la
Pht, c th ni, khng c php. Cc t Pht thng ni:
Php ca chng ta ly Th-Tn lm gc, ly Th-Tn lm
hng o, ly th-Tn lm ni y ch (Bhagaram mulaka
no bhanti dhamma Bhagvam nettik Bhagaram patisarana).
Bi th, php m ngoi Pht th h khng c g nng
ta; h tin rng Php v Pht l nht th, y vo Pht l bc
thy, nh php m c gii thot, chnh nim tin y
cng cho h l nhng ngi c th t thc hin c php.
Ta l con ca Nh-Lai, t ming Ngi m sinh ra,
do php sinh ra, do php to thnh, l ngi tha k php;
ti sao? Ny B-Tt-! V danh hiu Nh-Lai cng cn
c gi l Php Thn, l Phm-Thn, l php thnh, l
Phm thnh.62
61
Vinya III, p, 120
62
(1) D, 27; Agganna sutta: Bhagavatohi putto arasa mukkhato jato
dhammajo dhammanimmito dhammadayadoti Tam Kissa hetu? Tathagatassa
Nhng li trn y l ca t Pht, thun theo php-

thn ca Nh-Lai, cho chnh mnh l con ca Nh-Lai,
ng thi, cng l ngi th hin php-thn . Li nh
chng tc B-La-Mn, t khoe mnh l t ming Phm
Thin m sinh ra, cn t Pht th bo t ming Nh-Lai,
cao hn Phm Thin, m sinh ra, v l ngi tha k Php-
Thn. Nim tin ny, so vi B-La-Mn, su xa hn v,
ngoi l do dng khoe khoang, tht th n ni ln ci
nhn cch th hin php vy: trong t tng Php ca Pht
Gio, y l im trng yu v rt c sc. V s bt ng
gia quan nim v quy lut ca B-La-Mn-Gio chnh
cng im . Bi l, B-La-Mn-Gio tha nhn mt v
nhn cch Thn l ch th ca php v quy lut, v th
php v quy lut y u l quy lut ca tha nhn.
Hy so snh nhng li sau y ca B-La-Mn:
brahmana Brahmuno putta arasa mukkhato jata
brahmanimmita brahmadayada ti (M.84 Madhanr-asutta II,
p, 84) Tp-Hm 20, p.591.
Tri li, lp trng ca Pht gio l lt b ci ch th
m chung cc, nh sau s trnh by, php l do tm
ca con ngi phi nh vo t lc th hin php, nu
khng nhn xt theo lp trng tn gio, php y cng tr
thnh vt v dng, ch khng nh gio B-La-Mn cho
php v quy lut l ch ca thn ri bo ch cu o, t l
l mnh hnh ng ng cch, hp nghi. y l im m
hetam Varettha adhivacanam dhammakayo iti pi Brahmakayo iti pi

Dhammabhuto iti pi Brahmabhuto itit piti-D. III, p, 68 Trng-Hm 6, Tiu-
Duyn-Kinh cc bn, trang 794.
Pht dc ton lc thc hin v nh th Pht Gio mi

ln lt c B-La-Mn-Gio thn thoi chim mt
a v u vit. Ni mt cch n gin. B-La-Mn-Gio
quy php cho thn v ly l nghi t t, cu o lm phng
php an tm lp mnh; ngc li, Pht gio th quy php
cho nhn-gii, mt mt cho php t thn l ch th v
ngi th nghim, ng thi, mt khc, cng cho ngi ta
ch th ca php v l ngi th nghim php, c sc ca
Pht gio chnh l .
Li na, Pht Gio tuy khng tha nhn Thn v
Phm l tht-ti-hnh-nhi-thng nhng, trn thc cht, li
c ci kh v t gic v an lp hnh-nhi-thng-hc: Ta l
Phm (Aham Brahmsmi) v Ci y l ngi (Tat tvam
aci) ca o-Ngha-Th; v Pht thng t xng l Phm-
Thn (Brahmakaya) v Phm-Thnh (Brahmabhuto) l do
chnh cng l . Nh vy, ta thy mt mt Pht Gio i
khng B-La-Mn, mt khc li dng ngn ng ca B-La-
Mn-Gio biu minh s t gic c tnh cht hnh-nhi-
thng-hc k trn. Sau ny, t tng Php Thn dn dn
mang y ngha hnh-nhi-thng-hc chnh l
ly t tng trn y lm bi cnh: l im ta khng th
b qua.
Tr ln, ti trnh by mt cch s lc v Php,
tuy nhin, th cng cho ta thy vn Pht Gio c
chia thnh hai b mn: tc mt l vn lin quan n
hin-thc-gii (vn Kh, Tp) v mt lin quan n l-
tng-gii (vn Dit, o). S trnh by trn y tuy
cha c y nhng n cng ra nhng quan
nim c s v Php. Di y, ti mun cn c theo s

phn loi k trn m nhn xt mt cch r rng hn v
nhn-sinh-quan, th-gii-quan, tu-dng-quan v gii-
thot-quan v.v ca Pht Gio.
Thin th hai
TH-GII-QUAN HIN-THC
(Lun v Kh, Tp )
Chng th nht:
NHN QU-QUAN V NGUYN-L
TH-GII
1- TH-GII-QUAN NG THI
Th gii do u m c, tn ti ra sao v lin tc nh
th no l cu hi c t ra t nghn xa, k t khi c
loi ngi. i vi vn ny, cc nh t tng n-
thi i Pht a ra nhiu gii thch tng khng c g
l l c. Chng hn nh 62 kin trong kinh Phm-ng
ch yu cng l p n c ra gii quyt vn ny.
Nhng, theo nh Pht ni, nu k n nhng th gii quan
c c trng nht thi by gi th c th chia ra ba loi sau
y: mt l Tc-Mnh-Lun (pubba kata hetu - tc-nhn-
lun); hai l Thn--Lun (Issara-nimmana hetu - tn-hu-
lun), ba l Ngu-Nhin-Lun (ahetu apaccaya - v-nhn-
v-duyn-lun), l ba lun thuyt m Pht, c bit khi
ni v nguyn nhn ca kh, vui thng cp n v gi
l ba lun thuyt ca ngoi o.63
Th nht, Tc-Mnh-Lun cho rng vn mnh ca
ngi ta tt c u do nghip kip trc quy nh ch hu
thin khng th lm thay i c. Khi khon trng ch
63
Trung-A-Hm, 3, -Kinh, trang 2-18; A, I, p, 173.
trng y thnh th-gii-quan th th-gii ny cng ch vn

hnh theo con ng c quyt nh bi quy lut vnh
vin ca bn thn c nhn: l th-gii-quan c tnh cch
quyt-nh-lun. Nu ni v ngi i biu cho ch trng
ny thi i Pht th phi k n Ma-Ha-L c-x-la
(Makkhaligosala), v, c xem trong kinh Sa-Mn-Qu,
kin ca ng ny cho rng tt c mi vn hnh u c
quyt nh bi quy lut t nhin trong khng tha nhn
c nng lc ca ngi hay ca vt. Mt th t nhin ch
ngha do cc nh Thi-tit-lun ch trng t thi i A-
Tht-B-Ph- n thi i Long-Th, -B cng c th
c k vo loi ny.64
Th hai, Thn--lun ch trng tt c u nh vo
ch ca thn m sng cn. Thuyt ny ly B-La-Mn-Gio
lm trung tm v d nhin l ch trng ca cc phi hu-
thn-lun ng thi. V, nh ni trn, lc chnh l
thi i nhn Phm Thin l v nhn-cch-thn ti cao v
tuyt i. Thn y cng ch l m ch ch ca Phm
Thin.
Sau ht, Ngu-nhin-lun cho rng tt c ch l kt
qu tnh c ch chng c nhn duyn chi ht, l th-
gii-quan c tnh cch my mc, khng tha nhn c bt
c mt quy lut hay l php no. Trong phi Lc-S, ch
trng ca Ph-Lan-Na-Ca-Dip (Purana Ksspa), nu
c i thnh th-gii-quan th cng thuc loi ny, nht
64
V Thi-Tit-Lun ca A-Tht-B-Ph-, tham chiu n- Trit-Hc-
tn-Gio-S, trang 215, v thi i Long-Th, -B xem lun Tr- quyn
I (t 14a). Ngoi o, Tiu Tha Lun 17, v Thi-Tit-Lun v.v
l duy-vt-lun ca A-di--s-x-b-la (Ajj-takesa

Kambali) mi chnh l i biu cho ch trng ny.
Nhng, Pht c thi nh th no i vi nhng
lun thuyt trn y? Theo Pht th c ba thuyt trn u l
cc oan, u c nhng khuyt im ring, do . Trn
thc t, lp trng tuy c khc, nhng chng u ging
nhau im kt lun l ph nhn n lc ca con ngi v
trch nhim ca c nhn. V li, nh trn ni, nu cho
vn mnh v hnh vi ca con ngi u c quy lut th
nhn xt theo im ny, ba thuyt trn s a n kt lun
nh th no? By gi th nhn xt v thuyt th nht v
th hai. Hai thuyt ny cho rng tt c u do quy lun
siu-nhn, nh vy, ha, phc, thin, c v phm vi o
c cng l hot ng thuc mt quy lut nht nh, c
nhn hon ton khng c trch nhim g c. n thuyt th
ba th, nhn xt v mt biu din, tuy tri ngc vi hai
thuyt trn, nhng cng li ging hai thuyt trn im
ph nhn trch nhim o c c nhn. Ti sao? V thuyt
ny cho tt c u l ngu nhin th thin, c cng ngu
nhin m ha, phc cng ngu nhin ch khng do mt
hnh vi c gng no ca con ngi.
Nh vy, d cho lun l ca chng c hon chnh i
na nhng, trn c s kin lp o c, nhng thuyt
khng c mt cht ch li g cho nhn sinh. Nhng, ng
ny, v mt l lun cng li c nhiu im bt hp l, cho
nn ngi ta khng th tha nhn cc thuyt y; l thi
ph phn ca Pht i vi cc lun thuyt k trn.
Nhng, theo ch ti bit, thi ph bnh ca Pht khng
phi ng v phng din l lun m thng ng v mt

thc tin cng kch nhng thuyt y. Bi th, nu ly
nn tng nhn-sinh-quan m Pht tm cu lm nguyn l
ca th gii th Pht khng mu thun g vi th gii hin
tng c, khng nhng th, n cn tng thm gi tr o
c v tn gio ca nhn sinh. Nu th-gii-quan no m
trong khng bao gm s hot ng tinh thn ca con
ngi th th-gii-quan y l bt hp l, s b bc b; i
khi l im lp cc ca Pht.
2- NHN DUYN LUN

i vi li nhng lun thuyt trn, Pht ra th-
gii-quan Cc php do nhn duyn sinh m thng
c ni trn. Ni mt cch d hiu s thnh lp ca mi
hin tng u do quan h tng i, ngoi mi quan h y
ra khng mt vt g c thnh lp: ci gi l nhn duyn
chnh l ch mi quan h . thi i Pht, hoc n c
gi l nhn (hetu), l duyn (paccaga), l iu kin
(nidana), l tp (samudaya) v.v trong tuy khng c s
khu bit nghim khc v thut ng65 nhng, nu ni mt
cch rng ri, th hiu ngha nhn duyn l quan h, l iu
kin c l s khng sai my. V tc dng ca nhn duyn,
tc php tc duyn khi (paticcasamuppda) th Pht
thng nh ngha nh sau:
65
Sau y l mt th d v cch dng thut nh nhn duyn: tasmat in Anand
eseya hetu etam nidanam esa samudayo ere peccaga namarap-assa, yad idam
virnuanam ao (D. III, p. 63) Ny A-Nan! thc ny ch thc l nhn, l iu
kin, l tp l duyn ca danh sc.
Ci ny c th ci kia c, ci ny sinh th ci kia

sinh; ci ny khng th ci kia khng, ci ny dit th ci
kia dit .
(Amasmim sati idam hoti imasuppada idam uppajj-
ati, imasanim arati idam na hoti imassa nirodba idam
nirvjjhati, yad idam,..)
Tc Ci ny c th ci kia c, ci ny khng th ci
kia khng l ch by mi quan h h tng ng thi, cn
ci ny sinh th ci kia sinh c th c coi nh ni ln
s quan h h tng d thi,66 Tm li, d l ng thi hay
d thi, tt c cc php u phi nng vo nhau m tn ti,
khng mt vt g c th tn ti c lp tuyt i. Trong mi
quan h h tng y, nu l d thi th ci trc l nhn, ci
tip theo l qu; nu l ng thi th quan nim ch l
nhn, quan nim khch l qu. Li nh trn ni, trong
tuy c mt php tc nht nh nhng, nu i li lp trng
m nhn xt theo cng mt phng php, th tuy l mt
nhn nhng cng qu khc, bi v vi mt l ch th khc
l khch ch khng bao gi c nhn tuyt i hay qu tuyt
i.
Ni mt cch tm tt, th gii ny, v phng din
thi gian, ngi ta thy v s quan h nhn qu d thi, v
phng din khng gian n c dt thnh bi v s quan
h h tng tn ti. Nu trng tm li v i ny ln th
ngi ta thy tt c u chng cht ly nhau, nng vo
66
A.V, p. 184; M. I, pp. 262-264; Tp-Hm, 2. Cc bn, trang 542. Cn gii
thch ca A-T-t-ma v cu ny th xem lun Gu-x, quyn 19 (Hc-Nh
Bn p. 1a)
nhau m tn ti: l tinh thn ca thuyt Ch-php nhn

duyn-sinh vy. Ci m Pht gio gi l hu vi php
(samkhata dhamma) chnh l ch ci th gii nhn-duyn-
sinh ny. Ci l do ct ngha ti sao th gii li bin thin,
v thng, khng mt pht no ng yn cng v cc mi
quan h y, bi l trong khng c mt vt g thng
hng tn ti. V mt trong nhng l do m Pht Gio ph
nhn mt v thn sng to v cho th gii quan hu thn l
bt hp l chnh cng l v kt qu ca nhn duyn-quan
vy.
3- S PHN LOI NHN DUYN

Tr ln l i cng v nhn-duyn-lun, nu theo l
lun m suy din ra th nh ch trng ca Hoa-Nghim-
Tng cho ton th v tr l nhng lp duyn khi v tn,
tc do nhng mi quan h m c thnh lp. Mc du
nhn duyn phc tp nh th nhng nu quan st theo
nhng im ch yu th ngi ta cng s c th hiu r ci
tnh cht ca n. V sau, cho c tin li, cc hc gi
ca A-T-t-Ma bn ng dng phng php phn loi
quan st v coi l nhim v ch yu.67
Song, y ta nn chia ra bao nhiu loi kho st?
Vn ny, nh trn kia ni v mi quan h nhn qu
67
Lun Mahapakarama ca Nam Phng k c 24 duyn. V danh xng ca
24 duyn thy trong (Atthasalini p.9). Lun X-Li-Pht-A-T-m quyn
25, k 10 duyn. Hu-B v phi Duy Thc lit k 4 duyn tc c n thun
ha dn dn. Li nh Gio l c hu ca Hu b, ngoi 4 duyn ra cn lo
ra su nhn (v 5 qu) ring, nhng cho n nay ngi ta cng cha th bit
c thuyt cn nguyn ra sao.
ng thi, v nhn qu d thi, vy i c ta c th kho

st n theo hai lp trng y. Th nht l quan h ng
thi, tc ch-quan v khch-quan. Theo Pht th ci gi l
th gii rt cc chng qua ch l s giao thoa gia nhn
thc ch quan v i tng khch quan m thi ngoi ra
khng c ci g c gi l th gii c.
T-Khu! Hy nghe cho k! Ta mun v cc ng
m ni HT THY (Sabbam)
Th no l HT THY? Tc l mt vi sc, tai vi
m thanh, mi vi hng, li vi v, thn vi xc, tt c
ci gi l HT THY. Bt c ngi no khng cho nh
th th ta s khng ni HT THY m s hi li h v
thuyt HT THY ca h.
Nu HT THY m khng phi nhng ci th
thuyt ca h ch l nhng li bin lun sung, khng thch
ng, ch tng thm no lon, v sao? V khng phi l
cnh gii ca ngi ta (tc ngoi su cn, su cnh, khng
c g ht)68
Ch Ht thy y cng ging nh thut ng
Idamsarvam hay Sviwmidam (ht thy ny l ton th v
tr) c dng t thi i L-Cu-V-, tc l, nh
ni trn, mun chiu ri bit r xem th gii tht s l
vt g. Theo Pht th ci gi l th gii chng qua ch thnh
lp trn quan h nhn thc gia su cn v su cnh, ngoi
ra, th gii i vi ta khng c mt ngha no khc. Bi
v, vn theo Pht, nu khng c ch quan th khng c
68
Tp-A-Hm 13, cc bn, trang 554; S. IV. P15.
khch quan, m khng c khch quan th cng khng c

ch quan, ngoi quan h ch quan, khch quan ra cng
khng c th gii; ci gi l ht thy cng ch c thnh
lp trn quan h ny, ht nh d b lau nng ta ln nhau
vy.
Ny bn! cng nh hai b lau (dvo nala katapiyo)
ta vo nhau mi ng c, cng th, DANH SC lm
duyn m c thc, thc lm duyn m c danh sc
Trong hai b lau, nu ly i mt th b kia phi , m ly
b kia b ly i th b cn li cng . Cng th, ny bn,
h danh sc dit th thc dit, m thc dit th danh sc
cng dit69
Nh s trnh by sau, nu ni mt cch rng ri th ci
gi l danh sc trong on vn trn y tuy ch ton th t
chc ca hu tnh, nhng khi cng i vi thc ca nhn
thc ch quan th n c ngha l khch quan, tc on
vn trn c bit ly nhng yu t ch quan v khch quan
trong hu tnh ni r ci quan h (nhn duyn) thnh lp
ca n. Nhng, c iu ta cn ch l: bt lun ch quan
hay khch quan, lc mi bt u t chc thnh lp ch
quan, khch quan khng phi sn sinh ra th gian mt
cch ngu hp, bi v t chc ch quan v t chc khch
quan t thn cng u c thnh lp trn quan h, cho
nn, ngoi quan h ra, chnh chng cng khng th tn ti
c. Suy cu cho cng th ci gi l ht thy cng ch
c thnh lp trn quan h h tng sinh tn: l ch
trng dt khot ca c Pht.
69
Tp-Hm 12, cp bn, trang 546.
Th hai l quan h d thi. Ni mt cch khi qut th

quan h ny ch ci quy lut thnh lp v k tc tn ti nh
th v, theo Pht, ht thy s tn ti tuy l v thng bin
thin, nhng khng mt s vt g hon ton on dit c,
ngha l, nu nhn duyn, tc quan h, ca n cn tn ti
th s bin ha ca n cng s tip tc mi mi v trong
c mt php tc bin ha nht nh. Tu trung, ci m Pht
dn ht tm lc thuyt minh l ci php tc sinh
mnh k tc, tc l ci ch mun sng ly ci v minh hay
kht i (dc) lm ng c cn bn, sinh mnh t n li tch
t nhng kinh nghim to thnh tnh cch ca chnh n,
ri thch ng vi tnh cch y li m ra vn mnh, cnh
gii v tnh cch mai sau: l mt quy tc nht nh. V
sau, trong lun l v tm l dng nhng danh t rt kh
khn thuyt minh nh: v lun l, c d-thc-nhn, d-
thc-qu (thin nhn, thin qu, c nhn, c qu), v tm l
th c ng loi nhn, ng-lu-qu (ngha l, tnh cht ca
nhn v tnh cht ca qu ging nhau) v.v V thut ng
tuy cha c tin b nhng v php tc ca n th c
tha nhn t thi Pht gio Nguyn Thy ri: iu
tng khng cn h nghi g na, nhng v im ny, trong
chng sau v sinh-mnh-lun s c kho st tng tn.
Tm li, php tc sinh mnh k tc ny l nn tng ca s
k tc ca th gii v, nu ng v phng din th-gii-
quan m nhn xt, n ng mt vai tr trng yu trong
nhng quan h thnh lp th gii.
Hai php tc trn y, trong nhn-duyn-quan, nu
c kt hp li thnh mt gio iu, nhn xt v phng
din trng yu, th chnh l thp-nh-nhn-duyn-lun
vy. Tc bt u t ng c cn bn ca sinh mnh cho

n nhn-thc-lun tng hp ch quan khch quan; ri li
t nhng iu kin hot ng ch quan tin n th gii
nht ban trong c quan h nh th no; tt c qu trnh
y c chia thnh 12 on kho st. Nhng, v vn
ny cng li dnh ring mt mc s c tho lun r rng
sau. Ch yu l, trong 12 on ny c php tc h tng
ng thi v php tc h tng d thi u phi lin quan
v c trt t mi i biu c cho hin-thc-th-gii-
nhn-duyn-quan, Pht cho 12 nhn duyn ny l gio php
trit th-gii-quan-quan-h-lun ca Pht Gio.
Tm li, nhn-qu-quan ca Pht Gio, nu ni theo
ngha hp th tuy l lun-nhn-qu (causality), nhng ni
theo ngha rng, n khng nhng ch l quan h nhn qu
lun l m cn bao hm quan h o c na. Nu li quan
st n v phng din honh th ta s thy c quan h h
tng ng thi v n bao hm quan nim ht thy, tc
honh th bin khp mi phng m tung th qun
thng ba i, khng trc tip th gin tip, c quan h i
vi tt c mi s tn ti hot ng. Ni cch khc, d trong
mt my bi cng c nhn duyn quan h, bi th bt c
mt hin tng no i na cng u c quan h vi mi
phng ba i, d l mt ht bi nh cng th: l
ngha i khi ca thuyt Nhn-Duyn. Trong nhng lp
nhn duyn (quan h) trng trng v tn y tuy cc k
phc tp, nhng vn c mt php tc t chnh, khng mt
cht ri lon. i sau ngi ta thu thp nhng im trng
yu trong , ng trn nhiu lp trng quan st, ri
cng theo danh t c m gi l nhn duyn c th. Nhng,
ni theo tinh thn ca Pht, thuyt nhn duyn mc du

phc tp nh th song, nu ni theo ngha rng th im
trng yu cn bn l sinh mnh, cn ni theo ngha hp th
n l php tc hot ng ca tm, tc l trong ci mng
li quan h tuy v cng phc tp, nhng im trng yu
cn bn th vn l ci tm (cita), ngoi tm ra th nhn-
duyn-lun cng khng th c thnh lp: l kt lun
chung cc (nhng, im ny s c trnh by sau).
4- SO SNH VI CC THUYT CA
NGOI O
Nu cho thuyt nhn duyn l th-gii-quan c sc
ca Pht th i vi ba lun thuyt ca ngoi o c trnh
by mc th nht, n c nhiu im hn hn cc thuyt
kia, nht l kho st v phng din nhn thc tng hp
thuyt minh th gii th n li vt xa ch trng c-
on-lun ca ngoi o; khng nhng th c th ni n
cn c ngha hc thut na. Hy so snh vi cc hc phi
cn i: ng v phng din trit hc m ni th nhn-
duyn-quan c th snh vi lp trng ca Khang-c v
c-bin-h-ngch-nho (?); cn ng v phng din khoa
hc m ni th n cng gn vi t tng tng-i-ch-
ngha (Relativism), cho nn, cui cng, ba lun thuyt cht
phc ca ngoi o khng th b kp: l mt s tht hin
nhin. Tuy vy, c iu ta khng th b qua l nhn-duyn-
quan nay cng c im phng pht nh ba thuyt ngoi o
trn kia. Ni cch khc, nu ch trng mt cch nghim
khc th php tc nhn duyn c khc g ci gi l tc-
mnh-lun? Ri, mc du khng coi ht thy l quyt nh
nh tc mnh lun, nhng li tha nhn c tc dng hu

thin th nh th h khng tng hp vi ngu-nhin-lun?
n nh c bit ly tm, tc ch, lm c s ca nhn
duyn th chng qua cng li t thuyt thn- dn n
thuyt nhn- m thi. C xem th th thuyt nhn duyn
ca Pht mt mt tuy c khc vi ba thuyt trn, nhng,
mt khc, ng thi, cng li bao hm sc thi ca ba
thuyt y: y l mt s tht khng th ph nhn. Dauy c
im bt ng l ngha nhn-duyn ca Pht c tnh cch
chit trung, cu thnh th-gii-quan trung o, khc hn
vi th-gii-quan cc oan. ng v phng din th-gii-
quan m ni th kt qu ca thi trung o y chnh cng
tc l nhn-duyn-quan.
Ny Ca-Chin-Din! Phn nhiu ngi ta ch ng
v hai bn, tc hoc cho l c, hoc cho l khng Ca-
chin-din! Bo ht thy l c, l nht bin kin, bo tt
c l khng, l nh bin kin. Ca-chin-din! Nh Lai
ni php xa la nh-bin ny m cho rng v v minh lm
duyn m c hnh, hnh lm duyn m c thc 70
on vn trn y l Pht ni cho Trng-lo Ca-
chin-din v vn th gii, v trong Pht ch by
r v nhn-duyn-lun. y, i vi vn thc ti, hin
nhin ta thy Pht gi thi trung o qua thuyt nhn-
duyn ny. Ngoi ra, nh ni trn, i vi cc vn
trng i khc nh s kh, vui ca kip ngi l do mnh
t to hay do ngi khc gy ra, sau khi cht, con ngi
cn hay mt v.v Pht u gi thi y v mun gii
70
S-Lun, I, p. 134; Tp-Hm 45, cp bn trang 31.
quyt chng bng thuyt nhn duyn. Do , thuyt nhn-

duyn l gio l t n chim mt a v c bit v nh
hng n t tng gii ng thi nh th no l mt
iu cng d hiu.
Chng th hai:
HU TNH LUN I CNG
1- V-NG-LUN
Tt c u do nhn duyn sinh, trong khng c
mt ci g tn ti tuyt i, bi th hu tnh (satta), tc sinh
vt, d nhin cng khng ngoi nguyn tc y, cn ci t
ng (atta atman) m ngi ng thi cho l mt linh th
c nh th ch l sn phm ca khng tng m thi.
Hi: Ai to ra hnh ny (bimla = hu tnh)? Ngi
to ra hnh y u? T u hnh ny sinh? Ri v u
hnh ny dit?
p: Hnh ny chng phi t to, cng chng phi
do ai to, do nhn duyn (ketum paticca) m sinh, nhn
duyn dit th dit; cng nh ht ging gieo ngoi rung,
gp t gp nc v nh nng nh m ny n; (5) un,
(18) gii cng do nhn duyn m sinh, nhn duyn dit th
dit.71
Trn y l quan nim ca Pht v cc t v bn
th hu tnh, tc hu tnh c thnh lp bi nhng yu t
ch quan, khch quan v mi quan h gia cc yu t .
71
S-Lun, I, p. 134; Tp-Hm 45, cp bn trang 31.
Ni khc i, l c thnh lp bi nhn duyn. Nu ni

theo th d m Pht gio rt a dng th nh mt c xe
do nhiu b phn hp li m thnh.72 l v-ng-lun
(anatta vada) ca Pht gio v l ch trng hin th nht
trong gio l. Tuy n l kt lun ca nhn-duyn-quan cng
khng ngoi vic ly sinh-mnh-quan-v-ng-lun lm
trung tm pht huy v khong i. Li nh ch ngha v
thn khng nhng ch l ch trng ca Pht Gio m cng
cn l ch trng ca K-Na-Gio v phi S-Lun na,
nhng, ngoi Pht gio ra, c l khng c gio phi no
khc ph nh-mnh-lun c nhn tm cu gii thot
tn gio: l mt c trng ca Pht gio. Bi th, v cn
c v-thn-lun Pht khng quan tm thy, nhng, tri
li, dc ton lc vo vic lun chng v-ng-lun, iu
tng khng c g l l c. Tuy nhin, theo ch ti thy,
s gii thch v lun chng ca Pht v chn ngha ca v-
ng-lun, thng l, phn nhiu c tnh cch c gii. Nhng
y ti s khng bn n nhng phng thc lun chng
y, i khi ni v t chc hu tnh th t nhin ta s thy r
bn ca n.
P: ng mun bit ai to ra chng sinh ? l
ngh ca ma vy, chng sinh ch do ch hnh tp hp li
m thnh (suddha sankharapunja) trong khng c ci g
c th c gi l hu tnh (quan nim nh mnh c
nhn); cng nh cc b phn tp hp li m gi l xe,
cng th, ch da vo (5) un m (tm) c i tn chng sinh
m thi (S. I, p, 135; Tp 44, trang 731). l bi tng
72
HI: Ai to ra chng sinh? Chng sinh dit ri v u?
c ting ca Bt-a-la-ni (Vajisa). Sau, th d c xe ca

Long-Qun (Nagasena) ni v v-ng-lun cho vua Di-lan
chnh pht xut t (Xem Milinda Panda 9, 111, 1-
8). Li trong Tp-Hm, bn Hn dch th bo l li ni
ca Thi-la-ni (Sela), y tuy l mt s thc lch s nhng
nay vn cha th xc nh c.
2- NHNG YU T T CHC THNH

HU TNH
Song, c Pht cho nhng yu t t thnh Hu tnh l
g? vn ny, ni mt cch i th, Pht chia nhng yu
t thnh lp Hu tnh thnh hai loi: mt l yu t phi-vt-
cht (arupina), v hai l yu t vt-cht (rupina). Ni mt
cch d hiu th l yu t tinh thn v yu t nhc th,
hai yu t y kt hp li m thnh Hu tnh, v ni theo
thut ng l danh-sc (namarupa) vy. Danh t ny
c dng lm thut ng t thi i Phm-Th v thng
ch ngha hin tng v c th (individual),73 Pht cng thu
dng v cho l n v thnh lp Hu tnh.74 Theo s gii
thch ca Pht gio th danh l yu t tinh thn, ch cho th,
tng, hnh, thc trong thuyt Ng-un, cn sc l yu t
vt cht, ch yu t nhc th do bn i to thnh75. Ni
cch n gin, danh, sc l s tn ti ca thn v tm hp
73
n--Trit-hc-Tn-Gio-S trang 259-260.
74
S gii thch tng tn v namarpa, xin xem Max Walleser: Die
Philosophische grundlaedes alteren Buddhism (Heidebberg 1904, s. 42-64.
75
Trung-Hm 7, i-Cu-Hi-La kinh, Cp bn, trang 30; Cullaniddesa,
p.181
thnh. Theo Pht, nu bo sinh mnh (jiva) v thn th l

mt hay khc nhau u l sai lm76 bi v danh, sc phi
ha hp li mi thnh lp c hu tnh. C xem th th t
tng ca Pht tuy c phn pht phong v nh-nguyn-lun,
nhng tht ra cng c th cho n l mt loi Tnh-hnh-
lun (parallelism) Pht li cn chia s danh, sc thnh nhiu
th ni v nhng yu t thnh lp hu tnh, nh lc gii,
ng un, t thc, thp nh x, thp bt gii v.v V c khi
Pht ch trng quan st v thn th, c khi ch nhn mnh
v phng din tinh thn, c khi ch quan st v mt hot
ng nhn thc, ngha l, Pht ng trn nhiu lp
trng khc nhau ni r s cu to ca Hu tnh. By
gii ti hy cn c theo s phn loi ch yu trnh
by mt cch n gin nh sau:
Trc ht hy bn v thuyt Lc-Gii. Thuyt ny
ch yu thuyt minh v yu t vt cht, tc t chc ca
thn th, v n thng c ni n trong Trung-n--
Trit-hc-Tn-Gio-S-Hm 42, Phn-bit-lc-gii kinh
(M.140 Dhativibhanga) v cc kinh khc. Theo thuyt ny
th Hu tnh l do t, nc, la, gi, khng v thc, c
gi l lc i, to thnh; nh nm gii (i) trc m c
cc c quan ca thn th v tc dng ca chng_t l
xng, tht; nc l mu v cht lng trong thn th; la l
nhit kh; gi l s h hp; khng l cc l trng_nh vo
mt gii sau cng (thc) m biu din cc hot ng tinh
thn. Khi quan st v phng din ny, khng thng chia
ch v thuyt minh v t chc thn th mt cch rt chi li
76
Tp 34, trang 667; M. I, pp. 485-486.
v tng tn, nhng s qu phin ta nn y ti khng

dm i su vo chi tit. Tm li, thuyt Lc-gii tuy khng
phi phn loi trng yu bng thuyt ng-un, nhng v
phng din thuyt minh t chc Hu tnh, d nhin, n
cng l mt thuyt quan trng. V sau Chu-Ngn-Tng
ch trng Lc-i-duyn-khi tht ra cng bt ngun
t cch phn loi ny.
Th hai l thuyt T-Thc. Thuyt ny ng trn lp
trng duy tr sinh mnh, tc Hu-tnh-th, chia s thnh
lp hu tnh lm bn yu t quan st. Mt l on thc
(kabalinkarahara) l b phn nh vo thc vt nui
sng, tng ng vi ci gi l nh n m sng
(annarasamayatman) trong o-Ngha-Th, l yu t nhc
th. Cn hai, ba v bn l nhng yu t tinh thn, t th
n tinh, tc l xc thc (vinnana-ahara). Thuyt ny ni r
chng sinh nh t thc (bn cch n) m c cu thnh.
Tuy rt tng t nh ci m o-Ngha-Th gi l Ng
Tng77 nhng, o-Ngha-Th cho chn tnh thc ng l
hoan h ng (anandanayatman), Pht gio th cho l v
ng. Trong khi ni ht thy chng sinh nh n m sng
(sabbe satta aharatthitiha) tht ra cng rt tng ng vi
ci gi l ht thy chng sinh nh vo hnh m sng (sabbe
satta sankhathitika), bi th, tuy ni l n nhng khng cho
l trung tm ca mi v. iu ny c Pht ch by
r, v vy khng nn chp cht vo vn t mt cch thi
qu.
77
V thut Ng-Un, xem n--Trit-hc-Tn-Gio-S, trang 312-314.
Th ba l thuyt Ng-un (pancakkhandha) c Pht

s dng mt cch rt ph bin v, v vy, c th c coi l
i biu cho cc yu-t-quan. Thuyt ny chia t chc ca
ngi ta thnh nm loi quan st, l: sc (rupa - vt
cht), th (Vedana - cm tnh) tng (sanna - biu tng)
hnh (sankhara - ch) v thc (vinnana - thc, ng tnh).
Tri vi thuyt Lc-gii ni trn, phn loi Ng-un ny
ch chuyn thuyt minh v nhng yu t tm l. Sc thu
nhip tt c nhng yu t vt cht, cn bn un kia (th,
tng, hnh, thc) l nhng yu t tm l trng yu, nhng
trong phn tm-l-lun sau s ni mt cch r rng, y
cha cp n.
Ngoi ra, cn c nhng phng php phn loi khc
chuyn ly hot ng nhn thc lm tiu chun nh thuyt
lc x (chayatana) chia ra mt, tai, mi, li, thn v , ri
cng thm lc cnh sc, thanh, hng, v, xc v php
thnh ra thp-nh-x. Ri li phi hp lc-cn, lc cnh v
lc thc m thnh thp-bt-gii (18 gii). Nhng, cho
tin li, tt c cng s c thuyt minh r rng trong
chng tm-l-lun sau, y ch gii thiu qua v danh
mc m thi.
Tm li, d l phng php phn loi no i na theo
Pht th Hu tnh l mt hp th gm nhiu yu t t tp li
ch quyt khng phi l mt th thun nht, n c v c
nh; v bt c yu t no cng u nim nim sinh dit,
nht l hin tng tm l lun lun lu chuyn bin thin,
khng mt pht no dng mt ch, trong khng c ci
g c gi l ng th thng tr c. Do , c theo
phng php quan st ny th y c th cng coi l mt

cn c ca v-ng-lun. Phng php quan st ny cng
tng t nh tm-l-hc hin i, ly nhng hot ng tinh
thn v cn nhc lm im xut pht ri phn tch v kho
st mi hot ng tm l i n ch bc b ci gi l t
ng c nh. Li na, phng php quan st yu t trn
y, d nhin, l ly nhn loi lm trung tm, nhng, ng
trn lp trng ca Pht gio m nhn xt th khng phi
n ch hn cc nhn loi m c th ng dng cho tt c
mi sinh vt. Duy c im sai khc l nhng h ng
ng vt th tinh-thn-lc khng bng loi ngi, bi th
nhng ng tc v mt vt cht mnh hn. Ngc li, nu
trn nhn loi cn c s tn ti, nh ngi ci tri chng
hn, th sinh hot vt cht chc phi yu km hn sinh hot
tinh thn, v, nh vy th phng php phn loi trn y
khng th ng dng mt cch thch hp nh loi ngi
c. Tm li, ng v phng din nguyn tc m ni th
phng php phn loi trn c th ng dng cho tt c Hu
tnh mi giai cp, khng nhng th, nu ch ng trn lp
trng php tng m nhn xt cng c th kt lun nh
th (nhng v sau ny sinh nhng vn nh hu tnh
ci V Sc, c cc php v sc, tc l nhng vn vi t
ca vt cht, song y cha cn lun cu v im ny).
3- NG-LC-NHN THNH LP HU TNH

Tr ln, mi ch trnh by nhng yu t thnh lp hu
tnh, ng v phng din tnh m nhn xt th mi ch
l s quan st c tnh cch c gii v phn tch. By gi,
em tng hp tt c nhng yu t li vi nhau, v ci m
Pht gi l nhn duyn tc l ch s quan h gia ti-liu-

nhn v nguyn-ng-lc vy. V vn ny, Pht dng
nhiu danh t biu din, chng hn nh nghip
(kamma), v minh (avjja), dc (tanha) v.v
Ny cc T-Khu! T thc ny ly g lm nhn? Ly
g lm tp? Do u m sinh? Do u m pht sinh? T
thc ly DC m pht sinh,78 Cc nghip i ly V
MINH lm nhn m tch t cc m (un) ca i khc.79
Trn y l nhng on vn thy ri rc trong cc
kinh. n hai ch chp trc (upadana) lm nhn tch t
nm un th Pht c bit hay dng, thng thng gi t
chc ca Hu tnh lm nm th un
(pancupadanakhandha), tc l nm yu t do chp trc
m c kt hp. Tuy nhin, nu ni mt cch tng qut th
nhng ci lm cn bn kt hp nm un l phin no v
nghip, tc l cht keo dnh cht t chc ca Hu tnh li
vi nhau, khng cho ri nhau, khng cho ri nhau.
Bo rng v minh, i, trc, dc, tt c u l nhng vt
thuc phin no, da vo kt qu ca nghip, tc hot ng
ca chng, ri nghip lm cn bn li khin cho nm
un hot ng, c nh th tr thnh lu chuyn v cng.
78
M. 38 Makatimhasankhanya I, p. 261: Trung, 54. Tr Kinh, trang 253
79
Tp, 13, trang 552: Cu X, 22, Hc Nh Bn, trang 9 Vn-Bi-Li cha
c r.
Xe ty cc nghip khi, Tm thc chuyn theo xe,

Ty nhn m chuyn ti, Tm hoi th xe ngng80
My cu k trn y ca Bt-k-la-ni v s kt hp
ca nm un nh mt c xe, ngha l xe chnh c to bi
nghip, y vo thc ch r phng hng hnh ng
a vn mnh tin ln. Nu mun hiu tht r ngha ny
th d nhin phi thuyt minh v tnh cht ca phin no v
nghip. Nhng v phin no cng nh nghip xin dnh li
cc chng sau s bn r hn, y ch a ra kt lun
tng qut, th thi.
Ngun gc ca phin no d nhin l v minh, nhng
v minh l mt ci m nu gii thch l khng bit th tc l
ch ci khng bit (v tri) t v thy v, ng v phng
din lin quan n sinh mnh m kho st, n c coi nh
bao hm ngha tnh . Nu ni theo c-bin-h-ngch-
nho (?) th chnh l s sng v, nh vy nu cho n l
ch m qung nguyn thy c l l ng hn. V im ny,
ti bn n theo quan im ton th ca Trit-hc n-
81, nhng y c bit nhn xt theo kin a ca Pht
Gio cng c th c coi l mt s tht chng minh ging
nhau. V, trong thuyt Thp-nh-nhn-duyn, v minh c
gi l hnh, tc cn ca ch nhng, thuyt T- th
li gi ci nguyn l tng ng vi v minh trong Thp-
nh-nhn-duyn l i, tc kh i (tanha, trasna), nh vy c
80
Tp, 49, trang 753; Vn Ba-li cha c r, nhng nhng cu sau y i
lc cng tng t:Th gian y vo nghip m chuyn, hu tnh theo nghip
tri buc cng nh bnh xe ln theo ci trc (Sutta nipata 654).
81
Trit-hc Tp Ch, s 364-365 (i chnh nm th VI thng 7-8)
khc g ngha v minh dc u? Li nh kin ca cc

lun s n--Trit-hc-Tn-Gio-S-T-t-Ma.
i sau, Php-cu (Dharmtrata, mt trong bn v i
lun s ca Hu-B chng hn, cng bo v minh l tnh
chp ng ca Hu tnh v Thun-chnh-l-lun cng thu
dng kin ny.82 Nh vy bit t ra cng c mt s hc
gi gii thch v minh vi ngha tnh . Song m, bo rng,
do v minh m ng un c kt hp tht ra cng khng
ngoi vic ly ch sng lm cn bn pht sinh hin
tng sinh mnh, cho nn, ni l dc hay chp trc chng
qua cng ch l phin dch v minh thnh ch, rt cc
cng mt tc dng nhng khc nhau v phng php quan
st m thi. n nh v minh l ngun gc ca ht thy
nhn duyn th sau y, trong mc Thp-nh-nhn-duyn,
s trnh by r, tc iu kin th nht kt hp nm un
l ch sng vy. Nh th l da vo ch nguyn thy,
tc nng lc v minh, khi ln hot ng thc, ri
hot ng ny hnh thnh tnh cch ca t th hu tnh, quy
nh qu trnh m t th y tri qua trong v lai: tc l
nghip. Bi th bo rng y vo nghip m Hu tnh tng
tc lu chuyn, tc l y vo t thc, lc gii v ng un m
thnh lp n v hu tnh, ri c th ha, chp cht ly tnh
cch t th, tch t tt c kinh nghim qu kh ri da
vo quy nh v sng to qu trnh tri qua trong v
lai. Ni cch khc, ci nguyn-ng-lc th nht lm cho
nm un kt hp li l v minh, vi mc ch ca ch
mun sng l khin cho yu t y biu din thnh mi hot
82
Cu X quyn 10.
ng, tc kt hp chng thnh hu-c-th, ri theo kt qu

ca ng lc cn bn y m hu-c-th tr thnh c-th-
ha lm c s cho nhng hot ng c th trong tng lai;
tc l nguyn-ng-lc th hai. Nhng v minh v nghip
ni tip lun, khng lc no on tuyt, cho nn s kt hp
ca nm un cng ni tip, khng gin on v chnh nh
s bin ha bt tuyt y m sinh mnh c lin tc.
4- BN CHT CA HU TNH
Nhng c iu ta cn ch l s trnh by trn y
mi ch coi hu tnh c tnh cch c gii, tc l mi ch
gii thch mt cch i khi ch cha phi x l ton th
sinh-mnh-quan ca Pht Gio mt cch trit . Trc ht
hy kho st v s phn bit v minh v ng un. Theo
Pht ni th ngoi Ng un ra khng c vt g khc c th
c gi l nguyn l ca v minh, v nghip cng vy, bi
th, bo l v minh hay l nghip chng qua cng ch l
nguyn l hot ng ca hu tnh c nhn xt theo
nhng lp trng khc nhau m thi. Th hai, tuy c chia
nhng yu t cu to hu tnh thnh nhiu loi kho st,
nhng ch tin li cho vic quan st ch trn thc t
th ng nhin khng th khu bit c, bi v, theo Pht,
bo sinh mnh l mt hay khc u sai lm; do , th ba,
nhn xt v s kt hp ca cc yu t Hu tnh th ngha
ca s kt hp y cng rt hn nh, ch khng nh s kt
hp ca c xe. To sao? V xe th trc phi c b phn ri
sau mi c ton th, cn s kt hp ca hu tnh hu c th
trc l ton th ri sau mi l b phn. Nhng tht ra th
ton th hay b phn u khng th tch ri quan nim,
ngha l, s kt hp y cng nh tm-l-hc ngy nay bo

nhng hot ng tm l l tr, tnh, , chia ra nhiu loi
quan st, cho tm l s kt hp ca nhng yu t th
ngha ca lp thuyt ny cng tng ng. Cho nn, theo
ch ti thy, s thuyt minh c tnh cch c gii trn y,
ni theo tinh thn ca Pht, l lm cho chng sinh hiu r
s gio ha v v ng lun ca Ngi. Nn bit, ci dng
ca Pht l ch ph nhn thuyt linh hn c nh, tc
Pht cho sinh mnh cng ch l mt hin tng quan h, do
, bn thn Pht quyt khng coi sinh mnh nh mt c
xe c tnh cch c gii, nht l nu gii thch n gn nh t
tng duy vt lun th li cng khng th chp nhn. Nh
vy, kin ch thc ca Pht v bn cht hu tnh nh th
no? V vn ny, khi bn v nghip v lun hi s xin
trnh by tng tn, cn y th ch kho st trong phm
vi sinh mnh lun m thi.
Nu cn c theo tht ca Pht th hot ng ca hu
tnh cng do nhiu iu kin chi phi, bi th, nu xt v
bn cht hu tnh th chnh l s tn ti ph bm t v
thy, v l iu kin th nht l v minh tc ch sinh tn,
cng v thy, ngi ta khng th tm ra u mi ca n;
Pht ni r rng nh vy. Do , v minh tuy l ng
lc nhn kt hp ng un, t thc, nhng khi ch cn bn
ny l nhng hot ng th rt cc n cng t trong s th
c quan m trin khai ra ri tm y theo ci c trng y m
chia thnh nhng yu t quan st, phn tch ch n
quyt khng phi l vt ngoi t thn tc dng khin cho
hin tng sinh mnh pht khi. Ngha l, trong bn thn
v minh c y kh-nng-tnh tng ng tr
thnh nhng yu t ng un, t thc ri, nhng khi vn

cha khai trin ci a v ca trng thi nguyn thy th
c gi l V minh, cn ci ng th khi trin khai ri
th c gi l ng-th-un. iu ny c xem cc hc gi
ca A-T-t-Ma sau ny khi thuyt minh v mi hai
nhn duyn cho th ca cc ch v minh, hnh, v.v l nm
un th r. Bi vy; s thnh lp ca hu tnh tuy l kt
qu ca nhn duyn ha hp, nhng khng phi ging nh
quan nim v c xe khi mt b phn no b ph hoi th
ton b c xe cng nh hng, m hu tnh l vt n thun,
bn cht ca n l nht th, v th n l v thy v chung,
tip ni khng ngng. Gi s cho hu tnh l s kt hp
mt cch my mc ca nm un i na th nhn duyn cn
bn vn l v minh v nghip (ngoi tr trng hp gii
thot sinh t). Bi th sinh mnh cng vn l v thy v
chung tng tc bt on ch quyt khng ging nh c xe
m s hp thnh cng nh s tiu hoi rt d dng. Xem
th th th d v c xe cng ch l mt th d i khi, c
th ni cui cng, n chng lin quan g n bn cht ca
hu tnh c. V sau, trong cc b phi, nh c-T-B
(Vajjputtaka, Vatsiputriya) ch trng c Phi-tc-phi-ly-
un-ng, tc l mt loi ng th khng la nm un m
cng khng phi l nm un; Kinh-Lng-B (Sutrantika)
th tha nhn s thng hng tn ti ca t--thc; Ha-
a-B (Mahisasaka) th bo c cng-sinh-t-un, tc l
mt loi yu t (v minh) tri qua sinh t m khng tiu
dit. Thm ch cc nh i-Tha Duy-Thc th ch trng
s thng hng tn ti ca thc A-Li-Gia (Alayavijnana)
v.v c nh th pht sinh nhng ch trng hu-ng-lun
tng khng c g l l c. Tm li, h u ly v minh

hoc dc (tanha) lm c s kho st sinh mnh, do
m t n nhng kt lun nh trn. Tuy nhin, theo ch
ti bit, so vi ch trng ca Thng-Ta-B chp cht
vo s quan st c gii, nhng ch trng ca cc b phi
trn y ta h li gn vi chn ca Pht hn. Ni khc
i, cc b phi trn cng hn hn Thng-Ta-B im
lm cho gio ngha ca Pht sng t v phng din
lun l.
Nhng, nu sinh-mnh-quan ca Pht qu tht nh
nhng ch trng trn y th ti sao li bo v-ng-lun l
c sc ca Pht gio? V vn ny, theo ch ti thy,
pha ngoi o cho t ng l mt vt c nh, cn Pht th
li tn lc quan st n v phng din lu ng, v, nh s
trnh by sau, coi n cng nh dng thc loi b mi
quan nim c nh. Hnh thc v vn mnh ca hot ng
sinh mnh lu chuyn phi nh vo nhiu s tnh, c bit
l nghip, v bin ha khng ngng, khc hn vi ngoi
o cho ng th l mt trng thi tr tc bt bin. Chnh v
th m bo sinh mnh do nhn duyn sinh. Ngoi ra, cn
mt l do khc na khin Pht kin quyt ch trng v-
ng-lun l v thuyt ny, so vi thuyt hu-ng, c hiu
lc lm tng thm gi tr nhn cch ca ngi ta hn, l
l do thc tin. Phng din thc tin ny ca Pht cn c
cn c trng i hn c mi l lun, v, theo Pht, nhng
ti c ca con ngi ly ng dc, ng chp lm cn bn,
ni theo thut ng l chp ng, ng s, nhng ch quy tc
ca ng chp, ng dc d nhin l ly ci ta lm trung tm,
cho nn, h nhn nh ta tu cng l nhn nh ng chp,
ng dc, vy nu ph nh ci ta th s ngn nga c mi

ti c: l cn c khin Pht ch trng thyt v ng.
Nhng, xt n ngun gc ngha v ng lun (ct xn tiu
ng) ny th trong o-Ngha-Th ni n ri83 v c
S-Lun dng lm quy phm84 khuyn ngi noi theo ch
khng hn l gio l c hu ca Pht. Song, o-Ngha-
Th v S-Lun ch lp ng lm mc tiu ch trn l lun
tuyt nhin khng ph ng chp, cn Pht th i xa hn,
d trn hnh thc cng kin quyt ph thuyt ng: l
c sc ca Pht. Hn na, nh s trnh by sau, v ng
quan, v mt tiu cc dit tr ng dc, ng chp, l cng n
ch yu ca s tu Thin; v mt tch cc l c s ch yu
ca vic tng l o c v tnh thng, nu kt hp c
hai phng din quan st th v-ng-quan cng d hiu
hn. Tm li, cn c ca thuyt v ng trong Pht gio
ngoi l do tm l ra cn kim c l do lun l na. Bi
th, khi x l vn sinh mnh s thc theo l lun khng
th trc tip da theo cn c lun l thc t ri ty hon
chuyn m da theo cn c tm l lun, v nu ch suy cu
theo l lun khng thi th sinh-mnh-quan ca Pht, nh
ni trn, s t n mt loi kt lun hu ng: l
iu ta cn ghi nhn.
83
Maitrayana np 6, 21 (xem Su phi Trit hc n trang 325)
84
Samkhya karika 64 (nh trn, 203)
5- SINH-MNH-QUAN NG THI VI
SINH-MNH-QUAN PHT GIO
Nhn duyn quan ca Pht da vo th gii quan
thi by gi m c thnh lp v sinh mnh quan c sc
ny ca Pht cng c quan h mt thit vi t tng gii
ng thi v vn ny. Nh trn ni qua, sinh-mnh-
quan lu ng ca Pht chnh c thnh lp bi kt
qu ca s kho st v c hai khuynh hng hu-ng-lun
ch trng c mt ng th c nh v duy-vt-lun do cc
nh duy vt ch trng. C xem t tng gii lc by gi
th thy mt mt t tng trit hc ly t ng lm trung tm
t thi i o-Ngha-Th v thuyt linh hn thng tc
ang thnh hnh, ng thi, mt khc, cng c rt nhiu
ngi bt mn vi nhng thuyt hu ng m ch trng
duy-vt-lun. im ny c nhn vo phi Lc-S th r.
Chng hn nh Ni-Kin-T-Nh--T, Ma-Ha-L-C-
X-La v Ph--Ca-Chin-Din v.v l nhng nh hu-
ng-lun; nhng Ph-Lan-Na-Ca-Dip, nht l A-Di--S-
X-Khm-B-La, th thun nhin l nhng nh duy vt
lun. Li xem nh 62 kin (lc thp nh kin) trong kinh
Phm Vng th ta thy i biu cho thng thc lun l
thuyt hu ng, cn i biu cho duy-vt-lun th chnh l
on-kin-lun (Ucchedavadi) v v-nhn-v-duyn-lun
(Ahetu apaccayp-Vadi) vy. Sinh-mnh-quan ny n
vo thi i Pht cng tng t nh sinh-mnh-quan u-
Chu vo th k th 18. Mt bn tun theo tn ngng C-
c, linh-hn-quan c nh c nn hc thut cn i
lm cho rc r nhng dn dn tht th, song vn cn
bm cht ly mt hnh thc no ; cn mt bn th ly

nc c lm trung tm kch lit ch trng duy-vt-lun
v nh hng rt ln n giai cp tr thc tin b. Ngoi
ra, cn c tnh-hnh-lun vi nhng hnh thc sinh-mnh-
lun tng t nh sinh-mnh-quan lu ng ca Pht v
ni theo mt ngha no , c th bo thuyt ny chnh
mun iu ha hai t tro ca hai phi ng thi. Cng
nh Pht thng ni l c gii, l nhn-duyn-ha-hp,
nu ch nhn xt ngha ca nhng t ng ny v mt biu
din, th n cng khng khc g kin ca A-Di--S-X-
Khm-B-La v cng tng t nh thuyt cho hin tng
sinh mnh l s ha hp ca t i do Thun-Th-Phi
(Chayata) ch trng. Nhng khc vi cc nh duy-vt,
Pht khng cho ngun gc ca sinh mnh ch l vt cht
m cn tha nhn c yu t tm l, nh vt, im ny cng
li tng hp vi cc nh hu-ng-lun. Xem th th thi
ca Pht l bc b c hai thin kin thng, on m
ch trng mt hnh thc tnh-hnh-lun ca sinh-mnh-
quan lu ng. Sinh-mnh-quan ny ca Pht tuy c im
c sc, nhng, nh ni trn, vn da vo sinh-mnh-
quan do hai tro lu t tng ng thi biu din, ngay c
nhn-duyn-lun cng th; l mt s tht khng th ph
nhn. C xem th th c sc v sinh-mnh-lun ca Pht l
do kt qu ca thi trung o ca Ngi v chnh thi
y cho ta thy th lc ca hu-ng-lun v duy-vt-lun
lc mnh bit chng no. Nhng nay ngi ta khng
bit Pht tn bao nhiu cng trnh nghin cu v kho l
mi cu thnh v biu-hin-ha sinh-mnh-quan ca Ngi.
Chng th ba:
TM L LUN
1- SINH MNH VI HOT NG TM L
Ly v minh lm nn tng m c hot ng sinh
mnh, v c hot ng sinh mnh th tt phi c hot
ng tm l, im ny c xem tnh cht ca nhng yu t
thnh lp hu tnh c trnh by trn cng r. Bi
v hot ng tm l l ch cn bn v minh, mu t n
ba mc ch ca n nn ly phng hng lm nh sng
dn ng, i trong v t pht trin, bi th, theo Pht,
nu ch ng v phng din kh-nng-tnh m ni, th
hot ng sinh mnh v hot ng tm l tuy l ng nht,
nhng ci phng php biu th th cha hn ging
nhau. Nh ni trn, nhng sinh vt h ng th hot
ng tm l yu m hot ng sinh l mnh (tc hot ng
bn nng v--thc); cn nhng sinh vt cao ng th,
thch ng vi a v, hot ng tm l hin tr hn, t
pht huy ton th tc dng tm l trong sinh mnh t thn;
tc l, theo Pht, bn cht ca sinh mnh tuy l ch m
qung, nhng nu n dn d tin n s tn ti quan nim
th n c ngha hng thng. Bi vy, h s chi phi
ca ch m qung cng mnh bao nhiu th sinh vt cng
chm xung mc h ng by nhiu. Tm l lun ca Pht

gio d nhin cng c biu th theo chiu hng y, cn
c theo nhng loi sinh vt biu th s sai khc, nhng
tht ra y cng ch theo ngha rng m nhn nh phm vi
sinh vt mt cch cht ch thi. Nu theo Pht th hin
tng tm l cc phc tp, y nhn loi lm m phm v
nh vy th tm l lun Pht Gio rt cc cng khng ngoi
kt qu ca s kho st v nhn loi. Nhng v sau, s
kho st v tm l ca A-T-t-Ma cng thng so snh
hu tnh trong ba ci v, ng v phng din hu-tnh-
quan lun hi-lun m ni, s kho st ny cng rt thch
ng. Do , tm l lun tuy ly nhn loi lm trung tm
nhng cng thng ly hu tnh nht ban lm bi cnh.
2- C QUAN CM GIC
Trc ht hy ni v c quan cm gic. Nhng cm
quan ca ngi ta c chia thnh mt (cakkha - nhn), tai
(sata - nh), mi (ghana - t), li (jihoa - thit), thn (kaya,
hay tacca - xc cm) gi l nm cn. S phn loi ny
c t thi o-Ngha-Th v t tt c cc hc phi u
tha nhn. Pht gio cho l ton th c quan nhn thc
ngoi gii, bi l s phn loi y cn c vo s tht hin
nhin ch khng cn phi a ra mt kin c th no.
Tuy vy, gia cc phi cng c nhng kin hi khc nhau
v vn do u m nm cm quan c thnh lp. V vn
ny, trong o-Ngha-Th tuy khng c r rng,
nhng i khi c th cho chng phn tit t Phm ri
tri qua qu trnh pht trin m thnh. Phi S-Lun th mt
mt ch trng do Ng mn (ahanhara) pht trin, ng
thi, mt khc, li vn bo tn kin cho rng chng c

thnh lp bi nm yu t t, nc, la, gi, v khng. n
phi Thng-lun th cho chng pht trin t nm i,
song li bo mi i tc t, nc, la, gi v khng t n
hnh thnh mi, li, mt, da v tai v.v Tm li, bt c
phi no cng u cho ng cn c ngha na tm l na
sinh l. Do , d cho chng c l vt cht i na nhng
cng do b phn cc vi diu (saksmabhuta - t vt cht) to
thnh m con mt tht thng thng khng th thy c.
Tt c cc phi u cng mt kin v s gii thch ny,
bi v ci m h bo l cn (indriya) khng phi l tai, mt
biu din bn ngoi l ph-trn-cn m c ngha ch ci tc
dng tim n bn trong, c gi l thng-ngha-cn vy
(nu ni theo ngn ng ngy nay th l tng ng vi
t chc thn kinh).
Song, v im ny, Pht by t kin nh th no?
Ni mt cch i th th kin ca Pht cng khng khc
my vi nhng quan im k trn.
Ni nhp s y (cn) l g? Mt l ni-nhp-s, l
tnh sc do t i to thnh m khng th thy c, v c
chng ngi (hu i). Ni-nhp-s ca tai, mi, li thn
cng th.85
ngha trong on vn trn y cho rng nm cn l
nhng vt do bn yu t t, nc, la, gi to thnh, tuy
khng th thy nhng khng th cho vt g khc xm nhp
v l s tn ti chng ngi. kin ny i khi cng
85
Tp 13. Cp bn, trang 554: Dhammarangani p, 5976.
tng t nh quan im ca phi Thng-lun ch khng

cho mi yu t t n a n cn c th, tc mi yu t t
hnh thnh cn ring ca n, nhng tng hp ton th bn
yu t mi to thnh cc cn: l im bt ng gia Pht
gio v phi Thng-lun. Nhng, vn c t ra y
l: bn yu t (t i) tng hp nh th no thnh nm
cn? Ti sao li bo hnh tng ca nm cn l tnh sc?
V nhng vn ny, theo ch ti tn lc nghin cu,
trong cc kinh in c cha h c gii p, do khng
th bit mt cch r rng. V sau, cc v Lun s ca A-T-
t-Ma tuy c nhiu lun cu v vn ny nhng kin
cng li chia r.
Tm li, nu ch ni trong phm vi Pht Gio Nguyn
Thy th ng cn l s tn ti vt cht, tc dng ca chng
d c vi diu n u chng na th cng vn l vt hu
thin v c th hy hoi. V li, trong mt trnh tng
ng, c th dng s dinh dng sinh l tc thnh, bi
vy, nm cn l mt trong nhng b phn ca nhc th,
cng chung vi th mnh trong k hn, l nng lc ca
chnh bn cht sinh mnh. Do , X-Li-Pht gii thch
rt ng khi ng ni vi i-Cu-Hi-La nh sau: nm cn
da vo th mnh (ayna) m tn ti.86
Nm cn tuy l nhng c quan nhn thc ngoi gii,
nhng i tng ca chng u c hn nh v d nhin
chng khng th vt ra ngoi phm vi nht nh; Ngha l,
nhn cn ch c th i vi sc cnh, khng th di thanh
cnh, v t cn vi hng cnh ch khng th thng sc
86
M. 43 Mahavedalla I, p-295.
cnh v.v Nhng c quan thng nhip ton th nm cn v

tip nhn ht thy nhn thc l cn (mana).
Ny bn! Nm cn u c cnh ring, nhn thc
ring, khng th nhn thc cnh gii chung nhau. Ch y
ch (Patisarana) ca nm cn khng th nhn thc cnh
gii chung ny l cn.
nhn thc c ht thy cnh gii ca nm cn.87
V tc dng ca (mana) th t o-Ngha-Th v sau
tuy c nhiu gii thch88 nhng i khi u cho l c quan
lin vi ng quan; Pht gio i khi cng cho nh th.
Ngha l khi n tng quan vi ng quan th n cng vn l
mt c quan nhn thc ngoi gii nhng n c th thng
nhip ton th nm cn, do , cng c th cho n l mt
loi cn v cng vi nm cn trc gi l su cn. Li
ng v phng din c quan nhn thc ngoi gii m ni
th n cng c th c gi l ca (dvara - mn), bi th,
cng vi nm cn m gi l su ca cn (lc cn mn).89
Tuy nhin, thc ra l tc dng ni tm, c th lm cho
hng din tri gic quan h vi nhn thc ngoi gii; n
bit lp, v khc vi nm cn l nhng vt-cht-tnh, n l
mt loi thun tc dng tinh thn. V li, khi quan st t
ni b th n l ng th vi ci gi l tm (cita) v thc
(vinnana). kin ny ca Pht gio khc hn vi quan
87
M. 43 Mavedalla 1, p. 295; Trung 58, i-Cu-Hi-La Kinh; trang 270
88
Su Phi trit hc, trang 183; trang 334-336
89
Itthivettahe 23-24
im ca phi Thng-lun cho l yu t (i) cc vi v

gii thch l na vt cht.90
3- QU TRNH NHN THC

S kho st v lc cn trn y tuy khng c g c
bit, nhng v th t ca nhn-thc-quan y th cc phi
khc khng snh kp.
Trc ht hy ni mt cch i th. Lc cn i lc
cnh, tc l nhn cn i sc cnh (rupa), nh cn i
thanh cnh (sadda) t-cn i hng cnh (gandha), thit
cn i v cnh (rasa) thn cn i xc cnh (phallabba),
cn, i php cnh (dhamma) v.v tt c u trnh hin
tc dng tht th cnh. Tu trung, s quan h gia cn
th su v php cnh c gi l php, gn c ngha l ht
thy php, bao qut tt c nhn thc do nm cn trc a
n; ng thi, nu l vt i vi nhn thc ch quan th
bt lun l hin tng tm hay l v vi, cn u ly
lm khch quan khin cho quan h nhn thc sng t.
Nh vy, s quan h gia lc cn, lc cnh hu nh bao
hm ht thy mi nhn thc, ngoi quan h y ra, tt c u
l v thc. im ny, cng nh trn kia trch dn, Pht
bo l ht thy m ngoi lc cn, lc cnh mi hai x
ra th khng c ci g c gi l ht thy c. Cn v cc
thc do kt qu ca quan h lc cn, lc cnh sn sinh th
chng qua cng ch ng v phng din hnh thc m gi
l su thc thi.
90
Su phi trit hc trang 334
Cc T-Khu! Ht thy thc do nhn duyn sinh

(paccayam paticca) m c tn gi, tc ly nhn cn lm
duyn m sinh sc thc th gi l nhn thc; ly nh cn
lm duyn m sinh thanh thc th gi l nh thc; ly t cn
lm duyn m sinh hng thc th gi l t thc; ly thit
cn m sinh v thc th gi l thit thc; ly thn cn lm
duyn sinh ra xc thc th gi l thn thc; ly cn lm
duyn sinh ra php thc th gi l thc, cng nh la nh
duyn m t m c nhng tn gi khc nhau: la nh rm
lm duyn m sinh th gi l la rm 91
Tc l nm cn trc l nhng ci ca i vi ngoi
gii, khi a nhng s khch thch nht nh t ngoi gii
vo ni b th nh s tip ng ca cn m pht sinh phn
ng c hu trong ni b, l nm thc trc, cn cn
t n l nhn thc ch quan m trnh hin phn ng nht
ban th chnh l ngha thc th su. Nhng, vn
c t ra y l: bn cht ca thc nguyn ch l mt
nhng v cc tc dng m hin hin thnh su loi hay mi
thc u c bn cht khc nhau? V vn ny, gia cc
nh nghin cu i sau cng c nhng kin bt ng.
Tm li, phm tr ca Pht Gio Nguyn Thy l, trn hnh
thc, su cn, su cnh i nhau sinh ra su thc. Li em
cng su thc ny vi thp-nh-x ni trn th thnh ci gi
l thp-bt-gii bao qut ht thy (sabba), v l s phn
loi trng yu nht ca A-T-t-Ma sau ny. nn tng ca
s phn loi y thun l nhn-thc-lun v cng chnh l
im rt c sc ca Pht gio.
91
S, I. V. p. l: Tp 13, Co bn tr 554,
Trn y l hnh thc nhn thc lun. Nu tin ln

mt bc na m ni th hnh thc y phi qua nhng qu
trnh nh th no tr thnh nhng hin tng tm l
phc tp? V im ny, theo Pht th trc sau cng nh
mt.
Nhn cn v sc lm duyn sinh ra nhn thc, nh
s ha hp y m c xc, ri cng vi xc, sinh ra th,
tng, t Thn cn v xc lm duyn sinh ra thn thc
c ba ha hp m c xc Cakkhunca Patua rupe
casuppajjate Cakkhuvinnanam, tinnam Sam-
gatephasse.
Hy ly mt th d - Gi d khi nhn cn i trc
mu th lc mu khch thch nhn cn, l qu
trnh th nht. Do s khch thch y m tm hot ng
pht sinh nhn thc, l qu trnh th hai. Ni nhn cn
duyn vi sc m sinh thc tuy c v nh i cn m sinh
thc, nhng, tht ra, tc dng y vn c sn v pht
ng t trong tm, nu khng th th tm-l-lun Pht gio
s mang khuynh hng duy-vt-lun v khng ph hp vi
sinh-mnh-quan Pht Gio. Nh vy th tm, gi vic thc
tnh th gic - nhn thc - li l hot ng nng ng, n
khi lm cho cn chuyn ch vo cnh th lc y mi pht
sinh cm gic (xc) v mu , l qu trnh th ba. Ri
mi cm gic nhn thc mu ny m sinh khi khoi
cm hay khng khoi cm l th (vedana - cm tnh); ly
cu thnh hnh thc biu din tri gic l tng
(sanna), trong nu mun ly hay b l t (cetana -
ch), c nh th nhng hot ng tm l ni b bt u tr
nn phc tp. l ngha trong on vn trn. Tc hot

ng ni tm lc u u da vo xc (cm th) m trong
Trung-Hm vn Ba-Li (Mahapumama) thng cho l th,
tng v hnh u ly xc (phessa) lm nhn (hetu), ly
xc lm duyn (paccaga). 92 Nh th th su thc trong
Thp-Bt-Gii ni trn cng mang ngha y. Tuy bo
rng do kt qu ca s ha hp gia cn v cnh m pht
sinh nhn thc, nhng tht th qu trnh y vn cha t
n nhn thc cm gic ch thc m mi ch l s chun
b cho tm pht sinh nhn thc cm gic m thi. Bi l,
nu c ba cn, cnh v thc ha hp mi sinh xc (cm
gic) th thc y phi l thc c trc nhn thc cm gic,
nu khng th th ngha khng thng. Li v nhn thc
th thc ny (trc cm gic) mt mt c ngha ch ng,
do hot ng tm l c th mi tht s bt u. Thuyt
ny tuy rt l m nhng cng l s quan st c v.
Tm li, theo Pht, nhn thc ca ngi ta l do s
lin hp ca ch quan (lc thc), khch quan (lc cnh) v
nhng c quan cm gic (lc cn) m thnh, nu thiu mt
trong ba yu t y th khng th c nhn thc93.
Mt bn trong tuy cha hoi nhng sc bn ngoi
khng n c phm vi ca n (aphta - th tuyn); nu
khng c s ha hp tng ng vi n (tajjosam -
amunaharo) th khng th biu din chc phn tng ng
vi n.
92
Ma-Ha-, 38. Mahatanhassankhaya, 1, p, 259; Trung-Hm 54, Tr
Kinh trang 67a.
93
M, 107 Mahapunnama Sutta III, p, 17
Mt bn trong khng ph hoi, sc bn ngoi tuy

n c trong phm vi ca n, nhng nu khng c s
ha hp tng ng th khng th biu din chc phn
tng ng vi n.
Mt bn trong khng ph hoi, sc bn ngoi tuy
n c trong phm vi ca n, nhng nu khng c s
ha hp tng ng th khng th biu din chc phn
tng ng vi n, khi c s ha hp tng ng vi n th
do mi pht sinh chc phn tng ng vi n.94
Trn y l thuyt minh ca X-Li-Pht v im
ny. ngha on vn trn cho rng iu kin th nht,
phi c cn hon ton; th hai phi c cnh i cn; th ba
cn v cnh phi ha hp, c ba iu kin y mi c th
sinh khi nhn thc tng ng. Nhng ci gi l ha
hp nu ni theo ngn ng ngy nay th c ngha l s ch
(attention), ni theo thuyt 18 gii th, nh ni trn,
l tc dng nng ng ca thc ln th nht; khi nh kt
qu y m pht sinh nhn thc cm gic ( thc) th l tri-
gic biu tng, tc ci gi l thc-phn th lc y mi l
ngha ca su thc ln th hai. Tm li, trong ba iu kin
trn nu thiu mt th nhn thc khng th c thnh lp.
Nh th th ci gi l tm ca ngi ta u do nhn duyn
sinh, sinh mnh cng c kh-nng-tnh trnh hin mi tc
dng ca tm, duy ch ty cnh ng v a v m hot ng
thc t c ch bt ng.
94
M, 28 Mahahtthipadopana sutta, vol, I. p. 190; Trung-Hm 7, Tng-
Tch-D, Cp bn trang 34.
4- TC DNG NI TM
Tr ln mi ch ng trn lp trng nhn thc ngoi
gii m quan st nhng qu trnh hot ng ca tm. Sau
y chng ti s trnh by mt cch i khi v nhng tc
dng nht ban trong ni tm.
i khi Pht chia tc dng ni tm thnh hai l tm
(cita) v tm s (cetasika). Tm tc l ch th ca tm nh
ngy nay gi l thng gic; tm s l ch cho tc dng ca
tm. Nhng s phn loi ny mi v sau A-T--Ma-
Lun mi khai thc, nht l Tm-S-Lun, tr thnh
cng mc cho tm-l-lun lun-l ca A-T--Ma Pht
Gio. Tht ra th thi Pht Gio Nguyn Thy, s phn
loi tm v tm s vn cha c r rng my, khng
nhng v tm m ngay v tm s cng hu nh cha c
mt thuyt minh no c bit c.95 Bi th, cn c theo s
phn loi ny nghin cu tm-l-quan ca Pht Gio
Nguyn Thy l phng php khng thch ng, nhng nn
tng ca s phn loi sau ny bt ngun t y: l
im ta cn ghi nhn.
S phn loi ca Pht Gio Nguyn Thy i biu
cho nhng tc dng ni tm vn l bn un sau trong
thuyt nm un k trn, tc cho nhng yu t tm l th
(vedana), tng (sanna), hnh (sankhara) v thc
(vinnana). Nu ng trn lp trng phn loi tm, Tm-s
m nhn xt th Thc l Tm-Vng, cn ba yu t kia l
95
V tm, tm-s, xem D, II havaddaha sutta; I, p, 213: xem c Trng-Hm
16, Kin c Kinh, cp bn, trang 841.
Tm-s. By gi hy ly cch phn loi ny lm chnh

ni qua v c cht ca n.96
Trc ht l th (vedana). Nu ni theo tm-l-hc
ngy nay th th gm c ngha cm gic v cm tnh. Khi
th c ngha gn nh cnh tnh th c th trc tip c coi
nh biu th cm tnh nht ban, bi l nguyn ng ca th
l vedana tuy bt ngun t ch vid tc l, nhng thay v
bo l do tr thc m bit th li bo do cm m bit, m
cm th li c ci tnh vui thch, hay khng vui thch, bi
th nn mi gi l th.
Li theo Pht th th c ba trng thi l kh (dukkha),
vui (sukha - lc), v khng kh khng vui (adkkhasukha bt
kh bt lc, hay l x). Ni theo tm-l-hc ngy nay th
l ba tnh cm vui, khng vui v trung dng. C theo ch
ti bit, trong lch s t tng n-, Pht chnh l ngi
u tin chia tnh cm con ngi thnh ba trng thi nh
th. Vn theo Pht, ba tnh cm ny tuy l s tht tm l
nhng khng mt khc no gi c nguyn trng ca
chng m thng thay nhau di chuyn; kh ri vui, vui ri
kh, t khng kh, khng vui tr li vui v kh c nh
th chuyn bin khng ngng,97 cho nn ngi ta khng th
trng cy tnh cm v, nh s trnh by sau, ci l do ct
ngha ti sao Pht cho th l kh (th th kh) v nhn
mnh im c ch tnh cm, chnh l .
Th n l Tng (sanna). Tng l tc dng trong
tm lm cho nh n i tng. Chng hn nh bit
96
V nh ngha Ng-Hm, xem S-Lun, III, pp 86-90
97
M. 44, Cullevedalla I, p, 303; Trung, 58, Php-Lc-Ni Kinh, trang 268
(tanjanati) vt l mu xanh, mu vng, mu , mu

trng, v.v l tng, xem th th tng cng gn nh
tng ng vi tr gic (perception), nhng khng hn ly
trng hp tri gic ngoi gii lm hn nh m do k c
gi dy ng nh n i tng cng l tc dng ca
Tng, Ti cho rng, theo ngha rng, n l tc dng biu
tng (vorstallung) c l xc ng hn,98
Th ba l hnh (sankhara). Mi nhn qua th tc dng
ca hnh rt l m, m ng ca n cng kh nhn ra.
Nhng, c theo kinh vn bo V hnh thnh hu vi nn gi
l hnh99 th hu vi ca ng un, tc v thng bin
thin, u c th nh m c thuyt minh, v tc dng
hot ng ca hnh l kt hp t chc ca ngi ta li; nu
ni theo ngha hp th hnh tng ng vi ch (will),
nhng, ni theo ngha rng, phm nhng yu t khin cho
tm hot ng u nhip trong hnh c. V sau, khi Tm-
S-Lun ca A-T--Ma cc thnh, ngoi th v tng
ra, cc tc dng tm khc cng u c nhip vo hnh
un.
Sau ht l thc (vinnana). Thc cng l mt danh t
rt l m. Ni mt cch khi qut th Pht ta h dng n
theo c hai ngha rng v hp. Khi dng theo ngha rng th
hn nh Lc-gii-quan, ngoi nm i t, nc, la, gi,
khng ra, i th su c gi l thc, vy thc y phi
c ngha l ton th vi tm, trong bao hm ton b th,
98
S, III, p, 89
99
Sankhatan abhi sankharatiti bhikkhave tasma sakhr ti vueeats, S, III, p,
87
tng, hnh v tt c nhng tm s khc. Ti sao? V s

phn loi Lc-gii trn y cho nhng yu t thn th gm
nm m yu t tinh thn ch c mt, bi th, khi dng n
m khng phn bit th hin nhin c tng ng vi tm
(cita) v (annana). Cu Pht thng hay ni: Ci y
hoc gi l tm, l hay l thc - yancakh idam vuccan ti
citan vannana ti va vinnana ti va100 chnh l dng tm, ,
thc nh nhau m cho l ngha ton th ca tm. V, khi
dng mt cch nghim khc th tm v tm chuyn cho
tnh m thy, ly c quan nhn thc lm ch v u ch
cho tm chuyn ly phn on v suy l lm ch; nhng
khi dng mt cch bao qut th bt c ci no cng u c
ngha ton th tc dng ni tm. i li vi cch dng theo
ngha rng ny l cch dng theo ngha hp, nh thc c
dng trong thuyt Ng un chng hn, tc l thc tch ri
th, tng, hnh v c coi nh i lp li vi chng.
Thc y ch l tc dng thng gic (apparception) hay
ng tnh (understanding), cho tm l s thng nht ca
thc v iu khin nhng tc dng phn on v suy l.
Trong kinh ni bit cho nn gi l thc - vijanatiti tasma
vinnananti vuccati.101 Bit y c ngha l ci bit phn
bit (vi-jna v c phn bit, jna l bit), tc c ngha bit
phn on ci ny mu , khng phi mu trng, ci ny
v ng, khng phi v ngt, ci ny l kh khng phi vui
v.v Do , nu nhn xt thc v cch dng ny th th,
100
Tham chiu D 1 Brahmajla sutta 1. p, 21; D, 11 Kevadha sutta 1, p, 231;
S-Lun, 11, p, 64.
101
S, III, p, 87
tng, hnh cng l i tng nhn thc ca n, bi th

Pht mi cho ba tc dng sau (th, tng, hnh) l y vo
xc m tn ti, duy c thc l da vo danh sc,
(namarupa)102 l vt i vi ton th thn v tm.
Tr ln l thuyt minh mt cch n gin v bn tc
dng th, tng, hnh, thc. Nu em phi hp chng vi
tr, tnh, th d nhin tng v thc l tr, th l tnh v
hnh l . Song m trong bn tc dng y, ci no c tc
dng thng nht ton th tm? V vn ny, nu ch x l
v thc th d nhin tc dng phi l thc, ti sao? V
thc l thng gic c trch nhim thc thng sut mi
hot ng ca tm. Bi th, ng trn lp trng nht ban,
Pht tuy gi ton th ng un l danh sc, nhng li thng
lm cho danh sc v thc ng ring, v li ni y vo danh
sc m c thc, y vo thc m c danh sc103, tc l, ng
trn lp trng ch quan, khch quan m ni th rt cc ch
c thc l ch quan, ngha l mun ni thc l s thng
nht ca bn un kia vy. Tuy nhin, y tht ra ch l s
quan st i khi thi. n nh bn cht ca tm ngi ta
th, nh trnh by trong chng trc, cha hn l
thc m l s xung ng v thc, cn bn cht ca n l
thc th chng qua ch nhn s xung ng m trin khai
cho nn, ly v minh lm bn cht ca sinh mnh l kt
lun t nhin phi c. Xem th th i biu cho phng
102
M, 109; III, p, 17
103
D, II Kevaddha sutta I, p, 223: Trng, 16, Kin c kinh trang, 342; V
quan h gia thc v Danh sc, xem chng sau; mc Thp Nh Nhn Duyn
Quan s r.
din hot ng trung tm ng un, tc phng din ch,

l hnh (sankhra), so vi cc thc th hnh l bn cht,
cho nn c th bo hnh l nguyn l thng nht cc thc.
Nay c xem trong h l thp-nh-nhn-duyn, Pht t
hnh gn vi v minh hn thc (V minh, hnh, thc) th
r. Li xem nh nh ngha v hnh trong cc kinh bo
l nng lc c th khin cho ng un thnh hu vi, cho
ton th tm l c cht ph thuc, cng chnh do . Xem
th th tm l quan ca Pht Gio, nu ni theo ngn ng
cn i, c th bo c xy dng trn thuyt -ch bn-
v.
5- TM L C TH V PHIN NO
Tm-l-quan ca Pht c trnh by trn mi
ch l khi lun v nhng hot ng tm l. Tuy nhin, nh
ni trn, mc ch ca Pht khng phi nh tm-l-
hc ngy nay ch chuyn ly s thc hot ng ca tm
quan st v ghi li nhng s thc y, m tm l quan ca
Pht l tm hiu r nhng s thc hot ng ca tm
gip cho vic tu dng ca ngi ta tin ln m t n
cnh a gii thot ti cao. Bi v, theo Pht, ng v
phng din tm--hc m ni; th thin, c, m, ng, tt c
u l s thc ca tm; nu mun lm cho tm trong
sch, th trc ht khng th khng bit r ci tnh hnh
hot ng tm l: l tm-l-lun ca Pht. Do , ngoi
tm l lun nht ban trnh by trn, Pht cn cp n
tm l c th v nhng phng din ng dng tm l
tng cng l l t nhin. Ni c th tm l v ng dng
tm l c ngha l theo kin a lun l tn gio, tc kin
a thin, c, m, ng, chia nhng tc dng ca tm thnh

nhiu loi m quan st ch r loi no nn c c ch
v loi no cn c pht trin. Chng hn nh ni cc loi
tm phin no, hay a ra nhng iu kin lun l hoc
xut nhng giai on tu thin nh, hay tin xa hn na, ch
by tr tu t n nit-bn ti cao v.v, tt c u l mt
loi tm l c th. Xem th th mt phn ln nhng li ni
php ca Pht rt cc c th bo l thuyt minh v tm
l c th v tm l ng dng. V th m sau ny A-T--
Ma ly Tm-s-lun lm mc ch yu x l, v
cc v Lun-s chia ra no thin, bt thin, i phin no,
tiu phin no, v bt nh. Cho n t ra nhng tr phm,
nh phm v.v u l mun ni r ci tnh cht ca
chng vy.
Tuy nhin, nay mun cn c theo cc kinh in
nguyn thy m trnh by tt c l mt iu cc k phn
tp, v li trong cc A-T--Ma-Lun-Th cng c ghi li
tng loi theo th ti c, vy khi no bn v ni dung ca
A-T--Ma chng ti s trnh by mt cch r rng hn.
y ti ch c bit chn nhng tm phin no chim v
tr trng yu trong vic tu dng, trong sinh-mnh-lun cho
n th-gii-quan trnh by mt cch s lc v dng
lm i biu m thi.
Sinh mnh ca ngi ta ly v minh lm c s, tc
nhng hot ng ca tm, thn cng u khng ngoi phm
vi v minh ny. Nhng c iu rt l l thc ly v minh
lm nn tng m sinh khi, n khi dn dn tr thnh ci
gi l tr tu (pnna), th li phn li v minh t thn m
ny sinh ra hy vng gii thot v vt ln trn v minh. V

im ny, nu mun ly Pht Gio nguyn thy lm cn
bn thuyt minh l mt vn cc k kh khn (s trnh
by sau). Tm li theo Pht, bn cht ca chng ta c
thnh lp t ci ch m qung l v minh y; l tng ti
cao ca ngi ta l nh vo du tr m c gii thot, con
ng tu dng ca ngi ta tt knh khng ngoi s phn
u vi ch bn nng v minh c gii thot m t
n cnh sinh hot thun ty tinh thn ca tr tu (khng
phi l tr thc). c Pht gi nhng tc dng tm dnh dp
n bn nng ng chp, ng dc l phin no (kiless); gi
nhng tc dng tm dnh dp vi gii thot l tr (panna) l
tu (nana), l minh (vijja - sng) v.v ni cch n gin, l
tm b . Do , ta thy phin no c nhiu danh xng
biu din nhng tc dng tm l thuc vo v minh.
c Pht ni v phin no do nhiu lp trng, chia
ra nhiu loi khc nhau, nhng tiu chun phn loi kh
nhiu nu theo con s th bt u k t v minh ri n tam
c, t ch, tht s, thp kt, nh-thp-nht-u bch bt
phin no v.v Tt c u l nhng lun ch yu trong
Tng-Nht-A-Hm v cng chnh l nhng ti liu ca
Phin-no-phm (c mnh danh l S-Phm v Tu-
Min-Phm) ca A-T-t-Ma sau ny. Theo Pht th s tu
dng ca ngi ta, ni mt cch tiu cc, li s on tr
phin no. Do , ng v phng din tu dng thc t
m ni, nu phi k ra nhng loi c c v nhng phng
php ngn chn thch hp cho ngi tu dng thc hnh
thuyt minh th iu cc k phin ta. Nu c gi no
mun bit mt cch tng tn xin tham kho phm Ty-
Min trong lun Cu-X do ti phin dch, cn y, ti

ch ni n hai, ba thnh phn m ti cho l trng yu nht,
tc ly dc (tanha, tisn) lm khi im i n tht s
ri kt hp c hai thng phn kt, h phn kt, tc l ni
v phin no lun hi (bn dch lun Cu X ca Nht c
thu vo i Tng Nht, B 2, pho 11, 12 v 13).
Trc ht hy ni v i tc l dc (tanha). Nh
trnh by trn, dc l tc dng v minh hi c thc,
nhng nhiu bn nng hn c, cho nn, trong cc phin
no, n l yu t cn bn. Khi ch r nguyn nhn ca lun
hi, trc ht Pht thng ni n dc.
Ta vt ra ngoi vng tri buc ca dc
(tanhassmyojana), li khng thy mt s tri buc no
khc tri buc chng sinh khin cho phi lun hi mi
mi.104
i on vn trn cho rng cc tm phin no khc
tuy cng gp nhiu sc trong vic tri buc chng sinh,
nhng ch c dc l cn bn, mt mnh n cng c sc
lm nhn cho s lun hi.
Trong T- gi n l tp , tc nguyn nhn ca
kh au, chnh cng cn c vo l do ny.105 Li na ci
gi l A-Li-Gia (alaya - kho cha) trong Pht Gio
Nguyn Thy cng chnh l gi tt ch dc; i sau bin
dng danh t ny (tc A-Li-Gia Thc) biu th bn cht
ca sinh mnh, tht ra cng ch thot thai t ngha gc ca
104
Itivuttaka, p. 8.
105
Vinaya 1, p. 10; M. 111, p. 250; Trung 7, Thnh Kinh, trang 35
ch dc m thi. Song, m dc l th no? Pht nh ngha

nh th ny:
Tha mn v tham dc ni nhau, ci tm theo ch
i hi c tha mn lm nhn cho s ti sinh.
(Ponothavk nandiragasahag ta tatrtra hinandini)106
i cu ni trn y cho rng v khi pht tm
mong cu m tm kim s tha mn, nhng s mong cu v
hn m khng c tha mn v v khng c tha mn
nn c gng sc tm cu mi cho n v cng: l ci
nhn lm cho sinh mnh lin tc bt on. Pht chi dc ny
thnh ba loi: th nht, i dc (kamatan-ha); th hai, hu
dc (bhavatanh); v th ba, phn vinh dc (vibhavatanha).
i dc, nu ni theo ngha rng tuy l lng dc nht ban
i vi s khoi lc th xc, nhng, ni theo ngha hp, th
n ch c ngha l s tm cu dc lc i vi d tnh (khc
ging), v n l bn nng mun truyn sinh mnh cho con
ci thc hin s sng lin tc bt tuyt. Hu dc l s
mong mun c sng cn, n chnh tng ng vi ci
m c-bin-h-ngch-nho gi l ch sng (will zum
heban), l lng mong cu ko di v gn gi mi c th ca
mnh.
Cn phn-vinh-dc l dc vng i vi uy quyn hay
ti lc, n c th c coi nh lng mong c t do ca
i sng. Tc l trong ba th dc trn, bt lun l th no
cng u biu th lng dc cu lng dc cu c hu ca
chnh sinh mnh, n l tc dng khng th thiu trong vic
106
Ibid
duy tr v pht trin sinh mnh, c Pht cho l ngun

gc ca phin no, nu ng trn lp trng thm thy m
nhn xt th n l cn c ca s lun hi tn ti, nhng, nu
nhn xt theo lp trng thin cn, th ng chp, ng dc v
nhng hnh vi ti li ca ngi ta rt cc cng ch l kt
qu ca s th lng ba th dc k trn m thi.107
Nhng phin no i theo t n, hay lm cn tr
s t n, ba dc ni trn th c nhiu loi, nhng trng
yu nht l thuyt tht s (satta anuraya), tc tham dc s
(hamassagasnusaya), sn s ( katighaanusaya), v minh s
(avijjaanuraga), mn s (mnaanuraga), nghi s (vi-
cihicchanusaya), hu i s (bhavaraga anusaga) v kin s
(dillhyanusaga) v.v108 em chia s hay ty-min thnh
by khng phi t u nh th, cho nn trong cc kinh
hoc chia lm ba hay lm bn khc nhau. Nhng ci hnh
thc phn loi hon b hn c l thuyt tht s trn y
c ghi trong Tng-Nht-A-Hm. n Hu-B-Tn th
hu-i-s c b bt i m ch ly su s cn li lm cn
bn. Li chia kin s thnh nm gi l mi s tc mi
phin no cn bn. 1- tham dc, l dc vng tham cu. 2-
su s, cu m khng c th sinh ra bc tc. 3- v minh,
khng phi ngha cn bn v minh, m c l v dc vng
107
Li phi hp dc ny vi ba ci th c Dc-gii-dc (kamatanha), Sc-
gii-dc (rupatanha), v V-sc-gii-dc (arupatanha) (D.33 Sangit 11. p
216; Trng, 8 Chng-Tp-Kinh, trang 804). Li em phn phi cho su
cnh sc, thanh, hng, v, xc, php th c lc dc (S-Lun, 11, p, 3). Tm
li, tuy c nhiu phn loi nhng chng qua ch l mt dc hot ng theo
nhiu phng din v hnh tng khc nhau m thi.
108
A, IV, p. 7
lm cho m m khng bit bin bit ngha l. Ba phin no

ny c bit cn c gi l tham (raga hay lobha), sn
(dosa) v si (maha), cng cn c gi l ba c (tam c),
l trng yu nht trong th gii m m. 4- Mn ngha l
kiu cng t c, ln mt khinh ngi. 5- Nghi v ham m
nn thng sinh tm nghi ng, khng tin tng. 6- Hu i
l dc vng sinh tn, i biu cho tt c phin no kia. 7-
Kin l m lm v tr thc, v ly dc lm c s phn
on s vt nn s phn on y khng th xc ng. V,
theo thng l, kin ny cn c chia ra bn nm loi,
l: ng kin (sakkaya-ditthi - hu thn kin), chp cht
kin cho rng c mt ci ta thng hng c nh. Bin kin
(antaditthi) ngha l ch chp c mt bn, hoc c hoc
khng, thng hay on; s chp trc ny c tnh cch
cc oan khng ph hp vi trung o. T kin
(micchaditthi); theo ngha rng th t kin ch cho tt c
nhng hiu bit sai lm, nhng y c bit ch cho l
php v nhn qu. Gii-cm-th-kin (silabbate panamasa),
ngha l nhng ngi ngoi o chp cht ly nhng gii
u sai lm ca phi mnh v bo l chnh o. Sau ht
l kin-th-kin (ditthevisuddhi ditthi), ngha l ngoi o
tin lm rng nhng kin ca phi mnh l thanh tnh, v
chp m nh th nn khng th hiu l chn tht. Ngoi ra,
c theo Pht ni th cn nhiu phin no kin na, m nu
ni theo ngha rng, th nh Lc-thp-nh-kin
(dvadasaitthiya) trong kinh Phm Vng u c th thuc
loi ny. Nhng, ci gi l kin s th ch c bit k n
bn hay nm kin trn y m thi. Tm li, Tht-s c
trnh by trn kia, nu ly dc lm nn tng kho st, th
tham dc th nht v hu i th su u l bn v ca dc.

Mn th t l do dc khng c tha mn m sinh khi,
sn th hai l do dc khng c tha mn m bc pht.
Cn ngoi ra, v minh, nghi, kin v.v u l nhng yu t
c lin quan n vic tr mu kinh t tha mn dc, u
c th c coi l nhng phin no ly dc lm c s
pht trin.
Nh ni trn, phin no l nguyn nhn ca s
lun hi, ti sinh; nht l cch phn loi dc (tanha) thng
phn phi n vi ba ci Dc-gii, Sc-gii v V-gii109,
cho nn gia phin no v th gii quan c s quan h mt
thit. Bi th, ly Tht-s k trn lm ch tng hp mi
thnh phn lin h m chia ra nhng yu t rng buc con
ngi Dc-gii v nhng yu t rng buc hai ci trn
l Sc-gii v V-sc-gii: l thuyt Phn kt vy
(bhagiya). Ni theo thut ng l H-phn-kt
(Orambhagiya - tri buc ci Dc) v Thng-phn-kt
(unddhambhagiya - rng buc hai ci trn), v mi kt
u c nm loi sau y:
H PHN KT
Thn kin (sakkhayaditthi)
Nghi (vicihiccha)
Gii-cm-th-kin (silabbhta raramasa)
Dc tham (kamaraga)
Sn khu (ratigha).
109
Xem ch thch trang 166.
THNG PHN KT
Sc tham (ruparaga - dc sc gii)
V-sc-tham (aruparaga - dc V-sc-gii)
Mn (mana)
Tro c (undhaca)
V minh (avijja)
i cho rng v nm h phn kt m con ngi phi
chu s tri buc ci dc, khng th siu thot, v nm
thng-phn-kt nn khng th thot ra khi hai ci trn.
Tm li, v hai kt thng, h y m ngi ta phi mi mi
lu chuyn trong ba ci: l tinh thn ca s phn loi
ny. Bi vy, nu ct t c hai kt thng, h phn ny
th t c gii thot, do , s phn loi ny cng li c
quan h vi tin trnh tu chng. Nhng, nu ngi lun cu
mun bit ti sao nh th, hay, ti sao trong Thng-kt-
phn li c Mn th hin nhin nhng vn nh th cng
cn cn phi tho lun. Song, v vn qu phn tp nn
y ch nu ln nhng li Pht ni, th thi.
Chng th t:
NGHIP V LUN HI
1- NGHA LUN HI QUAN TRONG GIO
L PHT GIO
Nhng im ny c trnh by trong hai chng
trc l mi ch ly t chc ca hu tnh hin ti lm ch
yu ni v nhng hot ng tm l nht ban m thi.
Nhng, theo Pht, s sng ca ngi ta quyt khng phi
ch trong mt thi k m, v nghip lc, l s tn tc v
thy v chung, v, thch ng vi tnh cht ca nghip, con
ngi sinh vo nhiu cnh ng v di nhng hnh trng
sinh vt khc nhau: l thuyt y nghip lun hi
(samsara - lu chuyn). Thuyt y nghip lun hi d nhin
khng phi bt ngun t Pht gio, m t tng ny ca n
xut hin t cui thi i Phm Th, v mi n thi
i o-Ngha-Th n mi c hnh thnh cng mt lc
vi thuyt thng ng, v im ny, ti ni ri.110 T
tr i gio l y dn dn c nht-ban-ha, v n thi
i Pht, tr nhng nh duy-vt-lun cc oan, nhn-th-
quan ny di mt hnh thc no , c tt c cc hc
110
n--Trit-hc-Tn-Gio-S, trang 275-284 v 350-365
phi tha nhn.111 C xem th th lun-hi-quan v Nghip-

quan ca Pht gio, c th ni, tt knh cng bt ngun
t gio l nht ban y. Nhng, Pht gio khc vi cc gio
phi khc. Cc phi, nu thu dng thuyt nghip v lun
hi th tt cng tha nhn c ci ng th thng cn; tri
li, nh ni trn, Pht gio th cho sinh mnh do nhn
duyn cu to m ch trng v-ng-lun. Nghip lun v
lun-hi-lun ca cc phi c lin quan n thng ng m
pht khi, tc cc phi, trong khi thuyt minh v s tng
tc ca linh hn sau khi cht, bo rng t ng nh vin n,
nh ha lc ca nghip a n mt ni nht nh, ri li
t ni y, nh ha lc mi a n mt ni khc, nh th
l cn c vo s bt dit ca linh hn m nhn c lun hi.
i li, Pht gio khng tha nhn s hng tn ca vin
n m ch tha nhn hnh thc lun hi nh vo ha lc
m thi. Nh th, mi nhn qua, gia v-ng-lun v lun-
hi-lun ca Pht gio hu nh mt s iu ha; c Pht
b vy hm vo gio l lun hi lun m khng bit hay
ch v khi i p vi ngi ng thi m dn dng thuyt
c thi? l vn khin ngi ta khng th khng ngh
n. Trong s cc hc gi Pht gio u, M ngy nay cng
c nhiu ngi thc mc v im ny. Nh nh i Pht
hc Rhys Davids cng by t nh sau:
C th cho y l kin ang thnh hnh thi by
gi m c thm vo gio l cn bn ca Pht gio
111
Nh trn trang 509-510
nhng hon ton khng c mt cht dung hp vi lun l

ca gio l cn bn112.
Theo ti, d nhin, khng th cho s ph bnh trn y
l chnh xc, nhng nhn xt trn b mt, kin y vn c
im c th chp nhn: l mt s tht. ng th, khi
Pht x l v thuyt ny th thng ch ch n phng
din thc tin ch khng h lu tm v mt l lun, cho
nn khng th tm ra s dung hp vi lun l, y l vn
m cc nh Pht hc xa kia cng cho l kh khn. Nhng
ng mt phng din khc m kho st, thuyt nghip
v lun hi c mt ngha rt trng yu i vi nhn-sinh-
quan Pht gio, nu khng c n th khng th no thuyt
minh c nhng hnh tng nhn sinh, thm ch khng
th ni r ch quy hng ca l tng nhn sinh. V tnh
cch trng yu ca n nh th nn khng th bo n l vt
khng tng dung vi lun l c. Song, nu th th lm
cch no iu ha thuyt v ng v thuyt nghip? T
xa, y l mt vn trng i ca Pht gio, v ly
lm trung tm trin khai mi gio l. Theo ch ti bit, s
d c s kh khn y l v ngi ta hiu v-ng mt cch
qu my mc. Nu ta hiu c sinh mnh quan ca Pht
mt cch ng ng th, tri li, c th thy thuyt nghip
v thuyt lun hi ch sau khi du nhp Pht gio mi c y
ngha trit hc chn chnh. Bi th, i vi vn
ny, y chng ti li xin c lun cu v so snh vi
sinh-mnh-quan c trnh by chng trc c
th hiu r lun l ca thuyt lun hi ch no.
112
Rhys Davids; Early Buddhism, p. 77.
2- NHN XT QUA V S TNG TC

SAU KHI CHT
Cho c tin li, trc ht hy bn v tnh hnh nht
ban ca lun hi. Con ngi i phi c mt thn phn
nht nh, l tnh tt nhin ca sinh mnh; t lc sinh ra
cho n khi cht, hot ng khng ngng, tc l s sng
(biva), hay cn c gi l th mnh (agus). Nhng c
trng biu din ra ngoi, ni v nhc th, th c kh m
(usma - non kh), c h hp, ni v tm l, th c thc,
tm li, l c th, non, thc, tc c ci gi l sinh mnh
vy,113 Ri, n mt thi hn nht nh, th, non v thc
khng cn c th duy tr c s iu ha gia chng v
thot ra ngoi thn th: tc l cht, l th tn,
(ayusankhaya), l s tan long ca t i. Nhng, vn
c nu ra l: ti sao n mt k hn nht nh th phi
cht? V im ny, tuy khng c mt thuyt minh c bit
r rng, nhng n l mt s tht khng th che du. Nu
ni mt cch i khi th iu l tc dng ca nghip,
tc ci gi l t nhin nhi nhin.
Hai php thng theo nhau, l nghip v th,
khng nghip th cng khng th. Nu nghip v th khng
tiu mt th hu tnh s khng cht, cn nu nghip v th
tn dit th hm thc (hu tnh) tt phi cht,114
113
M. 43 Mahavedella 11, p. 296; Trung, 58 i-Cu-Hi-La, trang 267: D.
23. Payasi 1, p. 335; Trng, cp bn, 7, trang 800
114
Bn t kinh 5-6, 11a.
Nghip y c ngha l ci sc nghip ch bo tn

trong mt thi hn, nh sc y m c th, v khi sc dit
th th cng ht; l s thuyt minh gia nghip v th
tn. Tm li, c sinh th tt c dit, l ci vn mnh do
lut tc t nhin quy nh. Nhng, theo Pht th mnh s
ca con ngi khng phi tuyt dit vi ci cht; hot ng
ca thc tuy c ngng li v s tiu hoi ca nm cn
nhng, ci ch sng cn bn, tc v minh, ly nhng kinh
nghim (tc nghip) lc cn sng lm tnh cch, khc su
nhng n tng m k tc, tnh cch y khi khai pht, s c
kh nng tnh hnh thnh nm un v, thch ng, s t
th hin thnh sc sng to c nh ca hu tnh. Duy c
im l ta khng th cho ci ng th ca sinh mnh cng
nh s tn ti khng gian, di mt hnh tng v di ng
ti mt ni no . Bi v khi ni n tn ti khng gian, d
nhin s lin tng n vt cht nhng ng th ca sinh
mnh th li l s tn ti phi vt cht, cho nn khng th x
l n nh mt vt khng gian. im ny c xem Pht bo
chng sinh ci v sc khng c x s, khng nhn hu
tnh sinh hot thun ty tinh thn c x s th r. Tc l,
hu tnh ci V-sc trong hin-thc-gii khng th c
coi l s tn ti khng gian, xa la mi thn tng, thu
nhip tt c mi hot ng thc vo ch cn bn ca
sinh mnh th lm sao m coi l ng vi vt cht c.
l bt ng ln gia ch th lun hi ca Pht gio v linh
hn quan na vt cht ph thng thi by gi. Nu ng
trn lp trng chn ca Pht m ni th ng th ca
sinh mnh cng nh ci m ngy nay gi l phm vi thuc
giai on th t (The fourth dimension), nhng im ny
cng l im kh gii thch v lun hi quan ca Pht gio.

V sau, thng a ra thuyt thn Trung Hu
(antarabhava) v dch l khng gian gip cho ngi
thng d hiu, kt qu l thuyt Trung Hu chn
c thng-tc-ha. Cn nh ng th ca sinh mnh
chung cng khng th ly s tn ti khng gian m o
lng c.
Song, ci ng th ca sinh mnh y lm th no
li t thc-hin-ha? V vn ny, nh s trnh by sau,
theo Pht, ci phng php thc-hin-ha y c bn loi l:
thai sinh (loi bc), non sinh (loi trng), thp sinh
(loi ch m t), v ha sinh (loi t nhin m sinh).
Nhng y ch trnh by v phng php thc-hin-ha
bng thai sinh thi. Trc ht phi c s giao hp ca nam,
n, tc l bc u trong vic thc-hin-ha. S giao hp
y, nu ng v phng din nam n m nhn xt, th l
tha mn dc vng ca bn nng m c, nhng, nu
ng v phng din thc-hin-ha sinh mnh ca con
ngi m nhn xt, th l v sc sng to ca nghip,
thc hin t thn m giao hp. Trong kinh bo khi ln ci
hin tng thc thai y l cha, m v Cn-Tht-B
(gandhabba - hng thm) c ba ha hp m c hin tng
thc thai. Cn-Tht-B y l mn danh t thn thoi,
dng vi ngha mun thc-hin-ha sinh mnh. ch khc
th gi l thc ca sinh mnh ly s giao hp ca cha m
lm duyn hin-thc-ha l bt u ca hu tnh thai
sinh. Do sinh mnh siu khng gian, t ra l v mt t
th, cng phi chu s quy nh ca khng gian m c c
ci thn phn nht nh. Ri nhng hot ng hin thc tri
qua nm giai on trong thai, cho n ngy xut sinh, tm

cu s thch ng thn phn, tc l ti sinh vy. Ci qu
trnh ca s ti sinh t trc khi sinh n sau khi cht i
khi l nh th. Bi th, hin tng cht, nu nhn xt trn
b mt, th ta h nh tuyt dit, nhng, nu nhn xt v
mt ng th ca sinh mnh, th n vn c kh-nng-tnh
ng un k tc, thm ch thch ng tnh cch c n li i
n hin thc ha, v trong qu trnh y lun lun tch t
ng un mi thay cho ng un gii th. Tm li, ti sinh
chng qua l k tha ng un bin ha ca tin sinh m
thi.
C nghip bo, khng ngi to tc, m ny (ng
un) dit ri m khc tng tc.
im ny, kinh Di-lan- (Milanda Panha) v Lun
Tr-115 th d nh mt ngn n ny lan sang mt ngn
nk hc ni r ngha lin tc bt on.
Cng nh con tm ha thnh nhng, nhng bin thnh
con ngi, bin thi nh nhau v lin tc. Nh vy, ngi ta
cng d hiu lun-hi-quan ca Pht gio.
Song, vn c t ra y l: nu bo t chc
thn tm ca con ngi l do s k tc ca ng un kip
trc, th ti sao ngi ta li khng nh c ci vic
kip trc?116 ng v phng din gio nghi ca Pht
gio m ni th y khng hn l mt vn nan gii. Ti
sao? V, nh ni trn, theo Pht, bn cht ca sinh
115
Milanda Panha p. 10: tr Lun, quyn II, trang 80b
116
Milanda Panha, p, 7
mnh quan khng phi l tr thc m l ch, ci k c i

i vi tr thc s tiu tan cng mt lc vi s ti sinh.
Kinh i Duyn trong Trng Hm tuy bo thc thai l
thc i vo thn th ca ngi m, nhng thc lc rt
cc ch l ch v thc, tc l sinh mnh c gi khc
i, ch quyt khng phi ch cho thc. C xem trng
hp T-Khu Tr- (Sati) cho rng thc (vinnana) l ch
th ca lun hi m b Pht qu trch rt nng th r.117
tc khng phi l thc th khng th nh c nhng
kinh nghim kip trc, l l t nhin. ng trn lp
trng thuyt ch bn v m ni th k c, i vi cng
mt nhn cch, bt qu ch chim ci gi tr th hai, th ba
m thi.
Nh Pht ni, n a v thnh nhn th khng nhng
cc vic kip trc m ngay cc vic kip sau cng c
th hiu c. Ngy xa chnh c Pht cng thng
ni v kip trc ca ngi ta, ng thi, cng ch cho
ngi ta thy ci vn mnh sau khi cht.118 V l bc
thnh th thng thy sut bn cht ca sinh mnh, bit r
c qu kh, v lai ca mi n tng tnh cch (nghip).
y khng phi l k c ph thng m ngi thng c th
lm c, bi th, ngi thng cn c vo ci c, khng
ca lun hi l tri vi lp trng ca Pht gio. Ci m
117
M. 38 Mehatanhassanhhaya; Trung-Hm quyn 45, Tr--Kinh.
118
Xem Trng Hm, 5. Xa-n-sa kinh; D, 18 danavosabha; Trung Hm, 57,
Tin Mao Kinh: Ma-Ha-, 79, Culasakulundagi: Trung, 83, Tam Tc tnh
t kinh; Ma-Ha-, 68, Malakapana v.v
Pht gio gi l lun hi l hon ton lun v ci tnh cch

v thc vy.
3- C BIT LUN V BN CHT

CA NGHIP
Hu tnh ly nghip lm t th, l s tng tc ca
nghip, ly nghip lm mu thai, ly nghip lm quyn
thuc, ly nghip lm s vi, phm s phn bit nh th u
l do nghip phn phi.119 Th gian y vo nghip m
chuyn, hu tnh b nghip tri buc, cng nh bnh xe y
vo ci trc m quay.120
Bn cht ca nghip nh th no? Vn ny tuy
ni qua trn, nhng y n l vn trung tm ca
lun-hi-lun nn li phi c bn n mt ln na. V,
y, mc du hi phin phc, vn phi tr li ly sinh-
mnh-quan lm im xut pht lp lun.
Nh trnh by trn, sinh-mnh-quan ca Pht
gio cho sinh mnh quan c tnh cch c gii, ngha l,
sinh mnh ca s tch t ca nm un, v l s chun b
bc u hiu nghip-quan ca Pht gio. Ni khc i
nu tch ri ng un m kho st nghip th chung cc
khng th hiu c ci chn ngha ca s tng tc ca
nghip. Cn ly ng un lm ti-liu-nhn, nghip lm
ng-lc-nhn, dng chic xe th d m thuyt minh t
chc hu tnh, th, nh ni trn, ch l li th d thi,
119
M. 135 Culakammavibhanga, vol. 111. 203; Trung hm 44, Anh V
Kinh, Cp bn, trang 207 (Tham kho bn s kinh quyn 1 t 6, trang 23a)
120
Suttanipata, N 654.
ch tht ra n chng qua ch l cng mt sinh mnh m

quan st theo nhng phng din bt ng thuyt minh
cho tin li, th thi. Nu nh cc nh hu-ng-lun lp
mt linh hn thng hng c nh l vt ph thuc ca
nghip th gia ch th v vt ph thuc c th kho st
ring r c, ch ng ny, theo Pht th ri nghip ra t
chc hu tnh khng th tn ti c, nh vy, khng th
kho st nghip v sinh mnh mt cch ring r c. Nh
ngha ca cu kinh trch dn trn: Hu tnh ly nghip
lm t th, l s tng tc ca nghip tht ni r
nghip l vt khng th tch ri hu tnh. Cho nn, c theo
chn ca Pht th phi hiu nghip khng phi l vt ph
thuc vo sinh mnh m chnh n l sinh mnh khi tm cu
s sng to t k.
Cng nh trn kia ni, ci nguyn l thng nht
thn tm ca ngi ta, nhn xt v mt biu din, tuy l
Thc (vinnana), nhng, nhn xt v mt ni b, th n li l
Hnh (sankhara), tc theo ngha hp l T (catana - ch),
Pht cho qu trnh ch thng nht thc ny l nhn cch,
tc l ci gi ng (puggala, pudgal - b-c-gi-la), iu
ny c xem nhng cu ni php nh Ht thy y vo hnh
m tp v Y vo hnh m c thc th r. Cho nn,
nhng hnh vi thn, khu, y vo sinh mnh doanh cu,
tc phn ng ca biu nghip, ni theo ngha rng, tuy
cng nh hng n ton th t chc thn tm to thnh
tnh cch, nhng, ni theo ngha hp, c th ni, rt cuc,
ch th ca n l hnh, tc ch, l vt to thnh tnh cch.
V li, ci ch to thnh tnh cch ny, cho d n l v
thc, nhng, thch ng vi tnh cch ca n, n li thng
nht thc m truy cu nhng hot ng ch sau ny. Ci

m Pht gi l nghip chng qua khng ngoi ci tp qun
ny ca ch in su vo tnh cch. V sau, Kinh-B-Tn v
Duy-Thc-Tn v.v, cho th ca biu nghip (hnh vi
hin thc) l hin hnh ca t ( ch hin thc), v cho th
ca v-biu-nghip (tc l nghip) l chng t ca t, tc
l tnh cch ca ch. Mc d y l s gii thch ca i
sau, nhng theo ti th n vn gn vi chn ca Pht Gio
Nguyn Thy. Li nh nghip y vo t lc m sng to
tng lai th quyt khng phi v ci th s y m c sc
thn b bt kh phn nhng tht th t bn cht ca n c
tnh cch tim ti v ch sng to ri.
Li na, kho st mt phng din khc, theo mt
ngha no , Pht cng c th c gi l mt nh kinh-
nghim-lun, tc l ch trng phm hot ng ca ngi
ta (ly hot ng tm l lm ch) u do nhng kinh
nghim qu kh tch t li m c, ngoi kinh nghim ra
khng c mt vt g ht. Duy c im khc vi cc nh
kinh-nghim-lun ph thng l ch cc nh kinh-nghim
ph thng ch ni n nhng kinh nghim trong mt thi
k t khi sinh ra n lc cht i, cn Pht th li ni n
nhng kinh nghim qu kh t v thy. Tm li, ly kinh
nghim lm ch ni v hot ng sinh mnh ca ngi
ta, t ra, cng c th ni l thi ca nh kinh-nghim-
lun, iu tng khng cn h nghi g na. Bo l
nghip thc ra ch l s tch t ca kinh nghim, tuy v
thc nhng l cn ca tnh cch ngi ta v l s thc
quy nh nhng hnh vi tng lai. Do bo rng nghip
tng tc th chng qua cng ch l s lin tc ca kinh
nghim, v, d nhin, ch l y vo kt qu ca kinh nghim

v s lu chuyn lin tc ca tnh cch. V, theo nh Pht
ni, sinh mnh ca ngi ta l do s tch t nhng kinh
nghim qu kh v hn m c, y vo tnh cch thch ng
kinh nghim m doanh cu t k, v ci phng php
doanh cu li l nhng kinh nghim mi m bin ha
tnh cch, c nh th k tc v cng, tc l lun hi. Ri
li ly ci tnh cch cng vi quy nh tt nhin trong
vic thch ng vi s sng to t k m gi l y vo nhn
qu ca nghip. Bi th, nu cho t tng ca Pht ch l t
tng ca nh kinh-nghim-lun, cng nh cho Pht kin
lp sinh mnh ngoi kinh-nghim (nghip) u l s sai
lm. Nhng, kinh nghim ca Pht l v thy v chung, v,
nhn xt v phng din khng nhn kinh nghim c im
xut pht, th Pht hin nhin cng li l nh Tin-thin-
lun nhng tha nhn mt th sinh mnh khng phi
nghip cng khng ri nghip vy. V sau, phi Duy thc
lp ra A-Li-Gia v kho st, so snh v tin thin chng t
(bn hu chng t) v hu thin chng t (tn hun chng
t) ca n tht ra cng bt ngun t t tng trn y.
Li na, tuy rm r nhng hy ly mt th d ni
r v mi quan h gia nghip v sinh mnh. Nh hc thy
(nc en) chng hn. Mt th lng c mu en th gi l
hc thy, nhng ngoi th lng ra khng c mu sc, m
ngoi mu sc ra cng khng c th lng: l mt nguyn
l nht nh (theo cch phn tch ha hc c th khin cho
n xa la bn th m chi vi ra ngoi, nhng y khng
bn v im y). Cho nn, ci gi l nghip rt cuc cng
nh mu sc, cn sinh mnh cng nh th lng, c hai
khng phi mt m l khc nhau, khc nhau nhng l mt.

Nhng sinh mnh quan Pht gio li c tnh cht lu ng,
bi th nu ch th d vi hc thy e cng cha , m phi
bin n thnh lu ng, ngha l ni tip nhau tri chy
khng ngng. V ci phng hng chy ti tt phi do
mu sc quy nh, ng thi li do phng hng chy ti
c khc m mu sc ca hc thy cng c khc. Cn v s
bin i ca mu sc khi t mu bin thnh mu en,
bin thnh mu vng khng phi mt mu tr thnh mu
en, vng v mu cng gi c kh nng tnh bin
thnh mu vng, mu en. Cng th, khi t mu en v
vng chuyn bin thnh mu trng th u cng khng tiu
dit, tc l, trong lc bin ha vn bo tn c kh-nng-
tnh. im ny rt gn ging nh khi nim nghip v sinh
mnh v lun hi vy. Tc l, phng hng ca sinh
mnh do nghip quy nh, ng thi nghip li y vo ni
dung hot ng ca sinh mnh, lun lun gy nghip mi
in su vo t th, v bo tn nhng nghip c c; ri
ton th nghip ny hay mt b phn li quy nh ni dung
sinh hot sinh mnh ngoi hnh, tuy cc k phc tp nhng
trong vn c mt quy nh r rng, mch lc m bin
thnh lu ng lin tc. y cng l im bt ng ln
gia nghip v lun-hi-lun. V, nh ni trn, hu-
ng-lun cho rng nghip chng qua ch l phn ngoi biu
ph thuc vo sinh mnh c nh, ngha l, ci nguyn-
ng-lc vn chuyn n cc cnh a, cn Pht gio th
bo trong s bin ho bt tuyt li hp th nhng kinh
nghim qu kh ri ly lm nguyn-ng-lc m xc
tin s sng to (ni ng hn l sng to tun hon). Nh
ti ni trn, n Pht gio thuyt nghip v lun hi

mi tht c y ngha trit hc, chnh l im ny.
Xem th, nu bo thuyt nghip ca Pht gio khng ph
hp vi lun l th iu khng th chp nhn c,
4- S QUAN H CA NHN CCH GIA I

TRC V I SAU
Nh trnh by trn, Pht bo sinh mnh l mt
ci lun lun bin ha, tr li s tng tc lun hi ca n,
nu ch y vo tnh cch v thc th mi quan h nhn
cch gia khong i trc v i sau nh th no? Ni
cch khc, n l mt hay khc? V, theo hu-ng-lun th
tt c tuy u bin ha, nhng ng th th ng nht thng
tr, v, ni theo lun l, ng nhin, ng th trc hay sau
cng l ng nht. Nhng Pht th ch nhn trong chnh
ci tm l vt bin ha, cho nn tt phi c nhng cu nn
vn, Nht l v thuyt nghip bo hng th th cc nh
hu-ng-lun thng cht vn Pht lun.
C m! k kia (Gip) lm, chnh k kia (Gip) ly
(qu ca n) lm v, hay mt lm (Gip) m k khc
(t) ly lm v?.121
Trn y l mt ngi B-La-Mn cht vn Pht.
ng ra th li cht vn ny bt ngun t ch khng
hiu c ci chn tng ca sinh mnh bin ha lu ng
v rt cuc cng ch ly ci ng c nh lm tiu chun m
nn vn, th thi. Pht bo s quan h trc hay sau ca
121
S. 11 pp. 76-77; Tp Hm, 14, Cp bn, trang 656.
c tng tng tc ca sinh mnh khng th cho l mt

m cng khng th bo rng khc nhau, m l cng ging
nhau, m cng khc nhau: l trung o.
Bi th Pht tr li cu hi trn y bng thuyt
duyn khi.
Gip lm m bo Gip ly lm v th y l cc
oan th nht. Gip lm m bo t ly lm v th y l
cc oan th hai. Nh Lai trnh xa hai cc oan y v
thuyt php theo trung o122
l tinh thn ca c Pht v im ny. Nu theo
quan im ca Mrs. Rhys Davids th c th gii thch theo
hnh thc biu nh sau:
A - A - A - A - An anB - B - B - B - Ba -
bnC - C - C - C - Ca enDdnE
Trong biu trn, ABCDE l m hnh ca sinh
mnh do nm un to thnh, thc t tuy khng c nhng
ch gi nh l n tch ri khi nghip, tc l sinh mnh
tnh cch. Ri li dng ch s , , biu th s phn ng
ca kinh nghim, tc l nghip, t rng sinh mnh m
hnh l sinh mnh thc t.
Trc ht hy gi nh sinh mnh ca ngi ta ly
hin th lm khi im l A, nu dng hc thy lm th d
th nh thanh thy. Nhng ci tnh cht ca n--Trit-
hc-Tn-Gio-S vn khng mt khc no dng ngh; hot
ng ca n trc tip t nhum mu sc chnh n m thnh
mt loi tnh cch ca A, A ny li cn c theo mu sc
122
Xem ch thch trang 187
tnh cch m hot ng mang li tnh cch A c nh

th ln lt thu thp nhng kinh nghim qu kh vo hin
ti ri hin ti li dng thnh v lai cho n chung k l
A vy. Trong biu A A A ta nh c gin cch,
nhng tht ra n l s lin tc bt on, cho nn tuy tri
qua nhiu bin ha, nhng nh vo k c lc thiu thi, tn
h ca chnh mnh v hon cnh xung quanh m vn gi
c ci nhn cch m hnh A. T mt a b tr thnh
mt ng gi cng ging nh thc th ca mt cun phim
nh: cun phim tuy di my nghn thc nhng cng l
mt ngi m c nhng hot ng khc nhau trong cun
phim. C bin ha nh th cho n khi khng cn c th
duy tr c ci thi thng bit l cng mt hnh tng th
lc s pht sinh mt kch bin ln, tc l cht. Nhng
ng trong biu chnh l ch im ny, kt qu i
n hnh B, nhn trn b mt ta h rt sai khc vi A,
nhng, theo Pht, ci c s ca B l tnh cch v--thc.
Cn nh c s tch t kinh nghim ca An, tc an, th
chng qua ch l s bin ha lin tc ca An m thi.
Li theo Pht th tuy cng l nhn loi nhng trong c
nhng sai khc v nng lc, cnh ng v cc bt ng khc
v.v chnh l sc an tim ti ny. Ri li ly an lm c s
cho mi hot ng, y theo quy tc trn y, i n Bn m
sinh i kch bin thnh ra bn, enD, dnE v.v chnh l
hnh tng lun hi v hn. Cho nn, nu ch nhn xt trn
b mt thi th gia ABDC ta h nh khng c mt
quan h no, nhng nu qun trit ni dung ca chng th
trong ci nguyn ng lc ca B-La-Mn c bao hm A -
A - A na. Bi th, B-La-Mn do A quy nh. CB
do AD quy nh, D do ABC quy nh, tc l s thnh

lp quan h nhn qu vy. im ny, khi c t thnh
vn php tng, th cu hi c nu ra l A quy nh B
l iu kin thc hin hay ch l qu trnh s a n
D? n mt i ngi th d nhin vn cng c t ra
l: trong s tch t v s nghip th nghip ny l nguyn
nhn th yu? v.v V sau, A-T-t-Ma c a ra nhiu
cch nghin cu, nhng y cha cn cp n. Tm
li, ni mt cch i th, php tc tam th nhn qu ca
Pht gio c xy dng trn nn tng s bin ha k
trn; ngha l theo Pht. nu bo mi quan h gia qu bo
hng th v ngi to tc l mt hay khc th u sai lm,
m phi cn c vo php tc bin ha tc h l duyn khi,
gii quyt mi c. Cng nh dn d trn, ci m
Pht gio gi l lun hi chnh cng ging nh s bin ha
ca con tm: t con trng nh tr thnh con nhng, t con
nhng thnh con ngi, c nhn t bn ngoi th ta h l
mt con vt hon ton khc nhau, nhng rt cuc th ch l
s bin ha ca mt con trng. Ngi ta khng th bo con
trng v con ngi l mt, m cng khng th bo l khc
nhau, ch c th cho l s bin ha m ci l th ca n
th tng ng m thi.
Nghip khng c ngi to tc cng khng c ngi
nm qu, ch l do cc un chuyn bin, l s nhn xt
ng vi chn . C nghip, c qu cng ging nh s
tun hon ca cy vi tri cy (nghip v qu), mi mi
lm nhn cho nhau chuyn bin, khng ai c th ni

c u mi v chung cc ca n123
S bin ha trn y l s bin ha v thy v chung,
tc l lun hi v hn, m ci php tc quy nh qu trnh
bin ha y l nhn qu: l quan im ch thc ca
Pht gio.
n y vn c lu l: nu c Pht ch xy
dng lun hi theo s bin ha nh th th lun hi lun
ca Pht khng phi l thuyt lun hi theo ng t ngha
ca n, v nu ng t ngha ca lun hi l linh hn lun
qun trong khng gian i u thai chu cc thn phn.
Nhng theo Pht th ci ng th ca s bin ha tc
l lun hi ch khng c linh hn phng pht trong khng
gian, cng nh con su khng phi cht i mi bin thnh
tc con nhng, con ngi, nhng ch v s bin ha m thnh
ngi, thnh nhng. Sinh mnh ca ngi ta cng l ci
ng th bin ha thnh tru, thnh nga, thnh a ngc,
thnh thin ng, tt c u khng ngoi ci c mnh
danh l nghip, tt c u bin ha thnh lun hi, cho nn
ni:
Do qu bo t kin m t nhin sinh vo tm a
ngc ln124
Tc ci ph bm khng phi l thin ng, a ngc
m l nghip ca ngi ta ly n lm cnh gii ca chnh
mnh sng to ra, khng phi linh hn ca ngi ta u thai
123
Visudimagga, Chap, 19: Buddhism in Translation, p, 24.
124
Tng-Nht 43, Cp bn, trang 135
vo bng nga m ch l nghip ca ngi ta, trong qu

trnh bin ha dng nm un ca loi ngi thay v nm
un ca loi nga. tht ca Pht v lun hi lun chnh l
im ny. Xem th th kin ca lun s Long-Qun
(Nagasena) bo rng lun hi ch l s k tc ca danh, sc
v th d la t mt ngn n ny bn sang mt ngn n
khc ni ln s tun hon ca lun hi quan125, c th
cho l rt ph hp vi lun l lun hi quan ca Pht.
Trong s cc hc gi cn i c ngi mun dng
phng php trit hc chnh l Pht gio v thuyt ca
h c ngi ta tha nhn th trc ht phi k n c-
bin-h-ngch-nho.126 Ngoi ra, s nhn s ch trng gii
thch nh trn cng rt nhiu.127
5- TNH CHT CA NGHIP V QU VI

THA NG TNH LUN L
Ngi ta gieo nhn no th hng qu y: lm lnh
c qu tt, lm c chu qu xu, ngi trng th ngi
hng.128 (Yad idem vappatti bijann Ladisam Phalam,
kalyana kakari kalyanam, papakari ca Papakam Pavattam
taka te bijam Phacam Paccanabh-assasi).
l theo php tc nhn qu ca nghip. Song m,
ci tnh cht quan h gia nghip v qu nh th no? Bi
125
Milandapanha, p, 46: p, 71
126
Gesamntliche Werke 41, s. 591
127
Warrens Buddhism in Translation, p, 234: Mrs, Rhys Davids Buddhism,
p. 137
128
S. 81, p. 227; Tng-Nht 5, Cp bn, trang 485.
v, ngi lm thin (kalyanakari) c qu thin

(katyanagakhla), ngi lm c (rapakan) chu qu xu
(rapaphalav) ci ngha thin, c y cha th r rng v ci
tha-ng-tnh ca n vn cha c minh bch.
Trc ht hy xt v phng din tnh cht. c Pht
i khi cho ci tnh cht quan h gia nhn v qu c hai
lp. Th nht, quan st nhn qu v phng din cng tnh
cht; th hai, quan st n v phng din khc tnh cht.
Nu ni theo thut ng sau ny th chnh l s nhn nh
v hai th quan h gia ng-loi-nhn (sobhagahala)
ng-lu-qu (nisyan-daphala) v di-thc-nhn
(vipakahetu) d thc qu (vipakep-hela) vy, (ng loi
nhn, ng-lu-qu ngha l tnh cht ca nhn v tch cht
ca qu ging nhau; d-thc-nhn, d-thc-qu ngha l tnh
cht ca nhn v ca qu khc nhau).
Loi quan h th nht lp trng tm l lm ch, i
yu cng ging nh thuyt nghip trn, nhng tin ln
mt bc na th kt qu c biu din theo hnh thc tin
b, nh: i ny gng sc hc hi th i sau sinh ra s l
ngi c tnh cht thng minh, sng sut; i ny li
bing th i sau sinh ra s ngu n dt nt. Do , ngy
xa Pht thng hi nhng ngi tu theo cc ngoi o tr
gii g, ch l tng lai kt qu y s ra sao ri cho rng tu
gii g, ch m nu tm tu g, ch th sau khi cht i cng
sinh lm g, ch.129 v qu bo lun hi khng chp nhn c
s thng, pht ca tam nhn m ch thch ng vi tnh
cch t k do chnh mnh to tc, cho nn ngi tu lm g
129
M, 57, Kuppurava ika sutt, Hn dch ch c bit.
s l g, mang tm qu, s l qu, gi tm tri s sinh ci

tri, c th bo l l t nhin. Do vy, thuyt nhn qu
bo ngi lm thin hng qu thin, lm c chu qu c
cng c th cho l c cn c tm l rt xc ng. S tu
dng v gio dc ca ngi ta tuy ly mt thi i lm
hn nhng chng qua cng ch thch dng ci l php nhn
qu m thi.
Loi th hai l nhn qu khc loi, ng trn lp
trng lun l nhn thc quan h nhn qu gia nhng
hin tng c tnh cht khc nhau, tc l ci quy lut khng
lm thin m c hng hnh phc, khng lm c m
phi chu ha hon. V im ny, thin, c ch c ngha
lun l, cn ha, phc khng hn c ngha lun l, m ch
c ngha hp hay khng hp , bi th khng th coi tnh
cht nhn qu l ging nhau. Trong khi thuyt minh v
nhng hin tng nhn sinh, c Pht thng khng b
qua loi quan h ny. Hy ly mt th d: i nay cht yu
l i trc st sinh nhiu, cn i ny sng lu l do i
trc c lng thng xt v tha sng cho nhng sinh mnh
khc; i ny au kh nhiu l do i trc lm kh no
chng sinh, tri li i ny mnh khe, khng bnh tt l
do i trc c t tm v v nhng ngi khc. Li nh
kip ny tng mo xu x l do kip trc hay gin d cu
knh, tri li, kip ny p l do kip trc nhu m hin
hu; cho n kip ny ngho cng kh s l do kip trc
khng lm vic phc thin, tri li, kip ny giu c l do
kip trc hay b th gip k khn cng v.v Trong
nhng trng hp trn y, ci gi l st sinh vi cht yu,
v v nui nng vi sng lu, t ra, v phng din lun l
cng l nhng khi nim bt ng, nhng cch thuyt minh

trn chnh l c kt mi quan h nhn qu trong . Bi
th, s thuyt minh y khng phi ch khuyn ngi i
b c lm thin, tng tin o c m chnh l mn gio
l cc trng yu gii thch nhng hin tng bt ng
ca nhn sinh.
Nh vy l Pht y theo nghip thuyt minh v
hai lp quan h nhn qu m trong , d nhin, loi nhn
qu cng loi d hiu hn, v, nh ni trn, n c cn
c tm l xy dng trn tnh sng to ca ch. Nhng loi
sau, tc l nhn qu khc loi, th kh hiu hn v n khng
phi l vt do tnh sng to trc tip ca ch a n; nu
bo v kip trc st sinh m kip ny, theo ci tp qun
, sinh lm ngi tn c hiu st th cn c cn c, d
hiu. Ch ng ny li ly s cht yu thay cho tn c hiu
st th cn c y u? Cng th, bo v kip trc lm
kh no chng sinh nn kip ny sinh ra phi au m, kip
trc v thng xt v nui dng chng sinh nn kip ny
sinh ra lm phc thn th cn d hiu, nhng nu bo v no
c m au m, v nui nng m c khe mnh th ly g
minh chng ci tha-ng-tnh ca n? Mun trc tip
cn c vo tnh cch sng to ca t k m gii thch n
nh loi nhn qu cng loi l mt vic v cng kh khn.
Hung chi, v im ny, s tht trc mt l lut php
quc gia c iu thng thin pht c, ly vic kt hp
thin, c, ha, phc lm l bt di bt dch, xem th th bin
minh v nhn qu cc d di. Nhng, nn bit lut php
quc gia l quy nh hu thin, cn nhn qu l l php tin
thin, nu khng cho l mt sc bt kh t ngh m i
tm cu nhng l do ca ci tin thin vn v nh th th

vn ny nn phi bin minh lm sao. Xa nay, nhiu hc
gi Pht gio ch trng nhn qu l chn l cng u b
qua im ny. H ch thuyt minh ngha o c ca c
nhn, thin nhn, ri hn hp thin c v qu bo ca thin
c l vn mnh xu hay tt m cho nh nhn qu ng loi
v ngng li . Nhng, chng ta ng qun rng ci
im kh khn nht ca nhn-qu-quan ca Pht gio chnh
l im ny.
Nhng m, mun gi c ci nguyn l v s iu
ha ca cc lun trn y, ci quan h v nhn qu khc
loi ny c l l lun thuyt minh khng? Hay, Pht c
bo trong quan h d loi y c l php t nhin m
chung qui ng dng n nh mt loi nhn qu ng loi
lm cho thin, c, ha, phc cng nht tr, dng nh th
tha mn yu cu ca ngi ta chng? Vn ny c l
cng cn phi tch ri o c tho lun cng nn. Theo
ch ti nhn xt th n cng c th c thuyt minh theo
tnh cht ca nghip lun trn. Tc l, n cng c ch
duy tr c s iu ha. Ta hy th bn v im ny.
Nu ch nhn b ngoi th thy hot ng ch
(sancetanika kamma) ca ngi ta n gin, nhng thot
th n c thnh lp trn nn tng v qu trnh ht sc
phc tp. Bi th, khi mt hot ng no tr v vi chnh
n th ci n tng phn ng ca n cng quyt khng phi
l vt n thun; n s ly ci tnh cch n tng ca n
lm c s , sau khi hot ng, tc thnh th gii ca
chnh n, v kt qu ca n khng phi ch ng nht m
c mi phng din, iu ny tng khng cn ni ai

cng hiu. V na, trong mt i ngi cng to thnh v
s nghip, ri cng kt hp vi nhng ci to kip
trc, ly y lm c s to thnh vn mnh ca chnh
mnh, th qu bo s c ngha cc phc tp, ta c th
tng tng cng thy c. Tuy nhin, ng trn lp
trng ngy nay m ni, ta c th chia thnh hai phng
din kho st, tc l, phng din biu din nng ng
v phng din hiu hin phn ng. Ni cch khc,
nghip, mt mt tuy tch cc hin hin nhng qu tng t
nh chnh n, nhng, ng thi, mt khc, li trnh hin
qu thng, pht. V, tuy cng mt nghip nhng khi ch
kho st n theo s tht tm l v khi cho n mt gi tr
lun l, th ngha ca n c khc nhau. V li, c hai, nu
kho st t nhng phng din khc nhau ca cng mt
nghip th n tng ca n cng c hai ngha. Bi th,
sau khi tm cu c s cho hot ng sng to m hin hin
thnh hai phng din th cng l l t nhin. Nh th,
ng v phng din s tht tm l m ni th n l nhn
qu ng loi, cn ng v phng din gi tr lun l m
ni th n l nhn qu d loi, ph thuc vo s thng
pht. Nu thuyt minh theo tin l th nh ngi c tm t
thin lm vic ph, kt qu, chnh ci tnh cch nhu
ha v ngi y tr thnh ngi t thin, giu lng thng
yu; v tin ln mt bc na m ni, nu ti sinh kip sau
cng s l v ha thn B-Tt c lng thng ngi tuyt
i. y tc l s hin hin v phng din nng ng,
thuc nhn qu ng loi vy. ng thi; d cho tm t
thin y pht xut t ng c thun ty chn chnh, khng
mang mt s bo p no nhng c ca v ngi th t

n cng c ci n tng thc hnh ch , n s tr
thnh tnh cch, v khi to thnh th gii ca chnh mnh
th th gii y cng s trnh hin mt cch sung thc, tc
chnh mnh s sinh vo cnh ng giu sang. V, nh ni
trn, v cng s c trnh by sau, th gii ca chng
ta rt cc cng ch l vt do tnh cch ca chng ta to
thnh; l kin ch thc ca Pht. Cng th, kip trc
lm kh ngi, kip ny hay kip sau cng ly tm hung
bo lm yu t, tc, ng thi, phng khc hin ra th
gii phin no l cnh a ca chnh mnh, cho n t thn
au m hay cht yu, tc l s hin hin phn ng ca
nghip, tuy l nhn qu d loi nhng tht th cng ging
nh nhn qu ng loi, rt cc khng ngoi ci tnh cch
ca chnh mnh do chnh mnh to tc. Duy c im sai
khc l nhn qu ng loi l nhn qu truy theo s thc
tm l, cn nhn qu d loi l nhn qu truy theo ci gi tr
bao hm trong s thc tm l. Li nh hai phng din ca
nghip khng phi lc no cng theo nhau cng mt lc
thc hin thnh qu, m c khi hin hin l khc thi, do
m th gii c nhiu phng trng khc nhau, chng hn
nh nhng ngi hin lnh phc hu th c gp tai nn,
ngho kh, cn nhng k hung c th li c giu c sung
sng. Nhng hin tng y chnh l hai phng din k
trn biu din v d thi vy.
Nu s gii thch trn y qu thc ng vi chn
ca Pht th, c th ni, vn thin nhn, thin c, c
nhn, c qu, d cho phng php biu din c hi l m,
cng ch ni cng mt nghip nhng c hai phng din
tc dng m thi. Cho nn, theo gii thch phn tch trn
y, mc du d loi nhn qu trong nhn-qu-lun tuy c
kh hiu nhng hin nhin vn cng c cn c l lun, iu
rt r rng. V li, s gii thch y khng phi l kin
ca ring ti, m, v sau, phi Duy Thc chia chng t
(n tng ca nghip) thnh danh ngn chng t (s thc)
v nghip chng t (gi tr); ngha l, danh ngn chng t
pht hin thnh th gii s thc, cn nghip chng t pht
hin thnh th gii vn mnh, l do tht r rng.
Li na, trong hai phng din nhn qu k trn nu
ng trn lp trng l lun m ni, ci gi l nhn qu
nng ng tuy cng c nhiu phng din s ng, nhng
cng c nhiu tnh xc thc; song, y cng do n lc hu
thin, tc l cng c th c bin i n mt trnh no
: d nhin c Pht cng lu n im ny. Chng
hn do nghip kip trc m t cht ngu n, nhng nh
kip ny c gng m bi dng c tnh cch minh mn,
nh vy l iu ha c. Cng th, tuy t cht minh
mn, nhng v li bing nn c th m mt bn cht v
tr thnh ngu n. Bi th, c Pht tuy tha nhn nng
lc ca tin nghip rt mnh, nhng cng tng l s tu
dng hu thin: l im khc hn vi tc-mnh-lun
ca phi Ma-ha-l-c-x (Mkkhali Gasele). V ci s mnh
duy nht ca Pht l lm cho con ngi chuyn bin c
ci phng din tc nghip ny tr nn sng sut, Pht
s d l Pht chnh l im . V phng din nng ng
ca nghip vn do thc dng thnh, cho nn cn c theo
hot ng thc hu thin cng c th c iu ha
chuyn bin. Tri li, v phng din phn ng, tc v
phng din vn mnh, th Pht cng cho rng quy lut ca

n cc nghim ngt, khng tha nhn c th c bin
i.
T Khu, ta quyt khng bao gi ni rng qu bo
ca c tc nghip tiu dit, khng c lnh chu. Qu bo
y hoc i ny hay i sau nht nh phi hng chu130
Nhng k to nghip c, d c ln khng, xung
bin hay vo hang ni cng khng ni no c th trn
thot131
Trn y l nhng cu Pht thng ni. Duy v nhn
qu d loi th v nghip phng din ny vn ch do v
thc dng thnh, nn khng th da vo n lc thc
ngn chn khng cho qu ca n pht sinh c. Cho nn,
i vi nhng tnh xu tm l, d xu xa n nh th no,
c Pht u mun chinh phc t n a v cao c.
Cn v vn mnh may ri th l php tc t nhin, cho
d Pht cng khng th trnh khi, chnh c Pht cng
thng ging dy nh th.
Ht thy ci c sinh u c cht, th mnh cui cng
cng phi ht.
Y vo nghip m chu duyn bo, thin, c u c
qu ca n.
Tu phc c sinh ln ci tri, to c th phi vo
a ngc.
130
A.V.p.297; Trung 3, T Kinh, p, 13
131
Dhammapala
Tu c th dt c sng, cht, m nhp nit-bn

vnh vin.
Khng trn khng, khng di bin, khng trong
rng ni, khng mt ch no trn c ci cht.
Ngay n ch Pht, B Tt, Duyn gic v Thanh
Vn cn phi b ci thn v thng, hung na l phm
phu132
l nghip bo sinh t, khng mt ai c th trnh
khi. Nhim v ca Pht chng qua ch l khin ngi ta
nhn chn iu v dy cho phng php tuyt i thot
ly m thi.
6- CC LOI HU TNH
Theo nguyn tc, thch ng vi cc loi nghip,
hu tnh cng c nhiu loi. ng nh Pht ni, tuy c
v s chng sinh, nhng khng chng no ging nhau l v
c nhng nghip khc nhau. Song, nu ch ni l v s th
c ch bt tin cho vic thuyt minh, bi th, Pht cng
theo tp qun ng thi, coi hu tnh cng nh mt loi
tn ti thn thoi v i khi chia thnh nm hoc su loi:
tc l nm ng (pancagatiyac - ng th) hay su ng
(chagatiga - lc th) vy. Nm ng l: a ngc (niraya),
sc sinh (tiracchanayoni - bng sinh), ng qu (visaya),
nhn sinh (manuosa) v thin thng (devalaka). l
cch phn loi u tin. Sau n c-t-b-bc-o-phi
132
Tham chit Tp, 3, cp bn, trang 891; Ng-Phn-Lut, 21, t 2, 28a; Dh.
P. 127; Suttanipata 126
thm A-tu-la (asura) vo hng th t th thnh ra su ng133

Trung Quc v Nht Bn thng gi l su ng lun hi
chnh pht xut t . S thuyt minh tng tn v
thuyt su ng u c chp trong Tng-Nht-B, k c
Hn dch v Ba-li, v trong Trng A-Hm bn Hn dch
phn th t (Th-K-Kinh) v.v Nhng khi bn v A-t-
t-ma s li ni r hn, y ch lc thut th thi. Tm
li, s phn loi hu tnh trn y, tr nhn loi v sc sinh
ra, cn tt c u l s tn ti thn thoi. Nhn xt theo tn
ngng nht ban ca ng thi th cho tt c u l s tn
ti sinh tn v Pht cng tha nhn m coi l mt hin
tng ca th gii lun hi.
Cch phn loi nm ng trong su ng k trn, theo
mt ngha no , cch phn loi th v nht l v Thin
b. c Pht ly n phi hp vi ba ci m thnh hai
mi su loi, v tr mt b phn nh, cn tt c cc thn
khc cho d trong gii tn ngng B-La-Mn cng kh
m bit c. Vy, c Pht da vo ti liu no sp
t v phi hp Thin b nh th? y tuy khng phi l
vn bn cht ca Pht gio, nhng, nu mun nhn qua
tnh hnh ca tn-gio-gii ng thi hiu r ngun
gc Pht gio, th c th ni n cng l mt vn rt cn
c nghin cu. V y khng th gi nn khng th
chp y tn cc ci tri, m ch t thnh vn mt
cch s lc nh th thi, mong qu v no c ch hy
nghin cu n mt cch su xa hn.
133
Tr Lun 11, 67a; Kathavatthu VIII. 1
Li trong thuyt ng o cho n thuyt lc o u

khng cp n thc vt, nu ni theo nguyn tc v so
vi phi S-Lun, th y l mt khuyt im ca Pht
gio; nhng, nu ng trn lp trng thc tin tt yu m
ni th chng qua ch v mun cho tin li m thi. Ti
sao vy? V, nh s trnh by sau, c Pht t gii bt-st-
sinh ln hng u, thng c ti gia v xut gia, nu nhip c
thc vt vo lc o th, trn l lun, i khi ngi ta
khng th sng c, bi v n cy rau cng phm gii st
th cn sinh hot bng cch no. Nhng, trong lut cng c
dy d i vi cy c cng phi c lng thng xt, khng
c dm ba ln, xem th th bit d l nhng vt thp
km nht c Pht cng tha nhn s sng ca chng.
Chng sinh trong ng o hay lc o k trn do cc
sinh sn khc nhau m c chia thnh bn loi v gi l t
sinh (catassayonvya), tc l thai sinh (jalabvja), non sinh
(andaya), thp sinh (sarmsedaya) v ha sinh (opaptika).
Thai sinh th nh ngi v th t thai m sinh ra. Non sinh
th nh loi chim t trong trng n ra. Thp sinh th nh
mui v ve do ni m t sinh ra. Ha sinh th nh ci tri
hay a ngc t nhin ha sinh.134 o-Ngha-Th cng
ni n thai sinh (jarayuya), non sinh (andaya), thp sinh
(svedaja) v chng sinh (byaja); xem th th t tng t
sinh ca Pht bt ngun t ,135 duy c im khc l
thay th chng sinh bng ha sinh, l do, nh va ni
134
Tham chiu M. 12 Mahasikanada sutta Trung, X-Li-Pht s thuyt vol,
1, p. 73
135
Tham chiu n--Trit-hc-Tn-Gio-S trang 363; ibia, p, 150
trn, v Pht gio khng nhip thc vt vo lun hi gii,

m, thch ng vi t tng a ngc ang thnh hnh thi
by gi, cn phi thuyt minh v cch ha sinh.
Tuy nhin, c theo li Pht dy phi mn tic c cy
v cho vic ph hoi tho mc l mt ti c136 th bit Pht
cng tng v im ny.
Li na, ng o v t sinh trn c phi hp vi
cc ci th c Pht ly lm ba ci, tc ci dc
(kamaloka - dc gii), ci sc (rupaloka - sc gii) v ci
v sc (arupaloka - v sc gii). Ci dc l ni lng dc
thnh nht, bao gm t a ngc n mt b phn trn ci
tri; tt c bn loi (t sinh) u thuc ci ny. Sc gii v
v sc gii ton l ci tri v u thuc ha sinh. C hai ci
ny, nng lc thin nh tuy cc mnh, nhng ci sc th
vn cn hot ng vt cht (thn th), ci v sc, mi l ni
dt mi hot ng, ch cn tn gi m thi.
y c im ta cng cn ch l: thuyt tam gii
ny cng c dnh lu n o-Ngha-Th, tc chia hu tnh
thnh ba loi l: th ng sinh (olarika attapa-tilabba),
thnh ng sinh (samamaya attapatilabha); v tng s
thanh ng sinh (samamaya attapatilabha). T B-tra-b-lu
kinh (Potthapada) trong Trng B n cc kinh khc,
ngi ta u thy cch phn loi trn y. Theo s gii
thch ca Pht-m (Buddhaghosa) th th ng sinh l ch
cho thn ci dc mnh v yu t nhc th, thnh ng
136
Brahmajals sutta II tc D, I, p. 5 Simamapada sutta 45 v D. 164 v.v
ni n can chng (mulabija); cn chng (khendabija), tit chng (phala bija)
v chng chng (bija bija) v.v
sinh ch cho thn ci sc c y cc cn; sau ht,

tng s thnh ng sinh l ch cho thn ci v sc, hon
ton thuc hot ng ca thc. C theo chnh vn trong cc
kinh in m kho st th y cng l s gii thch rt ng.
Song, iu nn nh y l thuyt ng tng trong Khang-
c-li-d-o-ngha-th (Taattirvya up.) cho t chc ca
hu tnh l ly chn ng lm trung tm ri t chc thnh
nm lp m c. Trc ht t bn ngoi l thc v s thnh
ng (amrarasamayatman), s thnh ng
(manamayatman), thc s thnh ng (vijnamayatman),
hoan h s thnh ng (ananda-mnayatman) ri dn dn i
n ch nh nhim m gn nh chn tng ca n,137 By
gi hy so snh thuyt ny vi tam ng sinh ca Pht th
hin nhin ci m trong kinh gi l th ng sinh chnh l
tng ng vi ci m o-Ngha-Th gi l thc v ng
vy. Cn thnh ng sinh v tng s thnh ng sinh th
cng tng ng nh s thnh ng v thc s thnh ng
trong o-Ngha-Th vy.
Do , ta thy gia hai thuyt c t nhiu quan h
lch s. Khng nhng th, Pht m ly phn phi vi ba
ci thuyt minh hn ri. Nhng, Hu B, v cho th
ng sinh l nhc th, nn ly s thnh lm thn trung
hu, tc c ngha l thu nh nhim, v ly kinh Trung
Hu tn ti minh chng. Nu s gii thch ny qu tht
ph hp vi kinh th thuyt tam thn trn y cng li
gn ging nh thuyt ca o-Ngha-Th. Nhng, ni mt
cch rt ro th gii thch ca Pht m vn gn vi kinh
137
n--Trit-hc-Tn-Gio-S, trang 313 314
hn. y, v bn n s khu bit cc loi sinh m ti

bng nh n ti liu o-Ngha-Th v ch gii thiu qua
th thi.
Th l c Pht ng v nhiu phng din ch
by s khc bit ca hu tnh nh c trnh by trn.
Song, nu ng trn lp trng -nht-ngha m ni th tt
nhin chng cn s mc phn loi no c. Pht cho tt c s
sai bit gia chng sinh ch l do nghip m c; ni v bn
cht th tt c u ging nhau, k cao thng c th tr
thnh tin, v k tin cng c th tr thnh ngi cao
thng. S d chia ra loi mc l mun theo hu tnh quan
nht ban ca thi by gi cho tin li m thi.
Tr ln chng ti gi mt thi cc k t do v
lun nn trnh by v ngha ni b ca thuyt nghip
trong Pht gio. Sau y, b sung thm, chng ti s ni
qua v gi tr ca nghip, b v c mt phi hc gi - trong
cng c c nhng gio Pht gio na - cho rng
thuyt nghip l mt thuyt rt c k, khng cn hp thi,
v cng ht sc sng. Do , i vi gi tr ch thc ca
nghip c nhiu ngi cha l gii c.
Trc ht hy kho st v mt sinh-vt-hc. Din tn
cng ca nghip vi thuyt di truyn c th c ch tng
thng. Cc hc gi Ty phng cng ni th. Kh cht
cng nh khuynh hng ca ngi ta i ny l do cc
kinh nghim i trc, cho d c khc nhau im mt
phn do t tin, mt phn do chnh mnh th n vn c ch
tng t. Hung chi, kt qu ca thuyt nghip tha nhn
tt c u l quan h lun hi, nh vy cng c ch tng
thng vi t tng tin ha (bao gm c thoi ha na).

Cho nn, ng trn lp trng sinh-vt-hc m ni th
ngha ca thuyt nghip cng c im rt hng th; l
mt s tht khng th ph nhn. Tuy nhin, ta nn thn
trng khi coi ngang hng s kho st v tin ha lun vi
thuyt nghip ca c Pht. Tm li, so vi t tng cho
loi ngi v cc ng vt khc l s tn ti c th hon
ton khc nhau ri gii thch s sai d v kh cht ca ngi
ta l nng lc siu t nhin th thuyt nghip lc c th c
im ph hp vi kin gii ca hc thut hin i. iu ny
ai cng phi tha nhn.
Li ng trn lp trng tm l hc m kho st th,
nh ni trn, Pht gio cho nghip l ch tch t kinh
nghim tr thnh tnh cch v thc th iu ny tm l
hc hin nay cng tha nhn. Ri Pht gio cho tnh cch
v thc ny l cn ca thc th cng li tng hp
vi thuyt v thc (Unbewsustainstheorie). V tt c
phng din u c im ph hp vi s kho st v
tm l hc. Do , trong s cc Pht t Ty phng,
nhiu ngi nh hng th tm l hc m bt u nghin
cu Pht gio. Li cng c nhiu ngi do s hiu bit tm
l hc m thy thuyt nghip c mt hng th rt ln. Nh
vy, nu em ng dng vo gio dc th, nh trnh by
trn, tt c mc ch gio dc ca n, ni theo thut ng
Pht gio, u c th bo l tch t thin nghip. Ti sao?
V, mc ch gio dc - d l o c hay k thut - u
nhm vo s hun luyn lnh mnh dng thnh tnh
cch v thc. n nh Pht gio th khng nhng ch ly
thc hnh m cn cho ch t n l nghip na, cho
nn, nu ng dng thuyt ny th s tu dng ni b cn c

mt ngha phi thng trng i. Ni khc i, nu xa la
nhng s tu dng bn trong th tt c gio dc u khng
th c thnh lp. Bit c iu th ta s thy c
ci hiu qu ca nn gio dc nghip lun ny.
Thuyt nghip tuy c nhng phng din nh th,
nhng, kho st v gi tr ca n th ngha trng yu nht
c th bo n l thuyt lun l, tc l l lun v gi nh v
s nht tr gia thin, c, ha, phc. By gi chng ti
ng v phng din ny so snh n vi cc thuyt ca
nhiu ngi t trc v a ra nhng c trng ca thuyt
nghip.
S nht tr gia thin, c v ha, phc l mt iu rt
kh chng minh, nhng, nh Khang c ni, n li l
mt yu cu m ngi ta khng th lm ng. S thng,
pht v nhng nh ch trt t trong x hi nhn loi tht
bt ngun t . Tuy nhin, trn thc t, yu cu ny
lun lun tr thnh tng phn: nhng ngi hin lng
hay gp tai ha, nhng k gian c thng li c sung
sng, v vang: l hin tng bt tuyt t xa n nay.
iu c ngha l c o tri hay khng? Vn ny, t
xa, ngi ta a nhiu thuyt mun iu ha nhng
ni bt bnh khin cho yu cu ca ngi ta c tha mn.
Ni mt cch khi qut, ta c th c kt thnh nhng im
sau y:
Th nht, hy vng s ci thin t chc x-hi-X
hi nguyn l c quan c y trch nhim v yu cu
ny, nhng v t chc ca n khng c hon ton nn
cha th thc hin c yu cu mt cch trit ,

ngi ta trng i trong tng lai s t chc x hi c
ci thin th mi dn dn thc hin c s nht tr; cho
nn, ngoi s tin b ci thin ca x hi ra khng cn
phng php no tha mn i hi ny. Theo ti th lp
lun y i khi cng c l do xc ng v x hi c ly
lm l tng mu cu tin b th mi c th hon thnh
c nhim v ca n. Tuy nhin, trn thc t, con ng
i n cn xa, m con ngi, thay v ch i v ha hn
tng lai, li ly yu cu lm vn trc mt. i
vi nhng kinh nghim hin tin, nu ngi ta cho l
nhng s tng bt hp l, mun tm mt gii p tha
ng v mt phng php an tm, th gii p y c th ni
l gii p thch ng nht cho vn ny.
Th hai l thuyt da vo s thng pht ca chnh
lng tm mnh-tc l nhng ngi trung ngha, thin
lng hay lm vic phc m khng may c gp tai ha i
na th trong lng cng vui v, tha mn, tri li d b
ngoi c thnh cng i na m lng tm thng ray rc
bt an: l thin, c, ha, phc khng nht tr. Thuyt ny
ch yu ly lng tm lm c s lun v cc ch trng
ca cc nh lun l, theo ti, d nhin c mt gi tr trng
i; duy c iu l tnh cm th ca lng tm ngi ta
khng phi ai cng ging ai. Nu theo thuyt ny th ngi
no lng tm tr trn th hnh phc cng tr trn nh th,
y c th bo l mt iu bt hnh. Ti sao? V l, nu ch
da vo s thng pht trong lng tm th lng tm cng
tr trn bao nhiu, ci trnh ca s thng pht cng s
cng nh nhng by nhiu.
Th ba l thuyt mong tnh tha ng ca con chu

- tc l theo t tng Nho Gio tch thin chi gia, tt hu
d khnh; tch bt thin chi gia, tt hu d ng - lm
lnh, gp lnh, lm c gp ha. Tm li, nu chnh mnh
khng th thc hin c yu cu y th hy vng con chu
s c th tip tc thc hin. Theo ti thy th thuyt ny
cng c l, v con chu ni di mnh, v li, ni theo thuyt
di truyn, nu thn tm ca ng cha vn c th truyn n
con chu th s thng, pht ca h cng c th lin ly
n con chu h. Nhng khuyt im ca thuyt ny l
ch khng quyt nh c rng qu tht c ci xc-thc-
tnh ph bin y khng? Nht l i vi nhng ngi
khng c con chu hay nhng ngi c con chu m khng
oi hoi n, c cng nh khng, th vn s ra sao?
Nu gp nhng trng hp nh th th tht kh m a ra
c mt gii thch tha ng. l iu ng tic.
Th t, l thuyt cn c vo t tng k trn
khong trng thm n thn thch v x hi nht ban. Mt
phi Vedanta ca n bo rng khi mt ngi sp lm
chung th h hng ca ngi y s phi chu trch nhim v
nhng nghip thin, c ca ngi y. Trong s cc hc gi
cn i cng c ngi (nh ng Paul Corus ca Hoa-K
chng hn) cho rng nhng nghip thin, c ca ngi ta,
nng hay nh, u lu li x hi m th hin kt qu ca
chng, tc l, mt mt ch trng nghip lc bt dit, ng
thi, mt khc, li mun tm cu ci tha-ng-tnh ca n
x hi. Xt v l do ca thuyt ny th cng ging nh
cc thuyt th nht v th ba ni trn, cho nn, c th bo
n khng hon ton.
Nh vy, nhn xt cc p n k trn, tuy gii p no

cng c l do ca n, nhng tt c u khng c trit ,
v, ch cn c vo hin ti m tm cu tha-ng-tnh th
khng th t n mt gii quyt ti chung. V li, v ch
trng qu n ni i n ch cc oan, tc l thuyt
ngu nhin, cho may, ri u l nhng hin tng tnh c
v thin, c, may, ri, cng kt hp l mt quan nim sai
lm cn bn. Trong cc thuyt xa, nay, nhng lun thuyt
t khuynh th tt khinh thng o c, cn cc lun thuyt
hu khuynh th mun tn sng quyn uy o c, siu vit
cng li. Tm li, c hai u ch trng vt b yu cu
thin, c, ha, phc nht tr, v l im tng ng gia
hai khuynh hng. Nhng c hai khuynh hng ny u
khng th t c mt s tha mn ti hu, cho nn s
phi da vo thc tng lai quyt nh s thng,
pht.
Th nm, l thuyt da vo s phn xt ca tri
trong tng lai. Theo thuyt ny ha, phc, thin, c hin
ti tuy khng nht tr, nhng sau khi cht, thn minh hoc
tri s phn xt, thin th thng, c th trng, khng h
thin v, do , yu cu ny c th c tha mn. Trong
cc tn ngng hu thn ti n- cng c phi ch trng
nh th, v t tng v s phn xt ca Dim-ma-vng
(Yamaraja) rt thng tc cng thuc ch trng ny. Li
nh t tng v s phn xt trong ngy tn th ca c-c-
gio chnh cng pht xut t , nht l ch trng linh
hn bt dit v thn linh tn ti ca Khang-c cng hon
ton mun lm tha mn yu cu y. Nhng, im l m
th nht ca thuyt ny l: nu c mt v thn ton tr ton
nng th ti sao li phi i n tng lai mi phn xt?

ch ca mt ngi t do hnh s, nu c iu lm li th
sao khng trng pht ngay v nu h hnh ng thin
lng th ti sao khng tng thng ngay? im th hai,
cc phi hu thn, nht l C-c-gio, cho rng nhng k
chnh nhn qun t m phi gp vo cnh khn cng l do
ni thn mun th thch th thi, cui cng ri s c
phn xt mt cch rt cng bng chnh trc. Nu vy th c
th bo nhng k bt lng m c vinh hin cng l do
thn th thch! Nh th th s phn xt trong tng lai ca
thn hn l khng c cng bng: l mt s tht kh
c th ph nhn. Nhiu ngi khng tha mn vi nhng
khuyt im y bi bc thuyt phn xt trong ngy tn
th ca tn C-c-gio m ch trng mt ch ngha
tng t nh t tng n-, nht l v-lai-quan ca Pht
gio, l tm linh ch ngha (Spiritualism) rt thnh hnh.
Theo h ni th linh hn thch ng vi nghip kip trc
n thng mt cnh a tng ng (hoc l ba ngy sau
khi cht), di n a ngc, trn n thn v c nhiu giai
on, ht nh lc o v thp-gii-quan ca Pht gio. Duy
c im khc nhau l h cho sau khi hon tt nhng ti
bo y th lp tc linh hn s ln lt tin ln cc a v
cao. c bit mt iu lm ngi ta cm thy rt hng th
l: nh tm-linh-hc tr danh ngi Anh, mc s Owen
k li trong t Weekly Despatch s ma xun, nm i
Chnh th chn, cu truyn mt ngi cht bo tin v. Theo
cu truyn ny th mt ngi n, sau khi cht v s thn
linh trng pht nhng ti trng ca mnh nn trong lng
lun lun thy lo s bt an. ng lc c mt v thin s
n bo rng: Ti ca nh ngi l do chnh nh ngi kt

liu ly ch khng phi do thn linh no phn xt c.
(Weekly Despatch, 15-2-1920). Nh vy th thuyt phn
xt ngy tn th v thuyt thn ti phn bt u lung
lay gia cc mc s m tin gn n mt loi t tng nh
thuyt nghip ca Pht gio vy. Nhng phi hu thn ti
n- tuy ch trng thn linh phn xt, song cng tha
nhn nghip ca c nhn, ngha l thn cng y theo nghip
m phn x nh ti trng, quy trch nhim cho c nhn.
Nh vy th khng cn c thn cng c th y theo nghip
m t x theo lut t nhin vy. Nu c min cng ly
thn thm tht vo c duy tr thuyt phn xt do thn
th iu rt cc cng ch l mt l lun na nc na m
m thi.
Xem th bit s phn xt theo thn cng c
nhiu khuyt im v ngi ta khng th nhn n l gii
p ti hu c. Ngoi ra, ch c chnh mnh hon thnh
nghip ca chnh mnh v thuyt tam th nghip ca Pht
gio l thuyt c tha-ng-tnh hn ht. T mnh gy
nghip, t mnh thc hin ri t nhn ly qu bo th
tng khng cn cch phn xt no cng bng hn. V li,
iu khng phi ch bt u kip ny m n ni tip t
khng bit bao nhiu kip trc, cho nn, s khn cng ca
ngi chn chnh v s vinh hin ca k bt lng, nu c
nhn xt kip ny th thy bt cng nhng nu quan st t
nhng kip xa xa th iu khng h bt cng cht no.
Ti sao? V theo Pht gio, nh c trnh by trn, s
tt, xu ca vn mnh, v qu ng lu ca thin, c khng
hn cng mt lc trnh hin mt cnh nht tr; ci qu thin
to nn kip ny cha hn c th bo kip ny m c

khi hng bao nhiu kip sau mi chu bo, khng h sai
mt my may, v nh th th quyt khng phi lung cng
v ch. Cho nn, mt khi c c nim tin vng chc y th
ngi ta c th bnh thn, an vui vi s phn v c gng
lm cc vic phc thin. Cng th, nu ngi kip ny
khng gy ti c m c gp nhng tai nn ri ro th s hiu
rng do kt qu ci nhn mnh gieo cc kip trc by
gi mi chu, v nh vy, tm h s tr nn nh nhm,
chp nhn trch nhim ca mnh v an nhin t ti. Nu
ngi kip ny chng c phc c g m c sung
sng, may mn th l do phc c gy dng kip
trc thnh thc v phn phc c s gim thiu. Phm
nhng s sai bit nh vy u d b trong tng lai c
v tt c ng c lm thin. ng trn lp trng -nht-
ngha m ni Pht gio cho ci chnh ngha v o c xy
dng trn lp trng cng li l tm cn ch s c v cc
lc bc b n, v Pht thng dy ci thin cao tt l phi
siu vit hn o c cn tm s c. Tm li, ng trn
lp trng ha, phc, thin, c cng nht tr m ni th
khng c mt thuyt minh no c tnh cch tha ng v
y hy vng nh thuyt nghip ca Pht gio, bi th,
nhng ngi Pht t chn chnh u ly lm ch an
tm lp mnh, hng hi tu o, v, trong lch s Pht gio,
y l mt s tht rt r rng. Nh s c trnh by trong
thin th ba, trong s cc t ca Pht cng c nhiu
ngi l in hnh c th. Tc nh trng hp Nht Lin
chng hn, cng phi chu bit bao nhiu s bo hi,
nhng cng vui v v thn nhin nhn lnh v n lc
truyn b o l Php-Hoa v vng tin thuyt nghip.

Bn u Chu tuy cng c nhiu ngi ch thuyt nghip l
s m tn ca ng Phng, nhng li tin thuyt phn xt
trong ngy tn th. Nhng ngi thiu tr phn on nh
th khng phi l t. Ni cho cng th thuyt nghip tuy kh
chng minh theo khoa hc, nhng trong cc thuyt minh v
im ny, n l mt thuyt minh hp l nht; l iu ta
cn ghi nhn.
Chng th nm:
LUN V MI HAI DUYN KHI
1- LI TA
Tr ln, ti theo nhn duyn lun ni v bn
cht ca hu tnh v nhng hot ng tm l ca n, do ch
to nghip m phi lu chuyn v.v Tm li, tt c cc
vn k trn, phm vn no thuc v s-thc-gii,
nht l v hot ng ca sinh mnh, ti trnh by xong
v cch quan st i cng ca c Pht. Duy nhn xt t
t chc gio iu ca Pht th tt c mi vn y u bao
hm trong thuyt mi hai nhn duyn, tc l mi hai
nhn duyn c chia thnh tng on mt quan st.
Nh ti ni t u, khi bin son cun sch ny, phng
php ca ti l ly vn lm trung tm ch khng phi
ly gio iu v s ch gii gio iu lm ch yu, bi th,
tuy c chia ra tng loi trnh by nh trn, nhng, d
nhin, trong khi y, vn lun lun ngh n s t chc ca
thuyt mi hai nhn duyn. n y, c kt li, ti
xin trnh by thm v mi hai nhn duyn, v, theo truyn
thuyt, khi Pht sp thnh o, trong lc t duy, thng
ngh v thuyt ny. Trong gio l Pht gio, n ng vai tr
cc trng yu, v li cng rt kh hiu. Khng nhng ch
c Pht dng t chc mi hai nhn duyn gii quyt

mt cch thng nht cc vn sng, cht, m ngay cc
gio l trng yu ca i Tha sau ny cng ly n lm
nn tng khai trin. Ngi nghin cu Pht gio cn
phi hiu r ngha tch cc ca n, do , ti li phi
dnh ring mt chng ny tho lun thm.
Trc ht hy im qua v danh mc nh sau:
1- V-minh (avijj). Da vo v minh m c
2- Hnh (sankhara). Y vo hnh m c
3- Thc (vinnara). Y vo thc m c
4- Danh sc (namarupa). Da vo danh sc m c
5- Lc nhp (salayatana) (cng gi l lc-x). Y vo
lc nhp m c
6- Xc (phassa). Y vo xc m c
7- Th (vedana). Da vo th m c
8- i (tanha). Y vo i m c
9- Th (upadana). Y vo th m c
10- Hu (bhava). Y vo hu m c
11- Sinh (jati). vo sinh m c
12- Lo t (jaramarapa).
Trn y l h l ca mi hai duyn khi. Nh s
c trnh by sau, mi hai chi ny khng bit c
cu thnh mt cch y ngay t u khi Pht mi thnh
o, hay v sau chnh l dn dn m thnh th iu vn
cn cn phi tho lun. Tm li, v hnh thc mi hai chi
th trong cc kinh in t Lut B i Phm (Mahavagga)
cho n Chi Phm (Nidama-Samyutta) Ba-Li-Tng-ng-

B138 i khi u nht tr. Li na, v danh t duyn khi
(Paticcasamuppada, skt Pretityasanmutpada) th, sau ny,
gia cc v lun s ca A-T-t-Ma tuy c ny sinh nhiu
thuyt khc nhau, nhng v ngha ca n cho l duyn
hp m sinh139 tc l ci php tc quan h vt ny da vo
khc m tn ti, th i khi cng u ging nhau. V thp-
nh-nhn-duyn-quan l da vo iu kin lo-t, sinh (da
vo sinh v tnh l duyn th 11) m thuyt minh ci quan
h y tn ca n, v chnh do m c mnh danh l
duyn khi.
2- DUYN KHI QUAN NG THI VI

THP NH NHN DUYN QUAN
Nu ng v phng din t gic ca Pht m ni th
duyn-khi-quan ny l chn l cha tng c ai pht
kin, nhng nhn xt v phng din lch s th n cng
tng ng vi cc t tng khc.
V bi cnh t tng, t ra duyn-khi-quan ny cng
da vo nhng t tng khc mt cch gin tip lm
ti liu t kho, v im ny, c tham chiu t-tng-gii
ng thi th r. Chnh ng Warren cng vch ra
iu 140. Cho d bn thn Pht khng mun th i na,
nhng khi thm st ci php tc duyn khi th chung cc
khng th khng da vo nhng t tng thuc loi ny.
138
Smyutta nikaya No XII, Vol, 11, pp, 1-33
139
i-T-B-Sa-Lun quyn 24; Visuddhimagga chap, XVII
140
Buddhism in Translation, p. 113
By gi ta hy th xem duyn-khi-quan tng t c

cc phi ng dng khong trc v sau thi i Pht nh
di y.
Cch nay lu, vo cui thi i L-Cu-V-, c
mt bi ca tr danh (Nasadasija sukta), bi ca tn m v s
sng to m t r qu trnh khai trin ca v tr. Theo
th lc u v tr ch l mt khi m mt, hn n, trong
o c mt ht ging (abhau-chng t), ht ging y nh
sc chn (tapas-thc lc) m trin khai thnh dc, ri do
dc m trin khai thnh hin thc (manas), l s thnh
lp ca v tr. Nh vy tc l cn c vo th t ca s pht
trin tm l m quan st v tr. Ci h l chng-t-dc-
thc c khc no h l v minh-hnh-thc?
Do , ta c th thy i khi rng, d khng c quan
h trc tip nhng ba chi u ca duyn-khi-quan Pht
gio cng c quan h gin tip vi loi chng t trn
y.141
Tr xung n o-Ngha-Th, theo pht t ca t
tng ch--lun, t tng cho v minh (avidya; Pali,
avijj) l ngun gc ca hin-thc-gii lc rt r
rng; v i vi s quan st tm l, t tng cho dc l
cn bn ca ht thy mi hot ng cng dn dn thnh
thc. thch ng vi im , c rt nhiu phng php
thuyt minh gn ging nh thuyt duyn khi ca Pht
gio. Nht l trong cc tc phm nh Brhadaranyaka up.
445, c thuyt nh sau:
141
n--Trit-hc-Tn-Gio-S, trang 188-105
Con ngi do dc(hama) m thnh, y vo dc m c

ch hng (kartu), nh vo ch hng m c nghip
(karma) y vo nghip m c qu (phala).
Ta hy i chiu thuyt trn y vi duyn-khi-quan
xem sao. Ci m Pht gio bo l v minh th cng tng
ng nh ci m thuyt ny bo l dc; hnh th ging
nh ch hng, ri nhng hot ng tm l y vo danh sc
tr xung th cng ging nh thuyt trn y gi l nghip,
v sau cng, sinh, lo t c khc no ci m thuyt ny bo
l qu? Danh mc tuy c khc, nhng ci tinh thn kho
st th hn l c im ging nhau; l mt s tht khng
ai c th ph nhn.
Ri li tr xung n thi i hc phi, v vn
nhn sinh tng kho st nhiu loi nhn qu, v thuyt
c lin quan vi duuyn khi quan ca Pht gio nn ch
trc ht l thuyt Nh-thp-t- ca phi S-Lun, tc l
h l t tnh (prekrti) - gic (budahi) - ng-mn (ahankar)
- ng-duy (tanmatra) - 11 cn 5 i vy. H l ny cng
tng t nh duyn-khi-quan ca Pht gio v c tt c
cc hc gi tha nhn. Khi trnh by v mi quan h gia
S-Lun v Pht gio ti cng tng nhc n s so snh
ca Kern142 dn chng. ng nhin, theo ch ti bit,
S-Lun hon thnh h l trn y chm hn thi i
Pht, bi th, nu cho rng h l y trc tip a n
duyn-khi-quan ca Pht gio th ti khng th ng ,
nhng nu tha nhn gia S-Lun v Pht gio c s quan
h gin tip th iu khng cn h nghi g na. Li c
142
Su phi trit hc n trang 90-91.
im nn ch hn c ci h l k trn l s ghi chp trong

truyn Pht, bn Hn dch, k li rng, lc Pht cn trong
thi k tu hnh, ng tin A-La-La ni php cho Pht
nghe v nguyn nhn ca sinh v gi.
V im ny, ti ni qua trn, nhng, v tnh
cch trng yu ca n nn y ti li phi chp li, tc
l;
Minh s - ng mn - si tm - nhim i - ng vi trn
kh (ng duy) - ng i (nhc th) - tham dc sn hu - sinh
lo t u bi kh no143.
Nu qu tht nh th th duyn-khi-quan ca Pht
rt cuc cng ch l sn vt c ci to t gio thuyt
trn y m thi. Tc v minh l minh s gi khc i, hnh
l tn khc ca ng mn, thc l si tm c nht-ban-
ha, i, th, l nhim i, hu tc l ng vi trn kh v ng
i v xc, th l tham dc sn hu. Duy c iu ng tic,
nh ni trn, l khng bit c tht tin A-La-La
dng thuyt ny truyn dy cho nhng ngi tu hnh
thi i Pht khng, t xa, cha mt s ghi chp no
c th chng minh v im ny, cho nn ngi ta khng
bit r mi lin lc ca n. D sao th iu cng cho
thy thuyt ny tng c lu hnh khong trc hay
sau thi i Pht, v nh th, d nhin n cng l mt ti
liu rt trng yu.
By gi hy th xem K-Na-Gio, cng thi i Pht
v giao thip nhiu nht vi Pht gio. Theo ch ti bit, s
143
Qu kh Hin ti Nhn Qu Kinh, quyn 3, trang 18a.
lp thuyt ca o ny tuy khng c t chnh nh Pht

gio, nhng cng hi c im tng t. Chng hn nh
trong Acaranga sutta 1.3.4. ni.
Bit sn th bit mn, bit mn th bit di tr, bit
di tr th bit tham, bit tham th bit mun, bit mun th
bit ght, bit ght th bit la di, bit la di th bit
thc, bit thc th bit sinh, bit sinh th bit t, bit t th
bit a ngc, bit a ngc th bit th, bit th th bit kh
cho nn, bc hin gi khng th khng trnh xa sn,
mn, di tr, tham, mun, ght, thc, sinh, t, a ngc, th
v kh.
on vn trn y tht v trt t v t tng cng rt
u tr, tuy nhin, n cng c th c coi l tng ng
vi duyn-khi-quan ca Pht gio.
Cng vo khong ny, cn mt loi t na cng ang
ng nh duyn khi quan ca Pht gio m ngi ta cn
ch , l nhn th quan ca phi Ni-D-Da. Nyaya sutta
1.2 ni:
i ny kh au l v c sinh (janma); m s d c
sinh l do tc nghip (pravrti); ly phin no (dosa) lm
nn tng, phin no ly v tri (mityyajnana) lm cn c; do
, nu con ngi mun thot kh th khng th khng dit
tr v tri.
Th t ca on vn trn y nh th ny: v tri -
phin no - nghip - sinh - kh (lo t), l s tuy t nhng
rt ging vi h l ca Pht gio. Thuyt ny ca phi Ni-
D-Da c thnh lp sau thi Pht, nhng khng th vin
vo m bo n chu nh hng ca Pht gio,144 v nu

cho n l mt trong nhng t tng tin khu ca Pht gio
cng l sai lm. Duy c iu l loi t tng ny c l
c lu hnh gia cc phi, hoc c cc phi thu
dng lm mt loi chng c, v, nu vy, n cng l mt
ti liu cn thit tm bit ci bi cnh ca duyn khi
quan Pht gio.
Ngoi ra, nu su tp thm th gia cc phi ngi ta
vn cn thy nhiu t tng tng t nh t tng duyn
khi ca Pht gio. Tm li, iu cho thy khong trc
hay sau thi i Pht t tng tng t nh th cng
thnh hnh gia cc phi. C iu ng tic l chng ti
khng th bit r duyn khi quan ca Pht gio lc by
gi chim mt a v lch s nh th no. Ni khc i,
chng ti khng th tm ra manh mi xem duyn khi quan
ca Pht gio ly h l no lm ti liu thnh lp;
l iu rt ng tic. Mc du Pht cao duyn khi
quan, cho rng trc kia cha tng c ngi no pht
minh, nhng, nu ng v phng din lch s m ni, th
loi t tng y vn ngm ngm tn ti, v c th bo l
lm bi cnh cho duyn khi quan ca Pht: l mt
s tht khng th ph nhn.
Song, vy th ci c trng ca duyn khi quan
Pht gio ch no? Th nht, v phng din hnh thc,
duyn khi quan Pht gio t chnh hn c, v, trong cc
duyn khi, so vi 12 duyn khi quan ca Pht th tt c
u thiu st (trong 24 quan ca S-Lun c ngha
144
Su Phi Trit Hc n , trang 499,
duyn khi quan). Th hai, xt v phng din ni dung th

c trng ca duyn khi quan Pht gio l ch trng c
bit v iu kin tm l, nht l iu kin nhn thc, tc l
da vo mi quan h gia thc v danh sc ni r ci
th t pht khi ca nhng hot ng tm l lc nhp, xc,
th, i, th v.v l nhng yu t buc cht th gii (hu).
Trong cc duyn khi lun khc, ngi ta cha tng thy
ci c cht , v n cng chnh l b phn trung tm ca
12 nhn duyn vy; bi l, ci h l v minh - hnh - thc
th t V-Hu-Ca tr xung, tri qua o-Ngha-Th cho
n lp trng ca Ch--lun l ci m ngi ta rt d
pht hin, cho n sinh, lo, t cng l nhng s tht hin
tr ai ai cng c th thy r. Cn ly ch th ca nhn thc
l thc lm im xut pht, tri qua khch th ca n l
danh sc v iu kin nhn thc tm l, cho n kt hp c
nhn vi th gii lun cu th duy ch l c trng
ca nhn duyn quan ny m thi. Cho nn y l b phn
m Pht tn lc thuyt minh v iu tng cng
khng c g l l c. Pht tuy ly nhiu nhn duyn quan
lm bi cnh nhng tuyn b l do tr-v-s-t-ng
ca ngi pht kin, v cha tng c ngi bit n trc
ngi, chnh cng l im ny. Nhng, nh s trnh by
sau, trong cc kinh in thng thng b bt hai h l v
minh v hnh, m ch ly mi quan h gia thc v danh
sc thuyt minh ci cn bn ca duyn khi i khi l
b phn ch yu do Pht pht minh.
3- S MC CA CC CHI DUYN KHI:

Chiu theo kinh in, nh trnh by trn, trong
i Phm ca Lut v trong Chi Phm ca Tng ng B
u thy l 12, nhng nhng thnh phn quan trng v
nguyn thy nht th li khng c y . Chng hn
kinh i Duyn trong Trng B (D.19. Mahanidna
sutta), c th gn c coi l i biu cho nhng kinh in
thuyt minh v duyn khi tng t nht, nhng trong ,
nu phn on theo vn Ba-Li khng c v minh v hnh,
v lc nhp cng c thu nhip vo th v xc, v mt
biu din, tng cng ch c chn chi m thi. Li na,
Trng B i Bn Kinh (D. 14. Mahpadana II. P. 31) khi
ni v nhn duyn chng ng ca Pht T-B-Thi (Vipassi
Buddha), trong , cng phn on theo vn Ba-Li, vn
thiu v minh v hnh v tng s ch c 10 chi. Duy trong
bn Hn dch th ta thy c hai kinh u l 12 chi, c l hai
chi sau ny mi c thm vo ch khng phi l nguyn
hnh nh c truyn t xa. Do , mi thnh vn l
s quan h gia 10 chi v 12 chi vy. V sau, vn ny
tr thnh vn gio tng v gia cc lun s ca A-T-
t-Ma pht sinh nhiu ngh lun,145 nhng, theo ch ti
bit, vn trc mt l phi on nh ci qu trnh lch
s thnh lp, tc l thuyt 12 chi hon b ngay t u ri
sau chnh l m thnh 12? Nu th th ci qu trnh ra
sao? V vn ny c mt s liu rt trng yu m c
Hn dch ln Ba-li u nht tr v cn phi c ch c
145
i t b sa lun quyn 24; Diu m, i c v.v u by t kin
v vn ny, Vn Bn, trang 100
bit, l ti liu c ghi trong mt kinh ca Tp-A-

Hm.
Nu phi dch ht th hi phin ta, cho nn, y ti
ch phin dch mt b phn trng yu trong vn Ba-li nh
sau:
Cc T-Khu! Xa kia, khi ta cn l B Tt, cha
thnh chnh gic, ta t ngh: ci i ny tht do nhng ni
lo kh (kiccha) rng buc; sinh, gi, cht, ri li sinh
ra, v vn cha bit thot ly ci kh ca gi, cht th lm
sao bit c ci kh ca gi, cht thot ly? Lc ta
t hi: nh u c gi cht?
By gi, nh s t duy chnh ng (Yon so manasik-
ra) m ta pht tr hiu bit ch thc (abhisamaya) nh
vy: nh c sinh m c gi, cht, do sinh lm duyn m c
gi, cht.
Lc ta li t ngh; nh u m c sinh, c hu, c
i, c th, c xc, c lc nhp, c danh sc, cho n u
m c danh sc?
By gi nh s t duy chnh ng m ta pht tr hiu
bit ch thc nh vy; do c thc m c danh sc, nh
thc lm duyn m c danh sc.
Ri ta li t hi; do u m c thc, ly g lm duyn
m c thc?
By gi ta t ngha, thc ny l vt c th tr li, ln
trn danh sc, ch nh vo (chng sinh) c gi, sinh,
cht, v ti sinh, tc ly danh sc lm duyn m c thc,
ly thc lm duyn m c danh sc, ly danh sc lm
duyn m c lc nhp, ly lc nhp lm duyn m c xc,

v.v nh vy thun l nguyn nhn ca kh un.
Ln thay nhng nguyn nhn y! Th l, vi ta, cha
tng nghe php y m sinh mt, sinh tr, sinh tu, sinh
sng, sinh nh sng.
By gi ta li t ngh, lm th no khng c gi,
cht? Ci g dit th gi, cht dit?
Ri nh s t duy chnh ng m ta pht tr hiu bit
ch thc nh vy, khng sinh th khng gi, cht, sinh dit
th gi, cht dit.
Lc ta li t ngh, lm th no c c khng sinh,
khng hu, khng th, khng i, khng th, khng xc,
khng lc nhp, khng danh sc, cho n ci g dit th
danh sc dit?
ch thc nh vy: khng c thc th khng c danh sc,
thc dit th danh sc dit.
By gi ta li t ngh, lm th no khng c thc?
Ci g dit th thc dit?
ch thc nh vy: khng c danh sc th khng c thc,
danh sc dit th thc dit.
Lc ta li t ngh, ci o m ta va ng c th
t c, tc l, danh sc dit th thc dit, thc dit th
danh sc dit, do danh sc dit m lc nhp dit, lc nhp
dit th xc dit, cho n nh vy l thun dit nhng
kh un.
Ln thay s tiu dit y! th l, vi ta, cha tng

nghe php y m sinh mt, sinh tr, sinh tu, sinh sng,
sinh nh sng. iu ny cng ging nh mt ngi ta ang
tha thn trong cnh ng hoang bng pht hin con ng
mn ca ngi xa i v c theo li mn y m thy
c lng mc v thnh quch ca ngi xa vi vng,
sn, rng cy, ao sen v tng hoa v.v146
Ton b on vn trn y l din t qu trnh pht
kin duyn khi u tin nh m thy c nguyn
nhn ca sinh t v phng php gii thot sinh t. y,
ni nh vo php ca ch Pht trc m thnh chnh
gic, nhng tht th cng c th bo l xin minh s t
gic ca Pht v ci qu trnh thnh lp duyn khi quan.
y l mt ti liu rt qu bu. Song, vn trc mt m
ta cn phi ch l: trong 12 nhn duyn ly s quan h h
tng gia thc v danh sc lm cui cng, t v sau
khng th tin ln na. Tc cu thc ny l vt tr li,
vt trn danh sc m khng tin ti (paccudavattati kho
idhm vinnanam namarupamh naparamgacchati) nn c
gii thch nh th no N c ngha s c tin ti nhng
ngng li, hay s khng cn tin na m ngng li? nu
bo ch da voo (etvata) m c sinh, t th khng cn
phi thm hai chi v minh v hnh vo kho st. Song,
gii quyt vn sinh, t tt phi c s t gic y .
C theo s phn tch y th thuyt 10 chi trong kinh i
Duyn v kinh i Bn trc tip l thuyt trnh by s kho
146
S-Lun, 11, pp 101-106; Tp 12, Cp bn, trang 546.
st u tin ca Pht ch khng phi l thuyt 12 chi c

tnh lc i.
Tuy nhin, nu cho v minh v hnh l do i sau
thm tht vo th cng li khng ng. Cng nh i Bn
kinh, kinh T-B-Thi trong Tng-ng-B (Vipassi
sutta)147 nh trch dn trn, khi n v duyn-khi-quan
ca Pht T-B-Thi, c cp n duyn-khi-quan ca
B-Tt-Thch-Ca148 m trong vn B-La-Mn-li hin nhin
l 12 chi. Bi th, nu nhn mt phng din thuyt
php khc m ni th Pht cho v minh l ngun gc ca
ht thy hu tnh, nh vy, trong nhng thuyt gio c
coi l xa nht cng c v minh ri. Cng th, nh
trnh by trn, chnh Pht cng ng trn lp trng
-nht-ngha m ch trng hnh l yu t hot ng cn
bn ca hu tnh.
Do , cho d v minh v hnh c c i sau thm
tht vo ci h l ca duyn khi nguyn thy i na th
cng rt ph hp vi tinh thn ca Pht, hung chi, iu
ny, kho st trong cc kinh in, li do chnh c Pht
ly v minh lm khi im m thuyt minh duyn khi
quan, vy m bo do i sau thm tht vo h chng l
on nh mt cch hp tp sao? Chng hn nh trong
Trung-B 38, vn Ba-li (Mahtanhasankhaya sutta) Trung
Hm 54, Tr Kinh), Pht qu trch T Khu Tr-
cho thc l ch th ca lun hi m bo thc cng do nhn
duyn sinh. Nhng Pht hay dng thuyt T Thc ni r
147
S, 11, pp. 5-7; p, 10-11
148
S, 11, pp. 5-7; p, 10-11
v t chc ca hu v, nu l do thc do nhn duyn

sinh, cng ni theo th t v minh - hnh - thc - danh sc
- lc nhp - xc - th - i - t thc (hu). y ta cn ch
l khng phi kinh ny mun ni v duyn khi c
A-T-t-Ma chnh l, v phng php lp chi ca n
cng khng hn y nh thng l m b hu i ri thay
vo bng t thc. Nhng trong , v minh v hnh
c k vo h l duyn khi ri, bi th, nu ng trn lp
trng duyn khi t thn m ni, th c l khi thuyt php
Pht s lc v minh v hnh, nhng sau c b
khuyt, v v minh v hnh chng phi l kt qu c
thm vo do s chnh l ca A-T-t-Ma sau ny. y h
khng phi l mt minh chng c th sao? Tm li, cho d
duyn khi quan nguyn thy c thiu v minh v hnh i
na, nhng, nu bo do i sau thm vo th ci l do
cng kh ng vng.
Nhng, nh vy th ci ngha ca n ch no?
Duyn khi quan l th gii quan (hay ng hn l nhn
sinh quan) cn bn ca c Pht, v n c chia x ra
thnh nhiu tit mc. Nu kho st mt cch cht ch v
quan h ca n th ban u hnh nh n cha c xc
nh, ngha l, mi quan h trung tm ca n d nhin l
thc v danh sc, nhng t , tt c hot ng tm l ly
n lm c s m cng tin ti hu th, trong s t duy ban
u ca Pht, cha hn l con s xc nh mi chi hay
mi hai chi. l l do ct ngha ti sao trong cc kinh
vn li c nhng nhn duyn quan di, ngn khc nhau vy.
Chng hn lun i-T-B-Sa dng nhiu hnh thc nh
thuyt Mt duyn khi (ht thy php hu vi), thuyt Hai
duyn khi (nhn v qu), thuyt Ba duyn khi (hoc,

nghip, s), thuyt Bn duyn khi (v minh, hnh, sinh,
lo, t) cho n mi hai duyn khi v.v thuyt minh
duyn khi quan149 Gi s y khng phi l ch trng
ban u v s mc th n cng c th c thm hoc bt
ty theo s tin li ca vic quan st. Nu ng trn lp
trng no m nhn xt, th ly s mc y lm nn tng
bao qut ton th cng l mt phng php cn thit.
Hy th nhn xt kinh vn trch dn trn, Pht ch
trng tin ti quan h gia thc v danh sc v l mi
quan h do chnh c Pht pht minh; v thi by gi Pht
chuyn quan st nhng hot ng hin thc ca thn va
tm xin minh nhng hot ng hin thc vn l iu
kin cn bn thnh lp hnh thc. Trn hnh thc, trc
ht cn phi nh th mi c c mt s kt thc, bi v,
mi quan h gia thc v danh sc l mi quan h gia ch
quan v khch quan; c ch quan nn c khch quan, c
khch quan nn c ch quan, nu bo da vo s kt hp
ca c hai m c s kt hp th trc ht nhn thc lun
phi c hon thnh: l lp trng ca Khang-c.
Tuy nhin, nh trnh by trn, lp trng ca Pht
cng phng pht ci phong thi ca c-bin-h-ngch-
nho, cho nn bo ch v minh l cn c ca thc th tht
ra ch l thc ch th, nhng th cng khng th gii
quyt c tt c. ng v phng din dit-quan m ni
th tuy cho rng do thc dit m danh sc dit, nhng nu
ngc li m ni th ti sao thc khng th dit c? Bi
149
i-T-B-Sa quyn 24, Vn Bn, trang 98.
v t cn ca thc ny c nghip phin no t v thy

v chnh l v minh v nghip cho nn khng th khng
l cn c tt nhin ca duyn khi quan. Do , s kho st
u tin ca Pht bo thc tr v l theo lp trng
bnh din, nu i thnh lp trng lp th m quan st th
chc ngh n v minh v nghip v cho l cn ca
thc. Gii thch nh th thit tng rt xc ng. V li,
nh trnh by trn, ci h l v minh - hnh - thc
bt u t sng-to-ca trong L-cu-v- tr i, nh vy,
hnh thc duyn khi quan, nhn xt v quan h bi cnh
ca t tng, cng khng th c coi nh khng dnh lu
g n ci h l y.
C theo ch ti thy, nu bo duyn khi ch ngay t
u l mi hai th d nhin l mt kin gii sai lm;
song, ng thi, nu cho v minh v hnh l do i sau
thm vo th cng li sai lm nt. Vy s tht nh th no?
C l Pht d dng nhiu phng php thuyt minh
duyn khi quan m ngi th chng di gc cy B-
, trong d tng thnh lp nhng phn chi ca n,
ri v sau, khi cc gio iu dn dn c c nh ha th
duyn khi quan cng c xc nh l mi hai. V, c
suy t s ch nh lut v ci thi bin i th, i vi
gio iu, Pht cng nhn l c s tip tc chnh l v tng
b. Nhng, t tr i, cc v i t, nht l cc v c
khuynh hng A-T-t-Ma nh X-Li-Pht, Mc-Kin-
Lin v Cu-Hi-La v.v d nhin l t chc v nghin
cu n mt cch rng ri. Trong lun i-T-B-Sa c
chp:
i c ni, do ch quan st v duyn khi c mi

hai chi tnh khc nhau m X-Li-T thnh A-La-Hn150
Ti khng c r do u m i c (Php Cu?)
on nh nh th? Tuy nhin, n cho ta thy c ci
hc phong ca X-Li-Pht nh th no ri. Nh vy ta c
th cho rng mi hai chi do X-Li-Pht kin lp v
cng c v Pht c th chp nhn. Nhng y ch l mt
thin kin m ti ra gi cho vic tham kho thi.
4- PHNG PHP GII THCH THNG

THNG V MI HAI DUYN KHI
Ci ny c th ci kia c,
Ci ny sinh th ci kia sinh,
Ci ny khng th ci kia khng,
Ci ny dit th ci kia dit.
l nh ngha ca duyn khi. Mi hai nhn
duyn chnh l quan st vn lo t ni r ci iu
kin thnh lp ca n. Tuy vy, iu chng ta cn ch
trc ht l: Khi gii thch, nu cho mi hai nhn duyn
mt ngha nht nh, khong di dch, th iu khng
nhng s cc kh hiu m cn rt l m na. Bi v khi
trnh by v thuyt ny, Pht ch mi ni mt cch i khi
ch cha i su vo chi tit, cho nn, cng l mi hai
nhn duyn quan, nhng ty theo nhng lp trng khc
nhau m pht sinh nhng phng php quan st bt
ng, cng l l t nhin. Bi th, nu quan st qua ba
150
Lun i-T-Sa, quyn 99, trang 416.
i (tam th), quy lut lin tc ca cc hin tng, hay

nhng hot ng ca thn, tm ngi ta trong mt tch tc
th trong cng c s vn hnh ca php tc mi hai
nhn duyn ri, l l rt hin nhin. Nh vy th qu tht
kh m c c mt gii ngha nht nh. Do , v sau,
Hu-B-Tn ng trn bn lp trng m chia duyn khi
quan thnh st-na (trong mt tch tc c quan h ca
mi hai nhn duyn), lin tc (quan h trc, sau ni
nhau), phn v (ph by ci php tc ca ba i) v vin tc
(ph by ci quy nh v v hn) quan st, v c th ni,
ci quan st y rt ng ng. y, d nhin, ti khng
cn c theo s gii thch , nhng, t nht, cng phi theo
hai hay ba lp trng quan st v gii thch.
y ti s da trn s sai khc gia vng quan v
hon quan nghin cu v gii thch duyn khi. Vng
quan tc l s quan st xem lo t bt u t u, ri lo t
n sinh, t sinh n hu v c th ln lt n v minh.
Cn hon quan l s quan st ly v minh l khi im ri
quy kt n u m c lo t. Bi th, ni theo nguyn tc
th vng quan v hon quan c nhin phi nht tr; nhng
ng mt phng din khc m ni th do s bt ng
gia vng quan v hon quan, lp trng ca n hi khc
nn s gii thch cng c khc. V vng quan ly s thc
ph bm lm khi im tm ra nhng iu kin y tn,
quan h y rng ri; cn hon quan th th t pht sinh
cng nh th t lun l u bin i, khng th dng qui
nh ng nht ca vng quan thuyt minh n. Do ,
ni theo tinh thn Pht Gio Nguyn Thy th trong hai ci
, vng quan c coi l trng yu, cn hon quan chng
qua l ch quy tc ca lun l m thi: iu ny c xem cc

phng php thuyt minh duyn khi trong cc kinh th
r. Duy bn thn Pht th ng v c hai phng din
no cng u c c. Nh vy, d nhin, nghin cu v
kho st theo hng no cng u tha ng, nht l v
phng din hon quan cho n pht sinh, tc cch x l
v phn v, th tr thnh i biu cho lut nhn qu ca
Pht gio, v im ny, ta cn phi bit r v chn tng
ca n.
tin cho vic gii thch, y ti s quan st theo
ba lp trng. Th nht, theo lp trng vng quan nguyn
thy; Th hai da vo lp trng vng quan gii thch
hon quan; v th ba, quan st chng theo lp trng phn
on qua tam th (ba i).
5- GII THCH THEO LP TRNG

VNG QUAN
Khi ng trn lp trng vng quan gii thch th
ti liu c th lm cn c l kinh i Duyn trong Trng
B (Mahanidana sutta). B kinh ny l Pht ging gii r
cho A-Nan v v ng lun, do m i n th t
duyn khi. V nh ni trn, trong vn Ba-Li thiu
mt hai chi v minh v hnh, t lc nhp sau xc, nhng
trong bn Hn dch th y ht, v thuyt minh cng kh
cn k. y ti s ch cn c theo trnh by v s
quan h h tng ca mi hai chi, v nhim v ca mi
chi.
1- LO T (Jara marana).
Gi, cht, lo, thng, bun kh l vn mnh khng

th trnh khi ca kip ngi, nh do u m c nhng ci
? y chnh l khi im ca s quan st vy.
2- SINH (Jati).
Ngi ta c gi cht bun lo chng qua v ngi ta c
sinh ra, nu khng c sinh th lm g c nhng ni bun
kh lo u, nh th, sinh l iu kin ca lo t.
Nhng, ti sao ngi ta sinh ra? chnh l u mi
ca s quan st v duyn khi. Nhng iu kin khin cho
con ngi sinh ra tuy c nhiu, nhng, theo Pht, ci iu
kin trng yu hn ht l:
3- HU (Bhava)
Ni v phng din tru tng th tc l s tn ti,
v, d nhin, nu khng c s tn ti th cng khng sinh.
Li ng v phng din c th m ni th, theo Pht, v c
sinh nn c y bo (kh gii), chnh bo (hu tnh) trong ba
ci l Dc gii (Kamobhava), Sc gii (rupabhava) v V
sc gii (arupabhava) v.v l l do ct ngha ti sao
ngi ta sinh ra v t hu vo hng th ba.
Song, ti sao ba ci li l cnh gii ca ngi ta?
L v ti con ngi ham m chp trc m c.
4- TH (rupadna).
Th c ngha l tm cu v gi cht ly. Trong kinh
chia ra bn loi l dc th, kin th, gii th, v ng th.
Tm li l ci ch i vi t ng, ly chp trc lm nn
tng, tm cch tha mn mi dc vng. Ngha l, v c
s chp trc y m con ngi mi phi ri vo cc cnh
gii trong ba ci; nu khng c s chp trc th d ba

ci l s tn ti vt l i na cng khng th l th gii
ca con ngi (Die Welf-fur-uns), iu ny ni ln ci
quan h mt thit gia Hu v Th vy. Tuy nhin, chp
trc cng c khi nguyn ca n v chnh l:
5- I (tnha).
i y tc l dc i, khi Pht ni v php T , th
gi n l tp tc ngun gc ca th gii hin thc. Nh
ni trn, ly sinh-tn-dc (bhava tnha = hu dc) lm
trung tm, ri pht ra hai phng din tnh dc (kamatnha)
v phn-vinh-dc (vibhavtnha): chnh l ci sc cn
bn ca hot ng sinh mnh vy. n y theo kin a
ca th h Ch--lun th duyn-khi-quan ca c Pht
n mt giai on hon kt. Ti sao? Bi v ngun gc ca
dc t thn khng th bt u ngoi ci sinh-mnh-dc
mun sng, tc con ngi do c dc hu sinh nn mi c
chp th, do chp th m c sinh tn (Hu), do sinh tn m
c sinh, do c sinh nn mi c lo t; chnh l ci tinh
thn ca hai Kh v Tp trong php T . M duyn-
khi-quan th khng ngoi vic gii thch hai trn, cho
nn, c th ni, nm chi trn y thuyt minh r mi
quan h gia Kh v Tp ri.
Tuy nhin, nu li tin ln m kho st dc nh hin
tng tc nu coi n l mt hin tng trong nhng hot
ng tm l, ngha l mt trong nhng hot ng thc, th
s pht sinh ca dc ny vn c th c coi l iu kin
ca nhng tm l khc. hiu r im ny, ta hy quan
st nhng yu t sau y:
6- TH (vedana)
7- XC (phassa)
8- LC NHP (salayatana)
Ci gi l i v dc, nu kho st su hn cht na th
tuy l ngun gc trng yu nht trong nhng hot ng
sinh mnh, song, nu ch coi chng l mt loi hot ng
tm l th chng qua chng cng ch l mt trong nhng
tnh cm c th m thi. Bit c iu ri, ta cn xt
n ci bi cnh thnh lp ca i l tnh cm nht ban, tc
l cn phi c cm tnh mi thnh lp c i, cho nn phi
c mt chi v cm tnh, tc l Th. Tuy nhin, nh Pht
ni, cm tnh cng l mt vt khng th t thn pht khi,
m n phi nh vo phn ng ca s yu, ght khch thch
mi pht sinh, cho nn s thnh lp cm tnh li cn phi
c cm gic, ngha l cm tnh phi da vo cm gic, cho
nn Xc c t vo hng th by. Nhng cm gic ny
li phi nh c nhng c quan cm gic mi pht sinh
c, bi th mi t Lc nhp hay Lc cn vo hng th
tm.
Ba chi Th, Xc, Lc nhp trn y phi tm nhng
iu l tm l trong s hot ng ca chi th nm l Dc
ri t mi tin n cc c quan nhn thc ca cm gic.
Bi th, ng v phng din kinh-nghim-lun m ni,
ci th h duyn khi ly dc lm iu kin, t ra, cng c
th c coi l mt on kt cc. Ti sao? V trong qu
trnh tm l, bt u t c quan cm gic cho n hot
ng ca dc tm, c nhng iu kin nh trn.
Nhng vn c t ra l lc cn da vo u
tn ti? Mun gii p c vn ny li phi tin ln
bc na m kho st, tc l:
9- DANH SC (namarupa).
Nh trnh by trong Hu-tnh-lun trn, danh sc
bao gm cu thn sc danh tm, ngha l t chc do thn,
tm hp li m thnh, do , mi quan h gia Lc nhp v
danh sc, s thnh lp lc cn cn phi y tn ni ton th t
chc thn v tm, nu khng th lc cn khng th c
thnh lp.
Song, danh sc li da vo u tn ti? Danh sc
tuy l ton th t chc ca sinh mnh, nhng ch yu cng
ch l mt phc-hp-th-hu-c ca Ng un, phi ly ng
un lm nguyn l cho t chc th, do , trn lp trng
nhn-thc-lun, Pht t nhn thc ch quan thnh mt
chi c lp vi danh sc, tc l:
10- THC (vinnana) vy.
Thc tuy vn l mt b phn trong danh sc, nhng
nu coi danh sc nh nhn-thc-th, th thc tr thnh vt
trung tm, cho nn, s thnh lp ton th danh sc tc
nhin s phi da vo n. Cng nh mt gia nh bao gm
v chng, con ci, nhng trong phi c mt ch nh lm
tng ct. Ni cch khc, iu kin thnh lp thc l phi
da vo danh sc khch quan, nu khng danh sc khch
quan th thc tuyt i khng th ng mt cch c lp
c. y chnh l im m T-khu Tr- ch
trng cho rng thc v ch th ca lun hi v b Pht
qu trch nng n. y cng li chnh l im m nh
trch dn trn, Pht cho quan h gia thc v danh sc

cng nh nhng b lau nng ta vo nhau vy. V, nh
dn dng Tng-ng-B, tit th ba trong chng
ny, Pht khng tin xa hn ci mi quan h h tng
gia thc v danh sc cng li hon ton do lp trng
nhn thc lun ny; c th ni, Pht thuyt minh mt
cch cc k sng sut v cao tt.
Nh trnh by trn, nu ch ly s quan st nhng
iu kin hot ng hin thc ca ngi ta lm mc ch
th ch mi chi trn y cng hon thnh c duyn-
khi-quan mt cch i cng. Ti sao? V ly lo t ph
bm lm mnh ri c theo nhng iu kin tt nhin ca
n m tin ti th s t n nhn-thc-lun rt cn bn, bi
vy cho nn t kinh i-Duyn n cc kinh khc u ch
thnh lp c mi chi thi.
Nhng, nu ch kho st mt cch t m, th y chng
qua mi ch l mt thuyt minh v hin thc, khng nhng
n cha ct ngha c ci l do ti sao s sng cht li v
cng, m ngay c n nhn thc v bn cht ca sinh mnh,
ngha l ch, theo tinh thn, cn bn ca c Pht, n
cng khng th biu din c do , ngun gc ca thc
cn c ni r, tc l:
11- HNH (sankra) v,
12- V MINH (avijja) vy.
Da vo u m thc c c nhng hot ng nhn
thc? iu ny tt phi c ngun gc ca n l ch, Thc
rt ro ch l c quan thc hin nhng mc ch ca ch
(hnh). ng v mt biu din m ni th hnh l nguyn
ng-lc thc y nhng hot ng thn, khu, , cn v

mt ni ti th n ch l nghip, tc tnh cch ch. Nh th
truy tm n im ta cn bn cui cng ca ch th l
v minh, tc hot ng sinh mnh ca con ngi l do ch
m qun t v thy m c v c da vo ngun gc y m
tip din khng cng. Nu kt thc li th y l im ti
chung ca duyn-khi (v ngha v minh, xem li sinh
mnh lun trn).
Tr ln, ti ly cc kinh lm nn tng tm ti
ngha v thm phn gii thch v mi hai duyn-khi; n
y, im cn ch trc nht l: th t ca mi hai chi
k trn, nu i ngc ln ci quan h tin hnh lin tc ca
chng, ta c th chia nh ra thnh nm h. By gi th
chiu theo s thuyt minh trn biu nh sau:
(1) Lo t - Sinh - Hu
(2) Hu - Th - i
(3) i - Th - Xc - Lc nhp - Danh sc
(4) Danh sc - Thc
(5) Thc - Hnh - V minh.
H th nht chuyn quan st nhng s thc v vn
mnh ph bm, tc trnh by v thn phn nht nh c
c (hu), ri ln lt cho n quan h s thc ca lo t.
H th hai, t lp trng ch--lun kho st n s kinh
qu t c thn phn nht nh. H th ba, xin minh s
pht ng ca cn bn dc v qu trnh tm l. H th t,
ng trn lp trng nhn thc lun ni r t chc ca
thn tm v ngun gc ca hot ng. H th nm, thuyt
minh cn nguyn ca sinh mnh t n pht ng nhn

thc. Ni mt cch d hiu hn, phng php kho st ca
mi hai nhn duyn trn y ch yu ly dc cn bn l
v minh lm c s ni r t quan h nhn thc gia thc
v danh sc n qu trnh pht sinh tm l ca i, ri c
kt ci kt qu dc sng to l hu. Do , im th hai
ta cn ch l s kho st v mi hai nhn duyn khng
cn phi di theo th t thi gian, bi l phn ln ni s
quan h y tn ng thi ri. Tm li, ly t chc hu tnh
v nhng quan h hot ng ri quan st theo nhiu lp
trng, lm cho nhng yu t chnh cng nh nhng
yu t ph lin hp li vi nhau theo th t, ngi ta t
n kt qu ca chng l mi hai chi. im kh khn cho
vic gii thch h l mi hai nhn duyn chnh l ,
nhng, ng thi, cng chnh nh im c kt ton b
li m ngi ta mi thy trong ng nhiu im kho st
c tnh cch trit hc ca c Pht.
6- CN C VO S TRNH BY TRN Y
GII THCH THEO HON QUAN
Vn duyn khi tuy ni c lo t nhng tht th
ch l hu (tn ti) m thi. Ci gi l lo t rt cc cng
ch l ly ci qu trnh bin ha qua tng st-na ca hu,
tc tn ti, hoch nh mt i ngi ri do lp trng
vn mnh m t tn thi, cho nn, mc ch ca duyn-
khi-quan tt knh cng khng ngoi vic xin minh s
bin ha khng ngng, tin trnh kinh qu v nguyn ng
lc ca hu y m thi. T kin a y m quan st v
minh, v hnh, nu mun thy r ci ngun gc chung cng
ca s tn ti l do ni ch mun sng th trc phi l v

minh. Bn thn v minh tuy l vt cn l m, nhng n
khi pht ng th n c kh-nng-tnh tr thnh ng
un, do , chi th nht tc v minh, c coi l nguyn l
ca sinh mnh. Nhng y mi ch quan st v phng
din tnh m thi, nh th cha , cn cn phi quan st
v phng din ng na, do m c chi th hai l hnh.
T thn v minh vn cng l ng ri cho nn hnh v v
minh khng ri nhau, v th hnh c t vo a v th
hai. S d hu, tc tn ti, hot ng khng ngng cng do
bt ngun t v minh v hnh, tc l v minh v hnh hot
ng thng xuyn t ni cn ca hu. Nhng nu ch
da vo v minh v hnh dn o hot ng ca hu th
hu vn khng khi l vt l m bi l khng c nh
sng chiu ri vo nhng hot ng ca n. n y, ci c
quan dn o y, tc ci nh sng chiu ri vo bng ti, l
chi th ba thc, nh m cc sinh vt hot ng; nu l
nhng hot ng tm l th hu cng phi da vo mi
t c nhng mc ch mong mun, nhng, ng thi,
trn cn bn, vn khng qun nhng hot ng thng
xuyn ca hai chi trc. Nh vy, nhn thc, tc nh sng
ch quan, nu pht sinh th, ng thi, theo quy nh ng
nhin, phi pht khi i tng khch quan ca n l danh
sc. Tm li, y ch l kt qu ca hu - quy phm nhn
thc - t chia thnh ni, ngoi m thi. Nu ng v
phng din hu m quan st th th l t thn, m danh
sc cng l t thn, trong khng c s ph thuc t hay
tha. Ci ngha cht ch ca c Pht vn khng phn bit
th gii v ngi, m cng c gi l th gian (loka) tht
ra cng chnh kt hp thc thc v danh sc, tc ch quan

v khch quan, lm mt m gi l hu.
Th th, ng v phng din pht sinh m ni, ci
sinh mnh quan bt u t v minh v chung kt danh sc
n y, c th ni c hon thnh. Ti sao? Bi v
n y n hon b tri-tnh v -ch-tnh, ch quan v
khch quan tr thnh hu c th. Song, nh tng
cp trn, ng v phng din lch s m ni th sinh
mnh quan ny c im rt tng ng vi ci gi l Pht-
trin-thuyt (Parinamavada) ca L-Cu-V- m duyn
khi quan n ly l cn c in hnh.
Bn chi trn y ch yu l lun v cn bn v minh
tri qua nhng qu trnh nh th no m tr thnh hnh
thc c th ca hu. By gi, nu mun bit r nhng hot
ng ca hu, quy nh nhng qu trnh tri qua trong
tng lai th li cn phi ni r hn, v lc-nhp, xc, th,
i, th v.v u l nhng thnh phn thuyt minh tnh hnh
hot ng tm l ca hu. Nhng iu nn ch trc ht
l nhng hot ng ny chng qua ch l nhng tng khc
nhau ca hu m c thnh lp bi bn chi trn, tc
lc-nhp xc, th mun xin mnh ci quan h nhn thc
cm gic gia thc v danh sc, cn i v th l cn c vo
phn ng ca nhn thc ch, v tt c, tm li, u c th
c coi l nhng hot ng thc ca v minh v hnh.
n thnh phn cui cng l th th c bit c quy nh
l vt t thn (hu), nu coi n l thc th tuy l s chp
trc ca dc, nhng nu coi n l hot ng v thc th
n ch l nghip (tnh cch) ca sinh mnh, iu ny c
xem ngha cho rng ng un do nghip kt hp nn gi

l ng un th r. Da vo th m t thn hu vn hnh
sinh ra bin ha: chnh l ngha ly th lm duyn m
c hu. Ly s bin ha ca th phi hp vi mt i
ngi m kho st ta s thy c ci gi l sinh-sinh-t-t
nh trnh by trn vy.
Tm li, ni mt cch n gin, bn chi v minh,
hnh thc v sc, nu ch ni r v mt ng th chng ni
nhng hot ng sinh mnh, ri tin n qu trnh hot
ng tm l, nhng nu xt v phng din tnh th chng
l nhng yu t thnh lp hon thnh hu. Li nh nm
chi lc-nhp, xc, th, i, th l tnh hnh hot ng tm l
nhm xin minh nhng yu t thnh lp ca chng, da vo
nhng hot ng y m hu c tr thnh hu c th ch
thc; theo nhng hot ng y, t thn hu vn hnh bin
ha m c nhng tng trng sinh, lo, t: im ny rt
thch ng vi s gii thch nghip lun trn. Xem th th
thy mc ch ch yu ca duyn-khi-quan, sau ny tuy
c xng nhng thuyt nh-th-nht-trng, tam-th-
lng-trng v.v nhng thay v xin minh quy nh hn
on sinh t th li ni r php tc st-na sinh dit, bi v
vn phn on sinh t chnh t n nh quy nh
st-na sinh dit m c gii quyt: l kin a -nht-
ngha- ca c Pht.
7- MANH NHA CA S GII THCH PHN

ON SINH T
Trn y, chng ti trnh by ci ch ln nht
ca duyn khi quan. V sau, bt lun l Nam-tuyn hay
Bc-truyn cng u cho ch y l nhm thuyt minh
nhng mi quan h duyn khi ca phn on sinh t. Ri
nu li cho l nhm xin minh cc mi quan h nhn
qu ca Tam-Th-Lng-Trng th c Nam Phng
Thng Ta B cng u ng . Bi th, cho d cch gii
thch ny c khng ng vi tinh thn ti i ca c Pht
i na th n cng vn c ch s c. Theo ch ti bit,
trong cc kinh in c tuy khng a ra ton b cc chi
duyn khi, chia ra nhng thuyt Tam th, Nh th, nhng
nh th khng c ngha l ngi ta khng th thy ci
manh nha ca n. im ny, nh ti tng trch dn
trn, trong Trung-A-Hm, 45, Tr kinh (M.38
Mahatanhasankhaya sutta) cng c mt on m ti s dch
ra (t vn Pli) sau y lm cht liu quan st thm v
duyn khi quan v, ng thi cng xin minh nhng
im then cht ca A-T-t-Ma Pht gio sau ny.
T-khu! Ba vic ha hp mi c thc thai, do
khi ba m ha hp, nu ngi m khng c tinh thu
(utuni) v hng m (gandhabha: Cn-tht-b) khng hin
din th khng thc thai; khi cha m ha hp, tuy m c
tinh thy nhng nu hng m khng hin din th cng
khng thc thai. Ny T-Khu! Khi cha m ha hp, m c
tinh thy hng m hin tin, c ba vic y ha hp th ta
c thc thai.
Th ri ngi m mang nng con mnh trong thai

trong khong thi gian chn thng hay mi thng v rt lo
u s hi. T-Khu! Sau chn hay mi thng lo u, m
mi sinh con v sau khi sinh li dng chnh tinh huyt ca
mnh nui con. T-Khu! Tinh huyt y, trong Thnh
lut gi l sa m.
Th ri, T-Khu, a con ln dn (thnh a tr)
cho n khi cc cn pht dc th a tr chi nhng tr
chi nh cu c, ma gy, nhy cao, th diu, nm , ci
xe, bn tn, v.v C th a b li ln thm, cc cn ny
n, ri b cc cnh ng dc tri buc sai khin, tc l nh
vo mt m bit cc sc cnh ng thng, ng yu m
sinh lng ham m sc cnh; nh vo tai m bit cc thanh
cnh ng thng ng yu ri sinh lng ham m thanh
cnh, cho n nh vo mi, li, thn m bit cc cnh
hng, vi, xc ng thng ng yu ri sinh lng ham
m hng, v, xc cnh v b chng tri buc sai khin.
Th l, khi mt thy sc th ham m ci sc ng yu, nu
gp sc khng ng yu th sinh nim ght b, khng tr
vo thn m theo s sai khin tri buc ca tm hnh
ng, cho nn bo rng nhng php dit ht tm gii thot,
tu gii thot khin cho khng bit c ci nh thc.
Th l b nhng cm gic (th) mn tc v bt mn
tc chi phi, hoc vui hoc kh, hay l khng kh khng
vui, hn hoan n nhn th, b th chinh phc, bi th
mi khi tnh vui sng, s vui sng do th pht khi tc
l th ly th, lm duyn m c hu, do hu lm duyn m
c sinh, do sinh lm duyn m c lo t, u bi, kh no.
By gi, nu quan st theo ci kin gii duyn khi

c ph din trong on vn trn y, th im nn ch
trc ht l: bt u ni t kip trc n i v lai, ly i
lm thi k t n tui tr, khi chy theo cc cnh ng dc
m khi nhng tc dng tm v kt qu ca n l th, nh
th m c hu ri tr xung kt thc sinh lo t.
Tc trong tuy cha trnh by ton th mi hai chi,
nhng do s thuyt minh t th v th tr xung m
dung qun c tinh thn ton th, ngha l khi im t
i trc cho n sinh lo t kip sau th trong khong
khng th khng cng nhn l ni ln ton th mi
hai chi ri. Ni cch d hiu hn: nu ly lc thc thai lm
khi im m t v minh vo , ri ly nm chi hnh,
thc, danh sc, lc nhp, xc phi hp vi thi k t n
tui tr th ci l ca n c nhin l phi nh th. Do ,
ly v minh phi hp vi qu kh, ly thc lm thc thc
thai, ly danh sc, lc nhp lm qu trnh pht dc ca
thn, tm trong thai, ly xc lm thi k tr con n a, ly
th, i, th l nhng phin no mi i hin ti lm v tr
tch t nghip, ly hu lm v tr quyt nh vn mnh v lai
khi cht, ly sinh, lo, t phi hp vi mt i trong tng
lai gii thch: tc l thuyt Tam-Th-Lng-Trng-
Nhn-Qu ca Hu-B.
Xin biu nh sau:
V minh
QU KH Hnh NHN --- nng dn chi
Thc Nht trng
Danh sc nhn qu
Tam th lng trng

Lc nhp
QU ----- s dn chi
HIN TI Xc
nhn qu
Th
i i nhn nng sinh
Th V lai ----- chi Nht trng
Hu
nhn qu
Sinh
V LAI Lo Qu v lai s tri chi
T
Trn y l Tam Th Lng Trng Nhn Qu. Tuy

nhin, ng trn lp trng ca Pht m ni th cch gii
thch ny Pht ni theo quan im rt thng tc ch
quyt khng phi l -nht-ngha. l iu chng ta cn
ghi nhn.
Chng th su:
LUN V BN CHT TN TI
Nh trn trnh by, trong thin ny mi ch ly
sinh mnh lm trung tm chuyn kho st nhng hin
tng hot ng ca s tn ti. By gi, sau ht, li phi
ni qua v vn bn cht ca s tn ti theo cch nhn
nh ca Pht ra sao. Ni mt cch cht ch th trong thi
k Pht Gio Nguyn Thy cha c ci b phn c gi
l th-gii-quan hnh-nhi-thng hc, tt c s kho st u
xoay quanh nhng hin tng ly sinh mnh lm trung tm,
iu tng khng cn ni ai cng hiu. Ni ng ra th
vn bn cht cng nm trong tt c nhng im
c trnh by trn ri. Tuy nhin, thch ng vi cc
lp trng quan st khc nhau, y, n cn phi c t
ring thnh mt mc kho st.
Song, ni mt cch khi qut, thi ca c Pht
i vi vn ny nh th no? Xt ra vn ny cng
nh nhng gio l khc, c ch su, nng khc nhau, c
vn chuyn ng trn lp trng thng trc gii
thch, cng c vn c kho st theo kin a trit hc
cao xa, trong khng th ni mt cch nht lun c.
Hn na, phn nhiu cc vn y khng c quan st
nh vn th gii t thn, m li c dng lm bi cnh
ca vic tu dng trnh by, do , nu i chng thnh

nhng vn thun ty l lun m kho st theo th lp,
th ta c th chia thnh nhiu lp trng. y, ta hy th
chia ra bn lp trng tho lun. Duy vn ny, v
sau, i vi ngun gc pht khi ca trit hc i Tha v
Tiu Tha, n tr nn mt vn rt to tt, bi th,
y, ta hy c bit kho st n theo kin a y.
1- KHUYNH HNG THNG THC

Vn bn cht, c theo t tng c thy ph
thng nht trong cc kinh vn, c th cho l khuynh
hng thc-ti-lun; ngha l, lp trng cho rng tm, vt
u l nhng vt ph bm, u v thy v chung. Nh cc
thuyt Lc gii (t, nc, la, gi khng thc) v Ng un
sc, th, tng, hnh, thc), Pht ch nhn chng l nhng
yu t, u l s tn ti c lp, khng do u dn khi;
n khi chng tr thnh tn ti c th th tuy cn phi nh
cc duyn ha hp, song mi yu t u l vt ph bm,
khng th suy tm n khi nguyn ca n c. Li na,
v vt-cht-quan th Pht cho t, nc, la, gi, (t i) l
bn cht, ngha l, ht thy hin tng vt cht u pht
xut t , chia thnh ni (ajjhattika), ngoi (bahira), tc
l nhng yu t nhc th (ni) v nhng yu t ngoi gii
(ngoi), ri chia thnh cm quan v i tng ca n, tc l
nm cn mt, tai, mi, li, thn, v nm cnh sc, thanh,
hng, v, xc. Tt c tuy u c cho l nhng hin
tng vt cht do t i to nn,151 nhng, nu l vt t

i ph bm th khng lun n kh nguyn ca n. Li
na, khi ng v phng din tinh thn m kho st cng
th, nhng yu t tuy phi da vo nhiu iu kin trnh
hin thnh nhng hin tng c th, nhng nhng yu t t
thn th bt lun l thc, hnh, tng, th, cho n tc ,
xc, t v.v mi mi u l tc dng tm c c-lp-
tnh. V li, i vi nhng yu t tinh thn, c Pht
thng kho st thm v mt tam th na, ngha l thng
bao qut ht thy qu kh, hin ti v v lai thuyt minh.
Ht thy sc, hoc qu kh, hoc v lai, hoc hin
ti, hoc trong, hoc ngoi, hoc th, hoc t, hoc thng,
hoc lit, hoc xa, hoc gn - tng qut tt c gi l sc
un.
Trn y l mt th d v s thuyt minh nh ngha
ca Pht i vi sc un, v vi th, tng, hnh, thc
cng cng mt nh ngha nh th. Xem th th thy Pht
cho nhng yu t khng gian tn ti mt cch hn hp,
ng thi li nhn cc yu t thi gian tn ti mt cch lin
tc.
Do , nu nhn xt theo nhng hnh thc thuyt
minh rt ph thng ny, th c th ni lp trng ca Pht
thun l tht-ti-lun, bi v t vt, tm nh nguyn lun m
tin n th gii quan a nguyn vy. V sau, trong cc b
phi, Thuyt-nht-thit-hu b ly tam th thc hu, php
th hng tn lm ch trng cng yu, phn tch tm, vt
151
Nh Tng-Tch D trong Trung-Hm, 7; Ma-Ha-, 28
Mahhatthhipadopama,
lm nhiu th ri i n quan h nhip c tm, vt (tm

bt tng ng), tc ph din tam th thc hu, tht ra cng
khng ngoi vic suy din ci khuynh hng thc ti lun
ca Pht.
2- KHUYNH HNG QUAN NIM LUN

ng trn lp trng khoa hc m nhn xt th vy,
tm u l vt ph bm. Tuy nhin, nu li tin ln mt
bc na m nghin cu xem yu t no ng vai tr ch
yu trong vic thnh lp th gii th, ni theo tinh thn ca
Pht, d nhin l yu t tm, v tt c gi tr th gii hon
ton do tm ngi ta to tc; l lp trng trit hc ca
Pht. V vn ny, Pht thuyt minh bng nhiu
phng din v trc ht, by gi ta hy kho st theo
phng din nhn thc lun.
Theo Pht, ht thy th gii tuy c thnh lp trn
quan h nhn thc lc cn, lc cnh, nhng trong
phng din trc tip nht khng phi l khch quan m l
phng din ch quan, ngha l, phi da vo yu t ch
quan m yu t khch quan mi c thnh l khch quan:
l quan im ca Pht.
C tay nn mi bit ly, b, c chn nn mi bit i,
li, c khp xng nn mi bit co, rui, c bng nn mi
bit i, kht.
Nh th, t-khu, v c mt nh mt tip xc m c

cm gic bn trong, tc kh, vui, hay khng kh khng vui,
cho n tai, mi, thn, cng li nh th152
trn y ch cho thy th gii kinh nghim ca
ngi ta, tt c u nh c c quan cm gic m pht sinh.
Nh vy, nu khng c c quan cm gic th khng c th
gii kinh nghim. T lp trng nhn thc lun ny, cn
mt im l sng t ngha thnh lp khch quan nht l
cch thuyt php v t i v danh sc (khch quan) tiu
dit v danh no.
Hi: ch no t, nc, la, gi khng ng?
ch no di, ngn, nh, th, sch, nh khng ng? ch
no danh sc dit ht khng cn? p: thc khng th
thy, ht thy nh sng v hn (sabbatopabham) m t,
nc, la, gi khng ng, di, ngn, nh, th, sch, nh
khng ng, h thc dit th tt c u dit.153
ngha trong on vn trn y i khi cho rng
nh c nh sng nhn thc mi thy nhng vt cht t,
nc, la, gi hoc nhng hin tng th, nh, p, xu
v.v Ni mt cch n gin, phm vt g c thnh lp
l danh sc khch quan th khi no thc dit, tt c u
cng dit. ngha ny c gi ghm mt cch rt gn
gng bng cu sau y trong kinh Tp (Suttanipata):
152
Tp-Hm, 43, Cc bn, trang 719; S, IV. Pht Gio Nguyn Thy; 171.
153
D, Kevadha vol, I, p. 223; Trng-Hm 6, Kin C Kinh, p, 841 (tham
chiu Suttanipata, 1036 1137).
Ht thy u da vo thc m ng
(vinnatthitiyosbbha)154
Nh vy, ta thy rng th-gii-quan ca Pht tuy l
thc-ti-lun-nh-nguyn-lun, nhng mt khi mun cp
n nhng vn nhn thc m khng ch trng quan
nim lun th khng th c, do m lp trng ca
Hu b khng ng vi chn ca Pht.155
Song, y c im cn ch l: khng th cho th
gii quan nhn thc lun ny ch l i biu cho khuynh
hng quan nim lun ca Pht c, v, theo Pht, bi
cnh ca nhn thc c y ch m nguyn nhn ca n
th nh c trnh by trong hu-tnh-lun chng
trn, cho nn, nu bin n thnh th gii quan th tc n l
th gii quan ch lun.
Tm nm gi th gii
Tm dn dt th gii
Tm y l mt php
Hay ch ng th gian
(cittena loko niyati
cittena parikissati
cittassa ekadhammassa
sabheva Vasam)156
154
Suttanipata, 1114.
155
Tp-Hm 36, p, 682; (tham chiu Trung-Hm 45, Tm Kinh).
156
S, I, p, 39; cf, A. 11, p. 177.
Trn y l tm i vi nhng ci m thc (vinnana)

nhn thc, hoc c th bo l vt lin quan n phng
din tnh ; tc l ht thy th gian u c to tc v chi
phi bi mt php duy nht l dc vng hay ch. Nu li
ni mt cch r hn, th:
Th gian b dc dn o, b dc tri buc, ch do
dc m ht thy b ch ng157
y, ci tm (citta) trong bi k trn kia c i
thnh dc (tanh) ni ln th-gii-quan-ch--lun vy.
V, ta nn nh rng trong cc kinh in, phng din ny
c dng thuyt minh s thnh lp th gii nhiu
hn l phng din nhn thc lun. V vy, cn c vo
m suy cu th gii quan ca Pht, ta s nhn thy nu l
yu t th bt lun tm hay vt u l vt ph bm, nhng
khi biu din thnh th gii ca ngi ta th c th ni hon
ton ly ch lm nguyn l th nht, nhn thc lm
nguyn l th hai v u do tm con ngi khin ra nh
th. Nu li suy cu xa hn na th ci iu kin thnh lp
vn hu l php tc nhn duyn rt ro cng khng ngoi
ch ca ngi ta v php tc nhn thc: do m th gii
quan vn php duy tm c thnh lp. Nu ni mt
cch cht ch th mc ch ca nhng on vn trch dn
trn, d nhin, khng phi ng trn lp trng l lun m
l ch trng quan nim lun; nhng khn ni Pht
cha tng ni r nh th, cho nn, nu ch cn c vo
nhng on ghi chp ri rc y m thng thn cho th gii
quan biu din ca Pht l quan nim th quyt khng nn.
157
S.I, p. 39; cf A.11, p. 177.
Duy c iu l: nu bin i nhng t tng bi cnh tim

tng trong cc cu vn ny thnh l lun, th trong t tng
Pht gio, d nhin ci khuynh hng th-gii-quan-duy-
tm-lun, c th ni, tr thnh r rt; v nu bo rng
cch thuyt php ny ca Pht, so vi cc kho st thc ti
lun, thm thy hn th iu hon ton tin c. Trit
hc quan nim lun ca i-Tha-Gio sau ny, c th ni,
chnh bt ngun t , m im c bit r rng hn c
l Pht gio Bt-Nh-H theo lp trng nhn thc lun v
Pht gio Duy-Thc-H ly ch lun lm ch vy.
3- KHUYNH HNG V V TR LUN

Nh vy, th gii quan ca Pht, trn b mt, tuy l
thc ti lun, nhng chiu su, c th ni, l quan nim
lun. Duy c iu l, theo Pht, c hai khi thnh lp cc
php u phi hi tt c mi quan h. Song, nu li tm
n s tn ti v iu kin vt ln trn mi quan h th
kin ca Pht ch no? Vn ny, c ly l m suy th
ta khng th cho l khng (sunnata), ti sao? V trong
gio nghi ca Pht Gio Nguyn Thy, nu xa ri nhn
duyn th khng th no tm cu c php, tc l, ni cch
d hiu hn, vn ny vt ra ngoi vng nhn thc.
Th no l kinh -nht-ngha khng? - Cc T-
Khu, mt khi sinh khng c ni n, khi dit khng c ch
i, nh vy, mt khng tht sinh, sinh ri dit ht; c
nghip bo, khng tc-gi, m ny dit m khc tng tc,
tr php tc , tai, mi, li, thn, cng li nh th.
Php tc c ngha bo rng: ci ny c nn ci kia c
ci ny sinh nn ci kia sinh, nh v minh duyn hnh,

hnh duyn thc.158
on vn trn cho rng php tc nhn duyn t n
tuy tn ti, nhng ht thy nhng ci do nhn duyn
sinh chng qua cng ch u l khng m thi.
Hi: Bo rg th gian l khng, vy ngha th gian
nh th no? Th Tn cho th gii l khng ?
p: V ng, ng s l khng nn bo th gian l
khng, Ng, ng s khng l th no? L: mt i vi ng,
ng s l khng, nhn thc i vi ng, ng s l khng,
nhn xc i vi ng, ng s l khng; n tt c s cm
th kh, lc, x v nh vo nhn xc y lm duyn m sinh
khi nn th i vi ng, ng s cng l khng. Bi th, A-
Nan, v i vi ng, ng s l khng nn gi th gian l
khng159
Trn y l da vo l do on vn trch dn trc
i n ng, ng s m thuyt minh ngha khng mt
cch r rng hn.
Nh th, Thch--Hon-Nhn, tt c ci c u
quy v khng, khng ng, khng nhn, khng th, khng
mnh, khng s, khng phu, khng hnh, khng tng,
khng nam, khng n, cng nh gi, Thch--Hon-Nhn
ph hoi cy ln160
158
Tp-Hm 13, cc bn, p. 555. on vn trn y l vn Ba-li, nhng
trong Lun-Cu-X, quyn 9, cng dn dng mt cch tng t. D nhin y
l on kinh vn thuc chnh h c i truyn li.
159
S. IV, p. 54; Tp 9, Cc bn, p. 528,
160
Tng -Nht 6, p, 303; (tham chiu Cn Bn Pht gio, p. 208).
Tc l xa la nhn duyn th ht thy mi hin tng

u l khng, khng th tm cu c ci danh tng ca
bt c vt g. Ngha l trong khng, ngoi khng, trong,
ngoi u khng i n rt ro l khng.161 Thuyt ny
khng l t tng su xa nht trong cc thi ni php ca
Pht, cho nn, trong cc kinh c cu thng c ly li,
nh Ci m Pht ni c y ngha thm diu tinh vi,
siu vit hn cc kinh ngha khng ca th gian.
C theo m suy th th gii quan -nht-ngha ca
Pht s tr thnh v-v-tr-lun. Ni mt cch th t th
mc ch ca ch trng thuyt khng ca Pht d nhin l
ch tin cho vic tu dng,162 nhng nu chuyn i n
thnh th gii quan th hin nhin n l ch ngha nht
thit khng. V sau, trong cc phi i Tha, c phi ch
trng ht thy ch l gi danh, khng c thc th cng
chnh l kt qu c suy din t t tng trn. n nh
phm vi bao qut v thnh tch hin tr nht ca n th phi
k n phi Trung-qun ly Bt-Nh lm trung tm. Cu
danh ngn Nhng php do nhn duyn sinh, ta bo l
khng (Nhn duyn s sinh php, ng tc thuyt vi
161
M. 121-122 Culasunnata, Mahsunnata Trung-Hm, 50 hai kinh Tiu
khng, i khng xin minh php tu ni khng, ngoi khng, ni ngai
khng v.v
162
Hai kinh trn ton ng trn lp trng tu dng xin minh ngha
khng, c bit ly lm cng n t duy thin nh gi l khng tam
mui (sunnata smadhi) v l s trng ca Tu B . Li gm vi v
tng, v nguyn gi l ba loi tam mui, ri hp vi v thng, kh, phi
ng gi l t nim tr v.v nh th thy ngha khng ca s tu dng
cc k rng ri.
khng)163 chng qua cng ch c coi nh tm thu ci

t tng trn y trong Pht gio nguyn thy m thi.
4- KHUYNH HNG HNH NHI THNG HC

THC TI LUN
Nh vy, th gii quan ca Pht ta h nh khng
lun, nhng tht c phi ch ngng khng khng? ng
trn lp trng l lun m kho st th Pht tuy bo cc
php do nhn duyn sinh, xa la nhn duyn th l khng
nh c on nh trong kinh -Nht-Ngha-Khng
trch dn trn, nhng ci php tc nhn duyn t thn th
khng bo l khng m, thay v; li ni l php tnh thng
tr (Dhammatthitata), php tnh t nhin nh th (Dham-
maniyamata), v t n n cng cc l vt bt bin bt
ng nh trnh by mc Php Quan trong thin th
nht. Ci gi l php tnh, ng nhin, l tr cho ci php
tc nht nh bt ng trong nhng ci bin ng m, nu
quan st n nh nguyn l hnh-nhi-thng-hc th n qun
trit ht thy mi hin tng, l cn ca ht thy hin
tng v, nh vy, n cng c th c coi l s tn ti l
tng quan nim bt ng, tc l, nu ngoi nhng hin
tng vt cht l khng ra cn nhn c khng gian tuyt
i th, cng th, ngoi ht thy hin tng hot ng l
khng ra khng th khng tha nhn c ci gi l php tnh
thng hng vy. Tuy Pht khng ni r hn nh th,
nhng c theo ngha cha ng trong ni dung Php
163
Trung Qun Lun quyn 1: Cc php do nhn duyn sinh, ta bo tc
khng khng, cng gi l gi danh, cng gi l ngha Trung o.
Quan m nhn xt th ngi ta thy rt r iu . Cho nn,

ci m Pht bo l khng, rt cc, chng qua cng tr php
tnh y m thi. nguyn v ca n, n l ci ng th
bt hot ng, nhng d c chuyn dch n sang t tng
tch cc hot ng m kho st cng khng phi l iu sai
lm. Ngha l, Php tnh, khi ng, tuy l hin tng quan
h tng i trong phm vi nhn thc ca ngi ta,
nhng khi nguyn v tuyt i bt ng ca n th ht
thy hin tng tiu dit, siu vit tt c nhn thc ca con
ngi, do mi ni ht thy l khng. Nhng ht thy
y khng c ngha l h v: l ch trng l thuyt v
php tnh. Sau ny, ly Bt-Nh lm ch ch cc ca khng
khng, ri li cho n l chn nh php tnh chuyn
thnh nguyn l kh c tch cc cng hon ton do im
trn.164 Bi th, ng ring v phng din th gii quan
ca Pht Gio Nguyn Thy m ni, ta c th qu quyt m
khng s sai lm rng, th gii quan ny cng i n
khuynh hng .
By gi li ng v mt thc t m nhn xt th ta
thy ch trng khng ca Pht cng ch l ci cng n cho
vic tu luyn tm thn, mc ch ca ngha khng
phng din ny l khin cho ngi ta x ly tt c mi
tng c bit v tng bin ha ch tr vo ci tm nim
bnh ng v sai bit.165 Nu ng v phng din khi
nim m ni th ci cnh gii y c v nh mt cnh h v,
164
Cng tc gi: Chn Nh Quan ca Bt-Nh (i Chnh, nm th 8, Tu
Dng Tp Ch).
165
Trung-Hm 50, Khng Kinh M. 121-122 Snnata.
nhng ng v phng din ngi th nghim m ni th

chnh l s thot ly tt c mi rng buc c bit tr
thnh ci ng th sung thc cc k t do: iu ny c
xem nhng trng hp thc t ca ngi tu hnh khng
qun t c ti i dng lc th r. Do , nu cn
c vo sinh hot tinh thn ca cnh gii y m cu thnh
th gii quan, th v mt khi nim, tuy c th ch bo l
rt ro khng, nhng, v mt ngha ca n th quyt
khng phi ngha h v m l ci thc ti hnh-nhi-thng
khng th dng ngn ng m din t c; hay cng c th
bo l ci thc ti hnh-nhi-thng-lc c hu; thit
tng s gii thch tt nhin phi nh th. Li na, nu theo
th gii quan ca Pht v cc t ca Ngi l ly cnh
gii tinh thn lm nn tng xy dng, th s suy nh
trn y li cng c coi l c cn c.
Sau khi kho st v c hai phng din l lun v
thc t nh th, ta thy th gii quan khng ca Pht khng
phi ch ngng li khng m l ph ht tt c tin
n yu t hnh nhi thng thc ti lun: l mt s tht
khng th chi ci. V sau, cc nguyn l hnh nhi thng
trong th gii quan ca i Tha Gio u bt ngun v
trin khai t t tng ny. V vn ny, xin xem li mc
Php Quan trnh by trong thin th nht v Nit-Bn-
Quan s c ni n trong thin th ba di th cng d
hiu hn.
Chng th by:
CN C V S PHN ON GI TR
S TN TI
Nhng im c trnh by trn - bn cht t
nhn duyn lun n th gii quan - l nhn sinh quan v
th gii quan s thc ph bm mi ch c tho lun theo
kin a khch quan m thi. Ngha l, trong ti c
trnh khng cp n ci gi tr ca n c bao nhiu i
vi yu cu ca con ngi, do , kt qu, ci phng php
quan st y thun nhm vo s tin li cho vic thuyt
minh thi ch tuyt khng phi y c vo hnh tng ni
php ca chnh c Pht. V trong cc bui ni php, Pht
khng cp n vic phn on gi tr m ch chuyn
xin minh s tht thun ty, c th ni, khng mt ch no
m khng th, l lp trng ca Pht; bi th m Pht
hon ton l mt nh tn gio hn l mt nh khoa hc, v
mc ch ca Pht l ly ht thy s tng lm vic phn
on gi tr thc hin ci l tng ti cao ca con ngi.
V vy, y, sau s thc quan, cn phi tho lun n
vic phn on gi tr ca s thc lm sng t ngha
tn gio ca n, bi l Pht gio l mt tn gio c cn c
ly s mnh lun l lm c s, cho nn, ng v phng
din thc t m ni, n l mt nn gio l c ngha cc k

trng yu.
1- HT THY L KH
Th gii ph bm ny, i vi yu cu ca con ngi
c nhng gi tr v ngha g? Nhn xt theo gi tr quan
ca Pht th c th tm tt trong mt ting Kh (dukkha),
tc l con ngi khng th tin cy hon ton ci th gii
kh au ny: l s phn on gi tr nht ban ca tt c
cc kinh vn. ng v phng din lch s m ni th nhn
sinh quan ny khng hn khi u t c Pht m, t ra
cng manh nha t khong gia thi i o-Ngha-Th,
thi i m con ngi bt u so snh i chiu gia l
tng v hin thc, kt qu ny sinh t tro chn ght
hin thc v dn dn xm nhp ton th t tng gii
n m thnh nhn sinh quan: im ny ti trnh by
mt ch khc,166 tc l, s kho st ca Pht, ni v mt
lch s t tng, chng qua cng ch l tip ni ci h thng
y m thi.
Song, im c bit l Pht cc lc khong trng
n v mt ni b, ng c xut gia ca ngi ch yu l
thot ly ci kh gi, au (m), cht, ri s gii thot ca
ngi cng bo l gii thot sinh, lo, bnh, t, u bi, kh
no, tt c u ly cc ni kh ca ngi i lm trung
tm m thnh lp Pht gio.167 Do , trong php T-,
th gii ph bm ny c trc tip mnh danh l Kh-,
166
n--Trit-hc-Tn-Gio-S, pp. 501-502,
167
Trung-Hm 56, Thnh Cu M. 26, Ariyapariyesana
v trong Thp Nh Nhn Duyn th ly vic tm cho ra

nhng iu kin to nn lo bnh t u bi kh no lm khi
im cho Duyn Khi Quan. Xem th th hin nhin ta thy
khi nguyn ca Pht Gio Nguyn Thy, c th ni, cng
tng ng vi phi S-Lun v K-Na-Gio, ngha l, u
nhm vo mt vn ln l gii quyt nhng ni kh ca
kip ngi.
2- V THNG, V NG: CN C CA
KH QUAN
Song, c Pht cn c vo u phn on th
gii l kh? Ci cn c thm su th s c trnh by
mc sau, cn cn c thin cn th bao hm trong ngha
phn on s thc va c ni trn, m im ch yu
c bit l v thng (aniccata), v ng (anatta) v.v
Theo Pht, ht thy s vt u lu chuyn khng
ngng. Php ny l v thng (aniccata), l php bin d
(viparinamadhammata), l php ph hoi
(khayadhammata)168 l nhng li m trc sau Pht
thng inh ninh ch dy. Thegio (loka - th gian) ch
thc l php ph hoi, do m gi l th gian.
Ti sao c gi l th gian? - T-Khu, v ph hoi
nn gi l th gian - lujjatiti kho tasma lokati.169
168
Nh M. 28 I. p. 185; Trung-Hm, 7. Tng Tch D
169
S. IV, p, 52
Nhng php hoi, trong Thnh lut gi l th gian -

Yam kho Ananda palokodhamman ayam viccati ariyassa
vinaye loko.170
Nh vy th, cui cng tt nhin Pht i n kt
lun l ht thy nhng ci ph hoi bin d u l kh:
l thi thng thng ca Pht trong cc bui ni
php. Trong ci qu trnh ph hoi bin thin bt tuyt, tc
s lu chuyn khng ngng y nu con ngi hy vng
c sng cn v c i ln mi th khng th bo v
thng bin thin l kh, nhng khn ni, trong ci nhn
sinh ph bm, trn thc t, s v thng bin thin y hon
ton i ngc li vi lng k vng v mong c ca con
ngi, cho nn, ci tng th ca n, khng th khng nhn
l kh.
Con ngi, ai cng mun tr mi khng gi, sng
hoi khng cht, ai cng mun c vinh hoa ph qu,
nhng u xanh tui tr chng bao lu tr thnh tc bc
da nhn, vinh hoa ph qu ri cng thong tri i nh nga
qua ca s, sng rng u cnh, tm li, tt c u khng
trnh khi c v thng bin thin, nh vy h chng i
ngc li vi lng k vng i ch ca con ngi sao?
Ni mt cch cht ch hn th ngay trong mt khc cng c
s sinh dit tng giy tng pht, cho nn ch trong mt
khc thi ngi ta cng khng c s an nh chn chnh,
nh vy ngi mun tm cu mt s an nh v vui sng
thng hng s c c tha mn khng? Nu ng trn
lp trng ton din m ni th, d nhin, ngi ta khng
170
Nh trn, trang 53.
th ph nhn trong cng c khoi lc, nhng nu ly s

tn ti thng hng lm l tng m phn on ht thy th
ngi ta cng khng th khng tha nhn rng tt c u
bt an, bt nh, ri i n kt lun trong th gian ht
thy u l kh: ngi thng t hn s cho l kt lun
t nhin, bi chnh l mt trong nhng l do ct ngha
ti sao Pht phn on gi tr th gian l kh. Xem th
th thy cu cch ngn ch hnh v thng (sabbe skhar
anicca) ca Pht mt mt a ra s phn on s thc,
ng thi, mt khc ni ln s phn on gi tr vy.
Ci gi l ht thy l v thng, ng v phng
din phn on s thc m ni, l cn c ph nh ci ng
thng hng cng tng ng vi ci gi l v ng v
ch hnh v thng l l do c th phn on gi tr
ht thy l kh. V, theo Pht, ci gi l ng tuy chng qua
l tr s t ch, nhng, nu bo ch thc khng, l ci
thng ca i th, d nhin, i khng c ci g chn
chnh gi l t ch c, cho nn, v ng, tc v mt t do m
bo l kh.
By gii Th Tn bo nm v T-Khu rng sc l
v ng; nu sc khng l v ng th sc y khng
chuyn bin mt cch bt nh . i vi ng m c sc,
nhng trong sc y khng c ng, cho nn khng th bo
sc l v ng. Cho nn, n th, tng, hnh, thc cng l
v ng, nu th tng hnh thc khng l v ng th chng
khng chuyn bin mt cch bt nh ; i vi ng m
c th, tng, hnh, thc, nhng trong li khng c ng
nn th, tng, hnh, thc l v ng.
Ny cc T-Khu! Theo cc ng th sc l thng

hay v thng? - Bch Th Tn! Sc l v thng. Ht thy
vt v thng l kh hay vui? - Bch Th Tn! L Kh.
Trong tt c cc php bn d l kh c th tm thy ci
g l vt ca ta, l ci t ng khng? - Bch Th Tn!
Khng!171
ngha trong on vn trn y c lin quan n v
thng lun, mt mt a ra cn c ca v ng lun, mt
khc, ng thi, ng trn lp trng y, vch ra ci cn c
a n s phn on gi tr cuc i l kh, tc u c
v thng th khng c s t ch, m khng c s
t ch th khng c ci ta, ci ca ta, khng c s t do ca
ng, ng s: l phng php lp lun v kh. Tm li l
ly s t do tuyt i ca ci ta lm tiu chun phn
on. Li na, Nh trnh by trn, nu cn c theo
trit hc ca Pht th vn mnh ca con ngi rt ro ch l
vt do mun ca con ngi khai thc tuy c v nh c t
ch nhng tht th phi da vo php tc nhn duyn lm
hn nh, ch quyt khng phi l v iu kin. V li, xt
mt phng din khc, ci php tc t tc t th (mnh
lm mnh chu) lin tc trong ba i tri cht con ngi
lm cho mt t do, bi th, trong th gian, con ngi khng
th no tm cu c s t ch tuyt i. M ci con ngi
hng mong cu tm kim m khng c th hn l phi
kh ri, do mi phn nh s tn ti l kh v do m
lun c rt xc ng. Xt ra th lp lun ny c c
kt v rt ra t v ng lun.
171
Vinaya I, p. 100 (Tp-Hm 53, p. 513, xem Ha Chng C S)
L do a n s phn on tn ti l kh tuy c
nhiu, nhng ci cn c ln nht l cn c v thng, v
ng c ni trn. Tt c nhng l do c thy ri
rc trong cc kinh c th c tng hp li thnh ba iu
kin m ngha ca n c quy np trong kinh Php-C
nh sau.172
Cc hnh u v thng; khi dng tr tu m thy
c nh th th s nhm chn v xa la mi thng kh.
l o thanh tnh.
Cc hnh u l kh; khi dng tr tu m thy c
nh th th s nhm chn v la xa thng kh. l o
thanh tnh. Tt c php u v ng; khi dng tr tu m
thy c nh th th s nhm chn v xa la mi thng
kh, l o thanh tnh.
(Sabba sankhara ancc, ti Yada pannya passati, atha
nibbindati dukkhe, esa Maggo visuddhiy Sabbe sankkara
dukh ti Yad pannya passati, athe nibb-indati dukhe esa
Maggo visuddhiy.
Sabba dhamma anatt ti Yad pannaya passati, atha
nibbindati dukkhe, esa Maggo visuddhiy)173
Ba iu trn y (ch hnh v thng, ch php v
ng, ch hnh kh) ch thc l s tng kt v cch quan
st i vi th gian ca Pht. Nhng ba iu ny cn c
thm mt iu th t na l ht thy php u khng
to thnh ci gi l T nim tr (Satipathana) vn l mt
172
Dh. Pada, no, 277 - 270.
173
Php C i Chiu, i Hc Xut Bn, trang 26.
gio iu trng yu trong o nht tha ca ch Pht.

Trong cc bn Hn dch kinh php C hin nay cng c
bn iu. Duy trong , ci gi l Khng, ng mt
phng din m ni th nh trnh by trn, tuy lin
quan n s phn on v chn tng tht ca s thc,
nhng ng mt phng din khc m ni th n li l s
phn on v gi tr. ng v mt gi tr, th ht thy php
- ly s i chiu vi cch phn on l tng ti cao lm
hn nh - u y , nhng tuy c m cng nh ngha
khng lm ch, cho nn mi ly phng din khng lm
ch. Bi th, tng qut s phn on gi tr ca Pht v ht
thy php s l kh v khng, tc bao gm ngha y dy
kh s v tuy c m cng nh khng.
Nhng c iu ta cn ht sc ch l: s phn on
gi tr ny, nh ni trn, ch yu l so snh i chiu
vi l tng ti cao, ch quyt khng pho ly s sinh hot
thng nht lm tiu chun. n A-T-t-Ma ni mt
cch minh bch rng ht thy kh tt knh ch l kin a
ca bc Thnh chiu ri thy m thi. Xem th th thy
kin a ca Pht hin nhin cng l kin a ym th. Duy
mt phng din khc m no th s chn i ca Pht l
nhm ti nh sng vnh vin chiu ri l tng ti cao, ch
khng phi s chn i tuyt vng, l im ta cn ghi
nhn. Nu hiu mt cch hi ht m cho rng ym th quan
ca Pht gio cng ng ngha vi ch Pessamism ca
ting Anh th l iu rt sai lm, tri hn vi chn ca
Pht. V ci gi l ym th quan ca Pht ch yu nhm ti
l tng ti cao c tnh cch trit hc v tn gio. Nh s
c bn n trong thin sau, Pht l mt bc Thnh hn
hn bt c mt bc Thnh no ti n- khng nh
hin thc mt cch rt su xa, nht l khng nh sinh hot
o c: l mt s thc hin nhin. Tht ra, c Pht s
d on nh th gian l kh l khng, ch v mun cnh
tnh a s ngi i khng ch n l tng cao thm,
ch ham m dc lc trc mt, khng chu tm cu ngha
ch thc ca cuc i, nhng ngi ch bit c m la
trong hang l nh sng duy nht m khng bit rng bn
ngoi hang cn c nh sng v tn ca rng thi dng bt
dit.
3- THNG LC NG TNH: CN C CA
KH QUAN
Nh vy l Pht cn c vo ci l v thng, v
ng on nh ht thy l kh, ni cch khc, ht thy
u bin thin, m bin thin th khng c t ch. Do ,
nu suy ngc li th l tng ca Pht hn l phi ci
thng hng tht c v s thc hin ci chn ng t ch.
Gi s kho st theo kin a ca Pht th nu th gii hin
thc ny khng phi l v thng bin thin v nu ci ng
th ca con ngi c s t ch tuyt i th chc chn Pht
khng on nh n l kh, l khng. Li na, nu ni
mt cch phn bit th l tng ca Pht l duy tm c
thng lc ng tnh, bi th mi on nh hin thc l v
thng, v ng, l kh, l khng. Xem th th thy, v mt
lch s, l tng ca Pht cng vn c khi ngun t t
tng Saccidanandam (Sat = tht c, cit = tm, ng, ananda
= diu lc), tc t tng Phm-Ng trong o-Ngha-Th t
xa.174 Nhng Pht cho ci l tng khng c quan h

g vi chun tc phn on ht thy gi tr, do vy m ph
nhn thn Saccidanandam ph bm, ph nhn lun c s
tn ti ca ng. Bi v, theo Pht, thc ti ca ci gi l
thun, Phm v Thng ng ph bm chng qua cng ch
l c nguyn, nu khng a ra c chng c ca s tn
ti nh hin thc ph bm th rt cc n vn ch l mt c
nguyn, khng th tin s tn ti ca n.
Nu c nh d tin cn th chng khc g ngi ngho
mong tr thnh c ph, nui ci o vng y tuy lc cng
cm thy vui vui, nhng sau cht tnh th thy n ch l mt
trng xun mng. Bi th ngi ta khng th xy dng l
tng ca mnh trn ci nn tng khng tng nh th m
phi t n trn mt lp trng hon ton kh hp vi chn
tng ca s thc: l ci nguyn l m Pht da vo
bi xch thng lc ng tnh v cc lc ch xng ngha
v thng, kh, khng v v ng. Tuy nhin, Pht trc
sau vn duy tr ci l tng i vi s vnh vin, bt bin
v t ch, thm ch cn cho khng phi l ph bm na,
bi th con ngi c th t n ci cnh gii do chnh
mnh m ra, cnh gii y chnh l nit-bn; l im c
sc nht ca Pht. V sau, i Tha cho cnh gii nit-bn
c bn thuc tnh thng, lc, ng, tnh chnh thc
bt ngun t , tc l cnh gii l tng khng xa la Pht
tm. Vn ny s c ni r sau, y ch s lc th
thi.
174
V Saccidanandam, xin xem n--Trit-hc-Tn-Gio-S, trang 323-
324; Su Phi Trit hc n-, trang 638-640.
4- CN C CA TM L THNG, LC,
NG, TNH
By gi nu li tin ln mt bc na m nghin cu
th Pht do u m c c l tng thng, lc, ng,
tnh? V vn ny, ng v phng din lch s m ni,
d nhin n dn khi t h thng o-Ngha-Th, nhng v
Pht khng chp nhn Phm Ng ph bm nn, v mt
l lun, tt nhin s phi tm cn c mt ch khc. Vn
ny duy i vi t tng i Tha sau ny rt c quan
h, cn i vi Pht Gio Nguyn Thy ta h khng quan
thit, tuy nhin, y, chng ti thy cn phi tho lun
qua.
Theo Pht th ht thy u ly dc lm c s v, tuy
bn thn Pht cha ni r hn, nhng cn c tm l ca
thng, lc, ng, tnh vn khng th khng tm cu dc,
tc trong v minh. Xt v tnh cht ca v minh, nu quan
st t s hot ng b ngoi th l ci c s dc cu ca
s sng, l ci xung ng lm tha mn nhng dc vng
m qung; nhng, nu kho st v ngha ni dung ca n
th trong m th mt cch tim tng ci sinh mnh v
cng vy. Nh ni trn, theo Pht, dc ca con ngi
y hu dc (bhavatanh) lm trung tm tin n i dc
(Kmatanh) v phn vinh dc (vibhavatanh) ba loi.
Nhng, nhng hot ng ca dc, ng v mt biu din
m ni, tuy khng ngoi ci yu cu bo tn v k tc c
th v chng tc, khong i bn nng nhng, nu suy rng
v ngha ni ti ca n th khng t n c sinh mnh
v hn, tc l l tng sinh mnh thng hng, ph bin v
t ch tuyt i th khng ngng. Mc d hnh ng v

thc, ht thy sinh vt, nht l loi ngi, khng trc tip
th gin tip, u ly sinh mnh tuyt i lm mc tiu cui
cng hoch nh tt c: l mt s tht khng th chi
ci.175 Ci uyn nguyn ca l tng thng, lc, ng, tnh
chnh cng ly l tng sinh mnh tuyt i ny lm trung
tm pht sinh. Nu phi hp chng vi ba loi dc k
trn m kho st th Thng c th cho l hu dc m pht
sinh, Lc l do i dc m xut pht, Ng l do t ch dc
(tc phn vinh dc) m khi im, cn duy c Tnh th ly
s tnh ha mt cch tuyt i nhng dc vng kia lm l
tng pht sinh.
Ngi thng, i vi ni dung ca sinh mnh, tuy c
hoi bo ci l tng y, nhng khng ly lm thc
m ch b rng buc bi nhng hot ng hi ht bn
ngoi. c Pht, tri li, pht huy ngha thm thy bn
trong v ly lm trc cm t l tng ti cao ca
kip ngi. Tham chiu, so snh m phn on tt c th c
th tm tt trong mt cu nh th ny, ngi thng b tri
buc bi ci tiu dc trc mt, cn Pht th tin thng n
ti i dc v hn, tc l ci dc tuyt i vy. V sau, gio
l i Tha bo tt c mi ngi u c Pht tnh, thm
ch bo phin no tc B- tht thu trit ci l y. V
nu ch nhn dc vng b ngoi th tuy l phin no y,
nhng nu i su vo ngha ni dung ca n th chnh
l ci B- tm cu s v hn bt t. Nu tt c sinh vt
175
V nhng hnh tng hot ng ca dc vng; xin xem tp ch Ci-To
s 1 v 2 Gii quyt vn nhn sinh ly dc vng lm c s.
u c kh-nng-tnh nh th th cng c th ni ht
thy chng sinh u c Pht tnh.
Nhng, ti sao thi Pht Gio Nguyn Thy dc
vng khng l khng nh m trc sau vn b ph nh.
Xt v vn ny th v sinh mnh tuyt i, tc l tng
thng, lc, ng, tnh l do dc vng dn khi, bi th, theo
tiu chun y m quan st nhng sinh hot dc vng hin
thc th ta thy chng hon ton tng phn, trong , nu
ni mt cch tng i th chng rt cch xa nhau. V l
tng tuy hon ton nhng sinh hot dc vng th c nhiu
khu bit, cnh l tng th thng hng m sinh hot, hin
thc th li v thng, cnh l tng tuy thun khit nhng
sinh hot dc vng th khng thun khit, cnh l tng l
ni tuyt i mn tc, cn dc vng hin thc th thng
khng mn tc: l c cht ca n. Ni cch n gin,
v mt tng i dc vng hin thc v l tng cnh gii
hon thon tri ngc nhau, trong khng c ci th c
th tha hip, bi vy, ngi mun tm cu l tng chn
chnh khng th khng do hin thc m c gii thot:
l ch trng dt khot ca Pht.
Song, nu kho st ngc li th cnh gii l tng
vn l do dc vng hin thc ko di ra, nu ni dung ca
dc vng hin thc bao hm l tng cnh m ch x b
sinh hot dc vng hin thc khng thi th cha hn l
con ng thc hin l tng m, tri li, ci phng php
a dn n cnh gii l tng l phi thanh-tnh-ha v
hng-thng-ha nhng sinh hot hin thc. Phng
php thc hin l tng ca Pht l mt mt c xy ch
ngha xut gia, mt khc, ht sc tnh-ha mi sinh hot

thng tc v phng din o c v tn gio chnh l
y. Nu li tin ln mt bc m ni th, theo nguyn tc
phin no tc B-, khng nh sinh hot hin th, tc
thc hin cnh gii l tng ngay trong th gii hin thc:
chnh l thuyt Tc thn thnh Pht ca i Tha
sau ny.
Ni mt cch d hiu hn, c Pht ch yu cn c
vo ngha ni ti ca dc kin lp tiu chun cng
cng ca l tng v theo m quan st v ph bnh dc
vng hin thc ri, ng trn lp trng tng phn ca
chnh dc vng, thy hin thc l v thng, l kh, khng,
l v ng, nn mi phn nh i l v thng, l kh
v.v
Li na, Pht mnh danh ngun gc ca hin thc l
v minh nu ch nh ngha n l v tri th phi gii thch
dc vng t thn l khng bit hng ti ci l tng chn
chnh ca chnh mnh m ch da vo s hot ng biu
din hnh thnh th gii, do , Pht mi cao tr tu
(panna - bt-nh) v cho l con ng hnh o ch
thc; ngi ta phi nh vo du tr mi thy c ci l
tng ln bao hm trong ni dung dc vng, nu thiu du
tr th khng th no thot ra khi ci th gii lun hi trin
min bt an bt nh ny. Phng php thc hin l tng,
nu xt theo T th l hai sau, cn nu xt theo
mi hai nhn duyn th chnh l da vo ci gi l
dit quan duyn khi vy.
Thin th ba
L TNG V S THC HIN
(Lun v Dit v o )
Chng th nht:
TNG QUT V TU O LUN
1- PHNG CHM TU O CN BN
Ni mt cch n gin, theo Pht, ci l tng ca
sinh mnh v hn, trc ht, nh vo s siu vit hin thc
m t c. Ni cch khc, thay v cao sinh mnh v
hn, tn lc thuyt minh n, th li da vo ci sinh mnh
hu hn ny m gii phng con ngi, nh m l
tng ca ngi ta mi c th thc hin c. V, theo
Pht, cho d yu cu ca sinh mnh v hn c l cn c ca
l tng i na th chng qua cng ch ni v phn tim
tng ni ti m thi. Tri li, gii thot l phi nhn thng
vo hin thc, nu nh s bc bch hin thc m c
thot ly th trong phn ni ti cng t m ra mt cnh gii
k diu, bt t: ci m Pht gi l gii thot (mokkha), l
nit-bn (nibbana) chnh l .
Nh th, ta l sinh php, trong sinh php sinh ra
bi thng m cu v sinh, v thng an n nit-bn. Ta t
lo php, trong lo php, bit c bi thng m cu v
lo, v thng an n nit-bn v t c cho n
bnh, t, u, bi, kh no cng th176
Trn y l nhng li Pht thut li sau khi thnh o,
c ngha l khi khm ph c sinh, lo, bnh, t hin thc
tc l t bit c ci bt sinh bt dit m th hin sinh
mnh tuyt i vy.
Nhng, Pht bo siu vit hin thc th ngha y
nh th no? Vn ny, nh ni thin trc, ch yu
khng ngoi ngun gc thnh lp hin thc m c gii
thot. Tc l, nh ch c th khut phc c nhng ci
c biu th bng nhng danh t v minh, dc, i, ng
chp, ng dc, v.v m c gii thot. V, theo Pht, tt
c s bt mn v mt t do hin ti u c to ra bi
ch sinh hot khng nh ca c th nh thng c ni
n trn. Nu thot ly c s sinh hot khng nh ca
ch th, phng din khc, tc l sinh hot kng nh t
ch. Ni mt cch khi qut, theo Pht, con ngi v mong
cu c sng cn vnh vin nn tiu ng, t ra, khng th
khng ly mt ln cht i lm iu kin, l phng
chm cn bn ca Pht thc hin l tung.
ng v phng din lch s m ni, d nhin, y
cha hn ch l t tng ca Pht gio, m cng l gii
thot quan k t gia thi i o-Ngha-Th tr v sau.
Khi thot ly c ht thy mi i dc trong lng
ngi th lc cht m khng phi l cht, m l th hin
176
M. 25 Ariyapariyesana 1, p 167; Trung, 56, La-na. p, 269; Hn Thn
Pht v Php Thn Pht, p. 22,
thnh phm; khi p nt c mi xing xch trong lng
ngi th lc y cht m thnh bt t - chnh l li dy
trong (-Ba-Ni-Gi-) vy.177
Trn y l nhng cu ni c ghi chp trong o-
Ngha-Th. Trong c cu ngi th hin thnh phm
(Brahma smanusnuti) nu c thay bng th hin thnh
nit-bn th c khc chi Pht gio? Gii-thot-quan ca
Pht gio cng dn khi t h thng y. Duy c im
bt ng l, cc phi, di mt hnh tng no , u tha
nhn mt c th c nh lm l tng, cn Pht th bc li
quan nim ny m nh vo gii thot khng nh sinh
ht ph bin t ch: l c trng ln nht ca Pht.
Tm li, nhng phng chm thc hin l tng m
Pht ch trng u c phc ha theo nh lp trng k
trn.
Ni mt cch n gin, nu ng chp, ng dc cng
mnh th con ngi cng cch xa l tng, ngc li, h
thot ly c ng chp, ng dc bao nhiu th cng gn vi
l tng by nhiu, l phng chm ln trong tu-o-
quan ca Pht. Cn nh lm th no thc hin c
phng chm y th mi chnh l mi quan tm ton lc
ca Pht, v, ni mt cch tm tt, c trng ca Pht c
th bo cng im .
177
Kathak up. 26, 14-15
2- PHNG PHP TU O CA NG THI
V PHNG PHP TU O CA PHT
Nh ni thin u, nu phn tch tng im ca
tu-o-quan ca Pht c rt nhiu ch tng thng vi
phng php tu o ca x hi tu hnh ng thi cng
nh ca cc thi i trc . Chng hn, v phng php
thin nh, th T Thin v T v sc nh u bt ngun t
cc ng tin A-La-La v Ut--Gi; cn ng gii th i
khi cng ging nh nhng iu c nhng ngi B-
La-Mn gio thi dng t trc. n phng php an c
trong ma ma cng l phng php tu hnh cng thng
gia cc on Sa-Mn thi by gi. Tin ln bc na m
nhn xt th Bt-Chnh-o h khng c chuyn ha
t Bt-c ca B-La-Mn sao? Ngoi ra, cn rt nhiu
im tng t nh th khng th cp ht c. Li na,
trong nhng phng php tu dng thng thng c coi
nh c hu ca Pht gio, nu nghin cu xa hn ta s
thy cng c rt nhiu ch cng thng vi cc phi, hoc
ch hi khc v hnh thc m thi. iu s khin cho ngi
ta ngc nhin l khng nhng ch nhng phng chm gii
thot y m ngay c n phng php thc hin cng ging
nhau na. Nh vy, s tht khng th chi ci l chnh Pht
cng thi dng phng php ca ng thi khng t, v
iu ny i khi chnh c Pht cng tha nhn. Trong
kinh in Pht Gio, ngi ta thng thy nhng cu nh
B-La-Mn ni th, v ta cng ni nh th chnh l y.
Nh vy, v im ny, ci c sc ca Pht ch
no? c sc ca Pht khng phi nhng c mc biu
din bn ngoi m nh tinh thn thc t ha, v nhng
iu Pht dy ngi ta lm theo u l nhng iu do chnh
c Pht t th hin bng n lc, ch khng phi do truyn
tha: l mt trong nhng c sc ln nht ca Pht.
Tng c ngi Phm Ch n ni vi Pht: Nhng ngi
B-La-Mn nh vo nm php m c th t c qu ln,
tc nh vo chn tht, kh hnh. Phm hnh (trinh khit),
hc tp v ly dc. Pht hi li: Nhng trong s ngi B-
La-Mn c ngi no thc hin c nm php y ngay
by gi bng cch t tr, t gic nm php y cha?178
Tc Pht cho rng iu trng yu nht l ngay by gi
ngi ta phi t tri, t gic, t th chng (abhinna
sacchikatva vipkam pavedam), ni tm li, l phi sng vi
nm php y, ch nu ch k la lit nhng danh mc sung
m khng thc t ha th chng chng c ngha g c. Do
, khi ngh n Pht, cc t thng hnh dung bng
nhng li nh sau:
Php nh Pht m c khai din mt cch kho
lo, php y l hin thc, khng b thi gian hn ch (bt
c thi gian hay x s no u c th tch dng), l php
c hiu qu mau chng, l php c th dn ng
(Svakkhato Bhagavata dhammo Sandtthiko akaliko
ehipussiko opanayiko)179
Trong on vn trn, ting ihipassiko rt th v. Ti
dch l hiu qu nhanh chng, nu dch st s c ngha l
lm s thy; ngha l gio php ca Pht nu c th
178
M.99 Subha II, p. 199; Trung 38. Anh V, p. 181.
179
A. I. Pht Gio Nguyn Thy, 207.
nghim ngay by gi s c hiu qu ti hu, l mt c
sc ln.
Song, khng phi Pht thu dng m khng la chn.
Tt c nhng nghi l phin ta v nhng hnh vi m tn,
nhm nh ca thi u c ct b i ht. Tn gio n
thi y mt mt cha ng nhng t tng trc vit,
mt khc; li bao hm nhng hnh vi tn gio cc k ngu
xun, hai phng din giao thoa nhau, kh th phn gii.
Tuy i lc cng c nhng cuc vn ng cch tn tn
gio, nhng v nhng ng c m m nn nhn xt theo
quan im ngy nay, vn cha thot khi c nhng tn
iu m tn, v ngha v nhiu gio nghi tai hi thng
thng vn cn c tip tc. Trong hon cnh y ch c
Pht l ngi c nng lc sng sut ph bnh chn
ly nhng yu t cn thit dng lm ti liu ph bin ni b
sau khi gn lc loi tr nhng ci v ngha v khng
c hi.
Do , ngi ta thy trong cch tu o ca Pht Gio
Nguyn Thy khng c ba ch ym o, khng cu khn
tinh t, qu m, khng t la, khng ty tnh, khng c
nhng nghi tit v ngha v nhng hnh php k d, bi
v Pht cho rng nhng ci u gy tai hi nn c
lc b ht. Gii cm kin th chnh l nhng danh t ch
cho nhng hnh php chp trc hu hi ny m ngi
ng thi hiu lm l chnh o. Nh Pht ni, nhng
t kin c chp y chnh l mt trong nhng nguyn nhn
tri buc con ngi ci Dc (Pht cho gii cm th kin
l mt trong nm h phn kt). c sc hnh php ca Pht
l ly tinh thn o c lm trung tm, nu kt hp vi
phng chm y th bt lun l li dy ca ai cng c
thu dng, nu khng th d l li dy ca bc thnh i
na cng vn b chi b.180 Trong tt c cc tn gio c
ting, Pht Gio Nguyn Thy chnh l tn gio c t yu t
m tn nht, v sinh hot tinh thn li ti tn v phong ph
hn ht, im ny c nhn vo tnh hnh thi by gi cng
r. Do , theo quan im ca ti, i Tha gio vn
ch trng khi phc li ci tinh thn v i y ca Pht
Gio Nguyn Thy th, ngy nay, nht l ti Nht bn, trn
thc t, ngc li, cha y nhng yu t m tn: y l
mt iu tht ng bun vy.
3- KHNG KH, KHNG VUI

Nh vy l Pht, i vi cc phng php tu hnh
thi by gi, mt mt thu dng, nhng, mt khc, li bi
xch, ni mt cch i th th l thi trung o ca
Pht. Mc tiu trung o ca Pht l i vi s kh, vui,
tc theo mt ng li kh hnh cc oan l sai lm, ng
thi, vi u vo ch ngha khoi lc cng l ngu xun:
ngi ta phi lun ng khong gia hai thi cc y mi
hp vi trung o. Trong ln ni php u tin ti vn lc
D, Pht cc lc nhn mnh v im ny.
Ham m dc lc l k phm phu h lit, khng phi
thnh nhn, l vic v ngha: nhng, t hnh h thn th
cho cc kh n iu cng l phm phu h lit, khng phi
180
C rt nhiu ch bi xch nhng hnh php v ngha ca B-La-Mn,
hy c cc kinh Sa-Mn-Qu v Phm Vng s thy.
thnh nhn, l vic v ngha. Xa la hai ci bin chp, gi
ng trung o mi c th theo ng con ng ca Nh-
Lai l ng khai phng a n t tr tch tnh, ng
chng, n chnh gic v nit bn.
Cc T-Khu! Th no l ng trung o ca
Nh-Lai nh m ng chng (majjhima patipada )?
tc l tm Thnh-o. Chnh kin, chnh t duy, chnh
ng, chnh nghip, chnh mnh, chnh tnh tin, chnh nim
v chnh nh.181
C xem th th thy ci phng chm tu o thi by
gi hai khuynh hng rt mnh, l khuynh hng t y
a kh cc mong c gii thot v khuynh hng
theo ch ngha khoi lc ca Thun-Th-Phi, v c hai u
mt qun bnh. Nhn xt trong phi Lc-S th nh K-Na
l t kh phi, cn Ph-Lan-Na v A-Di- v.v l khoi
lc phi; Pht chit trung c hai cc oan y m ch trng
trung o. iu ny khng phi ch da vo hai khuynh
hng k trn m cn l kt lun theo kinh nghim bn
thn Pht na v chnh im ny mi bao hm ngha qu
bu m ngi ta khng th b qua. Ngha l, khi Pht cn
l Thi t th cng nh cc vng tn cng t khc ca n
thi by gi c rt nhiu kinh nghim v dc lc; ri
sau khi xut gia, trong khong su nm tri, tri qua bao
nhiu gian trun kh cc trn ng tm o, nhng nhn
thy c hai u v ngha nn xa la hn hai cc oan
kh, lc: chnh l thi tu o c th ca Pht. Bi
181
S.V. p. 421: Chuyn Php lun Kinh (t 6, trang 16) Cn Bn Pht gio,
trang 45.
th, nu khong trng tinh thn y, khng phi ch gii
hn trong s kh, vui, th i vi tt c phng php tu
dng ca thi by gi u c th ly lm mt phng
php chnh ng v khang kin; v chnh phng php y
mi l liu thuc cng hiu cu cha thi bnh trong
t tng gii n . Nu ni theo ngha thi i th
trung o ca Pht cng nh trung dung ca Nho Gio u
c ngha rt su xa.
4- T CCH TU O: BN GIAI CP U
BNH NG
Theo Pht ht thy hu tnh u l kt qu ca
nghip,182 bi th nu loi tr ci nguyn l (nghip) to ra
nhng s sai bit y i th ht thy chng sinh u c kh
nng tu o thc hin dn dn ci sinh mnh tuyt i
v sai bit, khng c mt s sai khc cn bn no gia hu
tnh c: l nguyn tc cn bn ca tu-o-quan trong
Pht gio, v kt qu a n nhn-cch-bnh-ng-
lun. y l mt s kin c o trong lch s n , v
mt trong nhng nguyn nhn ln khin Pht gio tr
nn mt tn gio hon cu chnh cng l .
Php tc cn bn ca B-La-Mn gio l khu bit bn
giai cp mt cch nghim ngt, v s khu bit y khng
nhng ch i vi x hi m ngay c trong tn gio n cng
c ng dng cho vic tu o. Thi by gi, ging B-La-
Mn l giai cp duy nht c hon ton d vo sinh hot
182
Suttanipata 654 653: M. 28, Vsetthe.
tn gio, cn ba giai cp kia th khng, nht l giai cp th
t, tc Th--La, khng c quyn c kinh, nghe
ging.183 ng v phng din l lun m ni th trong B-
La-Mn gio, t o-Ngha-Th tr i, t tng y, d
nhin khng cn ph hp na, v gio l cn bn ca
o-Ngha-Th khng nhng ch tha nhn ng th bnh
ng ca mi ngi, m cn cho rng bt c ai, d l St-
-Li hay dn h tin (raikva) cng u c th hnh o
v ni n i ngha ca Phm-Thin184 Nhng, trn thc
t, n vn hon ton duy tr bn giai cp.
Chng hn nh kinh V-n-a trong o-Ngha-Th
quy nh t cch ca ngi tu o ch gii hn trong ba
giai cp thi, cn Th--La khng c tham d.185 Li
trong Php kinh th ch y cn h khc hn na, hon
ton duy tr ch ngha quan liu trong tn gio suy tin
B-La-Mn l o thn thnh. Gia lc y m Pht cng v
thi th thc y - mnh dn tha nhn s bnh ng gia
con ngi, cc lc phn i s phn chia do ngi to ra
hip p ln nhau tt c: c th ni, l mt c trng
ln.
Nh vy l Pht v cc t ca Ngi khng th
khng dng mi phng php phn u vi B-La-Mn.
C theo th ti bin tp trong kinh Trung-A-Hm, bn Hn
dch, bt u t Phm Ch kinh th 10, th s trao i quan
im gia Pht v cc t ca ngi vi B-La-Mn i
183
184
185
n--Trit-hc-Tn-Gio-S trag 528.
khi xoay quanh vn ny.186 V phng php lp lun
ca Pht tuy c nhiu, nhng ng v phng din l lun
m ni, th Pht gio ch trng s phn chia bn giai cp
ch c tnh cch chc nghip ch khng phi l bn cht.
Ngy xa, t Pht l Ca-Chin-Din (Kaccayna)
trnh by vi vua Ma-Du-La (Madhuraraja) mt cch rt
th v m ti xin ghi li nh sau:
Ci m ngi ta bo B-La-Mn l ging di cao
sang, cn tt c ngi khc u hn h th ch c ci danh
(ghosa) ch khng c thc. Hy th ng v phng din
kinh t m ni; trong bn giai cp bt c ai c nhiu tin
u c th sai khin ngi khc, ri n phng din o
c th h ngi no bt lun giai cp, lm mi iu c
cng phi sinh vo ng c, ngi no lm mi iu thin
s c sinh thin, l l rt t nhin. Li ng v
phng din php lut m ni th bt lun B-La-Mn hay
Th--La, h trm cp, git ngi th cng l k trm
cp, git ngi, chng c g khc nhau c. Tin ln bc
na m ni, khi nhng ngi xut gia lm Sa-mn th d
B-La-Mn hay Th--La cng cng l sa-mn, c khc
g nhau u? Bi th, bo B-La-Mn l cao sang, cn
nhng ngi khc l hn h th iu ch l gi to m
thi.187 (dch i ).
186
Phm Ch Phm. Trung-Hm 35-41, Trong Trng-Hm, Tiu Duyn
kinh (D. 27, Aggamma) c ghi li s t thut ca mt ngi B-La-Mn
xut gia theo Pht. Trung, 50, Nht thit Tr kinh (m. 99, Kannako-thala)
cng chp li cuc tho lun gia Pht v vua Ba-T-Nc v vn bn giai
cp.
187
M. 84 Madhura Sutta: Tp, 2 trang 591.
kt lun nh Vua cng ni; Tha Ca-Chin-Din,
nh vy l bn giai cp u bnh ng, ngi ta khng thy
c g khc bit c. n ci trng chng v thc lc kinh t
trong cu chuyn cng tht l th v. Pht gio tuy khng
trc tip ch trng ph giai cp x hi, nhng c xem
quan im trn y ngi ta cng c th cho l mt cch
ph gin tip.
Tm li, s sang, hn ca con ngi l do nhn cch
ch khng phi l do ging h m c; i vi vic tu o,
ging di tuyt i khng c mt ngha no c, m ch
khc nhau ch c hng hi hay khng trong vic tin tu
m thi: l ch trng ct ty ca Pht v cc t.
ng hi n ging h, ch hi n s tu tr m thi,
La do cy sinh
Trong ging h tin cng sn sinh ra cc bc Thnh
c tr tu ln
Ging di t nhn l cao sang ng v h thn m c
hip cc ging khc
Ch c s ch ng chn tht mi l iu hp
S iu phc nhng cm gic mi l phm hnh chn
tht,
ng cu o g tng lai
Hy lun lun cng dng nhng ngi chn chnh
xng ng188
188
S, I, p, 68; Tp 4, trang 591.
i on vn trn cho rng tuy l ging hn h
trong x hi, nhng nu tu hnh chn chnh, bit ch ng
thn, tm th mi chnh tht l ngi cao sang, c t
cch nhn s cng dng ca mi ngi.
Nh vy l Pht xng bn giai cp u thanh
tnh (catuvinnim suddhim pannapeti)189 m ch trng tt
c mi ngi u c kh nng tnh tu o nh nhau, v ng
dng ch trng y trong gio on ca ngi, v th ngi
thuc bn giai cp xut gia theo Pht u c gi l
Thch T.
Cng nh cc sng Hng H, Da-v-na, A-di-la-b-
, Tt-la-ph, Ma-x v.v khi chy vo bin th khng cn
l tn sng m c gi l bin c, bn giai cp St--
Li, B-La-Mn, Ph-X v Th-; nu y theo gii lut
ca Nh Lai m xut gia tu o th khng cn mang tn h
c (nama-gottani) na m u c gi l Thch-T190
Tc ci gio on l tng ca Pht cng nh bin
ln, khng t mt ging nc no m u dung ha thnh
mt v, ngi ca tt c giai cp tu theo Pht php cng u
ha thnh mt v, l v gii thot. ng v phng din
cu t ph bin m ni th Pht gio vt hn B-La-Mn
gio v im ny, bi v B-La-Mn gio t cho mnh l ti
cao m c tuyt khng cu nhng k ngho hn. S d
Pht gio tr thnh mt tn gio ph bin, vt ra ngoi
lnh th n m thnh mt tn gio th gii chnh cng
l im ny.
189
M. 93 Assalayana 11, p, 149; Trung, 37, A-Nhip-Su-La, trang 180.
190
A. IV, p, 200; Tng, 37, p, 432; Cn Bn Pht gio, pp. 370 372
5- PH N VI VIC TU O
Ni mt cch i khi th, i vi vic tu o, Pht
quan nim rng ph n km nam gii, l mt s tht, c
xem trong cc kinh in c nhiu ch ni v nhng nhc
im ca ph n cng r. Ngy xa, khi b d ca Pht
l Ma-ha-b-x-b- phu nhn (Mahapajapati) xin xut gia
theo gio on, Pht rt do d; sau nh A-Nan khn cu
hai ba ln Pht mi chp nhn. l mt s tch rt r
rng, nhng quyt khng v th m bo Pht khinh th ph
n cho h l khng c t cch tu o. V vn ny, n
gio s T-K pht biu kin nh sau: Pht c thi
y mt mt ct khuyn khch ph n t tnh m gip
cho vic tu c, v mt mt cnh co ph n i vi
nhng T-Khu tu o.191 Do , nu bo Pht khinh th
ph n l mt iu lm ln. ngy xa, lc vu Ba-T-Nc
nc Cu-Tt-La ang ngi chuyn tr vi Pht th c
tin bo cho bit Mt-Li phu nhn (Mallik) lm bn v
sinh mt con gi. Khi nghe bit l con gi, nh vua t v
khng vui. Thy th Pht lin ni:
i Vng! Tuy l con gi nhng cng c th hn
con trai. Nu hin c v thng minh, khi xut gi bit hiu
knh cha m chng, th con ca ngi n y sinh ra cng
s dng cm, cng ngh. Nh vy, con ca ngi hin ph
c th lm vua ch o mt nc192
191
Cn Bn Pht Gio, trang 203.
192
S I, p. 88
Xem th th, theo Pht mt ngi con gi c c hnh
v tr tu s hn hn con trai. Bi th a v ca ngi ph
n trong gio on ca Pht i khi tuy km nam gii,
nhng v t cch tu o th tuyt nhin khng sai khc.
n ng l tn nam (upsaka) th n b cng c gi l
tn n (upsika); n ng lm tn nam m n c qu Bt
Hon. n ng lm T-Khu m c qu A-La-Hn th
n b lm T-Khu-Ni cng c qu A-La-Hn. Duy v
phng din php tng th gia nam v n c s khu bit.
Chng hn, mt trong nhng khu bit l n b khng
th l Nh-Lai (v Chuyn-Lun-Thnh-Vng). Nhng,
trn thc t, khng mt t no ca Pht c th snh vi
Nh-Lai, nh vy, s khu bit y chng qua l mt vn
php tng thc t m thi. Nu li ni theo php tng th
n b, nu kip sau sinh lm n ng, s c th lm Nh-
Lai (v Chuyn Lun Vng).
Nh vy n b km n ng chng qua cng ch
cch nhau mt kip m thi. V li, trn thc t, trong hng
ng T-Khu-Ni cng c rt nhiu ngi m v kh thi,
nng lc, cng nh cnh gii khng km g cc v La-Hn
nam gii.
Ph nhn no c khc, h tm vng lng, c tr tu
th c th thy chnh php; n b, n ng on tr
phin no th c ma chng lm g c193
193
S. I. p. 129; Tp 44, trang 730; Therig No 61.
Trn y l on vn ca T-Ma-Ni (Som) tr li c
ma, v chng t rng trong chnh php ca Pht khng
c s khu bit nam, n g c.
Ngi l bc gic ng, l bc gio ch, l B-La-
Mn (Pht), con l trch n (con gi cao khit) ca Ngi,
do ni ming Ngi sinh ra, nay (y theo li Ngi ch dy)
hon thnh trn nhng g phi lm, v dt ht phin
no.194
Trn y l bi k ca Tn-Thi-Li-Ni (Sundari).
i vi hng T-Khu xng con l ch t ca Ngi th
y ni con l trch n ca Ngi, nh vy, c km g nam
gii u? Thin trng Lo-Ni-Ca (Therigattha) chnh l
mt ti liu cc phong ph ni ln kin thc, l tng
cng nh cnh gii ca ph n. Trong bn b A-Hm
ngi ta cng thy nhiu li ni php rt c qu trng
ca cc v T-Khu-Ni, v trong s pht trin ca gio l
Pht gio, n gii c nhng cng hin nh th no th c
xem cng r. Trong hng ng T-Khu-Ni c
nhng ngi, khi lun nn, khut phc c ngoi o,
hoc khi i p vi nh vua m lm cho cc quc vng
cung knh, cng c ngi tng khc s cm d ca k
khc biu th tit tho kin c v.v l nhng ngi
n b sng chi, lm tiu biu cho hng ph n Pht
gio. V y khng phi ch gii hn trong hng ng T-
Khu-Ni xut gia v ngay c trong s tn n ti gia cng
c. Nhiu truyn k chp nhng c hnh k c ca
cc tn n ti gia tr danh, nh Lc-Mu-T-X-Ca
194
Therig, no, 336.
(Visakha Migaimta). Trong , c ngi ngay khi ti gia
t n Bt-Hon, nh V-T-N (Anopam) l mt th
d. Ri sau nh Thng Mn phu nhn c biu din trong
kinh Thng Mn chnh l mun miu t loi ph n l
tng ny ca Pht Gio.
Tm li, nu x l v phng din hnh thc th, d
nhin, c Pht coi ph n km nam gii; nhng nu
ng trn lp trng ly nhn cch lm c s cho o c
tn gio m nhn xt th tuy l ph n nhng cng khng
km g nam gii c, c xem nhng chng minh ni trn th
r, l mt s tht hin nhin. Hy so snh vi C-
c-Gio t cho l tn trng ph n, nhng ngi ta vn
c d ngh khi thy mt ngi n b ng trn ta ging
(pulpit). Ri nh nc Anh cng t ho l nam, n bnh
ng, nhng i hc Kin-Kiu (Cambridge) ngi ta
vn khng chp nhn cho con gi c dy hc. Th m
ngi ta c ln ting ln n Pht gio l khinh mit n b
con gi th chng phi l mt iu sai lm lm sao?
6- TI GIA V XUT GIA

Pht cho rng nu mun thc hin l tng chn
chnh th khng th khng mt ln dp b tiu ng, bi th,
ngi c bit khuyn khch nn xa la li sng ti gia ly
tiu ng chp lm c s sng cuc i xut gia v dc.
Tuy nhin, nh ni thin trc, mc du sng cuc i
dc vng, nhng nu lun lun thanh-tnh-ha n th ri
dn dn cng tin gn n l tng. Xem th th ci yu l
ca vic tu o ly quan h sinh hot o c lm trng,
th gi tr tu o ca ti gia cng rt ng c tng l,
tc ch c, hnh thin v thn tm tuy thuc ti gia, nhng
cng c th hng n gii thot. Nh vy, c Pht, mt
mt ni ln tnh cch v thng nhanh chng ca s sng
cht khuyn ngi ta mau tm cu gii thot, mt khc,
ng thi li nhn nh s lun hi lu di ri a ra
phng php gii thot tim tin m m ng cu ht
thy chng sinh. Vacchagotta tn thn Pht nh th ny:
Cng nh nc sng Hng chy ra bin, ri ha vo
bin, y theo Pht th bt lun ti gia hay xut gia cng u
hng ti nit-bn m nhp nit-bn195
Tc khen ngi s gio ha ca Pht, d l ti gia hay
xut gia u c thm nhun v hng ti gii thot. Cho
nn, nh Pht ni, hng ti php tc l php tc gii thot,
khng phi ch l php xut gia, m ngay ti gia, nu gi
c chnh hnh, cng u l chnh php, v khng trc
tip th gin tip, cng l s chun b hng ti gii thot.
Cng dng php y tc l cng dng ta, thy
c php y tc thy ta, c c php y tc c ta. Nu
c php th c T-Khu-Tng, nu c php th c bn b
i chng.
Nu c php th c bn ging h, y vo php m trong
hin kip c i-Uy-Vng xut sinh, t c bn ging
195
Trong Tng-Nht 29, cp bn, trang 350 c on vn ny. Ton b u
tng ng vi A.II, pp 197-170. Nhng on vn ny trong vn Ba-Li
khng c m ch c Hn-Dch. C l n c thnh lp sau ri thm vo
thnh mt b phn ca Tng-Nht. D sao th n cng biu th r ci tinh
thn ca Pht v ti trch dn y bit ngun gc ca n.
h i, (bi th) nu i c php tc c ci i bn
ging h St--Li, B-La-Mn, cng s v ca s v.v
Nu c php i s c T Thin Vng, u Sut
Thin, Ha T Ti Thin, Tha Ha T Ti Thin; nu c
php i s c Dc Gii Thin, Sc Gii Thin, V Sc
Gii Thin, do c th gian. Nu c php i, s c qu
Tu Hon, T Hm, A Na Hm, A La Hn, Bch Chi
Pht v Pht tha s hin i. Bi th, T Khu! Nn
phi cng dng php196
Nn bit ci m Pht gi l php khng phi ch trc
tip l php nit-bn m cn gm c php th tc-trt t
chnh tr, trt t chc nghip v trt t v tr. Bo rng
thy php tc thy Pht l ng cho rng h thc hnh
ng theo php y tc l kh hp vi bn ca Pht. Theo
ngha y, khong sung tinh thn , th nu tn lc lm
thin, lnh c, lm cho ht ngha v ca mnh, th d ngi
y chng bit g v Pht gio, tc cng ph hp vi tinh
thn ca Pht ri, ngay trong trng thi khng hay khng
bit y m t n o gii thot. V sau i Tha bo vic
cng l Pht php chnh thc cn c vo tinh thn
trn y vy.
Tuy nhin, theo Pht, gii thot ch thc vn l vn
trc mt, cn phi thc hin, l phng php thc
196
Trong Tng-Nht 29, cp bn, trang 350 c on vn ny. Ton b u
tng ng vi A.II, pp 197-170. Nhng on vn ny trong vn Ba-Li
khng c m ch c Hn-Dch. C l n c thnh lp sau ri thm vo
thnh mt b phn ca Tng-Nht. D sao th n cng biu th r ci tinh
thn ca Pht v ti trch dn y bit ngun gc ca n.
hin l tng theo ngha hp. Bi th, nu ni theo ngha
rng th ng lm cc iu c, lm tt c vic thin l li
ch Pht dy, nhng nu ni theo ngha hp, th gii thot
trc tip cn phi c s tu dng c bit cao hn th na.
chnh l iu m Pht tng l li sng xut gia hn li
sng ti gia. Duy c im ta cn ghi nhn l s gio ha
ca Pht rt tinh diu, Ngi nhm vo ht thy chng sinh,
t thp dn dn a n cao m ra con ng gii thot
chn chnh ti hu v trong qu trnh , tt c s hnh tr
u thuc phm vi tu o c.
By gi ta hy cn c vo nhng kin gii k trn
kho st ci phng php tu o m Pht ch by v chia
n ra lm ba giai on. Th nht, gii hn trong phm vi
thun ty o c th tc; th hai, l giai on tu dng
ca tn t th tc n siu t tc; th ba, l phng php
sinh hot thun tu xut gia, siu th tc. Nu ni theo kt
qu th giai on mt trong lun hi gii, tu t thp n
cao. giai on hai th gm c lun hi v gii thot. n
giai on ba th ngay hin thn m c gii thot. Nu
ni theo thc t th bn thn Pht; thuyt php cha hn
chia ch ra nh th, nhng i yu i vi nhng ngi
cha tin th Pht ni php giai on mt, i vi nhng
t ti gia th ni php giai on hai, cn i vi cc
t xut gia th ni php giai on ba. Cch thuyt php
ca Pht ng tht nh th. Bi vy, s phn loi trn y,
c th ni rt xc ng.
Chng th hai:
KHI LUN V O C
A- PHNG DIN L LUN
1- NGHA O C I VI VIC TU O
S bt ngun cng nh phm vi ca tn gio v o
c vn khng hn ging nhau, v tn gio l s quan h
gia con ngi hin thc v ci gi l siu nhn (nhng
khng hn l mt v thn nhn cch), cn o c th ch
yu c thnh lp trn quan h gia ngi v ngi; duy
c im ging nhau l c hai u ly s hy sinh t k lm
mc ch, hay t ra cng phi ly lm yu t ch yu.
Tn gio vn ly s hy sinh lm yu t ln nht. Cc tn
gio trnh thp cho s hy sinh b ngoi i vi thn
thnh l iu kin cn thit cho s cm thng gia thn v
ngi; cc tn gio trnh cao th ly s khng ha t
thn ha nhp siu t nhin lm con ng nhip l v,
di hnh thc ny, ta thy s hy sinh l mt li hnh tr
trng yu. o c th cng th. Cho d s bt ngun ca
o c c pht xut t lng li k i na th ci iu kin
o c, n mt trnh no , t ra cng phi ly s
qun mnh v ngi lm cn bn. Bi th, cng bt c
tm ch k bao nhiu th gi tr o c cng cao by nhiu.
Nh vy, c tn gio v o c u ly vic xa la ng
chp, ng dc lm du kn trng yu nht, cho nn bn cht
ca tn gio v o c khng th tch ri nhau.
Pht gio cng hon ton xy dng trn nguyn tc
. Ngha l, Pht tuy khng dng nn mt v thn siu
t nhin, nhng, c th ni, nit-bn gii thot siu t nhin
cng l b phn tng ng vi v thn nhn cch ca cc
tn gio khc. V li, thc hin nit-bn gii thot,
khng th khng hy sinh ng chp ng dc, m phng
php thot ly ng chp, ng dc l mt mt khuyn khch
s sinh hot ly dc mt cch tiu cc, ng thi, mt khc
li ht sc c v sinh hot o c mt cch tch cc, c
hai mt b tr cho nhau mi t c mc ch. Nht Pht
gio li l mt tn gio khng lp nn thn k, khng cu
n vo hnh thc, i vi vic dy d tn tu o th ngoi
s quy y Tam Bo v li sng o c ra, khng c mt
phng php no khc na, chnh v th m tn gio v o
c khng th tch ri nhau. Ngi th tc nh s tu luyn
o c m dn dn tin n a v bc i gic chnh l
ci m phm ghi chp s kinh lch ca Pht kip trc.
Trong Bn-Sinh-m (Jtaka) thut li nhng hnh vi li
tha v hy sinh ca B-Tt, tc Pht s d c gi l Pht
l v ngoi s tu hnh kip ny ra, trong cc kip trc,
khi cn l ngi th tc, Pht chuyn sng theo o c,
hy sinh tt c cho k khc, do kt qu m thnh Pht:
y l iu cho thy Pht gio ly sinh hot o c lm
yu t tn gio. iu rt th v y l ch thuyt v ng
ca Pht hin nhin khng nh i ng o c. o-
Ngha-Th cng cao i ng, v mt l lun tuy tha
nhn ci ng cng thng ca mi ngi, nhng v mt
thc-t-ha o c th n thiu hn n lc da vo lng t
bi m kt hp con ngi vi nhau. ng ny, theo v ng
lun ca Pht, ngi ta pht huy c lng thng yu k
khc, c th thc hin ci i ng chn tht bng cch sng
theo o c. Tm li, im then cht trong vic tu o ca
Pht l tn trng o c mt cch cc oan, l c sc
pht huy nn tn gio cao ng. c im ny ca Pht
khng nhng khc hn vi cc tn gio khc thi by gi
m cn l mt trong nhng nguyn nhn mang li cho Pht
gio mt th lc ln i vi x hi na.
2- CN C TNG L S LM LNH,
LNH D
Ht thy o c, chung cng, u hng ti gii
thot nit-bn ch cao, ch thin; ni ngc li l phi ly
gii thot nit-bn ch thin, ch cao lm cn th o c
mi c th c gii thch mt cch chn chnh: l thi
ca Pht i vi o c -nht-ngha. Duy c iu l:
nu ht thy th gian u ly dc lm cn bn th trong
ci gi l o c cng khng th gii thot ra ngoi phm
vi sinh hot ca dc. Ni theo danh t chuyn mn th tc
l khng thot khi hu lu (sassavaka). Vy th, gia th
gii hu lu ny, ci cn c ca nhng hnh vi o c ly
s dit tr ng chp, ng dc lm bn cht, nht l ca s
tng l lng thng yu k khc, ch no? Vn ny,
Pht ng v nhiu phng din thuyt minh.
Th nht, cn c vo php tc thin nhn thin qu,
c nhn c qu. ng trn lp trng cng li m ni th
khi lm c c th tha mn c ng chp, ng dc hay
khng th cha bit, nhng hu qu ca n th chc chn s
l ci kh vnh vin v th, rt cc, s l bt li. Cn nh
khi lm thin, tuy c phi hy sinh t k i na nhng qu
bo s l s sung sng lu di th iu , rt cc, l li
ch, bi th nu mun c tha mn hon ton th, trc
ht, ch cn qun mnh, thit mnh l c: l quan nim
ca Pht v cng l php tng l s lnh c, tu thin c
thy ri rc trong nhiu kinh in.
Ly th cho ngi (cu th mnh ca ngi) th khi
sinh vo ci ngi, ci tri c sng lu; ly sc p cho
ngi th khi sinh vo ci ngi, ci tri s c sung
sng, ly sc cho ngi th tkhi sinh vo ci ngi, ci
tri c mnh khe; ly tr tu cho ngi th khi sinh vo
ci ngi, ci tri c sng sut.197
Phng php dn d ngi i ch bit cng li trn
y l mt phng php rt hu hiu. C theo Pht th
php tc nhn qu ny cng c ci c s ca sinh mnh
lun trnh by trn, y cng ly n lm nn tng
ni r hiu nng ca o c. Tuy nhin, nu ni nh mt
s hc gi ph bnh cho rng o c ca Pht ch yu
khng ngoi thuyt cng li th tht l v cng sai lm, v
hon ton thuc th gii lun hi, o c t thp n
cao ch quyt khng phi o c trn lp trng -nht-
ngha, l im ta cn ghi nhn.
197
A. III, p. 42.
Th hai, cn c vo nguyn tc i khi cng nh
nguyn tc trn, nhng li kho st theo mt lp trng bt
ng; ngha l, chng sinh, nu ni theo nhn qu ba i,
th ht thy u l anh em, do , phi thng yu nhau,
y l thuyt rt ph hp vi nhn tnh t nhin. V, nu
bo vng lun hi l v cng tn th ht thy chng sinh
trong cc kip qu kh c th tng l cha m h hng
ln nhau, m qu kh th th trong v lai cng vy, iu
rt c th tin c. Nhn xt theo thuyt ny th tt c
chng sinh u c quan h cha m, v con, anh em, ch em
vi nhau c.
Nn ngh nh th ny: ht thy chng sinh trong qu
kh u l cha m, v con, anh em, thn thuc, thy
bn, tr thc ca ta198
Ngy xa, T Trn Ha Thng c cu: Nghe thy
ting chim ht trn ni li cht nh n cha m ngy xa
tht da vo l do trn y m bc l tnh cm chn
thnh nht. Tc ngi ta ai ai cng c bn nng yu mn
cha m, v con, nhng nn m rng bn nng y thng
yu tt c chng sinh - khng nhng ch nhn loi m c
ng vt - l ci cn c sng ngi ca thuyt ny.
Li na, ni theo thuyt nhn duyn th ht thy s
vt trong th gii u do nhn duyn m c thnh lp,
vy nu trong nhn duyn bao hm mi quan h gia mnh
v ngi th th gii ny l ni cng ng trch nhim, do
, nu ch v tha mn t k m tn hi ngi khc th,
198
Tp 34, cc bn, p, 666; S-Lun, 10, pp 189 190 Therig 489,
ng trn lp trng ton th m ni, tc cng gin tip tn
hi chnh mnh, v gip ngi khc tc cng l gip
chnh mnh. Bi vy Pht ni: Bo h mnh cng tc l
bo h ngi, bo h ngi cng tc bo h mnh199 l
iu kin ti cn cho s cng ng sinh tn. V sau, Hu
b Tn cho th gii l do cng nghip chiu cm, tc cho
ci nghip ca tt c chng sinh l sn vt chung, tht
ni r v t tng trn y. V ring ti cng cho l cn
c lin i quan lun l (Soli-darity) ca Pht gio.
Th ba, cn c trn lp trng ng tnh tng l
lng thng yu k khc, tc h ci g mnh khng mun
th ngi khc khng mun, m ci g mnh mun th ngi
khc cng mun. im ny, trong Tng-Nht-A-Hm,
37,200 gi l T Thng Php (attup-nayiku
dhammapariyaya) v cng nu ln ci l do ti sao ngi ta
khng nn st sinh, trm cp, t dm, ni di, ni thu dt,
ni li hung c v ni li hai chiu nh sau:
Cc c s t ca Pht nn ngh nh th ny: ta
mun sng, mun khng cht, mun c sung sng,
mun trnh kh au; nu c ngi no cp i s mun
sng, khng mun cht, mun trnh kh au v sinh mnh
ca ta th ta c vui sng khng? Vy m, nu ta ph hoi
s mun sng, mun khng cht, mun c hnh phc,
mun trnh kh au v sinh mnh ca k khc th, cng
nh ta, k khc u c vui sng? Phm ci g mnh khng
199
S. V. p, 168, Attanam rakkhanto param rakkhati, param rakkhanto atta-
nam rakkhati,
200
Tng, 37, Cp bn, p, 689 690; S. V, p, 353 ff
a, khng thch th ngi khc cng khng a, khng thch
th ngi khc cng khng a, khng thch; vy th ti sao
ta li em ci mnh khng a, khng thch m trng vo c
k khc! Ngh nh th ri th t mnh khng c git hi,
khuyn d ngi khc gi gii bt st v lun lun tn
thn nhng ngi khng st sinh (v trm cp, t dm,
vng ng, c khu, ng, lng thit cng ging nh trn)
Tc theo lp trng k s bt dc, vt thi nhn
ni ln ci l do by thin nghip ca thn v ming gi
l t thng php, c th ni, t ng ny rt xc ng.
Pht cn tm tt ngha ca n trong mt bi k nh sau:
Tm rong rui tt c phng hng
M khng thy ngi no ng yu hn mnh
Nh th, ngi khc cng li cho chnh h l ngi
ng yu hn ht
Bi vy, bit yu mnh th ng hi ngi.201
Ngy xa vua Ba-T-Nc thng hi Mt-Li phu
nhn l trn i c ngi no ng yu hn mnh khng th
phu nhn tr li l khng. Nh vua cng tin nh th v em
chuyn y tha vi Pht. Pht bn ni ra bi k trn
khuyn d hai ngi. Ngha l, Pht ly tm ch k ca
con ngi lm khi im dy con ngi cng phi ng
tnh vi tm ch k ca ngi khc, v tng l o c
theo phng din ny l mt phng php khuyn d rt
thn thit v thch ng. Ting ng y tuy l li ch
c tiu cc, nhng, nu chuyn i i th n bin thnh
201
S. I. p, 75.
hnh thin ly iu mnh mun m cho ngi, tc o
c ch thc: iu tng khng cn ni ai cng r.
Nh vy l Pht, trong s quan h h tng, ng
trn nhng lp trng khc nhau ni r ci c s lun l
nht ban, nhng tt c vn cha thot ly c lp trng
ng chp, m l nhng thuyt cc k thng tc. Duy c
im l nhng thuyt y, ni theo kin a thc hnh, t ra
cng khuyn d ngi i lm lnh lnh d mt cch v tri
v thc, thm ch n o c v ng chn chnh, v chnh
n l bc tin n o c rt hu hiu. V sau, A-T-
t-Ma, khi gii thch ngha ch thin, ni:
i ny thun theo vic ch, i khc lm thin202
Tht khng ngoi lp trng k trn.
Tuy nhin, y c iu ta cn ch l: i vi o
c th tc Pht ng trn lp trng cng li trnh
by, nhng quyt khng phi lun v kt qu m l lun v
ng c ca n. im ny c xem li Nghip Lun trnh
by trn th r. V, thng thng Pht ch c bit i
vi hnh vi hu (sancetanika kamma) lun v thin,
c, nu hnh vi v th s cn c vo kt qu ca n nh
th no m phn nh o c. hiu ngha ny hn, xin
a ra mt th d: ngy xa mt v T-Khu v nh con
rn m p lm phi mt ngi n cht. Khi a ra phn
quyt, Pht x pht v ti git ng vt ch khng x theo
ti git ngi. Do , ta thy, v hnh vi o c, Pht cn
c vo tm l th nht, vo kt qu ca hnh vi l th hai,
202
i T B Sa, 51, Vn bn 213
iu ny, so vi K-Na-Gio cho hnh vi l th nht, tm
l th hai, l mt c sc ca o c Pht gio. Pht
thng bo mt ngn n ca nh ngho bng mun ngn
n ca trng gi c bit l mt l do qu trng vy.203
B- PHNG DIN THC T
3- O C GIA NH
Lng thng yu bt u t tnh thng yu gia v
chng, cha con, l tnh t nhin. Pht gio thng ly
lm khi im a ra ci l ht thy chng sinh phi
thng yu nhau, nh th d on trn ni rt r.
Nhng, trn thc t, i khi gia cha m, con ci, v
chng, anh em thng khng c ha mc i knh, v th
m phi gia o c trong gia nh. Vn ny, Pht
ng v nhiu phng din trnh by nhng, y,
c tin li, chng ti s trnh by v hai phng din:
l phng din kinh t v phng din o c gia nh.
Kinh T Gia nh. Mun duy tr s kin ton gia nh
khng th khng c mt nn kinh t vng chc, mi ngi
trong gia nh, nht l ngi gia trng phi c bt ch
n iu ny. Ngy nay cng th m ngy xa ti n
cng vy. thi i Pht, v nn vn minh ti cc th
pht t nn th lc kinh t rt r rt. C xem Ca-Chin-
Din, khi ni vi vua Ca-Du-La v s bnh ng gia bn
giai cp c thm vo mt khon v th lc ca tin ti th
thy i vi cc vn gia nh Pht cho kinh t l
203
Ng Phn Lut, 28, chng 2, p, 63.
mt yu t cn phi c bit lu v c nhc i nhc li v
im ny. Nhng c iu ng tic l, chiu theo vn hin,
tt c cc iu trn y ch thy trong cc bn Hn dch ch
trong Ba-Li t thy c. Hoc gi trong Ba-Li do Thng
Ta B lu truyn cho nhng vn l th tc m ct
b, khng ghi chp, cn Hn dch th c th m truyn b
chng? Tuy nhin hin nay vn c ch c Ba-Li ln Hn
dch u nht tr, chng hn nh kinh Thin Sinh trong
Trng-Hm, 11 (D. 31, Shingalovada), Pht thng ni
n su loi nguyn nhn lm h hao tin ca, v nh vy
th bit Pht cng tng ch n vn ny: y l mt
s tht khng th chi ci.
Theo Pht, cng c c s kinh t, trc ht phi
la chn ngh nghip mu sinh chnh ng, nu khng, v
lng tham mun lm tin qu s a n nhng hnh
ng phm ti, iu ny, trong kinh Thin Sinh bn Hn
dch bo l trc phi hc k thut ri sau mi kim tin
ca.204 V ngh nghip nn theo th Pht thng ch by
nhng ngh sau y: lm rung, bun bn, chn nui, nh
cho thu, th mc, m tim n, lm cng chc, lm th k
v k ton, v.v205 Tm li, nu m rng tinh thn trn
y th n bao gm tt c mi chc nghip.
n cch s dng tin ca do theo nhng ngh nghip
trn m kim c li cng phi ch . Cch s dng y,
204
Trung-Hm 33, Thin Sinh Kinh, cp bn, p. 162; Trng-Hm II, Thin
Sinh Kinh, cp bn, p. 820.
205
Tp-Hm 4 cp bn p 504: A. IV, p 281 283; Tp-Hm 43, cp bn,
570 p.
theo Pht, ch yu khng ngoi vic thu v chi, im c
bit th v l Pht chia thnh bn phn. Kinh Thin Sinh,
bn Hn dch ni:
Chia lm bn phn: mt phn n ung hng
ngy, mt phn cy cy, mt phn tch tr phng
nhng bt trc c th xy ra bt thng, cn mt phn cho
vay sinh li tc206
Tc l mt phn chi tiu hng ngy, mt phn kinh
doanh, mt phn dnh trong nh khi cn n cp k, cn
mt phn ni theo ngn ng ngy nay, l u t vo cc x
nghip, hoc cho vay hay k thc trong cc ngn hng. Vn
ny khng phi ch c cp n trong kinh Thin
Sinh, bn Hn dch, m ngay trong Tp-A-Hm, 48 (cp
bn, trang 750) cng c ni n: mt phn chi ph hng
ngy, hai phn kinh doanh, mt phn dnh, bn
phn nh trn duy c im khc l thiu mt mc sinh li
tc. y hin nhin l nguyn tc kinh t gia nh m Pht
thng ch dy cho tn chng. Hoc gi, nu kho st su
hn, l thc dng hc (arthasstra) ng thi m Pht
a ra lm th d th cng cha th bit c. Tm li, nu
kin trn y l do chnh c Pht ni ra th, c th bo,
nn tng kinh t gia nh ca Pht gio l phng php
bn phn vy.
iu ng ngn nga nht trong vn kinh t gia
nh l vic chi tiu qu . Pht thng a ra nhng
nguyn nhn lm tiu hao tin ca cnh gii mi ngi,
206
Trung 33, Thin Sinh Kinh, Cp bn, 162, Trng 11 Thin Sinh, p. 280.
c bit Pht nhn mnh v s li bing v phng ng.
Nhng nguyn nhn y, trong kinh Thin Sinh
(Singalovada) k trn, gm c su di y:
1- Say sa ru ch (sur-meraya-majja
pamdatthn-nuyoga)
2- Chi bi (vikla-visikh cariy-nuyoga = lang
thang ngoi ng ph nhng lc khng thch hp)
3- Ham m ca k (samajjbhicarapa)
4- M c bc (jutappamda tthannuyoga)
5- Giao du vi bn xu (pamittanuyoga)
6- Li bing (oklassanuyoga)207
Trn y l nhng ha hi (d nhin l tri vi o
c) m Pht bo phi nn trnh gi gn ti sn.
Ngoi ra, trong Tp-A-Hm, quyn 36 (co bn, p. 658)
cng k ra tm nguyn nhn lm tiu tn tin ca nh: nn
vua quan, nn gic cp, nn nc, nn la, t nhin tiu
hao, cho vay b git, on gia ph hoi, con h lng ph
v.v mt mt cnh gic ngi ta phi ch n kinh t,
mt khc, ni ln s bp bnh ca tin bc l nhng th
m con ngi khng th hon ton trng cy c. V
im ny, ta thy tht l khn thit.
Tm li, theo Pht th trc ht phi hc tp v la
chn nhng ngh nghip chnh ng, sau kim tin
207
Trng II, cp bn, p. 819; D, 31, III, 182. Li trong A. IV, p, 283, a ra
bn nguyn nhn lm tiu hao tin ca nh sau: m n b (itthidhutta),
nghin ru (suradhutta), c bc (akkhadhutta), chi vi bn xu (ppamitta
ppasampavanka)
cung cp cho gia nh, nu cn d th dnh phng khi
bt trc: l nn tng kin ton sinh hot gia nh.
Pht tuy khch l s tch tr, nhng cc lc ch trch
nhng ngi v tch tr m tr nn qu h tin, sn nht,
th hng mt cch qu thp so vi li tc thu c, l
im ta cn ghi nh. Ngy xa, mt chng thanh nin B-
La-Mn tn l Bt-x-ca (Byagghapajja) hi Pht lm th
no c an vui trong hin ti. Pht bo phi lm bn
iu sau y:
1- Phng tin c tc (Utthanasampada)
2- Th h c tc (Arakkhasampada)
3- Thin tr thc c tc (Kalyana-Ni Mittata)
4- Chnh mnh c tc (Samajivika)208
Th nht, phng tin c tc ngha l hon b s hc
tp chc nghip. Th hai, Th h c tc ngha l phi bo
tn ca ci. Th ba, thin tr thc c tc ngha l kt thn
vi bn tt tng thm o c. Th t, chnh mnh c
tc, ngha l ng lng ph ca ci m cng ng qu keo
kit, th hng khng tng xng vi li tc mnh thu
c, tc sng theo ng chnh mnh c tc, l phi trnh
c lng ph v b ln (atibina). Ngy xa Pht thng v li
sng bc ngn cn di (Ulara) nh ci qu u-m-bt
khng c mt ht (ht) v li sng vt c chy ra nc
nh con ch cht i (ajadhamarka) rn mi ngi. Tm
li, y, Pht xng li sng trung o l cn thit.
208
Tp 4, cp bn, p, 504; A. IV, p, 281.
Nh vy l c Pht ch n k hoch kinh t
gia nh, v k hoch y, theo Pht, khng phi ch
vinh thn ph gia m mc ch ca nn kinh t gia nh l
phi khin cho gia nh c kh nng lm thin. Tc l
ngoi vic nui thn v v con ra, cn cn phi cung phng
cha m, gip h hng v cu tr nhng ngi ngho
kh v cng dng cc bc Sa-mn, B-La-Mn v.v Ngy
xa, nhn thy mt ngi B-La-Mn t l mt cch v
ngha, Pht bn dy h cch t Tam Ha thay cho Tam
Ha ca B-La-Mn Gio nh sau: cn bn ha, c gia ha
v phc in ha. Cn bn ha l dng ca ci cung
phng cha m; c gia ha l dng ca tin nui v con,
gip bn b v thn thuc; phc in ha l cng dng
cc v Sa-Mn, B-La-Mn v.v209 Trn y l phng
php gio ha mt cch uyn chuyn, nhng hon ton ly
vic s dng tin ti cho hp nghi, trng cch lm chnh,
l im c lin h vi vn kinh t gia nh m ngi
ta cn phi ht sc ch . Bn php an vui m Pht dy cho
Bt-X-Ca mu sinh trn y, i sau thm vo mt
php na l th c tc (cagasampada), tc dng tm v s
c (vigtamalanacchena cetasa) lm hnh th gii thot
(muttacapa)210
Nu v kim tin m lm vic xu th, vi bt c l do
no, Pht cc lc ln n. Cho nn ngi ni: Cho d v nh
209
Tp 4, cp bn, p, 505
210
Tp 4, cp bn, p. 505
vua, v cha m, v v con cng khng c lm vic c,211
ngha l v phi nui dng cung phng nhng ngi y
m lm tin mt cch bt chnh th cng tri hn vi tinh
thn trong chnh sch kinh t ca Pht. S vng vng v
kinh t phi c xy dng trn nn tng o c gia nh,
bi th, ng li lm tin cng nh phng php tiu tin
phi hon ton t trn c s o c: l tinh thn cn
bn ca Pht m ta cn ghi nhn.
Ngha v ca mi ngi trong gia nh
Nn o c gia nh m Pht c xy v tn trng
ch yu l nh mi ngi trong gia nh phi hiu v
thng yu nhau, cng nhau lm iu thin gy nim tin
tng. Pht thng ty theo a v v ngha v ring ca
mi ngi m ch by nhng c mc nn lm kin ton
o c gia nh. Tu trung iu Pht nhn mnh v qu
trng nht l con gi phi ngh n n ngha su dy ca
cha m, c nhim v hiu dng n p; th n l
quan h gia v chng th Pht c bit tn dng s trinh
tit ca ngi v, v lng thng yu v v ca ngi
chng, l nn tng ca s thun ha trong gia nh.
Tuy nhin, v bn phn cng nh ngha v ca mi
ngi trong gia nh i i vi nhau nh th no th vn
cha c ni n mt cch y , mc du trn kia
chng ti trch dn kinh Trng b, vn Ba-Li, 33
(Singalovada) v Hn dch quyn 11, Kinh Thin Sinh
(Trung 33, Thin Sinh kinh dch ring Thi-ca-la-vit lc-
211
Trung 6, Nhin Kinh, cp bn, p. 27; M. 97 Dhananjani 11. p. 188 -
189
phng-l knh) nhng vn cn thiu st. Bi th, y,
mc du hi phin phc nhng mun trnh s trch dn
linh tinh, ti xin dch trn b phn trng yu trong kinh Lc
phng vn Ba-Li ra y tin vic theo di ca c gi.
Thi-ca-la-vit (Thin Sinh) l ngi con B-La-Mn,
y theo tp qun di truyn ca ng cha li, c mi bui
sng ra l su phng tri t, Pht thy th bn i
ngha l su phng thnh ngha lun l. Hin nay c ba
bn Hn dch; n l mt trong nhng kinh in tr danh
nht trong A-Hm-B. Gia Ba-Li v Hn dch tuy c mt
vi chi tit khc nhau, nhng trn i th th vn nht tr.
Li ta.
Ny con ca trng gi kia! Cc Thnh t
(ariyasavoka) nn l su phng nh th no? Ngi
khng th khng bit n iu ny. Hy nghe ta ni: cha
m l phng ng, thy tr l phng nam, v chng l
phng ty, bn b l phng bc, ch, t l phng di,
sa-mn, B-La-Mn l phng trn.
Quan h gia cha m v con ci
Lm con phi ly nm iu i vi cha m l
phng ng. Th nht, gn gi ly ti sn ca cha m: th
hai, tha k gia nghip; th ba, phi lp ph h ca cha
m, th t, sinh sn con chu; th nm, truy tin t tin.212
212
V nm iu ny, gia Ba-li v bn Hn dch Trng-Hm c hi khc.
Tc Hn dch l: (1) Phi cng dng y ; (2) Lm vic g cng phi c
s ng ca cha m; (3) Khng c tr li cha m; (4) Phi tun theo
mnh lnh ca cha m; (5) Khng c dt b chnh nghip ca cha m (Cp
bn, trang 923), trong Thin Sinh Kinh trong Trung-Hm l: (1) Tng thm
Nh th, cha m l phng ng cng phi ly nm
iu i i vi con ci. Th nht, cm con khng c
lm vic c. Th hai, dy con lm thin. Th ba, cho con i
hc hnh. Th t, hi v g chng cho con. Th nm, khi
no n lc th trao quyn lm ch gia nh cho con
Nh vy th phng ng s c an n, khng lo.
Quan h gia thy tr
Tr phi ly nm iu i i vi thy l phng
nam. Th nht, thy thy i qua phi ng dy. Th hai,
phi gn gi hu thy. Th ba, ch nghe thy ni. Th t,
tn knh thy. Th nm, phi ghi nh nhng li thy dy
bo. p li, thy cng phi ly nm vic i i vi tr.
Th nht, kho dy tr. Th hai, lm cho tr ghi nh nhng
iu mnh dy. Th ba, phi dy tr tt c nhng iu mnh
bit. Th t, dy bo tr giao thip vi bn hin. Th nm,
i u cng phi bo v tr nh th th phng nam an
n khng lo.
Quan h gia v chng
Chng phi ly nm iu i i vi v l phng
ty. Th nht, knh trng v (Hn dch l ly l i x vi
v). Th hai, khng coi thng v. Th ba, phi gi trinh
tho. Th t, giao ton quyn trong nh cho v (issariyo-
Vossaggena). Th nm, ty thi may mc cho v. p li,
ca ci ca cha m (2) Lo liu mi vic; (3) Cng dng nhng vt g cha m

mun; (4) Khng tr li cha m; (5) Ly vt ring ca mnh cung cp cha m.
n vic cha m mun con ci gi gn ti sn, sinh sn con chu, cht ri
mong c con cng bi th trong Amguttara 111, p. 43 cng c chp. Y hn
vn Ba-li cng gn vi cch thuyt php nguyn thy hn?
v cng phi ly nm vic i i vi chng. Th nht,
phi dn dp nh ca cho c ngn np. Th hai, phi chm
nom hu h chng. Th ba, phi gi tit hnh. Th t, gi
gn gia sn. Th nm, sing nng lm vic Nh th th
phng ty an n khng lo.
Quan h gia bn b
Ny con nh kia (Kullaputta hoc ni l thn s)
Phi ly nm iu i x vi bn b l phng bc
(mittamacca), Th nht, phi gip bn khi cn (b th).
Th hai, ni li yu thng (i ng), Th ba, lm li ch
cho bn (li hnh). Th t, ho ng vi bn (ng s).
Th nm, khng tht ra nhng ting xu.
Th ri bn b cng phi ly nm vic m i i li.
Th nht, bo v khi bn b cm d. Th hai, khi bn b d
hoc th phi bo v ti sn ca bn. Th ba, che ch cho
bn khi b e da. Th t, khi gp hon nn quyt khng b
bn. Th nm, tn trng con chu ca bn Nh th th
phng bc c an n khng lo.
Quan h gia ch, t.
Ch nh cng phi ly nm iu i i vi ngi
gip vic trong nh l phng di v nhng ngi lm
cng (Dosa pamamakara). Th nht, cn c theo kh nng
m giao ph cng vic, Th hai, ty thi tit m may cho
o qun. Th ba, khi au m phi cho thuc thang. Th t,
ty thi thng cho n ngon (accariyanam-rasanam sam-
vibhaya) Th nm, ng gi gic cho ngh ngi. Ngi
v ngi lm cng cng phi ly nm vic i x li vi
ch nh. Th nht, phi dy sm. Th hai, i ng sau ch
nh. Th ba, ch ly ci g ch nh cho (khng cho th
khng c ly). Th t, lm vic chuyn cn. Th nm,
khng c ni xu ch. Nh th th phng di c an
n khng lo.
Quan h gia ngi xut gia v tn
Ngi tn phi ly nm vic i i vi cc bc
Sa-mn v B-La-Mn l phng trn. Th nht, thn lm
vic lnh. Th hai, ming ni li lnh. Th ba, tm ngh
vic lnh. Th t, ming ni li lnh. Th ba, tm ngh vic
lnh. Th t, khng ng ca khi Sa-mn, B-La-Mn ti
nh (cho ra vo t do). Th nm, cng dng thc n ung.
p li, Sa-mn, B-La-Mn cng phi ly su iu
i i vi tn . Th nht, cm tn lm c. Th hai,
khin lm lnh. Th ba, ly thin tm thng tn . Th
t, dy cho nghe nhng iu g tn cha c nghe. Th
nm, lm cho nhng iu h nghe ri c thanh tnh. Th
su, m by cho h con ng gii thot Nh th th
phng trn c an n khng lo
S phn loi trn y tuy qu cht ch, bt li cho s
truyn gio linh hat, nhng trnh by mt cch khi qut
th n cc bnh d, cht trc, rt hp vi o c gia nh,
v rt thn thit na. Ta c th ni, ngay ngy nay chng ta
cng c th dng n kin ton nn o c gia nh ti
Nht Bn ny.
Ngoi ra, ngi ta cn thy nhng li thuyt php lin
quan n o c gia nh ri rc nhiu ch, nhng ch
yu cng khng ngoi ngha c trnh by trong mt
phn ca knh L su Phng trn y. Hoc nu ni rng
ra th tc kinh l Su Phng trn l i biu, cn nhng
ch khc ch l s lc m thi.
4- O C X HI
ngha x hi l tr cho on th c th v ln hn
gia nh, chng hn nh hng xm, th (gama, jana-
poda) v.v Li tin ln mt bc na m ni th nh on
th mt quc gia cng thuc loi ny. Trong khi thuyt
gio, ngoi o c gia nh ra, tuy Pht khng cp
n o c c th ca on th, nhng xt rng cng c
nhiu im thch dng. Cho nn ti xin bn qua v vn
ny.213
Thu tm o c ca tt c on th th ci c mc
m Pht nhn mnh hn c l ci gi l nhip s
(sanghaavatthu) vy. V nhip s c ngha l ci iu kin
lm cho chng sinh on kt vi nhau, c theo danh xng
th ta thy chnh l i vi on th. Nhip s c bn v
c gi l T nhip s: Th nht b th (dana); Th hai i
ng (piyyavujja); Th ba li hnh (atthariy); Th t ng
s (samanattata). l trch ra t mc Quan H Bn B
trong kinh L Bi Su phng k trn. B th ngha l
ngi giu dng ca ci gip k ngho, ngi hin dng
tr tu gip k ngu, do s h tr ln nhau y m khin
cho s sinh hot ca on th khng c g tr ngi v nh
th m tin b. i ng ngha l phi dng li vui v nh
nhn m ni chuyn v an y ln nhau, cho n trong vic
giao thip hng ngy cng th, l yu t khng th thiu
213
A. 11, p, 32.
lm cho on th c dung hp. Li hnh ngha l sinh
hot li ch ca on th, tc phi lu n vic cng ch.
Nu ni theo ngn ng ngy nay th chnh l s phc v
x hi. Sau ht, ng s c ngha l t mnh ng ha vi
on th, tc l phi hnh ng theo ng quy tc v tp
qun ca on th, v l c mc trng yu nht trong
on th, nu thiu tinh thn ng ha th x hi khng th
no tr thnh mt on th. Tuy nhin, nu on th ti c
m mnh cng ng ha th Pht ngn cm, bi th, Pht
c bit nhn mnh l php ng s. Tc l, nu quy
tc v tp qun ca on th ph hp vi php, khng mt
cht phn bi th mnh ng ha c, cn nu khng th
phi thot ly on th, m nu khng thot ly c th phi
cc lc xng ci cch; l tinh thn ca Pht. Do ,
o Nguyn Thin S bo ng s c ngha l Trc phi
ha mnh vi k khc, sau ri lm cho k khc ha ng
vi mnh 214 tht l mt s gii thch rt l th.
Tm li, nh nh mt gia nh, ln nh ton th gii,
nu mun t chc li thnh mt on th th T nhip Php
l c mc khng th thiu. iu ny cng nh Pht bo
nh m thu tm ton th gii nh chic xe da vo s
iu khin ca ngi X-ch vy.215 Tng gi ca Pht cng
nh tinh thn y m c thng lnh. Li nh t ti gia
ca Pht l Th Trng Gi (Hatthaka) cng nh c T
nhip S m thng nhip c nm trm i chng v Pht
214
Chnh Php Nhn Tng, quyn T Nhip Php.
215
A. 11, p, 32; Trung 33, Thin Sinh, cp bn, p. 162; Tp 26, p. 323
thng tn thng ci thnh tch trc vit .216 Bi th ti
c th ni rng, nu nh ngy nay ta cng ng dng T
nhip Php on kt cc on th th chc chn nhng
s phn ha cng c iu ha.
Cn v Li hnh trong T Php Pht cng ni rt
nhiu th. y ti xin gp nht nhng im ng ch
nht v s tin li cho nhng ngi i ng nh sau: bc
cu qua sng, tip t thc n, xy k tc x cho h ngh
ngi, o ging cung cp nc khi h kht v.v
Trng cy ly bng mt v tri n, bc cu qua sng
(cho l khch) gy cng c, o ging ung nc, lm
nh ngh chn, nhng cng c nh th ngy ngy thm
ln, y nh php, nh th c sinh thin.217
l ci m Pht gi l con ng sinh ln ci tri,
v chnh bn thn Pht cng l mt nh l hnh trng k
nn mi cm thy nhng ci rt cn thit. V li, n
cng cn l nhu cu tt yu cho s giao thng nht ban
gia cc nc thi by gi. Tm li, c th ni, Pht c
bit ch n nhng thit b ca thi vn minh v l
im cc k hng th.
216
Trung 9, Th Trng Gi Kinh, cp bn, p; 46. A. IV, pp. 218-219
217
Trng-Hm, Du Hnh kinh th 2, Cp bn: 777; Tp 36. p. 680; S. 1, 5,
7: Vanaropa 1, p, 33
5- LUN V CHNH TR
A- CHNH TR THC T:
Pht l ngi vt b ci a v chnh tr thc t
tm cu mt ci g vnh vin. Tuy nhin, t nhng hnh
ng ca Pht sau khi gii thot n cc vn m Pht ch
by, t ra, trong ci gi l nhn thin gio (ni php cho
ngi v tri) cng c lin h nhiu v phng din chnh
tr; v trong s tn ca Pht c nhiu quc vng, i
thn m quan im chnh tr ca h c nhng ch bt ng
li hi, v c mi khi pht sinh mt s kin kh khn th h
li n hi kin Pht v, tha c hi y, Pht ng trn
lp trng o c m ch dy nhng vn chnh tr.
Chng hn nh cuc chin tranh gia hai nc Ma-ha-
v Cu-tt-la, vua Ma-ha- l A-X-Th b bt sng, Pht
bn t ng vai ti phn m phng thch. Li nh vua nc
Cu-tt-la l T-lu- (Viruddha) mun nh chim c
hng ca Pht l thnh Ca-t-la-v, Pht cng t mnh
dn u on quan vin chinh hi vng l vua T-Lu-
thc tnh m rt qun v. Pht hnh ng nh th l v by
gi Pht thng ng vai trng ti ha gii nhng mi
tranh chp gia cc quc gia. Li na, khi dn tc Bt-K
(Vajji) thnh lp nc cng ha c n hi kin Pht v
Ngi ch bo cho cc iu kin kin ton quc gia v,
ng trn quan im chnh tr m nhn xt, th cc k th
v. S kin ny c ghi li trong Trng-Hm, Du-hnh
kinh th 2 (D. 16 Mahparinibhna sutta) m c Hn dch
ln Ba-li u nht tr.
Nhng iu kin y l:
1- Phi nhm hp lun (Hn dch: phi nhm hp
lun bn lun v chnh s).
2- Nhm hp trong tinh thn ha hp (samagga), ly
tm ha hp m lm vic nc (Hn: vua ti ha thun,
trn, di knh nhng).
3- Tun theo php nc truyn thng, khng t ra
nhng quy lut mi mt cch ba bi Vajjiappa-nnatam na
pannapenti, pannatam samucchidanti, Yathpannatte
porane Vajjidhamme samdyavattanti (Hn: tun theo
php cm k, khng tri l ).
4- Knh trng cc bc gi c trong nc, nghe theo
kin ca h (Hn: hiu thun ch m, cung knh s trng).
5- n b trong nh phi gi trinh tho.
6- Tn trng nhng ni n miu trong nc (Hn:
tn trng tn miu, tr knh qu thn).
7- Cung knh cc bc A-La-Hn v bo h h mt
cch ng nh php (trng cc bc sa-mn, knh nhng
ngi gi gii).
Tt c nhng iu kin trn y u l o c, v l
tn trng tp qun lch s ca mt nc, nhn dn ha
thun vi nhau, sng thng o c, knh ngng tn gio
l nhng iu kin cn bn lm cho nc mnh vy. n
nh ci hiu qu thc t ca n th nh lm theo by iu
kin y m nn cng ha ca dn Bt-K khng b thn
tnh bi ch th ln mnh ca n l Ma-ha-, bng chng
l thnh hoa-Th (Ptaliputta) c dn Bt-K kin trc v
tr nn hng thnh. Trong kinh Nit-Bn cng c chp s
kin ny. Vo nhng nm cui ca cuc i Pht, vua A-
X-Th mun chinh phc dn tc Bt-K bn sai i thn
V-X (Vassakra) n thnh Pht, Pht bo dn Bt-K
gi ng theo by iu kin trn y, cho nn kh m
chinh phc c h, sau qu nhin nh th.
Nhng iu kin trn y tuy dy cho nc cng ha
ca dn Bt-K, nhng i vi cc nc qun ch cng c
th ng dng cng mt nguyn tc, ch khc ch khi cng
nhau hp bn vic nc th s ly quc vng lm trung
tm. C theo iu th hai trong bnHn dch i li l vua
ti ha hp, trn di knh nhng th cch dch y h
khng tr cho nn chnh tr qun ch sao? Tuy nhin,
theo Pht, iu cn ch trong cc nc qun ch l i
sng o c ca nh vua, v trung tm chnh tr ca cc
nc qun ch u ly vua lm nguyn tc. Ni mt cch
thc t th cc vua cha ca n cng nh cc ch hu
ti Trung-Hoa thi i chin quc, phn ln u nh vo
binh lc m gi c ngi vua, bi th s sinh hot ca h
tt hay xu u trc tip nh hng n vic tr hay lon
ca quc gia. Sau y ti xin dch y mi c (thp
c) ca nh vua c ghi chp trong Tng-Nht-A-Hm
quyn 42 (cc bn, trang 449):
1- Thanh lim v khoan dung
2- Kho nghe li can gin ca by ti
3- Hay thi n cho dn cng vui
4- Vic thu thu phi y theo php nh
5- Vic phng the phi chnh tc
6- Khng ru lm ri lon tinh thn
7- Sing nng, khng ci a ct nh, phi gi gn
uy nghim
8- Phi xt x theo lut php, khng thin v quanh co
9- Phi ha hp vi qun thn, khng cnh tranh vi
h
10- Lun lun phi sc khe ca thn th
Mi iu trn y ch yu bi p t c lm
nn tng cho cng c, ly t c lm c s m cai tr cng
chng, im ny iu ny rt ging vi chnh tr quan ca
Nho Gio; cn nh vic nh thu v phn xt phi y theo
lut php th cng li rt ph hp vi nhng ci m thi cn
i ang thc hnh, l mt s tht hin nhin. V ngha
v ca nh vua th trong php in B-La-Mn cng c ni
n, nh trong i-T-S-Thi (Mahabharata) chng hn,
vy hoc gi mi c trn y c lin quan g chng?
Tm li, Pht cho l nhng iu kin khn yu m
mt v vua phi thnh thc tun theo, v chnh vua Ba-T-
Nc (Passenadi) ca thnh X-V ly lm c mc
cng l do Pht ch dy. Cn nh ngha v ca thn dn i
vi quc vng phi phc tng mnh lnh, th d nhin,
l ci yu o trong chnh tr. Nhng, c theo ch ti
nghin cu th trong cc kinh in nguyn thy khng
thy c ch no c bit thuyt minh mt cch tng hp v
ngha v ca thn dn i vi nh vua, v chnh tr lun ca
Pht ch yu ly giai cp thng tr thi by gi lm i
tng tho lun. ng mt phng din khc m ni
th cc vua cha lc , c th ni, hu ht u ngc i
nhn dn, cho nn, nhng li khuyn can nh vua bng
cch gng sc lm trn ngha v th c, m tuyt nhin ta
khng thy mt li no Pht ni ra tn thn nhng n
hu ca nh vua i vi nhn dn c. Xem th th bit cc
ng vua thi u mt lng dn. Duy c iu l, c theo
tinh thn ca Pht m suy th trong ci gi l ha hp
tm (samagg) bao hm ngha nhn dn i vi quc
vng nn phi tn trung. V sau, kinh Tm-a-Qun
t n ca c vua vo hng th ba trong T-n, bo rng
nu trong nc c k c phn nghch nh vua th hin
thi phc c suy gim v sau khi cht phi a a
ngc218 c l Pht i vi cc ng vua ly c tr dn
m ch trng nh vy.
Tm li, theo Pht chnh sch kin ton quc gia l
phi ly o c v tn gio lm c s, trn di ha mc,
tn trng lut php v.v thiu nhng iu kin th quc
gia khng th ng vng. Mt iu ng ch l v pha
B-La-Mn th cho bn giai cp l nn tng ca trt t quc
gia, nhng Pht th khng cho l trt t tuy Pht tha
nhn s phn bit bn giai cp v mt ngh nghip, cho
rng mi ngi phi lm trn chc nghip ca mnh theo
ng php lut, nhng Pht khng chp nhn s phn bit
v c quyn; chnh l ch trng ni ln s bnh ng
gia bn giai cp. Xem th th thy Pht mun ngm ngm
gii phng ch chnh tr giai cp, v trong thi k Pht
gio thnh hnh th th lc n- cng tr nn cng
thnh, v khng nhn t tng phn chia giai cp th quc
218
Tm-a-Qun quyn 2, b 2, 52b.
gia c on kt, m on kt tc l sc mnh vy. V
sau, n--gio phc hng th t tng giai cp v s
phn chia li hi c sinh, do nng lc quc gia ngy
cng suy gim v, cui cng, lm vo ci kip vn dit
vong.
B- CHNH TR T TNG:
Chnh-tr-quan trn y ch yu l thch ng vi tnh
hnh thc t ca ngi ng thi m ni, ch n ci
chnh tr l tng ca Pht th quyt khng phi cc quc
gia vn vt y m l s thng nht tt c lm mt khi:
chnh l l tng Chuyn-Lun-Vng (Cakkavatti). Xt
v l tng chuyn-lun-vng th n c trc v sau
thi i Pht. Lc by gi n- phn chia thnh nhiu
nc nh v c xu th thng nht, do , ngi ta trng
i mt v vua l tng p ng yu cu y. Khi Pht
cn l Thi T chc cng c p trong nim hy vng
chung, cho nn, d xut gia, tuy t b l tng chuyn-
lun v mt chnh tr, nhng, thay th, vn c thc mt
v Php-Vng thng tr php gii. Do , khi by t quan
nim v chnh tr thc t, ng nhin, Pht khng th
khng chu nh hng ca l tng Chuyn-lun-thnh-
vng.
Nhng ci t cch ca Chuyn-lun-vng nh th
no? V vn ny tuy c thuyt Thnh tu tht bo,
nhng ch yu nht l Lun Bo (Chakkaratana) v Lun-
Vng cng t m ra. V vua tin mnh c t cch ny,
vo m rm trng sng t trn tri hin xung. T cch y
ch yu l ch thc hnh ng theo Chnh Php. Trong
kinh Chuyn-Lun-Vng-Tu-Hnh (D, 26, Cakkavatti)
ni nh sau:
ng phi y theo chnh Php, trng Php, knh Php,
t duy v Php, tn php, xng tn Php, dng phn
Php, c Php, y vo php m bo, h t th n, ni quan,
qun nhn, St--li, B-La-Mn, c s, thn xm, thnh
th, Sa-mn, B-La-Mn, cho n chim th v.v219
Tc n khi thc hnh nhng iu th Bo-Lun t
nhin t trn tri hin xung, v c t cch ca Chuyn-
Lun-Vng, ri ly bnh xe bn lm tiu x (c) i theo
bn o binh, trc nh phng ng, nh uy lc ca
Bo-Lun (bnh xe bu) tc nng lc chnh ngha, khng
dy ng can qua m t nhin nhng ch nguy him u
bng phng v nhng ch quanh co u thng thn, cho n
cc phng ty, phng nam, phng bc cng nh th m
bnh nh c bn thin h.
Cn v php lnh ca vua th chuyn ly nm gii
lm c s, bi th, nhng hun th m Lun-Vng ban
cho ph vng (Patiraja) ni bin i thng l khng
git, khng trm, khng gian dm, khng ni di, khng
ung ru v.v Theo bn Hn dch th cc li l cn r
rng hn na. Ngha l, dc ng i chinh phc bn ci,
i Vng c cc ph vng by tic n mng, i
Vng gt i ni rng: Khng nn! Nu cc ng mun thit
i ta th ch cn sa tr theo ng chnh php, ng cho
c nhng hnh vi phi php trong nc220 Xem th th bit
219
D. 111, p, 61; p. 796.
220
Trng 6, Lun Vng Tu Hnh Kinh, Cp bn, p. 697
bn ci y dy, tt c u ha thn ca nn chnh tr chnh
php, tc Chuyn-Lun-Vng. Bi vy, ti bt c ni no,
thn dn di quyn thng tr ca Lun-Vng u c
nh nguyn, khng mt s bt bnh cng khng c ai
tranh ginh vi ai. chnh l iu m Hn dch bo l
t ai ph nhiu, nhn dn giu c, tnh kh nhu ha, t
hiu trung thun221
Theo Pht th trong qu kh, v lai u c Lun-
Vng xut hin. i c chnh php th Lun-Vng k
tc khng ngng. Ti bt c ni no, h c chnh php l
c Lun-Vng, do , quc gia hoc quc vng phi
lun lun lm ng chnh php, n lc pht huy l tng
. im c bit th v l khi Pht Di-Lc (Maitreya) ra
i th trng thi quc gia do Chuyn-Lun-Vng qun tr
s thay i hn. Theo ch ti tn lc nghin cu, trong vn
Ba-li tuy khng thy c ch no tng tn, nhng Hn dch
th miu t rt r rng v quc gia l tng y. Xin trch
dn nh sau:
Ngi v ng c khng thun chnh chng na cng
c chp nhn ri tt c u c du dt n chnh
o: l
Lc , y Dim Ph (ton th gii), bn phng
ng, ty, nam, bc mi vn do tun, cc ni ni, sng,
vch u t tiu dit, nc bn b ln u dn v mt
phng; by gi t Dim Ph cc k bng phng, trong
snh nh gng, la thc y dy, nhn dn phn thnh, c
221
Trng 6, Lun Vng Tu Hnh Kinh, Cp bn, p. 796
nhiu ca bu, cc thn p nm st nhau, g gy lin tip.
Lc y nhng cy tri xu, nhng th nh bn cng t bin
mt, nhng ch cho nhng cy tri thm ngon, nhng th
hng ngo ngt trn lan khp t.
Lc by gi kh tri ha du, bn ma thun tit;
trong ngi khng c bnh tt, khng pht sinh tham dc,
sn hu, ngu si, nhn tm ha hp, u cng mt , gp
nhau l vui mng, ni vi nhau nhng li tt lnh, cng
ni mt th ting, khng c sai khc, ht nh nhng ngi
Un-n-Nht (Uttarakura) vy.
Nhn dn trong Dim Ph, ln b u cng mt mi,
khng c sai bit; khi mun i, tiu tin th t t nhin
m ra, xong ri, t li khp li.
By gi, trong ci Dim Ph thc go t nhin sinh,
mi rt thm ngon, n khng bit chn. Vng, bc, trn
bo, x c, m no, san h, h phch, nm la lit trn mt
t m khng ai thm nht. Lc , c ngi cm trong tay
m t ni rng Ngy xa, v nhng th ngc qu ny m
con ngi tn hi ln nhau, gy bao ti c phi a a
ngc m chu khng bit bao nhiu kh no. Cn by gi
th cc th ny cng nh gch ngi, khng ai thm ly.
Ni ri li vt xung t m i. Lc y c php Vng ra
i tn l Nhng Kh, dng chnh php m ha tr, thnh
tu by th bu, tc l; lun bo (xe bu), tng bo (voi
bu), m bo (nga bu), chu bo (ngc bu), n bo
(thin nhn), in binh bo, th tam tng bo; l by
th bu. Trong lnh th ci Dim Ph khng dng dao gy
m t nhin m phi hng phc.222
Mi nhn qua s din t trn y ngi ta c cm
tng nh l mt th gii hon ton khng tng. iu
khng c g l c, bi ci quc gia l tng th bao gi
cng th. Song c iu th v l, ni theo mt ngha no
, cn c vo hin trng, ngy nay ngi ta thc hin
c mt s s kin l tng trn y. Chng hn nh ni,
sng, vch t tiu dit th thc hin cu cng, ng
hm; cng mt th ting th chnh cc hc gi ang tm mi
phng php to thnh mt th gii ng; i tiu tin
xong t bn khp li th nay hu ht cc th hon b
h thng ng cng, hm cu; cn nh mt t bng phng
nh gng th c nhn nhng con ng nha bng long
ti cc th ln trn th gii hin nay cng thy r.
Duy c im cn cch xa vi s miu t k trn l v mt
o c, tc nim tham dc, sn hu cng ngy cng pht
mnh. V tham vng bc ca bu qu i n khin cho
ngi v ngi, quc gia vi quc gia tn hi nhau mi
khng ngng. Nu con ngi dn dn sa cha c im
ny - im rt cn bn m cng rt kh khn - th v tt
nhng iu c miu t trn kia l khng tng, m
tri li, s ln lt c thc hin, hay t ra, cng l trng
thi th gii c th thc hin c. Ti tin rng, trong
tng lai chc chn c ngy th gii s thng nht, khng
dm d on khi no l Chuyn-Lun-Vng ra i v s
xut hin di hnh thc no. Nhng c iu chc chn l
222
Tng 44, Cp bn, p. 457
v vua y s ly chnh php lm trung tm mu hp ton
th gii thnh mt quc gia nht th, chnh l mt quc
gia l tng ca Pht gio . Nu li kt hp thi i Di-
Lc vi s ghi chp v Chuyn-Lun-Vng, nu cha
thc hin c l tng thi i Pht th sau ny, i
vi chiu hng y, ci trch nhim v s n lc ca Pht
gio cng nng n hn na. Song, nu ch ni trong
phm vi mt nc n- thi th khong hn hai nm sau
Pht nhp dit, l tng y c ln c vua A-Dc thc
hin: c th ni l ci bo chng ca s thc hin ha
trong qu kh, v cng l ci cn c cho k vng tng
lai vy.
Chng th ba:
S TU O CA TN
1- S TT YU CA MT TN
Phm l tn ca Pht th u phi thc hnh
theo nhng li dy cng nh l tng c tng thut
chng trn hng ti o gii thot. Tuy nhin, nu
mun tm cu l tng chn chnh ti cao th khng th ch
thc hnh nhng iu k trn m cho l hon ton, bi
v, nhng iu y mi ch l s biu din bn ngoi ch v
phng din tnh linh bn trong th vn cn khim khuyt.
Trong khi thc s tu luyn nhng gio iu v l tng k
trn, nu khng c tm cu php bn trong th cha phi
hon ton. Tuy nhin, nu ch ng v hnh thc m ni th
du khng tin nhng gio iu Pht dy trn y cng
khng sao. Do , m cc nh phn gio Trung Quc cho
cc gio iu trn l nhn thin gio v n ngoi chn
ca Pht gio. Ring phn ti tuy khng tn thnh vic
t nhng gio iu y ra ngoi gio l Pht gio, nhng
cng khng tha nhn rng ch thc hnh nhng gio iu
v l tng y khng thi m bo rng l s tu dng
chn chnh ca Pht gio. V, nu mun hng ti gii
thot, ngi ta cn cn phi t c s s sinh hot tm
linh, tc ly vic tu dng lun l ch c mc tc, chng
thin phng hnh (khng lm cc iu c, lm tt c vic
thin) lm cn v ly vic t tnh k (lm cho tm
mnh trong sch) lm s tu dng cho chnh mnh. C theo
hng y m i ln tc l s tu o ca nhng tn nam
(upasaka - u-B-Tc), v tn n (upsika - u-B-Di),
nhng t ca ba ngi bu (Tam bo) vy.
2- NHNG IU KIN THNH TN

Ci iu kin th nht tr thnh mt tn tu o
d nhin l quy y Tam Bo, tc quy y v gio ch l c
Pht, quy y gio php ca Pht truyn cho v quy y theo
nhng ngi tu hnh theo ng gio php y l Tng-Gi
(gio on).
Th Tn, ngi l bc A-La-Hn, ng chnh gic,
minh hnh c tc, thin th, th gian gii, v thng iu
ng trng phu, thin nhn s, Pht, Bc-gi-phm.
Y vo php Th Tn ni, php y l hin thy
(Sanditthika), thng hng (akalika), thc chng (ehi-
passaka), o dn (opanayika), y vo tr tu c th hiu
c ht (paccatam veditabbo vinnhi). N lc bit bao,
thnh chng ca Nh Lai! Chn trc bit bao thnh chng
ca Nh Lai! Chnh hnh bit bao, thnh chng ca Nh
Lai! chnh l cc bc t song bt bi ca Nh Lai, l
nhng ngi ng c cng dng, tn knh, l phc in
v thng ca th gian.223
223
A. 111, p. 212; Trang 30, u-B-Tc kinh; cp bn. p. 144.
Trn y l l do ca s quy y, cng tc l tm tn
ngng, c mnh danh l tn c tc (saddasampanna) l
iu kin tin khi ca tn . Do , c li vn pht th
nh sau:
Quy y Pht (Buddham saranam gacchami).
Quy y Php (Dhamm saranam gacchami)
Quy y Tng (Sangham saranam gacchami).
l vn quy y Tam Bo. Tuy trc ht c Pht, th
n c php ri do mi c s thnh lp Tng-Gi, nhng
s d c hnh thc trn l v c ba Pht, Php, Tng hp lm
mt th cc c quan cu chn chnh ca Pht gio mi
c coi l hon thnh. S quy y ca tn tc l quay v
vi Tam Bo. Duy theo tinh thn ca Pht th Tam Bo rt
cng cng ch l nht th, do , d nhin bt c xut pht
t mt phn no trong ba i n tn ngng th kt qu
cng u cng nh Tam quy.
Ti sao con ng i n gii thot li phi cn c
Tam Quy? Vn ny ni theo tinh thn ca Pht, o gii
thot vn l php t nhin nh th (Php nh nh th),
nhng duy ch c Pht l ngi c th nhn thc v th
nghim n mt cch chn chnh, v cng ch c t Pht
mi l nhng ngi tu hnh theo php y mt cch ng
nh thc, bi vy ngoi s quy y Tam Bo ra khng c
gio php gii thot chn chnh no khc. Ci l do ct
ngha ti sao Pht mt mt cao Tam quy, mt khc, ng
thi li cm ch s quy y nhng gio php v thn miu
(Cetiya) khc cng l . Do , d nhin ci gi l Tam
Quy v ch tm quy y l nim tin khng phi tip th mt
cch m qung m l nim tin do hiu r gio php m
c. Tc nhng thin nam, tn n, sau khi lnh th s cm
ha ca Pht v cc t Pht, nh hiu r gio php m
tin chc rng, ngoi gio php y ra khng c mt con
ng gii thot chn chnh no khc, v ly n lm php
nhp mn: l mt s tht lch s. Pht bo l tr tu c
tc (pannsampanna)v tn c tc, cng nh nhau u cho
l iu kin ca mt tn l tng. Hiu gio php
y khng c ngha l i vi php T tin chc rng th
gian l v thng, l kh m nguyn nhn ca kh l hon
ton do dc vng, v phng php dit kh l s tu hnh
chnh o, nh kt qu y i n gii thot: l con
ng gii thot chn chnh. Tc da vo nim tin chc
chn y, mt tn ti gia c th ch ng c nguyn
nhn gy ra kh au l dc vng, v nhng phin no do
dc pht ng ngn nga vic c, tu theo l thin v
lun lun lm cho t tm thanh tnh, l im then cht
trong vic tu o ca tn . Cn v ngha v i vi gio
on th chnh mnh l mt phn t trong bn chng (T
khu, T-Khu-Ni, u-B-Tc, u-B-Di gi l bn
chng) cho nn cng c trch nhim, v trch nhim ch
yu l ti tr, tc ty h cng dng cc T-Khu, T-
Khu-Ni v c gi l th c tc (Agasampanna), cng
nh tn c tc v tu c tc u l mt trong nhng iu
kin ca tn .
Nu ni mt cch cht ch th ngay trong s quy y
Tam bo cng c ngha thc hnh tu o ri, bi v
trong T- bao hm s thc hnh tm con ng chn
chnh vy. Duy ng v phng din thc t m ni, ci
Dc m tu o th ci gi l ngn nga dc vng v lm
cho tm thanh tnh ch yu l vn trnh , khi ng dng
vo thc t th tt nhin phi thit lp cc quy nh thc
hnh lm tiu chun: tc l iu kin gii c tc
(silasampanna) m, nu ni theo ngha rng, bao hm trong
cc vn o c c trnh by chng trc,
nhng nu ch ni theo ngha hp th chnh l s gi
nm gii (pancasila) v tr trai (mahuposatha).
Nh ni chng trn, nm gii l s th nguyn
trn i gi nm iu rn sau y:
1- Khng git hi (Pntipat pativirato hoti)
2- Khng trm cp (Adinnad pativirato hoti)
3- Khng gian dm (Kamesu micchachacrapativirato
hoti)
4- Khng ni di (Musvda pativirato hoti)
5- Khng ung ru (Susa-meraya-majja
pandatthvpativirato hoti)
Trong nm iu ny, bn iu trn l nhng iu mc
xa lnh chnh nhng hnh vi ti c (tnh c), cn iu th
nm l vt cm d, l iu mc xa lnh ci gi l gi ti.
ng v phng din lch s m ni th, nh trnh by
trn, d nhin, nm gii khng phi Pht t ra u tin
m t ra, c th ni, bn gii trc bt ngun t Php
Kinh, hn na, chng l nhng quy nh ca tn gio
nht ban thi by gi. Tuy nhin, ci c sc ca Pht gio,
m cc tn gio khc cng vy, thay v l vt quy nh th
li l ci tinh thn v thi khi thc hnh. C l B-La-
Mn ng thi ch c quy nh m thiu tinh thn. Ni
cch khc, tuy cho vic khng git hi l qu, nhng t l
th li tn st th vt mt cch nhn tm v nh th tht l
mu thun v bung th. Ngc li, K-Na-Gio th li gi
gn mt cch qu nghim khc n ni ch rc ly kh vo
thn, nh vy khng trnh khi s thin chp, duy c Pht
l gi thi trung o trong vic x l nm gii, ngha l
khng qu bung th m cng khng i n cc oan, h
iu g khng c lm th trnh, nhng ct ly tinh thn
lm ch. Chng hn nh gii th nm khng ung ru ch
l iu mc tu dng ca B-La-Mn trong k Phm Ch
m thi, nhng Pht li bin cho tinh thn kin khng l
iu quan trng bit chng no i vi vic tu dng o
c v tn gio: c th ni, l mt c sc ln ca gii
lut Pht gio. Tuy nhin, cc cuc vn ng cm ru
khng pht khi cc nc Pht gio m li c pht
ng ti cc quc gia theo C-c-gio mi tht l iu bt
kh t ngh.
Nm gii tuy l nhng iu th nguyn trn i
nhng tr gii ung ru, cn bn gii kia l ch i vi
tha nhn.
n vic tr trai (mahuposatha) th mi chnh l php
tu dng khc k i vi bn thn. Tc hng thng vo
nhng ngy nht nh nh na thng (rakkha) ngy mng
1, mng 8 v ngy 15, phng hnh ngy B-Tt (uposatha),
hoc mt thng su k m ngi ta thng gi l Lc trai
(su ngy trai). Tn C-c ly ngy ch nht, tn
Do-Thi gio ly ngy th by lm ngy khc k, v Pht
Gio th ly nhng ngy k trn lm ngy trai gii.
Nhng iu kin mc trng yu ca trai gii nh sau:
1- Ngoi gi n nht nh ra, khng c n vt
(vik-labhoj pativirato = khng n phi thi)
2- Khng coi ma ht, khng thoa son phn, nc
hoa v.v (Naccagitavadita visuka dassana pativirato mela-
gandha-vilepana dhrana mandana vibhusanatthna
pativirato)
3- Khng nm ging cao chiu rng (uccayana-
maho-sayana pativirato)
Thng l, cng thm vo vi nm gii trn gi l Bt
trai gii (atthangika mah uposatha). ng v mt lch s
m kho st th, nh ni trn, phn ln php tr trai
cng bt ngun t nhng iu mc tu dng ca Phm Ch,
nhng Pht bin n thnh ph thng cho mi tn v
li nh vo nhng ngy gi nht nh cho vic thi hnh th
tht l phng php diu dng vy. Tm li, tr trai hon
ton i vi chnh mnh, tuy cn th gian nhng cng
thc hnh ng nh La-Hn dng thnh s sinh hot
tm linh siu th gian cho bn thn, chnh l s sinh hot
n gio lm cho t tm thanh tnh v l mt ch rt
c tn trng.
Ba iu mc th Tam Quy, gi nm gii v tr trai, v
ngi lm vic thin, ng thi, lm cho t tm thanh tnh
l tiu chun tu o ca tn ti gia.224 Pht gi nhng
224
Xin tham kho cc kinh: Ba-Li, Tng-Nht, B = Upsakavagga, tc III,
pp 203-217. Trung Hm 30. u-B-Tc-Kinh. S. V, p. 395. Tp 33, cp bn,
ngi tu hnh cc php y l Thnh Thanh Vn
(Ariyasavaka). Tm li, nhng gii iu trn y l tiu
chun quy nh s sinh hot ca cc tn m trong ci gi
l lun l nht ban trnh by chng trc cng phi
c mi c th hng ti o gii thot chn chnh.
3- CNH GII CA TN
(c bit ly Ma-ha-nam h Thch lm th d)
Nh vy, kt qu ca s tu dng y s a tn n
mt cnh gii nh th no? ng v mt php tng m
ni th l S Qu D Lu (sotapanna) tc c d vo
ngi v thnh nhn ri dn dn tin ln n qu th ba l
Bt-Hon, Gio on quy nh nh vy. Nhng ngi
xut gia th s t n qu v cao nht l qu v th t, cn
cc t ti gia th ch t n kt qu th ba m thi. Bt-
Hon qu sau khi cht sinh ln ci tri v m c
gii thot; loi gii thot ny cng ging nh tim-gii-
thot (kramamukti) trong Ph-n-b.225 Trong A-Hm
Hn dch hin nay gi n l Hu d nit bn m, trn thc
t, cng ht nh cnh gii ca qu v ti cao.226 Khng
nhng th m thi, v sau Bc-o-phi (Witarapathka) cn
ch trng tuy l ngi th tc i na cng thnh c bc
p. 662 Trung-Hm, 55, Tr Trai Kinh, n--Trit-hc-Tn-Gio-S, IV,

255-258.
225
Su phi Trit-Hc-n-, trang 601.
226
Tng-Nht-A-Hm 7, Cp bn, p. 306: By gi c Th Tn bo cc T-
Khu rng c hai cnh gii Nit-Bn l Hu d nit bn v V d nit bn.
Th no gi l Hu d nit bn? Nhng ai dit c nm h phn kt th nit
bn ca h khng tr li th gii ny, nh th gi l Hu d nit bn.
La-Hn227 v ngi ti gia nu tu hnh tinh tin cng c th
t n a v ngang hng vi ngi xut gia chuyn mn.
Vn php tng ch yu l ly vic gii thch s
tht lm ch, v trn thc t, ngi ti gia cng khng km
g bc La-Hn v phng din php duyt (vui vi gio
php) v an tm, bi th rt nhiu ngi t ra c sc
diu dng, nht l khi au m da vo php lc tr liu,
khi sp cht th lng thanh thn, thung dung, khng s hi.
Hy ly th d ca nh trng gi t thin ni ting l
Tu-t (Sudatta). Khi ng ny au nng mun c s an
y cui cng nn thnh X-Li-Pht n ni php cho
nghe. Sau khi ni php xong, X-Li-Pht bn an y ng
trng gi m bo rng ng c qu D-Lu (S Qu),
sau khi cht khng phi s hi, nh th m ng ht bnh,228
l bng c cho thy l bnh nng cng c th tr liu nu
da vo php lc v lng tin tng. S qu m c c
nng lc nh th th cnh gii ca tn Nh-qu (Nht-
lai-qu) v tam-qu (Bt-Hon-qu) cn tinh tin bit
chng no, iu thit tng c suy ra cng thy r. M
iu ny khng phi ch gii hn cho tn phi nam m
ngay c tn phi n cng vy. T T-X-Kh-Lc-Mu
(Visakha Migaramata) ni ting cho n a s tn n (u-
B-Di) nhit thnh khc u c o qu v c nhng
lc dng khc nhau v c Pht thng ly n lm gng
tng l nhng ngi khc.229 Tuy nhin, y, chng
227
Katthavatthu IV, 1-2.
228
Trung 6, Gio-Ha Bnh Kinh Ma-Ha-, 143 Anatthapindikovaha.
229
A. I. p, 26.
ti thy khng th gi dn chng s tht, v li, trn
tht t, v thiu t liu nn phn nhiu nhng s tht y vn
cha c r. By gi ch xin n c mt trng hp ca
mt nam tn , dng h Thch, t n nhn ly ci cht
rt hng trng bit qua ci ni lc ca mt u-B-Tc
nh cng tu dng, t n mt trnh cao nh th
no. l trng hp ca Ma-Ha-Nam (Mahanama).
Ma-Ha-Nam l ngi ng chng tc vi Pht, l
anh rut ca Ma-Na-Lut (Anuruddha);230 ng l ngi rt
nhit thnh cu php sau khi quy y Pht. Trong cc kinh
in, ngi ta thy c nhiu ch Pht ly ng lm trung
tm ni php,231 nh th ta thy ci nhit tm ca ng
nh th no ri. Nht l trong mt b kinh n232 chp
ng l ngi hi rt nhiu v cc tiu chun tu o ca
u-B-Tc v tng c Pht gii p nhng thc mc
ca ng. Xem th th bit ng l ngi nhit tm cu php.
Khi ng l mt tn tu o th ti thnh Ca-T-La c
xy ra mt bin s ln, tc l, nh ni trn, vua T-
Lu- (Vid dabha) ca X-V li nh ph mt ln na,
v trong ln chinh phc trc c Pht can thip T-Lu-
phi rt qun. Nhng, sau , v mun tranh hng tranh b
vi Ma-H- cng c truyn thuyt cho rng v thnh Ca-
T-La l ni m lc nh, vua T-Lu- b lm nhc,
nn li dng c hi khi Pht xa m ko qun n nh
230
Theragatha 892-919
231
Tp-Hm 33, c mm Kinh S. V. pp, 369-374 ba kinh
232
Tp-Hm 33, Cp bn p, 662 S. V, 465
ph ra mi nhc lc thiu thi.233 Cuc nh ph ny
rt tn bo. Lc Ma-Ha-Nam cng c mt trong thnh.
V khng n ngi nhn ni kh thm ca ngi ng tc
nn Ma-Ha-Nam n ch vua T-Lu- xin cht thay
cho mi ngi nh vua chm dt s tn bo. Vua T-
Lu- bng lng v Ma-Ha-Nam chu cht bng cch
trm mnh. Nh vua v nhng k t hu u cho rng xc
Ma-Ha-Nam s ni ln sau , nhng ch mi khng thy,
nh vua bn sai ngi ln xung m ln. Khi ln xung
lng nc th ngi ta mi pht gic Ma-Ha-Nam dng
tc ct mnh vo gc cy di nc. Tuy bo ngc,
nhng khi thy th th T-Lu- cng xc ng v mi
lng, do , ng h lnh cho qun s ni tay v nh th
m a s dn chng trong thnh Ca-T-La thot cht. S
kin ny ghi li rt r rng trong Ng-Phn-Lut 21, v
Tng-Nht-A-Hm 26.234 Ci tinh thn hy sinh mnh m
ny khin ngi ta, khi a n, phi thn phc. Nhng
tinh thn y li hon ton nh s tu dng khi cn l u-
B-Tc m c, nht l Ma-Ha-Nam li t tin vo ci vn
mnh sau khi cht, cho nn mi c c ngha c thung
dung, khng s hi nh th.
Trc kia c lc ng tng hi Pht v ci vn
mnh ca mnh sau khi cht v c Pht tr li nh sau:
Ny Ma-Ha-Nam, ng c c gng m tu tn, tu gii,
tu vn, t, tu, ng s hi. Ma-ha-nam, ci cht ca ng
233
V vic vua T-Lu- lm nhc ti thnh Ca-T-La lc cn nh c th
xem trong kinh Tng-Nht, Cc Bn, p, 386
234
Ng-Phn-Lut 21, trang 2; Tng-Nht 26, Cc Bn, p 387.
sau ny quyt khng phi l ci cht xu m s l ci cht
tt lnh235
Ci nguyn nhn ca s khng s cht l khi ngi ta
cht v i ngha, v li ch ca a s. Khng st sinh,
khng trm cp, khng t dm, khng ni di, khng ung
ru v.v ch yu tuy l s tu dng c tnh cch tiu
cc, nhng n ch cng cc ca s tu dng th cho d
l tiu cc i na n cng biu din thnh s ng dng tch
cc nh trong trng hp ca Ma-ha-Nam trn y, nh
vy ngi ta khng th coi thng s ng dng ca mt tn
tu o.
235
A.V, pp 370-371
Chng th t:
PHNG PHP TU DNG CA NGI
XUT GIA
A- NGHA XUT GIA VI TINH THN CA
NHNG C MC TU DNG:
1- NG C CA S XUT GIA CHN CHNH

Nh c trnh by trong chng trc, nu nhng
ngi ti gia tin Pht dy m tu hnh th cng c th t
n mc ch gii thot. Tuy nhin, th gian vn c
thnh lp trn nn tng ca dc, cho nn sng th gian m
thc hnh c s tu dng v dc, v ng l mt vic v
cng kh khn, do , v mt biu din, s c gi ca gii
ti gia ch hn nh qu th ba l qu Bt-Hon m thi
ch khng th t n c Hin Php Nit Bn (dittha
dhamma nibbana). Bi th, nu mun t n l tng ti
cao th ci phng php thc hin l phi y vo php xut
gia (pabbajja) v sng cuc i v ng, v dc ca kht s
(bhikkhu). Ngha l phi dt b n i, ti sn, tr kh lng
ng chp, ng dc chuyn tm tu o,
i sng ti gia b rng buc, i sng xut gia c
t do (abbhoksa). ti gia th kh m chuyn tm mt
cch thun nht gi gn phm hnh cho n trn i.
Chng th nh ta y, co b ru tc, mt o ca-sa (hoi
sc), i t ch c nh n ch khng nh. Cc ngi cng
nn lm nh th, b cht t ti sn, d t thn thuc, co ru
tc, mc o ca-sa, ly khai gia nh m sng cuc i khng
nh.236
Trn y l li Pht thng ca ngi i sng xut gia
sau khi cc lc by t nhng ni kh khn m i sng
tu hnh ti gia gp phi. Co b ru tc, mc o hoi sc,
sng i lang thang khng phi ch l ci nghi biu xut
gia, nhng i vi nhng s chp trc ca th gian cng
phi gt ra cho sch dn ht tm lc v tinh thn vo
cng cuc thc hin gii thot vnh vin. ng v phng
din lch s m ni th, nh trnh by trn, im ny
bt ngun t ch Tam-K, hay T k ca B-La-Mn,
nhng c iu khc l ch B-La-Mn gio ch cho xut
gia khi no n thi k lo nin (tui gi), cn Pht th bt
lun l gi, tr, h ai cm thy mun c gii thot khi
kh au u c chp nhn cho xut gia: l im bt
ng gia Pht gio v B-La-Mn gio, v cng l l do
ct ngha ti sao trong gio on Pht gio gm hng
ngi gi, tr, trai, gi u c xut gia.237
Nhng, theo Pht, xut gia cn phi c s quyt tm
phi thng. Theo nguyn tc, ng c chn chnh ca s
xut gia l tm cu s gii thot vnh vin, v nu khng
236
Nh trong cc kinhM, Mahatannasankhaya; Trung Hm; Anh V 338
M, 90 Subha; Trung-Hm 49, Ca-hi-na-y v.v
237
Trung-Hm, 18, kinh Sa-k--tam-tc-tnh-t, M. 68 Nalakapna sutta,
kin quyt th mc ch xut gia khng th t c. Sau
y chng ti xin k n trng hp ca mt t Pht tn
l Ni-tra-ha-la (ratthapala) lm in hnh. Ni-tra-ha-la,
ngi nc Cu-l, l con mt tron gia nh trung lu. T
khi c nghe gio php ca Pht, Ni-tra-ha-la quyt
nhh xut gia cu gii thot; cha m chng khc lc
khuyn can nhng chng nht nh khng nghe theo. V
cha m tm cch ngn tr nn Ni-tra-ha-la nhn n
cho n cht, nhng cui cng, thy quyt tm ca chng
khng g lay chuyn c, cha m chng nh phi chp
thun cho chng xut gia. S tch ny thy trong Trung-
Hm 31, Ni-tra-ha-la kinh (M. 28 Rattapla sutta) v
trong Trng-lo-ca (Theragtha 776-805) v.v V sau,
mt thi ho ca Pht gio l M Minh son kinh Ni-tra-
ha-la thnh th v, tng truyn, rt nhiu ngi v c
ng th y m quyt ch xut gia. Tm li, l tng xut
gia chn chnh trong gio on Pht gio l phi ly ng
c v quyt tm tm cu gii thot lm nguyn tc, m iu
ny cng chnh do bn thn c Pht v ng c thun
khit y m xut gia nn v sau Pht cng dng ng c y
khch l nhng ngi chn chnh xut gia.238
y c im ta nn ch l trong hng ng t
Pht, d nhin tuy c nhiu ngi do kinh nghim ring ca
c nhn, cm thy cuc i nhiu kh ly, nhn m xut
gia, nhng ng v nghi biu ca Pht gio m ni, th thay
v bo do kinh nghim c nhn li bo l do thy r chn
tng ca ton th cuc i l v thng, kh, khng, v
238
Theragtha 776-805; Trug-Hm 34, Ni-tra-ha-la kinh.
ng m xut gia, mi l chn chnh. Chng hn nh
chnh c Pht v Ni-tra-ha-la va k trn, cng nh
con trai ca trng gi Da-X, l nhng ngi, v phng
din c nhn, u khng mc ti c, cng cha tng gp
mt tai ha bi thm no m cng c quyt tm xut gia v
i nh th chnh l im ny. Nht l quan nim v v
thng v v nghip kt hp li l ng c ln nht
khin cho bn thn Pht cng nh hu ht cc t ca
Ngi i xut gia. V, nh ni trn, con ngi lun lun
mong mun c ko di s sng ca mnh n v cng,
nhng trn thc t, lut v thng i ngc hn li vi
lng k vng , nu suy t su xa th y l ni thng kh
ln nht ca kip ngi. Cha ht, ngay n nhng th m
ngi i qu trng ngang vi s sng l n i, tin ca,
quyn lc, danh vng cng kh gi c mi, chng ch l
nhng o nh, c ri khng . Bi vy, con ngi
khng th hon ton trng cy nhng ci , m tri li,
phi tm mt con ng t cu ly mnh. iu ny c
ni n rt r trong kinh Ni-tra-ha-la. Tm li, quan
nim xut gia y l thch ng vi s phn on v
ton th gi tr ca cuc i c trnh by cui thin
trc, v chnh quan nim l cn c ca trit hc xut
gia vy.
2- XUT GIA VI NG C KHNG

CHN CHNH
ng v phng din thc t m ni th, khng
nhng thi Pht m ngy nay cng vy, cha chc tt c
t Pht u l nhng ngi do ng c chn chnh m xut
gia. thi i Pht, th lc Tng-Gi rt mnh, nhiu
ngi mun da vo th lc v nhiu l do. Cho nn,
nhng ngi xut gia vi ng c bt chnh cng khng
phi t. V nhng ngi xut gia lm t Pht khng
cn phi lo u v vn mu sinh mc du h chng c
mt ngh nghip c nh no, v l nim yn tm nht
ca h.239 Cng c nhng ngi v thy quc gia nhiu tai
nn, gic d, cp bc, trch v qu nng n m ra s hi,
v mun c an ton nn i xut gia.240 Thm ch c
nhng ngi ngoi o v mun ph hoi Pht php m
xut gia,241 do tuy l t Pht nhng cha hn tt c
u thuc hng ngi ho tm xut gia hoc nhit thnh tu
o m trong cng c nhng k khng ng tin cy:
iu ny tng khng c g l c.
Bi th, c Pht chia hng ngi xut gia lm bn
loi. Th nht, quyt tm tm cu gii thot m tu o; Th
hai, c th ni c ngha l ca o nhng khng lm
theo o; Th ba, li dng vic tu o lm phng tin
mu sinh; v Th t, lm nhc o.242 D nhin, y
khng phi thun ly t Pht lm tiu chun phn
loi, m l ng dng chung cho c Sa-Mn-on (on th
239
Theragtha 84.
240
Trung-Hm 183, Tc Tnh T kinh. M. 68 nalakapna sutta.
241
S. 11, p. 110 susima; Tp-Hm 15, p. 558.
242
Trng-Hm 3, Du-Hnh kinh, p. 780. Vn Ba-Li khng c; Cu-X 15,
gi l Thng-o (Mrgajina), Th-o (Mrgadesika). Mnh-o
(Mrgajvika) v Hnh-o (Margadsin). Cn Thp Tng Lut th chia lm
bn loi l Danh tng T-Khu, t xng T-Khu, kht ci T-Khu, v
Ph hoi T-Khu.
tu hnh, k c cc o s B-La-Mn), trong tt nhin
cng c t Pht. Trong bn loi xut gia k trn th ch
c loi th nht l chn chnh, cn t th ba tr i l nhng
hng xut gia nh bn gio on.
Nhng ti sao Pht li c dung tng nhng k xut
gia v nhng ng c bt chnh nh th? V vn ny, c
l Pht tin rng rng sau khi xut gia, vi s cm ha ca
Pht, bn ngi ny s tr thnh hng chn chnh, v trong
hng ng t Pht, cng c nhiu ngi lc u th do
nhng ng c xu xa m xut gia nhng sau cng
nghim nhin tr thnh cc bc A-La-Hn. C xem trong
Trng-lo-ca v Trng-lo-ni-ca, ta s thy iu ny rt
r. Pht vn khng phn bit giai cp khng phn bit nam,
n, nu pht tm th tt c u c chp nhn cho xut
gia. Bi th, nu ng v mt xut-pht-im m ni th
tuy ly ng c thun ty lm trng yu, nhng trong c
nhng ngi v ng c khng thun chnh chng na cng
c chp nhn ri tt c u c du dt n chnh
o: l ci ngh thut gio ha rt ti tnh ca Pht. M
Pht s d c xng l bc thy ch ng ca ba ci cng
chnh im ny. Tuy nhin, nu ng v phng din
Tng-Gi m ni, nu do ng c bt chnh m quy y Pht
th l vic phn bi Pht, lm danh Tng-Gi v d
nhin, y l iu ti k. Cho nn, nhng li ni trong cc
kinh Ni-tra-ha-la v Sa-k--tam-tc-tnh-t khuyn
rn, khin trch n bin i nhng ng c bt chnh
thnh nhng ng c chn chnh m thi.
3- TINH THN GII LUT
Nh vy l Pht ly o gii thot khuyn ngi
ta xut gia v ly ng c chn chnh lm ch nhng trong
nhng ngi xut gia vi ng c khng chnh ng
cng c dung np: l l do ct ngha ti sao phm vi
gio on, tc Tng-Gi, ca Pht c m rng. V
y cng chnh ng th hn l phi phm nhiu li lm, m
vy, nu khng c mt ci g bt buc th chc chn
nhng k xut gia min cng y chng bao gi chu sa
i tm tnh quay v chnh o mt cch d dng.
p ng vi s tt yu , c Pht phi t ra nhng
quy tc quy nh hnh thc ca gio on v nhng quy
tc y chnh l lut (vinaya-T-na-da). Da vo nhng quy
lut y mt mt c th thng lnh c hng ng t Pht
gm hng ngi, mt khc, c th ca chnh nhng lm
li pht sinh cho c nhn lin h tr thnh ngi Sa-
Mn thun tnh. Hn na, nh va ni trn, phm vi ca
gio on m rng th nhu cu y cng tr nn cp thit,
thm ch khng th khng t ra nhng quy nh tht
nghim ngt, cht ch duy tr s thun nht ca gio
on. Nhng quy nh ny sau c bin tp thnh h
thng tr thnh mt trong ci gi l Tam Tng, tc Lut
Tng (T-ni-da) vy. i c, T-khu c hai trm bn
mi iu (Trung Quc bo l hai trm nm mi gii);
T-khu-ni th ngoi s ra cn thm vi mi iu na.
V ni dung ca nhng quy lut ny, khi bn n A-T-
t-Ma s ni r, y ch cp qua th thi. Tm li,
gio on ca Pht nh nhng iu lut y m c thng
lnh v duy tr, cho d c nhng ng c khng chnh ng
hoc nhng t min cng xut gia, nh m dn dn
tr thnh thun tnh, hiu qu quy lut tht ln lao. Pht
tuy hon ton ch trng s t gic v phng din tu
dng tinh thn, nhng tinh thn cng phi da vo hnh vi
biu din bn ngoi, chnh v th m Pht mi t ra nhng
quy nh, v nhng quy nh ny, d thi i Pht hay
sau khi Pht nhp dit, l yu t quan trng nht bo
tr s sng cn ca gio on (Tng-Gi). Bt c thi i
no, x s no, quy nh y khng th b vi phm.
Trng hp Ca-Dip (Kassapa), mt v i t gii hnh
cao nht, c tn ln a v lnh o gio on cho
ngi ta thy gii lut l ch ngha vn nng bi l chnh
n l s sng cn ca gio on. V iu ny ngi ta cng
khng thy g l l c.
Tuy nhin, y c iu ta cn ch , l tinh thn
ca gii lut. Nh trong phn Tng Lun thin th nht
ni,243 gii lut c ch nh l ty theo s thch ng
vi thi (gian), x (s) v v. Kho st nhng li Pht dn
bo A-Nan trc khi nhp dit ta s thy nu qu cu chp
vo lut vn th cng c khi phn li tinh thn ca Pht,
im ny chng ti trnh by phn Tng Lun, y
khi lp li na. V li, c trng theo d lun thi by gi
cng chng minh.
243
Xem li mc 3, Chng I, thin th nht trong sch ny.
Ti sao trc kia Sa-Mn C-m tuy t ra t gii
nhng nhiu T-khu c o; ti sao n nay Sa-Mn C-
m tuy ch nhiu gii nhng t T-khu c o?244
Trn y l nhng li ph bnh ca cng chng khi
h gp nhau, c tht ra vo nhng nm cui ca cuc
i Pht. S d c tnh trng l v lc mi u Pht i
truyn o, a s xut gia theo Pht u l nhng ngi
ho tm, do nhng ng c chn thnh thun khit, cho nn
phn nhiu u c gii thot; tri li v sau, a s ch
da vo th lc ca Tng-Gi li dng, mu sinh m
xut gia, cho nn t ngi c o. Ni tht ra, nu c
cho phng nhim t do th chc chn rt t ngi gii thot,
do Pht ch ra nhiu gii, nhng qun chng khng
hiu thu im y nn mi bn tn nh trn. Tm li, c
nhn vo s kin trn y th cng bit, ch nh nhiu
gii lut, tht ra, khng phi l bn ca Pht mun th,
nhng l s bt c d m thi. Cng nh chic o, c rch
mi phi v, gii lut c ch nh p ng vi hon
cnh nhng ngi lm sai chnh o. V s ch nh cng
cn phi ty theo thi gian v a phng na. Xem th th
bit sau ny Khi Sn Tr B (K-Dn-B - Kukkutika)
coi gii lut ny cng ch v phng tin m c ni ra v
ch trng khng nn cu chp mt cch thi qu (gi s
s ghi chp trong B-Chp-d-lun-s l ng th ta c th
cho quan im ny ca K-dn-b ph hp vi chn ca
Pht).
244
Trung-Hm 35, Thng-Ca-La Kinh, p. 169; A. I, pp. 168-168
Tm li, gii lut d nhin l kim ch nam ca o
xut gia, nhng nu qu chp n nhng chi tit vn vt
th e cng khng th nm bt c ci tinh thn ch thc
ca Pht.
4- NHNG C MC V TINH THN TU O

Song song vi nhng quy nh b ngoi trn, i
vi nhng t xut gia cu gii thot, ci tinh thn tu
dng cn c Pht coi l trng yu hn. Tinh thn y
c biu din bng nhiu c mc, nhng quan trng nht
trong s nhng c mc l Gii (Sila), nh (Samadhi),
Tu (Panna), c mnh danh l Tam Hc. Gii bao hm
nhng quy lut k trn, ch cho tt c o c cao ng;
nh l s tu dng lm cho tm tp ch vo mt cnh;
Tu l ch cho tr hiu bit v phn on v lun hi v gii
thot mt cch chnh ng. Tam hc l nn tng ca tt c
o hnh, n bao gm ht thy nhng c mc tu dng
ca mt t Pht. Tuy nhin, nu ch ni th thi th c v
qu bao qut, cho nn Pht li ng trn nhiu lp trng
chia Tam hc thnh nhng c mc nh nh Tn
(saddaha), Cn (viriya), Nim (sati), nh (samadhi), Tu
(panna) gi l nm cn (mdruya) hay l nm lc (bala).
Nhng c mc tu dng trong kinh Du-Gi cng ng
dng loi ny.245 y l cch phn loi tm tt nht. Ngoi
ra cn c cch phn loi gi l Tht Gic Chi (bijjhanga),
chuyn ch by nhng nhng giai on tu dng chng
c tm B-. Nu li em chia Gii, nh, Tu mt
245
Su phi Trit hc n- p. 268.
cch c th hn na th chnh l Tm Thnh o
(ariyamaggani), tc chnh kin (sammmaditthi), chnh t
duy (sammsankapa), chnh ng (sammvac), chnh
nghip (sammkammanta), chnh nim (sammsati) v
Chnh nh (sammsamadhi). Tm loi ny, trong ln
thuyt php u tin ca Pht ti Lc D, c gi l o
.
C nh th, t Tam hc, Ng cn v Bt chnh o
trn y. Pht li ng trn nhiu lp trng khc nhau
chia mi b phn thnh nhng c mc m con s khng
th k ht y c. Chng ti ch xin a ra bn nm
trng hp lm in hnh m thi. Trc ht, ni v Gii,
tr kh iu c pht sinh, lm cho iu c cha pht
sinh khng sinh ra c, lm cho thin pht sinh ri ln
thm ln, v iu thin cha pht sinh th lm cho ny n
ra, c theo m tu th gi l T chnh on
(Samappadhana). Ri ly vn dng vo thn, khu,
xa la mi lm li, gm c mi iu th c mnh danh
l Thp-thin-nghip-o. Ri lin quan n Thin-nh th
c chia thnh nhiu loi nh T thin, T-v-sc, T-v-
lng v ba loi Tam-mui v.v Ri lin quan n Tu th
tr s quan st, tu luyn v T- v Thp-nh-nhn-duyn
ra, cn c ci gi l T-nim-tr (satipatthana), T-thn-tc
(iddhipda) v.v Trn y l nhng c mc tr danh, v
nu gii thch tht t m th nhng c mc ny bao hm rt
nhiu c mc tu o khc na m con s s khin ngi ta
phi s. Thng thng, ngi ta bo l mt vn tm nghn
php mn, tc ch yu ch mt cch i khi con s phn
loi ca nhng c mc k trn.
Nh vy, trong Pht Gio Nguyn Thy, tt c o
hnh a n gii thot u bao hm trong cc c mc y.
Ni cch khc, nhng s hc tp v thc tu ny l cc
phng php gip t Pht t n gii thot. Cho nn,
theo mt ngha no , ngi ta khng ly lm l l ti
sao Pht v cc t ca Ngi n lc tm cu gii thot
dn ht tm l vo nhng c mc . V sau ny, khi
kho st v A-t-t-ma thi k u l hon ton chnh l
v thuyt minh nhng c mc m thi.
Song, y c iu ta cn ch l tuy Pht c chia
phng php hnh o thnh nhiu loi khc nhau
thuyt minh, nhng ng trn lp trng ca mt ngi
t thc tu m ni th khng nht nh phi tu theo tt c
nhng c mc ; bi v Pht thng ni tam hc Gii,
nh, Tu l ngang nhau, cho nn cc t Pht c th, ty
theo khuynh hng ca mi ngi, chn ly mt trong tam
hc m tu hnh. S d phi chia ra nhiu tit mc nh th l
mun thch ng vi cn c ca tng ngi trong vic
la chn min sao gip ch cho s thc tu l c, ch
khng th m m tt c cc b phn. Hy ly mt th d:
T-nim-tr; nu x l v mt th gii quan th, nh
trnh by trn, t nim tr l s ph phn tng hp v s
thc cng nh gi tr ca th gii, nhng, nu coi n l mt
Thin qun th khng cn phi thc hnh ton b t nim
tr cng c. Chng hn, trong truyn k ca cc t
Pht, ta thy c ngi ch chuyn tu thn-nim-tr (qun
thn l nh nhp) m thnh La-Hn; c ngi tu theo th-
nim-tr (qun th l kh) m chng La-Hn, v.v Nu
ch tu theo mt b phn m t c mc ch th khng
cn phi phn tch t m nh A-t-t-ma sau ny bo c
tng-tng-nim-tr, tng-nim-tr v.v v quan st nh
th ch gy thm phin phc v kh khn thi. Cng th, v
T-v-lng-tm, c ngi chuyn tu T-v-lng-tm m
thnh i s, cng c ngi ch thc hnh x-v-lng-tm
m c gii thot; ch bt tt phi tu ton th T, Bi, H,
X. Xem th th bit, Pht tuy a ra nhiu o hnh chng
qua ch thch ng vi trnh v cn c ca cc t,
c th ni, cng nh ci m Thin Tng sau ny gi l
cng-n vy. Lc bo c, lc ni khng cng l ty theo
tm bnh ca mi ngi, nu c chp cht vo c, khng
th s mt hn ci tinh thn ca n, bi th, c th ha hp
tinh thn cng n ca Thin vi o hnh ca Pht Gio
Nguyn thy, nht l ngha qun php, n mt trnh
no , cng hm th ngha trn y. Do , nu c kh
kh bm cht ly danh s ca nhng c mc th cng li
ging ht nh trng hp quy lut vy, ngha l nu khng
phn li Pht th t ra cng khng nm c ci tinh thn
ca nhng c mc y. l im ta cn ghi nhn. Chnh
v th m php mn ca Pht c v nh ci thuyn dng
qua sng, sang sng ri m cn kh kh gi ly thuyn
th hin nhiu thuyn tr thnh chng ngi vt: nu c
chp php mn th php mn tr thnh chng ngi.
Ny cc T-khu, i vi ngi gii thot th
chnh php cn phi b hung chi l khng phi chnh
php.246
246
Trung-Hm 54, A-La-Tra; p.251 M, 15 Alagadhupana IV 125.
Khng phi chnh php m b nh, ng ny
chnh php m cng nn b th tht l mt iu cc k th
v, ci tinh thn ln ca Pht chnh l v, nu mun
nm bt c n, ngi ta khng th b qua im ny. V
sau, i-Tha tuyn b khng nhng ch b ng chp m
cn phi b c php chp na tht bt ngun t tinh
thn ny ca Pht.
Cn c vo l do trn y, trong cun sch ny, chng
ti ch di theo tinh thn ca Pht trnh by, bi th,
khng cp n nhng iu mc ca quy lut mt cch
chi tit, ng thi v cc loi o phm cng ch thuyt
minh mt cch vn tt thi: tt c cc vn ny, khi no
kho st n nhng b mn ca A-t-t-ma vn chuyn
ch trng v hnh thc, s c tho lun k hn, cn
y ch tm hiu ngha ca chng m thi.
Tuy nhin, v cc o phm, nu ch trnh by nh
trn th hi qu tm tt, cho nn sau y chng ti s dnh
ring hai mc na c bit ni v tinh thn tu dng ly
cch phn loi tm l lm nn tng, nht l phng php tu
Thin-nh.
B- PHNG PHP TU O THC T:
5- TR, TNH, VI PHNG PHP

TU DNG
Mc ch ca s tu o l ch gii thot, nhng gii
thot, theo Pht l tm gii thot (cetovim utti gii thot
tnh ) v tu gii thot (pannavinutti gii thot tr tu), tt
knh ch l gii phng ci tm khi mi s chp trc n
c th an tr ni cnh gii v ngi. Nh vy th mc ch tu
o, c th ni, ch yu l nh s thu nhip tm: nhng
tm vn c nhiu tc dng, cho nn, mun thng nhip v
ch ng n th tt cng phi do nhiu phng din.
iu kin th nht l phi bt u t cm gic, tc
ch ng nm cn l nhng c quan tip xc vi ngoi gii,
nn chng s l nguyn nhn gy ra s ri loi trong tm
nu chng c bung th.
Song m, ch ng nm cn l nh th no? Pht bo:
Mt nhn sc khng dnh vo tng ca n
(nanirnitta gh), khng m vo mi v ca n
(navyanjana gh), cho n tai, mi, thn, i vi ting,
hng, mi v, va chm v.v cng th th.
Trn y l nhng li Pht thng ni m ngha
hon ton nht tr k t kinh Sa-mn-qu tr i.247 Tc s
thy, nghe, hay bit ca ngi ta u ly ng chp, ng dc
lm cn bn, khi thy, nghe m khng cho nim yu,
ght chi phi th l ngha nhip cn (juttindriya). Tuy
nhin Pht khng ging nh mt phi tu hnh n bo rng
nhip cn l mt khng nhn vt, tai khng nghe ting m
trong khi thy, nghe phi tr kh nhng nim yu, ght,
kh, vui, nh th mi l thy, nghe chn tht ;
l nhip cn -nht-ngha. C ln mt t ca
B-la-x-na (Parasariya) l Ut-a-la ni vi Pht: Thy
ti dy chng ti rng tu php nhip cn l mt khng nhn
vt, tai khng nghe ting. Pht bo: Nu th th nhng
247
D, 1, p, 70.
ngi m v ic l nhng ngi tu php nhip cn vo
bc nht,248 Tht l li ph bnh ma mai nhng thch th.
Cho nn, phng php nhip cn ca Pht l hon ton ni
b ch khng phi c ch cc c quan cm gic mt cch
min cng. Xem th th thy, s ch ng cm gic vn l
ngha tu dng ni b, nhng n li c bit c thch
dng vi cc c quan nhn thc ngoi gii, do mi c
tn l nhip cn.
Nh vy th ch ng cm gic (cn) l iu kin tin
quyt ca s nhip tm. t c mc ch y, cng
phu tu luyn giai on hai l chuyn tu ni tm, v nhng
o phm k trn rt c quan h vi giai on ny.
By gi th chia lm ba phng din tr, tnh, kho st
- mt cch nht ban - xem Pht ch by phng php tu
luyn v ba kha cnh ny nh th no.
Trc ht hy xt v phng din tr. Pht Gio l
mt tn gio trng l tr. ng v mt tu dng m ni th
Pht khng cho tr thc ph thng ca th gian l cn thit
ngay c n cc s t bin c tnh cch trit hc cng l
chng ngi ca s tu o; do , i vi ci gi l ditthi
(tri thc t bin), Pht thng bc b. Bi v theo, nhng
kin thc y u ly ng chp, ng dc lm nn tng, m
dnh dp n ng chp, ng dc th d nhin khng phi l
ci bit gii thot. Pht rt coi trng tr, nhng tr y l
do phn on gi tr ca th gii mt cch chnh xc m c,
n bao hm trong cc o phm v c gi l Tu
248
M, 152 Indriyabhabvana 111, p.298: Tp-Hm 11, pp.544-545
(panna), Minh (vijja), v chnh kin, chnh t duy, chnh
nim v.v, cng thuc loi tr ny.
Li nh cu ni nh tr kin lm u m c gii
thot cng l ch ci tr y,249 ch khng phi ch ci tri
thc l lun ph thng, hoc ci kin gii ca ch ngha l
ch tri. Xem th th thy ch tr (vinnana) v tu (panna)
m kinh i-cu-hi-la ct ngha l c s chn ght, khng
ham mun, hiu bit ng nh thc, c th ni l s gii
thch hp vi chn ca Pht.
Nhng vn c t ra y l: lm cch no m
tu luyn c ci tr y. Ni mt cch vn tc, trc ht
phi lm cho tm tnh lng ri bt u t duy qun st chn
tng ca cuc i tm cu gii thot. Nh trn ni,
nu cho php mn T v Mi hai phn duyn u l
nhng c mc tu dng, u l nhng cng n luyn
tr qun, th trong qun st l T l s tu tr c bit
cn thit nht. V sau, A-t-t-ma chia tr thnh mi loi,
nh: kh php, tr nhn, kh php tr, tp php tr nhn,
tp php tr v.v Ri li cn c vo m lp nn tm tr.
Cng nh T-nim-tr l php nht tha ca ch Pht, rt
c coi trng v trong cng vic tu tr, n ng mt vai
tr rt ln lao. Bi v, T-nim-tr l quan nim i vi
thn, th, tm, php, thy tt c ch l bt tnh, kh v
thng, v ng, s phn on gi tr ca th gii hin thc
nh m c chnh xc. Ngoi ra, cn c ci gi l mi
nim, mi tng cng l nhng t duy c t ra cho
249
Trung-Hm 2, Lu Tn Kinh, p.9; M,2 Sabbasava sutta. I, pp 6-12.
mc ch tu tr, nhng y s qu phin tp nn ch ni
vn tc nh th thi.
Tm li, mt mt qun ci chn tng ca cuc i l
kh cho tr thc thot khi vng n l ca phin no,
ng thi, mc khc, xc nhn r ci cnh gii l tng
thanh tnh, vi diu: l ngha cn bn ca s tu luyn tr
tu. Nhng s chun b quan trng nht i n ch th
thng ci c gi l dn d tm (yonisamanasikra),
tc l ng cho tm phin lon v nhng nim ln xn,
t tng ri bi v ci bit hn tp, m phi chuyn ch
vo mt s kin, c th theo din tin ca tu qun m
nhng tc dng ca tri thc tp nhp b tiu dit, tm s tr
nn tnh lng, trong sng, tc ci ng th m trong kinh
gi l X nim thanh tnh, ci c mnh danh l V
lu tnh nghip chung cc cng ch cho ci ng th
.250
Th n l phng din tu luyn ch. ng trn lp
trng tiu cc m ni, ngha quan trng nht trong vic
tu o v phng din ny l s c ch dc (chanda) ca
ng chp, khng n pht ng, ngha l phi iu phc
ba nghip thn, khu v ; v nh th m t d nghip (
ngha biu din) ca thn, khu, v t nghip ( ngha ni
b) ca mi c kim st, khng b bung th.
T ng l ng ch ca chnh mnh, t ng l ni quy
th ca chnh mnh; bi th phi kho iu phc t ng
cng nh ngi dy nga kho iu phc con nga.251
250
Trung-Hm 58; i-Cu-Hi-La, p. 270; M, 43 Mahavedalla.
251
Dhammapada 380,
V im ny, c nhn qua nhng gii lut v cc c
mc tu o, ngi ta cng thy r Pht dc ton lc vo
cng vic chinh phc ch nh th no ri. Cho nn, v
mc ch tu tr, Pht nh gi rt cao i sng khc k,
Pht tuy bi xch s kh hnh v ngha, nhng luyn
ch, cuc sng nghim tc c Pht t ln hng u.
Nh i Ca Dip c tn trng cng ton nh hnh u
(dhutamga), tc l li sng khc k. Nu ch ca con
ngi m cho bung th t nhin th rt ging vi ng
vt, n s ch hnh ng theo bn nng, hon ton b dc
chi phi, ngc li, nu n c ch ng bng li sng
khc k th chnh ci ch s t bin thnh con ng
gii thot.
Tuy nhin, khc phc ch khng phi ch c ngha l
c thc nhng hot ng ca thn, tm mt cch tiu cc,
m tri li, c th ni, chinh phc ch l mt vic rt tch
cc, n l s khng nh dc cn mnh hn cn nhng
dc thng thng. Pht gi n l php dc (Dhamma
chandana), tc l c ln lt mong cu tin ln cc cnh
gii cao hn, v nh th th n bin thnh ci dc vnh
vin thng hng. Th d nh dc th nht trong Bn thn
tc; ri n ci gi l Tam-mui-dc (chanda samdh
idhipada) cng chnh l ngha ch s khng nh dc, l
ci m A-nan bo rng da vo dc c ch dc252 vy
(chandenaca chandam pajahissati). Nh th th s sinh hot
hng ngy th gian d nhin c th ng dng vo phng
php tu dng c thc, ngha l, cuc sng khng ham
252
S. V, p.272.
mun ca nhng ngi xut gia cng hon ton da theo
ngha y m luyn ch. Pht bo nhng ngi phm phu
v s ham mun nh mn trc mt tri buc m mt t do,
cn nhng ngi tu o th ly ci i dc tuyt i v hn
lm mc tiu, dm ln trn nhng ham mun nh mn
trc mt, lp quyt tm v n lc i ln thng tin n
mc tiu: l ngha cn bn ca phng php tu dng
ch. Bi th, trong khi tu luyn thc t, khng phi ch
nhm vo phng din c ch m, theo nh sng ca php
dc, cn phi tch cc pht ng ch: d nhin y cng l
phng php tu dng thit yu. Chng hn, ngoi vic
lnh c ra cn phi tch cc lm thin, tuy khng tht ra
nhng li ni c, nhng phi ht sc bc b nhng iu phi
l. Do , nu cho ch trng v dc (khng ham mun)
ca Pht ch l phng php tu luyn ch hon ton c
tnh cch tiu cc s l iu sai lm ln; y l im ta cn
ch .
Tm li, theo Pht, s tu dng ch phi c thc
hin v c hai phng din tch cc v tiu cc, tc trc
ht, da vo nh sng tr tu xc lp l tng vnh vin,
ti cao, sau , y theo ch dc vng hin tin m dn dn
thun ha n tin ti phng hng ca ch tuyt i.
Ci gi l tinh tin (viriya) v bt phng dt (apparnada
khng bung th) chnh l ch cho php dc. Dng ch
mt cch chuyn nht, khng gin on, hng hi v bn b
nhm i ti phng hng l tng: l mt trong nhng
c mc c Pht cc lc cao. Nhng ci th on
tu luyn ch quan trng nht, v b ngoi, l s nghim tr
gii lut, v bn trong, l nng lc thin nh tam mui.
Bi vy, mun hng dn ch, lm cho n pht sinh php
dc chn chnh, ngi ta khng th khng da vo s tu
luyn Thin v Gii.
Sau ht l s kho st v phng din tu luyn cm
tnh. Ni vn tc th Pht cho cm tnh l kh (th th kh),
cho nn mi ngn nga s sinh hot phng tng tnh cm.
V tnh cm vn lin quan cht ch vi dc, dc c
tho mn th vui, khng tho mn th kh, thnh th dc
cng b nhng tnh cm vui kh buc rng bao nhiu th
cng tr nn cng thnh by nhiu. Nh trong nhng
phin no cn bn l ba nc c tham, sn, si t ra, tham v
sn cng thuc phm vi tnh cm. Ri n ci ti, ci
ca ti, nu ng trn bnh din l tr m quan st th
l mt nhn thc sai lm, nhng chnh n cng li l mt
loi tnh cm. Cho nn, ngi ta khng cn l ti sao Pht
cc lc ch trng phi c ch tnh cm.
Tuy nhin, thi ca Pht i vi vic tu dng tnh
cm cng ging nh i vi s tu luyn ch. Ngha l mt
mt ht sc ch ng tnh cm, ng thi mt khc li c
gng bi p nhng tnh cm tn gio, cm tnh o c v
cm tnh thm m v.v; v nhng tnh cm vn ly ci
kh, vui lm bn v m c thnh lp, nhng khi nhng
tnh cm y c tnh - ha th chng siu vit c kh, vui
v ri c kh nng i ti ch siu vit c ng chp, ng dc,
c nhn vo kha cnh ny ta cng thy c php tu dng
tnh cm nht ban ca Pht.
Trc ht hy xem xt v tnh cm tn gio. D nhin
Pht ly s hiu bit chn chnh thanh tnh v s thc hnh
lm im then cht cho vic tu o, nhng Pht cng bo
cn phi ri l tr v chuyn da vo tn ngng (suddha)
na, cho nn Pht cho Ng cn, Ng tn l bc u ca
vic tu o. Ri n im xut pht ca o La-Hn cng
li ni n ty tn hnh (sapdhnusari) v ty php hnh
(dhammcusari) nu r tn ngng l con ng t n
La-Hn. Duy c im cn ch l tn ngng y i vi
Tam bo, ly Pht lm trung tm, tc trn i ch tm quy
y, tin tng mt cch thun khit, khng mt my may hoi
nghi; khi c mt nim tin nh th th ci ng chp nh nhen
s t tiu dit, v tm khng cn s hi, lun lun c
bnh thn, v an n. Pht thng bo mi ngi rng:
Thch thng dy cc b h rng, nu cc ngi
gp vic g lm cho s hi th khi y c ngh n ta (
Thch) th s hi s bit i ngay. Ta (Pht) cng ni vi cc
ngi nh th; nu c iu g s hi cc ngi c ngh n
Tam Bo l s hi tiu dit ngay253 (dch ).
Trong tn ngng Tam Bo, Pht Bo nng lc ln
nht, v cc t Pht v nhng tn thun thnh u cho
Pht l s tn ti siu t nhin. Vy i vi Pht, pht khi
lng tin v tuyt i quy y th c th em ha ng ci ta
nh b ca mnh vi ci nhn cch v i ca Pht.
Ny cc Bt-S, nu cc hu tnh trn i ch ngh
nh mt php thi th ta bit chng nht nh s c qu
Bt Hon. Mt php y l g? l nim Pht. Ht thy
253
Tp-Hm 35, p. 675.
hu tnh ch v khng nim Pht nn c phi i li mi
trong cc ng c m chu kh sng cht vy254
Ch da vo mt php nim Pht vi tm ch thnh
thi m cng c khi c gi l Hu d Nit-Bn, t n
qu Bt Hon, khng cn phi ln ln trong vng sinh t
na: l ngha ca on vn trch dn trn y. V sau,
i Tha gio ly A-Di- lm trung tm pht ng
phong tro tn ngng tha lc nu nhn xt v phng din
t tng bao hm trong Pht Gio Nguyn thy, th tn
ngng tha lc ca i Tha cng ch l s ni tip h
thng t tng trn y m thi. Tc kt qu s l: ly vic
nh ngh n nhn cch ca Pht lm ni dung ca Thin
lm t duy, ri v phng din khch quan th li lp
nhn cch y lm ch th tip chng sinh.
Mt tnh cm na cng quan trng ngang vi tnh
cm tn ngng ch thnh v thun khit trn y l tnh
cm o c cng c Pht ht sc cao. S thnh lp
o c, nh trnh by trn, ni mt cch tiu cc, l
ch dit tr ng chp, ng dc, hi sinh t k, nhng, ni
mt cch tch cc, th li ch m rng lng v ng, coi
mnh v ngi l mt th; bt c nhn xt v kha cnh
no, o c cng u l con ng gii thot ci ta hp
hi. n ci phng php dit tr phin no su hn th s
bi p tnh cm o c li cng tr nn trng yu hn
na.
254
Kinh Bn s, quyn 2, t 25.
Nh vo T nim nguyn cho ht thy chng sinh
u c tt lnh m ci tm b sn hn lm nh bn s
c trong sch (Sabba panabhta hitanukampi vyapade
padosa cittam parisdheti)
Trn y l li Pht thng ni. Hai ch T Nim
(anukampi; omukampati) mang trn ngha thng yu.
Tnh thng y cng nh tnh thng m hin thng
con; tnh cm ca mt ngi yu i vi tnh nhn, tc l
ci tnh cm yu thng k khc m tuyt i khng mng
n li hi. Nu di chuyn ci tnh cm ny sang lnh vc
Thin nh t duy th l nim c m em lng yu
thng v hn ri khp cho mi loi hon thnh php tu
T v lng tm l T (metta), Bi (kurana), H (piti), X
(upekka) vy.
Do lng t (bi) m m rng ra n phng th nht,
cng n phng th hai, phng th ba, phng th t,
trn, di, dc, ngang, tc m rng ra ht thy cc phng
ri lng t i v lng, khng gin, khng ght, bao
trm ht thy th gian trong tnh thng v hn.255
Trn y l nhng cu vn thng c thy ri rc
trong cc kinh in. C theo s gii thch sau ny th t c
ngha l vui vi ci vui ca ngi, bi l bun vi ci bun
ca ngi, c hai u l s tu dng t bi v lng, i vi
ht thy chng sinh trong khp mi chn tri u bi p
tm ng tnh tuyt i, v tm thng ngi tuyt i,
nh th m gt ra c thnh kin phn bit mnh, ngi
255
D. I, p. 71 ; A. II p. 210, ibid III, P, 92,
mt cch nh nhen t n cnh vc gii thot. i vi
tu php ny, Pht rt qu trng v nhit lit tn dng.
Tt c cc phc thin, nu so vi s gii thot do tu
t tm m t c th trong mi su phn khng bng
mt phn. Trong mt ni hu tnh, nu tu t tm th phc
y v bin, hung cho trong tt c cc ni256
Xem th th thy ci gi tr ca s gii thot do tu tm
t bi m c c ln lao bit chng no. M khng nhng
ch trong thi gian tu dng m ngay c sau khi gic ng
ri, ci tc dng t tm cn trc tip biu din bng hnh
ng cu chng sinh: tnh thng bao la ca Pht chnh
l do s tu dng y m c. Cho nn, nu i thnh s tu
dng trong thi k tu hnh th chnh l i th nguyn
cu v bin chng sinh ca B Tt.
Sau ht ni v phng din m cm. D nhin, vo
thi k Pht gio Nguyn thy vn cha c hi ha v iu
khc c dng trong tn gio; nhng, nh cnh p thin
nhin m xu hng ti o gii thot cng l mt phng
php tu dng tnh cm rt r rt. V im ny, t rt sm,
b Rhys Davids cp n rt r rng,257 v gio s T-
Khi cng c bit ch v kha cnh ny.258 Loi tnh cm
ny c biu din mt cch hin tr nht trong Trng-
Lo-Ca (Theragath) v Trng-Lo-Ni-Ca (Therigath).
Theo b Rhys Davids th nhng bi th tn gio ca ngi
256
Kinh Bn S quyn 2, t 28a.
257
Mrs. Rhys Davids ; Budbhism, pp 205-212.
258
Cn Bn Pht Gio, thin th su, chng th nm.
cnh p thin nhin chim mt phn su ca ton tp
Trng-Lo-Ca. Xin trch lc mt s cu sau y:
Gi thi t mt, bu tri sng trong; Lon tm
dp, lng ta lng yn.259 Tn cy ta bng - dng sui un
quanh, hu, vn nhn nh.
Trn nh ni cao, mu l non xanh bic, lng ta thy
vui.
Mt con ng mn m a nhng ht ma thu, nhn
ln bu tri, chp git, sm rn.
Mt v T-khu tin vo ng ni nhp nh trm t -
tt c th vui th gian khng bng nim vui c tnh ny.
Trong m khuya ma ri tm t, ni rng m u,
mnh th gm tht.
Mt v T-khu tin vo hang ni nhp nh trm t -
tt c th vui ca th gian khng bng nim vui tnh lng
ny.
trong rng thm hoc trong hang ng
Lng ta bnh thn, khng s khng bun
Nhp nh trm t - th vui ca th gian khng bng
nim vui an tnh ny
Gia cnh u tch tm hn thanh thot,
Nhp nh trm t - nhng th vui th gian khng
bng nim vui nh nhng ny.
Tt c nhng cu trn y u din t s lng tm i
trc v p ca thin nhin m ca tng nim vui tu o.
259
Therag, 05
iu ny cng cho ta thy ci l do ct ngha ti sao Pht
v cc t ca ngi u ly A-lan-nh (Aranna-ch u
tnh) lm ni tu o, v ch c nhng ni vng v v gn
vi thin nhin nh th mi gip ngi ta lng ng tm t
mt cch hu hiu nht m thi. Cng nh c-bin-h-
ngch-nho (?) ni, ci m cm thun chn l con ng
siu thot hin th, v, mt khi ng trc cnh p thin
nhin th ngi ta khng thy mnh l mt c th ring bit
m ha ng vi thin nhin, l l hon cnh thch hp
nht khm ph ci ta nh b ca mnh. v sau, ngnh
m thut Pht gio rt pht t tht ra cng khng ngoi
vic kt hp vi tinh thn tn gio ng dng m cm
vo vic tu o; nht l ti Trung-Quc v Nht-Bn, cc
nh Thin hc phn nhiu u k thc tm hn vo cnh
tri my non nc m tu luyn thin qun, chng qua cng
ch l tha k ci tng phong ca Pht Gio nguyn thy
m thi.260
Tr ln, chng ti trnh by v ba phng din ca
tm ng dng vo phng php tu o nht ban t n
gii thot. D thin, y khng phi l cch phn loi ca
Pht, ch v ti mun trnh, khng a ra nhng o phm
m Pht phn loi mt cch rt phin phc, nn ng
dng phng php mi so snh v thuyt minh nh trn.
Tuy nhin, nhn xt theo ba phng din trn, ta thy,
khi tu o thc t, o phm no cng u l phng php
tu luyn ton th tm. Nu nhn xt mt phng din
khc th, nh ni trn kia, ty theo cn c bt ng ca
260
Theraga. 113
nhng ngi tu o m ci phng php tu o cng li
khc nhau; tc l c phng php chuyn ch trng v mt
tnh cm, cng c phng php chuyn t nng phng
din l tr, tng y cng c l t nhin. Do , khi t
n v gii thot th i khi tuy l mt, nhng ci cnh
tng th li hi bt ng. Cho nn, cng l danh t biu
th gii thot m c tm gii thot (tnh ), tu gii thot (l
tr), t tm gii thot v tn gii thot vn vn, tt c u do
chuyn tu o hnh m c s sai khc nh th, v cng s
nh hng n nhn cch hot ng sau khi gii thot. V
sau, n i Tha Pht Gio, c ngi chuyn ch trng
vo vic tu luyn ch, nh phng php tu o ca Thin
Tn; c ngi ch trng tr, nh nhng phng php t
bin ca Php Tng, trit hc ca Thin-Thai v Hoa
Nghim, li cng c ngi ch chuyn ch trng tnh cm,
nh phng php tu o ca Tnh--tn. C th ni, tt c
s phn chia tn phi ny u bt ngun t ci phng
tin xa xa ny.261
6- C BIT LUN V S TU DNG

THIN NH
Pht tuy c chia o phm thnh nhiu loi, nhng
trong vic tu o th thng ly Tam Mui (Samdhi-
Thin) lm trung tm. Nh trn chia tm l thnh ba b
phn tu dng quan st v bt c l tu dng tnh cm,
tu dng ch, hoc l tu dng tr i na cng u phi
nh vo Thin m c hon thnh, nu xa ri Thin qun
261
Theraga, 520-526.
th khng th c s tu dng gii thot ch thc. Do ,
theo thng l, trong nhng c mc tu o, Pht thng t
Tam Mui sau cng. Nht l trong A-Hm, Thnh-o
kinh, ni v tm chnh o, bo by chnh o kia chng
qua ch l s d b (upanisa) v t liu (parikkasa) lm ny
sinh chnh nh m thi.262 Bi v, s tu dng Thin nh
tam mui, mt mt nhm thu nhip cc cn, lt b ng
chp, ng dc, l phng diu chnh, mt khc, ly s
chuyn nht lm trung tm khng nh l tng, l
phng din qun, c hai phng din b cu cho nhau
thot li tiu ng chp m thc hin o vnh vin: iu
ny chng ti bn k trong Su Phi Trit Hc, phn
cui thin Du D, y khng cn lp li na. Tm li,
c Pht hin nhin cho Thin nh l s tu dng cn
bn nht i n gii thot, bi th, y, cn phi bn
thm v im ny.
Ni mt cch i th th php Thin nh ca Pht
cng khng khc my vi php ta thin nht ban ca thi
by gi; tc l tri gii, gi thn tm cho trong sch, ngi
ngay ngn ni yn tnh, iu ha hi th, kim st cc
cm gic v tp trung nim. Ci gi l ngoi o thin
cng khng khc my vi Pht Gio. T kinh Sa-mn-qu
cho n cc kinh in khc, nhng phng php trn y
u c ch by mt cch rt khn thit. By gi hy b
bt nhng b phn c coi l d b m ch tho lun v
phn cn bn l Tam Mui m thi.
262
Trung-Hm 49, Thnh o Kinh, p. 230; M H7 Cattarisaka III, p.71.
V Thin qun, tuy Pht c chia ra nhiu loi Tam-
mui, nhng trong , ci th bc c coi l trng yu
nht l tnh t, tc l thin-na (jhna dhyana) v s tin
trin ca thin nh c chia thnh bn th bc gi l T
thin ni r ci lch trnh tu dng ca tm: y l m
phm ca Thin qun m trong cc kinh vn thng ni
n. V T Thin cng khng hn l sng kin ca Pht
m l do mt hoc tt c cc phi ng thi thc hnh.
Chng hn nh trong kinh Lc-Thp-Nh-Kin c k ra
nm loi nit-bn hin ti th, trong , bn loi, tc l S
Thin n T Thin, trc tip c coi l trng thi nit-
bn, ri li gii thiu nhng thuyt ca ngoi o thi by
gi, l mt chng minh c th. Bi vy, c l lc mi
xut gia, khi n hi o, Pht nghe ng A-la-la ni v
T-Thin, ri sau , vi thi trung o c hu, Pht
ci bin n thnh mt phng thc nht nh chng? Tm
li, bt lun l ngun gc t u i na th T-Thin cng
vn l mt phng thc Thin nh trng yu nht ca Pht
gio: khi Pht thnh o c nhin l nh T Thin nh
nh, m ngay c lc sp nhp nit-bn cng li nhp nh
ny, Nhng, c iu ng tic l tt c cc kinh vn thuyt
minh t thin i khi u cng mt ging iu nh nhau,
u khng ni r c ci ngha ch thc ca n ch
no. By gi chng ti xin phn tch nhng cu vn
thnh nh-hnh nh nhau;
S thin. Trong lc chuyn ch tm vo mt i
tng no th dn dn tnh dc b loi b, tin n tiu
dit tm c. V trong ci trng thi xa la dc v c y th
ngi tu Thin cm thy vui mng (piti) v an nhin t ti
(sukkha), ni tm li l c nm mi v an vui ca Php.
Tuy nhin, giai on ny, c s phn bit v i tng
(vitakkha) v cn c t l (vicara), cho nn, v phng
din biu tng, vn cha c trm tnh, bi th, giai
on ny mi c gi l nh S Thin, tc l ch cho cc
bc u tin chuyn trm tnh v mt tnh m thi.
Nh Thin. C th m tu luyn tin ln na cho n
khi phng din biu tng cng trm tnh, khng cn
phn bit i tng v t l, tm ch tp trung vo mt
im duy nht (cetasa ekodibhava); trn kia nh s trm
tnh v phng din tnh m hnh gi cm thy vui mng,
cn by gi th nh s trm tnh v phng din biu tng
m hnh gi cm thy nim vui sng. l Nh Thin.
n y ngi tu thin cng mt lc iu phc c
tnh v ch ng s tp lon ca biu tng.
Tam Thin. C th li tin ln thm mt nc na m
vt b ci tm an vui, tr v vi trng thi hon ton bnh
tnh (upekkha-x), cho n chnh nim (sata), chnh tr
(sampajana), thn th t n cnh gii nh nhng, l
Tam Thin, tc l ch s gii thot c nim vui sng t
c Nh Thin. V tm tp trung y cng bt u
pht sinh tc dng du tr.
T Thin. T tin ln na th s nh nhng ca
thn th cng khng cn, ta h nh khng cn thy s tn
ti ca n, hon ton siu vit tm kh vui; s bnh tnh
cng c thun ha n bt ng (upekkhasati parisuddhi)
tr thnh trng thi trong sng nh mt gng, ngng t
v phng lng nh nc khng gn sng, tc l T
Thin. n y th hnh gi thy sut i tng ca qun
tng l chnh bn thn mnh vy, tc l, tm cnh tuyt
i bnh ng, khng cn thy ch quan, khch quan i
i na.
Tm li, tin trnh tu dng T Thin trn y l,
trc ht, bt u t gii phng khi phin no ca dc, th
n, thng nht biu tng, c th ln lt tin ln, siu
vit t l v phn bit, siu vit kh, vui, cho n siu vit
c s tn ti vt cht m t n cnh a vng lng bt
ng, v cui cng ch c s sinh hot tinh thn ca du tr
thun tnh. Tc ci c trng ca T Thin l, mt mt
ch ng ch c nhn xy dng nn dc vng, mt khc,
ng thi, da vo s quan st ca du tr m xc lp cnh
gii l tng. Ni theo thut ng th ci chnh l c
gi l Ch, Qun bnh ng; bi v, nu qu thin v ch
(samatha) th s lm cho tm mt ht sc sng; ngc li,
nu qu thin v Qun (Vippassana) s sinh t l lm cho
tm tn lon. Duy ch trong T Thin l c s qun bnh,
trnh c t oan thi qu, cho nn ngi ta khng thy
lm l ti sao T Thin c coi l con ng then cht i
n gii thot. Cho n c nhng s diu dng ca cc th
thn thng cng do tu nh ny m c.
Cn mt phng thc khc na m Pht coi trng
ngang vi T Thin, l T-sc-nh (Anup). Tng
truyn, Pht hc c nh v-s-hu th ba t ng tin
A-la-la-ca-la-ma v nh Phi-phi-tng th t t ng tin
Ut--ca-la-ma-t263 l nhng th thng hnh thi ri
263
Trung-Hm 56, La-ma-Kinh M, 26 Ariya pariyesanna.
em sa i v thu dng. Lc u chng ch c dng
lm phng tin tu nh thi,264 nhng sau th c kt hp
vi T Thin v gi chung l T-thin-v-sc-nh. T-v-
sc-nh l:
1- Khng V Bin X nh (akasanancayatana)
2- Thc-V-Bin-X-nh (vinnanacayatana)
3- V-s-Hu-X-nh (akincannayatana)
4- Phi-Tng-Phi-Phi-Tng nh (nevasannnana-
mayatna).
Khng V Bin nh l li tu khm ph tt c mi
quan nim vt cht, ch ngh v khng gian v bin, trong
tm ct t vi mi tng sai bit ca ngoi gii. Thc-V-
Bin-nh li tin ln tip xc vi ni gii m suy nim v
cc tng sai bit sinh khi trong thc. V-S-Hu-X-
nh l php tu tin hn na, siu vit c khng gian v
thc m i n ch qun tng ht thy s tn ti vt cht
u khng c. Sau ht l Phi-Tng-Phi-Phi-Tng-nh.
Ba nh trc tuy tiu dit ht cc tng sai bit trong
v ngoi i n chn khng, nhng vn cn ci tng
ht thy khng, cho nn li phi tin thm mt bc na
m tu luyn v tng, m cng khng phi v tng, tc l
php tu nh hon ton thu sut quan nim ht thy khng.
So vi T Thin iu ha c Ch v Qun th T-V-Sc-
nh chuyn khuynh hng v phng din Ch m thi.
T thin v sc nh trn y, lc u c dng
thch ng vi nhng phng thc cc bit, trong nhiu
264
Trung-Hm 49, i Tiu Khng Minh M, 121-122 Sunnate.
trng hp, Pht thng chi lm hai v bo gia hai khng
c quan h g. Tuy nhin, cng c nhiu ch kt hp chng
thnh mt h l, t T Thin tin ln ni n T V Sc,
nh khinh Phn Bit Qun Php trong Trung-Hm 42
(M.138 Uuddesavibhanga) l mt th d. Khi kt hp lm
mt T-thin-v-sc-nh c t trong mt ci tn chung
l Bt-ng-Ch (Samapttiya n tm bc). S d nh th
l v gio l ca Pht v sau c chnh l dn dn nn mi
c s kt hp gia hai phng thc ny. Nh vy T-thin-
t-v-sc tr thnh php cn bn ca tt c thin nh
Pht gio. Nh ba ci Dc-gii, Sc-gii, V-sc-gii cng
chnh l th gii quan c cu thnh thch ng vi
nhng tng bc ca loi Thin ny.265 Ba ci tuy c coi
l cnh gii lun hi, nhng, ng v phng din tin
trnh tu o m nhn xt th im ct yu ca vic tu o l
phi t n th gii gii thot ti cao, cho nn, tha nhn
c qu trnh tam gii l l ng nhin.
Li na, ngoi Bt-ng-Ch ra, cn c mt loi nh
tng t nh nh Phi-tng-phi-phi-tng, l Dit-th-
tng-nh (sannavedayitanirodha), n bc ny th c th
ln tng u hon ton tiu dit. Mi nhn qua th ngi
tu nh ny chng khc g ngi cht, duy c im bt ng
l: ngi cht chm dt mi hot ng ca ba nghip
thn, khu, , th (ayu). Non (usma-hi m) cng khng
cn, nm cm quan b ph hy; cn ngi tu nh ny th
nm cn vn y nguyn, th, non cng khng mt, l
265
Trung-Hm 43, Phn Bit Hnh Kinh M, 120 Sankharuppati.
im khc vi ngi cht.266 Ngi ta tin rng nh nng
lc thin nh, hnh gi c th ct t mi hot ng ca
thn tm m vn tn ti tri qua vi trm nghn nm, v
nh Dit-Th-Tng chnh l mt gii php cho tn
ngng .
Trn thc t, nh ny c th c coi nh s tip ni
nh Phi-tng-phi-phi-tng, nhng, trn vn php
tng, n li c coi l c lp v, thm vo Bt-ng-
Ch k trn, c nhiu ch ni n l v cao nht trong Cu-
Th--nh (Navanupubbavihara). 267 Tuy nhin, theo ti,
y chng qua ch nhm i khng li tn ngng v-
tng-nh ca ngoi o m thi ch tht ra, trn thc t,
cng c nhiu t Pht khng tu nh ny m vn t
c mc ch gii thot, c th ni, y l iu rt k
qui.
Nh vy l Pht chia ra nhiu giai on thuyt
minh tin trnh tu dng thin nh, v cn ch by rt
nhiu cng n, tc quan nim i tng, cho s chun b v
ng dng; chng hn ci gi l T-v-sc-lng,. T-nim-
tr, cho n Bt-thng-x, Thp-bin-x v.v u c th
c coi l v s ng dng T-thin-t-v-sc m lp nn.
Tuy nhin, y c u ta cn ch l, iu ct yu trong
vic tu nh l khin cho ngi ta c th x li tt c mi s
chp trc t n cuc sng tinh thn t do tuyt i
ch quyt khng phi coi thin nh t n l mc ch
266
M. 43 Mahavedalla I, p. 296; Trung-Hm 98, i Cu Hi La Kinh, p.
270.
267
A. IV, p. 140 Anupubbvaihara.
chung cc, im ny c trng theo T Thin hay T V
Sc th r. Bt lun trong T thin hoc T V Sc,
ngi tu thin phi vt b ci cnh gii chng c
tip tc i ln na, v nu c chp trc vo thin nh th
tc l i ngc li mc ch t do tuyt i ri. Bi th
Pht thng cnh gic chng li ci gi l v nh (nm
mi nh) vy.
Pht bo Bt-ca-li rng, nhng t-khu kia khi
tng v t th chp cht ly t, khi tng v nc, la,
gi, cho n khi v lng khng x (khng v bin x),
thc nhp x (thc v bin x), v s hu x, phi-tng-
phi-phi-tng x, v mt tri, mt trng, thy nghe, hay,
bit, hoc c, hoc tm kim, hoc bit, hoc qun xt
tt c u nm st trong tng ca h. ny Bt-ca-li-t-
khu, ngi tu thin khng y vo t, nc, la, gi, cho
n khng y vo ci hay bit, ci qun xt m tu thin.268
ngha on vn trn y cho ta thy ngi tu thin
chn chnh khng chp trc vo thin nh, m tu thin
vi mt tinh thn gii thot, ngha l khng b dnh cht
vo bt c ci g hoc ch no. Bi th, nhng ngi tht
t n Thin quyt khng phi nh bn ngoi o bo mt
khng nhn sc, tai khng nghe ting, m vn c nhn, vn
c nghe, nhng nhn, nghe ng nh thc, ngha l khng
ham m, khng chp trc, khng mnh b kt cng
trong ci mnh thy, nghe, hay, bit, m lun lun nhn
268
Tp-Hm 33, pp. 661-662, Ngoi Bt-Ca-Li cn c mt kinh Pht: ni
vi Sn- T Khu m ngha cng nht tr vi vn Ba-li A, V, pp. 7-8.
y cn c theo Hn dch,
nghe vi tinh thn t do tuyt i: mi l ch cc tr ca
Thin. Thn thng cng m ra, m ngha tu Thin
chn chnh cng . Nu qun iu ny ri c gi kh
kh ly ci cch thc T-thin-t-v-sc th s phn bi
hn ci ngha ch thc ca Pht dy v Thin: y chnh
l im sai khc gia Thin Pht Gio v Thin ngoi o.
Bi th, nu ni mt cch cng cc th Thin chn chnh
khng phi ch khi no ngi xp bng ngay ngn trong rng
su ni thm, hoc gia ng khng hoang vng m suy t
mi l Thin, m ngay trong i sng hng ngy, c th
ni, nht c nht ng: i, ng, nm, ngi v.vtt c
khng xa ri Thin.
Ni tm nh ch thin. Rng i, ng u nh; ngi
nh, nm cng nh, khng lc no Rng khng nh:
l php thng ca Rng.
So jhyi assa sarato ajjhattam susamahito,
Gaccham samahita nago, thito nago samahito,
Sayam samahito nago, nisinno ki samahito.
Sabattha samvuio nago, essa nagassa sampada.269
Trn y l nhng li nhng li xng tng Rng, tc
Pht. Nu Thin chn chnh khng t n th vn cha
phi l rt ro. S d Thin ti Trung-Quc v Nht-Bn
c thnh hnh v pht t, chnh cng nh s ch trng
v im ny.
269
Trung-Hm 26, Long Tng Kinh p.138, A. III, p. 347.
Chng th nm:
TIN TRNH TU O VI LA-HN
1- LI LM V S SM HI
Nhng iu c trnh by trong chng trc ch
yu l cc phng thc tu o; cn c vo nhng phng
thc y m c gng thc tu, l s tu hnh ca cc t
Pht v, kt qu, s t n gii thot. Tuy nhin, y ta
nn ch , cho d l mt t Pht cng v tt khng c
nhng kh khn trong vic tu o. Li na, tuy sau khi
thnh v La-Hn th phi thng siu vit, nhng, cng nh
bn thn c Pht, trong thi k tu hnh th ngi ta khng
th khng th nhn rng v La-Hn y cng l mt ngi
thng nh tt c mi ngi thng khc; m th th, d
nhin, cng khng th trnh khi nhng li lm ca con
ngi. y ta gt ra mt bn vn ca chnh c Pht,
m ch trng ra nhng trng hp ca cc v t Pht
c gi l i-A-La-Hn cng r. Chng hn, ai cng
bit, X-Li-Pht l t hng u ca Pht, l mt bc
thnh, y th m c ln thng sut nm trm v t khu,
qut tho lm no lon n ni Pht phi ui lui ra.270 Ri
270
Tng-Nht 41, p.445.
m Mc-kin-lin, mt t ln ngang hng vi X-li-
pht, cng thng ng gt trong khi tham thin, b Pht
qu trch rt nng.271 Li nh La-hu-la ni trn, sau
ny tuy c coi l ngi tu hc hnh b mt (Sikkbakama)
vo bc nht,272 nhng khi cn l Sa-Di rt thch a ct
nghch ngm, thng l ci gai trc mt ca cc bc
trng lo v b Pht qu trch lun lun, vic ny c trong
kinh lut u c ghi chp.273 Li nh u--di (Udayi), v
sau tuy c gi l Trng-Lo, nhng khi cn tr ta h
nh b tnh dc bc bch n ni phm nhiu li lm, do
Pht mi t ra nhiu quy nh ht sc phin ta v gii
dm. iu ny c chp trong cc lut vn.274 n cc bc
i t nh X-li-pht, Mc-kin-lin, La-hu-la v u-
-di m cn phm nhng li lm nh th, th th hi
nhng ngi t xut gia v ng c khng chnh ng
cn phm li lm n u na: iu tng c suy ra
ngi ta cng bit ri.
Pht phi i ngc li vi bn ca mnh m t
ra nhiu quy lut phin ta v cht ch chnh l ch ng
bn ny. Bt c ai, khi c lut s khng ly lm l l a s
nam n t Pht, trong lc tu hnh, thy nhng ngi
nh th gy qu nhiu phin ly cho Pht bn chn nn m
hon tc mc du khi xut gia l mun tm cu s gii
thot; hoc cng c nhiu ngi thy th cng hon tc,
271
Trung-Hm 20, Trng-Lo-Thng-Ta-Thy-Min Kinh A, pp. 65-91.
272
A, I, p. 24.
273
Ng Phn Lut 2, t 1, pp. 10-11.
274
Tng-Nht 46, p. 463.
nhng sau suy ngh li th b nh y. Tng-u-x-li-
pht (Hatthisariputta) l mt trong s nhng ngi y.275
V li, trong cng c ngi by ln hon tc, by ln
quy y.276 Li c k t n a v rt cao nhng li phn
Pht, m mu ph hoi gio on; -b-t-a l mt th
d r nht loi ny. Tm li, nhng t ny ca Pht,
trong thi k tu hnh th vn l ngi, tuy pht tm i b-
m xut gia, nhng v ci dc vng m qung t nhin
ca con ngi, nn thng hay phn li vi tm cu o,
iu tng cng khng nn trch. Duy c iu ng tic
l a s t Pht v sau, theo truyn k, tr thnh cc
bc thnh, nhng khng bit r ci chn tng ca tng
ngi c truyn li nh th no. Duy ch nhn xt theo
cc k ti rc th thy trong s , c nhiu ngi t ra
tng mt ln lm vo nguy c; l mt s tht khng th
che giu c.
Song m, lm cch no h cu vn c nguy c
y? l vn sm hi, ngha l, tuy phm ti li, d
nng n u i na, nhng bit n nn hi ci th, mc du
trong khong lun hi v tn, vn c th c c hi c
gii thot. Trng hp b-t-a chng hn. ng trn
lp trng c Pht m ni th -b l mt ngi cc c.
Nhng theo Tng-Nht-A-Hm, bn hn dch, th tng bo
275
Therag, 1009 (Mrs. Rhys Davids; Translation p. 347.)
276
K-s ny ging ht nh trong kinh S-Mn-Qu, Vn Ba li l Cc
ngi qu tht tha nhn ti ca cc ngi l ti m n nn sa i ng nh
php th ta s nhn cho, v trong thnh gio ca ta, bt lun ngi no, bit ti
l ti nh php sm hi th tng lai s c sng nh lut ghi quy nh
D,I,P, 85.
A-Nan l, trong tng lai, tri qua mt kip a a ngc,
-b-t-a s c gii thot m sinh ln ci tri, qua
mi su kip sau na s thnh Pht Tch-Chi (Vipasi
Buddha) m c danh hiu Na-m (Nama). K s ny d
nhin l c thnh lp rt mun, c phi qu tht Pht
ni nh th khng th iu vn cn phi kho tra v
phi kim li mi r c. Nhng n l kin gii ca Pht
gio th iu khng cn h nghi g na (-b-quan
trong Php-Hoa sau ny cng bt ngun t kin gii y).
i c nh -b m cn th th nhng ngi km -b
lo g khng c c hi cu vn nguy c? iu ny tng
khng cn ni ai cng thy; nht l khi phm ti nhng
bit y php (Yatthadhamam) bc l (patikarati) sm hi
(khampati), tc nh s n nn sa i, th ti li cng tiu
dit: l ch trng nht qun ca Pht. Bi th, mt cht
li lm cha phi l iu tuyt vng, quyt khng th ph
hoi s tu hnh mt cch vnh vin min l hnh gi bit n
nn ci hi.
Ngi ta i, khi phm ti li m bit sa i th
l ngi tt. Gio php ca ta rt rng ri, vy cc hy
n nn hi ci.277
Trn y l nhng li Pht dy rn. -b-t-a,
ngi mu hi Pht, v A-x-th-vng, ngi git
cha ginh ngi vua, khi h n xin sm hi. Nh vy,
nhng ti li km ti git cha lo g sm hi m khng c
thnh tnh. Do , cc T-B-Sa-S Ca-thp-di-la ni
277
Therag, 45, Ph truyn,
v li lm ca t-khu v v s quan h gia sm hi v
gii nh sau:
Nu c phm ti m sa i dit tr th gi l C-
thi-la (gii), ht nh ngi tr xong n th sau c
gi l ngi giu c.278
Xem th bit Pht cho sm hi l nng lc cu
t ln mnh bit chng no. V, ng trn lp trng l lun
m nhn xt, th tu o chng qua cng ch l khm ph ci
ta c tm ci ta mi thun theo chnh php, cho
nn, sm hi, nu qu tht l chn thnh th cng ch l ci
ta hm qua khiu chin vi ci ta o c hm nay, do ,
hnh vi sm hi t n l tu o ri, chnh v th m n
c nhn l c nng lc cu t i vi ti li. Thuyt ny
ca Pht gio pht huy rt nhiu ci c trng tn gio
cu t ph bin ca o Pht. Mt mt dy ngi ta phi
cn trng, ti li nh nht n u cng phi s, mt khc,
tuy c phm ti nhng li dy ngi ta nh n nn sa i
m c thnh tnh: c th ni, Pht gio c gi l ca
t rng m chnh l im ny.
Cc t ca Pht tuy can phm nhng li lm,
nhng phn nhiu vn c th ln lt i ln chnh l nh
hiu nng dng thnh ca nn gio l va trnh by trn.
Ngha l, tuy h phm ti, nhng nh c cm ha ca
Pht v nh nng lc sm hi ca bn thn, h li thy o
tm c phc hi v n lc hng thng- V im ny,
ta c th k ra nhiu trng hp i chiu.
278
Theragatha, 19.
Xa c ngi tu o, na chng thoi chuyn v
hon tc. Nhng tnh c thy con b ko xe qu nng, n l
tng bc nng n nhng vn c i ln, do m cm thy
phn khi v li tr v tu o mt cch tinh tin nhit
thnh.279 Li c ngi thy o hnh chm tin, m bc
mnh; nhng mt ngy kia cht thy ngi nng phu tt
nc, ngi i sn tp bn, bn hiu ra rng tt c u do
ch chuyn nht m t mc ch, ri t dc ton lc
vo vic tu o.280
Li c ngi tnh kh tht thng, cht gin cht vui,
cht ghen ght, cht bun bc; nhng sau n nn sa i
m c gii thot.281 Cng c ngi hon tc, nhng v b
m khc lc khuyn can nn tr li Tng ga ri sau thnh
A-la-hn. Ngoi ra, cn nhiu trng hp sp sa chu,
nhng li gng c v phn u tu o m khng th k
ht y c. Trong nhng trng hp nh vy, phn
nhiu u nh vo nng lc sm hi ca chnh mnh v s
khuyn bo thn thit ca Pht hoc ca cc v trng-lo
thng ta m nhng ngi tu o li cm thy mnh c
mt sinh kh mi thng tin trn ng o hnh. Khng
nhng th, n ngay nhng ngi b x hi ln n,
Tng-gi trc xut, nhng nh sm hi v tu o vn c th
c qu thnh, v s ngi ny cng khng phi l t. Nh
Ch-Man, tc ng-cu-l-ma (Angaulimola) chng hn.
279
Nh Trng Lo B-k-sa (Vangisa) S, I; Tp-Hm 4. pp, 732-733;
Therag, 246 xv.,
280
Therag, 44, ph truyn.
281
Tp-Hm 38 p. 995 M, 86 Angul Mala; Therag, 255.
Hn l mt tn bo c, chuyn git ngi ly ngn tay
ca h lm m i. Nhng mt ngy n, hn n nn ti c
v quy y Pht m c gii thot.282 Li nh trong Tng-
chng, c Xin-N t khu (Chonna) vn l ngi nh xe
cho Pht khi Pht cn l thi-t, v mi quan h y cho nn
mi xin Pht xut gia. Nhng sau, v mnh trc kia l
ngi c thn cn vi Pht, lm nhiu iu v l, khinh
nhn chng tng.
Tuy nhin, v sau bit n nn sm hi v chuyn cn
tu o m t c ngi thnh nhn. y cng l mt
trng hp mang nhiu tnh cht dy rn.283
Tm li, Pht trc kia cng l phm phu, m t
lc u cng l phm phu, cho nn Pht mi ch by nhiu
phng thc tu o, nhng vic thc tu thc chng khng
phi l mt vic d dng, m phi tri qua bao gian nan
nguy him mi t c mc ch. D nhin, trong cng
c ngi t u n cui khng gp mt s kh khn no,
nhng s y rt t; cn thc t th i khi phn nhiu u
b nhng d hoc vi khn v iu gn thnh nh mt
cng l. Ci m Pht gio thng gi l Ma Vng (Mara
papima) chnh l ch cho s chng ngi o php c
nhn-cch-ha ny. C xem t Pht cho n a s t ca
ngi u phi phn u vi Ma-vng, tc l s xung
t gia ng dc, ng chp v tm B-, th r. Tuy
nhin, nu thot ra khi c vng vy y th chnh mi
282
D, 16 Mahaparinibhana II p. 154: Trng-Hm 4, Du anh Kinh p. 786:
Ng Phn Lut 3, t II
283
p. 196; Therag; 59 v.v
l ngha ch thc ca n lc tn gio. Bi th d c mt
ln sa a cng khng h chi, v vn cn kh nng v c
hi dn n gii thot: l im v i ca c Pht. S d
chng ti c lp i lp li di dng v im ny l v chng
ti nhn thy v sau cc nh vit truyn k ca Pht u
cho ngi sinh ra l thnh nhn, l siu nhn, l nh tn-
gio thin bm v.viu ny khng nhng ch tri vi s
tht bnh sinh m n cn gy tn hi cho Pht gio l khc,
bi v th ti phi c bit nhn mnh v im k trn.
2- S C QU V BN CHT CA N
(Lun v La-Hn)
Nh th, c theo o trnh k trn m tu tin th s ln
lt t n cc cnh gii m, trn hnh thc, theo thng l,
c chia lm bn on gi l T Qu La Hn. Th nht,
qa D-Lu (Sota apanna Tu -hon) l qu v ca ngi
c d vo hng thnh nhn. Ngi c qu ny ri
cn phi sinh ln ci ngi v ci tri by ln na mi
chng nit-bn. Trn php tng, qu ny cn c gi
Cc-tht-sinh (Sattakhattu parama). Th hai, qu Nht-Lai
(Sakkadagami T--hm), l qu v m ngi t n ri
th ch phi sinh vo th gii ny mt ln na l c gii
thot, bi th m gi l Nht Lai. Th ba l qu Bt-Hon
(Anagami A-na-hm). Ngi t ti qu v ny, sau khi
cht, khng phi sinh tr li nhn gian na, m lun trn
ci tri chng nit-bn, cho nn gi l Bt-Hon. Sau
ht l qu A-La-Hn (Arahan ng gi), ngi v gii thot
cao nht. Ngi c qu ny th xng ng nhn s cng
dng ca mi ngi, ci tri cho nn c tn l Thch-gi v
ng-gi. Ngi tu n qu v ny c m t l ht
sch mi phin no, thit lp c cc phm hnh, mi
vic u hon thnh. Khng cn lun hi sinh t na.
Ba qu trc l nhng ngi cn phi hc, nn gi l cc
thnh Hu-Hc (sekha), n qu th t th v mi vic u
hon thnh, khng cn iu g phi hc na, nn gi l
thnh V-Hc (asekha).
C xem th th ta thy o trnh T Qu c h cc
n gin, cc minh bch v rt d hiu. Tuy nhin, nu li
tin ln mt nc na ma kho st ci tnh cht phin no m
cc qu phi on tit, v li tng hp n vi ci th on
thin nh on tit phin no, ri li nh thin nh m tr
tu pht khi nh th no v.vth vn s tr nn cc k
phc tp. Cha ht, cn nhiu vn hu quan khc na
cng phi c t ra. Chng hn, i ngi l v thng,
c nhiu ngi ang tu o m cht na chng l v
thng, c nhiu ngi ang tu o m cht na chng th
sao? Th d: ngi c s qu ri, vn cha n c qu
Nht-Lai th hai, nhng bng nhin t th, th ngi y s
phi sinh ra v cht i bao nhiu ln na mi c gii
thot? l mt vn . Cu hi th hai c nu ra:
nhng ngi ngoi o dy cng tu dng, t n
cnh a rt p, nhng nu v mt l no , h chuyn
sang Pht gio tu hnh th s tu dng ca h trc kia,
i vi o La-Hn, c hiu qu g khng? Tt c cc vn
ny, nu tham chiu v kt hp mi iu kin nghin
cu cho cng cc v trit th, d nhin, s ny sinh ra
nhng ngh lun cc k l th nhng cng phi thng phc
tp. Cho nn, v sau, vn lin quan n nhng cp, bc
o La-Hn, trn phng din php tng, c coi l
mt vn kh khn ln nht. Ch n im ny l s
nghin cu cc lun th ca A-t-t-ma (tc gi cp
vn ny trong cun Nghin Cu A-T-t-Ma-Lun-li
ngi dch).
Tuy nhin, ni ng ra, ngha ca nhng vn trn
thuc lnh vc thn hc, n khng hn l kt qu ca s
th nghim, m cng khng i biu c cho t tng ca
Pht gio nguyn thy; cho nn, nu ng trn lp trng
Pht gio nguyn thy thun ty m nhn xt, nu qa chp
n vo nhng iu th s nh mt ci bn cht tht ca
nguyn thy. l iu ta cn ghi nhn. Bi th, ti tng
sau ny, khi nghin cu v A-t-t-ma-lun, ta s bn n
tt c cc vn lin h. Cn y, ci hnh thc n gin
ca o La-Hn va c trnh by trn kia, ni
ht ci ngha tn gio thc t ca n ri.
V sau, A-ty-t-ma cho La-Hn l qu v cao qu
nht, ngi thng khng th no t n c. Nhng,
theo ch ti bit, cp bc La-Hn thi i Nguyn Thy
khng phi qu cao n ni ngi thng khng ai hy vng
t ti, m, tri li, nh ni trn, ai cng c th i n
vi iu kin l phi gng ht sc mnh, phi khc k v
chu ng. Song, mt khi t c ri th cng li khng
phi nh sau ny ngi ta quan nim v La-Hn l bc siu
nhn mc du vn mang hnh hi nh mt ngi thng.
La-Hn ch yu c ngha l lm cho tm a m bng,
ng v phng din tr m ni th c ngha l tr kh tt
c nim nghi ng v s tn ti ca ngi ta; cn ng v
phng din tnh m ni th chng qua l ch s gii
phng dc vng nh nhen ca t k tc ch ci ng th
ca s t gic. Nu em phi hp vi bn qu m ni th
qu D Lu l qu v i vi php T pht khi tr
xc tn chc nhn nh th, ri da vo lng xc tn y
m tin theo cc qu trnh ch ng phng din tnh , tc
l Nht-Lai v Bt-Hon; kt qu sau cng l t bn trong
bn thn bng dy s t gic c gii phng gi l A-la-
hn: l ngha nguyn thy. Khng nhng th, ngay
n nhng cp bc tri qua cng khng nht nh c phi
tin theo th t m cn ty theo cn c v nhit tm, hnh
gi c th vt qua th lp tin thng n gii thot, v
s ngi ny khng t. By gi hy th a ra nm ba
trng hp quan st. Ai cng bit bn ng Kiu-trn-
nh (Komdanna) l nm ngi c Pht ha u tin
v, theo truyn thuyt, ch nm ngy sau h thnh La-
Hn.284
Mc-kin-lin cng ch nm ngy sau khi quy y Pht
l thnh La-Hn. X-li-pht th sau mi lm ngy.285 D
nhin, nhng ngi ny, trc khi quy Pht, h dy
cng tu luyn, cho nn, khi tr v theo Pht l h thnh cc
La-Hn ngay, vic ny, i vi h, ch l vic V rng
im mt m thi. Nhng, cng c nhiu trng hp tri
li, ngha l nhng ngi cha tng tu dng c bit m
cng thnh La-Hn mt chch nhanh chng. Chng hn
nh con mt trng gi l Gia-X (Yasa) ch c by ngy
284
Therag, 61: ibid, 673-688 apadna,
285
Ibid, 981 apadna
sau khi quy Pht thnh La-Hn. Ri nh Diu-Hng
(Sugandha), mt ngi rt t c nghe ting, cng thnh
La-Hn by ngy sau khi quy Pht. Li v phn T-khu-ni
th nh Ta-ma-ni (Sama) cng ch c tm ngy;286 Thin-
sinh-n (Sujata) th khi thy Pht v nghe ngi ni php l
La-Hn, sau c chng cho php xut gia m c gii
thot.287 Xem th bit ci tin trnh tu o khng hn c
phi ln lt qua tng cp mt. Bi th, trong ci gi l
kin o v tu o bo rng ch sau khi on tr tm mi
s ca kin hoc v tm mi mt phm ca t hoc mi
thnh La-Hn l mt phng php tu hnh c chp, v c
chng La-Hn hay khng th iu cha bit. Cho nn,
bn qu tuy l o trnh c cp bc, nhng, theo Pht gio
nguyn thy th ch yu l ni r ci qu trnh tim tin
v ly n lm phng tin tiu chun i khi dn d
ngi tu o, ch khng phi nh ch nin ch ti cc
hc ng bt buc phi noi theo.
Nh vy th La-Hn cng khng phi ch gii hn
cc bc trng lo k tc; c ngi n gi vn cha thnh
La-Hn, trong khi , s thanh nin nam n t n a v
ny khng phi t. Chng hn nh t-b-v-la
(Dabbamalla) mi mi su tui thnh La-Hn;288 Bt-
-la (Bhadda) xut gia lc cn rt nh nhng khng bao
lu thnh La-Hn, iu ny thy trong cc bi th t
286
Therag. 35.
287
Ibid, 149.
288
Ng Phn Lun 3, p. 14
vnh (anna).289 Nht l trng hp ca Ca-tch-da
(Saukicca), theo truyn thuyt, xut gia lc by tui v
thnh La-Hn ngay trong khi co tc.290 Ngoi ra cn nhiu
th nghim khc na.291 Tm li, phm l truyn thuyt
th khng chc ph hp vi s tht, tt nhin cn cn
phi nghin cu mi c th xc nh c chn tng ca
s kin. Song, cho rng c cc v La-Hn rt tr tui th i
khi iu c th chp nhn c. Cc nh ch gii v
phin dch kinh in sau ny cho rng l nh kip
trc tu hnh nn, kt qu, kip ny mau thnh thc.
kin ny ng hay khng, ta cha bit, nhng iu hin
nhin l, trn thc t, c th ni, vic c thnh A-la-hn
khng c lin quan g n thi gian xut gia lu hay mau,
n tui tc gi hay tr, m ch yu l do ni trnh v
cn c nh th no thi.
Song m, ci c trng ca La-Hn nh th no? Vn
ny, nu ng trn lp trng php tng m ni th tuy
c nhiu, nhng, nh trnh by trn, ch yu l im
tm cnh m bng, tc s t gic i ng l im ch yu
nht. Bi th, chng thnh La-Hn l ci kt qu ca s tu
dng lin tc bt on. M t n La-Hn l nh s
bc pht, tc s t gic ni b, cho nn, thnh La-Hn mau
hay chm; cn ty thuc ni s t gic bc pht chm hay
mau v s bc pht ny li phi tu thuc s tu dng
289
Theragatha 473-479.
290
Ibid, 597 607 apa dna
291
V im ny, tham kho Mrs, Rhys Davids; Early Buddhism (The
Brethren) pp-XXX-XXXI,
nhit thnh n mc no mi ny sinh. V li, cng cn
phi nh c c hi im o na: mc du s bc pht ni
b c chun b sn sng, nhng c hi im o y
cha n th hnh gi vn c mi a v hu hc. Trng
hp ny xy ra rt thng. Nu kho st nhng truyn k
v s ng o ca cc t ca Pht, ta s thy im ny
rt hng th; nhng, rt tic, y khng th gi
cp tt c mi trng hp m ch xin nu ra vi ba th d
lm in hnh thi.
A-Nan th gi Pht sut hai mi lm nm, nhng
khi Pht cn ti th vn cha c c c hi im o ny.
Theo truyn thuyt, trong k kt tp ln th nht, ng
khng c tham d, ng cm thy ti thn. Mt m kia,
ng ri khi ging ra ngoi v c i i li li ngoi tri
mi cho n gn sng. Qu mt mi, ng nh ng lng
xung ging nm li, nhng khi chn va nhc ln khi
mt t v u sp t ln gi th, ngay lc y, bng
khuych nhin i ng, tc thnh La-Hn.292 i sau cho
rng iu ny tng trng cho s xa ri bn uy nghi i,
ng, ngi, nm m c khai ng, nhng tht ra th ng
lc y c hi im o n vi A-Nan. Ri n u-B
(Uttiya) lc u gii hnh cha hon ton, kh c gii
thot. Nhng sau c Pht dy cho ci cng n Thanh
tnh ngay t u ri c theo gng ht sc tu hnh v
mt ngy kia bng khai ng.293 Li nh S-t T-khu-ni
292
Sunanagalovilasini I, pp, 9-10 Samantapasadika (Bal-li Pht Gio c
Bn ca Cao Nm, p.03)
293
Therag 0,
(Siba) v b tnh dc bc bch, ung cng by nm tri,
cui cng thy kh c th thnh o, nhn th sinh bi phn
v nh t i. Nhng khi b va xit cht u dy li th
tm bng tnh v i ng n; b c t thut nim vui
mng ca mnh bng my cu k trong Trng-Lo-Ni-
Ca.294
Ngoi ra, cn nhiu trng hp do mt ci vp ng
(t) m ng o, do mang thng tch m t gic, cho n
do thc n, thc mc va m c gii thot v.v nhng
s qu di dng nn ti ch ni lc qua, th thi. Sau ht
l trng hp ca chnh c Pht trc kia. Su nm kh
hnh ca Pht tuy cha a n gic ng, nhng chnh
l thi k chun b cho s bc pht ni b. Song, nu Pht
c tip tc con ng kh hnh nh th thi th cha chc
c im o n; nhng sau ngi b kh hnh, theo con
ng trung o, iu ha gia thn v tm ri tnh ta t
duy bng nhin i ng. Nh vy, s thnh o ca Pht
cng phi ch c mt c hi, tc ch khi iu ha c
thn v tm, khng thi qu, khng bt cp, lc y ni tm
mi bc pht.
Tm li, bt c l c hi no-i khi l lc cc k
thnh khn-u biu din ci hiu qu ti hu ca s tu
hnh; nh ci gi l c t do, dit ht phin no,
c bt t, i n ch vnh vin v.v, u l biu
din ca s t gic. Li nh nhng ngi ch trong mt
thi gian ngn m, thnh La-Hn c l v tm h ch thnh,
thun khit, tuyt i tin cy Pht v kt qu ca php
294
Therig a 77-31.
ngi nn s t gic mi bc pht mau nh th. Nhng trong
cng c ngi do tu dng nhiu nm, ln lt tin theo
o trnh nh m t n ch, ch khng cn phi mt
s i t gic c bit no. Song, trong mi ngi th ht
by tm ngi do t gic bc pht m thnh La-Hn; v
y l ci c trng ca s t gic thnh La-Hn. Pht s d
c coi l mt bc i gio ch l v Pht dy cc t
ci phng php t chun b s bc pht ni b, ng thi,
trng chng c hi im o; Pht cn rt linh ng, ty
theo cn c ca mi ngi m hng dn khin cho h c
th sm t gic, ci gi l tha tm thng chnh l s thu
hiu cn c ca mi ngi thch ng mt cch linh ng
vy.
Pht ch by nhiu c mc tu o v phng php
qun tng nh c trnh by trn, chng qua cng
ch thch ng tng cn c, dng lm cng n cho s t
gic ca ngi ta bc pht m thi.
Nu s hiu bit v nhn nh v La-Hn trn y
ng, th La-Hn rt cc, cng nh Thin Tng ni,
khng ngoi ngha l ngi khai ng. Cho nn, ng v
phng din biu din bn ngoi m ni th, theo lp
trng ca Thin Tn, ngi khai ng cng ch l mt
ngi, khng c g c bit khc vi nhng t Pht cha
thnh La-Hn; cho La-Hn, v mt ngoi biu, l siu nhn
th hn hiu lm ci biu trng t do ni b: quan nim
ny khng ph hp vi phng php kho st s thc lch
s. Khng nhng th, ng v phng din ni b m ni,
tuy cng tri qua s bc pht t gic nhng, trn thc t,
trong cng thng c s nng su, ln nh khc nhau295
ch cha chc l ng nht. Bi th, d l La-Hn i
na, nhng, v phng din nhc th, khng trnh khi c
im ging nh ngi thng v, rt c th, trong mt lc
no , khng thot khi ci gi l trc ma (b phin
no quy ri) m trnh hin trng thoi chuyn: lch s cc
tn gio c, kim, ng, ty cho ngi ta thy iu .
V sau, trn vn php tng, ci gi l hu thoi, v
thoi (La-Hn c tr lui hay khng) tr thnh vn
tranh bin ln gia cc b phi v chnh bt ngun t s
tht trn y. Theo ch ti thy th kin cho rng La-Hn
c thoi chuyn c h ng vi s tht. Mt ngi mt
ln i bc pht vi mt ngi hon ton cha khai ng d
nhin l c khc nhau, song, ngi bc pht, nht l khi s
bc pht y tng i nng cn, trong mt lc no , rt
c th tr li vi trng thi phm phu mt cch bt cht,
y cng l mt s tht hin nhin. Cho nn, sau ny, i
chng b a ra thuyt Ng S v vn ny v
gy nn cuc tranh lun rt si ni trong gio on. Trong
thuyt Ng S gm nm iu th ht bn iu lin quan n
La-Hn; tc i chng b ch trng:
1- Tuy l La-Hn nhng vn cn hin tng di tinh
trong mng m.
2- La-Hn cng c iu khng bit c.
3- i vi gio l cn c nghi vn, v
295
V im ny, xem Katharatthu XXL, 2.
4- C khi phi nh thy ch cho mi bit mnh
chng La-Hn.296
Nhng Thng ta b cc lc phn i ch trng
ny, v cho l s mit th t cch thn thnh ca La-Hn.
y ta hy gt vn php tng ra mt bn ch nhn
vo vn s thc m nhn xt quan im ny. Theo ti,
ch trng ca i chng b rt kt hp vi s tht lch s
ca La-Hn; v d l La-Hn nhng nhc th cn th hin
nhin khng trnh khi hin tng sinh l di tinh. Cn im
khai ng th chng qua l ni v s t gic, t tr trong
vic an tm lp mnh, ch cha phi bit ht thy mi
chn l, nh vy, d nhin, cng cn c nhiu s kin m
mt v La-Hn cha bit ti. Li na, La-Hn tuy nh vo
s t gic, nhng nu l ngi tri n v chm tin th cng
cn phi nh v thy ch bo cho mi pht sinh c t gic
m thnh, iu ny cng l mt s tht kh c th ph
nhn. S d Thng ta b phn i ch trng trn y l
v qu cu chp vo ci t cch hnh thc ca La-Hn, ly
La-Hn l tng lm tiu chun m qun s tht trc mt
l sau khi khai ng, La-Hn cn phi tu dng nhiu na.
Trn thc t, t Pht t cho n cc v t vn khng
phi mt ln bc pht cho l mn tc, bi th, sau
vn tip tc tu dng mi, v s bc pht t gic rt ro ch
ngng ngng ca ca cc bc i ng, do , cng l
La-Hn khai ng nhng cng c ln nh khc nhau (V
sau, La-Hn c chia ra lm nhiu loi nh: kham t, lc
296
Kathvatthu II, 1-4. D B Tn Lun Lun, phn ni v gio l ca i
chng b.
php, thoi php v.v chnh l do ). S khc bit y tuy
l do c tnh v cn c ca mi ngi, nhng tht th phn
nhiu cng do ni c tip tc tu dng hay khng sau khi
khai ng, l iu ta cn ghi nhn.
Nh vy, ta thy thnh tu La-Hn khng phi l mt
s nghip d dng, v, nh ni nhiu ln, t n a v
y phi l ngi c nhit tm v c gng mt cch phi
thng. Cho nn, h thy ngi no t gic bc pht m
cho ngay l t n a v La-Hn ti cao ri coi h nh
mt bc siu nhn, ngi thng khng th hi vng t ti
th r rng nhn nh y khng kh hp vi s thc lch
s.
3- NNG LC CA LA-HN
Trong cc nng lc ca mt ngi chng c La-
Hn th thn thng (iddhi) c t ln hng u. iu ny,
khi ni vi vua A x th v nhng cng c ca Sa mn,
Pht cng c cp n;297
Ri n vic cc v La-Hn biu din thn thng php
l cng u c ghi li trong cc kinh vn, v nng lc
thin nh v tn ngng thn thng c kt hp vi
nhau rt sm. Cho thn thng l mt trong nhng t cch
ca thnh nhn l thch ng vi cch ph din t tng thi
by gi. Thng l, Pht gio k c su loi thn lc
(chalabinna) Th nht, bt t ngh lc (ibhividha), th hai,
thin-nhn thng (dibba-cakkhu), th ba, thin-nh-thng
297
Xem Kinh Sa Mn Qa;
(dibba-sota), th t, tha-tm-thng (paracitta vijanana), th
nm, tc-mnh thng (pubbenivs-nussatinna) v th su,
lu-tn-tri-thng (savakkhayak-aranna). V ngha ca
cc nng lc trn y th i khi l bay trn khng trung,
s thy v nghe khng b ni sng ngn tr, c sc bit ht
i qu kh, cho n nhng hot ng trong khng gian,
thi gian u c sc t do khc hn vi nhng ngi
thng. Tuy nhin mt phng din khc, Pht cho vic
ng dng hoc, xng nng lc thn thng theo s
thch, nht l thn thng ngy to, l phm ti ba-la-di
(parajika-trc xut) i vi gio on, bi th, khng tha
nhn thn-thng-lc l iu kin tt yu thnh La-Hn.
Khng nhng th, v sau, trong vn php tng, c phi
ch trng rng, ngoi tr lu-tn-tri-thng th su, nm
thng kia ngoi o cng c th c. Xem th bit thn
thng khng phi l t cch cn bn ca La-Hn; v, da
vo sc thin nh, tp trung tc dng ca tm vo mt
im, kt qu, trn thc t, ng nhin l biu din
c ci nng lc hn hn ngi thng ri, nu li c
chp cht ly s gii thch trn mt ch m ph trng
dng lc ca n th s mt hn ci chn tng ca n. Cho
nn, ngha thn thng n cng cng ch l biu trng s
sinh hot t do trong ni b m thi.298
So vi tn ngng thn thng, ci dng lc thc t ca
La-Hn rt ng qu l ch tm a trong sng, kt qu ca
s gii phng mi tnh cm chp m; vt ln trn kh,
vui, ngoi vng vinh, nhc, c, tht, tm thng bnh thn,
298
V im ny, tham chiu n- Lc, Phi Trit-Hc, p. 599.
bt ng. Trong cuc sng hng ngy, tm thi y khng
bao gi thiu vng. Nhng khi gp nghch cnh mi chnh
l lc nng lc ca La-Hn pht huy mnh. Chng hn
nhng lc bnh hon gn cht, hoc b ph bng, bch hi,
hay nhng tai nn nguy him khc; nu l ngi cha gii
thot th chc chn tm hn ri lon, s hi, bun ru,
nhng vi La-Hn th khc hn; bt c vo hon cnh
no, lun lun tnh to, sng sut v bnh tnh, khng s
hi. Khi c Pht, thng c cc t coi nh ng cha
lnh (T ph), sp nhp dit, cc v La-Hn gii thot,
nh Ca-Dip chng hn, tuy cng thng tic, nhng cc
ngi hiu r l v thng c sinh tt c dit, d cho
Pht i na cng khng trnh khi ci thng l y; cn nh
t A-Nan tr xung th, v cha gii thot, t ra, c i
khi mt bnh tnh, sa vo vng th thng m l v bi ai
thng thit. Nhng trng hp ca cc v i La-Hn th
rt nhiu, nhng, y, ti ch xin cp n mt vi th
d ca cc v La-Hn tng i cn yu km lm in
hnh.
Th nht, v bnh hon-mt t Pht tn l Sa-ni -
-qut-a (Samitigutta), trong thi gian ang tu dng th
mc chng phong ci (hi); ng nm ti phng bnh
(gilanassala) ca Tng chng, chn tay dn dn l li ht,
au n v cng. Mt hm Pht n thm ng, sau khi
chm sc cho ng. Pht c bit dy ng ly cng n kh
cm trong T Nim Tr qun tng. Sa-mi--qut-a
ch thnh tu php qun y m c gii thot. Sau ng lm
my cu k t thut nh th ny:
Kip trc gy nghip c. Kip ny chu qu kh
Nhn kh ca kip sau. Nay tiu tr ht299
Nh tin vo l nhn qu mt cch su sc m thu
hiu c l sng cht. Ngay khi t gic bc pht th thn
ht bnh, tm kin khang, ngi ta khng th tng tng
c ci cnh gii sinh ng v hoan lc ni b ca ng
mc no.
Th hai, i vi ci cht-mt v T khu c ting tn
l u-b-tin-na (Upaasena), mt hm ang ngi thin
nh trong hang bng b mt con rn n cn, sau chc lt,
nc c xm nhp khp c th. Bit mnh kh sng, u-
b-tin-na ni vi cc t khu bn a mnh ra khi hang.
Khi X li pht n thm th nhn thy sc thi ca u-b-
tin-na vn nh thng nht, khng mt cht bin i.
c hi v l do th u-b-tin-na cho bit rng nh liu
ng l v ng: ng cn, lc gii tt c u khng phi l
ta l ci ca ta, ci cht ca thn xc khng quan h
g, v ngay lc , ng thung dung, bnh thn m cht.300
Theo Hn dch, truyn li, sau khi u-b-tin-na cht, X
li pht c lm k khen rng:
Dy cng vun phm hnh, Kho tu tm o thnh
Vui v n ci cht, Nh ngi khi bnh nng
Lc gn cht m khng bin sc, li cn thung dung
ni ln nhng php ngha mnh liu ng ri thn nhin
nhm mt, nu khng phi l ngi hon ton t ci thn
299
Therag, 84.
300
Tp Hm 6, p. 532; S.IV, pp. 40-41.
ra ngoi vn vt th khng th c c ci dng lc nh
vy.
Th ba, i vi s bc hi-ngi i c ng-cu-l-
ma-la (Angulimala), sau khi c Pht cho xut gia, kt
qu ca s tu o tuy thnh La-Hn, nhng ci thn ngy
trc vn l ci thn ngy trc cho nn by gi thng b
dn chng bc hi. C khi i xin n chng ai cho, li mang
bt v khng v thng em chuyn y tha vi Pht. Pht
bo: Ci c kh ca ng ngy nay l kt qu ca nghip c
ng to, vy cha vo a ngc m c qu bo th
h khng phi l mt vic ng mng sao?
ng-cu-l-ma-la nghe xong lp tc cm thy lng
nh nhm, bnh an v tht ln nhng li ca rng (nguyn c
ti hai mi bi tng, nhng y chng ti ch trch lc
mt vi bi thi):
K ch ca ta, hy n y lnh th php bo tr
thnh nhng ngi ha bnh,
K ch ca ta ni php nhn nhc, nghe s tn thn
nhu ha m c thc hnh c cha?.
ng hi ta v ngi, hy t n s tch tnh ti cao
khm ph ra ci ta v ngi.
Trc kia tuy ta l k st hi (ahinaka), ta khng
mun bi l ci thanh danh y cho nn khng git hi mi
vt.
Trc kia ta l trm cp, c bit di ci tn Ch
Man, nay ta ra sch c ci tn v tr v vi Pht.
Trc kia bn tay ta m mu, c bit di ci tn Ch
Man. Nay ta bit c ch ta tr v, khng cn ph hi
ci mm thin cn na.
Trc kia to nghip kh trong nhiu kip, nay
tip xc vi nghip qu, c nm mi v, cng nh
ngi tr xong n.301
Thut li cuc sng c ni ln s sung sng quay
v Chnh php, khng cn on ght bc hi k th ca
chnh mnh m, tri li, cn mong cho h xu hng Chnh
php. Hn na, vui v n nhn s bc hi v cho l ti
n m mnh phi tr, bi th, li ni: Nay ta l con ca
c Nh Lai Php Vng gio ch, xa la ng dc, ng
chp, tiu dit mi mm mng ca ti c, t c lu
tn din t cnh tng gii thot: l mt tm gng
ng knh phc. n k trm i c m liu ng nh th th
sc gio ha ca Pht tht l bt kh t ngh, ng thi,
vn l k cc c m th nghim c s sinh hot ni tm
nh vy th cng c th bo l ci dung lc rt ln ca
La-Hn.
Trn y, ta mi ch ni n trng hp ca nhng v
La-Hn tng i cn km, nhng c c ci dung lc
ni b nh th ri, phng chi, i vi cc bc i La-Hn
th ci dung lc y cn ln mnh bit bao, iu ny ta c
th suy ra m bit. Xem th th s biu din ca lc thng
b ngoi cng c th chp nhn c.
Ci dng lc y khng phi nh i sau cc nh i
tha ch bai l c thin ni lc (ch gii thot cho
301
Therag, 366-391 (trch yu); tham chiu Tp 38, pp. 695-696.
ring mnh), v trong s La-Hn tuy cng c ngi lnh xa
x hi, sng mt mnh trong rng thm non cao chuyn
tu tnh nghip, nhng sau khi hon thnh s nghip tu
dng, nu sc hot ng ca h y th h cng ly
vic gio ha ht thy chng sinh lm s mnh; cho nn, h
tng i khp y, ni thnh th cng nh thn d, c
gng phn u tip tc ci tinh thn truyn o ca c
Pht: l nhim v m cc bc i La-Hn ht sc knh
trng.
Sau khi Pht nhp dit, s d Pht gio c pht trin
mnh cng chnh l nh s gic ng v lng hi sinh
truyn b ca cc bc La-Hn ny. Trong s , c bit l
tinh thn truyn o ca Ph lu na (Punna) rt cm ng.
Khi Ph lu na mun n x Du l na (Sunaparanta) mn
ty truyn gio, n xin php Pht, Pht bo l ngi x
Du l na hung bo tn lm, khng nn i. Nhng Ph lu
na tha l v chnh php, d cho c b git hi cng cam
chu. Pht thy ch ca ng kin quyt nh th bn chp
thun li thnh cu; sau x Da l na, vn l ni khng c
Pht gio, c vi trn nghn ngi theo Pht gio k c
xut gia v ti gia.302 Ngoi ra, cn rt nhiu trng hp
cc v La-Hn gic ng ri i truyn o m trong cng
c ngi v tinh thn y m b bch hi. Chng hn, tng
truyn l Mc kin lin b ngoi o mu st th chc
hn l v truyn o m b hi vy. y l nhng chng
minh c th. Tm li, ci dng lc truyn b chnh php v
i ca cc bc La-Hn l mt s tht khng th ph nhn
302
Tp 13, pp. 552; S, 35, IV pp. 60, 36 (Therag, 70 apadna)
c. Nhng truyn thuyt v thn thng trong lc truyn
o chng qua cng ch l biu din ci dng lc ca La-
Hn v phng din m thi. i sau, cc nh i tha tn
sng l tng B Tt, ph bnh La-Hn l t li, ch h l
nhng ngi theo ch ngha c thin k thn (gi cho
ring mnh trong sch), thm ch cn dng nhng li nh
Thanh vn cn tnh (cn tnh ca Thanh Vn) gim
pha h. iu ny hon ton khng ng vi ton b s tht
lch s: l im ta cn ghi nhn.
Chng th su:
NIT BN LUN
Vn Nit-Bn thnh thong cng c ni n
trn, nht l trong chng trc, khi lun v La-Hn, l
hon ton mun ni r ci cnh tng ca Nit-Bn (hu
d) ny; ni cch khc, ngha ca Nit-Bn thc tin nh
c trnh by trn i khi ta cng c th hiu qua
ri. Tuy nhin, trn bnh din Php tng, nhn xt v mt
l lun, vn ny vn cn c im cn phi c kho st;
v, v phng din l lun, t ra, n cng l trung tm tn
gio ca Pht gio, cho nn, n l mt vn ht sc trng
yu. Bi vy, y, ti phi dnh ring mt chng na
tho lun vn ny.
1- HAI LOI NIT BN

Theo Pht, Nit-Bn c hai hnh thc l Hu-d-nit-
bn (Saypadisesa nibbna) v V-d-nit-bn
(Anupadisesa nibbna). Hu-d-nit-bn l ch cho ngi
t n cnh gii thot khi vng lun hi nhng nhc
th vn cn tn ti; V-d-nit-bn l cnh gii vnh vin
n mt, phn nhc th cng khng cn na. Hai loi
Nit-Bn ny cng ging nh hai loi gii thot ca phi
V-an-ta (Vedanta) l Hu-thn-gii-thot (jivanmukti)
v V-thn-gii-thot (ajivanmukti) c phn loi theo
ngha gii thot ca tn gio n-. V li, nh va ni
trn, s khu bit Hu-d v V-d ny cng cn cn phi
gii thch ring bit; tc l, qu Bt-Hon th ba c gi
l Hu-d, qu La-Hn th t c gi l V-d. Xem
trong A-Hm, bn Hn dch303 th s gii thch trn y l
phng php thng dng cho n ngy nay. Li na, theo
s gii thch ny, trn vn php tng, nit-bn tr
thnh mt vn nan gii. Tm li, ch gii thch nh trn
m gi l Hu-d v V-d th ngha gia hai loi Nit-
Bn vn l nh ngha ng lun, khng sai khc. Duy
ng v phng din cch thc m ni th V-d-nit-bn
l cnh gii trn Hu-d. Ti sao? V cn c thn th th d
tm c mun thot li gi, bnh, cht i na cng khng
trch khi nhng nhc im ca phn nhc th. Hn na,
cn c thn th th, nh c trnh by trn, i khi
cng cn nguy c thoi chuyn, cho nn, ch khi no rt b
c phn nhc th th mi vnh vin an ton. Song, y ch
ni v phng din l lun m thi, nu theo ngha tn
gio thc t m ni th Pht li coi trng Hu-d hn V-
d. Tm li, Pht l mt nh theo ch ngha tn gio thc
nghim, ngi t th nghim Nit-Bn vnh vin ngay
trong hin ti, v mun khin cho nhng ngi khc cng
303
Trung 5, Thin Nhn Vng Kinh, pp. 5-6; Tng 7, p. 307. S khu bit
Hu-d, V-d ny, theo ti, l cch phn loi nguyn thy nht, nhng, v
pha vn Ba-li, ti cha thy c s tng ng no, nn cha dm on
nh. i tham cu sau.
th nghim c nh Pht; l bn nguyn ca Pht m
ngi c thc hin cho n hi th cui cng.
Nh th khng bao lu, n khi ht phin no, thnh
v lu th c tm gii thot, tu gii thot, i vi hin
php, t mnh chng tri, t mnh thc hin.
Trn y l nhng li Pht thng ni vi cc
304
t. Ch trng ca Pht l phi t chng tri, t thc hin
php ngay hin ti (hin php); nu php y l Nit-
Bn th chnh l th nghim Hu d nit bn. Cho nn,
nu l chn tng ca Nit-Bn th, tuy kh dng li l
biu din cho thch ng, nhng, trn thc t, i vi
cc t Pht, hin nhin n c mt tnh cht d l gii.
Ti sao? L v khng nhng ch i vi Pht l ngi
thc s th hin nit bn trong cuc sng mi bit mi v
nit bn (gii thot) nh th no, m ngay i vi nhng
ngi chng ng c mt cht cng c th nh s t gic
ni b bc pht m th nghim c. Nhng iu kh khn
hn ht l s l gii v thuyt minh nit bn rt ro l cnh
gii V d nit bn nh th no: l vn nan gii. Bi
v n cnh gii y ri th khng cn phng php no
c th ng dng din t s thc chng ca nhng ngi
th nghim m ch cn c th c c mt khi nim m
thi. Song l, v th gii quan, Pht li bc b tt c mi
khi nim c nh, cho nn ngi ta cm thy v cng kh
khn trong vic suy cu l lun. Ngay n nhng ngi
thc chng Hu d nit bn m cng cn cm thy vn
ny kh khn, hung h vi nhng ngi cha t n
304
Nh A, V p. 15.
cnh y th s ln m, d dm trong bng ti c chi l l?
Sau khi Pht nhp dit ny sinh ra vn c khng
chnh cng lin quan n iu ny: Ci l do ct ngha ti
sao t xa n nay c bao nhiu ngh lun v chn
tng ca Nit-Bn, nhng ngi ta vn cha i n mt
kt lun c tnh cch xc nh-mc du ch trn b mt-
cng chnh l . Sau y ti xin trnh by thin kin
ring ca ti.
2- HU D NIT BN
Trn hnh thc, trc ht hy bt u t Hu d nit
bn. Ngay thn ny m gii thot tc l t n Hu d
nit bn. ng v phng din tiu cc m ni th l
trng thi dit tr ht mi phin no; ni theo ngha rng
l ct t c mi thng, h phn kt; cn ni theo
ngha hp th l s th tiu hon ton ba c tham, sn
v si. Nu li lun t cn bn th l ci ng th ca s
ph tr ht v minh kht i, tc l kh ht ng chp, ng
dc, ch cn ci ng th hon ton v ng. V im ny,
Pht thng gi Nit-Bn l tham, sn, si dit, kht, i
dit (tanha nibbna), v v minh dit v.v Xt v t
ng nit bn (nirvna-nibbna) th n bt ngun t ting
dp tt (nirva), chnh Pht dng ci ngha ny ch
ci ng th dp tt mi phin no, cho nn mi gi
l Nit-Bn.
Nh vy th phng din tiu cc tuy l thuc tnh
trng yu ca Hu d nit bn, nhng, ng thi, phng
din tch cc cng khng phi l khng ng k. Nh
ni trn, t n nit bn, tc gii thot, cn phi c s
bc pht ni b lm nh sng soi ng. iu ny khng
c ngha nh phi S Lun bo s tn ti ca Thn ng l
ci ng th t c, m cng khc vi phi V an ta
(Vedanta) cho l s pht trin ci ng th ca Phm.
Tri li, nit bn l ci ng th ca phin no b tn
dit, n l ci nng lc tch cc mi pht sinh m t xa
cha tng c kinh nghim. Nng lc tch cc ny l
ngun gc ca s bc pht, cho nn cng c th bo chnh
nh vo m lm cho phin no tn dit. Nh trng hp
ca Pht, rng r su nm tri chuyn tm chuyn tr phin
no m cha th thnh cng, nhng ch ngi tnh lng t
duy trong khong bn mi chn ngy th t n i bc
pht, l v trong thi gian chuyn tm tiu dit phin no
dng thnh ci nng lc tch cc ri. Li na, lc ba mi
lm tui th Pht chng nit bn (parinibbuta) ri sau
tch cc hot ng truyn o sut bn mi lm nm, vy
nu khng tha nhn ci nng lc tch cc ny th khng
th hiu c nhng hot ng y ca Pht. Hn na, im
xut pht ca Pht tuy ly vic gii thot khi gi, au, cht
lm mc ch, nhng, trn thc t, cho d thnh bc
Thnh, cng khng trnh khi c ci tai ha y; ngha l,
bn thn Pht cng i khi au m, gi yu dn dn cho
n lc tm mi tui cng khng trnh khi ci cht. Tuy
nhin, Pht vn ni l thot li gi, bnh, cht, khng s
sinh, lo, bnh, t v cn tin chc l trong tng lai khng
cn sinh ra v cht i na v.v y cng nh ci nng lc
tch cc v sng sut trong ni b khng cn dnh lu n
sinh, gi, bnh, cht: Nht l t ng Nit-Bn (nibbna-
nirvana), quyt khng phi ch c ngha l dp tt, ngha l
ta hy gc vn ng nguyn305 li mt bn m ch bn n
cch dng t ng ny thi th thi i Pht, n c dng
biu th ci cnh gii diu lc ti cao. Chng hn nh
Trng Hm v kinh Phm Vng (kinh Lc Thp Nh
Kin) c a ra nm loi nit bn hin i, m bt lun l
loi no cng u ch cho ci cnh gii tch cc thch , v
trong cng c ch trng cho cnh gii ham m th
vui ng dc l nit bn hin i na. Vy, nu t ng nit
bn ch c ngha l dp tt, tiu tan th quyt on chng
c nhng cch dng nh th. Bi vy, ci m Pht gi l
nit bn cng c ngha l cnh gii diu lc tch cc. Li
na, Pht bo nit bn l cnh gii bt t (amala), l ni
tuyt i an n (yogakikhama), l mt ri (sitibhava) vn
vn, ch thc cng l ni v ci nng lc tch cc y. Bi
th, ci l do Pht ly l tng thng, lc, ng, tnh lm
trung tm, cu mong t n nit bn mi tha mn hon
ton l ch .
T khu! Bt sinh (ujata), bt thnh (abhuta), v tc
(akata), v vi (ankhata), T Khu, nu khng c bt sinh,
bt thnh, v tc, v vi th sinh, thnh, tc, hu vi khng c
ch y ch (nissarana). Tuy nhin, T khu, v c bt sinh,
bt thnh, v tc, v vi nn sinh, thnh, tc, hu, vi mi c
ch da.306
305
V ng nguyn ca Nit-Bn, xem lun n ca Dr W. Stel trong Jonrnal
of Pli Text Society (1919-20).
306
Itivuttka 43 text p. 37.
Bt sinh, bt thnh, v tc, v vi l ch cho ci ng
th ca nit bn, v c ci ng th ca nit bn nn th
gian sinh dit mi c ch da ti hu. Nh vy th nit bn
quyt khng phi l cnh gii tiu dit, tn hoi hay dp
tt.
Tm li, cnh gii Hu d nit bn, v phng din
tiu cc, l ni khng cn phin no, ng thi, v phng
din tch cc, th l cn c ca cm gic v ci nng lc
thng hng bt bin. Bt lun kho st v phng din lc
dng ca nhn cch ngi th nghim, hay v phng din
suy on o l, ngi ta u khng th ph nhn hai
ngha trn y ca nit bn. Ch v Pht gio khng dng
nguyn l biu din ci gi l Thn (Isvara), Phm
(Brahman), Thn ng (Atman) vn vn, nn, khi din t,
ch khuynh hng v hai phng din tiu cc v tch cc
m thi. V sau ngi ta min cng gi ci nng lc tch
cc khng th dng ngn ng bnh thng din t c,
y l ci Sc khng (Khng lc).
3- NG TH CA V D NIT BN
Khi kho st v Hu d nit bn th mc nhin
ngha ca vn V d nit bn cng c hiu ngm
ri. Ti sao? V, nh Pht ni, Hu d hay V d ch l do
thn th cn hay khng cn m khu bit m thi, ch bn
cht ca n th khng sai khc. Duy c im kh khn nht
vn V d nit bn l ch khi cng kt hp n vi vn
thc ti th s kho cu n nh th no. Tc l, Hu d
nit bn th cm ng ci nng lc tch cc t c, cn
vn V d nit bn th nn phi s l ra sao?
Trc ht hy bt u t vn thc ti biu din.
Theo Pht, nh thng ni nhiu ln, ht thy u do
nhn duyn sinh, ngoi nhn duyn ra khng c mt vt g
tn ti, v y l mt lun thuyt khng hiu c mt
cch d dng. Nhng, V d nit bn tt knh l ch cho ci
ng th thot li mi nhn duyn rng buc, tc l ci
ng th ca v minh dit th hnh dit, hnh dit th
thc dit, cho n sinh, lo, t, dit, do Pht bo
Trc bit php tr, sau bit Nit-Bn (Pubbe dham-
matthitinnam pacch nibbne nnanti).307 Bi th, ng v
phng din l lun m nhn xt th Nit-Bn rt ro ch l
ci tn gi khc i ca H v m thi. Ti sao vy? Bi v
cng tc l ci ng th ca v minh, tc ch sng
b dit ht, khng cn mt vt g c. Hn na, chnh Pht
v cc t ca ngi cng thng v d V-d-nit-bn
nh ngn n, h du ht th la t tt. V c theo v d
y m suy ra th khng th khng bo l h v c. Cho
nn, gii thch ngha ca V d nit bn l h v tch dit,
trn phng din l lun, ta h nh rt xc ng. Ngay
trong hng ng t Pht, t rt sm, c ngi ch
trng kin y ri. Tr xung n thi i B phi th
nh Kinh Lng B (Sautrantika, Suttanta) cng l phi
ch trng mnh v phng din ny. Nht l trong s cc
hc gi ng Ty hin nay cng c rt nhiu ngi ch
trng kin ny. Chng hn nh Joseph Dahlmann trong
307
S. 111. pp. 100-II5; Tp 34, p. 510.
Nit Bn Lun (Nirvna s. 1-25), Pischel trong phn kt
lun ca Dit Lun (Leben und der Buddhas, s. 76),
Childers gii thch trong T in Ba Li; v gn y, nh
De La Valle Poussin trong The Way of Nirvana vn vn,
u ch trng kin ny.
Th tht, chnh ti cng tng nhn kin y l
ng, ngi no khng cho nh th th bt qu ch l s
t bin h. Nhng, sau nh i su vo s nghin cu mt
cht tm cu ci tinh thn ch thc ca Pht ngoi
nhng cu vn v mt ch, c bit l v Hu d nit bn
nh c kho st trn, th, i vi thuyt h v,
tuyt nhin ti khng th ng .
Trc ht hy ly cc kinh lm trng chng. Tuy c
Pht cha ni r V-d-nit-bn l cnh gii tch cc nh
th, nhng, nu bo n l cnh gii h v th ti cc lc
phn i, bi l, bo n l c cng khng ng m cho
n l khng cng khng c. Chng hn, c ngi hi
sau khi Pht nhp dit th ci tm gii thot (Vimuttacitta)
c hay khng, Pht ni:
Ny Bt-Ta (Vaccha)! Da theo sc m lng tnh
Nh-Lai th Nh-Lai b sc y cng nh cy a-La
tuyt gc khng cn sinh phn, trong v lai l php bt
sinh. Bt-Ta! Nh-Lai gii thot sc y ri th cng nh
bin ln su xa khng th lng tnh c; nu bo l ti
sinh m khng ti sinh th khng ng; m bo l khng ti
sinh nhng cng khng phi khng ti sinh th cng li sai.
Da theo th m lng tnh Nh-Lai th Nh-Lai b th
y v.v(cho n tng, hnh, thc cng thuyt minh nh
sc).308
Tc ngha on vn trn y bo rng ng th
ca V-d-nit-bn thot li nm un l ci cnh gii li
t c, tuyt bch phi duy ch bc Thnh bit c
(Panditanedaniya), ngoi ra, khng th dng khi nim trn
kinh nghim v c, khng, i, li, vn vn, m lng tnh
c. y c iu ta cn ch l; ph nh c nhng,
ng thi, cng ph nh lun c khng, vy nu nh h v
l chn tng ca V-d-nit-bn th ph nh c nh
l ng, nhng ti sao ph nh lun c khng? Tc cnh
gii V-d-nit-bn tuy khng l mt loi th tng
(thng c coi nh th h lun) ca ci gi l Thin
quc, Thn, Phm, Ng, nhng l cnh gii siu vit c c,
khng, mt s tn ti khng th din t, khng th tng
tng, khng th ngh bn c.
iu ny khng phi ch c on vn trn y, m tt
c cc kinh in khc khi thuyt minh v V-d-nit-bn
u ni nh th.309 y li c im ta cn c bit ch
308
M 72. Aggi-Vacehagotta. Vol. I. pp. 487-488; Tp-Hm 35. p. 66a.
309
Kinh Bn S. V cch thuyt minh V-d-nit-bn, trong cc kinh u c
mt hnh thc nht nh, v c th c coi l in hnh na. Xin trch nh
sau:
Th no gi l ci V-d-nit-bn? Ny cc Bt-S! l trng thi
chng c La-Hn, nt sch cc phin no, phm hnh c thnh
lp, vic cn lm trn , vt b mi gnh nng, chng t ngha,
kho gii thot, c bit khp. Tt c u cm th by gi iu khng do
nhn dn n, khng cn cu mong, hi vng cng ht, rt ro tch lng, vnh
vin trong mt, n lc khng hin (li na), ch cn y vo ci thanh tnh
khng h lun, khng th bo rng c, chng th ni rng khng, m cng
l: trong s cc t ca Pht nu c ai hiu V d nit
bn l h v th Pht v cc t nin trng u qu trch
v dn d cho h hiu mt cch chn chnh. Chng hn
trng hp Dim ma ca t khu (Yamaka), ng ny thng
cho rng Lu tn La Hn l ci tuyt v, khng c mt
vt g c. Cc t khu khc thy th u cho Dim ma ca b
t kin lung lc bn ht sc khuyn can, nhng Dim ma ca
khng chu t b kin y ca mnh; cui cng h phi
thnh X li pht ni php cho Dim ma ca hiu. X li
pht bo Dim ma ca rng nm un khng phi l Nh Lai,
nhng, ng thi ngoi nm un cng khng c Nh Lai.
Ri li bt u t nm un l v thng, l kh m
ni r s quan h gia nm un v v ng cho Dim ma
ca bit kin ca mnh l sai lm.310 im ta cn lu
y l: cc t Pht mt khi cho La-Hn sau khi cht l
ht l nhng ngi t kin, cn phi c thuyt phc cho
h t b ch trng ca h. Thng ta X li pht cng
ni nhiu php ngha thuyt phc Dim ma ca cho
ng ny t b thnh kin ca mnh. Xem th bit, nu
cc t Pht m hiu nit bn l cnh h v tuyt diu th
hin nhin l phn bi Pht ri. ng v mt biu din
m ni th li thuyt php ca X li pht trn y, d
nhin, khng trc tip ni n ci ng th ca nit
bn, nhng, khi Dim ma ca nghe v Nh Lai gii thot
nm un v v ng v.v th lin t b ch trng ca
khng th cho l cng c, cng khng, m cng chng th bo l chng phi

c, chng phi khng m ch ni khng th by t, rt ro nit bn, cho nn
gi l ci V-d-nit-bn. (Bn S kinh quyn 3 t 350b. Itivuttaka 44).
310
S, III, pp. 109-115, Tp 34, p. 510.
mnh, nh vy, r rng trong Dim ma ca cng mc
nhin hiu qua cnh gii nit bn nh th no ri. Nht l
ng th ca ci gi l nm un khng phi Nh Lai, m
la nm un cng khng c Nh lai v phi-tc-phi-l-un-
ng cng c cp v chnh n gip cho vic gii
quyt vn nit bn.
Tm li, khi ng trn lp trng nhn-duyn-lun
kho st cc vn thc ti, v mt biu din, trong s cc
t ca Pht, tuy cng c ngi ch trng thuyt H V
nhng b Pht v ton th t khc khin trch; l
mt s tht lch s. Do , nu ai theo gt h m cho ci
nng lc tch cc ni b do chng Hu d nit bn m c
l Khng, hoc cho cnh gii V-d-nit-bn l tuyt dit
th hin nhin iu khng th chp nhn c.
Nu khng c ci bt sinh, bt thnh, v vi, v tc
kia th ci sinh, thnh, vi, tc cng khng c ch da
Tc ci ng th ca bt sinh, bt thnh, v vi, v
tc chnh thc l ni nng ta thng hng, ni tuyt i
an n, tuy l ci tuyt i khng biu tng, nhng bn
thn n li l cnh tuyt i hu m ngi ta c th chng
nghim c. Bi th ti rt ng vi thuyt ca Hu-B
gii thot v Nit-Bn cho l: Trong tt c cc php, Nit-
Bn l hn ht; l thin, l thng, siu vit hn cc php
khc311
Song m, nu lin kt n vi vn thc ti th nn
phi gii thch nit-bn nh th no? V im ny, ti
311
i-T-B-Sa-Lun 88, p. 414b.
trnh by cui thin trc, trong vn bn cht ca th
gii, i mun quy vo mt cnh gii ca ng th php
tnh, tc l kt hp phng din ng ca php tc duyn
khi v php tc gii thot vi phng din tnh ca ng
th lm mt: theo ti, iu ny n tha hn c.
Bit th chn chnh (vedana) m c hin php v
lu, thn th d dit nhng tr ni php (dhammattha) m
thnh Thnh nhn (veday), cng khng cn lun hi
na312
ngha on vn trn cho rng nh s c ch cm
gic, cm tnh m c Hu d-nit bn ngay trong hin
ti, v sau khi cht th c V-d nit bn. Duy c im ta
cn ch y l: sau khi cht, tr ni php th cu ni
ny cng thuc b loi lun hi. Th i chiu vi nhng
cu: Trc c tr tu php tr (nhn duyn), sau c
tr tu nit bn dn dng trn, th nu php tr trc
ch cho phng din ng ca php tnh, th php tr sau c
th bo l ch cho phng din tnh, tc Php tnh tuyt
i. Chnh Pht cng ni r v im ny. Duy c iu ta
nn lu l, nh ti trnh by trn, bt lun duyn
khi php hay gii thot php, nu kho st mt cch su
hn, th chng u tr thnh php tc ch t thn. Do
V-d-nit-bn rt cc c th bo l ci ng th ca
ch tuyt i c hp nht. Ti sao? V php tnh tuyt
i, nhn xt theo kin nh ny, ch yu l s tn ti ca
ch hoc cng c th bo l ch tnh. Li nh X-li-pht
bo la nm un khng c Nh-Lai m nm un t n cng
312
S, IV, p. 207, Tp 17, p. 574 (Cn Bn Pht Gio, p. 267)
chng phi Nh Lai cng ch l ni r ci ngha ng th
ca V-d-nit-bn, tc ng th ca tm gii thot. V
sau, kinh Nit Bn ca i Tha gii thch l ng th
ca Ng, Tnh, Thng, Lc tht ra khng ngoi ngha
trn y. Bi th, ng trn lp trng biu din ca Pht
gio nguyn thy m ni th s gii thch y cng l tha,
chng qua trn bc ng nghin cu khng th khng
tin n khuynh hng y, ch tht ra n bao hm y
trong Pht gio nguyn thy ri; y l mt s tht hin
nhin.
Tri thc ch l nh sng t nhin, tc ch l s
khong sung ca lng tham mun m i tm nh sng t
nhin. Chng ta khng c c c quan siu-t-nhin
m hiu nn i vi cnh gii hnh-nhi-thng, chng ta
ch c th dng nhng danh t ph nh nh: V dc, ph
nh ch, Nit-Bn, khng vn vn, biu din v thuyt
minh m thi.
Song, ci cnh gii y t n li c tch-cc-tnh v
thc-hu-tnh, v nu em so snh th n r rng l mt
i v tr, ch u phi l bng, l hi th, l h v?313
Trn y l nhng li thuyt minh v cnh gii ph
nh ch. Ti tng c th mn nhng cu ny ca P.
Deussen thuyt minh cnh gii V-d-nit-bn. Ci m
P. Deussen bo l tch-cc-tnh, thc-hu-tnh chnh l
php tnh tuyt i, m tc cng l ng th ca ch
tuyt i vy.
313
P, Deussen; Etemente der Metaphysik s, 550.
4- NIT-BN GII CA PHP TNH TUYT
I VI NHNG T TNG I SAU
Nh vy, cnh gii V-d-nit-bn l ng th ca
php tnh tuyt i hp nht, nhng, n c tc dng nh th
no? Vn ny, nu ch ni theo Pht gio nguyn thy
th l cnh gii tuyt i vng lng, vnh vin bt ng:
v n l ng th ca php tnh tuyt i, ca ch tuyt
i. Nhng, nu ng trn lp trng hin tng gii m
nhn xt th chng qua ch l thc hin ci l tng n
mt khng hin m thi. Cho nn, ng mt phng
din khc m quan st th l php tnh, ch tnh, tt
phi c y sc tc dng nng ng, nu khng th hin
nhin l khng ph hp vi bn nguyn sinh ca chnh
c Pht, bi l, nu vnh vin an tr ni V-d-nit-bn,
khng, hot ng li th lm sao m sinh? Do , v sau
i-Tha-Gio khai trin nhiu v mt tn gio v trit
hc; tc i-Tha ly nit-bn php tnh tuyt i, ch
tuyt i lm nn tng ri sng lp phng php tr li
quan st hin tng gii. By gi hy ly mt vi t tng
trng yu lm im xut pht trnh by v trng hp
ny.
Trc ht bt u t phng din trit hc. Chng
hn th gii quan phim thn rt c sc ca i-Tha Pht
gio tht ra bt ngun t y, v t tng phim thn ca
Pht gio qua mt giai on ph nh th gii hin thc
ri sau tr li khng nh n m pht sinh. S d t n
im hi chuyn ny l v ly Nit-Bn tuyt i khng
(biu tng) lm php tnh, ri t lp trng y m tr li
tuyt i hu (diu hu). T tng biu din qu trnh ny
r rng hn ht l vo thi i t chn khng ca Bt-
Nh chuyn sang diu hu.314 V sau, t tng chn-nh
v t tng phim thn quan trng trong Hoa-Nghim cng
u pht xut t h thng ny.
Ri biu din im ny mt cch c th vi sc thi
tn gio c bit su m l Php-Hoa, v c sc ca
Php-Hoa l thnh lp Ch-php-thc-tng-quan
ni ln s cu ph cp v vnh cu ca Pht v cc B-
Tt. Ch-php-thc-tng-quan ca Php-Hoa, d nhin,
bt ngun t t tng diu hu ca Bt-Nh; n thuyt
Pht sng lu v thng (ch ca phm Nh-Lai Th
Lng) v thuyt cu t ca B-Tt Quan-m (ch ca
phm Ph-Mn) trong Php-Hoa th chnh l ly V-d-
nit-bn diu hu lm ch tuyt i hng h hot ng
m gii thch tc dng nit bn.
Ri li ly cu t hu kt hp vi t tng sau khi
cht, l t tng B-Tt Di-Lc, nht l t tng vng
sinh ly Di- lm trung tm; n y th cnh gii V-d-
nit-bn c thng-tc-ha mt cch cng cc, v B-
Tt ly ch tuyt i lm nhn cch, hay tnh ly Pht
lm trung-tm m qun chiu tr thnh c th ha ni
r ci nng lc cu .
Xem th th thy i-Tha sau ny-c bit l v
phng din l tng-khng trc tip th gin tip, xut
pht t quan nim V-d-nit-bn-php-tnh tuyt-i ny,
314
Chn Nh Quan Ca Bt-Nh i Chnh th 8, Tp ch Tn Tu Lng.
v c sc ca i-Tha th ch coi php tnh l ng.
Sau i-Tha dng danh t chn-nh-php-tnh v Bt-
tr-nit-bn tch-cc-ha v hot-ng-ha ngha nit
bn, nhng y chng qua cng ch l trin khai nit-bn-
quan ca Pht-gio nguyn thy v phng din tch cc
m thi. Gio s T-K chia qu trnh khai trin ny
thnh ba t tro quan st, l: t tng khng ca Bt-
Nh, Ch php thc tng quan ca Php-Hoa v t tng
Di- ca kinh i V Lng Th.315 Ti rt khm phc
kin trc vit ny ca gio s T-K v xin thm rng tt
c phng din l tng ca i-Tha, c th ni, cng u
bt ngun t ba tro lu t tng ny.
315
Cn Bn Pht Gio p. 301 ff.

Nguyên thủy Phật giáo tư tưởng luận

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Nguyên thủy Phật giáo tư tưởng luận

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NGUYN THY PHT GIO

Vin i Hc Vn Hnh xut bn 1969

mi c th qun trit c tt c gio l Pht gio. ng v

truyn b chn tng ca Pht gio Nguyn Thy? Nu

kinh Phc m ca C-c-gio, khng phi truyn b li

mt tiu chun nht nh. V im ny, chng ti c bit

ch hn cc phng din ri n gio l ca Pht gio

A-Hm v Lut B l nhng kinh in nguyn thy chnh

khng bao gi xa la kin gii s liu, v i khi cn phi

2. Majjmanikaya, tng ng vi Hn dch Trung

Cullaniddesa v Makamddesa. 12- V Ngoi o Lun

3. Tp A-Hm (Cu-Na-Bt--La i Tng dch) i

2- VN NGUYN THY PHT GIO

cng c ngha ging nh C-c-Lun (Christology) i

Ba mc trn y l nhng mc i cng ca

Tr ln l ni r giai on ton th ca Pht gio

Ngha l gi s em chia Pht gio nguyn thy thnh bn

3- C BIT LUN V PHNG PHP GII

vy, v sau, trong cc b phi Tiu tha, c nhiu phi ch

Pht ni ra, bi l, thn Tr-La ny ca ngi B-La-Mn

vy. D nhin, tng khng cn ni ai cng bit rng trong

chng hi. 4 Tuy nhin, ta khng th da vo l do y m

gii l thch ng vi tng cnh ng vy. Xem ch Tam Y

khng c hi cho ch ngha ca Pht th c thu dng, nu

Phm Thin trn y. Pht ni ma l m ch s chng

k im . Bo rng v gio php qu su xa, ngi i

khng th khng tm trong cc kinh vn: l im chng

mt vi trm nm trc, cn c a vn minh l cc khu

C th, th lc ca h mi ngy mt tng m to nn

hn huyt (sang Ml) Ph-X v Th-, l mt quc gia

vn minh mi ny t ra cng chi phi n trong my

thc t lc na. Bi th, nu so snh im tng trng

Th t, ly Ma-Ha- lm trung tm ging cao

2- T TNG GII NG THI

Th nht, tro lu B-La-Mn Gio chnh thng: ch

hnh thnh vo thi gian ny. Tuy nhin, y ch l s quan

V a v ca A-Tht-B- tuy khng c r lm,24

16 (D.B.Jev-jja) c ni n T-T-Tng (Addharniya SKt

V tn sng nhng nghi thc t l nn tt c cc thn

m ni th Phm Thin cng lun lun c biu din trong

Nhng c mc ny tuy c thy trong o-Ngha-Th29

ngi trong thi i mi t n im mong mun:

Nhng n thi i Pht th n khc hn vi ch

Lun30 chp l ngi em ca vua Tn-T-Sa-La l Ca-Lu

chnh ng, v coi y l mt nhim v thit yu. Mun

lng mong mun c gng vt hn ln trn truyn thng

tng chu nh hng ca o-Ngha-Th, nhng nu bo

gin tip cng vi khuynh hng t tng nht ban ri

Th ba, phi S-Lun l mt vn li cun rt nhiu

. Bi tham lun ny c ng trong Tp ch trit hc

Pht, v nhiu kha cnh, u c quan h vi cc on Sa-

2.- Bn Thng Bn V Thng Lun (Ekacca

ch no ca cc on Sa-Mn u c ghi li trong .

nh vy cng khng khc g S-Lun-S. Mi Hai Nhn

(Purama Kassapa), i khi theo ch ngha hoi nghi

l ch lp trng nhn-sinh-quan ca h vy. Thuyt ny

(Vardhamana), ra i trc Pht. mt lc th lc ca

n , thuyt Trung o mang li cho t tng gii

ngang hng vi Pht v ht sc tn dng. V li theo

n nh php tr trai (mak upostha) m La-Hn v cc

kho st v so snh t tng gii ng thi qua t tng

u ng dng ngha lu ng y, v thi ny, theo ngha

thot nh chnh Ngi. Pht s d c gi l Pht chnh l

php y khng th tch ri khi hai phng din trit hc