You are on page 1of 18

Qu? kuna ?

Quin? khisti?

Quines? khistinaka?

Por qu? kunata?

Dnde? kawkina?

Cmo? kunama?

Cuntos? qawqa? qayqa?

Cundo? kunapacha?

Cul? kawki?

Para qu? kunataki?

Para quin? khistitaki?

De quin? khistinkisa?

Hasta dnde? kawkikama?

Con qu? kunamti - kunamdi - kunampi?

A qu? kunaru?

Formas de saludo - Kunjama arunt'anaka

Saludar arunt'aa

Agradecer jalla jalla mama

Saludarse arunt'aanisa

Presentar algo o alguien ukaja o jupaja

Saludos - Kunamast'aa

buenos das suma uru

buenas tardes suma jayp'u

buenas noches suma aruma o arama

Cmo ests? kunamastasa, kamisaraki

Yo estoy bien! naya walikistwa

Estoy ms o menos, y t? naya jani sumamajsti, jumasti?

Mal, estoy enfermo (a)! jani walijti usutatwa

Como est tu familia? kunamasa familiamaja


Ellos (as) estn bien jupanaka walikiskipxiwa

kunamasa awkimaja, taykamaja -


Cmo estn tus padres?
mamamaja

Como esta tu padre? kunamasa awkimaja

Como esta tu madre? kunamasa taykamaja - mamamaja

waliki, muspa kusisita jach'a


Bien, contentos de ser abuelos!
mamasipana, jach'a tatasipana

Pronombres personales - Jaqi sutilanti

yo naya

T juma

l o ella jupa

nosotros jiwasa

vosotros (as), ustedes jumanaka

ellos (as) jupanaka

Pronombres posesivos

Mi, mio, mia nayanha, nayankiwa

Tu, tuyo, tuya jumana, jumankiwa

Suyo, suya jupana, jupankiwa

Nuestro jiwasana

Su jupana

Dilogo simple

Cmo te llamas? kunasa sutima?

Yo me llamo Rosa nayana sutinha Rosawa

Dnde vives? Kawkina utjta?

Yo vivo en Iquique naya Iquiqui markana utjta

A qu familia perteneces? khistina jumana familiamaja?

De dnde vienes? Kawkita purjta?


Vengo de Iquique Iquiquita purjta

Cuntos aos tienes? qawqa maranitasa?

Tengo 25 aos naya p tunka phisqani maranitwa

Cmo se llama tu mam? kuna sutini mamaja?

Mi mam se llama Rosa nayana mamanhaja Cristina sutiniwa

Cuntos aos tiene t mam? qawqa maranisa mamamaja?

Ella tiene 70 aos jupaxa paqalqu tunka maraniwa

Cmo se llama tu padre? kuna sutini tatamaja?

Mi padre se llama Felix nayana awkinaja Felix satawa

Tienes hermanos? jilatama utjiti?

S, tengo hermanos jisa, jilatanhanaka utjiwa

Cuntos hermanos y hermanas de


qawqa jilatanitasa kullakanitasa
nacimiento tienes?

Cinco hermanas y un hermano de


phisqa kullakanita, m jilatanti
nacimiento

Por dnde te vas a tu casa? kawki chiqata utamaru saririta?

Por el camino ms corto jak'a thakhikamata

Cundo llega tu padre? kunapacha awkima purini?

En cuanto terminen sus vacaciones vacacionapa tukuyani ukata purini

A qu hora almuerzas? kuna timpuna maq'irita?

A la una m urasa

A las doce del dia taypi urukipana

Presentaciones

Mi nombre es Rosa Quispe Huanca Nayana sutinha Rosa Qhispi Wankawa

Mi apellido paterno es Quispe Tatanhana apellidupa Qhispiwa

Mi apellido materno es Quispe Mamanhana apellidupa Wankawa

Tengo 47 aos Nayaxa pusi tunka paqalqu maranitwa

Mi grupo familiar es aymara Nayana wila masina aymarawa

Vivo en Iquique Nayaxa Iquique markana utjirita

Vengo de la comunidad de Pozo Almonte Nayaxa Comuna Pozo Almontita purjta

Vivo en Iquique Nayaxa Iquique markana utjirita


Mi comunidad est en la Regin Andina Rigion Andinana nayanha markana utjaski

Presentacin de los parientes

Mis padres (biolgicos) son: Cristina y


Nayana mamanaja Cristinawa, awkinasti Felixsuwa
Felix

Mi padre se llama Felix y mi madre se


Nayna tatanaja Felix nayana mamanaja Cristinawa
llama Cristina.

Mi abuelo paterno se llama Eugenio, mi Nayana jach'a tatanaja Eugeniowa.


abuela materna se llama Manuela.. Nayana jach'a mamaja Manuela sutiniwa.

Mi abuelo materno se llama Pedro, mi Nayana jach'a tatanaja Pedrowa.


abuela materna se llama Eulogia. Nayana jach'a mamaja Eulogia sutiniwa.

Adverbios de lugar

Aqu, aca, por ac, por aqu akana, aka, akakana

Ah, alli, all, por ah, por all ukana, uka, ukakana

Cerca, muy cerca jak'a, muspa jak'a

Lejos, muy lejos jaya , muspa jaya

Afuera, por afuera, hacia fuera, desde afuera anqana, anqata, anqaru, anqaruta

Adentro, por adentro, hacia adentro, desde manqha, manqhata, manqharu,


adentro manqharuta

Adelante, por adelante, para adelante, hacia layrata, layraqata. layrjaru,layraruta,


delante, desde adelante layraqata

Atrs, por atrs, para atrs, hacia atrs, desde qipa, qiparuta, qipata, qaparkama,
atrs qipapata

Arriba, por arriba, para arriba, hacia arriba, desde araja, arajkamaki, arajaru,arajaruxa,
arriba arajata

Abajo, por abajo, para abajo, hacia abajo, desde aynacha, aynachkamaki, aynacharu,
abajo aynachkama, aynachata

All arriba, hacia all arriba arajana, arajkamaki

All abajo (a la mar), hacia all abajo aynachana, aynachkamaki

Verbos- Arunaka

Los verbos se usan para sealar accin o movimientos de los seres vivos y objetos. Pone en accin al
sustantivo con indicacin de la persona y del tiempo.
Como en todo idioma el verbo expresa acciones, estado o existencia que afectan a las personas o cosas,
tienen las variaciones de tiempo, modo, nmero y persona.
En la lengua Aymara se puede apreciar que los verbos en modo infinitivo, terminan en aa, ia, ua. Por
ejemplo: saraa, kirkia y sawua. En cambio en la lengua espaola o castellano, los verbos en infinitivo,
terminan en: -ar, -er, -ir. Ej: cantar, leer y vivir.
En Aymara la conjugacin del verbo es de una sola clase o forma, como en la declinacin del sustantivo,
adjetivo o de las formas variables.
El verbo consta de RAIZ y DESINENCIA:
La RAIZ verbal es el elemento o morfema dependiente, para ser completo el significado, require de un sufijo.
DESINENCIA: La particula que se le aade al radical para sealar: el modo, la persona, nmero y el
tiempo.
En este caso veremos, por ejemplo, el verbo, TANIA que significa correr su radical o raz es: TAN y
acompaa el sufijo, como infinitivo, o desinencia: IA.
Cada modo, tiempo, nmero y persona tiene su respectiva desinencia que lo veremos durante la conjugacin
del verbo dado como ejemplo.

CONJUGACIN

La Conjugacin es la expresin del verbo en todos sus accidentes de Modo, Tiempo, Nmero y Persona.
El Modo puede ser: Inifinitivo, Indicativo, Subjuntivo, Potencial e Imperativo
Las terminaciones o desinencias del Modo Infinitivo en espaol como ya lo dijimos son tres -ar, -er, -ir; y en el
Aymara son: -aa, -ia, -ua.

Los invito a que puedan aprender algunos verbos en su modo INFINITIVO

Amar munaa

Abrir sit'araa

Arrancar t'ijua

Atrapar katua

Despertar amayusia

Baar jarisia

Beber umaa

Calentar junt'uchaa

Cerrar jist'yataa

Golpear t'axllia, ch'akua, liq'ia

Orar mayia

Saludar arunt'aa

Sentar chukua

Comer maq'aa

Cantar kirkia

Sanar qullaa

Gritar q'asaa

Correr tania

Pintar samichaa

Lavar t'axsua

Leer liyia

Caer jaquttaa
Bailar thuqhua

Cortar kharia, kuchua

Enterrar allt'aa

Mentir k'arisia

Robar lunthataa

Recordar amtasia

Trabajar irnaqaa

Tirar chhikhaa

Herir wallaqaa

Llorar jachaa

Empujar lukhua

Escribir qilqaa

Cuidar ujaa

Verbos - Arunaka

Utilizaremos como ejemplo para conjugar el verbo Cantar, que en aymara se dice:kirkia.

Verbo KIRKIA = CANTAR

MODO INFINITIVO
Formas Simples: Infinitivo kirkia (cantar)
Gerundio kirkjtanwa (cantando)
Participio kirktawa (cantado)

MODO INDICATIVO: Formas Simples


Presente
Naya-xa (Yo) Kirk - JTWA (Canto)
Juma-xa (T) Kirk - JTAWA (Cantas)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - JIWA (Canta)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - JTANWA (Cantamos)
Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk - JTAPXATAWA (Cantais)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - JTAPXIWA (Cantan)

Pretrito Imperfecto
Naya-xa (Yo) Kirk - IYATA (cantaba)
Juma-xa (T) Kirk IYATAWA (cantabas)
Jupa-xa (El, ella) Kirk- IYIWA (cantaba)
Jiwasa-xa (nosotros (as)) Kirk - IYATANWA (cantabamos)
Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk - IYAPXTANWA(cantabais, cantaron)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - IYAPXIWA (cantaban)
Pretrito Indefinido
Naya-xa (Yo) Kirk - TWA (Cant)
Juma-xa (T) Kirk - TAWA (Cantaste)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - IWA (Cant)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - TANWA (Cantamos)
Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk - TAPXATAWA (Cantasteis, cantaron)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - TAPXIWA (Cantaron)

Futuro Imperfecto
Naya-xa (Yo) Kirk - INWA (cantar)
Juma-xa (T) Kirk - INTAWA (Cantaras)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - INIWA (cantar)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk IANIWA (cantaremos)
Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.) Kirk TAPXANTAWA (cantareis, cantaran)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - TAPXANIWA(cantaran)

Pretrito Pluscuamperfecto
Naya-xa (Yo) Kirk ITAYATA (Haba cantado)
Juma-xa (T) Kirk ITAYATAWA (Habas catando)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - IYIWA (Haba cantado)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - ITAYATANWA (Habamos cantado)
Kirk - ITAPXAYATANWA (Habais cantado,
Jumanaka-xa (Vosotros (as) Uds.)
haban cantado)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - TAPXAYIWA (Haban cantado)

MODOSUBJUNTIVO
Formas Simples Presente
Naya-xa (Yo) Kirk - INJTWA(cante)
Juma-xa (T) Kirk - INJTAWA (cantas)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - INJIWA(cante)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - INJTANWA (cantemos)
Jumanaka-xa (Vosotros (as), Uds.) Kirk - INJTAPXTAWA (canteis, canten)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - INJTAPXIWA (canten)

Formas Simples Pretrito Imperfecto


Naya-xa (Yo) Kirk - IRIJTA (cantara o cantase)
Juma-xa (T) Kirk - IRIJTAWA (cantaras o cantases)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - IRIJI(cantara o cantase)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - IRIJTANWA (cantramos o cantsemos)
Kirk - IRIPXIRIJTAWA (cantarais o cantaseis,
Jumanaka-xa (Vosotros (as), Uds.)
cantaran o cantasen)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk -IRIPXIRIJIWA (cantaran o cantasen)
Pretrito Pluscuanperfecto

Formas Simples
Naya-xa (Yo) Kirk IATANA(Hubiera cantado)
Juma-xa (T) Kirk - IATAMANA (Hubieras cantado)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - IATINA(Hubiera cantado)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - IATANWA (Hubiramos cantado)
Kirk- IAPXATAMANA(Hubierais cantado,
Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.)
Hubieran cantado)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - IAPXATINA (Hubiesen cantado)

MODO IMPERATIVO
Naya-xa (Yo) *
Juma-xa (T) Kirk - TAMA (canta T)
Jupa-xa (El, ella) Kirk - TANI (cante l)
Jiwasa-xa (nosotros) (as) Kirk - TAANI (cantemos nosotros (as))
Kirk - TAPXAMA (cantad vosotros, canten
Jumanaka-xa (Vosotros (as),Uds.)
ustedes)
Jupanaka-xa (Ellos, ellas) Kirk - TAPXANI(canten ellos)

Frases de uso cotidiano - Sapuru arusinaka

a la casa, en la casa, de la casa utaru, utana, utata

abrgate, puedes tener tos jantatasima ch'ujuninta

acustese ikintama

ahora jichha

ahora s, bien hecho jichha. suma lurt'atawa

el hombre y la mujer chachanati warminti

aprate con tu trabajo jink'a irnaqama

peine su cabello lak'utama sanusima

as es, eso es ukhamawa

bese jarirpasima

buenos das jvenes suma uru waynanaka

buenos das nios suma uru yuqallanaka

camine sarnaqama

camine, venga aqu sarnaqama akaru purima

caminen sarnaqapxama
corran tanipxama

corre tanima

crtese el pelo lak'uta kuchurt'asima

crtese las uas sillunaka kuchurt'asima

cuide su vestuario (no lo ensucie) suma isima ujanta, janiwa khichhichantasa

dame, dme churita, churt'ita

debemos lavar la ropa isi t'axsupxaajtanwa

debes comer pronto jink'a maq'antama

debes cortarte el pelo lak'uta kuchurt'asima

debes dormir juma ikiajtawa

debes lavarte el pelo lak'uta t'axsusiajtawa

debes obedecer a tus padres awkima taykama iywa saawa ist'anta

debes usar las uas cortas jumaxa walja kuchurata sillunaka sarnaqanta

dentro de la casa uta manqhana

diferentes casas mayjama utanaka

el nio yuqalla

la nia imilla

en aquel tiempo jaya timpuna, layra timpuna.

este hombre y esta mujer aka chachanti, aka warminti

estoy enfermo usutatwa

hagan sus trabajos irnaqanaka lurt'apxama

hoy da; este da jichhuru, aka uru

Preguntas tipo - Chikh'inaka

Adnde va este camino? kawkiruja aka thakhi sarji?

Comiste ya? maq'tati?

Cmo est tu mam? kunamasa mamamasti?

Conoces la ciudad? marka ut'ati?

Cundo volvers? kunapacha purinta?

Cunto vale? qawqasa wali?

Cuntos hermanos tienes? qawqa jilatanitasa?

Dnde est? kawkinkisa?

Dnde fuiste? kawkiru sarta?


Dnde te duele? kawki ustama?

Hacia dnde vas? kawkiru sarjta?

Por qu lloras? kunata jachjta?

Por qu te res? kunata larjta?

Qu animales tienes en tu casa? kuna uywanaka utamana utjayta?

Qu aves tienes en tu casa? kuna jamach'inaka utamana utjayta?

Qu comida te gusta ms? kuna maq'a muspa munirita?

Qu dijo? kamsisa?

Qu es esto? kunasa akaja?

Qu novedades hay? jichha kunanaka utjisa?

Qu te duele? kunasa ustama?

Sabes cantar? juma kirkiritati?

Sabes leer? juma liyt'ritati?

Sabes escribir? juma qilqiritati?

Te gusta la leche? juma lichi muniritati?

Te gusta venir aqu a la escuela? juma aka jach'a yatia utaru puria muniritati?

Vienes atrasado? qipa qipata purjta?

Qu vas a hacer? kuna lurantasa?

De quin es este bote? khistinkisa aka butija?

Qu vas a hacer hoy? jichha kuna lurantasa?

Por qu no me llamas? kunata jani jawsista?

Cundo terminas? kunapacha tukuyanta?

Es tan terrible? muspa jani walipuniti?

Cul es tu asiento? kawkisa chukuamaja?

Cundo llegaste? kunapacha purta?

Tomas agua o jugo? umacha, jugucha umanta?

Para quin es este caballo? khistitakisa aka kawalluja?

Qu te pasa? kuna jumaruxa pastama?

Tienes hambre? maq'a aythamti?

Imperativos - Lurt'aaja

lvese el pelo, la cabeza lak'uta t'axsusima, p'iqi t'axsusima

lvese la cara uynaja jarisima


lvese las manos amparanaka jarisima

lvese las orejas jinchhunaka jarisima

lvese los dientes laka ch'aka jarisima

lvese los pies kayunaka jarisima

limpie sus zapatos, tiene barro zapatuma jarisima, iq'iniwa

lmpiese la nariz nasama pichharasima

no bebas vino, puede hacerte dao jani vino umantati, jani wali luririjtama

no debes mentir janiwa k'arisiati

no debes robar janiwa lunthathaati

no debes ser flojo janiwa jayraati

no ensucies tus cosas janiwa kusasanaka khuchhichaati

no fumes, puede hacerte dao janiwa fumaati, jani waliwa, usuyiriwa

no rompa su vestuario janiwa isima wikhakhantati

no saldr janiwa mistuti

no vendr janiwa puriati

no vendr ms jani puniwa puriati

que venga tu madre mamama purpana

que venga tu padre tatama purpana

saldr mistuawa

salgan todos tajpacha mistupjama

la saludar aruntaawa

salude, usted juma arunt'ama

sintense, tome asiento chuqt'am, juma chuqt'asima

tenga cuidado con su herida usutchata suma ujanta

tome su remedio qullama umt'asima

trae agua uma apanima

vaya afuera, salga anqaru sarama, sarama

vayan ustedes dos paypacha sarapjama

ven con tu madre mamamanti purima


ven con tu padre tatamanti purima

venga para ac, adelante akaru purima, layrjaru

vengan todos para ac akaru tajpachhanaka puripxama

vigila, cuida los animales junch'ukima, suma ujanta uywanaja

vuelvan temprano qalti qalt'ita puripxjanta

vuelvan todos tajpachha puripxanta

me voy a descansar naya samart'asiri saraa

vmonos jina, sarjatana

Indicaciones - Chiqachaa

no fue as jani ukhamanti

nos vemos luego puniwa jikhisiani

nuestra casa (dual) jiwasana uta

nuestra casa (plural) jiwasanakana utasa

por aqu, a este lado akakaru, aksaru

qu bueno que hayas venido walipuniwa purtt'ataxa

ya casi termino mi tarea puni tukuyta tariyaa

yo tambin nayaxa ukhamaraki

estoy cansada muspa qaritata

se ha oscurecido ch'amaqxiwa

Los nmeros - Wakhua

Unidades - Sapanaja

1 maya

2 paya

3 kimsa

4 pusi

5 phisqa

6 suxta
7 paqalqu

8 kimsaqalqu

9 lltunka

Decenas - P tunka

10 tunka

20 p tunka

30 kimsa tunka

40 pusi tunka

50 phisqa tunka

60 suxta tunka

70 paqalqu tunka

80 kimsaqalqu tunka

90 lltunka tunka

Centenas - Patakanaja

100 m pataka

200 p pataka

300 kimsa pataka

400 pusi pataka

500 phisqa pataka

600 suxta pataka

700 paqalqu pataka

800 kimsaqalqu pataka

900 lltunka pataka

Mil Waranqa

Figuras y cuerpos geomtricos

Cuadrado pusi k'uchu

Tringulo kimsa k'uchu


Crculo muyu

Rombo pusi puntani

Romboide puyt'u

Esfera muruk'u

Cilindro chhuqulla

Cono suyt'u

Los colores - Saminaja

Blanco janq'u

Negro ch'ara

Rojo wila

Amarillo k'illu

Verde chu'xa

Caf ch'umphi

Azul larama

Anaranjado wila q'illu

Morado k'ulli

Gris uqi

Rosado janq'u wila

Celeste janq'u larama

Los meses del ao - Marana phaxsinaja

Enero chinuqa

Febrero anata

Marzo achuqa

Abril qasiwi

Mayo llamayu

Junio marat'aqa

Julio willkakuti

Agosto llumpaqa

Septiembre sata

Octubre taypisata

Noviembre lapaqa
Diciembre jalluqallta

Estaciones del ao

Otoo awtipacha

Invierno thayapacha

Primavera lakakpacha

Verano jallupacha

Los das de la semana - Simana Urunaja

Lunes chinuka uru

Martes sajra uru

Mircoles wara uru

Jueves illapa uru

Viernes ch'aska uru

Sbado kurmi uru

Domingo inti uru

Divisin del tiempo segn el da el da - Timpu t'aqaptata

Hoy jichha

Anoche arama

Anteanoche qharuru jayp'u

Ayer masuru

Anteayer masuru waruru

Maana qhara uru

Pasado maana jurpuru

En la maana qalt'i qalt'ita

La noche arama

El da uru

La madrugada qhanattata

El amanecer qhanthati

En la noche aramana

Sali el sol inti jalsuwa

Es de da urujiwa
Es de noche aramawa

Es en la tarde jayp'uta

De noche, demasiado tarde aramata, aramt'ata

Al atardecer jayp'una

Astros - Wara waranaja

El Sol y la Luna inti phaxsinti

Marte martisa

Via Lctea alajpacha

Las estrellas wara wara

El lucero de la maana antawara

El lucero de la tarde achachi wara wara

Luna llena urt'ata

Luna nueva machaqa phaxsi

Familiares - Wila masi

ancianos awichunaja

abuela jach'a mama

abuelo jach'a tata

bisabuela mama jach'amma

bisabuelo tata jach'atta

cuada ipata

cuado masano

marido-esposa (matrimonio) chachawarmi

beb wawa

hermana kullaka

hermano jilata

hombre adulto chacha

mujer adulta warmi

madre tayka, mama

nia chica imilla

nio yuqalla
novio wayna

novia tawaqu

padrastro parastru

madrastra marasta

padre awki

suegra taych'i

suegro awkch'i

nuera yujch'a

yerno tullqa

ta tya

to tyo

Alimentos - Maq'anaja

Pescado chhallwa

Carne de vacuno wakunu aycha

Carne de cerdo khhuchhi aycha

Carne de pollo chhiwchhi aycha

Cebolla siyuylla

Papa ch'uqi

Camote apichu

Ajo ajusa

Meln ch'umaa uma

Sanda santilla

Durazno rurasnu

Frutilla wallqa

Pltano platano

Chirimoya chirimuya

Pia apia
Organos de los sentidos

Vista nayra

Odo jinchhu

Gusto laka laxra

Olfato nasa

Tacto llamkhaa

You might also like