Ahmet Şimşirgil - Kayı V PDF

PROF. DR.
AHMEI SIMSIRGIL

KAYIV
KUDRET VE AZAMET YILLARI
II. Selim, ili. Murad, III. Mehmed, 1. Ahmed
Ahmet imirgil
TMA YAYlNLARI l 3271

Osmanl Tarihi Dizisi 1 92
PROJE EDTR
Adem Koa!
EDTR
Zeynep Berkta
KAPAK TASARIMI
Ravza Kzlu
!.BASKI
Aralk 2013, stanbul
ISBN
ISBN: 978-605-08-1301-2
9 l fl1111ll111 1HllJIJIJl
TMA YAYJNLARI
Caalolu, Alemdar Mahallesi,
Alaykk Caddesi, No: 5, Fatih/stanbul
Telefon: (0212) 511 24 24
PK. 50 Sirkeci / stanbul
timas.com.tr
timas@timas.com.tr
facebook.com/timasyayingrubu
twitter.com/timasyayingrubu
Kltr Bakanl Yaynclk

Sertifika No: 12364
BASKI VE CLT
Sistem Matbaaclk
Ylanl Ayazma Sok. No: 8
Davurpaa-Topkap/stanbul
Telefon: (0212) 482 11 O1
Matbaa Sertifika No: 16086
YAYlN HAKLARI
Eserin her hakk anlamal olarak
Tima Basm Ticaret ve Sanayi Anonim irketi' ne aittir.
zinsiz yaynlanamaz. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.
KAYIV
KUDRET VE AZAMET YILLARI
il. Selim, III. Murad, III. Mehmed, I. Ahmed
Ahmet imirgil
AHMET SMSRGL
1959'da Boyabar'ra dodu. lk, ona ve lise tahsilini ayn yerde tamamlad.
1978'de girdii Atatrk niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm'nden
1982'de mezun oldu. 1983're ayn blmdeki Yenia Anabilim Dal'nda
Aratrma Grevlisi olarak vazifeye balad. 1985're Yksek Lisans eitimini
tamamlad. 1989'da Marmara niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Tarih
Blm' ne naklen gei yapu. 1990'da "Osmanl Tara Tekilau'nda Tokat
(! 4 55- 1574)" isimli almasyla Tarih Doktoru unvann ald. 1997'de
"Uyvar'n Osmanllar Tarafndan Ferhi ve daresi" isimli takdim teziyle
Doent oldu. 2003're Profesr kadrosuna aranan imirgil'in Osmanl
ehir tarihi, siyasi hayat ve rekilan ile ilgili eserleri ve eidi dergilerde
yaynlanm ok sayda ilml makalesi bulunmaktadr. Halen ayn niver
sitede retim yesi olarak grevine devam ermektedir. Yenia Tarihi
Anabilim Dal bakandr. Ayrca Marmara niversitesi Osmanl Tarihi
Aratrmalar ve Uygulama Merkezi Mdrl' n de yrtmektedir.
Yaymlanm eserleri:
Kay I -Erturul'un Oca (Tima Yaynlar)

Kay II -Cihan Devleti (Tima Yaynlar)
Kay II1 -Haremeyn Hizmetinde (Tima Yaynlar)
Kay IV -Ufuklarn Padiah Kanuni (Tima Yaynlar)
Kay V -Kudret ve Azamet Yllar (T ima Yaynlar)
Bir Mstakil Dnya: Topkap Saray
Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle
Devr-i C ;il Sod etleri
Slovaky. n "llar
stanbul, . "". Fatih
Kaptan Paa'nw Seyir Defteri
i i N DE K LE R
TAKDM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
N SZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
BRNC BLM
il. SELM HAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
TAHTA GE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
KARIIKLIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
SAKIZ ADASI'NIN FETH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
AE SEFER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
YEMEN'DE SYAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
DON- VOLGA KANALI TEEBBS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
RUS ELS STANBUL'DA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
BEKTALI YAHYA EFEND'NN VEFATI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
KIBRIS MESELES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
HALA SULTAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
BYK HAREKAT BALIYOR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
MAGOSANIN FETH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
NEBAHTI MAGLUBYET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
KOLUNUZU KESTK! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
AYET DE VLET- ALYYE STERSE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
KILI AL PAA DERYADA! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
TUNUS MESELES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
EBUSSUUD EFEND . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
SELMYE CAM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
VEFATI VE AHSYET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
ATE KESLR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
KNC BLM
Ill. MURAD HAN ... .......... .... ..... .......... ... ..... .... ...... ..... ........ ... . 75
DOGUMU YE YETMES ......................................................... 76
ELLERN KABUL YE LK TAYNLER................................. 77
STANBUL RASATHANES'NN KURULUU ......................... 79
KUZEY AFRKA MESELES ........................................................ 8 1
YADSSEYL ZAFER ................................................................. 83
RAN'DAK GELMELER.......................................................... 86
RAN'A HAR P LANI .................................................................. 88
ILDIR MUHAREBES ............................................................... 89
TFLS'N FETH YE KOYUN GED ZAFER ..................... 92
RYAN'IN FETH ....................................................................... 94
EMAHI ZAFER 95
EHD- MUHAKKAK: SOKOLLU MEHMED PAA ............. 98
SNAN PAANIN SERDARLIGI ............................................... 105
MEALELER SAVAI.................................................................... 107
SNNET DGN.................................................................... 109
FERHAD PAANIN SERDARLIGI YE

REVAN'IN FETH ........................................................................ 1 18
ZDEMROGLU'NUN RUSLARLA SAVAI.. .......................... 120
KIRIM HANLIGI MESELES ..................................................... 122
K CHANDA YZN AK OLSUN! ........................................ 124
KIRIM'DA SYAN ........................................................................ 126
ZDEMROGLU'NUN TEBRZ' FETH VE VEFATI . . . . . . . . . . 128

RAN'LA SULH ............................................................................ 13 1
PR- MMARAN SNAN ........................................................... 133
OSMANLI-ZBEK DAYANIMASI .......................................... 139
YENERLERN HUZURSUZLUGU ....................................... 14 1
OSMANLl-NGLZ MNASEBETLER .................................. 143
NGLTERE'YE YARDIM DONANMASI.................................. 147

OSMANLI-AVUSTURYA LKLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
AVUSTURYAYA HARP LANI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
YANIK KALES'NN FETH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
MUKADDES TTFAK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
VEFATI . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
KERVAN EGLENMEZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 60
AHSYET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
MURADl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
CANIMI GRDN M H . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 69
SEN OL SULTAN-! ALEMSN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 1
NC BLM
lll. MEHMED HAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
CLUSU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 74
LK CRAATLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 76
KARIIKLIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
SADARET MESELES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
EFLAKTA FELAKET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 1
ESTERGON'UN DMES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 83
BAA PADAH GEREKR! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 85
EGR'NN FETH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 87
HAOVA ZAFER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
HATALI HAREKETLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
YEN CAM VE SAFYE SULTAN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 95
YANIKKALE'NN DMAN ELNE GEMES... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
BRAHM PAANIN SERDARLIGI VE
KANJE'NN FETH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 99
KANJE SAVUNMASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
. . . . .
BYK DARBE . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

BUDN SAVUNMAS! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
CELALi SYANLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . 21 1
KARAYAZICI ABDLHALM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 2
.
ANLAMA ABALAR! VE SONU . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

.. . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . 21 6
DEL HASAN . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .
. . . . . . . . . . . . . . .. 21 9 .
YEM HASAN PAA'NIN KATL.. ....................................... 222
TEBRZ'N ELDEN IKMASI.. .................................................. 224
VEFATI VE AHSYET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..
. . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 226
ADLI. ADNJ VE MEHEMMED! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
EY MEHEMMED! . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
DRDNC BLM
l.AHMED HAN (1603-1617) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
TAHTA IKMASI . . . . . . . . . . .. .
. . . . . . . . . . .... . . . . . . . . .. .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
KARDE KATLNE SON! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235.
RAN CEPHES . . . . . . ... ... .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. .......
. . . . . . . . . . . . . .. .. .. .. . 237
URMYE GL SAVAI... ........................................................... 240
AVUSTURYA KRALI LE GRE! . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244

LALA MEHMED PAA . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .
.. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . 246
ESTERGON'UN FETH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
KRALA TA GYDRD! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . 251
LALA MEHMED PAANIN VEFATI VE DERV PAA . . . . . . . . . 254
ZT VATORUK ANTLAMASI . . . . . . .. .
. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .. 257
.
CELALLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
CANBOLATOGLU AL PAA . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
YEN BR DEVLET M? .. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . 264
KUYUCU MURAD PAA . . . .. . . . . . . . . . . . . .. .
. . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
. .
HEDEF CELALLER! . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

ORU OVASI SAVAI . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 273 .
CANBOLATOGLU STANBUL'DA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276

KALENDEROGLU MEHMED. . . . . . . . . . . . ... ..
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
GKSUN SAVAI ........................................................................ 281
PADAHIMIZ YED- TLA SAHBDR! .... ......................... 283 .
SAHB N BLR! .... ...... ................ .. ... . ........... ..... .. 285

. . . . . . . ... .
MURAD PAANIN SKDAR SEFER .......... ...... .... . .. .. . . 287 . . . . . . . .
RAN MESELES VE
KUYUCU MURAD PAANIN VEFATI ......... ....... ........... .. .. 289 . .. . . .
DONANMANIN AKDENZ SEFERLER ... .......................... .. 294 . .
KAZAKLARIN SNOP BASKINI ............... . ..................... ... . .. 297 . . . . .
AKDENZ'DE DDETL ARPIMALAR ........ ................ .. .. 298 . . .
MOLDOVYA SEFER VE BARI .... ...................................... .. 301

.. . .
NEDERLAND ELS BZM IRAGIMIZDIR! ........ ..... ...... 303 . .
SULTANAHMED CAMi'NN AILII .. . ...... ........ ..... ..... ... 306 . . . . . .
VEFATI YE AHSYET ... .. .... . ............. ...... . .... .............. . . 312

. ... . . . . . . . . .
RESULULLAH'IN HUZURUNDA . ............... ........................... 315 . .
TASAV VUF ERBABI LE ...... ....... . ....... .. ................... .. ........ . 317

. . . .. . . . .
BR KERAMETN GRSEM! .. ........... ...... ............... .... ....... 318

.. . . . . .
MANSIBA ADEM M GEREK! .......................... ........................ 318 .
BAHTI 320
LAH..................... . .............. ........... ....... ..... ........... ....... ... . 323
. . . ... . . . .. .
TEKRAR-! ZKRULLAH LE . ........ .... ......... .......................... 323

... . . .
GNE BELDES ... .... .......................... ...................... .. .... ... .. 324

. . . . . . .
DPNOTLAR. ..... ..................... ............................................... 326

. . .
BBLYOGRAFYA . ... ........ ...... ....... .................................. ... 331

. . . . . .
NDEKS 333
TA K D M
"ekilse suyu vadinin nian bir zaman gitmez"
Tarih sahnesinden ekilen devletlerin ve milletlerin izi, iareti,
tesiri, ve hatta ruhu yle kolay kolay silinmez. Tarih ilmi de bunun
iin nemlidir zaten.
Zira tarih , insanln lmsz romandr. Bu sebeple faydas
sayszdr.
Gemi mirasa en iyi ekilde tarihle sahip olunur ve ondan
istifade edilir.
Tarih, alimlerin zekasn keskinletirir, insanlarn basiret (gnl)
gzlerini aar.
Eskilerin ifadesiyle genlerde din u devlet, mlk millet gay-
retini arttrr.
Dnyann vefaszln gsterir.
Maln mlkn faniliine iaret eder.
nsan tefekkre, dnmeye davet eder.
Bu sebeple tarih ilminin ideolojiden, tarafl yorumlardan uzak
tutulmas ve ilmi kriterlerle deerlendirilmesi gerekir. Aksi halde
deil ibret ve ders karmak -klavuzu karga olann hesab- insan
lar bambaka ve yanl mecralara srkler. Devletler iin ise bir
felaket olur.
te KAYI serisi btn bu dncelerle, en yakn ve en nemli
tarihimiz olarak gemite kalan Osmanl Devleti'ni konu edindi.
Zira bu devlet, farkl din ve milletlere mensup eitli unsurlar
arasnda salam bir ahenk tekil etmitir.
lme, sanata ve insanla asrlarca faydal olmutur.
Yorulmu, zlm, kann dkm, kardeine kym, lm
ancak dini, insani ve vicdani ideal ve prensiplerinden asla taviz
vermemitir.
12 K ay V: K u d r e t v e A z a m e t Y l l a r
Geni insan topluluklar nezdinde sosyal adaleti tesis etmekle

dnya tarihinde kudretli ve cihanmul bir siyasi varlk gstermitir.
Ancak onlar en ok zecek ve gerekten ldrecek olan darbe,
tm fedakarlklarna ramen kendi asli unsurlar olan Trkler ve
ayana diken batmasn diyerek abaladklar slam milleti tarafn
dan dahi anlalmamalar, iftiraya uramalar, yalan yanl ifadelerle
tantlmalar olacaktr.
KAYI serisi ile Osmanl tarihini sadece bir btn olarak oku
mayacaksnz, aklnza gelebilecek her suale cevap da bulacaksnz.
Osmanllar her ynyle ve gerekleriyle tanyacaksnz.
lmi kriterlerle ve objektif olarak kaleme alnan KAYI serisi, ay
rca insana elinden brakamayaca bir okuma zevki de verecektir.
Byk air Baki'nin ifadesiyle;
Minnet Huda'ya devlet-i dnya fena bulur
Baki kalur sahife-i alemde admz
Prof. Dr. Ahmet imirgil
N S Z
Elinizdeki KAYI serisinin beinci kitab Kanuni Sultan Sleyman
devrinin kapanmas ile balamakta ve Sultan 1. Ahmed devri sonuna
kadar gelmektedir. Osmanl tarihinin altm bir yllk devresidir.
Klasik Cumhuriyet devri zihniyetine gre Osmanl Devleti'nin,
Kanuni'den sonra duraklama dnemine girdii kabul edilir.
Aslnda Osmanl tarihinin blmlere ayrlmas, imparatorlukla
ilgili nyarglarn bir rn olarak ortaya kmtr. Osmanl'd an
ayrlan dier lkelerde olduu gibi bizim lkemizde de Osmanl
tarihinin bu ekilde yazlmas ynnde fazlasyla bask kurulmutur.
uras muhakkak ki bir devlet tarihini ya da herhangi bir siyasi,
sosyal ya da kltrel yapy ykseli, duraklama ve gerileme dnem
leri gibi keskin izgilerle tarif etmek yanltc olmaktadr. Halbuki
her devri kendi artlar ierisinde i ve d dinamiklerin durumu
ile zmlemek ve belirlemek ilmi kr iterlere daha uygundur.
Osmanl tarihinde meydana gelen byk deiimler bir anda
gereklemi olaylar olmadndan bunlar anlamaya alrken b
lmlere ayrmay deil, devamllklara dikkat edilmesi, hadiselerin
seyrinin gzlemlenmesi daha yerinde olacaktr.
te KAYI Vi okurken bu duruma daha iyi ahit olacaksnz.
Aslnda bir takm deiimlerin nerelerde yaandn ve belki de
mutlaka yaanmas gerektiinin altn izeceksiniz.
Nitekim KAYI Vte anlatlan devirde Osmanl askeri ve siyasi
sistemindeki deiimleri ve bunun yansmalarn da ortaya kar
maktadr.
Gerekten de ktaya hkmeden ve buralardaki problemlere
zm retmesi gereken on drt milyon kilometrekarelik bir cihan
devletinin padiah Kanuni Sultan Sleyman, son seferinde ay yol
gitmi ve iki ay boyunca Sigetvar Kalesi'nin zaptyla megul olmak
durumunda klmt. Oysa ayn devrede Uzakdou'da Endonezya'dan
14 K ay V: K u d re t v e A z a m e t Y l l a r
gelen Aeliler payitahtta padiahla grebilmek iin aylardr bek

lemekteydiler. Onlarn beklentilerine ise Kanuni'nin seferde vefat
etmesi ve yerine geen il. Selim Han'n ilk dnemlerinde ortaya
kan meselelerle ilgilenmesi nedeniyle ancak bir yl getikten sonra
zm retilebilecekti.
Grlyor ki artk kurulutan beri sregelen siyasetin deimesi
elzemdi.
Kanuni dneminde Enderun'da yetien, devletin btn kade
melerinde alarak sadarete kadar ykselen ve son iki ylnda bu
grevde bulunan byk devlet adam Sokollu Mehmed Paa, yeni
siyasi deiimin en byk mimar olacaktr. Artk seferlerde padi
ahlar deil gl serdarlar grlmeye balayacaktr. Hudutlar ise
etkili ve vurucu glerle takviye edilerek daha gvenli bir hale geti
rilecektir. Bylece herhangi bir saldr karsnda annda mdahale
imkan geliecek ve dman saldrlarna kar caydrc olarak vazife
grecektir. Bu deiimin hudutlardaki savalar daha uzun bir hale
getirecei de gerektir. Ancak savalarn uzun srmesini Osmanl
Devleti'nin duraklamasna balamak, sadece sistemi okuyamamakla
ilgili bir durum olsa gerektir.
Nitekim 1579'd a balayan ran harplerinin faslalarla on iki yl
1592'de balayan Avusturya harplerinin ise on yl devam etmesi
bunun bir gstergesidir. Bu durum Osmanl askeri sistemini her an
canl tutmas yannda yirmi be yl devam eden harpler sonunda
devlet, iki byk dnya gc karsnda hibir toprak kaybna u
ramadan ve hatta yeni kazanlarla kmay baarabilmitir.
Dier taraftan yirmi be yl faslasz devam eden savalar, btn
dnyada grlmeye balayan ekonomik zorluklar, parann deerinin
dmesi, timar sistemindeki aksamalar vs. byk Celali fetretini
beraberinde getirecektir.
yle ki bu isyanlar birka yl iinde Anadolu'yu byk bir para
lanmann eiine getirdii gibi neredeyse devletin yok olup gitme
sine yol aabilecek siyasi ve iktisadi ke sebep olabilecekti. te
bu noktada yzyllarca mkemmel bir makine gibi ileyen Osmanl
On s z 15
devlet mekanizmasnn ve idarecilerinin, Celali fetreti karsnda

saduyulu ve bilinli abalar ile problemi zme uralar gr
lecektir. Bunlar tarihin daha sonra gelecek nice hadiselerine ders
olacak deerde zm araylardr.
Yine bylesine bir kargaa anda asli unsurun fetretine karlk
Osmanl devirme sistemi ierisinde yetien devlet adamlarnn
padiaha lmne ball test edilmi olacaktr. Gnmzde ideo
loj ik sebeplerle acmaszca eletirilen Enderun Mektebi ve devirme
devlet adamlarnn devlete faydalarnn belki de en fazla grld
dnemin bu devreler olmas dikkat ekicidir.
Nihayet d desteklerle daha da glenerek Anadolu'da devlet
ikler haline gelen byk Celali gruplarnn yllk ciddi bir faa
liyetin sonunda ortadan kaldrlmas Osmanllarn devlet refleksini
gstermesi yannda, Anadolu halknn da bu isyanlara asla itibar
etmediine iaret olacaktr.
Btn bunlarn yannda Osmanl devlet adamlarnn an
aan proj elerle ilgilenmeleri, sosyal ve kltrel hamleleri, kudret
ve azamet ann devamn gsteren dier arpc gerekleridir.
te KAYI V: Kudret ve Azamet Yllar isimli eserde, artk devleti
merkezden idare etmeye balayan drt padiahn tutum ve davra
nlar yannda ahsiyetlerini; gl devlet adamlarnn idari ve
siyasi kabiliyetlerini; dnemin sosyal, iktisadi ve kltrel ynleriyle
birlikte bulacaksnz.
KAYI Vin hazrlanmasnda her trl yardmlarn grdm
Hamza Umut Albayrak, Zuhal Turan ve Bilge Trkmen'e teekkr
ederim. Kitabn basmnn en iyi ekilde yaplmasn temin eden
Tima Yaynlar Tarih Blm Proje Editr Adem Koal'a, editr
ln yapan Zeynep Berkta ve dier yetkililere de mteekkirim.
Tarih ziyafeti, KAYI V ile devam ediyor.
Prof. Dr. Ahmet imirgil

B R N C B L M
1 1 . SELM HAN
Biz blbl-i muhrik-dem-i ekva-y firakz

Ate kesilr gese saba glenimizden
11. Selim Han

TA H TA G E
ehzade Selim babasnn son seferi olan 1 566 son Sigetvar Seferi'ne
davet olunmamt. Ktahya yaknlarnda Sanl Sahras'nda avda
iken, Sadrazam Sokollu Mehmed Paann fetihname olarak gn
derdii, gizli mektubundan babasnn 7 Eyll gn vefat ettiini
rendi. Hemen lalalar Hseyin Paa, Hoca Ataullah ve muhasibi
Celal Bey ile birlikte bir alayla stanbul'a hareket etti. 30 Eyll'de
skdar'a vard.
Herkes babasnn lmnden habersizdi. skdar skelesi'ne sal
tanat kay ile gelen Bostancba Davud Aa Sultan Selim'e ilk biat
yapt ve onu saltanat kay ile Topkap'ya geirdi. O srada Tersane
ve Tophane'd en saltanat toplar atlp yeni sultann tahta getii halka
ilan edildi (30 Eyll 1 566) . Sultan Selim, Kk skelesi'nden ehir
kapsna kadar zel murassa giysilerle, at zerinde alayla geti ve
yolda etraftan gelen halka paralar sald. Saraya gelen Selim tahta
oturtuldu ve stanbul'da bulunan devlet ricali ( stanbul Muhafz
skender Paa, eyhlislam Ebussuud Efendi, airler Sultan B aki
vb.) tarafndan biat edildi.
Byk air Baki yeni padiahn hkmdarln u beyitleriyle
de tebrik etti.
Bi-hamdillah eref buld yine mlk-i Sleymani

Clus itdi saadet tahtna skender- i sani
Togup gn gibi zerrin tac ile burc- saadetden
Yitidi arkdan garba ziya-y 'adi u ihsan
Penah- din devlet padiah- asman-rif'at
Cenab- eh Selim ibni Sleyman Han- 'Osmani
Du a-y devlet-i ah- cihana bala ey Baki
Huda payende klsun tac u taht- zll- Yezdan
//. S e l i m Han 19
Devlet ricali ve ulemann biatlerini bildirmelerinden sonra pa

diah, Hazret-i Eyyub el -Ensari ve atalarnn trbelerini ziyaret
edip Fatihalar okudu. Fransa ve Venedik elilerini huzuruna kabul
ettikten sonra derhal Sigetvar'd an dnen ordunun bana gemesi
istendii iin 3 Ekim'de Belgrad'a doru yola kt.
Edirne, Filibe, Sofya zerinden (genellikle otuz gn eken yolu)
ok hzla geerek on be gnde Belgrad'a ulat. Kanuni'nin lm
seferden geri dnmekte olan orduya; Belgrad'a drt menzil kala
akland ve Sultan S elim zntden perian orduyu Belgrad'd a
karlad. Belgrad'da klnan cenaze namazndan sonra Kanuni'nin
naa acele stanbul'a gnderildi.
KAR I I KL I K
il. Selim Han Belgrad'a ulatnda keyfiyeti Sokollu Mehmed
Paaya bildirmiti. Veziriazam hazinede yeterli para olmad iin
clus bahii verilmesine imkan olmadn beyan ederek padiaha
Belgrad'da kalmasn yazd. Askerin ulufesini datp gn ieri
sinde hareket edeceini bildirdi. Sokollu ayn zamanda Belgrad'a
gelince Kapkulu Ocaklar'na verilecek clus bahii hakknda kanu
nen yaplmas lazm gelen usul ve terifat da bir ariza ile padiaha
beyan etmiti.
Buna gre cenaze ile varlnca padiahn adr (Ota- Hma
yun) iine yeni taht konularak bizzat padiah clus edecek ve tebrik
merasimi yaplacakt. Bu srada padiah bizzat:
"Kul taifesinin bahii ve terakkileri verilsin, cmle makbulm
dr" diyecekti. Sonra Yenieri Oca duac avuu el kaldrp ocaktan
gelip geen yoldalarna ve Osmanl padiahlarna dua edip amin
diyeceklerdi. Taziyet ii bittikten sonra devlet ileri gelenleri kabul
edilecek ve herkesin derece ve rtbesine gre hil'atler giydirilecekti.
Sultan il. Selim, veziriazamn arizasn alnca durumu hocas
Birgili Ataullah Efendi, musahibi Celal Bey ve lalas Hseyin Paaya
gstermi ve dncelerini sormutu. de itiraz ederek:
stanbul'da clus edilmi olduu iin tekrara hacet yoktur. Bu
hakimi mahkum etmektir. "stanbul'da oturup buraya gelmese idik
n e isteyeceklerdi?" diye sylemilerdi. B u szler zerine II. Selim

Han Sokollu'nun tezkiresine ehemmiyet vermedi.
Bu halden mteessir olan Sokollu, katibi Feridun Bey'e :
"Vezir-i mir memleket ilerine ait ahvali arz eder. Padiah
ise bakalarnn reyi ile hareket eder. htilal ite bu sebeple olur.
Zira b akalar srra mahrem olamaz, hata bundadr. Kul taifesi
clus- saltanatta bahilerini bizzat padiahn kendi kelamndan
iite gelmilerdir. imdi bu hal olmaynca Mehmed Lala ortalkta
nice mdara etsin ? " diyerek dert yanmtr.
Nitekim Belgrad'da babasnn cenazesini karlayan il. Selim
Han cenaze namazn kldktan sonra devlet erkann ve askeri
selamlayarak doru adrna girdi. Bunun zerine yenieriler:
"Bizim kadimden beri gelen kanunumuza riayet olunmad. Te
rakki ve bahilerimiz sylenmedi. Ne olacaktr?" diyerek barp
armaya baladlar. Sonra vezirlerin yanna gidip:
"Niin byle yaptnz? Sonra zahmet ekersiniz. Amma yine biz
sulu oluruz. Fakat Orta Kaps'nda ve Saray Kaps'nda siz bizim
siniz, hayrlar ola'' dediler. steklerine aldrmayan hkmdara da,
"Biz seni avlayacak yeri biliriz" demeyi ihmal etmediler.
stanbul'a yakn Litroz'a gelince aralarnda gren kapkullar
birtakm kararlar aldlar. Buna gre ehzade Camii ve eski odalar
nne geldiklerinde ilerlemeyecekler ve bahi ve terakkileri sy
leninceye kadar saray kapsn kapatacaklard.
Nitekim Edirne kapsndan ehre girilmesinden itibaren aralarna
kimseyi almayan ve hareketlerini yavalatan yenieriler ehzade
Camii'nden itibaren ise neredeyse tamamen durma noktasna geldi
ler. Yolda otluk arabas vardr diyerek gayet ar hareket ediyorlard.
Saatlerdir at zerinde olan padiah, vezirlerden bu skntnn gide
rilmesini istedi ise de kendilerini uyaran Pertev ve Piyale paalar
tartakladlar.
Sonunda akama doru saray nne geldiklerinde kapy da
kapattlar. Bu durumda Sokollu, padiaha:
II. Se l i m H a n 21
"evketl hnkarm. Bunlar mbarek lisan- erifinizden ver

gilerini iitmeyince teselli bulmazlar. nayet eyleyin. Fitne ortadan
kalksn" deyince padiah hiddetle:
"lerinde Trke bilir varsa gelsin syleyelim" demiti. Ancak
korkusundan hi kimse gelmeye cesaret edemedi. Bunun zerine
padiah:
"Cmle bahi ve terakkileri verilsin, makbulmdr" deyince
saray kaplar ald. B ylece hkmdar saatler sonunda ikindi
vakti saraya girebildi. 2
Neticede il. Selim Han devlet nizam ve kanunlarn bilmeyen
hocas, lalas ve musahibinin szleriyle hareket ederek saltanatnn
ilk gnnde otoritesinin krlmasna yol amtr. Askerin disiplin
haricine kmasna sebebiyet vermitir.3
Devlet ve hkmet idaresi, iten yetimi, hayatn devlet ilerini
grmekle geirmi, halkn ihtiyacn bilip anlayan ve ona gre tedbir
alan idarecilerin elinde bulunduka veya onlarla istiare ile hareket
olunmakla memlekette istikrar ve huzur ortamnn salanabilecei
de anlalm oluyordu.
SA KI Z A DA S J ' N I N F E T H
Osmanl D evleti karadaki gcn denizlerde de gstererek
Akdeniz adalarnn mhim bir ksmn fethetmi, fakat Anadolu
sahiline ok yakn olmasna ramen Cenevizlilerin elinde bulunan
Sakz Adas'n fethetmeyerek bir miktar vergi ve ticaret anlamasyla
buray nfuzlar altna almakla yetinmilerdi. Sakz Adas cumhu
riyet tarznda on iki kiiden oluan bir meclis tarafndan ynetilip
Osmanl Devleti'ne her sene on bin altn vergi vermekte idi. Osmanl
vesikalarnda Sakz' idare eden heyete "Sakz Beyleri" deniliyordu.
Sakz Cumhuriyeti son drt senedir vergisini dzenli bir
ekilde vermemesiyle birlikte Malta muhasarasnda valyelere
yardmc kuvvetler gnderip dmana casusluk ettiinden dolay
bu tehlikenin ortadan kaldrlmas gndeme gelmiti.
22 K ay V : K u d re t v e A z a m e t Y l l a r
Sultan Sleyman s o n seferi olan Sigetvar'a giderken Piyale Paa

kumandasndaki donanma da Akdeniz'e km ve Sakz'n sessizce
fethedilmesi kaptan paann dirayetine braklmt.
Cezayir beylerbeyi ve kaptan- derya olan Piyale Paa 1 566 Ni
san'nda yetmi para kadrgadan mrekkep donanma ile Akdeniz'e
ald. lk olarak eme Liman'na demir att ve Sakz beylerini
huzuruna davet etti. Sakz beyleri son yllarda vergilerini deme
diklerinden dolay endie iinde idiler. Buna ramen kymetli he
diyelerle serdarn katna vardlar.
Piyale Paa kendisini ziyarete gelen Sakz beylerini derhal tevkif
ettirdi. Ardndan sratle adaya karma yaparak teslim ald. Adadaki
en byk kiliseyi camiye evirdi. Muhafzlna Krehir Sancakbeyi
Muzaffer B ey'i tayin edip kalesine asker, mhimmat ve cephane
koyduktan sonra adadan ayrld.
Sakz beyleri, Kaptan Paa batardasn tevkiften sonra verilen
emir zerine evvela Kefe'ye gnderildiler. Beyzadelerden on ila on
iki yalarndaki ocuklardan mnasip olanlar Enderun'd a yetiti
rilmek zere brahim Paa Saray' na alndlar.
Kefe'ye gnderilen on iki aza, sonradan tekrar Sakz'a iade olun
mularsa da grlen mahzur zerine 1 568'd e verilen bir emirle
bunlarn Galata'da oturmalar mnasip grlerek oraya nakledil
milerdir.
Piyale Paa Sakz' fethettikten sonra Gney talya sahillerinde
faaliyette bulunup ordunun Sigetvar'dan dnnden ve stanbul'a
girmesinden birka gn evvel devlet merkezine ulat. Sakz hazine
sinden alnan klliyetli hazine ile Kapkulu ocaklarna clus bahii
ve terakkileri verildi. Bu hizmetine karlk olarak Piyale Paaya
yaplan ilk divanda vezirlik verildi. Yerine Yenieri Aas Mezzin
zade Ali Aa Cezayir beylerbeylii ile kaptan paala tayin edildi.
airler, Sakz Adas'nn fethine eitli tarihler drmlerdir.
Bunlardan en dikkat ekeni:
Ehl-i kfrn Sakz'n ekti Piyale

Bir bakas ise:
11. Se l i m H a n 23
Fem-i slam'a nasib oldu Sakz (Sakz Mslmanlarn azna

nasip oldu) eklindedir.4
A E S E F E R
lk defa 1 540'larda Ae Sultanl'ndan Osmanl Devleti'ne eli
gelmiti. 1 547'de stanbul'a ulaan Sultan Alaaddin' in elisi Kanuni
Sultan Sleyman'a nadir hayvanlar, ttsler, kymetli eyalar ile
kleler sundu. Bu elinin talebi zerine Kanuni Sultan Sleyman
Ae'ye bir miktar yardm gnderildi. 1 564 ylnda gelen ikinci bir
Ae heyetinin talebi zerine Osmanl temsilcisi Ltfi Bey ile birlikte
Ae'ye top dkm ustalar ile gemi yapmclar ve askeri mhimmat
gnderildi.
Ae Sultanl'nn Osmanl Devleti'nden asl byk yardm ta
lebi ise 1 566'd a gerekleti. Ae Sultan Alaaddin, elisi Hseyin
ile Kanuni Sultan Sleyman'a bir mektup gndererek Portekiz sal
drlarna kar askeri destek istemiti. Ancak eli stanbul'a geldi
inde Kanuni Sultan Sleyman Sigetvar Seferi'ndeydi. Bu nedenle
stanbul'da uzun bir sre beklemek zorunda kald. Ancak sefer
sonunda Kanuni vefat edince tahta olu il. S elim Han geecek
ve eliler onunla grmek ve mektubu ona sunmak durumunda
kalacaklardr.
Sultan il. Selim Ae elisine byk bir ilgi gsterdi. Ae sultan
mektubunda kendisini Osmanl'nn ve padiahn kulu olarak gr
dn Yemen ve Aden beylerbeyinin dostu olduunu sylyordu.
Sonra blgede Portekizlilerin blgedeki faaliyetlerine ve etkisine
deinen Sultan Alaaddin:
"ayet yardm etmezseniz mahvoluruz ve haclarn yolu da
Portekizliler tarafndan kesilmi olduu iin Mslmanlar ok
byk zarar grrler. Ae sizin kylerinizden biridir ve ben de
hizmetkarlarnzdan birisiyim. Evvelce Ltfi Bey'le beraber ihsan
ettiiniz topular selametle bu tarafa erimilerdir. Onlarn yeri ve
deeri katmzda pek yksektir. Hizmetleri byk olmutur. Ltfi
B ey ve adamlarn yine bekleriz. Hisar ve kadrga yapclar ile
birlikte top ve eitim grm atlar rica ederiz" diyordu.
24 K ay V: K u d re t ve A z a m e t Y l l a r
II. Selim Han Ae sultanndan gelen mektubu dikkatle dinle

dikten sonra hemen Koca Nianc Celalzade'yi artp bir Name- i
erif yazdrd. yle ki:
Ae Sultan Alaaddin ah'a bildiririm ki; veziriniz Hseyin vas
tasyla gndermi olduunuz mektubunuz sultanlarn sna olan
yce makamm za ulamtr. Mektubunuzda gece gndz o taraf
larda kffara kar savatnz, dmanlara kar yalnz kaldnz
ve her taraftan saldrya uradnz belirterek askeri malzeme ve
tecrbeli asker istemektesiniz. O blgede yirmi drt bin ada olup
kffarn bu adalar ele geirmekte olduklarn, buralarda yaayan
Mslman halkn ve sultanlarnn senin lkene sndklarn ve bu
adalarn drdnden Mekke'ye hac ve ticaret iin hareket eden gemileri
kffarn yamaladklarn, lkeniz yaknlarnda bulunan Seylan ve
Kalkta hakimlerinin de daima sizinle savamakta olduklarn, daha
nce gnderilen elimiz Ltfi'ye yce makamm za ballk yemini
ettiinizi, Osmanl donanmas gelecek olursa Allah'n yardmyla
dmanlarn hezimete uratlarak adalarn tekrar ele geirileceini
belirtmisiniz. Ayrca eitli top ve gemi talebinde bulanarak Ae
elisinin at, silah ve bakr aldktan sonra lkesine dnnde zorluk
karlmamas iin Msr ve Yemen beylerbeyleri ile Cidde ve Aden
beylerine emir verilmesini rica ederek, kale inas ve kadrga yapm
iin mimar istemisiniz.
Mektubunuz makamm za arz edildiinde bizim gibi yce bir
padiahn anna yakan hareket sizin isteklerinizi kabul etmektir.
Ayrca Mslmanlar ve slam kanunlarn korumak en nemli g
revlerdendir. Bundan dolay Svey skelesi'nden on be kadrga, iki
sava gemisi ile stanbul'dan top dkcba ile yedi topunun yan
sra yeterli sayda Msr askeri grevlendirilerek kaleler iin yeteri
kadar top, tfek vesair sava ara gereci verilmesi emredilm i ve bu
askerlerin bana skenderiye eski kaptan Kurdolu Hzr komutan
tayin edilmitir. Komutan ulatnda gerek ele geirilmesi gereken
kaleler gerekse haklarndan gelinmesi gereken kffara kar gayret
gstererek hem kendisi hem de dier askerler size asla muhalefet
etmesinler. Komutana sizin uygun grdnz ekilde hareket et-
Il. S e l i m H a n 25
mesi emredilmitir. Muhalefet eden asker olursa ad geen komutan

vastasyla haklarndan gelebilirsiniz. Gnderilen askerlerin bir yllk
cretleri de denmitir. Sizin yapmanz gereken ise udur:
Siz de dinimiz ve devletimizi ilgilendiren ko nularda elin izden
geleni yapp kffarn kalelerini ele geirmek ve Mslmanlar ze
rindeki basklarn kaldrmak iin abalayarak Allah'n yardmyla
o blgeyi inanszln ktlklerinden kurtarmalsnz. Bylelikle
o blge Mslmanlar bizim hkmranlk dnemimizde rahat ve
huzur iinde yaasnlar. nallah beklenildii gibi kaleler ele geirilip
lkeniz kurtarldnda gnderilen topularn dnmelerine izin ve
riniz. Dier hususlar ise memurumuz Mustafa avu ile bildiriniz.
Oradaki Osmanl askerleri hakknda ise daha sonra vereceim emir
dorultusunda hareket edersiniz. Sizin mektubunuz ulat sralar
da rahmetli babamz Sultan Sleyman, Sigetvar Seferi iin gitmiti.
Allah' n yardmyla o kaleyi ve daha pekok yeri ele geirdikten sonra
vefat edince Osmanl tahtna ben getim . Benim de n iyetim kffara
ve din dmanlarna kar savamaya devam etmektir. Her durumda
kardeliin ve yardmseverliin gerekleri yerine getirilecektir. nal
lah o taraflar ele geiren din dmanlarnn ktlklerini ortadan
kaldrmak iin askerimiz her zaman gnderilecektir. Blge hakknda
devaml ayrntl bilgiler gndereceiniz umulmaktadr. Gelen eli
niz de elilik grevini hakkyla yerine getirip iznimizi alarak geriye
gnderilmitir. 5
Grld zere il. Selim Han Ae sultanna verdii cevapta
Aelilerin isteklerini yerine getirmenin kendileri iin hem dini
hem de ananevi bir vazife olduunu belirtiyordu. Selim Han silah
ustalar, askerler ve askeri malzeme ile birlikte on be kadrga ve
iki baradan oluan bir filo gnderdiini ve askerlerin de bir yllk
maalarnn denmi olduunu dile getiriyordu. Donanmaya Svey
kaptanlarndan tecrbeli denizci Kurdolu Hzr Reis atanm ve
Mustafa avu adndaki bir eli ile de Sultan Alaaddin'e verilmek
zere bir mektup gnderilmiti.
il. Selim Han ayrca Yemen ve Msr beylerbeyi ile Rodos, Aden
ve Cidde beylerine ferman gndererek Ae elisine at, alet ve bakr
26 Kay V: K u d re t ve A z a m e t Y l l a r
almak istediinde hibir glk karlmamas ve her trl yardmn

yaplmasn emretti.
Ancak btn bu hazrlklara ramen Osmanl donanmas Ae
Seferi'ne kamad. Svey'te donanmann hazrlklar devam eder
ken Yemen'd e Zeydi mam Mutahhar isyan etmi ve nemli e
hirlerde hakimiyeti ele geirmiti. Bu durum karsnda Ae'ye
gnderilmek zere hazrlanan Kurdolu Hzr Reis'e Yemen'e hareket
etmesi emredildi.
Osmanl'nn gnderecei yardm filosunu sabrszlkla bekleyen
Aelilere de, anszn ortaya kan bu durumu bildirmek zere he
men bir "name" gnderilerek; Donanma-i Hmayun'un bir sonraki
seneye tehir edildii haberi verildi. Name-i Hmayun'unda, Ae
sultann teselli etmek iin: "nallahu teala Yemen'd eki fitne ve
fesat defolunmas ile birlikte szleildii zere zikrolunan donan
ma mkemmel ve kusursuz bir ekilde o tarafa hareket edecektir"
deniliyordu.
Ancak Yemen'de isyan hareketinin uzamas zerine bu defa
Ae'ye gnderilmek zere yeni bir filo hazrland. Seyyid Kemal
Reis komutasndaki filoda askeri malzemelerle birlikte sultana
hitaben yazlan bir ferman ile orada okunacak bir hutbe sureti de
gnderildi. Bu hutbe sureti, o tarihten itibaren 20. yzyl balarna
kadar Ae'de her Cuma hutbesinde okunmutur.
Seyyid Kemal Reis b ata olmak zere Ae'ye giden Osmanl
heyeti ve top ve gemi ustalar ile askerlerin hemen tamam orada
yerlemilerdir. bni Haldun'un blgenin en gl slam devleti ve
halknn da dnyann en fedakar Mslmanlar olarak vasflan
drd bu insanlar Portekizlilere kar yalnz brakamadlar. Ae
hakimi, Seyyid Kemal Reis'i ordularn kumandanlna ( uleeba
lang) getirdi. Kemal Reis yannda gelen Trklerle orada bir Trk
ky kurdu. Aelilerle evlendiler. Sava ve cengaver zellikleri ile
dikkati eken Aeli gen yiitleri muharip bir kuvvet oluturdular.
Top dkmeyi kl ve mzrak kullanmay rettiler. Zaman iinde
II. S e l i m H a n 27
Osmanl dzeninde Kapkulu Ocaklar'n rnek alan salam ve

g l bir ordu tekil ettiler.
te bu sayede Osmanllar ile Aeliler arasndaki iyi mnasebet
ler asrlarca devam edecek Ae bir anlamda stanbul'un Uzakdou
stratej isinin odak noktasn oluturacaktr.
te yandan hem Hind tarafndan hac ve ticaret iin Osmanl
memleketlerine gelen ve gidenleri Portekizlilerin taarruzlarndan
muhafaza ve hem de Yemen, Hicaz ve Habe vilayetlerini daha rahat
koruma altna almak iin blgede kuvvetli bir donanmann varlna
lzum olduu kadar Akdeniz donanmasnn da dorudan doruya
Kzldeniz ve Hind Denizi'ne geerek faaliyette bulunabilmesinin ne
byk faydalar temin edecei Osmanl devlet adamlarnn dikkatin -
den kamamt. Bu byk proj eyi gerekletirebilmek Akdeniz'le
Kzldeniz arasnda Svey'te alacak bir kanal yeterli olabilecekti.
Nitekim gerekli grmeler ve deerlendirmeler yapldktan 1 2
Receb 975 tarihiyle ( 1 568 Aralk) Msr beylerbeyine bir ferman
gnderildi. Fermanda Portekizlilerin Hindistan'a musallat olmala
rndan ve o taraflarda hac etmek iin Mekke'ye gelmek isteyen Ms
lmanlarn yollarnn kesilmesinden dolay, Hindistan'n bunlarn
elinden alnmas gerektii bunun iin de Svey'ten Akdeniz'e bir
kanal alarak donanmann Kzldeniz'e gemesinin zaruri olduu
bildiriliyordu. Bu i iin mimar ve mhendisler gnderip acele
Akdeniz ile Svey'in aralarn lp kanal amak mmkn olup
olmadnn ve kanaln uzunluunun ne kadar olacann ve ka
gemi gireceinin acilen bildirilmesi isteniyordu.
Siyasi tesirleri yannda cihan iktisadiyatnda mhim deiiklikler
yapacak olan bu byk iin neden sonusuzlua urad kesin
olarak bilinmemektedir. Ayn tarihlerde Don ve Volga nehirle
rinin birletirilmesi iin faaliyete gemi olan Sokollu'nun b elki
Don-Volga Kanal'n birinci plana almasyla Svey ii tavsam
ve sonra da Don-Volga muvaffakiyetsizliine dmemek iin terk
olunmutur. Yemen isyannn uzun srm olmas ve ardndan
ortaya kacak olan Kbrs Seferi'nin de bu projenin tavsamasnda
etkili olduu dnlebilir.
28 K ay V: Ku d re t ve A z a m e t Y l l a r
Y E M E N ' D E S YAN
Yavuz Sultan S elim dneminde Osmanl topraklarna katlan
Yemen'd e Kanuni Sultan Sleyman zamannda uzun sren hadi
selerden sonra skunet ve istikrar salanabilmiti.
1 56 5 'te Yemen Valisi Mahmud Paa azledilerek yerine Kara
ahin Mustafa Paann olu Rdvan Paa getirilmiti. Mahmud
Paa stanbul'a gelince Msr beylerbeyliini elde etti. Ayrca Rdvan
Paa ile aralar ak olduunda Yemen'in geniliini ve idaredeki
zorluklar dile getirip ikiye taksim edilmesinin faydal olacan
bildirmiti. Bunun zerine Yemen, biri Yukar Yemen, dieri Aa
Yemen olmak zere ikiye taksim edildi. Rdvan Paaya braklan
birinci ksm dalk araziyi iine alyor ve idare merkezi San'a olu
yordu. dare merkezi Zebid olan ikinci ksm ise Yekem Murad
Paa'ya verildi.
Murad Paa Zebid'e vard zaman Rdvan Paa sonu gelmez
taleplerinden dolay isyan etmi ve tabii dmanlar Zeydilerle
birlemi bulunan smaililerle muharebe halinde idi. Rdvan Paa
isyan byme emareleri gsterince Murad Paadan yardm istedi,
o da vadetti.
Ancak ok gemeden o vakte kadar San'a Hkmeti'ne tabi olan
Cebele, el- Knder ve Z's-Sefle kylerinin Zebid'e bal bulundu
unu ve derhal kendilerine terk edilmesi gerektiini belirttiinden
aralarnda ihtilaf kt. 6
Bir mddet sonra Rdvan Paa azledilerek yerine Rus Hasan Paa
tayin edildi. Rdvan Paann gidii umumi bir isyann da iareti oldu.
O zamana kadar Murad Paay dostluk ve sadakat gsterileri ile
aldatan ve Rdvan Paa ile aralarndaki ihtilaf krkleyen Zeydi
imamlardan Mutahhar isyan bayran aarak San'ay muhasara
etti. Bdvan, evafi, Taker, Sahyan, Garmin Arablar birletiler ve
Hab Kalesi'nden Trk muhafzlarn kardlar.
Murad Paa Teaz yoluyla ekilirken Mutahhar'a bal Arablar
baskn yaparak malup ettiler ve kendisini ldrdler. Bu malubi
yet San'ann teslim olmasna yol at. Mutahhar ehirde byk bir
11. Se l i m H a n 29
yama hareketinde bulundu. Muhafz askerleri esaret altna ald.

Bir ksmn ehir mahzenlerine, bir ksmn da dalardaki kalelere
att (9 Austos 1 5 67) . lk Cuma gn hutbe Mutahhar namna
okundu. San'ay Aden ile Teaz'n dmesi takip etti.
Bundan sonra Zebid Kalesi zerine yryen mam Mutahhar,
Rus Hasan Paa'nn iddetli mdaafas karsnda muvaffak ola
mayarak ekildi.
Bu hadiseler hkmet tarafndan haber alnnca am Beylerbeyi
Lala Mustafa Paa vezirlikle Yemen serdarlna tayin olundu. Bu
arada Mahmud Paa'nn Rdvan Paa'ya garaz nedeniyle Yemen' in
iki idari blgeye ayrlmas ynnde verdii telkinin zararlar da
grlm olduundan Yemen tekrar birletirildi ve beylerbeylie
sabk Habe Beylerbeyi zdemirolu Osman Paa getirildi (Haziran
1 568).7 Osman Paa'nn gelip Aden'i elde etmesine kadar Rus Hasan
Paann Zebid muhafazasnda kalmas emrolundu.
Serdar Lala Mustafa Paa'ya sefer iin gerekli olan para ve as
keri Msr'd an almas bildirilmiti. Ancak Lala Mustafa Paa ile
Msr Beylerbeyi Sinan Paann aralarnn ak bulunmas ilerin
istenildii gibi gitmesini engelledi. Serdarn istedii asker ve para
gnderilmiyordu. Sonunda merkeze birbirlerini ikayete baladlar.
Bu suretle aradan dokuz ay geti. Neticede Lala Mustafa Paa az
lolunup Sokollu Mehmed Paa'nn destekledii Sinan Paa Yemen
serdarlna tayin edildi.8
Dier taraftan Yemen beylerbeyliine getirilen zdemirolu
Osman Paa b lgeye gelerek faaliyetlere girimi bulunuyordu.
Yemen' in dalk cihetinin en mhim mevkilerinden biri olan Teaz'
kuatarak Mutahhar'la arpt. mam Mutahhar malup olarak
ekilirken Teaz ksa bir sre iinde zapt edildi.
Bu srada yeni serdar Sinan Paa Yemen'e gelmi bulunuyordu.
Svey tersanesindeki donanma da Svey Kaptan Kurdolu Hzr
Reis kumandasyla Aden nlerine gelmi bulunuyordu.
Sinan Paa Yemen'e gelmesi ile birlikte Lala Mustafa Paa'nn
adam olmakla itham ettii zdemirolu Osman Paay grevinden
alarak Rus Hasan Paa'y getirdi. ldrleceinden korkan Osman

Paa Mekke'ye kadar olan dalardan yalnz bana gemek cesare
tinde bulundu. G artlar altnda stanbul'a gelebildi. Arabistan'n
Lahsa ve Basra beylerbeyliine tayin edildi.9
Sinan Paa ise Yemen'de askeri idareyi tek bana eline aldktan
sonra byk bir azimle hareket ederek Mutahhar'n eline gemi
bulunan San'a, Kevkeban vesair ehirleri birer birer fethetmeye
balad. Aden de Kurdolu Hzr Reis tarafndan zapt olunmutu.
Topal Mutahhar itaat ederek cann kurtarabildi.
Yemen iini tamamen bitiren Sinan Paa blgede lazm gelen
slahat da gerekletirdikten sonra beylerbeylie Behram Paa'y
getirip Mekke yoluyla Msr'a dnd.
B aarlar nedeniyle stanbul'a arlan Sinan Paa Divan -
Hmayun'a yedinci vezir olarak girdi.
D O N -VO L G A KA N A L I T E E B B S
Akdeniz'de gvenlik salandktan sonra, artk sra Ruslarn Kara -
deniz'deki faaliyetlerinin nn kesmeye gelmiti. nk Moskova
Prenslii'nin son dnemlerde blgede elde ettii baarlar kendile
rine gvenini artrm daha rahat hareket etme cesaretini vermiti.
Nitekim Moskova Prensi IV. van, "ar" unvann da alarak 1 554'te
bir Trk hanl olan Astarhan Hanl'n ortadan kaldrd. Hazar
kylarndaki dank ve kuvvetten dm dier Trk-Mool han
lklarna da son verip, btn Hazar kylarn ele geirdi. B ylece
Karadeniz'e inme midi ziyadesiyle artmt. Blge Mslmanlarn
tehdit etmeye ve kendilerine tabi klmaya balamlard.
Bata Sokollu Mehmed Paa, olmak zere Osmanl devlet adam
lar kuzey hudutlarnda cereyan eden hadiseleri byk bir dikkatle
takip etmekte iken, Harezm Han Hac Mehmed B ey'in yardm
talebini ihtiva eden mektubu geldi. Mektubunda ran'n, Trkistan
Anadolu yolunu kestiini, Trkistan haclarna yol vermediini
anlatyor, padiahn Astarhan' fethetmesini ve Anadolu-Trkistan
yolunu amasn rica ediyordu. Bunun zerine Sultan II. Selim Han,
Krm hanna bir Hatt- Hmayun gnderdi. Hatt- Hmayun'da

yle demekteydi:
"Trkistan ve Tataristan tccarlarna yol ap emniyet iinde
gelip gitmeleri temenni olunmutur. mdi, vilayet-i Kazan ve Ej
derhan (Astarhan) evvelden Nogay elinde idi. Halen kffar eline
girmesi neden oldu? inde ve etrafnda kalan Tatar mirzalarndan
kimler vard? Ve ne zamanda ve ne sebeple elden gitmitir. Mufassal
(etrafl) yazlp, ol vilayetin fetholunmas takarrr etmitir. . . Ala
vechi't-tafsil ilam eyleyesin ki, vaktiyle tedariki grlp, feth
teshiri myesser ola:'
stiareler neticesinde Astarhan seferine karar verildi. Ayrca
Hazar Gl'ne dklen Volga Nehri ile Azak Denizi'ne dklen
Don Nehri'nin birbirlerine ok yaklatklar bir noktada bir kanal
almas dnlmt. ayet bu kanal proj esi gerekleir ise, Rus
larn Kafkaslardaki faaliyetlerinin nne byk bir sed ekilmi
olacakt. Ayrca eski bir Trk ve Mslman ehri olan Astarhan,
devletin nfuzu altna girecek, ran zerine yaplacak seferlerde
Hazar Denizi vastasyla askere zahire ve harp malzemesi yetitir
mek mmkn olacakt. ktisadi olarak da Orta Asya Trk ticaret
kafileleri, mallarn Hazar'n kuzeyinden Azak ve Kefe limanlarna
nakledip, bat ile ticari mnasebetlerde bulunacaklard. 1 0
Veziriazam Sokollu Mehmed Paa bu mhim ie, o blge hak
knda bilgi ve tecrbesi olan kk- Sani Defterdar (Maliye ms
tear) erkez Kasm Bey'i tayin etti. Kendisine Kefe beylerbeylii
verilerek Kasm Paa oldu. Kasm Paa, mahalline gidip, mtehasss
mhendislere tetkikler yaptrtt. Don ve Volga nehirleri arasndaki
kanaln en dar yerinden mhendislere ltrp bunun deniz mili
ile alt mil olduunu renerek raporunu verdi. Bu rapor zerine
kanal almasnda alacak geri hizmet erbab ve Ruslarn muh
temel taarruzlarna kar asker tedarikine baland. Durum Krm
Han Devlet Giray'a da bildirilerek hazrlklarn grmesi istendi.
D evlet Giray Astarhan fethedilse dahi tekrar Ruslarn eline d
eceini beyan ederek bouna kan dklp masraf edilmemesini
32 Kay V: K u d re t v e A z a m e t Y l l a r
tavsiye etti. Buna ramen b u tarihi teebbse byk bir kararllkla

devam olundu.
Bu srada Lehistan ile olan antlama gzden geirilmi ve Avus
turya ile de anlama imzalanmt. ran ve Fransa ise tehlike olu
turmamakta idi. Kefe sancakbeyliine tayin olunmu olan Defterdar
erkez Kasm Bey'in emrine bin yenieri ile yirmi bin svari
verildi. Donanma da on be kadrga ile Azak'a be bin yenieri ve
bin amele gtrd (4 Austos 1 569). Bundan baka, Astarhan' n
muhasaras ve kanaln kazlmasnda piyadelere yardm edilmesi
iin otuz bin Tatar'n yenierilere iltihak emredildi.
te yanda Krm han, eer kanal proj esi gerekleecek olur ise;
yar bamszln ve hanlk statsn kaybedeceini dnerek
proj eyi baltalamak m aksadyla Rus arn durumdan haberdar
etmiti. Bu itibarla Ruslar Astarhan' tahkim etmeye baladlar ve
hazrlklarn tamamladlar.
te yandan Osmanl donanmas sefere memur edilen asker,
mhendis ve ameleler ile her tr ara ve gereci temin alarak 4 Aus
tos 1 569 tarihinde Karadeniz'e ald. Azak Denizi'nin kuzeydou
ucundaki Azak Liman'na yani Don Nehri azna geldi. Bu sra
da Nibolu, Silistre, Amasya, Canik ve orum sancakbeylerinin
kuvvetleri de yetiip erkez Kasm Paann emrinde toplandlar.
Kefe-Balk, Lava, Menklig, Taman halkndan ok miktarda amele
yazld. Kasm Paa emrindeki Osmanl kuvvetleri kanal kazlacak
yere gelip, kazma iine balad.
Otuz bin amele alrken, ordunun da Astarhan Kalesi'ni fet
hetmesi dnld. Zira kanal aldktan sonra, Don ve Volga'nn
gneyindeki topraklarda Ruslarn elinde bulunan Astarhan'n fethi
mhim idi. B ylece iiler de, Rus hcumlarndan emin olacakt.
12 Eyll 1 569'd a, Osmanl-Krm kuvvetlerinden meydana gelen
Trk ordusu, Astarhan' muhasara etti.
Bu srada Rus ar kendisine yardmclar aramakla megul olup,
ran ile ittifak kurdu. Krm han ile de gizliden gizliye muhabereye
balad. Neticede Tatarlar kandrd. Astarhan'n fethiyle burada
bir Osmanl beylerbeyliinin kurulmas, Krm'n i bamszl

hususunda D evlet Giray' rktt. "Eer bu kanal alrsa, Trk
kuvvetleri Hazar'a inecek, Krm tamamen Osmanl emberine
girecek, istikbalde Krm istiklalini kaybedecektir" eklindeki Rus
telkinleriyle, Tatarlarn kuruntusu: " Tatar'a rab et olmaz. B elki
Krm dahi elimizde kalmaz" ekline dnt.
D evlet Giray'n adamlar Trk askerlerine, bu kuzey eyaletle
rinde kn dokuz, yazn ise ancak ay devam edebildiini belir
terek istirahattan mahrum kalacaklarn ayrca gnein batndan
bir buuk iki saat sonra yats namaz vaktinin girdiini ve hemen
akabinde de domas sebebiyle sabah namazn klamayacaklarn
ifade ederek morallerini bozacak telkinlerde bulunmaya baladlar.
Bu szler, beklenen neticeyi tam anlamyla salamaya yetti. Rus
saldrlar ve basknlar artt. Neticede asker honutsuzluktan isyan
noktasna geldi.
Kasm Paa, bundan olumsuz etkilenerek isyan emareleri gs
teren asker karsnda aresiz kald. Ayrca Krm'n muhalefeti,
yiyecek konusunda sknt yaanmas, kanal amelelerinin Ruslarn
saldrsna uramas ve k mevsimi gibi nedenlerden dolay hem
Astarhan Seferi hem de kaz almas yarm braklarak geri d
nld. 1 1
Bylece Sokollu'nun bu mhim teebbs kendisine muhalif
olanlarn entrikalar neticesinde yz st kald. Hatta bu kadar
masrafn boa gitmesinden mteessir olan II. Sultan Selim'in can s
klarak bir arz gn vezirlerin huzurunda veziriazam tekdir ederek:
"Btn masarifi ve zayiat sana detmelidir" demiti. 1 2 Sonraki
srete Kanal proj esi, Kbrs Seferi'nin de gndeme gelmesiyle
beraber dier olaylarn arka plannda kalm ve sonrasnda da unu
tulmutur.
RUS E L S STA N B U L' D A

Bu hadise ile Rusya ile geici olarak kesilmi olan sulhu iade
iin Novosiltof namnda bir Rus zabiti, ertesi senenin baharnda
( 1 570) Korkun Jan adna stanbul'a geldi. On sene nce Sultan
Sleyman'n Rusya hkmdarna gnderdii ve iinde hkmdara

"Muktedir ar", " Hakim- i Akil" (Akll Hkmdar) diye hitab ede
rek, Moskova'd an krk mubayaa etmek zere gnderilen tacirleri
tavsiye ettii mektuptan beri, Rusya ile Osmanl Devleti arasnda
hi eli gidi gelii olmamt.
Novosiltof, padiaha efendisinden bir mektup takdim etti. Rus
ya hkmdar mektubunda sevimli tabirlerle Rusya ve Osmanl
Devleti'nin eski dostane mnasebetlerini hatrlatyor ve Osmanl
ordusunun Rusya memleketlerine beklenmedik istilas karsnda
ardn ve zldn ifade ederek, anlama, ittifak ve dostluk
teklif ediyordu. Novosiltof ayrca Osmanl vezirlerine u szlerle
yaknlk ve dostluk duygularn gstermek istemiti;
"Efendim, din-i Muhammed' in dman deildir; kendisine bal
olanlardan birou slam dinindendirler. Camilerde ibadet ederler:
Kasimof'da ar ahin Polad; Yuriyef'te Kaybola; Srucuk'da Aybak;
Romanof'd a Nogay prensleri bu zmredendir. Zira Rusya'da her
yabanc inan hrriyeti ile yaar. Micera vilayetinde Kadum'da arn
amme ilerine bakmakla mkellefbirok memurlar Mslman idi.
Vaka mteveffa Kazan an Simeon ve arvi Mortuza (Murtaza)
Hristiyanlam iseler de vaftiz edilmelerini isteyenler onlardr:'
Novossiltof, memnun olacak kadar, padiahn hsn-i kabulne
mazhar oldu. Lakin yalnz una dikkat etti ki, zat- ahane (padiah),
Rus amir-i mutlak (ar)nn shhatini sormaktan bilhassa sarf-
nazar etmiti. Kendisine ise padiahn huzuruna kabulnden sonra
Osmanl Devleti'nce mutad olan ziyafet verilmemiti.
Dier taraftan Krm Han Devlet Giray Han Don-Volga Kanal
proj esindeki baarszlkta kendi ihmalinin Osmanl merkezindeki
olumsuz izlerini silmek istiyordu. Blgeye gelen ve Osmanl asker ve
amelelerine rahat vermeyen Rus birliklerinin karsnda dtkleri
acziyet, kendisinin msamahas neticesinde olumutu. Bu itibarla
Rus tehdidinin bertaraf edilmesi hedefine dorudan Moskova'ya
yryp Rus gcn krmak suretiyle ulalabileceini dnd.
Bylece padiah nezdindeki itibarn da yeniden elde edebilecekti.
II. S e l i m Han 35
Bu itibarla 1571 baharnda yz yirmi bin kiilik bir orduyla Oka

Nehri'ni ve S erpukhov tahkimatn at. Karsna kan alt bin
kiilik bir Rus ordusunu da perian ederek Moskova nlerine geldi.
24 Mays 1 5 7 l 'de Moskova' ya girerek yakp ykt. Rus birliklerinin
karsna kmamas zerine geri dnd. Taht alan lakabn ald.
Bir yl sonra yeniden Moskova'ya yryen han bu sefer kar
snda Moskova'nn altm kilometre gneyinde yetmi bin kiilik
Rus ordusunu buldu. Molodi'de 30 Temmuz-3 Austos arasnda
yaplan muharebede yakn savaa zorlanan svari arlkl Krm
ordusu baarsz olarak ekilmek zorunda kald.
B E KTA L I YA H YA E F E N D 'N N V E FAT I
Hep gelenler yana yana geldi gitdi dnyadan

imdi nbet bana geldi dne dne yanaym
Yukardaki beytin sahibi, Kanuni Sultan Sleyman'nn stkar
dei, XVI . asrn byk alim ve mutasavvf eyh Yahya Efendi 1 5 70
ylnda hayata gzlerini kapad.
Cenaze namazn eyhlislam Ebussuud Efendi kldrd. Bahesi
yaknnda bulunan ve daha nceden hazrlad kabrine defnolundu.
Cenazesinde alimler, vezirler, zenginler ve fakirlerden mteekkil
ok kalabalk bir cemaat hazr bulundu. Kabri zerine II. Selim Han
tarafndan trbe yaptrld. Daha sonra gelen Osmanl sultanlar,
Yahya Efendi'nin trbesi, cami ve zaviyesi ile dier klliyesinin
bakm ve tamirini byk bir hassasiyetle ve aksatmadan yapmaya
devam ettiler.
Asl ismi Yahya, nisbeti Beiktai'dir. mrnn uzun bir ksmn
B eikta semtinde geirdii iin bu sfatla tannd. Babas aml
mer Efendi uzun mddet Trabzon'da kadlk yapan alim bir zatt.
Yahya Efendi 1 494 senesinde Trabzon'da dodu. Kanuni Sultan
Sleyman da Trabzon'da ayn sene ayn haftada dodu. Kanuni ile
stkarde oldular. Kanuni, Yahya Efendi'ye ''Aabey" diye hitap
ederdi.
lk tahsilini babasndan ve orada bulunan dier ulemadan yapan

Yahya Efendi, kklnden itibaren ilim renmeye balad.
Zahir ve batn ilimlerinde yksek derecelere, manevi olgunluklara
kavutu. Ardndan stanbul'a geldi. Zembilli Ali Cemali Efendi'nin
hizmet ve derslerinde bulundu. Vefatna kadar derslerine devam
etti. Kanuni Sultan Sleyman, padiah olunca Yahya Efendi'ye ok
yakn alaka gsterdi. Birok mevzuda frsat bulduka ona danrd.
Yahya Efendi, Ali Cemali Efendi'nin vefatndan sonra mderris
oldu. Uzun mddet eitli medreselerde vazife yaptktan sonra 1 553
senesinde Sahn- S eman medreselerine geti. ki sene sonra da
emekli oldu. Emekliliinden sonra inzivay tercih etti. Beikta'ta
satn ald bir araziye ev ve bir mescid yaptrd. Sonralar evin etra
fnda; medreseler, hamam ve orada kalanlarn barnacaklar odalar
ve yol zerinde herkesin gelip getii yerde ok gzel bir eme
yaptrd. Pek maharetli olup, inaat ilerini bizzat kendisi yapard.
Askeri ve mlki erkan, halkn ileri gelenleri; evredeki ve uzak
yerlerdeki insanlar, tccarlar ve bilhassa gemiciler Yahya Efendi'yi
ziyaret ederler, hediye ve adak gnderirler, hacetlerine kavumak
iin dua isterlerdi. Yahya Efendi, yanna gelen her ziyaretiye eit
eit yemekler, erbetler ve meyveler ikram eder, kimseyi bo e
virmezdi. yilik, ikram ve ihsanlar pek oktu. Her sene Peygamber
Efendimiz'in dnyay teriflerinin sene-i devriyesi olan Mevlid
Kandili'nde ziyafetler verirdi. Bahesinde bulunan meyvelerden
Kanuni Sultan Sleyman Han'a takdim eder, sultan da ona maddi
yardmda bulunurdu. Padiah stkardeinin insanlara olan c
mertliini bildii iin emeklilik cretini, gnlk elli ake iken yz
akeye karmt.
Beiktal Yahya Efendi eitli ilimlerde sz sahibi olup, nakli
ilimlerden baka; tb, hikmet, hendese ve fizik gibi akli ilimlerde de
ihtisas sahibiydi. Duas ve tevecch makbul bir zatt. Sohbetinde
bulunanlarn herbirine; "Ak" diye hitap ederdi. Sohbetlerinde din
byklerinden bahseder, onlarn menkbelerini, gzel hallerini
anlatrd.
Ayn zamanda air bir zat olan ve "Mderris" mahlasn kulla

nan Beiktal Yahya Efendi Hazretleri, yaptrd binalar iin tarih
d rm ve iirler sylemitir. Bu iirlerde az ama z tavsiyeler de
vardr. Okumann ehemmiyetinden, bu faaliyetlere herkesin elinden
geldiince yardm etmesinin gerekliliinden, hatta lm deinde
bile medrese amaktan bahseder.
Tp medresesi iin syledii iiri, gnmz Trkesi ile u e
kildedir:
Tp ilmi iin gerektir medrese
Ona hizmet lazm gelir herkese
Hak yolunda yar olanlar sdk ile
Kimi kuvvet harcasn kimi kese
irin'in can akna Ferhad varsa
Kah ta taya kah ta kese
Ademin bedenini yaptnda Allah
Sanmayn ki matematiksiz, lsz dzen verdi bedene
Ey talip! mrn mhim ilerde harca
Koma hayvanlar gibi her sese
Reva mdr slam ehli sonunda
Muhta olsunlar herkese
Ey Mderris lm deinde olsan da
Daima kardelerine gerektir medrese
KI B R I S M E S E L E S
Osmanllarn Kbrs'la ciddi olarak ilgilenmesi Msr'n fethi ile
balamtr. Yavuz Sultan Selim Msr'a hakim olunca kethdas Ali
Aa' y Kbrs'a gndererek Memlklere denmekte olan verginin
bundan byle kendilerine gnderilmesini istedi. Memlk Devleti'nin
bir hamlede ortadan kaldrlm olmas zaten Venedik'in gzn
korkutmutu. Bu arada Hali tersanesinin bytlme almalarn
da endieyle takip ediyorlard. Bu sebeple Yavuz Sultan Selim Han'n
teklifini derhal kabul ettiler.
38 K a y V : K u d re t v e A z a m e t Y l l a r
Kanuni Sultan Sleyman dneminde d e Venedik Kbrs'n ha

racn muntazaman demeye devam etti. Ancak 1 570 ylna gelin
diinde adann zapt iin pek ok zaruret domu bulunuyordu.
Ada, stratej ik konumu dolaysyla Osmanl lkelerinin kara
ve deniz ulam yollarn tehdit eden etkili bir Venedik ss ola
rak kullanlyordu. Kbrs veya yaknlarndan geen ve Avrupa
ile Asyay birbirine balayan, dorudan doruya deniz yollarn
kullanan Trk ticaret ve haclar tayan yolcu gemileri, Akdeniz'd e
Hristiyan korsanlar tarafndan vurularak soyuluyor; Venedik ise
deniz ticaretinin Trklerin eline gememesi iin bunlara yataklk
yapyordu. Yaplan titiz bir soruturma sonunda, Akdeniz'de Trk
gemilerinin soyulma ilerinin bir ksmnn Venedikliler tarafndan
yapld tespit edilmi, protesto edilen Venedik Hkmeti, sulular
cezalandrdn bildirmesine ramen bu tr olaylarn n alna
mamt. Il. Selim Han ehzadelii zamanndan beri Venedik'in bu
tavrn yakinen bilmekteydi. Zira o dnemde Msr'dan kendisine
gnderilen hediyeleri tayan bir gemi de Venedikliler tarafndan
zapt ve yama edilmi, kendilerinden sorulduunda: "ehzadeye
ait olduu ne malum? " diyerek kstaha cevap vermilerdi.
Nihayet 1 5 69 Haziran aynda skenderiye yaknlarnda Nil
teknelerinden birinin yolunu kesen bir Venedik gemisi, doksan
Mslman esir etti. Yine bu srada, iinde Msr defterdarnn da
bulunduu byk bir Trk nakliye gemisini yakalayp, defterdar
katlettiler. Gemide bulunan byk lde para ve kymetli eyay
karp, Kbns'ta sattlar. ok kazanl olan bu soygunlardan cesaret
alan Venedik korsanlar, iki ay sonra filo halinde yine ayn blgede
birka Nil gemisine saldrdlar. Ancak yedi kadrgasyla duruma
mdahale eden skenderiye beyi, kaan Venedik gemilerinden birini
yakalad. Bu hadise artk Venediklilere katiyen gvenilemeyecei
gereini ortaya karyordu.
Nitekim II. Selim Han durumdan haberdar olunca, bu olaylar
belgeleriyle belirtmek suretiyle korsanlar hakknda Venedik'e nota
verdi. Venedik'e gnderilen Mahmud avu'la yaplan bu uyar
ciddiye alnmaynca ikinci defa Kubad avu 1 1 ubat 1 570'te
Ve n edik'e gnderildi. Kan dklmemesi ve barn srdrlmesi

kar lnda Kbrs'n Osmanl D evleti'ne terkini isteyen bir no
tay 28 Mart 1 570'te Venedik senatosuna verdi. Notada zellikle,
Akde niz'de seyreden tccar ve hac gemilerine baskn yapan kor
san larn Kbrs'ta yuvalandklar, defalarca yaplan ikayetlerden
b ir netice alnamad, Venedik' in merkezinden uzak bu adadaki
uygunsuz faaliyetleri nleme konusundaki acziyete dikkat ekiliyor
ve aradaki barn devam etmesi isteniyorsa adann teminat olarak
derh al Osmanl Devleti'ne terk edilmesi gerektii bildiriliyordu.
Bu teklif, Venedik senatosu tarafndan reddedildi ve Kubad
avu 5 Mays 1 5 70'te stanbul'a dnd. Venedik ise Kbrs'n m
dafaasn glendirirken, bir Hal donanmasnn hazrlanmas
iin papaya bavurdu.
Bu durum zerine II. Selim Han aradaki sulh sebebiyle eyhlis
lam Ebussuud Efendi'ye bavurup aradaki durumu zetleyip sava
konusunda fetva istedi. Mesele eyhlislama u ekilde arz edilmiti:
"Bir vilayet eskiden Mslman mlknden iken sonradan d
man eline geirip medrese ve mescitleri harap bir duruma drr,
minber ve mahfillerini kfr ve sapknlklarla doldurur, slam dinine
ihanet gayesi ile trl eylemlere giriip irkin davranlarn drt
yana duyurursa: Dinin sna olan padiah hazretleri, Mslman
lk gayreti gereince sz konusu vilayeti kafirler elinden alp slam
lkeleri arasna katmak iin harekete gese; eskiden yaplan bar
antlamas ile ayn kafirlere braklan lkeler arasnda imdi sz
konusu edilen bu vilayetinde slam eriatna gre anlamay boz
maya engel olur mu? Beyan buyurula! " Ebussuud Efendi bu suale:
''Allah bilir, asla engel olmas ihtimali yoktur. slam padiah
nn kafirlerle bar yapmas, ancak Mslmanlarn tmne yararl
olduu takdirde dinimize uygun der. Yararl olmazsa kesinlikle
uygun dmez" eklinde verdii cevapla sava kapsn aralam
bulunuyordu.13
Ebussuud Efendi'nin fetvas ile birlikte Venedik'e harp ald
ilan edilip, Osmanl limanlarndaki Venedik gemilerine el konuldu.
40 K ay V: K u d re t v e A z a m e t Y l l a n
stanbul'd aki bykeli ve memurlar Yedikule'ye hapsedildi. Trk

kara ordusu; Finike, Antalya ve Gelibolu sahillerinde topland.
Kbrs serdarlna Altnc Vezir Lala Mustafa Paa getirildi.
Piyale Paa ise donanma komutanyd. Kara askerlerinin bana ise
Muzaffer Paa getirildi. Lala Mustafa Paa'nn maiyetinde; Anadolu
Beylerbeyi skender Paa, Karaman Valisi Hasan Paa, Sivas Valisi
Behram Paa, Kilis Beyi Canbolat Paa, Haleb Sancakbeyi Dervi
Paa, Dulkadr Valisi Mustafa Paa, Trhala, Prizren, lbasan, Yanya
ve Mora beyleri bulunuyordu. Toplam asker miktar; elli bin eya
let askeri (piyade), be bin yenieri, iki bin be yz svari, bin
kadar da lamc, istihkamc ve topudan ibaretti. Harp ve nakliye
gemilerinden meydana gelen donanmada ise yz altm gemi
bulunuyordu.
Evvela 1 5 70 Mart ay sonlarnda Murad Reis yirmi be sava
gemisiyle stanbul'dan ayrld. Kendisine nclk ve keif grevi
verilmiti. Nisan ay nda Piyale Paa altm be kadrga ve otuz
kalyonla, onu takip etti. 1 5 Mays'ta ise, serdar Lala Mustafa Paa,
Kaptan- Derya Mezzinzade Ali Paa ve donanmann kalan ksm
ile resmen Kbrs Seferi'ne hareket ettiler. Asker ve sava malzemesi
tayan gemiler de bu donanmaya dahildi.
il. Selim Han, serdar uurlamak iin Yedikule'ye kadar gel
mi, daha evvel Beikta'taki Barbaros Hayreddin Paa Trbesi'nde
ananevi byk trenler dzenlenmi, kurbanlar kesilerek fakirler
doyurulmutu.
Bu arada Venedik de bo durmam, kuvvetli bir donanma ha
zrlamak iin var gcyle almt. Venedik senatosu ayrca, btn
Avrupa devletlerine yardm arlarnda bulunmutu. Papalk da,
bu yolda almalar yapmaya balamt. Fakat Venedik ve Papal
n abalar pek etkili olmad. Almanya, Fransa, Rusya, Avusturya,
Lehistan, ngiltere yardm yanls grnmekle birlikte, kendi i ve
d meselelerinin zorluklarn ileri srerek, Osmanl Devleti'yle olan
bar ve dostlukl arn bozamayacaklarn bildirdiler.
il. S e l i m Han 41
Buna karlk spanya altm, Papalk iki, Cenova ve Malta drt,

Savoie Dukal da yedi gemiyle yardma komu ve Venedik donan
masyla beraber iki yz alt gemilik muazzam bir donanma meydana
geti rilmiti. Donanmada on alt bin asker, otuz alt bin gemici ve
kreki, bin yz top vard. Bu gemiler, Girit Adas'nn Kandiye
ve Suda limanlarnda toplanma ve savaa hazrlanma emri alm,
ancak hazrlklar umduklarndan uzun srmt. Donanmann
bakumandan ise mehur Andrea Doria'nn yeeni Giovanni idi !
Daha nceden nclk greviyle yola karlm olan Murad
Reis filosu, 3 Haziran l 570'te stanky'de Piyale Paa filosu ile bir
leerek, 5 Haziran'da Rodos Adas'nda ana filoya katldlar. Bundan
sonra topluca harekete geen donanma, Finike Liman'na gelerek
yirmi gn kald. Burada toplanm olan kara birlikleri, gemilere
bindirildikten sonra, 30 Haziran 1 570'te Kbrs istikametinde ha
rekete geildi.
H A LA SU LTA N
Kbrs'n Mslmanlar iin maddi olduu kadar manevi ynden
de byk bir nemi vardr. Peygamber Efendimiz'in Hala Sultan
denilen mm Hiram ile bir konumas ve devam ede gelen ha
diseler manzumesi sonucunda Mslmanlar iin manevi ynden
fevkalade nemli bir mevki haline gelmitir. Eba Eyyub el-Ensar!
Hazretleri stanbul'a ne byk bir kymet bahetmise Hala Sultan
da Kbrs'a ayn erefi kazandrmtr. yle ki:
Hazret-i Peygamber zaman zaman st halas olan (baz riva
yetlerde st teyzesi) mm Hiram validemizi Medine'd eki evinde
ziyarete gider imi. Yine bir ziyaretinde mm Hiram validemiz bu
yce misafirine yemek ikramnda bulunmular. Sonra Peygamber
Efendimiz orada bir mddet istirahat ederek uyuduktan sonra
glmseyerek uyanmlar.
mm Hiram: "Ya Resulallah niin gldnz?" diye sorunca
cevaben:
"Ryamda bana mmetimden bir ksmn deniz stnde - pa
diahlarn tahtlarna kurulduu gibi- gemilere kemal-i ihtiamla
binerek Allah yolunda deniz cihadna gittiklerini gsterdiler d e

ona glmsyorum" buyurdu. mm Hiram:
"Ya Resulullah! Dua et ben de onlardan olaym" deyince Pey
gamber Efendimiz:
"Yarabbi bunu da onlardan eyle! " diye dua buyurdular.
Halife Hazret-i Osman zamannda Kbrs Seferi alnca mm
Hiram zevci Ubade bin Samit ile birlikte ile birlikte gemiye binerek
sefere katld. O bu srada seksen alt yanda bulunuyordu. Bu gibi
seferlerde peygamberin yaknlar, dua askeri olarak seferlere kat
lrd. Sefer srasnda nice zahmetlere katlanan ve gazileri devaml
gayrete getiren mm Hiram Larnaka yaknlarnda atndan dmesi
zerine ehit oldu. Kabri Larnaka ehrinin Tuz Gl kysndadr.
O s m anl donanmas 3 Te mmuz 1 5 70'te Tuzla ( Larnaka)
Krfezi'ne demir attnda Hala Sultan' yirmi bir pare top at ile
selamlad. Fetihten sonra ise kabrinin zerine ok gzel trbe, cami
ve tekke ina ettiler. 1 4
Hala Sultan Trbesi, stanbul'daki Eyp Sultan Trbesi gibi Kb
rs'taki slam varlnn en eski izlerini tar. Birinci Dnya Sava'na
kadar buradan geen Osmanl gemileri top at ile Hala Sultan
selamlard. Gnmzde Rum kesiminde kalan, "Hala Sultan Kabri
ve Trbesi" btn Mslmanlar iin nemli ziyaretgahlardan biridir.
B Y K H A R E KAT B A L I YO R
2 Temmuz'd a Limasol Liman'na varan donanma, buraya kk
bir kuvvet kard. Bu kuvvet birka kilometre ieriye girip ilk ih
tarda teslim olan Lefteri Kalesi'ne Trk bayran ekti. 3 Temmuz
gn Limasol'd an ayrlan bu Trk kuvveti ve donanmas, ayn g
nn akam Tuzla ( Larnaka) Krfezi'ne demir att. Asl karma 4
Temmuz sabah burada yapld. karma srasnda hibir direnile
karlalmad. Ayn gn bir kprba kurulduktan sonra asker ve
mhimmat karaya karld.
Lala Mustafa Paa, burada kurulan otanda, Vezir Piyale Paa'nn
da katld bir sava meclisi toplad. Yaplan grmeler sonunda
doruca adann merkezi Lefkoa zerine yrme karar verildi.

Yaplabilecek herhangi bir taarruza kar tedbirler alnarak, do
nanmann, Suriye ve Gney Anadolu'daki Trk kuvvetlerini adaya
get irmesi kararlatrld. Ar muhasara toplarnn adaya karlma
sndan sonra donanma, asker getirmek iin ayrld. Lala Mustafa
Paa ise, Venedik komutanna bir mektup gndererek byk bir
kuvvetle adaya ktn, gerektiinde padiahn daha ok kuvvet
gnderebileceini, kar koymaya almann doru olmadn, bu
sebeple adann dosta teslim edilmesini istemi ve on be gnlk
m hlet vermiti. Bunun zerine 9 Temmuz'da Girne kendiliinden
teslim oldu.
Suriye ve Anadolu kylarna gnderilmi olan gemilere bindiri
len Trk kuvvetleri, 22 Temmuz 1 570'te Kbrs'a geldi. Bylece Kbrs
seferinde grevli kuvvetler, btnyle adada toplanm oluyorlard.
Asker tama grevini bitiren donanmaya; dman donanmas hak
knda bilgi toplamas ve denizden gelebilecek dman saldrlarn
nlemesi grevi verilmiti. 22 Temmuz'da Larnaka'd an harekete
geen ordu, 27 Temmuz'da Lefkoa nne vard. Bir svari birlii
de Lefkoa-Magosa arasndaki irtibat kesmeye memur edildi.
Lefkoa son derece tahkim edilmi durumdayd. Venedikliler, II.
Selim Han tahta knca, evvelce geen olaylar nedeniyle bir Kbrs
Sava kacan dnerek surlar glendirmeye girimilerdi.
Bunun iin mevcut yz altm be kiliseden seksenini ve iinde
krallarn mezarlarnn bulunduu bir manastr ykarak eski kale
ile ehri iine alacak kapl yeni bir sur ina etmiler ve bunu on
bir kule- tabya ile donatmlard. Tabyalarn her birinde drt top ve
iki bin asker bulunuyordu. Btn top says iki yz elli idi. Kaleyi
Venediklilerden baka talyanlar, Katolik Arnavutlar, spanyollar,
Lefkoa asilzadeleri ve gnlller savunuyordu.
Kuatma iin btn hazrlk ve tedbirleri alan Lala Mustafa Paa,
elindeki askeri yediye blp, tabyalarn karsna yerletirdikten
sonra byk toplarla kaleyi dvmeye balad. Dman byk bir
inatla dayanmakta, bombardmana karlk vermekte, hatta arada
huru hareketleri ile Trk metrislerine saldrmaktayd. Bunlarn en
nemlisi surlara bir hayli yaklam olan Karaman askerine kar,

kuatmann otuz birinci gn yapld. iddetli ve kanl boumalar
sonunda Venedikliler ar zayiat vererek kaleye dnmek mecbu
riyetinde kaldlar. Surlar ok salam olduu iin, Lefkoa zerine
yaplan hcumlar neticesiz kalm ve bir hayli ehit verilmiti.
Bunun zerine Lala Mustafa Paa, yaplacak ok gl bir genel
taarruzla Lefkoa'nn alnmasn kararlatrd. zellikle lam ama
ilerine hz ve arlk verildi. Toplar daha ileri mevzilere kaydrl
d. Atlar younlatrld. Yaplan keiflerden, Girit'teki Venedik
filosunun ksa srede denize alamayaca ve Hal donanmas
nn Kbrs'a gelme imkanlarnn olmad anlaldndan, Tuzla
Krfezi'nde bulunan donanmadan yirmi bin kiilik bir ihtiyat birlii
8 Eyll'de Lefkoa'ya getirildi.
9 Eyll 1 570 gn gne domadan topu destei ve patlatlan
lamlarn yapt geni ykntlarn da yardmyla, gneydeki drt
burca kar genel taarruza geildi. Hcumdan iki saat sonra, Trk
askerinin fevkalade azmi ve inanc, ilk meyvelerini vermeye ba
lad. Karaman ve Anadolu eyaleti askerleri Podocataro Burcu'nu
ele geirmeyi baardlar. Buradan ehre giren birlikler, savunmaya
devam eden dmanla yaptklar boaz boaza mcadeleden sonra,
Venediklilerin son direnme yuvalarn ele geirdiler. Venedikliler,
Kbrs Genel Valisi D andolo bata olmak zere, yirmi bin l ve
bin kadar da esir verdiler. 1 5
Lala Mustafa Paa, ayn gn Avlonya Sancakbeyi Muzaffer Paay
Kbrs beylerbeyliine tayin etti. Yeni valiye, ehrin hemen onarlma
sn, savunma dzeninin alnmasn, Trk ehitlerinin gmlmesini
ve fethin sembol olarak ehrin ortasndaki Ayasofya Kilisesi'nin
camiye evrilmesini emretti. Bu hazrlklar bittikten sonra 15 Eyll'de
byk bir trenle ehre giren Lala Mustafa Paa, Selimiye Camii
ad verilen Ayasofya'da ilk Cuma namazn kld.
Lefkoa'nn fethedilmesi; Baf, Limasol ve Larnaka'nn savama
dan teslim olmasn salad. Bu arada Meis Adas civarna gelen
Hal donanmas, Lefkoa'nn Trkler tarafndan alndn rendi
ve bir ey yapamayacan anlayarak geri dnd. 16
M A G OSA'N I N F E T H
Lala Mustafa Paa bundan sonra ldrlen Lefkoa Umum Va
lisi Dandolo'nun kesik ban Magosa kale komutan Bragadino'ya
gndererek kalenin teslim edilmesini istedi. Reddedilmesi zerine, 8
Ekim'd e Lefkoa'dan yola karak 1 2 Ekim'de Magosa nlerine geldi.
Yaptrd keifler, kalenin ok kuvvetli bir ekilde tahkim edildi
ini gsteriyordu. Mustafa Paa, kaleyi zapt etmenin uzun zaman
alacan anlayp, k mevsiminin de yaklamakta olduunu gz
nne tutarak, sadece kuatlmas ve gzlenmesiyle yetinilmesine,
kesin zaptnn ise ilkbahara braklmasna karar verdi.
Bu gayeyle ordu, 1 5 70 Ekim'inden balayarak klamak zere
gerekli tedbirler almaya ve mevziler hazrlamaya balad. Dier
taraftan kalenin daryla olan balantlarn tamamen kesmek, giri
ve klar engellemek maksadyla karada ve denizde kuvvetli bir
karakol ve devriye grevi dzenlendi. Ordunun byk ksm, bu
gvenlik hatt gerisinde ve dman topusunun menzili dnda
olarak, kalenin gneybatsnda yer alan klk ordugaha geti.
Donanmann byk bir ksm k geirmek, hasar grm ge
mileri tamir etmek, noksanlarn gidermek ve personel, cephane,
ara-gere ikmali yapmak zere Kasm aynda stanbul'a dnd.
Trk donanmasnn Kbrs sularndan ayrlmasn frsat bilen Gi
rit-Kandiye Komutan Antoine Quirini, erzak, mhimmat, ara ve
gere ykl bin alt yz askerin bindirildii drt yk gemisi ve on
iki kadrgadan oluan bir filo ile gelerek savunmay yarp, 26 Ocak
1 5 7 l 'd e Magosa Liman'na girdi. Bunun zerine Lala Mustafa Paa,
stanbul'a haber gndererek, dman donanmasnn Kbrs'a kar
bir giriimde bulunabileceini bildirip donanmann gnderilmesini
istedi. Piyale Paa'nn yerine donanma kumandanlna getirilen
Mezzinzade Ali Paa, 23 Mart'ta yola kt. Yiyecek, mhimmat,
top, barut, kuatma malzemeleri ve hafif silahlarla yklenmi, ay
rca iki binden fazla yenieri ve cebecinin de bindirildii donanma,
Nisan aynda Kbrs'a ulat.
Yeni yardmlarn ve bilhassa kudretli toplarn gelmesiyle serdar
Lala Mustafa Paa, Magosa Kalesi'ni iddetle sktrmaya balad. Bir
taraftan toplar surlar dvyor, bir taraftan derin lamlar kazlarak

kaleye doru ilerleniyordu. Kalenin her tabyasna kar drder toplu
birer batarya yerletirilmiti.
Muhasara uzaynca yiyecek darl ekilmemesi iin kale komu
tan Bragadino, ehirde bulunan sekiz bin ihtiyar, kadn ve ocuu
dar kard. Bunlar Trk ordugahnda btn ihtiyalar gideril
dikten sonra civardaki kylere yerletirildi.
Trk toplar kale surlarnda yer yer tahribata sebep oldularsa da,
dmann iddetli direnmesi ve gndz yklan yerleri gece tamir
etmesi sebebiyle, hcumla girilebilecek derecede byk gedikler
aamad. Bunun zerine lam iine giriildi. Bunlardan ustalkla
alan birinin patlatlmasyla ehir sarsldysa da, gedie yryen
gazilerin hcumu netice vermedi. Bundan sonra yrtlen birka
lam, Venedikliler tarafndan tespit ve tahrip edildi. 28 Mays'ta
Kilis Sancakbeyi Canbolat Bey'in deniz tarafndan kalenin altna
yrtt lamn patlamas pek mthi oldu. Buradan taarruza ge
en Trk birlikleriyle kale mdafileri arasnda gnein douundan
gece yarsna kadar sren kanl boumalar da neticesiz kald. Bu
taarruz esnasnda Canbolat Bey ehit oldu. Kabri Magosa giriinde
Osmanl bayrana sarl olarak bulunmaktadr.
Atlan lamlar ve yaplan bombardman neticesinde Magosa
Kalesi'nin dayanma gc gittike azalmaktayd. Bir genel hcumda
mhim bataryalardan biri alnmak zere iken, Venedikliler bunun
altna hazrladklar lam patlatp, Trk askeriyle beraber kendi as
kerlerini de havaya uurdular. 21 Temmuz'da Anadolu askeri hcum
ederek bir tabyay alp iindeki toplar dar kardlar. Ancak kar
hcuma geen dman, bunlarn daha fazla ilerlemesine mani oldu.
Son gnlerdeki iddetli arpmalar sonunda deerlendirme
yapan serdar Lala Mustafa Paa, dmann direncinin sarsldn
sezmiti. Bu sebeple yeni ve son bir hcum iin eitli mntkalardan
lamlar atrd. 1 Austos 1 571 sabah erkenden balatlan iddetli
bombardmandan sonra, hazrlanan lamlar da patlatlarak hcu
ma geildi. ok uurlu ve planl bir l iinde, maddi ve manevi
hazrlklardan sonra giriilen bu amansz taarruzun ilk safhalarnda
Leusos Burcu'nun, ikinci plandaki kulesi ele geirilerek Trk bayra

ekildi. Bu durumu grdkten sonra artk direnmenin gereksiz
ol duu nu kabul eden Venedik komutanl kale surlarna ektirdii
b eyaz bayraklarla teslim olma isteini bildirdi ( 1 Austos 1 5 7 1 ) . 1 7
B u gelime zerine ate kesildi, sava durdu. Hemen yenieri
kethdas ile serasker kethdas ehre gittiler. Bunlara karlk iki
Venedik asilzadesi Trk ordugahna gelip rehin tutuldular. Ayn
gn vire artlar tespit edildi. Buna gre kaledeki askerler eya ve
silahlarn alp kacaklar ve Osmanl donanmas gemileriyle Girit'e
nakledileceklerdi. Sivil halk da her eyini alp gitmekte veya kal
makta serbest olacak, kalanlar can ve mal gvenliine sahip bulu
nacaklard. Buna karlk Venedikliler de kalede bulunan elli Trk
esirini serbest brakacaklard.
Antlama bu ekilde imzalandktan sonra, Venedikliler o gece
ellerindeki Trk esirlerini ikencelerle ldrdler. Bundan habersiz
olarak ertesi gn tahliye ilemleri balatld. Trk filosu limana
girerek kadn ve ocuklara ait eyann yklenmesine baland. 3 - 5
Austos gnleri arasnda Venedik birliklerinin top v e silahlar ge
milere yklendi. Kale Komutan Bragadino 5 Austos gn akam
kale anahtarn teslim etmek iin Lala Mustafa Paa'nn otana
gitme msaadesi istedi. Yannda yksek rtbeli komutanlar ve
muhafzlar olduu halde Trk karargahna geldi.
Lala Mustafa Paa gelenleri nezaketle kabul edip karlad. Ant
lamaya ramen, Girit'e gidecek Trk gemilerine kar yolda veya
Girit'te herhangi bir saldr olmamas iin, filonun dnne kadar
komutanlardan Quirini'yi alkoymak istediini bildirdi. Bragadino
ise bu hakl istee kar kstaha:
"Bir bey deil, bir kpek bile alkoyamazsn" eklinde karlk
verdi. ok sinirlendii halde skunetini muhafaza eden Lala Mustafa
Paa, elli Trk esirinin iadesini istedi. Bragadino; "Vire gecesi onlarn
hepsini katletmiler" dedi. Bunun zerine Lala Mustafa Paa; "O
halde sen vireyi bozmusun" diyerek, Trk esirlerin kanna kar
lk olmak zere hemen on Venedikli komutann ban vurdurdu.
Gemiler boaltlarak kadn ve ocuklar adaya yerletirdi. Girit'e
gnderilecek drt bin Venedik askeri ise donanmaya datlarak

forsaya akld. Koyu bir Trk ve slam dman olan Bragadino
Mslman esirlere akl almaz ikencelerde bulunarak ldrtmt.
ahitlerin ifadelerini dinleyen Lala Mustafa Paa, kendisini ayn
akbete maruz brakarak ortadan kaldrd. s
Kbrs Adas'nn fethi Osmanl lkelerinde byk sevince sebep
oldu ve enliklerle kutland. airler:
"Ald Kbrs adasn ah Selim" (978) ve "Hamdlillah yine alnd
hisar Kbrs'n" (978) diyerek fethe tarihler drdler.
Onbe aydan fazla sren ve yaklak 50 bin ehide mal olan
Kbrs, bu tarihten itibaren Osmanl idaresinde asrlar srecek bir
huzur, skun ve refah devrine geti.
Fetihten sonra Kbrs, derhal tahrir olunup beylerbeyliine Av
lonya Sancakbeyi Muzaffer Paa tayin olundu. Kalelere mnasip
miktarda muhafzlar yerletirildi ve mhimmat ikmal edildi. Bir
eyalet itibar olunan Kbrs'a Tarsus, Alaiye ve el sancaklar ilhak
edildi. Adaya, Anadolu'dan Konya, Karaman, Nide, Kayseri san
caklarndan gmen naklolundu.
Bundan sonra "Kbrs Fatihi" diye anlacak olan Lala Musafa
Paa, 15 Eyll 1 57 l 'd e top atlar arasnda adadan ayrld ve birka
hafta sonra da byk bir zafer alay ile stanbul'a girdi.
Ada, yeni bir mlki yapya kavuturuldu. dare merkezi Lef
koa olmak zere on alt kazaya, kazalar nahiyelere, nahiyeler de
kylere ayrld. Mslman olmayan halk, din, kltr ve ekonomik
ynlerden tamamyla serbest brakld. Asrlar boyunca Fransz
Krall ve Venedikliler tarafndan faaliyetleri engellenen Ortodoks
Bapiskoposluu, yeniden almaya balad. Hatta adadaki Katolik
Hristiyanlardan gelecek bir saldrdan korunmak zere Ortodoks
bapiskoposunun yanna bir miktar askeri kuvvet de braklacaktr.
N E BA H T l MAG LU B Y E T
Papa V Piyer, Osmanllarn Kbrs'a asker karmalar srasnda
youn bir faaliyet iine girmi ve yeni bir Hal ittifak salamaya
almt. Bu teklifi Fransa, Almanya ve Polonya'nn reddetmesine

ramen; spanya, Venedik ve Malta olumlu karlamt. Bylece
papann bu faaliyetleri neticesinde spanya Kral il. Filip, papa
ve Malta valyeleri ile Venedik arasnda bir ittifak kuruldu. Bu
ittifaka; Toskana, Ceneviz, Savua ve Ferrara gibi kk beylik
ler de katlmt. Mttefik ordusunun bakumandanln spanya
Kral II. Filip'in kardei ve arlken'in olu yirmi yandaki Don
Juan yapmaktayd. ki yz alt gemi ile bin yz top, on alt bin
asker ve otuz alt bin gemiciden kurulu mttefik donanmas, 1 570
yl Eyll aynda Meis Adas nne geldi ise de frtnaya tutularak
Kbrs'a gidemedi. Bu arada Lefkoa'nn Trklerin eline getiini
haber almalar zerine Suda Liman'na dndler ve muharebeyi
gelecek seneye braktlar.
Bu zaman zarfnda Veziriazam Sokollu Mehmed Paa Venedik
lilerle bir sulh antlamas yapmak istedi ise de Magosa muhasara
snn uzun srmesi bu teebbs yarda brakt. Nihayet Kbrs'n
fethini mteakip, mttefik donanmasnn Akdeniz'de tehlikeli bir
ekilde dolamasnn nne gemek iin Osmanl donanmas 1 571
ilkbaharnda harekete geti. Osmanl donanmasnn gemi mevcudu
iki yz elli ila yz arasnda olmasna ramen, cengci ve kreki
says noksand.
Venedik donanmasnn Girit Adas civarnda olduu haber al
narak o tarafa doru hareket edildi, fakat bulunamad. Bu srada
Cezayir Beylerbeyi Ulu Ali Paa yirmi gemi ile donanmaya iltihak
etti. Osmanl donanmas buradan hareket ederek Korfu ve Kefalonya
adalarn vurduktan sonra nebaht Krfezi'ne geldi. Dmandan
bir haber kmamas zerine buradan geri dnlmek zere iken
mttefiklerin yzden fazla kadrga, on iki savunma ve daha birok
gemi ile Kefalonya sahillerine geldii haberi alnd ve derhal harp
meclisi topland. Harp meclisinde, nebaht Kalesi'nin altnda veya
ak denizde harp etmekte hangisinin mnasip olaca grld.
Kara askeri serdar Pertev Paa, cengci ve kreki noksanl
sebebiyle nebaht Liman'nda tertibat alnmasn ve mdafaa mu
harebesi yaplmasn teklif etti. Ulu Ali Paa da askerin acemi ve
noksan olmasndan dolay Pertev Paa'nn fikrine itirak ettiini

bildirdi. Ancak Kaptan - D erya Mezzinzade Ali Paa bu fikre
iddetle itiraz etti ve dmana taarruz edilmesi hakknda kesin emir
aldn syledi. Bunun zerine taarruza karar verildi. 19
Bu karar zerine Ulu Ali Paa, hcum edilecekse hi olmazsa
sahilden uzakta hcum edilsin dedi; fakat bu da itiraza urad. Bu
durum karsnda heyecana kaplan Ulu Ali Paa gelmekte olan
tehlikeyi grp sakaln yolarak:
"Hani, Hayreddin Paa ile Turguta ile cenk grenler niin syle
mezler? Bir gemiye top dokununca karaya gider, askerin inhizamna
sebep olur" diye bardysa da dinletemedi. 2 0
Kaptan - Derya Mezzinzade Ali Paa cesur olmakla beraber
birbirini mteakip kendisine gnderilen fermanlarda mutlak surette
dmana taarruz etmesi emrolunup aksi takdirde mesul olaca
yazlm olduundan behemehal taarruz edilmesini mdafaa etmiti.
nebaht Krfezi, Mora'nn kuzey ksmyla orta Yunanistan'n
gney sahiline dyordu. nebaht kasabas ise, krfezin kuzey
sahilinde bulunuyordu. Bu mehur deniz sava krfezde cereyan
ettii iin nebaht Sava olarak tarihe geti. Krfezin kuzey sahi
lini takip eden kaptan paa, ak denizden gelen dman zerine
derhal hcuma geti ve kendisi dman donanmas kumandannn
gemisi zerine atld.
Bylece 7 Ekim 1 571 tarihinde sava balam oldu. Dman ba
amirali Don Juan, zerine gelmekte olan geminin bizzat Osmanl
kaptan paa gemisi olduunu fenerinden anlad ve btn kuvvet
lerini onun zerine sevk etti. iddetli muharebe sonunda Kaptan -
Derya Ali Paa ile birok beyler ehit ve Ali Paann iki olu esir
dtler. Gemisi batrlan Pertev Paa ise yzerek cann kurtard.
Muharebede sa cenah kumandan olan Cezayir Beylerbeyi Ulu
Ali Paa, yapt ustaca manevralarla kendi cephesindeki dmann
sol cenahn perian etti. Malta valyeleri kaptan gemisini zapt
etti. Ele geirilen kumandannn ban kestirdi. Geri dndnde
merkez donanmasnn malubiyetini grdnde byk teessre
k ap ld. Kurtarabildii kadar gemilerle mteessir bir halde harp

sah asndan ekildi.2 1
Mttefikler kendisini takip ederek Navarin'd e kuattlarsa da
yakalayamadlar. Aralarnda kan anlamazlk neticesinde evvela
spanyollar ve sonra da Venediklilerin ekilmesi, Ulu Ali Paa'y
kurtard.
Muharebede her iki taraf da byk zayiat verdi. Trkler yz eli
iki gemilerini kayb ederken, bunlarn altmn dmana kaptr
mlar, dierleri ise ya batm veya byk hasara uramt. ehit
olan binlerce Trk'ten baka bin drt yz Trk de esir dt.
ehitler arasnda kaptan- deryadan baka on tane de sancakbeyi
bulunuyordu. 22
Hristiyan ordusundaki zayiat ise, sekiz bin l ve yirmi bin
yaral idi. Bizzat Bakumandan Don Juan da yarallar arasndayd.
Altm Malta valyesi, spanyol ve talyan asilzadelerinden birou
lmt, isabet almam hibir Hristiyan gemisi yoktu. Bilhassa
Malta'ya ait gemiler tamamen batrlmt.
Muharebenin gecesi frtna knca gemilerini Petala Liman'na
eken Don Juan, iki- gn harp sahasnda dolatktan sonra Aya
Mavra Adas' na gitti. Toplad mecliste yaplacak ileri grt. Bir
karara varlamad. Zaten durumlar bir ey yapmaya msait deildi.
nebaht Kalesi'ni muhasaraya cesaret edemediler, nce Korfu'ya,
sonra Messina'ya gittiler. 2 3
KO L U N U Z U K E S T K!
nebaht galibiyeti Avrupa'da byk enliklerle kutland. Alnan
gemiler ile kaptan paa gemisinin fenerleri ve sancaklar Frenk
memleketlerinde ve sahillerdeki ehir ve kasabalarda tehir edildi.
Papann amirali Marko Antaniyo bir fener alay ile Roma'ya girdi.
Zafer nianesi olarak Venedik'te bir abide yaptrd.
Artk Avrupa devletlerinde, ertesi sene baharla birlikte Osmanl
ky lkelerini ne ekilde tahrip veya fethedecekleri konuuluyordu.
Mttefikler yeni yeni ittifaklar yapyorlar, glerinin artrmak zere
alyorlard.
Osmanl kylar zerinde pazarlklar yaanyor, hangi ky kimin

uhdesine girecek tartmalar yaplyordu. Hisse kapmak iin yeni
devletler sraya girmek iin ura veriyordu.
Bu arada Venedik ise zaferin etkisi gemeden Osmanl Devleti
ile uygun bir bar anlamas yapmann planlarn kurmaktayd.
Savaa ramen stanbul'dan ayrlmayan Venedik Elisi B arbara,
istedikleri gibi bir sulh zeminini temin edebilmek iin Sokollu ile
mlakat etmeye muvaffak olmutu.
Venedik elisi huzura gayet marurane girmiti. Endieli ve
huzursuz bir sadrazam bulacan zannediyordu.
Fakat Osmanl sadrazamnn son derece rahat olduunu grd.
Hatta tepeden bakan alayc tavr altnda ezildiini hissetti. Paa
kendisine soru sormak ihtiyacn dahi duymad. Tepeden bir bak
ve yksek bir sesle:
"Sen bizim son hadiseden sonra cesaretimizin ne halde bulun
duunu yoklamaya geliyorsun ! Sizin kaybnzla bizimki arasnda
byk bir fark var. Biz sizden Kbrs Krall'n alarak kolunuzu
kesmi olduk. Siz ise bizim donanmamz malup etmekle ancak
sakalmz tra etmi oldunuz! Kesilen kol bir daha bir daha geri
gelmez ama tra edilen sakal eskisinden daha gr biter! "
Baharda iki yz elli paralk yeni ve muazzam Osmanl arma
dasn Kl Ali Paa'nn komutasnda deryada gren Hallar bu
szlerin ne manaya geldiini o zaman anlayacaklard.
Hatta Trk dmanl ile mehur yazar Voltaire bile sonradan:
"Bir bilmeyen nebaht Sava'n Trkler kazand zanneder!"
demekten kendini alamayacaktr.
AY E T D E V L E T- A L YY E i S T E RS E
nebaht Muharebesi'nde Osmanl donanmas neredeyse kamilen
mahvolmutu. taraf denizlerle evrili bu byk imparatorlu
un sahilleri Hal donanmalarnn saldrlarna ak hale gelmi
bulunuyordu. Sadrazam S okollu Mehmed Paa kibir ve gururla
huzuruna giren ve uygun bir anlama zemini arayan Venedik elisini

neredeyse kovar gibi huzurundan kap dar etmiti.
Yeni Kaptan- Derya Kl Ali Paa bu sebeple ok tela gsteri
yordu. Geri sadrazam baharla birlikte iki yz elli paralk byk
bir donanmay kendisinin emrine vereceini vadetmiti. Ancak ne
kaptan paa ve ne de sadrazamn yaknlar bu proj enin gereklee
cein e ihtimal veriyorlard.
Divan toplantlarnda Kl Ali Paa ou kez; "Donanma hazr
olur deil mi paam? " diyerek endielerini dile getirmekten de geri
kalmyordu. Sokollu ise; "Hazr olur merak etme. Baharda alrsn"
diyerek net cevaplar veriyordu. Buna ramen kalbi bir trl teskin
olmayan Kl Ali Paa yine bir divan toplantsnda Sokollu'ya:
"Paam belki tekne hazrlanmas mmkndr. Ancak iki yz
gemiye be alt yz lenger (gemi demiri) palamar, ip ve her gemiye
yelken ve dier aletler tedarikine imkan bulunmaz" deyince Sokollu
Mehmed Paa:
"Paa! Paa! Sen bu Devlet-i Aliyye'yi henz tanmamsn. Al
lah akna una inan. Bu devlet yle bir devlettir ki eer isterse o
donanmann btn demirlerini gmten, halatlarn ibriimden
ve yelkenlerini atlastan yapmakta asla glk ekmez. Hangi gemi
nin gerekli alet ve yelkenini yetitiremezsem gel bu minval zere
benden iste:' 2 5
Bu szler zerine heyecanlanan Ali Paa ayaa frlayp sayg ile
sadrazamn elini pm ve, "Kesin olarak inandm ki bu donanmay
tamamlarsnz" demitir.
Gerekten de Osmanl Devleti'nin muazzam ileyen tekilat
sayesinde be ay ierisinde iki yzden fazla kadrga ve batarde
btn ara ve gereleri, top, tfek ve sair sava silahlar, krekisi
ve savas ile hazrlanarak kaptan paann emrine verildi.
K I L I A L PA A D E RYA D A !
Gam deryaya salp hurrem olal m gemide
Dostlar nolsa gerek ho grelim bu demi de
1 572 yl Mays aynn sonlarnda iki yz elli paralk muazzam

Osmanl donanmas deryaya ald. Banda tecrbeli deniz kurdu
Kl Ali Paa bulunuyordu. Navarin nlerine gelen donanmay
gren Venedikliler ardlar ve hemen geri ekildiler. Ardndan
mttefikleriyle beraber yine geldilerse de Modan Kalesi altnda
bulunan Osmanl donanmasna taarruza cesaret edemediler. Bir
iki defa karlkl top atei yapld ise de mttefik donanmas daha
ileriye cesaret edemediinden Mora'nn gneyindeki uha Adas'na
doru ekildi.
Ardndan iki gl donanma erigo Adas ile Mataban Burnu
karsnda iki kez daha kar karya geldiler. Hal donanmasnn
komutanlar arasnda fikir ayrl bymeye balamt. Bu sebeple
bir trl savaa girimeye karar veremediler. Sonunda mttefik
donanmas ekilmeye balad. Kl Ali Paa baz Osmanl komu
tanlarnn dman kuvvetlerine derhal saldrlmas konusundaki
tekliflerini askerin yeni ve tecrbesiz oluunu ileri srerek uygun
bulmad. 26 Dolaysyla mttefik donanmas takip edilmekten kur
tulmu oldu.
Kl Ali Paa donanma ile Arboz Adas'na gelip ar yollu
kadrgalar orada brakp kendisi iyi gemilerle adalar arasnda do
laarak mevsim geinceye kadar denizde kald ve sonbaharda de
niz mevsimi geince geri dnd. Venedik Cumhuriyeti bu vaziyet
karsnda mttefiklerine gvenemediinden sulha yanat. Fransa
sefirinin tavassutuyla Venedik Elisi Barbara ve fevkalade murahhas
Moenigo ile Nisan 1 5 73 tarihinde bir muahede imza edildi.
Yedi madde zerine akdedilen anlamaya gre Venedik Cumhu
riyeti Kbrs'n Osmanllara terkini kabul ediyor ve bundan baka
Sultan Sleyman zamanndan beri verdikleri yz bin filoriyi
her sene demeyi taahht ediyordu. Venedik Cumhuriyeti Kbrs
Adas kendi elinde iken her sene Osmanllara vere geldii sekiz bin
dukay adann artk Osmanllara gemesi hasebiyle bundan sonra
vermeyecekti.
Venedikliler ayrca ellerinde bulunan Zanta Adas'ndan dolay
her sene Osmanl hazinesine verdikleri be yz dukay misli yani
il. S e l i m Han 55
bi n b e yz duka olarak deyeceklerdi. Her iki tarafa msadere

olun an tccar mal ve gemileri iade veya tazmin edilecekti.
Kb rs'tan baka Arnavutluk sahilindeki Sobot veya Sopoto Ka
l esi b t n toplaryla Osmanllara terk ediliyordu. Bosna'd a Kilis
tarafndaki Kamengrad madeni ile iki kale de ele geti. ki taraf
arasnda Kanuni Sultan Sleyman zamanndaki dier maddelere
riayet edilmesi tekarrr etti.
B tn bu gelimeleri ve neticeleri kaydeden tarihi Hammer,
"Bu muahedenin artlar nazar- dikkate alnacak olursa nebaht
M uharebesi'ni Trkler kazanm zannolunur" demekten kendini
al am ayacaktr. 2 7
TU N U S M E S E L E S
1 534'te Barbaros Hayreddin Paa tarafndan fethedilen Tunus,
yaklak on bir ay Osmanl Devleti elinde bulunmasna ramen,
Hafsi Hanedan'ndan Mevlay Hasan ve spanyol Kral Charles
Ouint'in ortak hareket etmeleri sonucu elden kmt. il. Selim
Han tahta getikten bir sre sonra Osmanl donanmas Kbrs
Seferi'ne kt srada, Cezayir beylerbeyi olan Ulu Ali Paa da
Tunus zerine yrmt. Kbrs'a yardm iin donanma hazrla
makla megul olan spanya burayla ilgilenemeyince, Ali Paa, otuz
bin kiilik kuvvetle karsna kan Hafsi Sultan Mevlay Hamid'i
yenip, Tunus'u ikinci defa fethetti. Fakat kendi yannda fazla bir
kuvvet bulunmad gibi, bu arada Kbrs Seferi'ne katlma emri de
aldndan spanyollarn elindeki Halkulvad Kalesi'ni alamad. Ulu
Ali Paa, Tunus'a Ramazan Bey'i brakarak donanmasyla birlikte
Kbrs Seferi'ne katld.
nebaht Seferi sonrasnda yeni bir donanmayla Akdeniz'de gvde
gsterisi yapan Kl Ali Paa, uzun sre aramasna ramen kar -
sna dman donanmas kmad iin stanbul'a dnd. Kaptan-
deryann blgeden uzaklatn gren spanya Kral Don Juan
byk bir donanmayla Tunus zerine yrd. Direndii takdirde
spanyollarn sivil halka kar katliama girieceklerini anlayan Ra
mazan Bey, Kayrevan'a ekildi ve bu suretle Tunus bir kere daha
spanyollarn eline gemi oldu (Ekim 1 5 73 ) . Don Juan, Tunus

Hkmdarl'n kendi taraftar Mevlay Muhammed'e verip bir
miktar da asker brakp spanyaya dnd.
Cezayir ve Trablusgarb Osmanl Devleti'nin elinde olduu halde,
ikisinin ortasnda bulunan ve stratej ik ehemmiyeti byk olan
Tunus'un, spanyol hakimiyeti altnda halka zulm eden kukla bir
hkmet elinde olmas, Akdeniz'de hakimiyeti elinde bulunduran
Trk donanmas iin tehlikeydi. Bu sebeple il. Selim Han, Tunus
iinin kknden halledilmesi iin emir verdi. Kaptan- Derya K
l Ali Paa, yannda kara ordusu serdar Koca Sinan Paa olduu
halde Tunus'a hareket etti ( 1 5 Mays 1 5 74 ) . Navarin zerinden
Sicilya sularna geen donanma, Messina havalisini de vurduktan
sonra, Tunus zerine yrd. ki yz ellinin zerinde harp gemisi
ve krk-elli bin civarnda askerden mrekkep olan muhteem Os
manl donanmas, Tunus nlerine gelir gelmez derhal Halkulvad
Kalesi yaknna karma yapt. Koca Sinan Paa kendisi Halkulvad'
kuatrken, Trablusgarb B eylerbeyi Mustafa Paa ile Tunus eski
beylerbeyi Haydar Paa'y Tunus Gl ile ehir arasnda bulunan
Bastion Kalesi'ni fethe memur etti.
Tunus'un yllardan beri spanyollar tarafndan tahkim edilerek
hibir suretle zapt edilemez diye vndkleri Halkulvad, Osmanl
ordusuna ancak otuz gn mukavemet etti. 24 Austos'ta kale
fethedilip Mevlay Muhammed'le kale komutan Don Pietro Cer
rera esir edilerek stanbul'a gnderildi. Kale fethedildikten sonra,
spanyollarn bu blgeye bir daha yerleip mdafaaya elverili bir
mevkiye sahip olmalarnn nne geilmesi iin kalenin yklmasna
karar verildi. Gerekli yerlerine lamlar aldktan sonra patlatlarak
yerle bir edildi. 2 8
Buradan Bastion Kalesi'ne geen Koca Sinan Paa, bu kaleye
yklendi. Mustafa ve Haydar paalar karsnda zorlukla mukavemet
eden kale, serdarn da gelip kale kuatmasna katlmas zerine, 1 3
Eyll'de teslim olmak zorunda kald. spanyollarn elinde yalnz
Tunus Gl iinde bulunan kk bir adadaki kale kalmt. Serdar
Koca Sinan Paa ve Kl Ali Paa bu kalenin kumandannn teslim
olduu takd irde serbeste ekilip gitmesine msaade edince, kale

tesli m oldu ve Tunus tamamen ele geti. 29
Tunus , aynen Cezayir ve Trablusgarb gibi bir eyalet haline geti
ril di ve beylerbeyliine Ramazan Paa tayin edildi. Bylece Tunus'ta
asr da n fazla srecek olan Osmanl idaresi balad.
EBUSSUU D EFEND
25 Austos 1 574 tarihinde XVI . asrn ve hatta b tn slam
alem inin yetitirdii en byk alimlerden biri olan Ebussuud Efen
di vefat etti. Seksen drt yann ierisinde bulunuyordu. slam
aleminde ok tannm olduundan vefat byk bir znt ile
karla nd. Cenaze namazn Kazasker Muhi Sinan Efendi, Fatih
Camii'nde kldrd. Cenaze namaz iin o devrin alimleri, vezirler,
divan erkan ve halk, byk bir kalabalk halinde topland. Ardn
dan Eyp Sultan Camii'nin karsna yaptrd sbyan mektebinin
bahesine defnedildi. Kaynaklarda emaili hakknda uzun boylu,
yanaklar ukurca, buday benizli, ak sakall, vakar ve heybet sahibi
biri olarak zikredilir.
Osmanl eyhlislamlarnn on beincisi olup Ebussuud el- madi
ismiyle mehur olmutu. "Hoca elebi" adyla da tannmtr. Asl
ismi Ahmed'dir. 1 490 senesinde dodu.
Alimler yetitiren bir aileye mensuptur. Dedesi, Ali Kuu'nun
kardei Mustafa madi'dir. Dedeleri Semerkand'dan Anadolu'ya gelip
yerlemitir. B abas Mehmed Yavsi ismiyle bilinen tasavvuf ehli
bir zatt. Sultan II. Bayezid onu ok sever, sohbetinde bulunurdu.
Ebussuud Efendi'nin babasna bu sebeple "Hnkar eyhi" denmitir.
Ebussuud Efendi nce babasndan ilim rendi. Genlik anda
da babasnn derslerine devam ile icazet (diploma) ald. Babasn
dan sonra Meyyedzade Abdurrahman Efendi'den, kaynbabas
Mevlana Seyyid Karamani'den ve bn-i Kemal Paa'dan okudu.
Tahsilini tamamladktan sonra, yirmi alt yanda mderris oldu.
eitli medreselerde mderrislik yapt. 1 5 3 2'de Bursa kadlna
bir sene sonra da stanbul kadlna tayin edildi. sene stanbul
kadl yapt. 1 537'de Rumeli kazaskerliine tayin edildi. Sekiz sene

bu vazifede bulundu.
Ebussuud Efendi, Kanuni Sultan Sleyman'n sevip deer verdii,
pek kymetli bir alim idi. Kanuni, onu btn seferlerinde yannda
bulundurdu. 1 54 l 'de Budin'in fethinde, kiliseden camiye evrilen
bir camide orduya Cuma namaz kldrd. Padiahn emri zerine,
Budin'in ve Orta Macaristan'n tapu ve tahrir ilerini yapt. Mhim
hizmetlerde bulunduu bu vazifesinden sonra, 1 545 senesinde elli
be yanda iken, Fenarizade Muhyiddin Efendi'd en sonra eyh
lislam oldu.
Ebussud Efendi, eyhlislam olmadan nce mana aleminde
kendisine gsterilen manevi tevecch yle nakletmitir:
"Henz medrese talebesi iken bir gece ryamda Zeyrek Camii'ne
girdim. Cami halkla dopdoluydu. Kendi kendime; 'Bu topluluk ne
acaba?' diye sordum. 'Resul Ekrem (sav) Efendimiz'in divan -
saadetleridir' dendi. Hrmetle bir kede durdum. nmde devrin
mfts Kemalpaazade Ahmed elebi bulunuyordu. Peygamber
Efendimiz mihraba oturmular, sa ve solunda Ashab - Kiram
efendilerimiz saygyla ayakta duruyorlard. Resulullah'n huzurunda
hal ve kyafetinden Arab olduunu zannettiim bir zat grdm.
Peygamber Efendimiz'le diz dize denilecek bir vaziyette oturmu,
konuuyorlard. B en hayret ettim; acaba bu zat kimdir ki, btn
Ashab- Kiram ayakta olduklar halde, yalnz kendisi Peygamber' in
huzurunda oturuyor. Sonradan bu zatn Mevlana Cami Hazretleri
olduunu anladm . Peygamberimiz aralarndaki konuma bitince
Cami'ye hitaben:
'u oturan bilir misin?' diye Kemalpaazade'yi iaret buyurdular.
Molla Cami:
'Bilmem Ya Resulullah' dedi. Bunun zerine Peygamberimiz:
'Bu Kemalpaazade'd ir ve halen mmetimin mftsdr' bu
yurdular. Sonra da ben acizi gstererek:
'Peki, onun ardnda duran u kimseyi bilir misin?' Molla Cami
yeniden:
'Hayr ya Resulallah' dedi. Bu cevap zerine buyurdular ki:

'Ebussuud bin Yavsi'dir. O dahi mmetime mft olsa gerektir !'
Bu sadk ryay unutmadm, daima takip ettim. Otuz yl sonra
bu acize fetva ileri verildi:'
Kanuni Sultan Sleyman ve Sultan il. Selim Han'n saltanatlar
zam annda otuz sene eyhlislamlk yaparak din ve devlete stn
hizm etlerde bulundu. Osmanl eyhlislamlar arasnda en ok bu
makamda kalp hizmeti geen Ebussuud Efendi'dir.
Sleymaniye Camii'nin temel atma merasiminde, mihrabn te
mel tan Ebussuud Efendi'ye koydurtan Kanuni Sultan Sleyman,
Ebussuud Efendi'yi ok sever ve her nemli iinde onun fetvasna
mracaat ederdi. Devrinde alimler arasnda bir mesele hakknda
farkl hkm ortaya ksa, Ebussuud Efendi'nin tarafn tercih eder
di. Ebussuud Efendi, o devirde devlet kanunlarn dinin hkmlerine
uygun ekilde te' lif etmitir. Tmar ve zeametlere dair mevzularda
verilen kararlar, genellikle onun fetvalarna dayanmtr. Mlazemet
usul de onun kazaskerlii zamannda tesis edilmitir. Padiah, Arazi
Kanunnamesi'ni de Ebussuud Efendi'ye yaptrmtr. Kanuni Sultan
Sleyman vefat edince cenaze namazn Ebussuud Efendi kldrd.
il. Selim Han da babas gibi Ebussuud Efendi'ye ok hrmet
etmitir. Bu dnemde de pek mhim hizmetler yapt. Bunlardan
en mhimi Kbrs'n alnmas iin fetva vererek adann fethine
vesile oluudur.
stanbul ve skilip'te pek ok hayrat yaptrd. skilip'te, babas
Muhyiddin Mehmed skilibi'nin ve annesinin medfun bulunduu
trbenin yannda bir cami ve bir medrese, o civarda bir de kpr
yaptrmtr. stanbul'da ehremini ve Macuncu semtlerinde ina
ettirdii birer eme ve hamam vardr. Macuncu'da bir kona ve
Stlce'de baheli bir yals mevcuttu. Mehur tefsirini bu yalda
yazmtr.
Osmanl sultanlarndan il. Selim, III. Murad ve III. Mehmed'in
zamanlarnda yetien; Ma'lulzade Seyyid Mehmed, Abdlkadir
eyhi, Hoca Sadeddin, Bostanzade Mehmed Sunullah Efendi, Bos-
60 K ay V. K u d re t v e A z a m e t Y l l a r
tanzade Mustafa, mehur air Baki Efendi, Hace-i Sultan Ataullah,

Knalzade Hasen ve Ali Cemali Efendi'nin olu Fudayl Efendi
gibi pek ok alimin hocasdr. Ebussuud Efendi'nin sfatlarndan
bir ksm unlardr:
Mftiy'l-enam: nsanlarn ve cinlerin mfts; Sultan 'l
Mfessirlerin sultan; Allame- i kll: Her mevzuya vakf
mfessirin :
yksek alim; Eb Hanife-i Sani: kinci mam- Azam; eyhlislam
ve Hoca elebi.
Ebussuud Efendi, tefsir, fkh ve dier ilimlerde pek ok eser
yazmtr. Baz eserleri unlardr:
1- rad'l-akli's-Selim; mehur tefsiridir. Arapa kaleme almtr.
2- Ma'ruzat, 3 - Hasm'l-hilaf, 4- Gamzet 'l-melih, 5- Kevakib 'l
enzar, 6- Fetvalar, 7- Kanunnameler, 8- Mneat, mektublar, iirleri
ve dier eserleri.30
Trke, Arapa ve Farsay ok iyi bilen ve bu dillerde eserler
veren Ebussuud Efendi'nin Arapa iirleri olduka kuvvetlidir. Zarif,
ince ve nktedan bir kiilie sahip olan Ebussuud Efendi'nin ince
bir iir zevkine sahip olduu da grlmektedir.
Gzellerin vlmesiyle ilgili bir suale verdii cevap bunun gzel
bir rneidir:
Terk et heva-i iiri ki, sevda-y hamdr

Sihr-i helal olursa demem kim haramdr
Aklamas: iir yazma arzu ve hevesini brak. nk bu ham bir
hayaldir. Yerinde sylenmi gerek iir olursa ona da haram demem.
u mlemmas (msra'nn bir ksm baka bir dil ile yazlan iir)
ise Ebussuud Efendi'nin en gzel iirlerinden biridir.
Yt Rahme'l-halaik aslh murana

Yt rabbena bi-fadlik temmim kusurana
Kald miyan- zulmet- i gaflette kalbimiz

Min dav'i nur-i zikrik nevvir sudurana!
al dem ki, hake sala bizi sarsar- ecel,
c 'al mine'l-cinani riyadan kuburana!
/1. S e l i m H a n 61
Bir kprdr bu cihan kim gelp geer,

Bi'l-emni ve's-selameti c'al 'uburand!
Ruz-i cezada cem' ola emrin ile halk
Yessir lena bi-ehl- i ne 'imin hudurand!
(Ey btn yaratklar esirgeyen Allahm ! lerimizi dzelt.
Ey Rabbimiz! Kusur ve eksiklerimizi ltfunla tamamla! Kalbimiz
kald gaflet karanlnda,
Seni anmann nurunun yla gnllerim izi aydnlat! Bizi ecel
rzgar topraa sald zaman ,
Kabirlerimizi cennet bahelerinden bir bahe eyle! Bu cihan
bir kprdr he rkes gelip geer, ya Rab ! Geiimizi selamet ve
emniyetli kl !
Btn insanlar emrinle Kyamet gn toplandnda cennet ehli
ile beraber olmay bize nasib eyle ! ) 3 1
S E L M Y E CA M i
Selim'lerden kalma muhteem miras,
Sinan'lardan kalma anl hediye;
Kuvvetin turas, sanatn mhr,
Kubbeler kubbesi bir Selimiye
te tarih, ite batyla dou . . .
Grenler, gstersin byle bir kuu!
lhamn, emein piri ne yaman
Bilmeceler koydu, talar altna:
Nesiller hayra n, asrlar hayran
Bu kurun, bu mermer saltanatna
Dikmiler vererek, sanki el ele
Selim'le Sinan,
u dalga dalga,
Dalar n nne bir dalgakran!
Duvarlar, stunlar ve minareler
Bal bana bir sanat herbiri
Duvarlar, stunlar v e minareler

Duruyor taptaze, dimdik, dipdiri
Ne bir el srmesi, ne de bir yanl
Ki en ufak bir zerre kmldamam
Kl kadar ileri, kl kadar geri
Her para beenmi konduu yeri
Arif Nihat Asya'nn bu dizeleriyle vd Osmanl mimarisinin
doruk noktasnda bulunan Selimiye Camii, II. Selim Han'n Mimar
Sinan eliyle bu millete kazandrm olduu en byk abidelerden
biridir. Edirne'nin merkezinde, eski Kavak Meydan'nda ina edil
mitir. Haziran 1 568 tarihinde inasna b alanan camii, Kasm
1 574'te ilelebed ibadete, onu yaptran II. Selim Han'n gzleri ise
ebediyete doru almtr.
Selimiye bir camii, iki medrese, bir arasta ve bir sbyan mekte
binden mteekkil klliye halindedir. Bunlardan cami, medreseler
ve arastann bir blm II. Selim devrinde Koca Sinan tarafndan
yaplm olup, arastann bat ynndeki dkkanlar, st rts, dua
kubbesi ve sbyan mektebi III. Murad devrinde, Mimar Davud Aa
tarafndan yaplmtr. Ancak bu sonradan ihdas edilen yaplarn,
Koca Sinan tarafndan tasarland byk bir ihtimaldir.
Selimiye Klliyesi, Osmanl mimarisinin, genel seyri ierisinde
mimari, sanat ve estetik bakmndan en tepesinde olduu gibi yaps
ile de Edirne ehrine kondurulmu bir ba tac grnmndedir.
Eserin tm bu niteliklerini anlamada, Koca Sinan'n kendi azndan
sylemi olduu u cmleler ayr bir anlam tamaktadr:
"Kalfalm stanbul'd aki ehzade Camii'nde icra ettim. s
tadlm da Sleymaniye Camii'nde tekmil ettim. Ama cmle
makdurumu bu Selim Han Camii'ne sarf edp yed-i tulam ayan
ve beyan eyledim:'
Selimiye Camii'nin asl hususiyeti ve nemi ise, bu denli byk
bir mekan tek bir kubbe altnda toplayabilmesidir. Bunu yaparken
de, en mkemmel plan emas olarak grlen sekizgen ardan ve
dier tm elerin, yap btnln bozmadan, engin bir estetik
anlay ile yerletirilmesidir.
il. S e l i m H a n 63
S eli m iye Klliyesi, dikdrtgen bir alan zerinde tekilatlan

d rl m olup, i avlu ile birlikte cami, bu alann ortasnda bina
olun m utur. D ier yaplar ise caminin iki yann kuatmaktadr.
B un a gre camiye nazaran kuzeyde bulunan revakl i avlu, cami
ile ay n byklkte olup ikisi de dikdrtgen alanlara oturmaktadr.
Camii:
avlunun, altar basamakla klan byk kaps vardr.

Kuze yde bulunan avlu ana kaps, da kntl olup, dierlerine
gre daha gsterilidir. Kitabesi, alnlk dzeni ve mermer iilii,
dierlerinden ayran zellikleridir. Yan kaplar ise, daha kk olup
sadedirler. avlu on sekiz kubbenin rtt, ii bo olan revaklarla
evrilidir. Bu kubbelerden bei son cemaat mahallini oluturmakta
olup, dierlerine nazaran daha byktr. Son cemaat yeri, caminin
ahengini tamamlayacak ekilde tasarlanmtr. Ortada bulunan giri
kubbesinin yanlarna, daha nce baka camilerde rastlanlmayan,
dar aklklar ve alak kemerler yerletirilmitir.
Son cemaat revaklar, kubbelerinin bykl yannda, dier
revaklardan daha yksekte bulunmaktadr. Bu iki ayr ykselti
kelerde, ayn stuna deiik seviyelerde oturmak sureti ile bir
lemektedir. Avlu revaklar, iki farkl renkte olan sivri kemerler
vastasyla, mukarnas balkl stunlara oturur. Son cemaat yerinde
bulunan alt sra pencere alnlklarn, beyaz yazl koyu mor renkteki
iniler sslemektedir. Dier pencereler geometrik motifli kalem
ileriyle tezyin edilmitir.
Avlunun ortasnda fskiyeli mermer adrvan bulunmaktadr. Bu
adrvan on alt keli olup, ortada ykseltilmi bir mermer anak
tan akan su ile beslenmektedir. Zarif geometrik oyma ve mermer
iilii ile dneminin en gzel rneklerinden biridir.
Caminin drt kesine yerletirilmi olan er erefeli minareler,
kendi balarna birer hrettir. Zira kuzeyde bulunan iki minareye
kan farkl merdiven vardr. Bu merdivenden biri ilk erefeye
kar. kinci merdiven ikinci ve nc merdiven de en st erefeye
ulamaktadr. Selimiye minareleri buna ramen gayet ince ve zariftir.
Bir minareye farkl merdivenin kmas ilk deildir. Edirne'de

bulunan erefeli Cami'nin bir minaresi de yine merdivenlidir.
Ancak kaln ve kule tarznda olan bu minare ile Selimiye minare
lerini karlatran Koca Sinan unlar sylemektedir:
"Ol eskiden bina olunan erefeli, bir kule gibidir. Gayet ka
lndr. Ama bunun minaresi hem nazik ve hem er yollu olmakla
gayet mkil olduu ukalaya malumdur" der.
okgen kaidelere oturan minareler, dikine yivli gvdeleri ile
70,89 m ykseklie ularlar. Minarelerin, cami beden duvarna
olduka yaklamalar ve bu denli ykselmeleri, sivri kubbeli arlk
kuleleri ve ana kubbe kasnandaki yksek pencereler ile birlikte,
yapnn topyekun ykseli hareketini pekitirmektedir.
Cmle kaps tamamen mermerden olup, iiliindeki incelik ve
maharetin yannda sadeliiyle dikkat ekmektedir. Kap kanatlar
ise kakma, oyma ve sedef tezyinat ile halen canlln muhafaza
etmektedir. Cmle kapsndan baka yanlarda iki byk kap daha
vardr. Harime giri yalnzca bu byk kaplardan salanmaz. Bunlar
haricinde biri hnkar mahfili altnda olan, dieri bu kapnn mu
kabilinde, cenaze giri k iin kullanlan kaplar vardr. Ayrca
Cuma namaz ve nemli gnlerde kullanlan, st mahfillere k
salayan drt kk kap daha vardr.
Selimiye Camii'nde i mekan, tek kubbe altnda geniletilirken
ikinci derecedeki mekanlar, orta hacimden koparlmayarak, merkezi
mekann btnlne katlmtr.
Tm mekan tepede kuatan ana kubbe 3 1 ,30 m geniliinde ve
42,25 m yksekliindedir. Bu devasa kubbeyi sekiz adet fil aya tar.
Bu payeler on iki kelidir. Selimiye'nin kubbesindeki egemenlik ve
rakipsizlik etkisi sekizgen plan emas ile salanmtr. Sinan'n daha
nce yapt eserlere bakldnda, kusursuz plan emasna adm
adm yaklat grlr. Bu rnekler arasnda en mtekamili olan
Selimiye, ayrca nceki mimari eserlerin pek oundan da izler tar.
Sekiz byk payenin alts serbesttir. Kble ynnde bulunan
iki paye ise duvara bitiik tarzdadr. Bu payeler birbirlerine sivri
kemerler ile balanmtr. Serbest payeler, kk kemerler vastas ile

duvar payelerine balanrlar. Bylece kubbenin arln tamada
an a payeler yalnz kalmaz. Ana kubbeye gei, kelerde ok kk
d rt adet yarm kubbe ile salanmtr. Kble ynnde, byk mihrap
g irintisi bulunur. Buras, ana kubbeyi tayan kemerin altnda ikinci
bir kemer ile mekana balanan yarm kubbe tarafndan rtldr.
Yanlarda bulunan duvara gizlenmi payelerin, Selimiye'nin m
kemmelliinde olduka fazla etkisi vardr. Asl vazifeleri, kubbenin
arln tamada, byk payelere yardmc olmaktr. Duvara ustaca
gizlenmi olup merkezi kubbeden balayarak aaya doru kade
meli bir ekilde inii salarlar. Bylece Selimiye, kendisini dardan
izleyenlere, bir btn olarak ahenkli bir ykselii izlettirir ve bunu
yaparken de herhangi bir aksama ya da tereddde mahal vermez.
Tamamen mermerden yaplm olan mihrap, kble ynnde
ki byk girintinin duvar zerinde ykselmektedir. Mukarnasl
olan mihrabn tepeliindeki zengin ta ileme dikkat ekmekte
dir. Mihrap knts, ikinci sra pencerelerin altna kadar iniler
ile sslenmitir. Yine mermerden yaplm olan minber, ustaca
bir iilii ve zarafeti bnyesinde barndrmaktadr. Geometrik
kompozisyonlaryla dikkat eken minberin yan aynalarnda ve alt
blmlerinde Rlmili kalem ileri yer alr. Minber klah ok gzel
kalem ii sslemeler ve iniler ile kapldr. Minber kknn duva
rnda yer alan ini pano ise, iek motifleri ile bezelidir.
Cami hariminin tam ortasnda bulunan mezzin m ahfili,
merkezilik dncesini pekitirmektedir. On bir mermer stun
zerine kurulu olan mahfilin girii, okgen bir ayak iinden sa
lanr. Mahfil altnda fskiyeli bir havuz bulunur. Abdest almak ve
su imek iin kullanlan bu havuz, Bursa Ulu Camii'ndeki havuza
benzetilmektedir. Mahfilin korkuluklar ahaptr. En dikkat eken
yan ise ahap sslemeleridir. Ayrca stunlarndan birinde ters lale
motifi bulunmakta olup hakknda, arsas cami inas iin alnan
yal bir kadnn tersliine delalet etmekte olduu rivayet olunur.
Caminin kble tarafnn solunda bulunan hnkar mahfili drt
stun zerine kuruludur. Mahfili, bir yandan stunlara dier yan-
dan d a duvarlara dayanan sivri kemerler tamaktadr. Mahfilin

ini kaplamalarnn bir ksm 1 878 Osmanl-Rus Sava srasnda
sklerek gtrlmtr.
Caminin harim duvarlarnda ve kubbe kasnaklarndaki tm
boluklar pencere amak sureti ile deerlendirilmitir. Bu sebeple
caminin ii, kyas kabul etmeyecek ekilde aydnlanmtr. Pence
reler olduka eitli olup her mevkiin gereine gre farkl ekillerde
tasarlanmtr.
Caminin iinde bir de ktphane kurulmutur. Hnkar mahfi
linin mukabilinde bulunan ktphane, Sultan II. Selim tarafndan
kurdurulmu ve buraya kendi kitaplarn vakfetmitir. Daha sonra
da birok kii tarafndan kitap balanlan ktphane, gnmzde
Selimiye Yazma Eser Ktphanesi olarak hizmet vermektedir.
Selimiye Camii, Osmanl medeniyetinin en gzel alameti ve
Osmanl mimarisinde mhendislik bakmndan en esiz eserdir.
Drt kademe halinde, aadan yukarya doru, ykselen ve dei
ik renkli talar ve aklklar ile zenginleen bu abide; byklk,
ykseklik, topluluk, k nisbetlerindeki ahenk bakmndan yery
znn sayl aheserlerinden biridir. Hatta Enest Diez adndaki bir
yabanc uzman; "Selimiye, byklk, ykseklik, topluluk, k etkisi
bakmndan yeryzndeki btn yaplardan stndr" demektedir.
II. Selim adna Mimar Sinan tarafndan 6 ylda bitirilen ve ken
disinin "ustalk eserim" diye iftihar ettii Selimiye Camii birok
manevi vasflar sembolize emektedir.
Caminin tek kubbesi oluu; Allah'n birliini,
Pencerelerinin be kademeli oluu; slam'n be artn,
Btn pencerelerinin 99 tane oluu; Cenab- Hakk'n 99 ismini,
Vaaz krslerinin 4 tane oluu; 4 hak mezhebini,
Mabedin btn klliyesinde 32 kapnn oluu; slarn'n 32 farzn,
Arka minarelerinde 6 yolun olmas; imann 6 artn,
Caminin minarelerinde 12 erefenin oluu da yaptran Osmanl
Devleti'nin 1 2 . padiahn sembolize etmektedir
V E FAT I VE A H S Y E T
Zinhar emin oturma k i alemde kimse hi
Bul mad arh- zalim elinden eman dahi
B y k alim ve eyhlislam Ebussuud Efendi'nin vefat Selim
Han' ok zmt. Onun vefatnn zerinden henz ay gemiti
ki ke ndisi bu fani dnyaya veda kld.
II. Selim Han'n vefat Peevi Tarihi nde yle anlatlmaktadr:
'
"Bu alak ve kyc dnya aha da gedaya da ebedi olarak kalacak

bir yer deildir. Tevafuk bu ya sarayda padiaha has hamamn kimi
kubbeleri sslenmi, kimileri de yeniden yaptrlmt. O srada
padiah hazretleri hamamda halvet yapmak istedi. Sevin iinde
neeyle ieriye girdi. Ancak bu devran cihan padiahna zevkin bu
kadarn dahi ok grd. Hamam ierisinde gezinirken mbarek
ayaklar mermere taklarak birdenbire bir yan zerine ykld ve
sert mermer ta dt tarafn mosmor etti. Hizmeti ve aalar
onu kaldrp zel dairesine ilettiler.
Hekimba gelerek yak ile tedavi edilmesini uygun buldu. Fakat
tam o srada birdenbire atei ykseldi. Sonunda bu ac ile skntdan
mide bozukluuna urad. Szn ksas vade gelmi ecel de erimi
imi. Ne yaptlarsa bir yarar salamad. nsanolu imdiye kadar
ecel derdine bir are bulamad gibi onlar da bulamadlar. Elli yedi
yanda olduu halde aban aynn on sekizinde (3 1 Kasm 1 574)
Pazartesi gn le vakti cennetin en yksek katna eriti:'3 2
Kaynaklarn deerlendirilmesinden anlaldna gre il. Selim
Han hamamda iken tansiyonu dp kaym ve beyin kanamasn
dan vefat etmitir.
ehzade Selim stanbul'da doan ilk Osmanl p adiahdr. 28
Mays 1 524'te Topkap Saray'nda Hurrem Haseki Sultan'dan do
du. ocukluu stanbul'da Eski Saray'da geti. 27 Haziran 1 530'd a
aabeyleri ehzade Mustafa ve Mehmed ile birlikte Atmeydan'nda
bir hafta boyunca sren esiz bir elence ve trenle snnet edildi.
On alt yana kadar sarayda kalp derin bir saray eitiminden gei
rildi. 1 542'de on alt yanda iken Konya sancakbeyi olarak atand.
68 K ay V: K u d r e t ve A z a m e t Y l l a r
1 544'te Manisa sancakbeyi olarak tayin edildi ve 1 558'e kadar grev

yapt. 1 5 58'de tekrar Konya sancakbeyliine atand ve 1 562'ye kadar
orada kald.
ehzade Selim sancakbeylii yapt vilayetlerde tahsiline de
vam edip ilmini arttrd. Bu sre zarfnda zellikle ilim ve sohbet
meclislerine devam etmeye gayret gsterdi. Ktahya'da iken yirmi
civarnda alim, edip, air ve sanatkar etrafnda toplayarak onlarla
yakndan ilgilendi.
Kanuni Sultan Sleyman hayatta iken, zellikle 1 553'ten son
ra, ehzadeleri arasnda taht iin almalar grlmeye baland.
Kanuni'nin ehzadelerinden Mahmud, Murad, Mehmed ve Abdullah
kendi ecelleri ile lmlerdi. Hurrem Sultan'n kendi oullarndan
Selim veya Bayezid'i taht iin dnd sylentisi yaygnd. Bu
nedenle ehzade Mustafa'nn ilk defa taht iin bir takm faaliyetlere
giritii duyuldu. Erzurum ve Diyarbekir beylerbeylerine mektuplar
gnderdii ve kendi tarafna ekmek istedii ynnde baz belgeler
ortaya kt. Bu b elgelerin bir ksmnn Rstem Paa tarafndan
hazrland iddia edilse de Mustafa'nn evresindekilerin tesiriyle
baz hareketlere giritii akt. te bu sylenti veya gerekler ok
iyi bir eitim alm gelecein varisi olarak grlen Mustafa'nn
sonunu hazrlad. Mustafa'nn idamna zlen Cihangir'in de ani
vefat, analar da ayn olan Selim ile Bayezid'i, saltanat yolunda
yalnz brakmt.
Hurrem Sultan'n hayatta olduu mddete iki ehzade arasnda
en kk bir niza grlmemiti. Ancak Hurrem Sultan'n vefatn
dan sonra bu kez Bayezid'in saltanat mcadelesi iin hazrlklar
ortaya kt. Aslnda Mustafa'nn yanndaki baz beylerin bu defa da
hizmetine vardklar Bayezid'i hareketlendirdikleri anlalyordu.
Kanuni Sultan Sleyman'n Bayezid'e gnderdii nasihatiler
hi fayda vermedi. Hatta padiah, Bayezid'e nasihatiler yollarken
dengeyi gzetmek adna hibir faaliyette bulunmad halde Selim'e
gndermi ve bylece Bayezid'e tarafsz kalaca ynnde mesajlar
da vermiti. Buna ramen Bayezid yeni tayin edildii sancana
gitmedii gibi etrafna toplad byk bir kuvvetle Selim zerine
y r d. Kanuni bu durum karsnda Anadolu beylerine Selim'in

dest eklenmesi iin emirler yollad.
29 Mays 1 5 59'da iki ehzade taraftarlar ve kendi sancak ordular
ile b irlikte Konya yaknlarnda bir muharebeye giritiler. Babasnn
destei ni alm olan ehzade Selim bu arpmadan galip kt. ran'a
do ru ekilen Bayezid'i Hns'a kadar kovalayan ehzade Selim
Konya'ya geri dnd. Bayezid ise oullar ile birlikte, iki bin kiilik
kuvvetiyle ran'a Safevi Devleti'ne snd. Kanuni, ah Tahmasb
ile yaplan yazmalarla isyankar olunun geri verilmesini istedi.
2 5 Eyll 1 5 6 1 'de ah Tahmasb elinde bulunan ehzadeleri Osmanl
heyetine teslim etti. ehzade Bayezid'in bodurulmas sonucunda,
Konya sancakbeyi bulunan ehzade Selim, Kanuni'nin rakipsiz tek
veliahd olarak kald. Bu nedenle 1 562'd e devlet bakentine daha
yakn olan Ktahya sancakbeyliine atand. Artk saltanat yolu
kendisine akt.
Aslnda ehzadeler arasnda saltanat mcadelesinin balad
yllarda II. Selim Han'n musahibi Celal Bey'le bir mlakat onun
bu konudaki tevekkln gstermesi bakmndan mhimdir. Zira
Kanuni Sultan Sleyman'dan sonra yerine kimin geecei merak
konusuydu. ehzade Mustafa ve ehzade Bayezid yllar nce veli
ahtlk mcadelesine girimilerdi.
ehzade Selim bir gn musahibi Celal Bey'e, bu meseleyi am
ve yle sormutu:
"Halk arasnda bizim iin ne derler, saltanat kime tahmin eder
ler?"
Celal Bey; "Ordunun Mustafay tuttuunu" syledi. Bayezid ise,
babas, annesi ve veziriazam tarafndan destekleniyordu.
Bu durumda ehzade Selim iin bir mit grlmyordu.
Ancak ehzade tevekkln bozmamt:
"Varsn Mustafa'y en kuvvetlisi istesin. Bayezid'i ana ve babas
talep etsin. S elim fakire de Mevlas rabet etsin. Yarnn sahibi
var" dedi. 33
Gerekten de nce Mustafa sonra d a Bayezid hayatn kaybedecek

ve saltanat ehzade Selim'e nasip olacakt.
il. Selim Han, uzuna yakn orta boylu, ak alnl, ela gzl ve
sarnd. Annesine ok benzedii rivayet edilmektedir. "Sar Selim"
diye de anlmaktadr. Avclk ve yay ekmede fevkalade maharet li
olup, zamannda ondan daha kuvvetli yay eken yoktu. B abas
Kanuni Sultan Sleyman devrinde birok savalara katlmakla bera
ber, tahta getikten sonra sefere kmad. nk devrindeki seferler
umumiyetle byk deniz seferleri olup bu seferlere de padiahn
kumanda etmesi adet deildi. 34
Tecrbeli ve bilgili bir vezir olan Sokollu Mehmed Paa'y hk
met ilerinde tamamen serbest brakmakla beraber, lzumlu grd
meselelerde duruma mdahale ederdi. Alimlere byk hrmet
gstermi, ok sevdii byk alim Ebussuud Efendi'yi vefatna
kadar meihat (eyhlislamlk) makamnda tutmutur. Srda ve
ok sevdii Celal Bey'i Ebussuud Efendi hakknda dncesiz birka
sz sylemesinden dolay Manastr'a srmtr. Clus bahiinin
ilmiye snfna da verilmesi adetini ilk defa il. Selim Han karmtr.
Muhakkak ki Sultan il. Selim' in kendini gelitirmesinde dnemin
alimleri ile bir arada olmas byk rol oynamtr. Onun belki en
byk ans Kanuni devri alimlerinin bir ksmnn onun devrinde
yayor olmasdr. Ayrca Selim Han, Kanuni Sultan Sleyman devri
ulemas ve sanatkarlarnn neredeyse tamamn tanma frsatn ve
imkann bulmutur.
eyhlislam Ebussuud Efendi'nin dnda devrin nde gelen
isimlerinden biri tarihi Gelibolulu Mustafa Ali'dir. Knh 'l-Ahbar
adyla mehur bir tarih eseri olan Ali, 1 6. asrn en byk tarihile
rindendir. Yine byk minyatr sanats ve Nakka Nigari il. Selim
Han'n himayesini grmtr. air Baki, il. Selim Han zamannda
Anadolu ve Rumeli kazaskerlii yapm ancak olmay ok istedii
eyhlislamlk mertebesine ulaamamtr.
il. Selim ayn zamanda imarc bir padiahtr. Ksa sren saltanat
dneminde Trk ve dnya sanatnn aheseri saylan Edirne Selimiye
C am ii' ni ina ettirmitir. Tamire muhta olan Ayasofya Camii'ni

yap trd istinat duvarlaryla tahkim ettirerek gnmze kadar
gel m esini salad gibi, iki minare eklemi, yanna iki de medrese
yap tr arak klliye haline getirmitir. Bunlardan baka Mekke - i
Mkerreme'nin su yollarnn tamiri, Mescid-i Haram'n mermer
kubb eler ile tezyini, Lefkoe Selimiye Camii, Aziz Efendi Tekkesi,
Navarin Liman'na hakim bir mevkiye yaptrd kule dier nemli
hayrat arasndadr. 35
il. Selim Han alimlere byk hrmet ve sayg gsterirdi. lmini
takdir ettii Ebussuud Efendi'yi yann ilerlemesine ramen vefa
tna kadar grevinden almamt. nl mutasavvf Yahya Efendi'ye
hrmeti yksekti. Tahta kt srada yaad bir hadise ona derin
bir muhabbet duymasna yol amt. Bir gn saltanat kay ile
Boaz' gezmek iin kmt. Giderken B oaz'daki baz yerleri ya
nndakilere soruyordu. Beikta'a geldiklerinde, kendisine; "Efendim
buras Beikta'tr ve Yahya Efendi Hazretleri oturur. Buralarn o
ihya etmitir" dediler. O zaman Sultan Selim Han; "Yahya Efendi'yi
nasl bilirsiniz?" diye sordu. Ona; "Sultanm! Yahya Efendi, babanz
cennetmekan hazretlerinin st kardei idi. Babanzla ok iyi gr
rlerdi" dediler. Selim Han:
"Evet, babamla olan yaknln ve dostluunu bilirim. O babama
her ne derse babam phesiz yerine getirirdi. Yahya Efendi saraya
bir defa olsun gelmemiti. Lakin babam hep onun ayana giderdi.
Babam ona ok iltifat ettiine gre grelim nasl zattr. Evliyal
nicedir. mtihan iin onu bir yere davet edelim" dedi. Kale bahesi
denilen gzel bir yere geldi. Sultan bir adamyla Yahya Efendi'yi
buraya davet etti.
Yahya Efendi geldiinde ona iltifat etmemeyi gnlnden geirdi.
ok gemeden Yahya Efendi kayyla kageldi. Sultan Selim Han,
Yahya Efendi'yi grnce tahtndan inip hrmetle onu karlad ve
iltifat etti. Yahya Efendi ona:
"Sultanm! Niin tahtnzdan indiniz. Bu ne iltifat?" buyurdu.
Sultan, el pmek isteyince, Yahya Efendi, "Sultanm abdestiniz var
m?" diye sordu. Sultan; ''.Abdest alaym" deyince Yahya Efendi:
"Dediim namaz abdesti deildir. Sylediim tvbe abdesti

dir!" buyurdu. Sultan Selim Han mahup oldu ve Yahya Efendi'nin
ellerinden pp, hrmet gsterdi. Onun byk bir veli olduuna
iyice inand.
AT E K E S L R
Sultan il. Selim, daha Ktahya'd a ehzade iken Sami, Hatemi,
Merdmi, Ulvi, Fraki, Ferdi, Nigari, Nihani, eyhzade Mehmed
elebi, Memi Glabi elebi gibi yirmi civarnda sanat ve bilim
adam toplayp ve ayrca nem vermekle kalmam ve onlar evre
sine toplayp korumutur. "Selimi" ve "Talibi" mahlaslaryla bilinen
Selim'in manzumeleri bulunmaktadr.
Az sayda syledii iirlerinden bazs klasik edebiyatn en gzel
msralar arasnda yerini almtr. Bunlardan en mehuru udur:
Biz blbl-i muhrik-dem -i ekva-y firakz

Ate kesilr gese saba glenimizden
Yahya Kemal Beyatl, yukarda geen beyti harikulade bulduu
iin tanzim etmi, zerine drt beyit daha eklemek suretiyle yeni
bir gazel meydana getirmitir. iirin ilk msralar da u ekildedir:
Kan akt gnden beri can u tenimizden

Yakut fer alm denilir madenimizden
Yine Beyatl, "Selim-i Sani'ye Gazel, Sene 982" (m. 1 574) adl
isimli bir gazel kaleme alarak, Sultan Selim Han'n tahlilini yapar.
iirin sonunda
Bir beyti bir de cami-i ma'miru var Kemal

Yasn trab- kabrine gufran- mk-bi
Msralaryla padiahn "Biz blbl-i mu h rik . . ." eklinde balayan
beytinin en az Selimiye Camii kadar grkemli ve ihtiaml olduunu
belirtir. 1 568 senesinde temelleri atlan mabed, 1 575'te son eklini
alm; fakat ne yazk ki Sultan Selim Han, caminin tamamlann
gremeden vefat etmitir.
Bugne ulaan manzumelerine bakldnda Hazret-i Peygamber
iin yazlm bir naata tesadf edilir. zerinde oturduu tahtn yalnz
Allah'n bir ltfu olduunu dile getiren padiah, bu yksek devlete

kendi abalaryla erimediine inanmaktadr. Muhatab olan yce
Pe ygam ber'e bu duygularn arz ederken her satrda kendisinden
m erh a met dilemesi, O'na olan ballnn ve sevgisinin ne derece
olduunu gsterir:
yaresul- mcteba eyle efaatle reha
Abd-i aciz bir gnehkaram gnlde yok siva
Eylemi Allah bu taht nasib mmetine
Ben gnehkara deil layk bu ihsan u ata
.Acizem pr-asem zenb pr-ma asidir kulun
Merhamet klmazsan ey ah- rusul halim fena
Lutf ihsanndan mmid kesmezem kim efkatn
Bu Selimi elbet eyler mevsul- rah - Hda
(Ya resulallah bana efaat eyle. Aciz ve gnahkar bir kulum.
Gnlmde baka eylerin muhabbeti yoktur.
Cenab - Hakk hi layk olmadm halde saltanat bu gnahkar
kuluna ihsan eyledi.
Oysa ben hatal, kusurlu batan baa asi gnahkar bir kulum.
Ey resullar ah sen merhamet klmazsan halim fenadr.
Senin ltf u ihsanndan hibir zaman midimi kesmem. Selimi'yi
(II. Selim Han) Hda'nn yoluna kavuturacak olan senin efkatin
olacaktr).
Sultan Selim Han, sekiz senelik saltanat boyunca, devletine ve
milletine zarar vermek isteyenlere kar salam bir duvar gibiydi.
Bununla beraber uzuna yakn boyuyla, ela gzleriyle ve sar sala
ryla her zaman sevenlerine kar ince ve merhametli davranmtr.
Ksacas bu zamanlarda kendi ismi gibi selim bir izgi izmitir.
Nitekim gnmze ulaan nadide iirleri arasnda onun bu husu
siyetine k tutan msra u ekildedir:
Tab'- latifimiz bizim ey dil Selim'dir

Yok kimseye adavetimiz Hakk Alim'dir
(Ey gnl! Bizim latif tabiatmz yumuaktr. Allahu Teala bilir

ki, hi kimseye kar sebepsiz bir dmanlmz yoktur. )
K N C B L M
1 1 1 . M U RAD HAN
Gnl levhine yazdum bir nice sz

Birini almak in vir nice yz
Dilersen niki kalbi ta olma

Vefasuzla sakn yolda olma
Sakn raz amagl na-ehl olana

Ey gzle bakma ad u sana
Sakngl talib olma mal u caha

Nice cah ehli grdm ddi aha
I I I . Murad Han
Aklamas:
Gnl levhasna pek ok sz yazdm.
Birini almak iin ok yz ver.
yi olmak dilersen ta kalpli olma ve sakn
vefaszla yola kma.
Ehil olmayana sakn sr verme.
Ad ve sana bel balama, iyi gzle bakma.
Sakn mal ve mevkiye talip olma, nice byle
kimseler grdm ki mal ve mevki hrs onlar
kuyuya drmt.
D O G U M U V E Y E T M ES
Manisa Sancakbeyi ehzade Murad Sokollu Mehmed Paa nn
gnderdii arizadan babas il. Selim Han'n lm haberini ald ( 1 5
Aralk 1 574) . Sancakta bulunan tek ehzade idi. Oysa sarayda pe k
ok ehzade bulunmaktayd. Kendisi bu srada yirmi dokuz yan da
idi. Derhal hazrlklarn grp payitahta doru yola kt.
Bu arada sarayda matem havasnn oluturduu bir sessizl ik
hakimdi. Akam olmasna ramen hala yeni padiah gelmemiti.
Kaptan- Derya Kl Ali Paa, kadrga ile Mudanyaya ehzadeyi
karlamaya gnderilmiti. Fakat Mudanya'ya gelen ehzade bu
rada kendisini karlamaya gelen kadrgaya rastlayamad. Sarayda
bulunan kardelerinden birinin tahta karlma ihtimali kendisini
olduka huzursuz ediyordu.
Hava frtnalyd. Fakat o, frtnaya aldrmadan acele ile iinde
Tiryaki Hasan Paann da bulunduu Tevkii Feridun Ahmed Bey'in
buz kayna bindi. Havann ar lodoslu olmasndan dolay batma
tehlikesi altnda zorlu bir yolculuk geirerek yedi saat sonra yani
gece yars Sarayburnu'na gelebildiler. Saraya nne gelindiinde
Tiryaki Hasan Paa:
"Kapy anz" diye bard. Ahrkap tarafnda nbet bekleyen
askerlerden birisi:
"Bahe kapsna geliniz" dedi. Hemen oraya giderek ieri girdiler.
Kardelerinden birinin tahta karldn dnen padiah, Sokollu
tarafndan karlannca:
"istanbul'da kk kardelerim varken, saltanat benim iin ha
zrladnz. Bunu hibir zaman unutmayacam" diyerek Sokollu'ya
muhabbetini bildirdi. Ardndan dinlenmek zere Has Odaya girdi.
Burada taht kuruldu ve kendisine biat edildi. 22 Aralk 1 574 gn
ne denk gelen gece, yani Ramazan'n sekizinci gn tahta oturdu.
I I I . M u rad Han 77
B yl ec e hem eski padiahn vefat hem de III. Murad'n clusu

duyur ulmu oldu.
O gece Fatih Kanunnamesi gereince be kardei boduruldu.
Btn gece babas ve ehzadelerin ruhu iin Kur'an - Kerim okun
du. E rt esi gn devlet erkan ncelikle Babssaade nnde kurulan
tahta oturan padiaha tebriklerini bildirdiler. Ardndan siyahlar
giy ine rek il. Selim Han ve ehzadelerin cenaze merasimlerine ka
tl dla r. Cenaze namazn eyhlislam Hamid Mahmud Efendi
kldrd. Cenaze Ayasofya'ya kadar kalabalktan zor gtrld. il.
Selim Han'n naa Ayasofya haziresindeki trbeye defnolundu. Be
eh za de de yine gzyalar arasnda buraya defnolundular. Padiah
ruhlar iin saysz sadakalar datt. 36
Cenaze ilerini yerine getiren Sultan III. Murad Han hemen
ardn dan askere clus bahii dattrd. hazineden her biri on
bin altnlk yz on kese altn kartlarak 25 Aralk'ta askerin clus
bahileri verildi. lk icraat olarak Kabe'nin duvarlarnn tamirini
emretti. lk Cuma namazn byk bir merasimle Ayasofya'da kld.
P adiah, camiyi dolduran cemaati, hnkar mahfilinin kafesinden
selamlad.
5 Ocak 1 575'te (22 Ramazan) Eyp Sultan Trbesi'ne giderek
dua etti ve kl kuand. Ardndan Edirnekap'dan ehre girip sra
syla Yavuz Sultan Selim, Fatih Sultan Mehmed, ehzade Mehmed,
Kanuni Sultan Sleyman, il. Bayezid ve babasnn mezarlarn ziyaret
etti. Yine ruhlar iin sadakalar datt.
Nihayet Topkap Saray'na gelerek tebrikleri kabul etmeye de
vam etti.37
E L L E R N KA B U L VE L K TAY N L E R
Osmanl tahtndaki saltanat deiiklii dolaysyla yabanc l
keler, anlamalar yenileyebilmek ve yeni padiah tebrik etmek
kasdyla stanbul'da bulunan elilerini derhal harekete geirmilerdi.
stanbul'd a elisi bulunmayanlar ise eliler gndermeye baladlar.
111. Murad Han, srasyla Venedik, Avusturya, ran ve Lehistan
elilerini kabul etti.
Venedik Elisi Soranzo, elli bin altn ve beraberindeki hediyeleri

ni hrmetle takdim etti. Venedik ile daha nce yaplm olan anla
ma da yenilendi (8 Austos 1 57 5 ) . On iki bin altn ve gm sofra
takm h ediyesiyle Raguza Cumhuriyeti elisi de tebriklerini bildirdi.
Lehistan Elisi Taranowsky, pek ok hediyesiyle kralnn tazim ve
hrmetlerini sundu. Avusturya mparatoru II. Maksimilyen'in elisi
de pek deerli hediyelerle huzura kmt.
Sultann clusunu tebrik etmek iin muazzam bir elilik heyetiyle
ran Elisi Tokmak Han geldi. Tokmak Han, I I . Selim' in clusunda
Edirne'ye tebrik iin gitmi olan ahkulu Han'n olu idi. aaal
bir elilik heyetiyle stanbul'a gelmi olan han Rumeli Beylerbeyi
Siyavu Paa, ran h eyetini glgede brakacak iki bin be yz kiiden
oluan bir heyetle skdar'da karlad.
Bu srada padiah Halkal'da avlanyordu. Padiahn saraya dn
mesi mnasebetiyle btn vezirler silahl kap halklaryla alaylar
balayp karlamaya ktlar. Tokmak Han'n Acemiolanlar Mey
dan'ndaki evlere yerletirilen kalabalk maiyeti, vezir alaylarn
hayranlkla izledi. Ertesi gn padiaha tebriklerini bildiren elinin
getirmi olduu murassa eya ve silahlar paha biilmez deerdeydi.
Ayn gnlerde stanbul semalarnda grlen kuyruklu yldz
endie ve korkuya yol at. Dnemin nl airlerinden Sa'i, bu
mnasebetle:
Didi tarihin: Acem ah ola na-gah mat (h. 985)

diye bir tari h drd. Gerekten de birka gn sonra ah Tahmasb'n
ld haberi geldi. Bu itibarla ran heyeti stanbul'da ancak on alt
gn kalabilmi ve acele geri dnmtr. ah Tahmasb'n lmyle
on bir olunun saltanat davasna kalkmas ran' uzun sreli bir
karkla srkleyecektir. 38
Murad Han enitesi olan Sokollu Mehmed Paay veziriazamlk
makamnda brakt. B ylece dedesi Kanuni dneminde yetimi
ve onun son yllarndan itibaren sadrazamlk grevini yrtm
bulunan bu tecrbeli devlet adamndan azami istifade etmeyi d
nyordu. Ancak uzun sreli grev yapmas merkezde Sokollu'nun
III. M u r a d H a n 79
aleyh inde bir grubun ortaya kmasna da yol amt. Bunlarn

balc alar emsi Paa, veys Paa, eyh ca ve Darssaade Aas
Gazanfer Aa idi.
te yandan Sokollu'nun zevcesi smihan Sultan, Valide Nurbanu
sult an la beraber padiah zerinde messir olduklar iin veziria
zam a kar olan muamele deimemiti. Fakat Sokollu Mehmed
Paan n kararlarda etkisi ve nfuzu, gn getike azalmaya ba
layacaktr.
STAN B U L RA SAT H A N E S 'N N KU RU L U U

1 5 7 1 ylnda Mneccimba Mustafa elebi'nin vefat zerine
yerine geen Takiyddin, stanbul'da bir rasathane kurma arzusu
iindeydi. stanbul'a gelir gelmez de bu arzusunu gerekletirmek
zere dnemin nemli bilginleriyle temasa geti. Vezir Sokollu
Mehmed Paa ile Takiyddin'i himayesi altna alan Hoca Saded
din Efendi Takiyddin'in rasathane kurma istei ile ilgilenip onu
desteklediler.
Bunun zerine Takiyddin, kullanlan Ulu Bey Zic'inin gnn
ihtiyalarna uygun olmadn ve yaplacak yeni gzlemler
altnda yeni tablolar oluturulmasnn gerekliliini aklayan bir
layiha hazrlad. Bu raporla birlikte padiahn huzuruna kan Hoca
Sade d din ve Sokollu Mehmed Paa, Sultan III. Murad' Takiyddin'in
y netimi altnda bir rasathane kurulmas konusunda ikna ettiler.
Takiyddin, padiah tarafndan padiahn adyla anlacak bir zic
(astronomi cetveli) hazrlamakla grevlendirildi ( 1 5 7 5 ) .
Arzusuna kavuan Takiyddin hemen i e koyuldu. Fakat onun
rasathane maceras fazla uzun srmeyecekti. Takiyddin rasathane
de yalnz Ulu Bey ziclerini dzeltmekle yetinmiyor ayn zamanda
yldzlarn hareketlerinden de neticeler karyordu.
Nitekim 1 5 77 senesinin Kasm aynda, stanbul semalarnda
nl 1 577 kuyruklu yldz gzlemlenmiti. Takiyddin bu vesileyle
Sultan III. Murad Han'a eitli tahminlerde bulundu. Dier taraftan
ertesi yl ran'a yaplacak seferin zaferle sonulanacan da padiaha
mjdelemiti. Ancak ran'a sefer aldnn ertesi yl stanbul'da
80 K a y V: K u d re t ve A z a m e t Y l l a r
korkun bir veba salgn balad. Kanuni'nin kz Mihrimah Sultan

da dahil olmak zere pek ok insan vefat etti.
Bu durum gzlemevi hakknda eletirileri de beraberinde ge
tirecekti. Halk arasnda sylentiler ve artan tepkiler karsn da
eyhlislam Kadzade Ahmed emseddin Efendi'nin fetvasyla ra
sathane yktrld. eyhlislam fetvasnda; "Yldzlarn sr perdele rini
aralama cretini gstermek ve hadiseleri buna gre yorumla m ak
insanlar kt bir sona gtrr. Bunun yapld hibir lke mamur
iken harap olmaktan kurtulamam, devletin binas deprem ol mu
gibi tannmaz hale gelmitir" demekte bylece uygun bulmad n
belirtmekteydi.
Bu fetva zerine rasathanenin faaliyetlerine son verilmesi bir
ksm Osmanl'ya dman yazarlar tarafndan farkl bir biimde
kullanlm ve yorumlanmtr. Bunlar "eyhlislamn fetvasyla
1 580'de gzlemevi, bir gece topa tutularak yerle beraber edilmitir"
dedikten sonra bu hadisenin Trk dnyasnda bilimin gelimesine
byk darbeler vurduunu, ayn zamanda Osmanl alimlerinin ilim
ve fen dman olduunu belirtirler.
Rasathanenin ykm grevinin Kaptan- Derya Kl Ali Paa'ya
verilmi olmas da sanki donanmann denizden atalar yaparak
rasathanenin yerle beraber edildii dncesini dourmutur.
Oysa kaptan- deryalar ayn zamanda stanbul' un gvenliinden
sorumlu olup Galata halknn dertlerini dinler, hatta davalarna
bakarlard. Bu itibarla onun sorumluluk blgesinde olduu iin
ykm ii kendisine havale olunmutu.
Gzlemevinin faaliyetlerinin durdurulmas ile ilgili olarak Kl
Ali Paa'nn yaptklar ise kaynaklarda u ekilde nakledilmektedir:
Bunun zerine Kaptan- Derya Kl Ali Paa'ya bir Hatt- H
mayun gnderildi. Kl Ali Paa, Gne'in glgesinin ykseklii
ve yldzlarn gzlemlenmesi iin hazrlanan halat keserek derin
kuyuyu ta ile doldurdu ve gzlemevinin faaliyetlerine son verdi:'
Grld zere denizden top atlarnn hayal mahsul olduu,
indi veya dmanlk sonucu yazlan hususlar olduu anlalmaktadr.
III. Murad Han 81
uras da muhakkak ki bazen ortaya kan olaand hadiseler

halkn yanl inanlara kaplmasna ve umumun tepkisi ise hayrl
nic e h izm etlere ve gelimelere mani olabilmektedir.
Yoksa on sene evvelinde rasathaneye izin veren yine bir Osmanl
idi.
eyhlis lam padiah ve sadrazam
KU Z E Y A F R KA M ES E L ES
Uz un sredir Hindistan sularnda faaliyet gsteren Portekiz
Krall , Afrika'nn bat kesiminde bulunan Fas'ta da etkili olmak
ve bu ray a tam olarak nfuz sahasna dahil etmek istiyordu. Os
manl Devleti ise, daha nce Cezayir, Trablusgarb ve Tunus'a hakim
olmas mnasebetiyle Fas zerinde de hakimiyetini pekitirmiti.
Salih Reis'in geici bir sreliine fethederek bu blgeye hkmdar
vazi fele ndirmesi bunun bir rneini tekil etmektedir. Her ne kadar
Kl Ali dnemine kadar Cezayir beylerbeylerinin hareketleri olsa
da ger ekleecek olan harp, Fas'n Osmanl hakimiyetine girmesi
sebebiyle nem tamaktayd.
Fas 1 509 ylndan beri Hazret-i Peygamber'in torunu Hazret-i
Hasan'n soyundan gelen ve refa-y Sadiye denilen bir aile tarafn
dan ynetiliyordu. Ailenin ilk hkmdar Ebu Abdullah Mehmed
Kaim Biemrillah adndaki erifti.
1 557 ylna gelindiinde, Abdullah el-Galib Billah hkmdar
olmu ve saltanat davas dolaysyla amcalarn ve kardelerini ldr
meye balad. Bu durum karsnda kardelerinden Abdlmmin ve
Abdlmelik Cezayir'e gelerek Osmanllara sndlar. Osmanllarn
basks zerine Abdullah el- Galib kardelerine bir ey yapmayaca
konusunda sz verdi. Abdlmelik, verilen szler zerine Fas'a dn
d ise de Abdullah el-Galib'in szne sadk kalmamas dolaysyla
tekrar Cezayir'e geldi.
Abdlmmin ise Osmanl'nn verdii berat ile Tlemsan'da emirlik
yapmaya balad. Ancak Abdullah el-Galib ilk frsatta kendisi ze
rine sefer dzenleyerek yakalayp ldrtt. Bu gelimeye ierleyen
Osmanl devlet adamlar Abdlmmin'in emaretini Abdlmelik'e
ve rdiler.
Abdullah el-Galib i s e Osmanllarn kardelerini destekl e me si

spanyollarla anlama iine girerek Osmanl D evleti aleyhin e gi
riimlerde bulunmaya balad. Abdullah el- Galib'in vefat zerin e
hkmdar olan olu Muhammed Mtevekkil Alellah da onun b u
politikasn devam ettirdi. Fakat spanyann eski nfuzunu kay
betmesi karsnda o sralarda olduka gl olan Portekizlil erle
anlat ( 1 574) .
Portekiz nfuzunun Fas'ta meydana getirecei tehlikeyi sezen
amcas Abdlmelik, stanbul'a gelip III. Murad Han'd an yar d m
istedi. Portekizlilerin Fas'ta hakim olmalar karsnda Mslman
larn decei skntlardan bahsederek ayet desteklenirse Osmanl
padiahna bal olarak hkm srebileceini belirtti.
Bu durum karsnda Osmanl divan, Ebu Abdullah Mehmed'in
olu Abdlmelik'i destekleme karar ald. Zira Fas'n Portekiz ve
spanyaya kar uygulad bu dostane politika, Osmanl Devleti'nin
Afrikada nfuzunu glendirmesine mani olaca gibi, blge Ms
lmanlar da bundan byk zarar greceklerdi.
Abdlmelik'i Kl Ali Paa komutasndaki Osmanl donanma
s ile Cezayir'e gnderirken, Cezayir-i Garp B eylerbeyi Ramazan
Paa'ya da kendisine yardm etmesi iin ferman yazld.
Ramazan Paa, Abdlmelik ile beraber on be bin kiilik kuvvetle
Fas zerine hareket etti. Fas Sultan Muhammed Mtevekkil, altm
bin kiilik byk bir orduyla karsna kt. Ancak Fas ordusunu n
komutanlar Osmanllar ile arpmak istemiyorlard. Abdlmelik' in
faaliyetleri ve bunlara birtakm vaatlerde de bulunmas zerine
byk ksm birlikleri ile beraber Osmanl saflarna katld. Neti
cede Fas ordusu ksa bir sre ierisinde bozguna uratld. Bylece
Abdlmelik 9 Mart 1 576'd a Fas tahtna oturdu. Sabk hkmdar
Muhammed Mtevekkil Alellah ise Merake'e ekildi.
Ramazan Paa yeni hkmdarn yanna bir miktar yardmc
kuvvet braktktan sonra Cezayir'e dnd. Abdlmelik bundan
sonra Merake'e ekilmi olan Mevlay Muhammed'e ani bir baskn da
bulundu. Fakat ele geiremedi. Kaan Mevlay Muhammed, Portekiz
kraln a m ektup yazarak sahildeki birtakm kaleler karlnda yar

dmn ta lep etti. Abdlmelik' in donanma kuvvetlerinin bu haberi
gtren ba z adamlar yakalamas zerine ibirliinden haberdar
olun ar ak , mukabil hazrlklar grlmeye baland.
VA D S S EY L ZA F E R
Mevlay Muhammed'in baz kaleleri kendilerine devredecei
vaati uzu n s redir Osmanllardan intikam almak iin b ekleyen
Portekizliler ile spanyollar heyecana getirmiti. Frsat karmak
istemeyen Portekiz Kral Don Sebastiyan ve spanya Kral il. Filip
anlat. Buna gre Fas'n Akdeniz ve Atlantik kylar igal olunarak
Portekiz himayesine terk edilecekti. spanya kral elli gemi ve alt
bin askerle Portekizlileri destekleyecekti. Don Sebastiyan Avrupa
devletlerine de yazarak yardm ve desteklerini istemiti.
Uzun hazrlklar sonunda Portekiz ordusu, 1 578 yl Haziran ay
banda donanmasyla Kuzeybat Afrika'daki Tanca'ya hareket etti.
Arai Liman'n ele geirmek dncesiyle Fas sahiline asker kard.
yz altm topun da bulunduu Portekiz, spanya, talya, Alman,
Papalk, Fransa gibi Hristiyan devletlerin katld seksen bin kii
lik bu muazzam ordu, Kasrulkebir ehrinin etrafndaki Vadisseyl
Ovas'na geldiler. Donanmalarn kyya yanatrarak beklemeye
baladlar. Eski Fas Sultan Mevlay Muhammed de yanlarnda idi.
te yandan Ramazan Paa Fas'ta idareyi tam olarak salama
dan ayrld ve Merake harekatnda Abdlmelik'i desteklemedii
sebebiyle 1 5 77'd e grevinden alnmt. Yerine S elanik Bahriye
Sancakbeyi Hasan Bey getirildi. Kendisi Kl Ali Paann yetitir
melerinden olduu iin Ulu lakab ile anlyordu. Otuz yalarnda
cesur ve atlgan bir denizci idi. l 578'de Balear Adalar seferine kt.
O spanyol adalarn vurup pek ok esir ve ganimetle dnerken Fas'ta
tarihin byk meydan muharebelerinden biri balamak zereydi.
Osmanl divan Portekizlilerin ban ektii byk bir Hal
ordusunun Fas'a karma yapaca haberini alnca Tunus beyler
beyliine getirilmi bulunan Ramazan Paa'y blgeyi iyi tanmas
ve Sultan Abdlmelik ile dostluu yznden sefere memur etmiti.
Bunun zerine Ramazan Paa Tunus'tan hareketle sratle Fas'a

geldi. Dman birliklerinin seksen bin kiilik kuvvetine karlk
Osmanl- Fas mttefik kuvveti elli bin civarndayd.
Sultan Abdlmelik, hasta olduu halde birliklerinin banda
durmak iin Ramazan Paa ile geliyordu. Neticeden hi mitli de
ildi. "Bu kck ordu ile koskoca Hal srsn yenmek kolay
deil" diye dnyordu.
Askeri bir deha olan Ramazan Paa, Vadisseyl'e gelir gelmez
bakumandanlk adrn kurdurup, dmana eli gnderdi. s
lam elileri, Hristiyan ordusunun bakumandan Portekiz Kral
Sebastiyan'n adrna gidip, slam'a davet ettiler. Kabul etmedikleri
takdirde cizye vermelerini, yoksa kan dkleceini bildirdiler. Gen
Portekiz kral, elilere hakaret ederek isteklerini reddetti.
4 Austos 1 578 tarihinde Ramazan Paa, sava dzeninde bulu
nan askerlerine hcum emrini verdi. Osmanl svarileri, sa ve sol
kanatta bulunan komutanlar geni bir kavis izerek yanlara ald.
nde giden serdengetiler nce oklarn ve mzraklarn hedeflerine
sapladlar. Sonra yaln kl dman n saflarnda mthi bir arp
maya koyuldular. Ksa bir sre iin kendilerini gsteren bu yiitler,
kumandanlarnn iaretiyle derhal geri geri ekilmeye baladlar.
Mslmanlar kamaya mecbur ettik zannna kaplan Hallar,
olanca gleri ile ileri atldlar. Svariler arkaya doru at srerken
bile geriye dnp ok atarak dmana zayiat verdirmeye alyor
lard. Aray bir ok atm mesafesinde tutan svariler, Osmanl top
larnn olduu yere kadar gelince aniden yanlara aldlar. imdi
ortada sadece Hallar kalmt. Artk sra toplara gelmiti. Toplar
hep birden atelenince, Hal srs darmadan oldu. Ramazan
Paa, birka saat iinde neticeye ulat. Dman, meydanda yir
mi bin l brakm, krk bin esir vermiti. Portekiz kral marur
Don Sebastiyan ve sabk Fas Hkmdar Mevlay Muhammed harp
meydannda kalmt.
Atlantik kysndaki Portekiz donanmas muzaffer krallarn
beklerken savatan perian bir halde kaarak kurtulmay baarabilen
III. M u r ad Han 85
yir m i b in civarnda dknt asker ile karlat. Donanmadakilerin

de btn morali bozulmutu. Derhal askerleri gemiye alp ekil
m eye altlar.
Ram azan Paa ise bu frsat karmad. Bu srada kylardan sey
reden Sinan Paann kumandasndaki Osmanl donanmasna saldr
em ri ni verdi. Osmanl donanmas derhal Portekiz donanmasna
yklendi. Pek ok Portekiz kadrgas askerleriyle birlikte batrld.
Hallarn yz altm top ve pek ok mhimmat Ramazan
Paa'nn eline geti. Byle bir neticeyi hayalinden bile geiremeyen
Fas S ultan Abdlmelik'in hasta bedeni bu sevince dayanamad ve
orada ld. Yerine uzun sre Osmanl terbiyesi grm olan kardei
II. Ahmed sultanla getirildi.
Portekiz kral, sabk Fas sultan ve yeni Fas sultannn katlma
s sebebiyle " Kral Muharebesi" de denilen Vadisseyl Zaferi,
baz bat kaynaklarna gre on altnc yzyln en nemli olayla
rndan biridir. Muharebe Portekizliler iin bir felaket oldu. Zira
Kral Sebastiyan' n olu yoktu. Bu itibarla bir yl kadar amcas Han
ri Portekiz'i idare ettikten sonra spanya Kral I I . Filip Portekiz
Krall'na da getirildi.
Osmanl Devleti, spanyollara kar Fas melikine yardm ederken,
Tunus beylerbeyliine bal Fizan Sancakbeyi Mahmud Bey ise, bir
keif seferi yaparak ad Gl'nn gneyine kadar inmiti. Gney
Sahrann gneyinin byk ksm olan imdiki Nijer ve ad devlet
leri topraklarnn nemli birer paras, Fizan sancana baland.
Vadisseyl muharebesi neticesinde, Fas, dorudan doruya
padiahtan emir alan bir sultanlk eklinde Osmanl tabiiyetine
girmi oldu. B lgede Ehl-i Snnet itikad yaylp, Mslmanlar
amelde Maliki ve Hanefi mezhebini benimsediler. spanyol zulmne
urayan Endls Mslmanlarnn sna oldular. Osmanl gl
kald mddete rahat ettiler.
Dier taraftan Fas'taki gelimeler Orta Afrikada yer alan Bomu
Sultanl ile ilikilerin daha da gelimesine yardmc olmutur.
Trablusgarb'n 1 55 1 ylnda fethedilmesiyle Bomu Sultanl ile
ilikiler olumlu ynde gelimiti. Osmanl'daki silahlar gren Bornu

Sultan dris Alavma, Trklerden silah ve uzman kiiler tedarik et
mesiyle daha sonra Bornu hakimi veya Karalar taifesi olarak bilinen
Bornu sultanlar, Trablusgarb'daki Osmanl halk ile uzlamac bir
politika takip etti. 1 574 ylna gelindiinde ise Bornu elileri, hac
yollarnn ve tccarlarn yol gvenlii konusunda yardm istemek
iin stanbul'a geldi. Bornu elisinin 1 5 79'da stanbul'd an ayrlma
snn ardndan B ornu Hkmdar Melik dris'e gnderilen yol g
venliinin salandn bildirildi. Bylece Orta Afrika'daki Osmanl
hakimiyeti onuncu meridyene kadar inmesiyle bu tarihten sonra
da B ornu Sultanl ile olan olumlu mnasebet devam etmitir.
RA N ' D A K G E L M E L E R
Osmanllarla ranllar arasnda 1 555'teki Amasya muahedesi
devam ediyordu. Hatta bu srada yani 1 576'd a iki yz elliyi ge
en bir maiyetle stanbul'a gelmi olan ran Elisi Tokmak Han
fevkalade merasimle karlanm, ikram grmt; Tokmak Han
henz stanbul'da bulunurken ran Hkmdar Tahmasb Han vefat
etmi ve oullar arasnda ahlk mcadelesi balamt.
Tahmasb Han elli drt sene saltanat srm ve ok yalanmt.
Bizzat ilere bakamyordu. Bundan dolay son zamannda devlet
ileri birbirine rakip olan Trkmen, Grc, erkez ve Krt beyle
rinin elinde bulunuyordu. ah Tahmasb'n ya srasyla Mehmed
Hdabende, smail, Murad, Sleyman, Haydar, B ehram, Mustafa,
Mahmud, Ali, mamkulu, Ahmed, Zeynelabidin, Musa isimlerin
de on iki olu olup Murad ve Zeynelabidin, b abalarndan evvel
lmlerdi.
Oullarndan Haydar Mirzay kendisine veliahd yapmak iste
mise de emirlerinden Ustacaluolu Hseyin Bey, ehzade Behram'
semi ve kendisine kabul ettirmiti. Fakat Haydar'n validesi olan
Grc kadn, rivayete gre, olunu bir an evvel hkmdar yapmak
iin ah Tahmasb' zehirletti. Ardndan da Haydar' ah ilan ettirdi.
Fakat sarayn baslp Haydar Mirza'nn o gece ldrlmesiyle bu
saltanat uzun srmemi ve karklk daha da artmtr.
III. Murad Han 87
te yandan ran tahtnn Grclerin nfuzu altna gireceini

takdir eden ve validesi erkez olan Tahmasb'n kz Perihan hare
kete geti. Days erkez Prensi emhal Han'a mracaat ile salta
nat Grclerin nfuzundan kurtarmasn bildirmi ve o da ald
tedbirle Perihan'n ana ve baba bir kardei olup yirmi be seneden
be ri A lamut Kalesi'nde mahpus bulunan ah smail'i hkmdar
ila n et meye muvaffak oldu ( 1 576). ah smail' in clusu iin Snni
T rkm enlerden Afar aireti de almt.
ah II. smail cesur, salam bnyeli ve muharip bir zatt. Muh
te m elen Snni olduu veya sz dinlemedii cihetle babas tara
f nd an Alamut Kalesi'ne hapsedilmiti. Kendisi burada "Beng"
den ilen esrara altrlmt. Hkmdar olunca kendisinin mam
afii mezhebinde olduunu ilan etti. ran'da Snnilere kar uygu
lanan basky kaldrd gibi kararna kar kanlar da ldrmeye
balad. Esrar asabn bozmu ve ken disini merhametsiz bir hale
getirmiti. Bir buuk seneden ibaret olan ahl zamannda devletin
ileri gelen adamlarn ve kardeleriyle birader zadelerini ldrtt.
Sadece ana, baba bir kardei olup, hastal dolaysyla gzleri pek
az gren byk biraderi Mehmed Hdabende ile onun Hamza, Ebu
Talib ve Abbas isimlerindeki oluna dokunmad. Bu durumdan
fevkalade rahatsz olan yksek rtbeli Kzlba beyleri:
"Kzlba Oca'na su koyuldu, ay vay ! " diyerek dnmeye
balamlard. 39
Daha sonra ah smail'in ca adn verdii bir olu doduunda,
bu yeni doan oluna saltanat temin iin, biraderi ile yukarda ad
geen olunun katlini emretti. Fakat bu emrin tatbikinden evvel
Kazvin'de kendi adamlarndan Helvacolu Hasan Bey'in evinde
bulunduu srada muayyen miktardan fazla yutmu olduu afyonun
tesiriyle hayatn kaybetti ( 1 572). Dier bir rivayete gre ise, onun
son kararndan haberdar olan ve bu duruma mani olmak isteyen
hemiresi Perihan'n kadn kyafetine soktuu adamlar tarafndan
ldrlmtr.
ah II. smail saltanat srasnda babasnn Osmanllarla olan
bar siyasetini bozdu. Osmanl idaresindeki Krt beylerinden ba -
zlarn tarafna ekti. Osmanllardan ayrlp kendi yanna gide nl ere

iltifat ile memuriyetler veriyordu. Buna karlk Osmanl Hk meti
Van beylerbeyine gnderdii emirlerde Krt beylerini tatmi n ile
hkmete sndrmasn bildiriyordu. Bu srada ran'n Luristan vali si
de Osmanllara iltica etmi ve kendisine kl, sancak ve hil'at gn de
rilmiti. te karlkl bu gelimeler dolaysyla ran'la mnase betler
gerginlemiti. smail'in lm zerine devlet adamlarnn o u,
24 Aralk 1 5 78'd e Mehmed Hdabende'yi hkmdar ilan eyle diler.
RA N 'A H A R P LA N I
ran'd a bu hadiseler cereyan ederken Van B eylerbeyi Hsrev
Paa, Sultan III. Murad Han'a bir taraftan gelimeleri rapor ederken
dier taraftan da vaziyetin msait olduunu, Osmanl topraklarnda
her zaman ykc ve blc faaliyetlerde bulunan ran'a mdahale
edilmesinin zamannn geldiini, frsattan istifade edilmesi gerek
tiini bildiriyordu. 40
Merkezde Veziriazam Sokollu Mehmed Paa harbe taraftar de
ildi. Fakat onun eski nfuzu kalmadndan ran seferinde hret
kazanmak isteyenler vard. Bilhassa bu hususta birbirine hasm olan
Lala Mustafa Paa ile Sinan Paa'd an her biri ran'a kar alacak
seferde serdar olmak istiyorlard. Bu itibarla divanda devaml olarak
sefer almas ynnde gr belirtiyorlard.
Sokollu, ran seferinin mahzurlarn birka defa padiaha arz
etti: "Cmleden evvel kul ( asker) yze kar, maa ve masraf artar.
Reaya (yani kyl halk) gerek vergilerden ve gerek askerin tecav
znden payimal olur. ran zapt olunsa bile halk bizim reayamz
olma kabul etmez ve sefer masrafna taradan olan tahsil kifayet
eylemez. Cedd-i a'lanz Sultan Sleyman Hazretleri neler ekmitir
ve arada sulh oluncaya kadar ne zehr ve ne kalr yutmulardr. Bunu
telkin ve teklif edenler Acem seferini bilmeyenlerdir, at ve davardan
ayrlp kze binmeyenlerdir" dediyse de dinletemedi.41
Sefer karar alndktan sonra, ncelikle Lala Mustafa Paa ile
Sinan Paa'nn her ikisinin de gnderilmesi dnld. B ylece
ikisi de kstrlmemi olacakt. Bunun iin Erzurum ve havalisi
III. Murad Han 89
s erdarl Lala Mustafa Paa'ya Badad taraflar serdarl da Sinan

Pa a'ya verildi. Herbirinin buyruu altna kendi blgelerinde bu
lun an askerden kalabalk birlikler tayin olundu.
A nc ak Sinan Paa, Mustafa Paa'ya askerin sekin ve cesurlarnn
kendis in e ise yaramaz ve korkak olanlarn verildiini ileri srp
itir az etti. Padiah Sokollu'dan anlamazln giderilmesini istedi.
Fak at Sin an Paa inadnda direndiinden anlama salanamad. Bu
durum karsnda sadrazam padiaha:
"Onlar anlatrmak imkanszdr. Yalnz biri serdar olsun. Hangisi
emrolunursa ferman padiahndr" diye teklifte bulundu. Padiah
ise onlar ayr ayr arp sefer zerine dndklerini ve neler
yapm aya tasarladklarn renip kendisine arz etmesini emretti.
Soko llu, nce Lala Mustafa Paa'y ararak, "Serdar olduunuz
da tedbiriniz nedir? Padiah renmek istiyor" diye sual etti. O da:
"Ce nab- Bari'ye istinad ile mahalline varmak ve ehl-i vukllf ile
gr p mnasip grleni yapmaktr" diyerek cevaplad. Ayn sual
Sin an Paa'ya sorulduunda pek yksekten atarak:
"lk senede Tebriz ve irvan ve ikinci senede Hemedan ve
sfahan' almaktr" diyerek cevaplad. Her iki mtalaa padiaha
arz olunduunda Lala Mustafa Paa'nn serdar olmasna irade k
mtr.42
Lala Kara Mustafa Paa, fetih iin emrindeki be bin yenieri,
sipahilerle sol ulufeciler blkleri, arabac, topu, cebeci ile Nisan
1578'de skdar'daki ordugaha geerek "Acem Seferi" diye bilinen
bu seferin balca iki yn olan Grcistan ve irvan zerine gn
derildi ( 578 ) .
I L D l R M U H A RE B E S
Lala Mustafa Paa Nisan 1 578'de skdar tarafna geti. Men
zilden menzile ilerleyerek 2 Temmuz'da Erzurum'a ulat. ranllarla
henz bar iinde bulunulduundan s z ediliyor ancak Grcistan'da
ayaklanm baz yerel beylerin bastrlmasna gidilmekte olduu
ileri srlyordu.
te yandan ranllarda bar bozmak istemediklerini sylemekte

iseler de tavr ve davranlar szlerine uymamaktayd. Canbaz u
kuru denilen mevkide Osmanl'ya tabi ulus Trkmenlerinin koyun
ve davarlarn yama ettikleri ve buna benzer birok fitne ve fes ada
sebep olduklar haberleri geliyordu.
Erzurum'd a yirmi gn kalan serdar bir ksm kuvvetleri n i
Erzurum'un emniyeti iin brakarak, Grcistan ilerine doru ha
rekete geti. Yaklak yedi sekiz bin yenieri ile sefere kan serdara;
yolda Diyarbekir, Erzurum, Haleb, Karaman beylerbeyleri kuvvet
leriyle katlmlard. Krm Han' ise Kafkasya zerinden gelerek
sefere itirak edecekti.
Var idi bile 'airet begleri

Hep Hseyni kavmi Krdn begleri
Cmleten gitdi Diyarbekir askeri
nleri dt oldu rehberi43
Lala Mustafa Paa Ardahan'a vard zaman, ran kuvvetleri
kumandan Tokmak Han' n, ldr Kalesi evresinde konaklamak
suretiyle Osmanl kuvvetlerini beklemekte olduklarn ve arkadan
vuracaklar haberini ald. Serdar, Tokmak Han'a gnderdii mek
tubunda:
"Eer bara aykr davranarak slam askerinin yolunu kesmeye
kalkrsanz zerinize gelir, Allah'n yardm ile cezanz veririz"
diyerek uyard.
Orada iken, Van valisinin, ran Generali Emir Han'a ald gale
benin habercisi olarak gnderdii mzrak ularna saplanm balar,
davul zurna sadalaryla ordugaha vasl oldu. Byk enlikler yapld.
9 Austos'ta Ardahan'dan kalkp Vile Kalesi yaknna konuldu ve
kale ksa srede zapt edildi. Ertesi gn de iki da arasnda yksek
bir tepenin doruunda kurulmu bulunan Yenikale ele geiril di.
ldr sahrasna inen Osmanl nc birlikleri burada Tokmak
Han komutasndaki otuz bin seme askerden mteekkil ran or
dusunun alaylaryla karlatlar. ki taraf iddetle birbirine gire r ise
de dman kuvvetleri pek kalabalkt. Lala Mustafa Paa durum dan
III. Murad Han 91
hab erdar olunca Diyarbekir B eylerbeyi Dervi Paay hzla ileri

gnd er di.
Der vi Paa gen bir bahadrd. Dman azdr, oktur demez,
ken disi ni takip edecek askeri de beklemez, hasl kabna samaz
bir yiitti. Yanndaki drt yz adam ile o kadar iddetli hcum
eyle di ki Acem' in bir iki alayn sndrd. Yzlerini gerisin geriye
d ndrd. Lakin bu durum karsnda Tokmak Han btn birlik
lerini harekete geirdi.
Dervi Paa ise ylmadan savaa devam ediyordu. Otuzdan ziya -
de nam dar aas ehadet erbetini iti. Acemler kendisini de attan
drerek zerine ullandlar. Ancak adamlar yetierek dmanlar
pskrtp paay tekrar atlandrdlar. Paa kendi eliyle ranly
ldrdkten sonra bu defa yaralanarak dt. Buna ramen dman
bastrmadan yerinden srad ve binicilikteki ustal sayesinde bir
kez daha atna atlayp dimdik durmaya muvaffak oldu.44
air Lamii onun bu durumunu yle anlatmtr:
Neylesn bir can bu denl tiz ile

ir-i tenha bir sr hunriz ile
"Bir gnl bu denli atlganla neylesin. Bir sr kan yutucuya
bir arslan ne yapsn:'
te bu srada zdemirolu Osman Paa, Erzurum Beylerbeyi
Behram Paa ve Martapzade Ahmed Paa birlikleri ile yetierek
savaa dahil oldular.
n iridi ol Neriman- zaman

GCsfende girdi san ir- i jiyan
Uradun yakd itdi hak-i sar
Durmad hi ald a'da tar u mar
Hem Kara Kaytas'a olmudu svar
Var idi annda ferr svar45
Bu srada bir taraftan iddetle yamur yadndan gz ala
mad gibi top ve tfee de el vurulamyordu. kindi vaktine kadar
amansz bir kl cengi yapld.
Nihayet ikindi vakti girdiinde ranllar bozgun halinde sava

meydann terk ettiler. Be bin l ve be yz esir edilmesiyle Grc
kaleleri hakimiyet altna alnd ve bylece dmandan kalan gani
metler de gaziler tarafndan paylalmtr.46
Grcistan beylerinden Minuehr, ldr Muharebesi'ni da n
arkasndan seyretmi olup ran ordusunun acnas yenilgisine ahit
olmutu. Sabah vakti dadan inerek teslim oldu. Bylece ran tabi
iyetinden karak Osmanl Devleti'ne balln arz etti. Akabi nde
Mslman olup Mustafa adn ald. Minuehr'in kardei Greguvar'a
da Oltu sanca verildi.47
T F L S ' N F E T H VE KOYU N G E D ZA F E R
Mustafa Paa zaferden sonra Tifs Hkmdar Davud'a name
yazarak kendisine tabi olmasn istedi. nceden Safevilere tabi olan
ve ta giyen Davud, bu teklifi reddetti. Ancak Osmanl kuvvetlerine
kar direnemeyeceini bildiinden reayas ve kuvvetleri ile birlikte
ehri boaltt ve sarp dalara doru ekildi. Tifs Kalesi ve evresini
de bir yknt halinde ve bombo brakmt.
24 Austos 1 578'de hibir mukavemetle karlamayan Osmanl
ordusu, Tifs'e girdi. Tifs, eyalet merkezi haline getirilerek derhal
imar edildi. Tifs'in alnmasyla beraber harap haldeki ehir imar
edilmeye, yerini terk eden halk da geri dnmeye balad. B ylece
ehir daha mkemmel hale getirilerek gvenlik saland. Ayrca
byk kilisenin camiye evrilmesiyle ilk Cuma namaz klnd. Tifs
ayrca bir eyalet olarak tekilatlandrld ve ilk beylerbeyi olarak,
Kastamonu Sancakbeyi Solak Ferhad Paa'nn olu Mehmed Paa
tayin edildi. Muhafazasna yz yenieri, yeni yazlm yz svari,
iki yz ulllfeci (aylkl svari) , iki yz elli muhafz, yz gnll ,
on be azab, iki yz tfeki, drt yz topu olmak zere toplam
iki bin kii ile yz top tahsis olundu.
D avud Han'n yenilmesiyle Grc prenslerinden Miret Beyi
Akba Han ve irvan ile Revan arasndaki Kartli B eyi Leven d
olu Aleksandr Han, Osmanl Devleti'ne tabi oldular. Aleksandr
Han'a, ylda otuz yk ipek ve eitli hediyeler karlnda lkesini

yn etmeye msaade olundu.
Ayr ca Aleksandr Han, b alln bildirdiinde komutanlar
dan Mirza Ali Bey ile Lago Ahmed Bey de yanna verilerek eki
Kal esi' nin fethi ile grevlendirildiler. Takn akan Knk Irma
engeliyle karlamalarna ramen ksa srede kale fethedildi ve
b ylec e bir blge daha Osmanl topraklarna katld.
Lala Mustafa Paa ise irvan zerine yrmt. O rdu, Kr
Nehri'ne dklen Kan bul ve irvan'n kaps olarak grlen Konak
nehirleri arasndaki blgede yerleti. Irman iddetli akmas, Os
m anl kuvvetlerinin birka gn bu blgede beklemesine sebep oldu.
Bu srada Tokmak Han, Tebriz Beyi Emir Han, Moan Beyi Murad
H an, Nahcivan B eyi eref Han ve Ensar Halife gibi komutanlar da
yannda olduu halde Koyun Geidi Irma'n geti. ldr hezi
m etinin acsn karmak yannda irvan'a giden yollar tutmak ve
Os manl askerlerinin yolunu kapatmak istiyordu.
Serdar Mustafa Paa, Tokmak Han'n harekatna mani olmak
zere zdemirolu Osman Paa komutasnda bir birlii, Koyun
Geidi'ne gnderdi. Muharebe yerine giden Osman Paa, dmann
harbe hazr halde beklediini grd. Blgeye gelindii srada ta
kn olan Kanak Nehri'nden karya gemenin zor olmas sebebiyle
serdarn beklenmesi kararlatrld.
Lala Mustafa Paa sava mevkiine ulatnda zdemirolu'nu
sol, Behram Paa'y sa kola koymu, kendisi de merkezin kuman
dasn eline almt. iddetli geen s ava sonunda bin Acem
muharebe meydannda kald (8 Eyll 1 57 8 ) . Maluplar iddetle
takip edildiklerinden, nehrin te tarafnda bir snak aramak zere
Kanak Kprs giriinde iddetli bir izdiham olutu. Kpr yklp
ranllardan birou suda bouldu.48
Bu malubiyetten sonra Safevi Hanlar, Gence, Revan, Nahcivan
gibi kendi hkmranlk dairesindeki beldelere ekilerek, Kazvin'de
bulunan ah'dan gelecek emirleri beklemeye b aladlar.
94 K a y V: K u d re t v e A z a m e t Y l l a r
RVA N ' I N F E T H
Zaferi mteakip ran hkmeti tarafndan terk edilmi ola n
Seki ehri Mustafa Paa'ya itaat arz etti. Bu beldenin Osmanl lar
tarafndan fethinin ilk Cumas ( 1 5 Eyll) , elli seneden beri imam
olmayan camide Sultan Murad Han namna hutbe okundu. nl
mverrih Ali'nin ahbabndan olan Tekke airi eyh Valihi, tesi rli
bir vaazda bulunarak, gazileri gayrete getirdi.
Zira ranllarn etraf yakp ykarak ekilmeleri erzak skntsn
da beraberinde getirmiti. zellikle Tiflis'ten itibaren Ere ehrine
ulancaya kadar orduda iae sorunu ekilmi olup bu askerin ileri
geri konumasna ve ikayetlerine sebep olmutu. nk arpay
altar altna, unu on birer altna, her trl yiyecek iin gerekli olan
tuzu ikier altna bile bulmak ok zordu. Askerin huzursuzluunun
artmas zerine Lala Musrafa Paa gn grm ve tecrbeli bey
lerbeyleri, sancakbeyleri, blk aalarn, yenieri kethdasn ve
baz ihtiyarlar davet ederek yle konutu:
"Padiah hazretleri bizden bu sene Hak Tealann frsat ve nusreti
ile Grc vilayetlerin ve irvan' fethetmemiz ister. nallah btn
bu Grc vileyetleri ve beyleri padiah efendime muti olup boyun
eerler. u halde irvan'a drt be menzilimiz kalmtr. Bu kadar
emek ve zahmet ekip gelmi iken dnmek makul deildir. Hem de
padiah efendimizin namna layk deildir. Ka daha zaman vardr,
gelin padiah efendimizin emrine muhalefet eylemen:'
Gerek bu szler gerekse bereketli bir blge olan Ere'e gelinmesi
ile birlikte problem zlmt. Ere'in dnda ah Ba denilen ve
evresinde bol sular bulunan geni ve i ac bir yer vard. Yirmi
otuz bin asker barndrlabilecek genilikte olmas dolaysyla burada
bir kale ina edilmesi kararlatrld. Hummal bir almayla bir
hafta ierisinde kapl, hendei geni ve derin, birka byk burcu
olan salam ve byk bir kale ina olundu. Kalenin muhafazasna
Enderun'd an mirahurlukla kp Saruhan sancakbeyi olarak sefere
katlan Kaytas B ey getirildi.
Kanak Kprs de tamir edildiinde inaatn bitmi olduu ve

me m leketin kesin ekilde devralnd top atlaryla ilan edildi.
Ser dar bu ilerle urarken Osmanl ordusu irvan blgesini fet
he diyo rdu. irvan'n merkezi emah ve Demirkap zapt olunarak
b lgenin fethi tamamland.
Bundan sonra Lala Mustafa Paa mutantan bir divan toplants
yap t. Grcistan' drt eyalete taksim etti. Herbirini bir beylerbeyine
verdi. irvan eyaletini Diyarbekir Beylerbeyi zdemirolu Osman
P aa'ya senelik iki milyon ake ile verildi. Tifs senelik bir milyon
ile Mehmed Paa'ya verildi. Serdar, Kaheti'yi malikane eklinde
Le vanolu'na ve Sonum eyaletini ise sekiz yz bin ake tahsisatla
Haydar Paa'ya verdi.
Lala Mustafa Paa, padiaha yazd arzn sonunda, fethedilen
sekiz ehir ile tevcih olunan eyaletleri saymakta ve bunlarn inayet-i
ilahiye sayesinde Osmanl memleketlerinin hudutlarna dahil ol
duunu belirtmekteydi.
zdemirolu'nun emrine altm top, yz seksen sandk m
himmat ve bin yenieri brakan ve bunlarn alt aylklarn pein
olarak veren Lala Mustafa Paa bundan sonra k b astrm adan
b lgeden ayrld.49
E MA H l ZA F E R
Gitdi anlar kald irvan ire fr
Pene sald her yana ol bf-nazfr5
Grcistan, irvan ve Dastan b lgelerini kaybeden Safeviler,
orduyu glendirmeye ve muharebeye hazr hale gelmeye balam
lard. Nitekim Lala Mustafa Paann ayrlmasndan hemen sonra
evvelce ran'a gnderilmi bulunan bir casus dnerek, drt Acem
ordusunun, kaybettikleri memleketleri tekrar ele geirmek zere
yrmekte olduklar haberini getirdi (5 Aralk 1 5 78).
Birincisinin banda ahn zevcesiyle Mirza Abbas'n vesayeti iin
ekimekte olan Ustacalu ve Tekeli airetlerinin hkmeti kendisine
tevdi etmi olduklar S elmas adl ranl bulunuyordu. kincisine
sabk irvan Han Aras veya Ara Han kumanda ediyordu. Her
iki ordu da irvan zerine yryorlard. Badad, Solak Hseyin
kumandasndaki nc ordu tarafndan, Erzurum mntkas da
Tokmak Han'n Horasan'da toplad dier ordu tarafndan tehdit
edilmekteydi.
lk olarak Aras Han otuz bin kiilik bir ordu ile irvan blgesine
girdi. Hedefinde zdemirolu'nun bulunduu emah vard.
zdemirolu Osman Paa, Safevi Hkmeti'nin irvan' geri
almak iin hazrlklarda bulunduunu renince, Beylerbeyi Kaytas
Paay Ere'te brakarak kendisi emah'y tahkim etti. emah'nn
Safeviler eline geme ihtimalini gz nnde tutarak beylerbeylik
merkezini Derbend'e tad. Derbend mali ynden ok kuvvetli idi.
Nice yz bin neft olur hasllar

Nakd on yk aka var vasllar
dizeleri buradan salanan geliri gstermektedir.
1 578 yl Ramazan aynn dokuzunda (9 Kasm) emah nlerine
gelen Aras Han' zdemirolu Osman Paa karlad. ki taraf ara
snda savalar iki gn boyunca taraflar arasnda iddetli arpmalar
cereyan etti. ncs gn az saydaki slam askerinin takatinin
kesildii srada Krm kuvvetleri bir anda sava meydannda grl
dler. Bu yardm kuvveti, Moskova Fatihi Devlet Giray'n vefatyla
boalan Krm tahtna bir sene nce oturan Mehmed Giray'n bi
raderi Kalgay Adil Giray kumandasnda tam vaktinde yetimiti.
Hann dier kardeleri Gazi ve Saadet Giray ile olu Mbarek Giray
da orduda idiler.
Krm birliklerinin savaa girii, gidiat bir anda deitirdi. ran
saflar ksa bir srede darmadan oldu.
yle vurdular aduya silleler

Kirpiler gibi yatard kelleler
Herkes can kaygusuyla kamaya alrken yedi bin kii sava
meydannda kald. Komutanlar Aras Han esir edildi ve ordugahta
Osman Paa'nn nnde katledildi. 5 1
Serasker Lala Mustafa Paa, Osmanl ordusunun bu zaferini

haber alnca, Osman Paaya ve onun emri altndaki kumandanlara
mektuplar yazarak memnuniyetini bildirdi.
Dier taraftan Adil Giray, emah zaferinden sonra kaanlar
takip etti. Bozgundan cann kurtaranlarn snd ve Aras Han'n
otann da bulunduu Kr zerindeki aday basarak pek ok esir
ve ganimet ald ( 1 1 Kasm 1 5 78).
Aras Han'n Osman Paa'nn zerine geldii srada Karaba
Hakimi mam Kulu Han da on be bin kiilik kuvvetle Ere'i mu
hasara etmiti. Muharebeyi ehir dnda kabul eden Kaytas Paa
ise, kale iine ekilmesi gerekirken temkinsiz davranarak dman
kmsedi ve zerlerine gitti. Ancak; "Gemilerin keyfine gre yel
esmez" dsturunca rzgar her zaman uygun ynden esmiyordu.
Kaytas Paa, byk bir gayretle arpmasna ramen stn kuvvet
ler karsnda bozguna urad. Kendisi de drt bir yandan evrilerek
ehit edildi. Ere ranllar tarafndan zapt olundu.
Neylesn amma kii erse ecel

Gel beri bir kere ger derse ecel52
Dier taraftan Aras Han'n byk bozgununu haber alan Safevi
Veliahd Hamza Mirza ile Vezir Mirza Selman, byk bir ordu ile
yetierek ganimetlerle dnmekte olan Adil Giray'n kuvvetlerini
bozup Kalgay' esir ettiler. 53 Bu durum karsnda zdemirolu
Osman Paa, az sayda muhafz ile emah'da tutunamayacan
anlamt. Yiit dilaver askerlerine:
"Yoldalarm, emah asker snacak yer deildir ve burada
klamak dahi mmkn olmaz. Silahlarmz bozmayp gerekirse
arpa arpa Demirkap'ya ekilelim. Oras skender- i Zlkarneyn
binasdr ve Nuirevan- Adil tamir eylemitir. Oraya snp kla
yalm. Allann inayetiyle nimeti bol bir memlekettir. Mcadelemizi
daha rahat srdrebiliriz:' zdemirolu yanndaki az saydaki
kuvvetiyle byk bir glkle Demirkap (Derbend) 'ya ekilerek
burada mcadelesine devam etti ( 1 579).54
Yz bin kiilik bir kuvvetle yardma gelen Krm Han Meh me d

Giray zdemirolu ile emah zerine yrd ise de fazla kalmaya
rak olu Gazi Giray' czi bir kuvvetle brakp geri dnd. Defalarc a
davet edildii halde bir daha da gelmedi. Bunun zerine Rum eli'den
tedarik edilen kuvvetler Kefe yoluyla Cafer Paann seraskerli i ile
Derbend'e nakledildi.
E H D - M U H A KKA K: S O KO L LU M E H M E D PA A
Serdar- Ekrem Kara Mustafa Paann k mevsiminin yakla ma
syla Erzurum'a dnd gnlerde Sokollu Mehmed Paa, suikast
sonucu ehit edildi ( 1 2 Ekim 1 579).
On drt yldr padiah dneminde sadarette bulunan Sokollu
Mehmed Paann son zamanlarda divanda etkisi olduka azalmt.
Buna ramen hadiselerden etkilenmeden byk bir titizlikle gre
vini yerine getirmeye devam ediyordu.
Vefatnn hemen ncesindeki gece musahibi Hasan Aa ile ara
snda geen u mkaleme onun ahsiyetine de k tutmaktadr.
Sokollu, edebiyat ve tarihe kar son derece ilgili bir kiiydi. Ayrca
geceleri uyanarak namazn klar ve hazinedar Tavai Hsn Aaya
Tevarih- i Al- i Osman' okuturdu. ehit edilmeden nceki geceydi.
Hsn Aa:
"Ne mahalden okuyalm ? " dediinde Sokollu:
"Sultan Murad'n Kosova'da ehadeti mahallini oku" cevabn
verdi.
Hsn Aa Kosova Sava'n okumaya balayp, Milo Kabilovic'in
1. Murad' hanerleyerek ldrld blme gelindiinde bu du
rumdan derin znt duyan Sokollu gzlerinden yalar gelirken:
"Allahm ! Bana da byle bir gzel bir lm nasip eyle" diyerek
dua etti.
Herkes veziriazamn ehit olduu haberini gzyalar iinde
ald. Hayatn devlet ilerine adam olan Sokollu'nun vefat btn
halk byk zntye sevk etti. Ulema veziriazamn ehid-i hakiki
olduunu kabul etti ve Sokollu Eyp'te defnedildi.
III. M u rad Han 99
Kan uni Sultan Sleyman Han, il. Selim Han ve III. Murad Han
de virl e rinde on be sene kadar sren sadrazamlyla ite ve dta
Os m anl D evleti'nin gcnn korunmasnda byk hizmetleri
ge en S okollu Mehmed Paa, 12 Ekim 1 579'da divan toplantsnda
iken bir meczup tarafndan ehit edildi.55 Eyp Sultan'da Seyhlislam
Ebussu ud Efendi'nin kabri yanndaki trbesine defnedildi. Onun
lm ile ilgili olarak birok nedenler ileri srlmektedir. Sokollu'yu
l d ren kii grnte timarnn azaltlmasndan ikayeti olan bir
Bon ak't. Ancak baz aratrmaclar suikastta Hamzavilerin rol
ol duu nu ileri srmektedirler.
Sokollu Mehmed Paann, vefatndan ksa bir zaman evvel, a
hadetini istedii nakledilmektedir. III. Murad'n bu katil olaynda
dah li bulunduu eklindeki iddialar doru olmasa gerektir. Bu
g r destekleyecek ciddi bir kaynak mevcut deildir. Adil bir
p adiah olan III. Murad Han, btn tahriklere ramen, Sokollu'ya
zarar vermemekte direnmitir.
Kanuni Sultan Sleyman il. Selim ve III. Murad devirlerinde
toplam olarak 14 yl, 3 ay 17 gn sadrazamlk grevinde bulun
mu byk devlet adam. Osmanl Devleti'nin zirvede olduu bir
zamanda bulunmas itibaryla da onun icraatlar, proj eleri ve ah
siyeti nedeniyle en byk Osmanl s adrazamlarndan biri kabul
edilmektedir.
1 50 5 ylnda Bosna'nn Viegrad kazas nn Roda kasabasna
bal Sokolovi ( Slav dillerinde "ahinoullar" demektir) kyn
de domutu. B ab asnn ad D imitriye olarak zikredilmektedir.
Dimitriye'nin Sokollu'dan baka iki olunun daha olduu belirtil
mektedir. Onun sadrazaml zamannda paa ile mnasebetlerde
bulunan baz talyan elileri kendisinin Srp despotlarnn soyun
dan geldiini syledii ifade etmektedirler. Ayrca baz bilgilerde
S okollu'nun Bo nak asll olduu da belirtilmektedir. lk ad Baya
S okolovi'd i. Bu sebeple de Balkan halklar arasnda Mehmed Paa,
S okolovi olarak anlr. Boyunun olduka uzun olmas dolaysyla
da "Tavil" veya "Uzun" lakaplaryla da anlmaktadr.
1 00 K ay V: K u d r e t v e A z a m e t Y l l a r
Kanuni Sultan Sleyman'n ilk hkmdarlk yllarnda, o cuk

denecek yata iken Bosnadan devirme toplamakla grevlendi rile n
Yayaba Yeilce Mehmed Bey tarafndan beenilip Edirne Saray'n a
getirildi. Kanuni'ye Bosnann tannm ailelerinde devirme olarak
getirilen krk ocukla birlikte takdim edildi.
Mehmed ad verilerek Edirne Saray'nn iolanlar zm resin e
dahil edildi. Burada verilen eitimin ardndan dnemin ileri gele n
devlet adamlarndan Defterdar skender Paann maiyetine ve rildi.
skender Paann Irakeyn seferi esnasnda ldrlmesinden son ra
stanbul'a getirilerek Enderun'a alnd. Srasyla rikabdar, uh adar,
silahtar, anigirba ve byk kapcb a oldu. Bu esnada babas
ve akrabalar, Bosna cizyesini toplamakla grevlendirilen Ahmed
Bey tarafndan stanbul'a getirildi. Sokollu'nun babas, Cemaleddin
Sinan adn alarak Mslman oldu.
1 54 1 ylnda kapcbala ykselen Sokollu, bu zaman iinde
baarsndan dolay d greve atanmalar yolundaki gelenek gere
i taara grevine terfi edildi. Onun ilk tara grevi ise, Barbaros
Hayreddin Paann Temmuz 1 546'da vefat zerine kaptan - derya
la tayin edildi. Bu ilk grevindeki icraat ise, stanbul tersanesini
genileterek yenileme faaliyeti oldu. Kanuni Sultan Sleyman'n
ikinci ran Seferi srasnda Msr'a tayin edilen Semiz Ali Paann
yerine 1 549 ylnda Rumeli beylerbeyliine atand.
Avusturya ile yaplan bar antlamasnn bozulmas zerine,
Rumeli beylerbeyi sfatyla 1 5 5 1 ylnda Erdel zerine yaplan seferin
komutanlna getirildi. Yaklak seksen bin kiilik orduyla Erdel'e
giren Sokollu Mehmed Paa Bee, Bekerek, anad ve Lipova olmak
zere nemli saylabilecek birok kaleyi ele geirdi. Ancak, Avus
turya- Macar askerlerinin karargah konumunda olan Temevar'
muhasara etti ise de kn bastrmas dolaysyla kuatmay kal
drarak Belgrad'a klaa dnmek durumunda kald. atmalar
aralklarla kn da devam etti.
1 5 5 1 Erdel ve 1 5 5 3 ylnda ran zerine dzenlenen seferlerde
baarl harekatlarda bulundu. Bu baarlarnn akabinde Kanuni,
Sokollu Mehmed Paaya drdnc vezaret rtbesi verdi. 1 0 Ma-
III. Mu rad Han 1 01
rihinde Amasyada Safevi eli ik heyetiyle yaplan bar

ys 1 5 55 ta
nz a ker elerine Sokollu bizzat katld. Istanbul'a dnldnde
Veziriazam Kara Ahmed Paann 29 Eyll l 5 5 5 'te ldrlmesinin
ardndan Sokollu Mehmed Paa nc vezir oldu.
Kanun i oullar Bayezid ile Selim arasnda mcadele ba gste
rince Bayez id'e Pertev Paa'y Selim'e ise Sokollu'yu nasihati olarak
gn der m iti. Sokollu Mehmed Paa bu nazik grev srasnda eh
zade Seli m'i iyi bir ekilde ve babasnn nasihatlerine uygun olarak
ynl en dir meyi bildi. Bu tavr ayn zamanda ehzade Selim'e saltanat
yolund a aacaktr. Rstem Paa'nn vefat ve Semiz Ali Paa'nn
s adrazamla ykselmesiyle ikinci vezir oldu.
1 562 'de ehzade S elim'in kz smihan ( Esmahan) Sultan ile
evle nd irildi. Semiz Ali Paann lm (29 Haziran 1 565) zerine
sadr azamla ykseldi. Bu tarihten lmne kadar olan zaman bo
yunca Osmanl Devleti'nin idaresini fiilen elinde tutmasn bilmi
olan S okollu Mehmed Paa, Avusturya ile olan mnas ebetlerde,
nceki bar antlamalarna aykr hareket eden bu lkeye kar
tavr olduka netti. Bu nedenle Macaristan'd aki Osmanl kuvvetle
rini Erdel'e sevk etti. ki taraf arasndaki grmelerden olumlu bir
sonu alnamaynca Osmanl ordusunda sefer hazrlklar balad.
Kanuni Sultan Sleyman'n son seferi olan bu harekatta S o
kollu, Kanuni ile birlikte hareket etti. 7 Austos 1 566'da balayan
Sigetvar kuatmas, yaklak bir ay devam etti. Padiahn rahatsz
l nedeniyle harekat bizzat yrten Sokollu btn sorumluluu
stlendi. Zamannn ounluunu askeriyle beraber siperlerde
geirdi. Nihayet 5 Eyll'd e Osmanl askerinin kale bedenine alan
bir gedikten girmesiyle mdafaa imkan kalmayan Kale Komutan
Miklos Zrinyi i kaleye ekildi. Bunun zerine kale atee verildi.
Nihayet kale 6- 7 Eyll'de tamamen dt. Ancak tam bu srada
Kanuni Sultan Sleyman vefat etti.
S okollu Mehmed Paa, bunun zerine en yakn mesai arkada
lar ile beraber alnan bir kararla Kanuni'nin vefat haberi askerden
saklanacakt. Sokollu Mehmed Paa, fetihnameyle birlikte babasnn
1 02 K ay V: K u d re t ve A z a m e t Y l l a r
vefat ettii haberini ihtiva eden mektubu Ktahya'daki ehz ade II .

Selim'e iletti.
Kanuni Sultan Sleyman'n vefat srasnda krk gn kadar ln
haberini gizleyerek tam bir basiret rnei sergiledi. I I . Seli rn' in
tahta k srasnda clus dolaysyla ortaya kan gerginli i yine
mlayemetle zerek padiahn takdirini kazand. Sadaret gre
vine devam eden Sokollu Mehmed Paa, Kanuni dnemi n de ki
p olitikalarn takipisi oldu ve onlar bir bir hayata geir mesini
bildi. Ayrca Osmanl'nn Hind politikalarn aynen takip etti. Hin d
Mslmanlaryla balam olan ilikileri ayn hz ve kararl lkla
gelitirdi. Bu nedenle bu aktif dncenin hayata geebilmesi iin
Svey kanal ama proj esi gndeme geldi. Ancak bu uygulama
teebbsten teye gidemedi.
Sokollu Mehmed Paa, Osmanl gemilerinin saylarn artr arak
Akdeniz hakimiyetinde nemli rol oynad. Ayrca, Tunus'u Osmanl
hakimiyeti altna sokmak suretiyle de Kuzey Afrika'y denetim
altna almak istiyordu. Bu fikirlerine Piyale Paa ve Lala Mustafa
Paa kar karak, divanda alnan bir kararla Kbrs'n fethi gnde
me geldi. Sokollu Mehmed Paa, Kbrs seferini, Hal tehlikesini
Osmanllarn zerine ekebilecei ve fetih gerekleirse kendisine
yeni rakipler kaca iin istemiyordu. Lala Mustafa Paa'nn II.
Selim zerindeki etkisi de olduka fazla idi. Dolaysyla Kbrs seferi
dzenlendi. Sokollu'nun tahminleri doru kt. Kbrs'n fethini
engelleyemeyen Hal donanmas, nebaht'da Osmanl donanma
snn hemen hemen tamamn yok etti.
Hal dnyasnda byk bir sevince vesile olan bu hadiseden
sonra Sadrazam Sokollu Mehmed Paa, Ulu Ali Paa'y kaptan-
deryala getirerek dalm donamay toparlama ykmll
n verdi. Yeni donanmann yapm iin lke genelinde byk bir
alma balatld. Ksa zaman ierisinde daha gl bir donanma
meydana getirildi.
Ertesi yl yeni ve muazzam Osmanl armadas otuz gnlk bir
muhasaradan sonra Halkulvad' Akdeniz'de tam bir hakimiyet te
sis etti ve 1 5 74'te Tunus'u tamamyla Osmanl hakimiyeti altna
III. M u r a d H a n 1 03
girn i oldu. nebaht bozgunu ve ayn yl Osmanllarn bir byk

don an may vcuda getirmeleri Osmanl Devleti'nin muntazam
ileyen tekilat yannda iktisadi kudretini de dnyaya gstermi
bulu nuyo rdu.
1 57 4 tarihinde vefat eden i l . Selim'in yerine I I I . Murad Han
ge ti . III. Murad Han stanbul'a geldiinde, yann ilerlemi ol
ma s na ramen Sokollu'yu yerinde muhafaza etti. Bu dnemde de
s adrazamln srdren Sokollu Mehmed Paa, yann ilerleme
sinden dolay eski gcn muhafaza etmesi olduka gt. Dier
vezirle rin dorudan padiahla irtibat kurmalar, Sokollu'yu kendi
uhde sin de olan ileri de yapamaz duruma getirdi. Buna ramen,
Fas' Po rtekiz aknlarndan kurtard ve Avusturya'nn saray iine
dnk oyunlarn etkisiz hale getirdi. 1 577'de Avusturya ile bar
antl amas yenilenerek Venedik'le mevcut bar muhafaza edildi.
Ticari imtiyaz talebiyle stanbul'a gelen ilk ngiliz elilerine kar
iyi muamelede b ulundu. Bununla beraber, muhalefetin b asks
iyice artm, amcasnn olu Budin B eylerbeyi Mustafa Paa sudan
bah anelerle idam edilmiti ( 1 578). III. Murad Han, btn basklara
ramen dengeleri muhafaza etmesini bilmi ve Sokollu da yerini
muhafaza ederek douda ve batda yeni atmalardan uzak tutma
siyasetini muhafaza etti.
te yandan muhalif glerin aleyhindeki faaliyetleri gittike
artyordu. Sokollu Mehmed Paann kar kmasna ramen 1 578
ylnda muarzlarnn padiaha telkinleri neticesinde ran'a sava
ald. Lala Mustafa Paa seferin serdarlna tayin edildi.
Sokollu Mehmed Paa her gece teheccd namazn karmaya -
cak kadar takva sahibi idi. Yaklak on drt yl sren sadrazaml
boyunca usta bir siyaseti olarak ne km, birok askeri ve siyasal
baarnn elde edilmesinde birinci derecede rol almtr. Kaynaklarn
ifadelerine gre, O, byk bir zekaya, olaanst bir hafzaya ve
dur durak bilmeyen bir hareketlilie sahip ender ahsiyetlerdendi.
ll ve dzenli bir hayat tarz sren, en zorlu meseleleri bile
ustalkla zmleyen ve stesinden rahatlkla gelen bir liderdi.
Keskin zekas ve devlet ilerinde olduka tecrbeli olmas hzl ve
doru kararlar almada etkili olmutur. Yabanc elilere kar tavr

da takdire ayand. Zira en mkl ilerde dahi rakibini zenle
dinler, onlarn istek ve grlerine sayg duyarak slubunu hibir
zaman bozmazd.
Sokollu Mehmed Paann proj elerinden en nemlisi, Don ve dil
rmaklar arasnda bir kanal aarak Osmanl donanmasna H azar
Denizi yolunu amak, Don ve Volga nehirleri arasnda alacak bir
kanal Azak ve Kefe limanlarn daha glendirecekti. Aynca Bat
Trkleri ile Dou Trklerini birletirip Ruslarn Kafkasyaya inmesini
engelleyecekti. Kanal almaya balanm, gerekli igc seferb er
edilmiti. Ne yazk ki, Krm hannn olumsuz tutumu ve hava artla
r sebebiyle gerekletirilemedi. Sokollu'nun Svey Kanal'n ama,
zmit Krfezi-Sapanca Gl- Sakarya Nehri zerinden Karade niz'e
alternatifbir boaz ama gibi ann tesinde projeleri vard. Svey
Kanal dncesiyle ilk i olarak Sudan zapt edildi. Bu teebbsler
neticesinde hem B aharat Yolu'nu tekrar Akdeniz'e evirmek hem
de Hindistan'daki Mslmanlara yardm etmek mmkn olacakt.
Ancak bu proj e de sonuca ulaamad.
Altm yllk devlet hizmeti srasnda da hibir grevinden aln
mam, daima bir st greve atanm olmas da ayr bir zelliidir.
lme, ilim sahiplerine kar gayet saygl, onlar kollayan bir mizaca
sahip olduundan dolay birok eserleri onun adna ithaf etmilerdir.
Sokollu Mehmed Paann olu bulunmaktadr. Bunlar ; Kurd
Bey, Hasan Paa ve brahim Han'dr. kisi kendisinden nce vefat
etmitir. Soyu iki koldan devam etmektedir. Biri ilk einden olan
Hasan Paa'dan, dieri I I . Selimin kz smihan Sultan'd an olan
olu brahim Han'dan gelmektedir. kinci kol, Hanzadeler olarak
anlmtr.
Sokollu Mehmed Paann hakl hreti ve padiaha vezi
riazamlk yapmas, onun hakknda birok menakplarn ortaya
kmasna vesile olmutur. Osmanl kaynaklarnn ekserisi onun
tarihe olduka merakl olduunu belirtmektedir.
m r n din ve devletine hizmette geiren Sokollu Mehmed

paa , g zel konuan, ikna kabiliyetli, nazik, mkemmel ahlakl ve
slam ale mi iin faydal hizmetlerde bulunmu bir zat idi. Son derece
dinine bal olup, Halveti tarikatna mensuptu. Sultan Selim Han'n
kz s mih an Sultan ile evlenip, Damad - ehriyari oldu. smihan
Sulta n, Kumkap civarnda Muhammed Paa Camii'ni yaptrmtr.
Orta kaps, mihrab ve minber kaps stlerinde birer Hacer'l
Esved ta paral ar vardr.
Sokollu, geni vakflar ve hayr tesisleri kurdu. Azap Kaps Camii
ile Kad rg ada kendi ismiyle anlan cami, medrese ve hayrat tesisle
rini yapt rd. Lleburgaz'da cami ve medrese; Edirne'nin avu Bey
m ahall esinde dkkanlar, odalar ve ifte hamam; Erdel Bekerek'te
cami, han, eme, darlkurra ve kpr; Viegrad'da Mimar Sinan'a
yapt rd nadide bir kpr; Viegrad-Saraybosna arasna byk
bir kervansaray yaptrd. Bunlardan baka, lkenin birok yerinde
cam i, han, hamam, imaret vs . gibi hayr messeseleri yaptrp, bu
tesi slere de eitli vakflar kurmutu. S okollu ailesinden nemli
devlet adamlar yetimitir. 56
S N A N PA A' N I N S E RD A RL I G I
S okollu Mehmed Paann lm zerine yerine Arnavut Ahmed
Paa sadarete getirildi ( 1 3 Ekim 1 579). Fakat Ahmed Paa yumuak
huylu olduundan genelde Koca Sinan Paa'nn onaylamad bir
ii yapmazd.
Kafkas harekat srasnda Lala Mustafa Paann tavr ve hareket
leri, zdemirolu tarafndan stanbul'a bildirilince, Lala Mustafa
Paa serdarlktan alnarak yerine Koca Sinan Paa tayin edildi.
Sinan Paa, kendini beenmi, kibirli bir devlet adam idi. So
kollu Mehmed Paa'nn da onay ile Mustafa Paann serdarla
getirilmesini bir trl hazmedememiti. Bu itibarla Mustafa Paann
yaz ve arzlarn kmseyerek hizmetlerini ktlemekten kendini
alamyordu. Ayrca hareketlerine yanl damgas vurarak yle derdi:
"Tokmak Han savanda kendisi yan gelip adrnda oturmutur.
Tokmak Han'n zerine baka bir komutanla asker yollamtr ki,
1 06 K ay V: K u d re t v e A z a m e t Y l l a r
b u yanltr. Askerin banda kendisi gitmi olsayd kukusuz on u

ya tutsak ederdi ya da vcudunu yeryznden silip gtr r d.
Ben olsam yle yapardm, padiah divann dman kafalar ile
doldururdum. Allah'n inayeti ile yle sanrm ki, imdiye ka da r
ahn da kellesini padiahn divanna gndermi olurdum" derdi.
Sokollu'dan ekinmesine ramen sadrazamn lmyl e dili
uzam ve kar kan olmaynca meydan bo bulmutu. Laf ile
dman lkelerini fethedip kelleleri ile slam u boylarn bezerdi.
ran cephesinde sava devam ederken, Sinan Paa, 1 580 baha
rnda ran seferine kt. Ordunun sefere hareketinden az sonra
Mays 1 5 80'de alt aydr veziriazam olan Ahmed Paa vefat etti.
Yerine Lala Mustafa Paa "Vekil-i Saltanat" unvan ile sadrazam
oldu (28 Nisan 1 58 0 ) . Ya olduka ilerleyen Lala Mustafa Paa da
ay sonra 7 Austos 1 580'd e hayata gzlerini yumdu. Sadarete ran
serdarlnda bulunan Koca Sinan Paa getirildi (25 Austos 1 580).
Kafkasya'da zapt edilen yerlerin elde tutulabilmesi pek zordu.
Tifs daimi surette ranllar ve Grcler tarafndan tazyik ediliyordu.
Buraya zahire ve mhimmat yetitirebilmek iin Grc memleket
lerinden gemek lazmdr. Hududun ehemmiyetine binaen Kars'ta,
bir kale yaplarak iine kuvvet kondu.
Bu srada ran ah Mehmed Hdabende tarafndan beyhude
kan dklmemesi iin eski hudut zerinde sulh talep edildi. Sinan
Paa eliyi stanbul'a gnderdi. Bundan baka muhtelif tekliflerle
ran elileri gelip gittilerse de i halledilmedi. Sinan Paa, Tifs'e
kadar gittiyse de bir i gremedi. Yalnz sabk Tifs b eylerbeyini
azlederek Grcistan beylerinden olup Mslman olarak ad Yusuf
konan Gorgi'yi Tifs eyaletine tayin edip Erzurum yoluyla stanbul'a
dnd.
Rakibi olan Lala Paa'nn hizmetini kskanp; "Daha iyisini ya
parm" diyen Sinan Paa, uhdesinde veziriazamlk da bulunmasna
ramen bir baar elde edememiti. Bundan baka ah sulh istiyor
diye padiaha yalan sylemesi zerine derhal azlolundu (Aralk
1 5 82).57
M E A L E L E R SAVA I
1 5 83 yl bahar mevsiminin ilk gnleri girdiinde ran'n sayl
kum an danlarndan Gence Hakimi mam Kulu Han Grcistan ve
Dast an yardmc birlikleri hari elli bin kiilik bir kuvvetle yola
kt. Bu srada Osmanllar Rumeli birlikleri babuu Yakub Bey,
Niyazab ad denilen sahrada bulunup bir iki gn ierisinde serdarn
katn a varacakt. mam Kulu Han bunu haber alnca Rstem Han
kum an dasndaki alt bin kiiden mrekkep bir kuvveti zerlerine
gnde rdi.
O anda Osmanllar adrlarn skmekle uramakta idiler. D
man grr grmez arlklarn brakp atlandlar ve sava duru
muna getiler. Rumeli dilaverleri tam dman pskrtm iken
Yakub Bey ldrc bir yara alarak ehitler kervanna katld. Bu
durum karsnda ranllardan kaanlar da geri dndler. Gaziler
buna ramen yiite vurutular ise de kimi ehit kimi de tutsak
olmaktan kurtulamad.
Silistre askerlerinden p ek az kurtulabilerek Osman Paa'nn
huzuruna gelebilmiti. Bunlar hezimet haberini verdiklerinde z
demirolu Osman Paa btn slam askerini toplayp teselli etti,
umut verdi ve yreklendirdi. Silahtarlar ve dier birlikler, "Elbetteki
yoldalarmzn cn komayz! " diyerek haykrdlar. Bu srada
asker iinde uzun bir zamandr maalar denmedii iin huzur
suzluk hakimdi. Osman Paa'nn bu konuda etkili bir takm szler
sy lemesi zerine askerler hep bir azdan :
" drt aya kadar senden ne ulufe isteriz ne de bir damla zahire
iin laf ederiz. Padiah ve senin uruna her ne olursa olsun katlanrz.
B irer bamz var. Din -i Mbin yolunda onu da feda ederiz" dediler.
mam Kulu Han'n byk kuvvetlerle zerine geldiini haber alan
zdemirolu Osman Paa, Rumeli birliklerinin urad bozgunu
haber alal huzursuzdu. Ancak askerlerinin bu heyecanl szleri
kendisini neelendirdi. 29 Nisan'da Acemler zerine yrmek kas
dyla Derb end'den kt. Birbirini mteakip gn zarfnda ehir
karsndaki sahrada askerine resm-i geit yaptrp, drt gn so nra

Samur Nehri kenarlarna vard.
Nehirden glkle geebildi. Ertesi akam Betepe ileri karakolla
r Acemlerin yaklatn haber verdiler. Bunun zerine Osman Pa a
Betepe mevkiinde ordugahn kurup Acemleri beklemeye bala d.
Osman Paa arln, arkasn muhafaza eden nehri n s ahil
lerine brakt. Merkez kumandanl kendisi alarak sa kolu Siva s
Beylerbeyi erkez Haydar Paaya ve sol kolu Kefe Beylerbeyi Cafe r
Paaya verdi.
Sratle gelerek Osman Paa kuvvetlerinin karsnda yerle en
mam Kulu Han ordusunun merkezinde yerini ald. Sa cenah
Rstem Han'a, sol cenah ise Osmanl tarafndan firar ederek ken
dilerine katlm bulunan Burhaneddin'e vermiti.
Osman Paa, otuz seneden beri sadk cenk arkada olan ve ki
nemesi kendisi iin muhakkak bir zafer iareti saylan yaz atna
binmiti. Acemler ve Osmanllar btn gn vurutular. Gecenin
balamasyla birlikte mutad zere savalara ara verilirdi . Fakat bu
defa byle olmad ve bu kanl savaa ara verilmedi. Her iki taraftan
mealeler yaklarak etraf gndz gibi aydnlatld ve bouma olanca
iddetiyle devam etti.
Ertesi sabah harp daha bir iddet kazanmt. ranllar yksek
mevkilerle nehre hakim olduklarndan ve Osmanl birliklerini drt
bir yandan sarm bulunduklarndan kendilerini muzafferiyette n
emin gryorlard. Buna ramen ikinci gnde de taraflar birbirlerine
stnlk salayamad. Mealeler yaklmak suretiyle arpmalar
gece yarsna kadar iddetle srd.
Nihayet yorulan taraflar gece yars dinlenmeye ekildiler. ayet
bozguna urarlarsa sava Osmanllar iin tam bir felakete dn
ebilirdi. Zira arkalar nehir taraflar ise dman birlikleri ile
evriliydi. Osman Paa askerlerine burada Cenab- Hakk'n pak ve
temiz dinini yaymak iin bulunduklarn ve bu yolda ehit olmaktan
baka bir maksadnn olmadn dile getirip bunu dnenlerden
klcn hakkn vermelerini istedi.
111. M u r a d H a n 1 09
nc gn sava baladnda Osmanllar ran saflar arasn

dan ge m ek zere iddetle hcum ettiler. Geri ekilmeye balayan
C afer Paa frkasnda intizamszlk grlmeye balamken, Ks
ten dil alaybeyinin emrindeki Rumeli askerinin kahramanlklar
muhareb enin neticesini tayin etti. Osman Paa'nn mthi gayreti,
askeri ni dzenli sevk ve idaresi karsnda ranllarn hezimeti yay
gnlk kazand.
imam Kulu Han bozulan ve sava meydann terk eden birlik
leri ne kar:
"Bre kande gidersiz? ahn reini kendinize haram m edersiz?"
diye b ararak bozgunu nlemeye alt ise de bir faydas olmad.
Ne krba , ne mahmuz firarileri galiplerin kllarndan kurtarama
d. imam Kulu Han on bin l verdikten sonra kendisi de kaarak
cann kurtarabildi. Safeviler on bin lnn dnda bin esir ve
binlerce de yaral vermilerdi ( 1 1 Mays 1 58 3 ) . Gecede mealeler
yaklarak savalmas dolaysyla "Mealeler Sava" adyla anlan
bu byk zafer Osmanllara irvan'daki hakimiyetini katiletirme
imkann verirken Revan yolunu da aacaktr. 58
Osman Paa bu byk muvaffakiyetten sonra aburan beldesine
giderek, bir hafta bu ehrin duvarlar nnde kald. O radan orak
yoluyla emah'ya gitti ( 6 Haziran) . emah dorudan kendisine tes
lim oldu. Osman Paa buray mstahkem bir hale getirmek istiyordu.
Bu itibarla teslim aldnn ertesi gn kalesinin temellerini
attrd. Krk be gn zarfnda inaat tamamlad. Ortaya kan muaz
zam kalenin, etrafn da hendeklerle kazdrm ve Pirsagat ay'nn
suyuyla doldurmutu. Ar toplar ile de takviye ettii emah'nn
idaresini, Amasya Sancakbeyi Mustafa Bey'e verdi.
Osman Paa bundan sonra bir kez daha harekete geerek, yak
nndaki neft kuyularndan dolay mhim bir mevzi olan Bak'y
zapt etti ve Derbend'e dnd.
S N N ET D G N
te yandan ehzade Mehmed'in snnet dn iin uzun bir
sredir hazrlklar devam etmekteydi. Dnn tarihi Asya, Avru-
1 10 K ay V. K u d r e t v e A z a m e t Y l l a r
pa, Afrika hkmdarlarna bildirildi. Devletin btn valilerine de

avularla davetiyeler gnderildi. leri davete icabete mani olanlar
birok hediyeler takdim ederek mazeret arz ettiler. Matbah- Amire
Emini Kara Bali Bey, Sur-i Hmayun emanetine ve sabk nianc
Hamza Bey nezaretine memur olarak, Hamza Bey'e harcamalarda
kullanmas iin devlet hazinesinden yarm milyon ake verildi.
Atmeydan gemi asrlarn en parlak merasimlerini bile glgede
brakacak bir zenginlik ve ihtiam sahnesi oldu. Yaplan muazzam
hazrlklar neticesinde, III. Murad'n, ehzadesi Mehmed'in erefine
yapt bu dn, Osmanl Devleti'n in tarihinde gerek azameti,
gerek mddeti itibariyle benzersiz kalmtr.
Atmeydan dnn ve seyircilerin ihtiyalarna gre tanzim
olundu. Mutfaklar iin zel blmler ayrld. Padiah ve veliaht
ile sultanlar iin brahim Paa Saray'nn avlusunda kkler, st
rtl oturma yerleri yaplmt. Sarayn alt tarafnda ve yine ayn
hizada bir bina vard ki, iki metre yksekliinde olan temeli tatan
ve bunun zerinde bulunan kat ahaptan yaplmt. Birinci
kat yabanc devlet elilerine, ikincisi Enderun ve Birun aalarna,
ncs beylerb eylerine ve vezirlere tahsis olundu. Bu binaya
ek olarak drt metre uzunluunda ve iki metre yksekliinde bir
galeri eklenerek, bu da kaptan paa ve bahriye kumandanlar iin
tertip edildi.
brahim Paa Saray'n n karsnda, eskiden Veziriazam Ahmed
Paa Saray'nn bulunduu ve sonralar Sultanahmed Camii'nin
yapld yerde mehter ve dn nahllar bulunurdu. Daha aada
ve yine o tarafta Acem elisi iin bir temaagah (tribn) yapla
rak, tavanna birka yz mumlu bir avize aslmt. Acem elisinin
yannda Fransz elisinin temaagah bulunuyordu. Fransz elisi
Avusturya elisine takaddm ettirilmesini talep edip, buna muva
fakat olunmamas zerine dnde grnmedi. Onun yeri Tatar
ve Leh elileri tarafndan kullanld. Ondan sonra kaptan paann
karargah geliyordu. Bunun karsnda erbet ve dier merubatn
hazrlanmas iin byk bir adr kurulmutu.
III. M u rad Han 111
Meydann ortasna iki direk dikilerek birine krmz boya vu

ru lmu, tekine zeytinya srlmt. Bu ikinci direin tepesine,
zerine binlerce fener aslm byk bir ember konulmu olup, bir
ember Atmeydan'n aydnlatmak iin geceleri indirilirdi. Rumeli
Beylerbeyi brahim Paa "dncba" unvanyla dn mevkiinin
zabta ilerine bakmaya, Sokollu'nun damad olan Anadolu Beyler
beyi Cafer Paa'ya erbetib alk grevine, Kaptan Kl Ali Paa,
mimarba unvanyla bina inaatlarna nezaret etmeye ve Yenieri
Aas Ferhad Aa da muhafzlarn nezaretine tayin edilmiti.
1 Haziran'd a padiah byk bir merasimle Topkap Saray'ndan
Atmeydan'nda bulunan brahim Paa Saray'na gitti. Alayn nihaye
tinde srmal elbise giymi avu ve mteferrikalarla saray aalar ve
asker bulunuyordu. Ondan sonra snnet nahllar geliyordu. Yirmi
zira (yaklak 1 5 metre) uzunluu bulunan drt nahln etrafnda
seksen yenieri vard.
Daha sonra altn ilemeli ve krmz renkte elbise ve iki siyah
sorgulu bir kavuk giymi olan veliaht geliyordu. Belinde kymetli
talarla mzeyyen bir kl ve elinde ba elmas gibi tral ve altnla
sslenmi billurdan yaplm topuz vard. ehzade dn mahalline
geldiinde babasnn elini pt. Bu srada snnet nahllar sarayna
karsna dikilmi, mehter almaya balamt.
gn sonra sultanlar, bir ekerleme kervanyla b erab er
Atmeydan'na geldiler. Macaristan ve Bosna hududu esirlerinden
on, on iki esir bunlar takip ediyordu. Bu esirler, yapacaklar zor
oyunlaryla halk neelendireceklerdi. Kl, kalkan ve mzraklarla
nice hnerler gsterdiler. Padiah, bunlarn cesaretlerine mkafaten
her birinin haline gre para ihsan etti. lerinden en ileri geleni drt
bin akelik bir timar ald.
ekerden yaplm sanatkarca eyler iinde dokuz fil, on yedi
aslan, on dokuz pars, yirmi iki at, yirmi bir deve, drt zrafa, dokuz
Malike-i Bahr (deniz canavar) , yirmi be doan, on bir leylek, sekiz
turna, sekiz rdek, daha birok eyler grlyordu. ekerlemeler
dokuz hayvana yklenmi ve bu hayvanlardan sekizine krmz,
yedisine srmal am kumandan rt konulmutu.
ekerleme datlmas srasnda zenci ve dier cambazlar, At

meydan'ndaki Dikilita ve yal direk zerinde yaptklar oyunlarla
halk elendirdiler. ekerden ekilleri takiben yle byk nahllar
geliyordu ki, ilk gelen nahllardan pek byk olup her biri yirm i
otuz zira (yaklak olarak 1 5- 22,5 metre) uzunluunda ve on yedi
ksma ayrlmt. Farkl renklerde yedi balmumu topundan meydan a
gelen bu nahllarn hepsi piramit eklindeydi. zerlerine ku, hay
van, meyve, ayna, her trl eya resimleri aslm olan bu nahll ar
beceriklilik gc ve bereket timsali idi. Bu nahllar ehrin h er
tarafnda dolatrabilmek iin sokaklar geniletilirken grevlil er
evlerin bir ksmn ykmak zorunda kaldlar.
Ertesi gn vezirler hediyelerini takdim etmek iin padiahn hu
zuruna kabul olundular. Veziriazam Sinan Paa, padiaha, fevkalade
eyerler vurulmu be at, ehzadeye muhteem libaslar, altnlar iinde
ve incili rtlerle sslenmi at takdim etti. Hepsinin kymeti krk
bin altn tahmin ediliyordu. kinci Vezir Siyavu Paa yirmi bin
altn kymetinde sekiz at ve srmal kumalar verdi. nc Vezir
Hadm Mesih Paa ikisi mkemmel eyerlenmi drt atla otuz bin
altn kymetinde yz elli kat elbise takdim etti. Padiahn berberli
inden vezirlie ykselmi bulunduu iin "Cerrah" lakabyla anlan
Mehmed Paa on be bin altn kymetinde atlar, libaslar, kleler,
gm oyuncaklar getirdi. Sadaret Kethdas Osman Bey on bin
altn deerinde gm evani, Grc ve erkez kleleri takdim etti.
Dnn bu gnleri ile bundan sonraki gnlerinde yzden fazla
Rum, Arnavut, dier Hristiyanlar Mslman oldular. Bu durum
byk sevince yol at. Kendilerine pek kymetli hediyeler datld.
Dn esnasnda her akam meydanda bin tabak pilav ile her
tabak iin bir ekmek ve btn olarak piirilmi yirmi kadar kz
ortaya konuluyordu. Halk bu yiyeceklere ok byk bir rabet
gsteriyordu.
Tersanede bulunan esirlerden iki yz kii meydan temizlemeye,
elli saka sulamaya memurdu . Gnein batndan itibaren yz adet
byk fanus ile byk diree asl kandiller tututurulur ; yalnz
lll. M u rad Han 1 13
Atn eydan deil, btn ehri gndz gibi aydnlatacak fiek ve

nayt ap lar yaklrd.
6 Hazi randa gayet tuhaf ve kaba bir surette giyinmi alt yz saka
]< rb alaryla ehrin sokaklarn dolatlar. Gsteriler sadece gndz
yaplm akla kalmad. Gece bir Macar istihkam zerine hcum tak
lidi yapld . Macarlar mzrak yerine denek, mifer yerine kk
yastk ta yorlard.
7 H aziran'da Avusturya Elisi Baron Preyner on iki avu ile
dne davet edildi. Acem elisi ile Lehistan Elisi Flipovski iki
g n nce kendilerine tahsis edilen yere yerlemilerdi. Flipovski
evvelce o kadar srarla istenilen Krm hannn iki kardeini sadra
zam a takdim etti. ki Dog kpeiyle alt yk samur krk getirmiti.
Bunlarn her birinin iinde krkar deri bulunmakta ve her yk bin
altn deerinde olduu tahmin edilmekteydi. Transilvanya Elisi
Ladislas Salani ifte dipli yedi gm kupa, yine gmten byk
ustalkla ilenmi yedi tepsi, iki leen, ikisi altnl drt avize hediye
etti. Raguzallarn, Moldavya ve Ulahya voyvodalarnn hediyeleri
gm kupalardan, kymetli mensucattan, asma saatlerden ibaretti.
Krm han on yk samur, on yk dier krk, be yk zerdava,
be yk kadnlarn giyecei kakm, be aybal dii, yirmi Hris
tiyan delikanls gndermiti. Fas ve Merake elilerinin getirdii
sedef sandklar iinde kymetli tespihler, srmal iki seccade, zerine
meyve aa resimleri nakedilmi drt ipek seccade, altnl ve mu
rassa bir eyer, murassa bir ine ile sslenmi ve balkl kuunun
siyah tylerinden yaplm bir sorgu, incili ve elmasl zengiler,
birok ipekli kuma toplar, drt top srmal kuma, altn zerine
kondurulmu inciler ve daha envai eit hediyeler vard.
Gece atele yaplan oyunlar arasnda halkn zerine kuyruklarna
mealeler, fiekler balanm aylar, kpekler, tilkiler braklarak
bu yeni km oyuncularn ahaliye sald byk korku bykler
iin elence oldu. Bu esnada airler ehzadenin snnet dn iin
daha nceden hazrlam olduklar iirleri sadrazamn huzurunda
okudular.
Afrika zencilerine mahsus oyunlar, Yahudi komedileri b u gnn

elencelerini gece yarsna kadar uzatt. 8 Haziran'da Sult an lI I .
Murad yenieri zabitlerine ziyafet verdi. Her biri yetmi iki kiilik
birok sofra hazrland. Sadrazam ve yenieri aas yemekte h azr
bulundular ve cebeciler onlara hizmet ettiler. Padiahn solakl ar )
peykleri, tirendazlar, baltaclar, ok atma maharetinde birbirle-

riyle rekab et ederek mzrakla zrh ve mifer delmek gibi sp ortif
yarmalar yaptlar.
Avusturya elisi dnde hazr bulunmak zere btn maiyeti
ile kendisi iin hazrlanm olan yere geldi. 9 Haziran'da ulema,
mft, kazaskerler, naibler, mderrisler, ho calar, eyhler, imamlar
tertip edilen yetmi sofralk ziyafete davet edildiler. Ksa zam an
nce Edirne Saray'ndan ra edilerek sipahi yazlm birok has sa
hademesi, Sultan III. Murad'n elini pmek iin geldiler. Padi aha
mahsus yerin karsnda iki kule yaplmt: Krmz ve sar bay
raklarla sslenen byk kule, Mslman kulesini temsil ediyordu.
zerinde krmz ve mavi ha resimleri olan ikincisi tabiatyla H
ristiyan kulesi idi. Her iki taraftan iddetli bir top atei aldktan
sonra, birincisinin hendeinde mevzilenmi olan asker toplaryla
ikincisinin duvarlar zerine hcum ettiler. kinci kulenin d rt
duvar ykldktan sonra, elileri hazr bulunan Hristiyan hkmet
lerine ince bir telmih olmak zere, drt domuz kt. Bu marifetli
elencenin kymetini artrmak iin, imparator elisinin sarayndan
getirilmi olan bir beinci domuzun aslana paralattrld. Bu
esnada gsteriye gelmi olan halk olduka eleniyor ve manzaradan
mthi bir sevin duyuyordu.
10 Haziran'da imparatorun elisi padiaha tamam krk bin ake
deerinde gerdanlk ile be para elmas, gayet gzel iki madal
yondan oluan hediyelerini takdim etmek istedi. Ancak Venedik
elisinin kendisinden nce padiaha sekiz bin ake deerindeki
mcevherat ve elbisesini o gn arz edeceini renmesi zerine,
hediyelerini dn sonrasna erteledi ve o zaman kabul edildi.
1 1 Haziran , sipahilere mthi bir ziyafetin verildii gnd.
Muhtelif esnafn debdebeli alay gsterileri balad. Bunlar yirmi
birbirini takip edip padiahn nnden geerek

bir g n zarfnda
rnutad olan tebrik edici szlerle padiahn her zaman mutlu olmas
tene nn il erini yerine getirdiler ve her snf kendi sanatnn bir nu
rnu n esi ni takdim etti. Sultan III. Murad, bu temennilere ve kk
gsteril ere karlk olarak her birine yeni kesilmi birka avu sikke
ihs an da bulundu. Muhtelif esnaf, alayi hususunda birbiriyle rekabet
ettiler. Her biri bir tarikata mensup olan heyet-i ihvan - dervian
p adi aha tebriklerini arz ettikleri zaman muallim- i sultani bir dua
okuya rak , bu merasime de binlerce defa tekrar olunan, ''Amin"
sedalaryla son verildi.
Kadn lar iin ayakkab ve ba kisvesi yapan esnaf ilk olarak alay
gstermi ti. Bu dzenleme hi kukusuz sultanlar iin bir hrmet
eseri olm ak zere yapld. Bu iki esnaf birok renkte srmal ve
klabdanl kumalardan yaplm bayrak ve baldekenler amt
lar. S ultan III. Murad'a srma ilemeli meinden yaplan byk bir
ayakkab iinde gl yanakl ve srma elbiseli gen bir akird ( rak)
takdim ettiler. Bunlarn yannda karagzcler, kuklaclar, Alman
ve spanyol askeri kyafetine girmi Yahudiler de vard.
Gece Avrupa'da Fisagor'un buluu diye bilinen ve Mslmanlarn
"Sleyman'n Mhr" diye isimlendirdii ekilde, birok kandilden
yaplm olan demet ( aveng) yakld.
1 2 Haziran'd a pamuk iplii bkcleri pamuktan yaplm as
lanlar, deniz canavarlar ve topuzlar getirdiler. On nde haffaflar
(kavaflar) ve sar radara bir ziyafet verildi. Haffaflar padiahn kar -
sndan ellerinde, bayraklarla kaplanm piramit eklinde salkmlarla
getiler. Bu salkmlardan birinin zerinde de Hazret- i Sleyman'n
mhr bulunuyordu. Padiaha meinden byk bir kundura ve sar
pabular takdim ettiler. Bunun akabinde saralar, iinde saralkla
alakal iilerin bulunduu seyyar bir dkkanla gei merasimi yap
tlar. Akabinde kaftanclar krmz ve sar bir bayrak altnda getiler.
Gece olduunda Kaptan- Derya Kl Ali Paa, o gne kadar
g rlmemi bir havai fiek gsterisi dzenledi. Havai fieklerin
gkyznde yapm olduu; yanar gemi, kule, kale, fil gibi ekille
rin gzellii ve eitlilii daha nce Sultan Sleyman zamannda
dzenlenmi olan gecelerde atlanlarn hepsini glgede br akt .

Yine hokkabazlar, cambazlar her zaman ki gibi halk elendi rm ek
iin kendilerine den grevi eksiksiz bir ekilde yerine getirdile r.
1 4 Haziran'da sipahilerin dzenlemi olduu yar byk ilgi
toplad. Sonrasnda Sokollu Mehmed Paa'nn einin dokuz yz
kadar Hristiyan klesi, Pirus rakslar arasnda Aya Yorgi'nin ej derle
kavgasn temsil ettiler. Kutlamalar o kadar ok nemseniyordu ki
neredeyse btn stanbul halk bu gsterileri izlemek iin mey
danda toplanyorlard. Bunun bilincinde olan devlet erkan halk
heyecanlandracak ve keyiflendirecek her ne akllarna geliyor sa onu
uyguluyorlard. Bu yzden iki kadrga Atmeydan'nda denizdey
miler gibi birbirine rampa ettiler. Zapt olunan gemi arkasn daki
bayrak tozlar iinde srnmesine ramen muzafferane bir e dayla
ekilip gtrld.
1 5 Haziran'da srma ve klabdan telcileri ile ekerciler padi aha
ballklarn arz etmeye geldiler. Snnet dn srasnda her gn
birbirinden farkl onlarca yarma ve merasimler dzenlenmekteydi.
O yarmalarn birinde sipahi ve silahtar blkleri birbirinin zerine
hcum ettikten sonra ayrlp, bir direin zerine konulmu altndan
yaplm olan bir elmaya okla nian talimi yaptlar. Dier bir ksm
ise altn kakmal Rum silahlaryla msellah olduklar halde binicilik
maharetlerini gsterdiler.
Arkalarndan halk gldrmek ve elendirmek zere maskaralar
gemeye baladlar. Sergiledikleri hayret verici hnerleri ile halk
hayretten hayrete drdler. Bir grup azlarna atete kpkrmz
hale gelmi demirler alyor, bak yutuyor ve bunun gibi yaplmas
ok zor olan garip hnerler sergiliyorlard. Birisi ii ylan dolu fnn
iine sakin bir biimde giriyor, birisi ise gsne yedi sekiz kiinin
ancak kaldrabilecei arlkta talar koydurarak, bunlar gs
zerinde para para ediyordu. Gece olunca bir Rum papaznn
yapt, orman ve serli aalar dikilm i bir baheyi resmeden k
oyunu yapld.
1 7 Haziran'd a ibriim ve iplik bkenler, kaytan imal edenler
acayip ekilli takyeler, klahlarla Atmeydan'na geldiler. ulhalar
p adi ah a en ince mensucatlarn, debbalar zeri srmal mein

de n yapl m sofra rtleri ve meinden dikisiz olarak yaplm
s on aklar (su ime kaplar) takdim ettiler.
1 8 H aziran'da Rumeli beylerbeyi dnc sfatyla byk bir
ziyafete davet olundu. Yemiiler, iplikiler, petamalclar ve onlar
mte akip srma elbiseli yz genle beraber kuyumcular padiahn
huzurun da alay gsterdiler. 1 9 Haziran'd a gaiyeciler ve mumcular
gr ndler ve mehur olan sanat rnlerinden takdim ettiler.
Kaptan paa ile donanma kumandanlarna ziyafet iin tahsis
e dilen 30 Haziran'da mlekilerle halclar alay gsterdi. Bunlarn
ardndan sra sra krmz, sar, beyaz renklerde drder keli ekil
ler bulunan bayraklaryla Beyolu ve Galata Rumlar geti. kier
ikier gitmekte olan yz Rum, ubuklu krmz ceket giyinmi;
balarna Frigya klah, ayaklarna ngrak takm; ellerine yaln
silah demirleri almtlar. Daha sonra cebeciler, yani s ilah yapan
lar ve silah temizleyiciler geldiler. Bunlardan yz kii yaldzl eski
zrhlar giymitiler.
Yorganclar srmal elbise giymi, srmal yataklar iinde zer
lerine srmal yorgan alm yz gen gtryorlard. Aynaclarn,
cam zerine resim yapanlarn beraber bulundurduklar yz elli de
likanlnn elbiseleri ayna paralaryla kapl olduundan bu trenlere
katlanlarn zerine gnein yakc n aksettirmekteydiler. Yirmi
bir gn sren bu merasimler taraklarla sona erdi. Daha yksek
sanayi sahiplerinin alaylar da bundan sonra on yedi gn devam etti.
7 Temmuz'da ehzade Mehmed'i Atmeydan Saray'nda Vezir
Cerrah Paa s nnet etti. Altn ve gm para datlmas ve bin
altn dl ile bir at yar yaplmas bugnn ihtiamn artrd.
P adiah, Cerrah Mehmed Paa'ya ameliyesi iin sekiz bin ake
kadar ihsanda bulundu. 8 Temmuz gn dnde yaplan, terbiye
edilmi bir zrafa ve bir fil gsterisi halkn olduka ilgisini ekti. 59
Yine ayn sene iinde saray, iki kk inasyla sslendi. Sultan III.
Murad bunlarn birincisini hasbaheler iine yaptrd. Sinan P aa da
deniz kenarnda kendi adyla mehur olan ikinci kk ina ettirdi.
ehzade bulu a olan on alt yana geldiin de, kendis ine

bir harem dairesi, muh afzlar ve hizmetiler tayin olunduu gibi,
Sultan III. Murad'n clusundan nce bulunduu Manisa sanca
da verildi. Gen ehzade daha sonra hususi maiyetini tekil ede n
bin svari ve piyade ile Manisa'ya gitti (28 Aralk 1 58 3 ) . Padi ah,
oluna byk alim Nevali'yi de hoca tayin etmiti.
F E R H A D PA A' N I N S E R D A R L I G I V E
R E VA N ' i N F E T H
te yandan Koca Sinan Paann azli zerine Kanijeli Siyavu Paa
sadarete getirilmiti (5 Aralk 1 582). Rumeli Beylerbeyi Ferhad Paa
ise vezirlik rtbesiyle ran zerine gidecek ordu kumandanlna
tayin olundu. Devlet kademesinde de nemli deiiklikler yaand.
Ferhad Paa'dan boalan Rumeli beylerbeylii Anadolu B eylerbeyi
Cafer Paa'ya, Anadolu beylerbeylii eski Erzurum Beylerbeyi Rd
van Paa'ya verildi. Erzurum, Ferhad Paazade Mehmed Paa'ya;
Diyarbekir de Kubad Paazade Sleyman Paaya verildi.
Bu srada hudutta baz karklklar yaanmaktayd. Grc
beylerinden Mslman olup Mustafa adn alan Minuehr tekrar
Hristiyanla dnmt. Bir takm hilelerle Osmanl kuvvetlerine
zarar ve aknlk vermiti.
lkbaharda dou illerine orduyla hareket eden Ferhad Paa
menzilden menzile ilerleyerek Revan lkesine vard. Bu belde ran
tarafndan vali olan ah Kulu Han ve Tokmak Han zamanlarnda
pek mamur olduu halde, Grcistan seferinden beri harap bir hale
gelmiti. Timur Han'n himaye ettiklerinden pirin ziraat yapmak
zere o taraflarda yerlemi olan bir tacir bu beldenin ilk temelini
atm ve o zamandan beri Trkiye, Rusya, ran arasnda vukua gelen
muharebelerde hususi bir ehemmiyet kazanmt. ah smail' in emri
mucebince Revan yahut "Erivan" Han, ran'n bu hudut mntkas
zerine bir istihkam ina etti ve kendi adn verdi.
Ferhad Paa, p erian bir hale gelmi bulunan Revan ehri
istihkamlarna ok mesai sarf etti. Tokmak Han'n sarayn duvarla
evirdi. kalede sekiz, d kalede krk kule yaptrd. kalede
111. M u r a d H a n 119
ye di yz ve d kalede bin yedi yz mazgal delii at. stihkamlar

zeri ne elli top karld. Btn inaat krk be gnde tamam
lan d. Kaleye lzumu kadar asker, top ve sair mhimmat koydu.
Beylerb eyliini Van Valisi Caalazade Sinan Paa'ya verdi.
Fe rhad Paa bir tarafta Revan beylerbeyliinin tekilatyla me
g olm akla beraber, Tiflis'e de Hasan Paa kumandasnda bin be
ul
yz kiili k bir muhafz kuvveti ile krk bin altn ve zahire gnderdi.
Rdv an Paa alt bin muharip ile kendisine gnderilen avu ve
kap cy idam etmi olan mrted Minuihr'in ikametgah olan,
Altunkale'ye gitmekle grevlendirildi.
Bundan sonra regil, Kars, Ardahan kalelerini tahkim ile le
va zmatn yerletiren serdar, sonra Erzurum'a dnd ve k orada
g ei rdi.
1 584 bahar balarnda ordu, padiahn emrine uygun olarak
Tomani, Luri ve Guri yoluyla Nahcivan'a yneldi. Sultan Murad
Han, bu ehirlerle Grcistan'n balca kalelerine istihkam yaplma
sn, memleketin gelirlerinin askere tahsis edilerek mali idarenin
tan z imini istemiti.
te yandan Osmanl birlikleri ile ranllar arasnda savalar
kyasya devam ediyordu. Hasan Paa, Luri yaknnda bir ekya
frkasn perian etti. Ardndan ehrin iine iki bin kiilik bir muhafz
kuvveti ve yirmi iki top brakarak muhafaza altna ald. Tomani'i de
bin yedi yz zira uzunluunda surlar olan bir kale ile tahkim etti.
Rdvan Paa on bin kii ile Tifs muhafzlarna imdat iin grev
lendirilmiti. Yolda Simon Luvarsab'n hcumuna urad. Simon'un
kardei David, Osmanllar tarafna gemiti. Osmanllar ksa srede
neticeye ularken ran kuvvetlerini daha byk bir hezimetten,
yanl bir anlama kurtard. Osmanllar kendilerine yardma ge
len Karaman ve Dulkadrl birliklerini Acem askeri zannederek,
zaferlerini tamamlayamadlar. Ancak ranllarn artk karlarna
kmaya cesaretleri kalmamt.
Bylece Luri ve Guri kalelerini zapt ederek tamir eden, Tiflis'i
glendiren ve Grcistan ilerine aknlarda bulunan serdar
Erzurum'a dnd.
Z D E M RO G LU ' N U N RU S LA RLA S AVA I

zdemirolu Osman Paa, Kafkas cihetlerinde gerekli dz en
lemeleri yaptktan ve asayiini saladktan sonra, Cafer Paa'y D a
stan valilii kaymakamlna tayin ederek dn iin hazrland.
Bayramn sonunda ordu ncesu namndaki kk rma geerek,
emhal arazisinden geti. ki merhaleden sonra Koyun Suyu, yahut
Aksu denilen nehre ve bundan iki gn sonra "Kanl" ad da veril en
"Sunc" nehrine vasl oldu.
Dier taraftan stanbul'dan irvan'daki grevlilerin deneklerini
gtren grevliler ayn gnlerde o blgeden geeceklerdi. Ruslar
bunu haber aldklarndan hazineyi ele geirebilmek iin ayn yerde
yolu kesmilerdi. Akam vakti slam askerinin konak yerinden yk
selen tekbir seslerini, yaknlarda pusuya yatm Ruslar duyduklar
zaman, slam askerinin gelmi bulunduunu zannederek, sk bir
orman iine girip saklandlar.
Durumdan haberi olmayan zdemirolu'nun birlikleri sabah
olunca yollarna devam etmek zere o derin rma gemeye ba
ladlar. Askerin ancak te biri suyu gemiti ki, Ruslar, st ste
ylm bir durumda olan birliklere tfek atei atlar. Birounu
yaralayp birounu da ehitler zmresine kattlar.
Osmanl kuvvetleri bu aknl zerlerinden pek abuk atarak
derhal toparlandlar. ki gn boyunca devam eden savata Ruslara
ar darbeler indirdiler. Ruslar hi beklemedikleri bir mukavemet
ve direnle karlamlard. Osman Paann yllardr sava ieri
sinde pimi talimli, tecrbeli ve attn vuran yiitleri karsnda
ar kayplar veren Ruslar, mevzilerini brakp baka bir ormana
ekilmek zorunda kaldlar.
Osmanllar ise kendilerini takip ederek gn boyu savatktan
sonra geri dndler. Ruslarn daha sonra toparlanarak kendilerini
takip etme ve ormanlk alanda zarar verme isteklerini krmlard.
Oradan Terek adl rmak kysna gelindi ve bu su byk g
lklerle alabildi. Sonra B etep e adl menzile konuldu. Ancak
Ruslar o yreyi yakp ykmlar, hayvanlara yiyecek bir p bile
brakmamlard. Daha sonraki iki menzilde d e hi s u bulunamad.

Bu yz den ok zahmet ekildi. Sonra, Kuban adndaki byk bir
rman kenarna gelindi ve sonunda orada dinlenilebildi. gn
sonra da rmaktan geildi.
Orada, eskiden Osman Paann kethdas olan emah beyler
beyi, stanbul'dan hazine ve korucu yenieri ile gelirken, yollarna
Ruslarn ktn duymular ve ok endielenmilerdi. Bu arada
Os m an Paa askerlerinin yolda kaldrd tozu grnce dman
sana rak epeyce telalanmlar ve saldr dzeni almlard. Fakat
y zlerini grdklerinde btn yorgunluklarn ve ektiklerini unut
tular. Orada gzel bir ayrda mola verdiler ve iki saat boyunca
g r p sohbet ederek ho vakit geirdiler.
emah beylerbeyi, gtrmekte olduu hazineyi Osman Paaya
tesli m etti. Osman Paa da her bln deneini ayrp bltrd
ve irvan'a gidecek askere verdi.
Osman Paann tekrar yola koyulduunun ertesi gecesi korkun
bir ayaz ve frtna kt. Pek ok asker hayatn kaybettii gibi her
g n yedier, sekizer yz binek ve yk hayvan helak olur oldu. S
knt ierisinde on iki gn boyunca Kuban Irma kys izlenerek
yol alnd ve sonunda geit yerine ulalabildi. Ama rman buz
tutmu olduu grld.
Oralar yksek aalarla kapl idi. Asker byk ateler yakarak
souun iddetini krmaya altlar. Ad geen rma buz zerin -
den yryerek getiler. Serdar iin Namrak Kalesi'nden rnklar
(kk kayklar) getirtildi ve bunlarla suyu getiler. D rdnc
menzilde Namrak Kalesi'ne varld. Toplar atlp enlikler ve e
lenceler dzenlendi.
Oradan iki menzil geilerek Taman'a gelindi. Askerin tm buz
zerinden yryerek suyu geti. Burada askerlerden bazs buzun
delinmesi sonucu canlarn yitirdi. Ondan sonra Ker Boaz'na
eriildi ve yine buz zerinden boaz geilerek birka gn dinlenil
di. Sonunda menzil ba olan Kefe'ye gelindi. Osman Paa burada
yurtlarna dnmek isteyenlere izin verdi. Kalanlar iin ise klak

ve konaklara datld. 60
K I R I M H AN L I G I M E S E L E S
zdemirolu Osman Paa Kefe'ye geldiinde Krm han il e
Divan - Hmayun arasnda ipler iyice gerilmiti. Bunun sebeple rin i
anlamak iin I I I . Murad Han zamanndan beri bu lkede hkm
sren hanlar tanmak lazmdr. defa Rusya ierlerine seferde
bulunmu Moskova'y yakp ykarak taht alan lakabn kazanm
ancak i l . Selim Han dneminde Don-Volga kanal proj esinin ger
eklemesinde ihanete varan ihmalde bulunmu olan Krm Han
Devlet Giray, Sultan 111. Murad'n saltanatnn nc senesinde
irtihal etmiti. Bahesaray'da hususi olarak ina edilmi olan trbeye
defo olunmutu.
Devlet Giray'n on sekiz olundan en by olan Mehmed
Giray babasnn yerine geerek kardei Adil Giray' "kalgay" yani
vezir ve veliaht saltanat tayin etti. Adil Giray'n ranllara esir derek
vefatndan sonra, Mehmed Giray, hanlk makamna ulatracak olan
kalgayl gen kardei Saadet Giray'a vermek emelinde bulunduysa
da, kadimden gelen kanunlarna ters olduu iin tepki ekti. Bu
sebeple Mehmed Giray kalgay mansbn, biraderlerinin en by
olan Alp Giray'a vermek zorunda kald. Bununla beraber Mehmed
Giray Saadet Giray'a elinden geldii kadar lutfetmek istediinden,
"Nureddinlik" yani ikinci veliahtlk mansbn ihdas ederek, liman ve
tuzlalarn varidatndan tahsisat verdi. Saadet Giray'n mahlas olan
Nureddin'den kaynaklanan bu makam, o zamandan beri Krm'd a
devam edip gitmitir.
Mehmed Giray'n kendi kendine kard b u adet B ab-
Hmayun'un tasvibine mazhar olacak bir mahiyette deildi. Dier
taraftan bu srada ran muharebesi dolaysyla Kafkasya'd aki askeri
harekata yardm etmesi hakknda Krm hanna emir verilmiti.
1 578 yl harekatna katlmayan Mehmed Giray 1 579 Temmuz'unda
yz bin kiilik bir kuvvetle bizzat Krm'dan hareket ederek irvan'a
geldi. zdemirolu Osman Paa ile grtkten sonra birlikte e-
n ah zerine yryp Aras Nehri, Berda ve Gence taraflarna akn

yapmla rd.
zd emirolu, Mehmed Giray'dan o sene k ayn irvan'da
ge irip e rtesi sene yine ftuhata devam etmelerini istedi ise de o,
c zi b ir kuvvetle olu Gazi Giray' brakp kendisi Krm'a dnd.
Bu hali padiahn gazabn mucip olmu ise de harp srasnda bir
g aile kmasndan ekinilerek ses karlmamt.
Bu arada merkezden, derhal Osman Paa'ya katlmas ynnde
fermanlar gittike o; "Yoksa biz Osmanl beylerinden miyiz?" diyerek
g ururlanr ve emirlere kymet vermezdi.
zdemirolu Osman Paa, bin trl mkilata ramen Kafkas
il erin i muvaffakiyetle baarp Demirkap ve irvan muhafazasna
Cafer Paa'y braktktan sonra bir miktar askerle ve Kefe yoluyla
stanbul'a gitmek zere yola km ve yolu zerinde kar gelen
Ruslarla arpm ve bin kadar maiyeti ile Kefe'ye gelmiti.
Osman Paa Kefe'de iken, msaade edilmeden muharebe cephe
sini terk ederek Krm'a dnen Mehmed Giray'n katledilmesi iin
ferman ald. Vaziyet son derece nazikti. zdemirolu elindeki kuv
vetin azlna bakarak belki muvaffak olamam ve ran gailesinden
baka ikinci bir gaileye daha sebep olurum diyerek bu husustaki
mahzuru arz etti. Ancak evvelki emir tekrarlandndan harekete
gemeye mecbur kald. Fakat korktuu bana gelecekti.
Osman Paa, Meh med Giray'n kardei ve kalgay olan Alp
Giray'a Krm hanln tevcih ederek berat gnderdi. Fakat Meh
med Giray bu vaziyetten haberdar olduunda:
"Ben sikke ve hutb e sahibiyim, beni azle kim muktedirdir? "
diyerek yz bin kiilik bir kuvvetle gelip Osman Paa'y Kefe'de
kuatt. bu ekli alnca, Osman Paa bu mevsimsiz ve tehlikeli
vaziyeti derhal stanbul'a bildirerek kuvvet ve top istedi.
Divan - Hmayun, rehin olarak Konya'd a tutulan Devlet Giray'n
dier olu ve Mehmed Giray'n kardei slam Giray' acele olarak
stanbul'a davet etti ve gelir gelmezde Krm hanlna tayin olundu.
Ardndan Kaptan - Derya Kl Ali Paa komutasndaki donanma ile
1 24 K a y V: K u d r e t v e A z a m e t Y l l a r
yenieri ve topu olarak o n bin askerle otuz be top Krm'a do r u

yola karld. slam Giray'da donanmada bulunuyordu.6
te yandan Mehmed Giray yz bin kiilik ordusuyla Os man
Paann bin kiilik kuvvetini Kefe'de ar bir abluka altn a al
mt. Kalenin su yollarn kesmi olup ehri mtemadiyen topl arla
dvyordu. Osman Paa otuz yedi gn byk bir gayret ve dirayetle
Mehmed Giray'n saldrlarna kar koydu.
stanbul'd an asker ve top ile yeni Krm hannn yetimesi ve
ordusunun kendisini terk etmeye balamas zerine Mehmed Gi
ray, can kaygsna dt. Kendisi iman olduu iin araba ile Ur
taraflarna kamak istediyse de muvaffak olamad. Yakalanacan
anlaynca bir su kenarna inip seccadesine oturup kald. Arkasn
dan iki yz kii ile kendisini takip eden biraderi Kalgay Alp Giray
tarafndan yakaland. Alp Giray:
"Hanlarn yz suyun namertlik ile yere dkp Krm ocana
su kodun hey kaltaban ! " diye Mehmed Giray' bir aa glgesinde
kemend ile b omutur.
Mehmed Giray, cesur ve kahraman bir zat idiyse de serkee
tavr ve szleri, bana buyruk hareketleri ve kendisini mstakil
grp padiahn emirlerini dinlememesi felaketine sebep olmutur.
Hanl yedi sene kadardr. 62
K C H A N DA Y Z N A K O L S U N !
Kafkasya'y fethederken ii Safevi ordularyla yapt meydan
muharebeleri, savunma savalar sonunda kazand muvaffakiyet
leriyle dillere destan olan kahraman Osmanl paas zdemirolu,
stanbul'a geldiinde byk bir cokuyla karland. III. Murad Han
bu kahraman bizzat grmek zere Yal Kk'ne davet etti. Paa,
huzura girdiinde sultan , saray adetlerini bozarak;
"Ho geldin Osman, otur ! " dedi.
Osman Paa oturmad. Ayakta durdu. Padiah tekrar;
"Otur Osman !" dedi. Osman Paa oturdu. Fakat haya edip tekrar
ayaa kalkt. Murad Han, drdnc defa, oturmasn ve Kafkas-
///. Murad Han 1 25
yadaki m uharebelerini anlatmasn emredince, oturdu ve anlatmaya
b alad. Kafkas harplerini anlatmas drt saat srd.

O sm an Paa, Aras Han' nasl malup ettiini anlatt srada
sult an, heyecanlanp szn keserek:
"G ze l hareket etmisin Osman ! " dedikten sonra zerinde mu
ras sa bir ine bulunan sorgucunu karp Osman Paann bana
takt.
O sm an Paa anlatmaya devam etti. Hamza Mirza'ya kar ka
zand zaferi anlatt srada sultan yine szn kesip;
"Bunlarn semeresini toplayacaksn ! " diyerek belindeki murassa
h an eri karp Osman Paann beline takt.
Osm an Paa, mam Kulu Han'n Gence nndeki hezimetini
anlatrken, Murad Han, ilk nce verdiinden daha kymetli murassa
bir ine bulunan sorgucunu karp paann bana takt.
Nihayet zdemirolu Osman Paa, Krm hanna kar, Kefe'de
birka bin kii ile nasl mcadele ettiini ve hann yakalanarak
cezalandrlmasn anlatp szne son verince, memnuniyetinden
gzleri yaaran Murad Han, kendini tutamayp ellerini aarak:
"iki cihanda yzn ak olsun ! Allahu Teala senden raz olsun ! Her
nereye gidersen muzafferiyet arkadan olsun ! Cennette, namdan
Hazret-i Osman ile bir kkte ve bir sofrada berab er bulun ! Bu
dnyada uzun mddet eref ve iktidar ile yaa! " diyerek dua etti.
Osman Paa ikinci vezir olarak divana girdi (28 Temmuz 1 584) .
te yandan Veziriazam Siyavu Paa Kafkas harekatnda ser
dar alan zdemirolu Osman Paann tevcih ettii vazifelerin bir
ksmn fazladr diye kabul etmemi ve bu yzden Osman Paa
mkil duruma dmt. Bu hal ayn zamanda divanda da askerin
itirazn mucip olmutu. Padiah vaziyetten haberdar olunca gerek
Kafkasya'd aki hizmeti ve gerekse Krm han isyann bastrmas
dolaysyla Siyavu Paay azl ile zdemirolu'nu veziriazam yapt.
Tarihi Peevi, Siyavu Paann, zdemirolu'nun muvaffakiyetle
rini kskandn yazmaktadr.
K J R J M ' DA SYA N
Osman Paa'nn sadarete gelmesinden ksa bir sre sonra K rm
bir kez daha kart. Daha evvel bahsedildii zere Mehmed Gi ray
kalgayla kendi olu Saadet Giray' getirmek istemiti. Fakat Alp
Giray adndaki kardei yaa byk olduundan onu kalgay yap
m ve olu Saadet Giray' da mahrum brakmamak iin Nureddin
ismiyle ikinci bir veliahtlk ihdas ederek olunu da oraya getirm i ti.
Kalgaylarn idare merkezleri hann payitaht olan Bahes aray'a
drt saat mesafede Akmescid olup, "Nureddin Sultan" yani ikin ci
veliahtlarn merkezi de Bahesaray'dan bir saatlik mes afede Fac
mevkii idi. Her ikisinin vezir, defterdar, kad ve mkemmel ma
iyetleri vard.
Mehmed Giray'n kardei slam Giray ise babas Devlet Giray'n
hanl zamannda stanbul'a rehin olarak gnderilmiti. lk zaman
larda gzde iken III. Murad Han tahta ktnda biraderi Mehmed
Giray'n tesiriyle gzden uzak olmak iin Konya'da ikamete mecbur
edilmiti. Ancak Mehmed Giray'n zdemirolu tarafndan ortadan
kaldrl srasnda Konya'dan getirtilerek Krm hanlna tayin
olundu. Kardei Alp Giray da yine kalgaylkta kald.
Mehmed Giray'n katlinden ay sonra, olu Saadet Giray iki
kardeiyle birlikte babasnn intikamn almak iin giriimlerde
bulunmak zere Nogaylarn lkesine kat. Nogay Tatarlarna,
"Babamzn kann almak iin bize yardm edin" ricasnda bulun
dular. Onlar da on bin miktar apkoncu (yamac, aknc) vererek
kendilerini desteklediler.
S aadet Giray bir gn anszn Krm hanlarnn p ayitaht
Bahesaray'a iddetli bir hcum gerekletirdi. Gafil avlanan slam
Giray yaral olarak Kefe'ye kat.
Demirkap muhafazasna tayin olunup Kefe'ye gelen askerle de
arparak Bahesaray' igal eden Saadet Giray, stanbul'a yazarak
Krm hanlnn kendisine verilmesini istedi.63
te yandan slam Giray da durumu zetleyerek stanbul'd an
yardm istemiti.
III. Murad Han 1 27
Bu hab erler stanbul'a gelince padiahn huzurunda divan olup

grld. Veziriazam zdemirolu Osman Paa bizzat kendisinin
gitmesi iin padiahn iznini istedi.
zd emi rolu'na istedii izin verildii gibi Kaptan- D erya Kl
Ali Pa a'ya da hazrlanmas emrolundu. Mevsim k olduundan
veziri azam kara yoluyla Sinop'a gidip oradan kar Krm yakasna
gee cekti. Fakat kn fazlal sebebiyle Kastamonu'da klamaya
mecb ur oldu.
te yandan slam Giray toplad kuvvetlerle yeeni Saadet
Giray' malup ederek karmaya muvaffak oldu. Saadet Giray
ikinci defa talihini tecrbe ettiyse de muvaffak olamayarak Volga
taraflarn a ekild i.
slam Giray'n hanlna kadar Osmanl padiah, Krm han
olanl arn yalnz hanln tasdik ile berat gnderirdi. Bu hadiseden
sonra bizzat Krm hann tayin etmek suretiyle onlarn dahili iine
de m dahale etmek durumunda kalmtr. Aslnda buna da Mehmed
Giray'n isyan sebep olmutur. Hatta bu hadiseden dolay Alp Giray
yakalad Mehmed Giray' ldrecei srada, "Krm ocana su
ko dun! " diye onun isyan dolaysyla Osmanl hkmeti tarafndan
han tayin edilmesine iaret etmitir. 64
Bundan baka yine slam Giray zamanna kadar hutbelerde yalnz
Krm hanlarnn isimleri okunurken bunun hanlndan itibaren
hutbelerde nce Osmanl hkmdarnn ve sonra da Krm hannn
isimlerinin zikredilmesi kabul edilmitir.
mrnn ounu stanbul'da geirmi olan slam Giray uzak
grl, ince dnceli tedbirli bir zat olup biraderzadesinin iki
isyan hari olarak drt sene sren hanln sessiz idare etmi
tir. Kastamonu'd a iken, Krm meselesinin halledildiini renen
zdemirolu artk gitmesine lzum kalmadndan, orada kald.
Sultan III. Murad iddetli bir kn yaanmasndan dolay mevsimin
orada geirilmesini istemiti. Ardndan da Osman Paa'y, bir Hatt-
Hmayun' la dou serdarlna tayin etti.
1 28 K ay V: K u d re t v e A z a m e t Y l l a n
Z D E M RO G L U ' N U N T E B R Z ' F E T H V E V E F AT !
zdemirolu, ran serdarl ile grevlendirilmesini m teakip
eyalet valilerine Erzurum'da toplanmas iin tamimler gnde rildi.
Toplanan eyalet askerleri ile Kastamonu'dan hareket eden Osm an
Paa, 1 Austos 1 5 85'te Erzurum'a vard.
7 Eyll'd e, Azerbaycan'da aldran sahrasna gelindi. Yavuz,
byk zaferini tam 7 1 yl nce burada kazanmt. Sadraz am ,
ah'n karsna kacan sanyordu. Fakat ah Hdabende'nin
27 Austos'ta Tebriz'den ayrldn renince zld. ran ah bu
muzaffer Trk komutannn karsna kmaya cesaret edememi ti.
9 Eyllde Van B eylerbeyi Vezir Caalazade Sinan Paa alt bin
askerle Karadere Kona'nda orduya dahil oldu. 20 Eyll'de S fyan
ehrine gelindi. Ertesi gn, Tebriz'in banliylerinden Abvar'a varld.
Sefere ktnda rahatszlanan zdemirolu Osman Paa nn
hastal olduka ilerlemiti. Nihayet dnyann en byk ehirle
rinden biri olan Tebriz grnd. lm deinde olduunu anla
yan zdemirolu, rahat bir nefes ald. Tarihi Ali gnlerden beri
paann: "Kandasn Tebriz ? " diye saykladn ve ah smail'in
bu mehur taht ehrini fethetmenin paada bir sabit fikir haline
geldiini kaydetmektedir.
O rdunun ncs olan Caalazade Sinan Paa, ran veliahd
ve ah Muhammed Hdabende'nin kk olu Hamza Mirzann
kumandasndaki byk Trkmen ordusunu grd.
2 1 Eyll Abvar Meydan Muharebesi'nde, ok zayiat vermekle
beraber Osmanllar, Safevi ordusunu bozguna urattlar. Osmanl
birlikleri ertesi sabah erkenden Tebriz'in banliylerini igale bala
dlar. Safeviler, Osman Paaya ''.Adyaman" diyorlar ve kendisinden
ok ekiniyorlard. Buna ramen, ran'n en byk ehri olan Tebriz'i
sokak sokak savunmaya karar verdiler. Tebriz'de nfus, asrn ba
larna nisbetle mhim ekilde azalm, 250 ila 300 bine dmt.
Bu ok zengin Trk ehrinin muharebeyle tahrip olunmasn
istemeyen zdemirolu, Hamza Mirzaya ehri teslim edip ehir
dn da karlamay teklif etti. B abasnn gzleri az grd iin

iran' n gerek hakimi bulunan 1 9 yandaki veliaht, bunu reddetti.
Bunu n zerine Osmanllar, stanbul Kaps'ndan Tebriz'e girdiler.
Safevi sokak barikatlarn top ateiyle ykarak Hasan Padiah (Uzun
Bas an) Camii'ne kadar ilerleyip ehrin yarsn zapt ettiler. ehri,
Ust acalu Hseyin- Kulu Han savunuyordu. Ancak 22 Eyll akam
da ha fa zla dayanamayacan anlayan Safevi askeri, Tebriz'i terk
e dip Hamza Mirzann ordusuna katlmak zere ehirden ayrld.
Bu durum karsnda Tebriz halk, aman istemi ve gece yarsna
doru ehir teslim olmutur.65
zdemirolu, savala den bir ehrin yamas kanun olduu
halde, mstakbel Azerbaycan beylerbeyliinin merkezi yapmay
dn d bu tarihi byk Trk ehrine aman vermitir.
Bu suretle zdemirolu, Tebriz'in drdnc Osmanl fatihi
ol uyordu. Ertesi gn, 23 Eyll'de, Azerbaycan'n Osmanl Devleti'ne
bir beylerbeylik olarak katldn ilan eden zdemirolu, Tebriz'i,
yeni Osmanl eyaletinin merkezi olarak seti. Ancak ertesi 24 Eyll
sabah, lm deinde gnlk emirlerini veren sadrazam, kapkulu
ocaklarndan yenierilerin, kendisinin adrndan kamamasndan
cesaret alp Tebriz'e aman verilmesini kanuna mugayir sayarak,
ehri yamaya baladklarn rendi. Btn gcn toplayarak
derhal atna binen serdar- ekrem, az zamanda yamay durdurdu.
Ahalinin birok eyas bulunamadysa da, bir tek Tebrizlinin bile
kannn akmasna mani olunmas, byk bir baaryd.
25 Eyll gn sadrazam ve serdar- ekrem, Habeistan ve Yemen
ve Kafkasya ve Azerbaycan fatihi zdemirolu Osman Paa, byk
askeri merasimle ehre girdi. 26 Eyll gn, evval'in ilk gnyd.
S adrazam, btn kumandanlar tarafndan, hem Ramazan Bayram,
hem de Azerbaycan'n fethi iin, merasimle tebrik edildi.
27 Eyll Cuma gn btn Tebriz'de, Snni usulne gre hutbe
okundu ve Sultan III. Murad Hann ad zikredildi. zdemirolu ve
maiyetindekiler, Hasan Padiah Camii'nde Cuma namaz kldlar
ve ehrin Snni ahalisi de bu namaza katld. Yavuz Sultan Selim
de, tam yetmi b i r yl, dokuz gn nce, ayn camide Cuma nam az
klmt.
29 Eyll'de Tebriz Kalesi'nin inasna baland. Muazzam in aat
bir ay srd. B ylece Tebriz uzun sreli kuatmalara kar koy ab i
lecek bir hale getirildi.
Tebriz beylerb eyliine Cafer Paa'y getiren zdemirolu kal eye
sekiz bin asker ve birka yz top braktktan sonra ayrld. Tebriz'de
kalacak askerin uzun bir mddet iin maan p einen ve ke n di
parasndan demiti.
28 Ekim ak am ordu Tebriz'in banliylerinden enb - i Ga
zan'dayd. zdemirolu'nun ld konusunda yanl bir bilgi
alan Hamza Mirza otuz bin Trkmen atlsyla Osmanl birlikleri
ne saldrd. Fakat kesin bir bozguna urad. Bu zdemirolu'nun
duyduu son zafer haberi idi. Ordu Acsu kenarnda konaklad
srada 29 Ekim gecesi vefat etti.66
Paann hastalnn sresi ve lm yeri hakknda u dizeler
bize bilgi vermektedir:
Hastalk ekdi on gn cmle ol kan-i kerem

Acsu da eyledi ho azm -i iklim -i adem
Naa Diyarb ekir'e gtrlerek ehrin dousunda bulunan Kur
unlu Camii evresindeki trbesine defnedildi. Osman Paa gibi
cengaver bir komutann elli sekiz yanda vefat, derin bir znt
nn yaanmasna neden olmu ve Azerbaycan'n fethinin (23 Eyll
1 5 85) sevincini dahi glgede brakmtr.
zdemirolu Osman Paa, 1 6 . asrn en byk Osmanl kuman
danlarndandr. Daha sonraki asrlarda bu apta bir asker gelmedi
denilebilir. ehit olduu zaman annesi, zevcesi ve kz stanbul'da
hayattayd. Vefat stanbul'da byk teessrle karland. Naa, otuz
yllk at Kaytas ters eerlenerek zerine kondu, vasiyeti zerine
D iyarbekir'e gtrld. B tn D iyarbekirlilerin katld byk
bir cemaat tarafndan cenaze namaz klnp nceden yaptrd
trbesine defnedildi.
Trbede yer alan kitabe u ekildedir :
Budur Sultan Murad Han'un veziri

Ki feth oldu elinde mlk-i irvan
Yedi yl terk-i taht itdi elinden
Hudabende Muhammed ah - ran
Tatar Han oldu asi padiaha
Anun ref'i olundu buna ferman
Koyup irvan' gitdi asi hana
Kesp ban yerine dikdi bir han
Dnp Tebriz'i ald oldu tarih
Cihanda nam koydu gl Osman
RA N ' LA S U L H
zdemirolu Osman Paa'nn vefatn frsat bilen ran kuvvetleri,
Tebriz'i geri alabilmek iin on sekiz kez hcum ettilerse de muvaffak
olamadlar. Osman Paa'nn mstahkem bir hale getirdii Tebriz'i,
Cafer Paa da mkemmel bir direnile savunmu ve O s manllar
elinde kalmasn salamt. Safevilerin Tebriz zerine saldrlarnn
devam etmesi zerine 1 1 1 . Murad Han:
"Gayret- i din-i mbin in bu denl mihnet ve me akkat e
kilmi iken heba olmasun. Asker ve hazine padiahlara nam ne
namus indr ! " diyerek Ferhad Paay ikinci kez ran serdarl
ile grevlendirdi.67
Ferhad Paa Tebriz nne geldiinde ehir kuatma altndayd.
Osmanl kuvvetleri gn gece muharebeden sonra ran bir
liklerini ar bir yenilgiye urattlar.
Ferhad Paa sekiz-on aydan beri ran birlikleri tarafndan muha
sara edilen Tebriz'e yardm iin giden Ferhad Paa, buraya zahire ve
on iki bin kiilik kuvvet brakt. Bu srada ran ah sulh isteyerek,
eli heyeti gnderdi.
Bu istein bir oyalama taktii olduunu anlayan Ferhad Paa,
her ihtimale kar durumu stanbul'a bildirdi. stanbul'd an gelecek
cevab bekledii srada, Grc beylerinden bazlarnn ba kaldr
maya balamas zerine Kars'a gelen Ferhad Paa, 1 588'de Sultan III.
Murad'n kesin emri zerine Gence'yi fethetti. ehrin etrafna kale

yaptrd. Valilie Hadm Hasan Paa tayin edildi. Bylece blge de ki
Osmanl hakimiyeti iyice yerlemi oldu. 68
Dier taraftan Caalazade Sinan Paa da Badad valiliine gn
derilerek o da Irak tarafndan ran'a girdi ve Nihavend'i ald. B u
elde edilen yerlere asker yerletirildi. Muhtelif kabile ve airetler ele
alnd. Grc hkmdar Simon'un merkezi olan Guri'd e muhkem
kale yapld gibi Ahska'da da bir kale yapld. Tomo, Luri, Guri
ve Ahska, Grcistan'la, bir hudut tekil etti ( 1 587 Haziran ) .
te yandan Veliaht Hamza Mirzann 1 586 yl sonlarnda bir
ziyafet esnasnda aleyhtarlar tarafndan katli zerine ran savalar
duruldu. Bar grmeleri daha fazla ciddiyet kazand.
Olunun lmne zlen ah Mehmed Hdabende rahatsz
lnn da artmasyla dier olu Abbas lehine saltanattan ekildi.
Bylece Horasan valilii yapmakta olan Abbas, Kazvin'e gelerek ah
ilan edildi. Bu deiiklik S erdar Ferhad Paa tarafndan 1 5 87 yl
sonunda stanbul'a bildirildi.
Bu srada ran baka cephelerde de zor durumdayd. Horasanda
hkm sren Snni eyban! Hkmdar Abdullah Han Mehed'i
muhasara edip fethetmiti. Hindistan'daki Ekber ah'la da aras
bozuk olan ah Abbas, ate arasnda kalnca, sulh istemek zo
runda kald. Biraderi Hamza M irza'nn da bulunduu bir eilik
heyetini, Erdebil Valisi Ustacalu Mehdi Kulu Han bakanlnda
olarak Ferhad Paa'ya gnderdi. O da bunlar alarak muzafferen
stanbul'a girdi (28 Ocak 1 590) .
ahn yeeni Haydar Mirza, heyette sulh rehinesi olarak bulu
nuyordu. Bu kabul, ark mparatorluu'ndan bir prensin rehine
olarak Divan - Hmayun'a gelmesi sebebiyle nemlidir.
Heyet bakan Mehdi Kulu Han, III. Murad Han tarafndan ka
bul edildi ve ziyafet ekilerek hil'atler giydirildi. Ayrca ehzadenin
bu ziyareti, birok airin gazel ve kasidelerine konu olmutur. ah
Abbas'n btn Osmanl ftuhatn tandn ve her iki devletin
elinde bulunan yerlerin kendilerinde kalmas artyla, sulh istediini
s yle di. Eli ayrca Abbas'n, Osmanl padiahlarnn, saltanat sren

kullar arasnda bulunduunu belirtmitir.
Akas Osmanl Devleti de bartan yanayd. nk yllardr
s ren bu mcadele artk asker arasnda huzursuzlua yol amakla
birlikte maddi bakmdan da bir klfetti. Yaplan sulh mzakere
le ri n eticesinde ran'la harbe son veren muahede 2 1 Mart 1 590'd a
s tanb ul'da imzaland.
Anlama gereince Tebriz ehri ile Azerbaycan'n Tebriz mn
tkas Karaba, Gence, Kars, Tifs, eh rizur, Nihavend, Luristan
taraflar Osmanllarda kald. Bu yerlerin terkinden baka ran ule
m as tarafndan ilk slam halifesi Hazret-i Ebubekir, Hazret-i
mer, Hazret- i Osman ile Peygamberin zevceleri Hazret-i Aye
hakknda sylenen ve halka telkin edilen fena s zlerin bundan
sonra men edileceini ran ah temin ediyordu. Haydar Mirza
rehin olarak stanbul'da alkonuldu. Bu suretle on iki sene devam
eden Osmanl- ran harbi son bulmu oldu.69
P f R- i M i M A RA N S N A N
Trk'e eref, cihana ise yzlerce medeni eser veren bir sanatkar
olarak tarihe geen byk Osmanl Mimar Koca Sinan 1 588 yl
Mart ay ierisinde stanbul'da vefat etti. Sleymaniye Camii yakn
larnda mtevaz bir keye yaptrd trbesine defnedildi. Mimar
S inan'n vefat iin Sa'i elebi u tarihi dt:
Geti bu demde cihandan pir-i mimaran Sinan

Ruhu iin Fatiha ihsan ede pir u civan (996/1 588)
D nya tarihinin en byk mimarlarndan olan Koca Sinan
usta 1 490 senesinde Kayseri'nin Arnas kynde dodu. Babas
Abdlmennan olup, bu ismi son radan almtr. Yavuz Sultan Selim
H an'n zamannda devirme olarak stanbul'a geldi. Bu halini ve ilk
yllarn kendisi yle anlatr:
"Ben Kayseri sancandan devirilen ilk acemi olanlarndanm.
Asker ocana girdikten sonra, nce marangozluu merak ettim.
yi ustalar elinde yetitim. Bkp usanmadan alp, bu sanat -
rendim. Ykselmek ve kendimi gstermek iin frsat gzlyordun .

Bilhassa lkeler gezip grgm arttrmak istiyordum. Bu frsat
kt. Sultan S elim Han'n ordusunda Acem ve Arab diya rlarn
batan baa gezdim. Mimarl, hendeseyi rendim. Grdn
her binadan, her harab eden ibretle ders aldm . stanbul'a dndn .
Devlet adamlarnn hizmetinde bulundum . Yenieri zabiti ol arak
kapya ktm:'
Olup yenieri ektim cefay

Piyade eyledim nice gazay
Sinan, 1 5 2 1 ylnda Kanuni Sultan Sleyman'n Belgrad sefe rin e
yenieri olarak katld. Byk kabiliyeti sebebiyle yenierilikte sk
sk terfi etmeye balad. 1 522'd e Rodos seferine atl sekban olarak
katlp, 1 5 26 Moha Meydan Muharebesi'nden sonra, gste rdii
yararlklar sebebiyle takdir edilerek acemi olanlar yayabalna
(blk komutan) terfi ettirildi. Daha sonra kapyayaba olup, 1 534
Alman ve Badad seferlerine zemberekiba olarak katld.
1 533 ylnda Kanuni Sultan Sleyman'n ran seferi srasnda Van
Gl'ne geldiklerinde, sadrazam Ltfi Paa kar sahile gitmek ve
dmann ahvalini gzetlemek istedi. Bu maks atla Mimar Sinan'a
kadrga yapmas emredildi. Mimar Sinan'n iki hafta gibi ksa bir
srede adet kadrga yapp, donatmasndan ok memnun kalan
Ltfi Paa, gemilerin idaresini de ona verdi. Bu baarsndan dolay
byk bir itibar kazand. ran seferinden dnte, Yenieri Oca'nda
itibar yksek olan hasekilik rtbesi verildi. Bu rtbeyle, 1 53 7 Korfu,
Pulya ve 1 53 8 Karabodan (Moldavya) seferlerine katld.
Katld bu seferlerde batnn ve dounun mimari tarzn tetkik
imkann buldu. Bu iki slubu birletirerek orij inal eserler verdi.
Kendisi bu hususu hatratnda yle anlatmaktadr:
''Asker ocana girdikten sonra nce marangozluu merak ettim,
iyi ustalar yannda alp, yetitim. Bkp usanmadan alarak bu
sanatn btn inceliklerini rendim. Kendimi gstermek iin fr
sat gzlemeye baladm. Bilhassa lkeler gezip grgm arttrmak
istiyordum. Bu frsat kt. Sultan Selim Han'n ordusunda Acem
ve Arab diyarlarn batan baa gezdim . Mimarl ve hendeseyi

re ndi m. Grdm her binadan, harabeden ibretle dersler aldm:'
Son se ferlerinden olan Karab odan seferinde, ordunun Prut
Nehri'ni gemesi iin bir kpr yaplmas gerekiyordu. Zemin kay
g an old uundan bu ii kimse baaramad. Bunun zerine Ltfi
Paa, Kanuni Sultan Sleyman Han'a bunu ancak Haseki Sinan'n
yap abi lec eini arz etti. Padiahn verdii emir zerine harekete
ge e n Sin an, ordudaki btn mimar ve neccarlar toplayarak on
gn gib i ksa bir srede kpry yapp ordunun karya gemesini
salad. Bu olay Sinan'a kendisini gsterme frsatn tanmt. Nite
kim Sinan bu hadiseyi bizzat kendisi daha sonra yle nakletmitir:
" Sultan Sleyman kuvvetleriyle Karabodan'a revan oldu. Prut
Suyu kenarna geldiklerinde, asker gemeye kpr lazm oldu. Nice
ki m es neler mukayyet olup, bir nice gn kpr binasna altlar.
Yaptkl ar cmle kprler kt. nk nehrin kys kildi ve kazk
aklm as mmkn olmuyordu. Bataklkta kpr inasnda aciz
kalnd. Ltfi Paa hazretleri, Sultan Sleyman'n huzuruna kt
ve dedi ki:
'Saadetl padiahm, kpr bina olmas "Sinan Suba" denilen
kulunuzun kadr u itibar ile olur. Haseki bendenizdir. Emir buyu
run, yoldalaryla mukayyet olsun. Gayet stad- cihan ve mimar-
kardan dr:
Sleyman Han'n emr-i ali -anlar varid oldu. Kpr binasna
baladm. On gn iinde Prut Suyu kenarnda byk ve yksek
bir kpr yaptm. Padiah hazretleri, askeriyle beraber saadetle
getiler. Ltfi Paa hazretleri:
'Bu kpr biz gittikten sonra kafir elinde harap olur. Bir kule bina
olunup hfz u hraseti iin bir miktar adam koyalm; buyurdular.
Bunun zerine Veziriazam Ayas Paa ben hakire:
'Kule bina olunmak tedbiri nicedir?' deyu istifsar buyurduk
larnda:
"Mnasip deildir, nk kafire gayret dp birka adamla
kuleyi alrsa nam bir kale alm olur. Belki kpry iltifat bile caiz
deildir. Padiah devletlerinde n e mahal d e lazm olursa, k pr

binas mmkndr' eklinde fikrimi beyan eyledim.
Ltfi Paa fikrine mukabele ettiime incindi:
'Senin korkun, kalede kumandan olup kalmaktr' dedi. B e n:
'Padiah kullaryz, nerede emrederlerse orada hizmet ede riz:
Ptdiah'n kadimi akeriyiz

Kal'a hfz etmenin dahi eriyiz
Eskiden kuluyuz, yenieriyiz
Yanan oda girer semenderiyiz
Ol zamanda Rumeli B eylerbeyi olan Sofu Mehmed Paa, or
dunun gerisindeydi. Birka gn sonra o da Rumeli askeriyle gelip
orduya katld. Mehmed Paa'nn huzurunda da kule yaplmas ve
bu suretle kprnn muhafazas meselesi konuuldu. Paa dedi ki:
'Eskiden ilk Osmanllar Rumeli'ne getikleri zaman anakkale
Boaz'nn zerinden getikleri gemiyi yakmlar. imdi biz kendi
elimizle dman toprana bir kpr brakp, bozgun dmana kendi
elimizle bir hediye mi verelim? ' Bunun zerine kpr muhafazas
fikrinden vazgeildi:'
Sinan bu olaydan bir mddet sonra, gerek hassa ba mimar
Acem Ali'nin vefat zerine hassa ba mimar oldu ( 1 5 3 8 ) .
kr minnet Hda-y Mennan'a

Ki kulun mazhar etdi ihsana . . .
Mimar Sinan'n, mimarba olduktan sonra verdii byk eser,
onun sanatnn gelimesini gsteren basamaklar gibid ir. Bunlarn
ilki, stanbul ehzadeba Camii ve klliyesidir. Drt yarm kubbe
nin ortasnda merkezi bir kubbe tarznda ina edilen ehzadeba
Camii, daha sonra yaplan btn camilere de nclk etmitir.
Klliyede ayrca imaret, tabhane (mutfak) , kervansaray ve bir sokak
ile ayrlm medrese bulunmaktadr.
Sleymaniye Camii, Mimar Sinan'n stanbul'daki en muhteem
eseridir. Kendi tabiriyle kalfalk dneminde yaplmtr. Yirmi yedi
metre apndaki byk kubbe, zeminden itibaren tedricen ykselen
III. M u rad H a n 1 37
bin a nn zerine gayet nispetli ve ahenkli bir ekilde oturtulmu

tur. Skun ve asaleti ifade eden bu sade ve ahenkli grn ile
S leym aniye Camii, olgunlam bir mimariyi temsil etmektedir.
Sekiz ayr binadan meydana gelen Sleymaniye Camii ve klliyesi,
Fatih'ten sonra ehrin ikinci niversitesi olmutur.
Mim ar Sinan'n en gzel eseri, seksen yanda iken yapt ve
ust alk eserim diye takdim ettii Edirne'd eki Selimiye Camii'dir. Bu
cami i in bizzat Mimar Sinan yle der: "Bunun minareleri hem
nazik, hem de yollu olmakla gayet mkil olduundan, sanattan
anlayan lar takdir eder. Ayasofya kubbesi gibi bir kubbenin slam
lkele rinde yaplmadn syleyip duran kefere-i fecerenin mimar
gei nen takmna cevap olmak zere Allah'n yardm ile Selimiye
kubb esinin alt zra (bir zra 50,8 cm) apn ve drt zra derinliini
ziyade eyledim:' Mimar Sinan, mimarba olduu srece birbirinden
ok deiik konularla urat.
Zaman zaman eski eser korumacs gibi davranmak zorunda
kald. Bu konudaki en kesif abalarn Ayasofya iin harcad. 1 573'te
Ayasofya'nn kubbesini onararak evresine takviyeli duvarlar yap
t. Bu gnlere salam olarak gelmesine sebep oldu. Eski eserlerle
abidelerin yaknna yaplan ve onlarn grnmlerini bozan yap
larn yklmas da onun grevleri arasndayd. Bu sebeplerle Zeyrek
Camii ve stanbul hisar civarna yaplan baz, ev ve dkkanlarn
ykmn salad.
stanbul caddelerinin genilii, evlerin yapm ve lamlarn
balanmas ile urat. Sokaklarn darl seb ebiyle ortaya kan
yangn tehlikesine dikkat ekip bu hususta ferman yaynlatt. G
nmzde bile bir problem olan stanbul'un kaldrmlarmla dahi
bizzat ilgilenmesi ok ilgi ekicidir. Bu konuya ne kadar nem
verdii, vakfiyesinde, stanbul'un kaldrmlar iin para brakma
sndan anlalmaktadr.
Hassa ba mimar olarak ok deiik konularla ilgilenmek zo
runda kalan, ayn anda birok eseri plan haline getirip yapmlarn
srdren Mimar Sinan, en geni aptaki yapm ilerinin en ufak
detaylaryla bile kendisi ilgilenirdi. Fakat bu iler altnda ezilmezdi.
Btn bu baarlaryla berab er, slam ahlakyla ahlaklanm m

tevaz bir insan idi. Mhrnde bulunan; "El-hakir'l- fakir Mi m ar
Sinan" yazs, bunu en iyi ekilde ispat eder.
Trk mimarisinin yetitirdii, slam aleminin bu byk mi m ar
ve mhendisi doksan yln zerinde, faal bir hayat srd. D urup
dinlenmeden alp, el emeiyle aln teriyle elde ettii helal m al
ve servetini birok sosyal ve kltrel messeselere (cami, mescit,
medrese, eme, kervansaray gibi) vakfettii grlmektedir. Vak
fiyesinde Mimar Sinan'n aile fertlerini, oturduu mahalle ve evre
sakinlerini, doup byd yre halkn ve btn Mslmanlarn
yan sra insanlarn tesinde dier birok canllar da dnd
anlalmaktadr. Nitekim ky olan Arnas'ta yapp vakfettii e
meye, su imek zere gelen hayvanlarn dinlenmesi iin emenin
etrafnda geni bir alan da vakfettii anlalmaktadr. Din eitiminin
yannda dil eitimini, dnya imarnn yannda ahiret hazrln,
yaknlarnn yannda yabanclar ve insanlarn yannda hayvanlar
ihmal etmeyen Mimar Sinan, yine vakfiyesinde; Allah rzasnn
dnda bir ey dnmeyip, lmnden sonra rahmet ve hayr dua
ile anlmaktan baka bir ey gzetmediini belirtmektedir.
Mimar Sinan'n ba mimarla getirildii dnemde Osmanl Ci
han Devleti, bir Trk- slam devleti olarak ekonomisi, messeseleri,
adaleti ve sosyal yaps bakmndan dnyann en gl devleti idi.
Byle kudretli bir devletin gl bir sanats olan Sinan da, yaklak
elli senelik mimarlk dneminde kendisine deni hakkyla yerine
getirdi. Mimari dehas yannda, gl organizasyon ve disiplin ka
biliyeti ile o gnlerde dnyann hibir yerinde grlmeyen bir hassa
mimarlar tekilat gelitirildi. Bu tekilat, Sinan'd an itibaren, dev
letin her tarafna stanbul'un mimari kaidelerini gtrd. Sarayda,
mimarinin her alannda atlyeler kurdu. Bu atlyeleri mimarba,
hattatba, doancba gibi byk devlet memurlar ynetti. Bu
atlyelerden, Sultanahmed Camii'ni yapan Sedefkar Ahmed Aa
ve Davud Aa gibi mimarlar yetitirildi.
Mustafa Sa'i Efendi'nin Tezkiret 'l-Ebniye kitabnda yazdna
gre, Mimar Sinan; seksen drt cami, elli iki mescit, elli yedi med-
res e, yedi darlkurra, yirmi trbe, on yedi imaret, darifa,

b e su yolu, sekiz kpr, yirmi kervansaray, otuz alt saray, sekiz
m ah zen ve krk sekiz adet hamam olmak zere yz altm drt
eser ver mitir. 7 0
O S MA N L I - Z B E K DAYA N I M AS I
B yk bir cihan devleti olan Osmanl mparatorluu'nun pa
di ahl ar ayn zamanda dnya Mslmanlarnn dini lideri yani
h ali fesi olmas cihetiyle btn slam devletlerinin saygsn ek
m ekte idiler. Dolaysyla gerek aralarndaki ihtilaflarda ve gerekse
dm anlarna kar yardm istemekte Asya'nn en cra kesinden
de olsa Osmanl Devleti'ne bavuruyorlard.
te Osmanl Safevi savalar srasnda ran'la aras iyi olmayan
ve topraklarnn byk bir ksmn bu lkeye kaptran zbekler
de Osmanl'dan yardm istemekte idiler. Bu sebeple III. Murad
Han Safevilere sava ilan edildiinde zbek Hkmdar II. Ab
du llah Han'a haber gndererek ran' kskaca almak iin, Horasan
tarafndan harekete gemesini de istemitir. Bu amala kendisine
destek olmak zere zdemirolu Osman Paa da, Piyale Pa a'y
yz yirmi top ve be yz kadar yenieri ile Bak'den deniz yoluyla
zbek lkesine gnderdi.
Piyale Paa, zbekleri ran zerine birlikte hareket iin tevik
etmek amac ile geldiinde, onlar taht mcadelesi ierisinde, karde
kavgas ederlerken buldu. Piyale Paann getirdii askerler ve toplar
kapann elinde kalm ve tabii, bu durum da ran'n iine yaramtr.
Kuzey Trkistan' idare eden Baba Sultan, sa kolu olan yenieriler
(Rum askerleri) sayesinde il. Abdullah' yenmitir. Piyale Paa, bu
durumda; "Aranzda kavga ediyorsunuz. Bu size hibir fayda ver
mez" diyerek kzgnln ifade ettikten sonra Astarhan'a uramak
maksad ile Harezrn'den stanbul'a hareket etmitir.
il. Ab dullah ise ancak Trkistan'd a yeniden birlii saladktan
sonra, ran'a kar harekete geebilmiti. Osmanllarn ran' megul
etmeleri ve pek ok nemli ehirlerini almas ile ileri kolaylaan
zbekler sratli bir ekilde Herat' alp, ii ahaliyi krm, Me h e d'i

ve daha pek ok yeri zapt etmiti.
zbek Hkmdar il. Abdullah Han bu faaliyetlerini Osm anl
Devleti'ne Mehmed Bahadr adndaki bir eli ile gnderdii m e k
tupta belirtiyordu. Ayrca, ii- Kzlbalarn ezilmesini, Horas an ve
Irakeyn madurlarnn kurtarlmasn, hac yolunun alm asn n
nemini belirterek bu ie devam edeceini, bunun dnya ve ah iret
saadeti iin art olduunu bildiriyordu.
Osmanl Hkmeti'nin verdii cevapta; askerlerin byk bir
ksmnn ileri gelen bir serdarla ark Diyar'na gnderildii be
lirtilip Allah'n izni ile irvan- Revan ve nice yerleri aldklar ifade
olunuyordu. Evvelce Taht- Azerbaycan olan Tebriz'i kuatma altna
aldklarn, artk orasnn "Makarr- slam" olduunu, geen sene
de Gence vilayeti ve zellikle Karaba ve Erdebil'i ele geirdikleri
vurgulanyordu. Nihayet dier btn memleketleri ve vilayetleri
fethedeceklerini bildirdikten sonra ayet iki taraf arasnda tam
bir ittifak ve ittihat olunursa bu fitnenin ortadan kaldrlabilecei
belirtiliyordu.
Osmanllar tarafndan, II. Abdullah'a gnderilen, bir baka me k
tupta da daha nce kolaylkla gelip geilen hac yollarnn almas,
tccar ve haclarn nne konulan engellerin kaldrlmas hususunda
aba sarf etmenin nemi ve sevab zerinde duruluyordu.
I I . Abdullah Han, Mehmed B ahadr adl elisinden ksa bir
sre sonra, Hatai adl bir eli daha gndererek Herat' Safevilerden
aldklarn, pek ok Safevi yerlerinin asker- i slam'n elinde bulun
duunu, Bestam ve Damgan snrlarna dayandklarn bildirdi. Sa
fevilerin ise Hindistan Sultan Ekber ah'a sndklarn, Hindistan
sultannn da gnderdii bir mektupla onlara yardm edeceini sz
verdiini, bu durumun Safevilere g kazandrm olduunu ifade
etti. O da birlik ve beraberlikten bahisle, "Her husus ve her emir
Cenab- alilerinin rza-y hmayunlar zere olup asla muaraza ve
mnakaa olmamak mukarrerdir" diyordu. zbek Hkmdar II.
Abdullah, bu mektubuyla hem Osmanl Sultan III. Murad'a bal
olarak ha reket edeceini hem de Hindistan ah Ekber' in Safevileri

desteklediini bildiriyordu.
G erekten Hindistan Sultan Ekber, II. Abdullah'a Osmanl sulta
nna kar, ran ahnn korunmasn teklif etmiti. phesiz bundaki
am ac d enge kurabilmekti. Ayrca o, kendisini Trk aleminin en
gl hkmdar sayyordu. Fakat i l . Abdullah bunu reddetmitir.
nk zbek han, III. Murad Han ile tam bir mttefik ve dost idi.
Os manl- ran sava iddetle devam ederken 1 5 8 7'd e, ah H
daben de bar teklifi yapmak istemiti. Fakat bu arada tahta olu
Abbas ( 1 587- 1 629) geti. ah Abbas, daha hrsl ve lider bir kiilie
sahipti. Osmanl Devleti'ne kar bar istemediinden sava tekrar
hareketlendi. Sava her iki tarafa da ok ar maliyet getirmi, bir
taraftan zbeklerin, dier taraftan Osmanllarn sktrmas sonucu
ira n'da merkezi devlet otoritesi iyice zayflamtr.
ran'n i ihtilaflar ve zbek tehdidi devam ettii mddete
Safevi Hkmeti bar yapmaya mecbur oldu. ah Abbas bar iin
kardei Hamza Mirza'nn olu Haydar Mirza'y stanbul'a gnderdi.
Ksa faslalarla on iki sene devam eden Osmanl-Safevi dmanlna
son veren 1 5 90'd aki antlama, iki tarafn da savan klfetlerinden
bir an nce kurtulma ve skuna kavuma meylinin mahsul idi.
zbek tehdidi ve i isyanlarla sarslan Safevi Devleti bar byk
fedakarlklar pahasna da olsa kabul etmek zorunda kalmt.71
Osmanllar kendileri Safevilerle anlama imzalarken zbekle
rin de bar yapmas iin gayret sarf edecekler fakat bunda baarl
olamayacaklardr.
Y E N E R L E R N H U ZU RS U Z L U G U
ran harplerinin uzun srmesi Osmanl hazinesini zor durumda
brakmt. Neticede masraflar artm, bu yzden akenin deeri
d rlmek zorunda kalnmt. Para ileri ise sz geen Yahudi
lerin elinde idi. Tarihi Ali'nin ifadesine gre darbhane mltezimi,
Defterdar Mahmud Efendi'ye bir badem aac yapra kadar ince ve
bir ebnem katresi kadar hafif sikke getirerek kabul ederse iki yz
bin ake basabileceini syledi. Fakat defterdarn teklifi reddetmesi
zerine Doanc Mehmed Paa'ya bavurmu v e bunun zerin e

Mehmed Paa, defterdara emir vermitir.
Askere datlan maa ayn olduu halde datlan parann deeri,
ncekinin yars nisbetinde olmutu. Bu kararn duyulmasyla ye
nieriler arasnda huzursuzluk ba gsterdi. Bunun zerine Rume li
B eylerbeyi Mehmed Paa'ya muhalif Sinan Paa ve brahi m P a a
gibi baz devlet adamlar tarafndan kkrtlan yenieri ayakl an d.
Dk ake baslmasnda sulu olarak Ba D e fterdar Mahmud
Efendi ile Musahip Doanc Mehmed Paa grld iin toplant
halindeki divan baslarak balar istendi. Aksi takdirde ile rin de n
birini ldreceklerine yemin eden yenieriler:
"Beylerb eyini bize teslim e diniz, yoksa padiaha kadar ken di
mize yol aacaz" diye sylendiler. Ayrca padiah, nlerine para
dkerek vakit kazanmaya alsa da bu yenierileri sakinle tirm e
yetmiyor aksine kaynamaya devam ediyorlard.
Bu, yenierilerin ocan kuruluundan beri ilk defa saray basarak
kelle istemeleri idi. Sultan III. Murad Han, sarayda savunma tertibat
alarak istenen kiileri vermeyi reddetti. Hademenin, b ekilerin,
bostanclarn, baltaclarn, kapclarn silahlanmalarn emredip,
askerin gnln ho etmek iin Hatt- Hmayun yazd ise de bunlar
yenierileri fikirlerinden vazgeirmeye yetmemiti.
Bylece nce istekleri kabul etmeyen padiah daha sonra olay
larn bymesinden endie e derek devlet adamlarnn da araya
girmesiyle buna mecbur brakld. Israrlar zerine bu ite hi kaba
hati olmayan Mehmed Paa, asilere teslim edilmitir. Ayrca Murad
Han, kan isyanda vezirlerin parma olduunu anlamad iin
daha sonra piman olup:
"O srada, iktiza ettii vechile iddet gstermekte kusur ettim''
diye sylenmitir. Ancak Sultan, asileri desteklediini anlad devlet
erkanndan Veziriazam Siyavu Paa, ikinci vezir olan damadn ,
nc Vezir Cerrah Mehmed Paa'y azletti. Veziriazamlk gre
vini Sinan Paa'ya, ikinci vezirlii Nianc Mehmed Paa'ya, Rumeli
b eylerbeyliini ise Yusuf Paa'ya verdi.
l/I. Murad Han 1 43
Fakat devlet adamlarnn katledilmelerine ramen yenierilerin

biro k defa karm olduklar yangnlar, onlarn sakinlemedii
ni n en iyi rneini gsteriyordu. te bu sebeple Sultan III. Murad
Han , areyi Yenieri Aas Hzr Aa'nn yerine Mir-i alem Mah
rnud A a'y ve onun yerine de Saati Hasan' greve tayin etmekte
bulmutur.
O S MAN L I - N G L Z M N A S E B ET L E R
Ye ni corafi keiflerin yaand bu dnemde Avrupal devletler
artk ti carete daha ok nem vermeye balamt. Ticaret iin Ak
de niz havzasnda nemli bir pazar grevi gren Osmanl limanlar
ise, Avrupal devletlerin ilgisini ekiyordu. Bu devletlerden Venedik
ve C ene viz, Akdeniz ve Karadeniz limanlarnda eski alardan
beri ticaret yapmakta idi. Ticaret kolonileri kurmalarnn yannda
zam anla gemicilikte de ileri bir seviyeye gelmilerdi. Nitekim e
lebi Mehmed zamannda Venediklilere ticaret izni verilmesinin
ardndan Fatih Sultan Mehmed dneminde ise limanlarda ticaret
yapma hakk tanmt.
Bu imtiyazlar Osmanl'ya Avrupa'da mttefikler bulma ynnde
faydal olduu gibi ekonomiye de olduka katkda bulunmaktay
d. Osmanllarla ticari imtiyazlarn kaybetmek istemeyen lkeler
ilikilere dikkat etmek zorundaydlar. Dier taraftan yeni corafi
keifler ngiltere, Hollanda, spanya, Fransa, Portekiz gibi devletlere
daha uzak yerlerde rekabet etme frsatn elde etmilerdi. Avrupa'da
yaam standardnn ykselmesi ise bir burj uvazi snfnn olumas
yannda bilim alannda nemli gelimelere katkda bulundu. Fakat
Avrupal devletler bu kazanmlar elde ederken uzun sren sava
lara i gaileleri de eklenecek olan Osmanllar ilerleyen zamanlarda
kapitlasyonlarla ilgili sorunlar yaayacaktr.
Osmanl Devleti, III. Murad'a kadar olan dnemde limanlarnda
ticaret yapma hakkn Venedik ve Fransa'ya tanmt. Osmanl'nn
Kbrs' fethetmesi ile ngilizler Venediklilerin yerini almaya bala
dlar. 1 580 ylna gelindiinde ise artk ngiliz gemileri Akdeniz'de
dolamakta idi. Akdeniz'd eki ngiliz ticaret gemileri, Osmanl li-
manlar ndaki seyr sefer v e ticareti, Osmanl Devleti'nin Frans z

gemilerine tanm olduu haklardan faydalanmak iin Fran sz
bayra ekerek ve Fransa'ya vergi deyerek srdrmekteyd ile r.
D olaysyla karlar da azalmaktayd. B u sebeple, Franszlar gib i
mstakil imtiyaz elde edebilmek iin Osmanl Devleti nezdinde
pek ok teebbste bulundular.
Fransa'da Protestanlara kar yaplan mezalim Osmanllarn bu
lkenin dikkatini ekmeye ve gcn krmaya yneltiyordu. Dier
taraftan Fas'taki gelimeler ve spanyann Portekiz ve smrgelerini
ele geirmi olmas da Osmanllar dikkatli olmaya itiyordu. te bu
noktada blgede Katolik olmayan ngilizleri desteklemelerine ve
glerini krmaya yneldiler. Osmanl-ngiliz mnasebetleri farkl
bir srece girmi olmasnda ve mnasebetlerin gelimesinde Hoca
Sadeddin Efendi nemli rol oynamtr.
Osmanllarn, 1 579 ylnda ngiliz tccarna, sularnda ticaret
imtiyaz vermesinin ardndan 1 5 80'd e bu karar ahidname eklini
ald. Daha nceden Venedik ve Fransa bu haktan faydalanrken, bu
dnemde ngilizler Trk sularnda rahata ticaret yapma hakkn
kazanm bulunuyordu.
Bu ahidname, daha ncekiler ile ayn zellikleri tamakta idi.
zellikle 1 569 ylnda Franszlara tannan haklar burada da mevcut
olup fark ise, ngilizler iin ncelikli maddelerin ilk sraya alnm
olmasdr. Kralieye bir ltuf olarak verilmi olup istenildii tak
dirde deitirilebilecek veya geri alnabilecekti. Ayrca karlkl bir
sze dayanmamakta birlikte uygulanmas da Osmanl Devleti'nin
isteine ve keyfine kalmt.
Ahidname alma hakk elde etmi bir devlet, dost olarak g
rlr ve tccarlarnn can ve mal gvenlii salanarak serbest ve
gvenli bir ekilde ticaret yapmasna izin verilirdi. ngilizler iin
bu ahidname kmsenmeyecek bir baardr. Onlar bu anlama
ile Venedik ve Fransz tccarlarla ayn haklara sahip olmulard.
Osmanl Devleti'ne giri yapan ngiliz tccarlar %5 gmrk vergisi
demeyi kabul ettikleri takdirde ve belirtilen artlar dna kmadan
kendi bayraklar ile ticaret yapabileceklerdi.
III. Murad Han 1 45
Harborne'in gerek bu almalar gerekse Bab- Ali ile olan yakn

l F ransz Elisi Germigny tarafndan gzlenmekte idi. Germigny,
sso ylnda Paris'e gnderdii mektubunda Bab- Ali ile ilikilerin
yolu nda gittiini b elirtirken Harborne'in salad baarlarnn
seb ebini ise yle aklyordu :
"ngiliz aj an Trklere satlmak zere ngiltere'den oka demir
ve top dkmek iin kullanlan aletler getirmitir:'
Bu tr sava malzemesinin Trklere satlmas papa tarafndan
y as aklanm olmas sebebiyle, ngilizlerin bu ticareti Hristiyanlar
nazarnda byk bir su olarak grlyordu. Fakat ran savann
devam ettii bu srede ngilizlerin demir gibi sava malzemesi satma
teklifinde bulunmalar, Bab- Ali'yi sevindirmi olmasnn yannda
ngilizlerle mnaseb etlere de olumlu yansmtr.
Fransz elisi ise, Osmanl ile ngiltere arasnda gerekleen
anlamay ve akabinde verilen ahidnameyi renmi olup bunun
Franszlara verilmi olan "Capitulation" hkmlerine uygun ol
madn ileri srmtr. Ayrca Harborne'in elde ettii "Nian-
erif"ten vazgeilmesi ve Fransz krallarna verilmi olan haklara
Osmanl Devleti'nin sadk kalmasn talep etti. Bab - Ali ise, ngi
lizler ile olan "ahidname"yi korumakla birlikte Franszlara istenilen
haklar vererek, III. Henri'nin ngiltere ile Osmanl arasnda araclk
yapmasn istemitir.
Osmanl Devleti tarafndan III. Henri'ye gnderilen mektupta,
iki devlet arasnda istenilen dostluun Fransa kralnn aracl ile
yaplmas gerektii, eer kralie eli gnderecek ise III. Henri'nin
tavsiyelerinin nemli olduu ve ancak bu artlar salan rsa kralie
nin isteklerinin kabul edilecei yazlyd. Franszlar gcendirmemek
iin byle bir istekte bulunulmu olduu biliniyordu.
Osmanl Devleti ve ngiltere arasnda mnasebetler sadece ticari
ilikilerle snrl kalmyordu. Kralie Elizabeth gnderdii bir mek
tupla Sultan III. Murad Han'dan spanyollara kar aka yardm
ve destek beklediini belirtiyordu.
stanbul'da bulunan ngiliz Bykelisi William Harb orn e'un

Kralie katndan padiaha yardm talebi iin takdim ettii mektub u
Osmanl sultannn Avrupa devletler sisteminde ne kadar stn bir
pozisyonda olduunu ortaya koymaktadr:
"Padiahn yce katna arzuhal ilam olunur. Saadetl padiah m
hazretleri saolsun. Devletl ve saadetl, alemin snd pa di ah
hazretlerinin yce katlarna kullarnn arz budur ki, "ngiltere Kra
liesi" ile "Zat- ahaneleri" arasnda mukaddes bir sulhun vcut
bulmas hususunda byk tanr bu kulunuzu balca vasta semek
ltfunda bulunmutu. Bendeniz dokuz yl nce bu grevi sadkane
bir tarzda ve isteyerek ifade ettim ki, hususuyla Zat- ahanelerine
bahedilen kudret ve kuvvet vastasyla bizim mterek dmanmz
olan btn putp erestleri imha edeceklerini ummutum. Byk
Tanr'nn adyla masum kulunuza acmanz iin yalvarrm. Eer bu
putpereste (spanyaya) kar var kuvvetinizi gndermek niyetinde
deilseniz, ona zarar vermek zere hi olmazsa altm veya seksen
kadrga gnderiniz. Efendim kralie bir kadn olduu ve cinsiyeti
bakmndan savaa meyilli olmamas lazm geldii halde Tanr'nn
bu konudaki emrini var kuvvetiyle yerine getiriyor. Eer size ok
sadk kalan bir hkmdar dostunuzu en nazik zamanda kendi haline
braktnz takdirde, sizin hareketinize btn dnya aracak. n
k efendim, sizin vaatinize ve dostluunuza gvenerek gerek kendi
hayatn, gerek devletini byk bir tehlikeyle att. Zat- ahaneleri,
efendim ile birlikte hakimane bir tarzda vakit geirmeksizin bir
donanma karrsanz bununla byk Tanr'nn buyruu, eriatn
emri ve meydana gelen frsatn icab, yce Osmanl neslinin an
ve erefi ve Osmanl mparatorluu'nun muhafazas yolunda ha
reket etmi olacaksnz. Bu yapld takdirde marur spanyol ile
sahte papa ve btn taraftarlar, yalnz zafer mitlerinden mahrum
edilmekle kalmayacaklar, belki de bu tr kstahlklarn cezasn
bulacaklar. Tanr ancak kendine yakn olanlar himaye eder. Sizin
vastanzla Tanr putperestleri cezalandracaktr ki, arda kalanlar
bizler gibi hakiki Tanr'ya tapanlar zmresine dahil olacaklar. Hak
yolun da mcadele eden bizleri Tanr zafere ulatracak ve birok

nim etlere kavuturacaktr:'
20 Haziran 1 5 80'e gelindiinde ise, III. Murad tarafndan ngiltere
Kr ali esi Elizabeth'e mektup gnderildi. Mektupta yardmlarn sade
ce ti ca ri noktada deil ayrca siyasi amalarn da sz konusu olduu
b elir tilm ekteydi. yle anlalyor ki Osmanl Devleti, Lutherian
mezh ebinden olmas mnasebetiyle ngiltere'yi kendi dini anlay
na yakn bularak, spanyaya kar ortak hareket etmek istiyordu.
N G LT E R E ' Y E YA R D I M D O N A N M A S I
Osmanl mparatorluu tarafndan tannan imtiyazlar ngiltere
Kralie si Elizabeth iin yeterli grlmemekte idi. ngiltere'nin Yakn
D o u'da sz sahibi olabilmesi iin stanbul'da Fransa ve Venedik
gibi daimi eli bulundurmas gerekiyordu. Ayrca gemilerin de
Fransz bayra yerine ngiliz bayrann bulundurulmas da is
tenmekte idi. Harborne, daimi eli konusunu Osmanl ve ngiltere
arasndaki mnasebetler sebebiyle gerekli grd iin Elizabeth'e
bu konuda tesir etmeye almtr. Fakat III. Murad, "ahidname"de
de belirtildii zere III. Henri'nin araclna bavurmak isteyerek
Fransa'nn tepkisini ekmek istemiyordu.
Elizabeth, Osmanl Devleti'ne gnderecei eli iin Fransa'nn
desteini beklemi olmakla birlikte mracaatta bulunarak Fransa
kralnn annesi olan Katerine de Mediciye de mektup gndermek
suretiyle desteini istedi. III. Henri, Osmanl Devleti'nde prestijinin
kalmayacan ayrca Fransz elilik ve konsolosluklarndan alnan
verginin durmasyla gelirlerin azalacan dnerek araclk yapma
ya olumlu bakmamakta idi. Fakat III. Henri, ngiltere'nin Osmanl
Devleti ile olan mnasebetini desteklemese de bunun nne geecek
gc de kendinde bulamyordu. Bu sre iinde Harb orne'in eli
sfatyla stanbul'a gnderilmesine karar verildi (20 Kasm 1 5 82 ) .
Fransz ve Venedik elileri rnek alnarak Osmanl padiah v
devlet erkanna verilecek olan hediyeler belirlenmiti. III. Murad'n
saatlere olan merak bilindiinden alar saat, kuma ve eyalarn
g nderilmesi kararlatrld. Ve Harborne, Elizabeth'in III. Murad'a
1 48 K a y V: K u d re t v e A z a m e t Y l l a r
hazrlad mektup ile "Susan" isimli gemiye binerek sta nb ul'a

hareket etti ( 1 4 O cak 1 58 3 ) .
Harborne'in Lutherian mezhebinden bir devletin elisi olmas
sebebiyle dier devlet elilerinden daha fazla itibar grmekteydi.
Ayrca Fransz elisi ile ayn muameleyi gryor olmasnn ver dii
memnuniyet ise, Devlet Sekreteri Walsingham'a gnderdii m ek
tuplardan anlalyordu. Bylece Harborne'in elilii iki devlet ara
sndaki ilikileri olumlu anlamda gelitirmi olup ngiliz tccarlarn
Akdeniz'de serbest bir ekilde dolamasn salamtr.
Bu tarihten sonra Osmanllarla ngilizler arasnda ilikiler gittik
e gelimeye balad. zellikle 1 580'li yllara gelindiinde ngiltere
ile spanya arasnda souk rzgarlar esiyordu. Osmanl Akdeniz
politikas gerei spanyollarn karsnda, ngilizlerin de yanndayd.
Kralie Elizabeth ise spanyollara kar dnyann en byk g
cn yannda grmenin mutluluu ierisindeydi. Sultan Mu rad'a
hitaben yazd mektupta, spanya kralnn dini muhalefet ve kadim
dmanlkla karadan ve denizden lkelerine saldrdndan s z
ediliyordu. Elizabeth mektubunda ayrca spanyollarn, slam mem
leketlerinde ticaret yapan tccarlara zarar vererek Osmanl lkesine
gidip gelen gemilerin yollarn kestiini iddia ediyordu. Kendilerinin
spanya'da esir olan Mslmanlarn ounu para karlnda kur
tarmaya altn, bu hizmet ve dostluklarna mukabil, Osmanl
lkesindeki ngiliz tccarlarna sayg gsterilerek emniyet iinde
ticaret yapmalarnn salanmasn talep etmekteydi.
Sultan III. Murad Han'n, Elizabeth'e yazd cevabi mektupta
u ifadeler yer alyor: "ki lke arasndaki dostluk ve Ahidname-i
Hmayun gereince dost ve dmana kar birlikte hareket edile
cektir. Ahidname artlarna uyulduu takdirde ngiliz tccarlarna
kimsenin zulm etmek ihtimali olmaz. Eskiden Osmanl padiahlar
ile dostluk edenler nasl sayg grp himaye edilmilerse size de o
ekilde muamele edilecektir. spanyada esir olan Mslmanlarn
ngiltere tarafndan kurtarlmas sadakat ve ballnzn gster
gesidir. Elinizle gndermi olduunuz mektubunuzda Osmanl
donanmasna ilikin syledikleriniz hususunda hepsiyle ilgili ma-
III. M u rad Han 1 49
lun um olmutur. lkbaharda byk bir donanma gnderilmesi

kararl atrld. Allahu Teala donanmay zafere ulatrsn :'
ngiltere gelimelerden memnundu. Devlet sekreteri Walsing
ha m , 24 Haziran 1 5 8 7 'de stanbul'daki ngiltere Elisi William
Harbo rne'e gnderdii mektupta padiah spanyollara kar hare
ke te ge irmek iin elinden ne geliyorsa yapmasn ve ngilizlerin
iyi in sanlar olduunu anlatmasn istiyor:
"Gnderdiiniz 9 Mart 1 5 87 tarihli mektubunuz ulat. Mektu
bunuzd an Osmanl Sultan ve danmanlaryla devam ettirilmesi
g ere ken mnasebetlerin, emirlerimiz dorultusunda ihtimam ve
b as iretle yerine getirildiini rendik. Padiahn Hocas Sadeddin
Efen di vastasyla sultann kendilerine mektup gndermesinden do
lay kraliemiz ok sevindi. Osmanl Padiah III. Murad'n spanya
kralyla antlama yapmaya yazdnz suretle yanamamasndan
dolay kralienin fevkalade mteekkir kaldn sultan hazretlerine
syleyin . . . spanyol kudretinin tehdidi, sultana tabi Kuzey Afrika
beylerinin gnderecei kadrgalarla engellenebilir. Az bir masrafla
yaplabilecek saldryla, spanyol kral byk lde rahatsz edilecek
ki, bu durumda ngiltere'nin karmasna bile gerek kalmayacak. . .
Tebaamza kar Trklerin tevecchlerinin artmas iin kralie

nin emri ile Sir Francis Drake'in, halen spanyol deniz yollarnda
devam eden seferi srasnda kurtard Mslmanlar ceplerine
para bile koyarak serbest braktn, spanyollar da B erberilere
kle olarak sattn syleyebilirsiniz:'
te bu gelimeler neticesinde ngiltere'yi spanyol igalinden ve
basknndan kurtaracak Osmanl donanmas olacaktr. Osmanllarn
g nderdii donanma sebebiyle spanyol donanmas ikiye bln
mek zorunda kalacak ve ngiltere karsnda byk bir bozgun
yaayacaktr.
O S MA N L I -AVU S T U RYA L K L E R
III. Murad Han'n tahta knda Avusturya ile aradaki sulh
anlamas yenilenmek suretiyle devam etmekle beraber iki tarafn
hudut kumandanlar frsat bulduka birer bahane ile birbirlerine
akn yapmaktan vazgemiyorlard. Saldrdan sonra ise her biri

kabahati karsndakinin zerine atyordu. Bununla b erab er b u
taarruzlarn mhim bir ksm kar tarafn haydut eteleri tar afn
dan yaplyordu.
Aslnda B osna hududunda Dalmayadaki Uskok denile n hay
dutlarn ikide bir, Trk topraklarna taarruzlar ve b unlarn taar
ruzlarnn Alman imparatoru ile Venedik Cumhuriyeti tara fla rn
dan defedilmemesi yznden Osmanl hudut b eyleri de b u nlara
mukabele ediyorlard.
Bu ve emsali hudut olaylarna ramen iki devlet arasnda 1 590'da
eski muahede sekiz sene mddetle bir kez daha yenilenmiti. Avus
turya, deyecei otuz bin dukalk senelik vergiyi gnderecei n i
taahht etmi padiah da buna cevaben Bosna ve Hrvat snrnda
ihlaller gereklese de b ar taraftar olduunu bildirmiti. Bu tarihte
Osmanl Devleti ran'la yapm olduu muharebenin ilk safhasn
bitirmi, baarl ve stn bir muahede akdine muvaffak olmutu.
te yandan Avusturya hududunda arpmalar eksik olmuyordu.
mparator II. Rudolf Avusturya-Macar etelerine sk sk Osman
l hudut ky ve kasabalarna b asknlar yaptrmaktayd. Osmanl
reayasnn ikayetlerinin artmas zerine B osna Valisi Telli Hasan
Paa, Avusturya'nn Hrvatistan topraklarna aknlar yaptrp Hras
tovie, Gora ve Bihke'yi fethederek Petrine b lgesinde bir kale ina
ettirdi. Anlamann yenilenmesinin akabinde Telli Hasan Paann
Avusturya zerine seferleri anlamay glgelemiti ( Nisan 1 592).
Trklerin bu faaliyetleri Hristiyanlar telaa sevk etmi olup Roma
ve Macaristan devletlerinde "Trk an" uygulamas getirildi. Alnan
karara gre kilise anlar, sabah, le ve akam vakitlerinde dmana
kar galibiyet iin alacak ve halk duaya aracakt.
Gerekten de Bosna Valisi Telli Hasan Paann Avusturya top
raklarna yapm olduu baarl byk akn, aradaki muahe
deyi b ozacak derecede mhimdi. Nitekim III. Murad Han, Hasan
Paa'nn anlamaya aykr olarak yapt aknlar haber alnca, bu
ilere katiyen rzas olmadn kendisine bildirmi ve :
III. Murad Han 151
"B u i bir fesada mncer olursa kendisi siyasetim penesinden

kurtulamaz, bundan sonra asla byle hallerde bulunmasn ve asker
ekip etrafa akn etmesin'' demiti.
B una ramen Avusturya elisi gelerek Hasan Paa'nn baka
bir yer e naklini istedi. Oysa Avusturyallar bir taraftan da ayn
id detle taarruza gemilerdi. Hatta bu srada imparator, anlama
gerei vermekte olduu vergiyi bundan sonra gnderemeyeceini
ist anb ul'daki elisi vastasyla Osmanl Hkmeti'ne bildirmi ve
ayn zamanda ittifakna alm olduu Erdel, Eflak, Badan beylerini
de metbularna kar ayaklanmaya tevik etmiti.
Avusturya'nn bu giriimleri karsnda Telli Hasan Paa, 1 593
ylnda Hrvatistan hududunda Sisek Kalesi'ni muhasara altna ald
ve byk bir akn gerekletirdi. Ancak geri dnte Ordra Suyu'nun
Kupa Nehri'ne dkld yerde byk bir dman ordusuyla kar
karya geldi. Osmanl ordusu, iki nehir arasnda sktrlm olup
btn ka yollar tutulmutu.
Atndan inip iki rekat namaz klan Hasan Paa yzn topraa
sr p hulus- niyet ile:
''Allah'm, ben aciz, biare, zaif kulunu nice kere din dman
larna muzaffer eyledin. mmet-i Muhammed'i nusretle ad u
handan ve din dmanlarn hor ve hakir kldn. Hazret- i Server- i
Enbiya izzetine bu defa dahi bu gnahkar mmet-i Muhammed'i
nusretle mesrur ve bu naiz kulunu son nefeste ehadetle mamur
eyle! " diyerek mnacatta bulundu.
Ardndan yedi sekiz bin civarndaki mcahit atlanp dman
alaylar ierisine daldlar. Hasan Paa bir taraftan arpr bir ta
raftan da gazileri gayrete getirirdi. ki taraftan atlan top, tfenk ve
okunan glbang- Mslimin ve hay-huy- mrikin sadasndan yer
gk harekete gelmiti.
Savan en kzgn anlarnda evvela zvornik Sancakbeyi Memi
Bey ile pek ok zvornik askeri dt. Bu hali gren Hersek Sancak
beyi Sultanzade demekle mehur Ahmed Paaolu Mehmed B ey,
kuvvetleriyle dmann sol koluna yklendi. Osmanl dilaverleri
dman ekin bier gibi bimekte iseler d e kalabalk birlikler kar

snda erimekten kurtulam yordu. Mehmed B ey'in de eh adet
erbetini imesiyle zvornik ve Hersek birlikleri bozulmaya yz tuttu.
Hasan Paa bu hali grnce askerlere; "Sakn firar eylemenz !
Huzur- Hazret'e geldiinizde ne cevab virirsiz? Hakk Teala haz
retlerinin emrine ve Hazret-i Server-i Enbiyann kavl- i erifine asi
mi oldunuz?
Ne in din yoluna sa'y- beli etmeyesiz

Enbiya yoluna cehd eyleyben gitmeyesiz"
diyerek nasihatler ve yerlerinde sabit durup arpmalar konusund a
konumalar yapt.
Paann szleri gazileri bir kez daha harekete geirdi. Binlerce
dman askerini krdlar ise de her biri gl bahesine girercesine
ehadet erbetin itiler.
Batan baa sahralar hep kanla doldu

Nehrin ii icam- gaziler ile doldu
Aradaki kprnn de yklmasyla birlikte Telli Hasan Paa da
dahil olmak zere sekiz binden ziyade ehit verildi. Sultanzade
Mehmed Bey de ehitler arasndayd. Mehmed Bey' in validesi Aye
Hanm Sultan, Rstem Paa ile Mihrimah Sultan'n kzyd.
Bosna serhaddindeki Gazi Hasan Paa ile

Kld Sultan-zade din uruna ok Jeth- i cedid
Ey diria asker- i slam' gafil avlayup
Yrd hnzr alayna dnp kavm-i blend
Halk alem matem idp didiler tarihi
Vay oldu Bosna ucunda Hasan Paa ehid72
Osmanl'nn nemli beylerinin kaybna neden olan bu malubi
yetin vuku bulduu sene tarihe "Bozgun Senesi" olarak gemitir.
Avusturya ile hudut boylarnda bu hadiseler cereyan ederken
stanbul'da ise sipahiler, 26 Ocak 1 593'te ayda bir aldklar ma
alarnn ge verilmesini bahane ederek, isyan ettiler ve Sadrazam
Siyavu Paa ile Ba Defterdar Emir Paann ldrlmesini istediler.
Talep ettikleri para derhal i hazineden gnderilerek dalmalar

ist en di ise de isteklerinde srar ettiler. Bunun zerine sultan III.
Mur ad Han:
" u edepsizleri srsnler, inat ederlerse vursunlar" diye emre
din ce, saray muhafzlarnn silahl mukabelesi karsnda, yze
yakn l veren sipahiler dald. kinci defa sadarete getirilmi olan
Siyavu Paa, bu isyann bastrlmasndan sonra azledilerek yerine
Tunus ve Yemen Fatihi Koca Sinan Paa getirildi (28 Ocak 1 59 3 ) .
AVU S T U RYA'YA H A RP LAN I

Telli Hasan Paa ile Sultanzade Mehmed B ey'in vefat sarayda
b yk zntye sebep olmu bulunuyo rdu. Yeni Sadrazam Si

nan Paa bu durumdan istifade ile Avusturya'ya harp ilan edilmesi
konusunda srarla abalarn srdrmekteydi. Sultan I I I . Murad
Avusturya'ya sava almasna taraftar grnmyordu. Youn bas
klar karsnda bu iin meveretle zlmesini buyurdu. Tarihi
Pe evi'nin naklettiine gre Sadrazam Sinan Paa, Ferhad Paa,
eyhlislam B ostanzade ve Hoca Sadeddin Efendi'nin hazr bu
lunduu bir mecliste u arpc grme cereyan etti.
Sinan Paa kafirlerden c almak konusunda ileri geri pek ok
szler sarf etti. Ferhad Paa ksaca askerin savalarda ektii skn
tlara deinerek henz yorgun olduunu bildirdi. Hoca Sadeddin
Efendi ile B ostanzade ise:
slam askeri Acem seferlerinde ok skntlara katlandndan
pek yorgun dmtr. Henz bu yorgunluklar gemeden yeni bir
sefer amaya ve sorunun kolaylkla zlmesi imkan varken, zor
olan benimseyip kolayndan kamaya bizim aklmz ermez" dediler.
Hoca Sadeddin Efendi hazrlamakta olduu Osmanl Tarihi ile ilgili
esere atfta bulunarak konumasn yle srdrd:
"Padiah hazretleri bendeniz bu Osmanl Devleti'nin gaza ve
fetihler tarihini tamamlamak zereyim. nallahu teala ununla
kapataym ki padiahmzn deersiz bir kulu Acem ahnn bu
kadar lkelerini alp sonunda ok sevdii yeenini rehin getirmek
suretiyle bar salad. Budin'de daymz rahmetli Ferhad Paann
gayreti ile B e kralnn iki yllk harac stanbul'a gelm i idi. ite
kafirin de iki yllk harac stanbul'a geldi diye tarihimizi sona eri
tireyim. Hemen lutfedin yeni bir blm almasn:'
Bunun zerine Sinan Paa sz alarak:
"Yok Efendi yle yazma. Yce Yaradann yardm ile yle yazasn
ki saadetl padiahmzn bir nemsiz kulu Acem lkelerinde bu
kadar fetihlerden sonra ah olunu ald getirdi. Baka bir kulu da
Be kralnn zerine varp memleketini yama ve tahrip ettikten
sonra kral eke eke eli bal bakente gnderdi. te byle yazasn
inallahu teala", Hoca Sadeddin Efendi ise:
"Estafirullah paa hazretleri. Bu sz ar bir gururdan ileri
gelmektedir. Bu szn sonunun felaket olacandan pek korkarm"
dedi, toplant son buldu.
Neticede Sadrazam Koca Sinan Paa'nn srarlar neticesinde
Neme'ye harp ilanna karar verildi. Bu tarihte Neme ve Alman
mparatoru il. Rudolf idi.
Aslnda ihtiyar ve haris veziriazamn etraftaki siyasi olaylardan
ve ittifaklardan habersiz olarak Ferhad Paa'nn ran'la akdettii
muvaffakiyetli bir sulha haset ederek, o da nemli bir zafer kazanmak
iin gz kapal olarak harbe karar vermiti. nk devlete tabi olan
Erdel, Eflak ve Bodan beylerinin metbularna kar imparatorla
gizlice anlam olduklarn bilmiyordu.
Ordunun bana geerek serdar- ekrem tayin edilen Sinan Paa,
Ferhad Paay yerine brakarak on iki bin yenieri ile Macaristan'a
hareket etti. 29 Temmuz 1 5 93'te sefere kan Sinan Paa, 4 Eyll'de
Belgrad'a vard. Uzuncaova'ya geldiinde blgeye cami, imaret,
hamam, dkkan, han ve ky yaplmas iin otuz bin guru vererek
yardmlarda bulundu. Sinan Paa, Belgrad'da on gn kalm olup, 27
Eyll'de ordu ile sek Kprs'n geti. Yank'a varm olan yirmi
bin kiilik dman kuvvetleri zerine hareket edilerek Pespirim ve
Pal ota kalelerinin fethine karar verilmiti.
Sinan Paa, Muharrem aynn banda durmadan yol alarak
Pespirim'e ulamasyla nihayet muharebe balamt. Snr tecavz-
III. Murad Han 1 55
ler inde Avusturyallarn s olarak kullandklar Pespirim Kalesi

g nn sonunda teslim oldu. Akabinde iki gnlk bir mcadele ile
de Pal ota Kalesi fethedildi. 73
Sinan Paann gayesi, k Budin'd e geirip, ilkbaharda taarruza
g emekti. Fakat asker bunu istemeyince ve dman askerinin kalaba
lk olduu haberi zerine, ordunun cebeci, topu ve arabac ksmn
Pete'd e brakp Budin'e ekilen Sinan Paa, yenierileri burada
klatt. Fakat yorulan ve kn gelmesini ne srerek sylenmeye
balayan asker, adrn iplerini kesip ota ykmak suretiyle serdar
Belgrad'a ekilmeye mecbur brakt. Pespirim ve Palota kalelerinin
fethini stanbul'a mj deleyen serdar, baharda balayacak harekat
iin de yardm talep etti. K mevsiminde harekete geen Avusturya
birlikleri de baz baarlar elde etmilerdi.
zellikle stirya Valisi Teuffenbach; Flek, Keko c, Holloko c
kalelerini tahrip etti. Baz kk kaleler dmana teslim olmak mec
buriyetinde kald. Ardndan Hatvan ve Estergon kaleleri muhasara
altna alnd. Hatvan'd an yardm istenmesi zerine serdar, Sokollu
zade Hasan Paa ile Sinan Paazade Mehmed Paay grevlendirdi.
Osmanl birlikleri sratle Hatvan' kurtarmak iin kale zerine
yrdler. Ancak iki ate arasnda kalacan anlayan Teuffenbach,
derhal muhasaray kaldrp, arlklarn brakarak ekildi.
YA N I K KA L E S ' N N F E T H
Ertesi sene baharnda serdar Koca Sinan Paa tekrar harekete
geti. On sekiz bin yenieri ile Yenieri Aas Mehmed Aa da mu
harebeye katlmt. Mehmed Aa, Bosnann ahinolu ailesinden
olup gelecekte sadrazamla geecek olan Lala Mehmed Paadr.
O gne kadar yenieri aas nn serdarlar ile muharebeye katld
grlmezdi. Bu durum ilki tekil ediyordu. Osmanl ordusunun 6
Nisan 1 5 94'te harekete gemesiyle byk bir ordunun zerlerine
geldiini renen Aridk Mathias ve Teuffenbach telalandlar.
1 8 Temmuz 1 5 94'te Tata Kalesi kuatld. Dmann kaleden
kamas zerine kale kolaylkla zapt olundu. Tata Kalesi'nin aka
binde 29 Temmuz'da iki gn sren bir kuatmayla Saint Martin
Kalesi fethedildi. Aridk Mathias, Tata Kalesi civarnda old uu

halde, Osmanl ordusuyla karlamaya cesaret edemedi. Ordu- y
hmayun 7 Austos'ta Trklerin Yank dedikleri Raab Kalesi n
ne geldi. Viyana'nn anahtar saylan bu kale, Kanuni taraf n dan
fethedildi ise de, tekrar dmann eline gemiti.74
Muhasarann balad srada Aridk Mathias, yz bin ki ilik
ordusuyla Tuna'nn kuzey kysnda bulunmasna ramen, taar ruza
cesaret edemedii iin uzaktan seyrediyordu. Kaleyi fethetmeden
nce kpr yapmna baland, bylece Osmanl ordusu kpr ku
rarak kar yakaya geti ve byk bir meydan muharebesi ba lad
( 1 3 Eyll 1 594) . Osmanl ordusunun kpry ykmasyla yirm i gn
sren ve kesin Trk galibiyetiyle biten muharebe sonunda dm an
bozgun halinde ekildi. Bylece top arabalar, darbezenler, toplar,
barut, cephane ve baz gereler gibi dmann btn arlklar
Osmanl askerinin eline geti.
Osmanl kuvvetleri, Yank mevkiine geleli bir ay akn zaman
olmutu. Fakat kale nne gelindiinde Rabe Irma'nn takn ol
mas sebebiyle kurduklar kprcklerden geerek lam kurdular.
Bu hal Yank Kalesi'ndeki mdafilerin moralini bozdu. Buna ramen
kale iki hafta daha dayand ve 27 Eyll'de aman ile teslim oldu.75
Kalenin surlar tahkim olunarak ihtiyalar tamamland. Ardn
dan buras bir eyalet merkezi haline getirildi ve beylerbeyliine ise
kodra (skenderiye) Sancakbeyi Osman Paa tayin edildi. Osman
Paa, Arnavut kkenli gl, kolay kolay yenilmeyen bir komutand.
Yank Kalesi'nin alnmasnn akabinde Papa Kalesi, Krm han
nn kuvvetleri tarafndan fethedildi. Buras Sinan Paa tarafndan
eyalet merkezi yapld ise de, Divan- Hmayun tarafndan kabul
edilmeyerek, sancak merkezine evrildi.
Sinan Paa, 16 Ekim'de Komoron Kalesi'ni muhasaraya balad.
Fakat mevsim artlarnn arlamas ve muhafzlarn kaleyi savun
mas zerine sekiz gn sonra muhasaray kaldrarak, k geirmek
iin, Belgrad'a ekildi. Arizay takdim iin stanbul'a padiah hu-
I I I . M u rad Han 1 57
zuru n a gnderilen Rdvan Paa, Hatt- Hmayun ve hediyelerle

ge ri d n d.
M U KA D D E S T T FA K
1 59 4 yl harp mevsimi Osmanllar iin olduka baarl ge
miti. B u tarzda hareket edilecek olursa Sinan Paa'nn kendi at
bu seferi baar ile bitirecei mit ediliyordu. Oysa dier taraftan
Avrup a'da Osmanllar iin tehlikeli bir diplomasi yrtlyordu.
O sm anl Devleti'nin Avusturya hududunda yeniden fetihlere
giri mesi papalk ve Avrupay telalandrd. Aslnda ok daha nce
sin den Avrupa'da Trklere kar ittifak grmeleri yrtlmekteydi.
Byl e bir proj eyi zellikle tevik eden ise Papa VIII. Clement idi.
Amac Osmanl Devleti'ne kar bir Avrupa devletleri ile birlikte
hareket ederek Trkleri Avrupa topraklarndan karmak ve bu
sebeple ittifak gerekletirmekti. mparator II. Rudolf da papa ile
ayn gr paylayordu.
Papa, Erdel, Eflak ve Bodan voyvodalarn da ittifaka sokarak,
bal bulunduklar Osmanl D evleti'ne kar isyan etmeleri iin
ikna etmeye alt. Ayrca, ran'a da ittifak iin eliler gnderildi.
Neticede Osmanl Devleti'nin vergi verir beylerinden olan Erdel
kral ile Eflak ve Bo dan voyvodalar papann tevikiyle Alman m -
paratoru Rudolf ile 1 59 5 yl Ocak aynn hemen banda Osmanl
Devleti aleyhine bir ittifak yaptlar. Bu ittifak hem saldr ve hem
de savunma amal idi.
Anlamaya gre Erdel Kral Sigismund Batori lecek olursa ye
rine olu geecek, evlad kalmazsa Erdel ktas Avusturya'ya intikal
edecekti. ayet Osmanllar galip gelip B atori Erdel'i te rk etmek
mecburiyetinde kalrsa o zaman imparator ona kendi memleketinde
yer gsterecekti.
Bodan Voyvodas Yahudi Aron ile Eflak Voyvodas Mihal'in
Sinan Paa'nn sert tutumundan yaknarak isyan ettikleri de ifade
edilmektedir. Ancak hakikatte papann tevik ve vaatlerine kan
dklar anlalyordu.
Voyvodalar anlama yaplr yaplmaz k mevsiminden d e ya

rarlanarak derhal harekete getiler.
Bodan Voyvodas Yahudi Aron isyan edince serdar zerine
Mara Beylerbeyi Mustafa Paa'y bir miktar kuvvetle sevk etti.
Ancak Mustafa Paa hazrlkl olan Bodanllar karsnda bozguna
urad kendisi de maktul dt. Aron, idaresi altndaki Msl
manlar katletmeye balad.
Eflak Voyvo das Mihal ise en acmasz bir ekilde harekete
gemiti. Evvela Bkre'te drt bin Mslman katletti. Ardndan
Yergi'ye gelerek oradaki savunmasz Mslmanlar acmaszca
ldrtt. K mevsiminde buz zerinden geerek Rusuk kasabasn
vurdu ve yine Mslmanlar zerinde byk bir katliam yapt. 1 59 5
yl Osmanllar iin felaketli hadiselerle balamt.76
Kendilerine tabi voyvodalarn isyanlar ve blgedeki Mslman
lar katletmeleri Sultan III. Murad Han' derinden sarst. Ksmi fel
geirdii de rivayet olunmaktadr.
V E FAT I
Avusturya cephesinden fena haberlerin geldii bir dnemde
zbek elisini huzuruna kabul eden padiah rahatszl artmas
zerine istirahat iin Sinan Paa Kk'ne gitti.
Orada kendisini neelendirmek isteyen hanendelerden :
Bimarm ey ecel bu gece bekle yanm al

Ruz- firak- dilberi gsterme canm al
Gazelini okumalarn istedi. Padiah genelde bir istekte bulun -
mazd. Adet hilafna fakat byle bir gazeli okumalarn istemesi
manidar geldii gibi znty artrd.
Ertesi gn ise Msr'd an gelen iki kadrga Kasr- Hmayun kar
snda mutad zere toplar atp enlik ettikte padiahn oturduu
yerdeki pencere camlar para para zerine dkld. kinci defa
toplar atldkta kkn btn camlar para para oldu.
O gne kadar kkn nnden nice kere donanmann gemesin e
ve top atlar yapmasna ramen byle bir vaka grlmemiti. Fakat
III. Murad Han 1 59
bu kez tam tersi, iddetli bir sarsnt gerekleerek btn camlar

k rlm olup bata padiah olmak zere herkesin iini bir korku
kaplad. Padiah, bu olaydan derin znt duyarak:
"Eskiden donanma btn toplaryla camlar kramazken imdi
iki kk kadrga btn camlar dryor. Gryorum ki benim
varlmn kk de harab olmutur. Bu kke ahir (son) geliimizdir
anc ak! " demekten kendini alamamt.77
Bu olay zerine gzyalar ile dua eden padiah birka gn ge
me den 1 6/ 1 7 Ocak gecesinde hayata gzlerini yumdu. Vefatnda
4 9 yann iindeydi.
III. Murad'n lmne dair kaynaklarda mesane zahmeti, mide
rahatszl ve bbrek hastal gibi eitli rivayetler bulunmaktadr.
Selaniki eserinde, III. Murad Han'n rahatszlndan:
"iddet-i ita ziyade itidad zre olup, sa'adetl padiah- alem
penah hazretlerinin mbarek mizac- erif ve unsur- latifinde
mesane zahmetinden klli ftur oldu sylendi" eklinde bahse
derek sultann mesane hastalndan muzdarip olduunu belirtir.
Nitekim Peevi ise vefatndan yirmi gn ncesinde souk al
gnl geirmiti dedikten sonra:
"Rahmetli padiahnn mbarek mizalar bozuldu. la ve he
kimler yararl olamadlar. Verdikleri her ila, aldklar her nlem
hastaln artrmaktan gayr bir sonu vermedi. Sonunda ad geen
ayn altnc ( 1 7 Ocak 1 595) Pazar gn grnrdeki saltanat brakp
gitti" diye bahsetmektedir.
Ah elinden ey adaletsiz felek feryad u dad

Sen Murad aldn veli dnyay kldn na-murad
Sultan Murad'n vefat zerine Manisa'da bulunan byk olu
ehzade Mehmed'e derhal haber gnderilirken karklk kmamas
iin hadise mmkn mertebe gizli tutulmaya alld.
Murad Han, cenaze namaz, Topkap Saray'nda Helvahane nn
de klndktan sonra Ayasofya Camii yannda bulunan babas i l .
Selim Han'n trbesine defnedildi.
Vefatna "ah - cihan ald bin de fevt" msra' tarih olar ak

dlmtr.
KE RVA N E L E N M E Z
Byk alim ve mutasavvf Aziz Mahmud Hdayi hazretlerinin
III. Murad Han'n lmne duyduu znt ile ibret almak zere
yazd iiridir.
Yalanc dnyaya aldanma ya hu,

Bu dernek dalr divan elenmez
ki kapl bir viranedir bu,
Bunda konan ger, konuk elenmez
Bakma bunun karasna ana,
Gnl verme bostanna bana,
Benzer heman ocuk oyuncana,
Burda akl olan insan elenmez
Varn lsar et Mevla yoluna,
Bunda ne eylersen anda buluna,
Bir gn sefer der berzah iline,
Ota kalkacak sultan elenmez
Sen ey gafil ne sandn ruzigar,
Durur mu anlad n ley[ nehar,
Ykn yeynildigr evvelden bar,
Yoksa yolcu gider kervan elenmez.
Dorusuna gidegr bu yollarn
Geegr sarpn yce bellerin,
Dnya zindandr mmin kullarn,
Zindanda olan kul kolay elenmez
mr tamam olup defter drlr,
Srat kprs ve mizan kurulur,
Hakk'n dergahnda elbet durulur,
Buyruu tutulur ferman elenmez
Hdayi n 'oldu bu kadar peygamber,
Ebu Bekr u mer, Osman u Haydar,
III. Murad Han 161
Hani Habibullah Sddik- Ekber,

Bunda gelen gider bir can elenmez
AH S YET
III. Murad, Osmanl padiahlarnn o n ikincisi ve slam hali
felerinin de yetmi yedincisidir. Sultan II. Selim Han'n olu olup
4 Temmuz 1 546'da asl ismi Cecilia Baffo olarak bilinen Nurbanu
Sultan'd an Manisa'nn Bozda Yayla'nda dnyaya geldi.
III. Murad, doduunda babas ehzade Selim Saruhan sancak
beyliinde bulunuyordu. Hocas Sadeddin Efendi tarafndan yeti
ti ril mi olmann yannda ilk eitimini sarayda iyi bir ekilde grd
ve burada snnet edildi. Kk yata iken Aydn sancakb eyliine
tayin edildi. 1 558 senesinde ise babasnn Manisa sancakbeyliinden
Karaman valiliine tayin edilmesi zerine, dedesi Kanuni Sultan
Sleyman tarafndan Alaehir sancakbeyliine grevlendirildi.
B abas II. Selim ile amcas Bayezid arasndaki mcadelesi srasnda
ise Konya Kalesi'nin muhafazasnda bulunmutur.
Dedesi Kanuni Sultan Sleyman'n armas zerine bir ara
stanbul'a giden I I I . Murad, dedesinin vefat ve babasnn tahta
gemesi zerine Manisa sancakbeyliine getirildi ve tahta geinceye
dek bu grevde kald. On iki sene sren bu grevi srasnda Ferruh
B ey ve daha sonra Cafer Bey kendisine lalalk yapmtr.
1 563 ylnda Venedik'ten Korfu'ya giderken Adriyatik Denizi'nde
Trk denizcilerince esir edilen Korfu valisinin kz (Bafo) Manisa
sarayna gnderilmiti . Burada Safiye ismi verilerek Trk- slam
terbiyesiyle yetitirildi. Zekas, terbiyesi ve gzellii ile de dikkatleri
zerine eken bu kz, ok gemeden ehzade Murad'n haremine
girdi. I I I . Murad'n ocuklarndan Mahmud, Aye, Fatma ve ken
disinden sonra tahta oturacak olan Mehmed burada dnyaya geldi.
Gnlerini Manisa yaylalarnda geiren III. Murad, bu sre iinde
bir taraftan idari grevini srdrrken dier taraftan imar faali
yetlerinde bulundu. Mimarlar sultan Sinan'a Muradiye Camii'ni
ina ettirmekle birlikte ayrca hastane ve medrese yaptrd. Hoca
Sadeddin bata olmak zere hocalarndan v e lalalarndan eitim

almaya da devam ediyordu.
III. Murad, yine Manisa'd a bulunduu bir srada bir rya grd
ve hemen ryasn eyh ca'ya yorumlatt. eyh kendisine yakn
bir zamanda padiah olacann mj desini verdi. ok gem eden
de yorumlad gibi oldu.
III. Murad Han kumral, orta boylu, salam yapl, kuvvetli, iyi
silah kullanan ve iyi ata binen biriydi. Devletin ve saltanatn hame
tini gsterecek tarzda giyinirdi. Kavuunun zerinde ok kymetli
talar bulundururdu. Yumuak karakterli, merhametli, nazik, zeki
ve neeliydi.
ok cmertti. Her vesile ile alimlere, airlere, fakir fukaraya
hediyeler verir ihsanlarda bulunurdu. Padiahn toplantlarna Arab
ve Acem lkelerinden Kur'an- Kerim'i tecvit zere okuyan gzel
sesli hafzlar, sanatkarlar, alimler, ho sohbet kimseler arlm ve
hibir zamanda eksik olmamtr. Yanna gelenler mutlu ve mem
nun bir ekilde yurtlarna dnmlerdir. Ayrca III. Murad Han,
halktan uzak bir padiah olmayp, zaman zaman teb dil-i kyafet
halkn iine karmtr.
Sultan III. Murad, iyi bir cengaver olup, ok iyi silah kullanr
ve ata biner, ava kmaktan byk haz alrd. Asma saat ve resim
yapmak gibi marifetlere de sahip bir kiiydi. Osmanl sultanlar
iinde en alimlerden olup zamannn ilimlerine ok iyi bilir hatta
bu konularda mahirdi.
III. Murad Han, dnya tarihine merakl bir padiah olup terc
meler yaptrmtr. Nitekim spanyollarn Amerika ktasn kefini
anlatan Mehmed Suudi'nin Tarih-i Hind- i Garbi adl eseri ve Feridun
Ahmed Bey' in Fransa Tarihi bunlardan ikisidir. Ayrca astronomiyle
ilgilenir her konuda alimlerden fikir alrd.
III. Murad Han, saltanat dneminde her ne kadar tpk babas
II. Selim gibi sefere kmayan bir padiah olsa da devlet ilerinde n
tamamen elini eteini ekmemitir. Sokollu gibi bir veziriazamn
varl sayesinde eski devlet dzeni devam etmi olup devlet en
III. Murad Han 1 63
geni s nrlarna bu dnemde kavumutur. Selaniki ise eserinde,

s ultan Murad Han'n Sokollu'dan sonra istedii gibi bir devlet adam
b ulamadndan yakndn belirtmektedir:
Mahzen-i ilm-i ledn kaif- i srr- hikmet
Ey Muradi bize bir ylece adem olsa
111. Murad Han, saltanat boyunca Osmanl topraklar zerinde
p e k ok sayda bayndrlk, ilim, kltr ve sanat merkezleri ina
ettir di. Rasathane ve astronomik aratrmalar ile logaritma he
saplar yaptrd. Medine'd e medrese, mektep ve byk bir imaret
kurdu. Manisa'da ehzadelik dneminde cami, medrese, imaret ve
tabhaneden mteekkil Muradiye Klliyesi'ni ina ettirdi ve Topkap
Saray'na da yeni ilavelerde bulundu.
III. Murad Han tarikat erbabn sever ve onlarla sohbetten zevk
alrd. Bu sebeple kendisinin deiik tarikatlara mensubiyeti hak
knda rivayetler kmtr. Baz kaynaklara gre o, ehzadeliinde
bir rya tabiri dolaysyla itimadn kazanan eyhi ca aracl ile
Halveti tarikatna sultan girmiti. Bu sebeple eyhi de hnkar eyhi
olarak anlmaya balanmtr. Baz kaynaklara gre ise 111. Murad
Han, Uakiye tarikatna mensuptu. Bir ksm kaynaklar ise onun
Halvetiye'nin Ahmediye kolunun ubesi olan Hasan Hsameddin
Uaki'nin kurduu Uakiye tarikatna bal olduunu zikrederler.
Yine padiahn o sralarda stanbul'da bulunan Nakibendi eyhi
aban Efendi ile de temas ettii de muasr kaynaklarda belirtilmek
tedir. te yandan III. Murad Han'n drt msralk hatt ile Kadiri
kavuu eklinde resimlemesi bulunan bir levhadan hareketle Kadiri
olabilecei de ileri srlmtr. Aslnda btn bu bilgiler 1 1 1 . Mu
rad Han'n tasavvufi ynn ve tarikat erbab ile mnasebetlerini
g stermesi bakmndan mhimdir.
Tasavvufi hayat bizzat yaayan sultan, tasavvufa o kadar vakf
tr ki Ftuhat- Syam ve Esrarname isimli tasavvufa dair iki eser
yazarak bu hayat bize aktarmtr.
III. Murad Han'n saatilie ve nakkala zel ilgisinin olduu da
kaynaklarda belirtilir. Padiahn bir zellii de hat sanatna duyduu
ilgidir. air kiilii yannda bir d e usta bir hattat olan sultan, h at
derslerini Kastamonulu eyh ca Halveti'den almtr. Padi ahn
Ayasofya Camii'nin mihrab zerine kendi hatt ile iledii levh al ar
iin ayn zaman da:
Alamet-i mmet
Tarihini de dmtr ki bu, 982 (m. 1 5 74) ylna tekabl eder.
Mstakimzade'nin iki yan tarafta asl olduunu belirttii 1 574
tarihli bu levhalar bugn yerinde yoktur. Hat zerine syleyebi
leceimiz dier bir hususiyet de, 1 6 . yzyln nemli isimlerin den
ve mehur tarihi Gelib olulu Ali'nin, Trk- slam aleminde yetien
byk hattatlardan ve bunlarn eserlerinden bahsettii Menakb-
Hnerveran adl kitabn padiaha ithaf etmi olmasdr. Yedi b
lmden meydana gelen ve stanbul ile Viyana ktphanelerinde
dokuz nshas bulunan bu eser, sanat tarihi asndan nemlidir.78
III. Murad Han ok efkatli ve merhametli bir ahsiyetti. Dne
minde stanbul kadsna hitaben Divan - Hmayun'dan kan bir
hkm, hayvanlara yaplan muameleyi ve hayvan haklarna saygy
gstermesi bakmndan mhimdir. yle ki:
"stanbul kadsna hkm ki;
Hala stanbul muhtesibi olan Mehmed avu mektup gnde
rp mahmiye-i mezbrede (stanbul) at hamallar laar ve yarl
(sska, zebun) ve sakat ve nalsz ve semerleri harab bargirlerine
ve katrlarna amellerinden ziyade yk urup ve bir hamal drt
ykl bargiri katarlamayup (arka arkaya dizmek, birbirine bala
mak) salverub, yolda atl ve yaya Mslmanlara dokunup elem ve
zdrap virdklerinden gayr, tahammlnden ziyade yk urulp
davarlar (hayvanlar) yklup helak olman, zikrolunan hamallar
taifesi davarlarn besleyp ve sakat ve zayf davarlara tahamm
lnden ziyade yk urmayup davarlarn katarlayup, yularlarndan
mtemadiyen salvermek in hamallara ve kethdalarna tembih
olunmak babnda emr- i erifim recasna mebni buyurdum ki.
Vusul buldukda zikrolunan hamal tayifesin kethdalar ile maan
getrp cmlesine tembih ve te'kid eyliyesin ki, min ba'd duvarlarn
b e sleyp ve sakat ve zaif davarlara tahammlnden ziyade yk

urmayup ve yk ile yolda giderken, davarlarn birka ise birbirine
katar layup kendileri srp davarlarn ardnca yrmeyeler.
Mazmun- Hmayun ile amel oluna
Fi 9 Rebilevvel 995" ( 1 587)
M U RA D I
Osmanl sultanlar ierisinde e n ok iir yazan padiah,
Kan uni'den sonra III. Murad Han'dr. Padiahn Trke, Arapa
ve Fa rsa olmak zere ayr dilde divan vardr. Trke iirlerini
topla m olduu divannda 1 567 gazel vardr ki bu, hi de azm
sanacak bir rakam deildir. I I I . Murad Han yalnzca gazel deil,
dier baka nazm ekillerinde de iirler sylemitir. Divannda krk
dokuz mesnevi, krk yedi mfred, otuz sekiz kt'a, otuz alt nazm,
ve bir adet de muhammes bulunmaktadr.
Sultan Murad Han'n iirlerinde genellikle kulland mahlas,
"Muradi"dir; fakat yer yer "Murad" mahlasn kulland da dikkati
e kmektedir.
Mlemma dediimiz Trke, Arapa ve Farsa dizelerin karlk
bulunduu manzumeler, sultann iirlerinde karmza kar. Genel
itibariyle gazel nazm eklinde tercih edilen mlemmalarda rnein
beytin birinci msras Trke ise dier msra Farsa veya Arapa
olacaktr. Ali Emiri Efendi, padiahn bu tr iirlerine bakarak,
sadece sz konusu satrlarn ayr bir divan oluturacak kadar ok
olduunu belirtir. Bu durum ayn zamanda padiahn, Arapa ve
Farsaya ne denli vakf olduunu gsterir.
III. Murad Han, iirlerinde tasavvufi eleri ok sk ilemitir.
B u zellik dier Osmanl padiahlarnda olduu gibi onda da en
bariz ekliyle ortaya kar.79
Bunun gibi Sultan III. Murad Han'n iirlerinde iledii tasav
vufi unsurlar sebebiyledir ki alimler tarafndan Trke divannda
geen bu tr manzumeleri aklayan erhler kaleme alnmtr.
Divan nshasnn banda geen u ibare, yazlan erhlerin seb e bini

aslnda aklamaktadr :
"Ya hl! Sultan Murad- Salis kuddise srruhu hazretlerin in nutk-
erifleridir. Ehl-i ak yannda hrz- can olunur. Her bir kelim at-
kudsiyeleri bir feyz- i ilahi ata eder define-i azimdir. Hak Te ala
efiyyelerini nasib myesser eyleye ve himmet- i aliyyele rini
hazr ve zerimize daim eyleye, amin. Ya Mu'in ! "
I I I . Murad Han divan iki yz seksen sekiz varaktan yap rakt an
olumaktadr. Padiah elde bulunan bu nshaya besmel eyle u
ekilde bir mnacaat ile giri yapmaktadr.
Bismillahirrahmanirrahim
Ayet-i unvan- kelam- kadim
Hamd ol Allaha ki oldur ehad
Alim allam hakim samed
Ak teriminin iirlerinde ar basan padiah, gzlerinden ya
eksik olmayan bir dervitir ve bu hususta, ho bir benzetmeyle
denizin bile kendisine gpta ettiini belirtir:
Ekimi grdkde derya aferin itdi bana

Benden artkdr yan vallahi hayranm sana
ine dt bu usuz bucaksz ak deryasndan kurtulmak da
herhalde sevgiliye kavumakla gerekleecektir:
n ezelden aka ddm pes halasa are ne

aresi vasl- Habib oldu ann pes daima
Bir acayib bahre dtm yok durur hadd kenar
Pes kenarndan kenarna iderven iltica
Padiahlar padiahna iltica ve yakarta bulunduu iirlerinin
says olduka oktur. Nitekim bu duygularn da samimi bir slupla
dile getirdii ilk bakta gze arpmaktadr:
aresiz kaldm Hda'ya are kl ya Rabb bana

Nefs eytandan halas eyle beni ey padiah
San a y z tuttum Hda'ya sen hidayet eylegil

Se n den zge kime klam padiahm iltica
Ben Murada kl inayet fazln ey z 'l-celal
Sen den zge kimsenem yoktur benim ya Rabbena
Bir ba ka iirinde ariflere, tasavvuf yolunda yksek dereceye
eri en a klara seslenmektedir.
Bugn aklarn esrarna agah olan gelsin
Bu m eydan- muhabbetde fenafillah olan gelsin
ki dnyay terk eden bu yola ba ak giden
i dildar evkinden demadem ah olan gelsin
Bu akn remzini fehm eyleyimez degme bir akl
Bunu anlamaa derd ehline hem-rah olan gelsin
Sana me'v a yeter me'va yr ta'n eyleme zahid
Bize iki cihandan dameni ktah olan gelsin
Bu raza ey Muradi her kimesne olamaz mahrem
Bu akn mlkine ey ser- be-ser ah olan gelsin80
Ve bu davette zahidi darda brakr. Hatrlanaca zere ede
biyatta bazen kaba sofu bir karakter olarak gsterilen zahit, sadece
kendi isteklerine kavumak iin abalar, cennete ulamak iin ibadet
eder. Onun iin padiah, sekiz cennetten biri olan Me'va'nn zahidin
yegane hedefi olduunu belirtir:
Sana me'va yeter me'va yr ta'n eyleme zahid

Bize iki cihandan dameni ktth olan gelsin
Bu tr iirlerde kastedilen asl olarak cenneti kmsemek deil,
aslnda zahidin ne kadar bencil olduunu gstermektir.
III. Murad Han dnya padiahlnn bir grnt olduunu
aslnda herkesin muhta bir dilenci gibi bulunduunu bir gazelinde
u ifadelerle dile getirir.
Bizi suretde grdn padiayuz

Veli ma'nada bir kemter gedayuz
Bizi yar iiginde anlama yad

Kamuya yad u yara ainayuz
Bu suret aleminde cahilz biz
Velikin mcteba v murtazayuz
Kduret gsterp alemde her dem
Veli batnda ey dil asfiyayuz
Muradi nesne yok zahir amelden
Veli ayine-i ibret-nmayuz81
Gnlk hayatta da airliini n plana karan p adiah, kimi
zaman kendisine takdim edilen telhislere airane slupla cevaplar
vermitir.
Arapa bir kelime olan telhis uzun yazy ksaltmak, zetlemek
manasna gelir. Osmanl Devleti ynetim biimde ise sadrazamlarn
bir konu hakknda padiaha bilgi vermek ve nasl davranaca hu
susunda ondan emir almak iin yazd ksa yazlardr. Sadrazam,
bakalarna ait bildirileri veya padiaha arz edilecek hususlar hlasa
olarak belirtir, kendi dncesini arz eder ve padiahn bu mesele
hakkndaki kararn sorard. III. Murad Han'n birka telhise verdii
cevaplar arasnda unlar sayabiliriz:
Bu arz bir dahi tedkike himmet

dersen elbet eylersin isabet
Sebat eyler Muradi akd- ahde
Muvaffak eylesin Hakk hali akde
Mnasib dt tensibin Murada
Hda tevfikini klsn irade
padiah dnemini yaayan airler sultan Baki, III. Murad Han
devrine de yetimitir. Baki, kimi zaman padiahn yazd satrlara
cevaplar yazm, kimi zaman da sultann iirlerini tahmis etmitir.
Nice takat getirsin em-i ak ruy- dildara

Getirmez tab n bir lahza berk-i tab envara
III. Mu rad Han 1 69
b eyt iyle balayan bir gazeli, Baki'nin tahmis ettii iirler ara
sndadr. Dnem airlerinden Badadl Ruhi de bu kervana kat
lanl ardan dr.
C A N I M ! G RD N M H
Bir iirinde sabah rzgarnda seslenen padiah, sevgilisini yani
Hazret-i Peygamber'i u ana kadar hi grp grmediini sual et
rnektedir ondan. Belki de Asr- Saadet'i kastederek rzgardan O'nun
kokus unu getirmesini isteyecektir. Bilindii gibi saba rzgar, erken
saatlerde eser ve sevgilinin kokusunu aa ulatrrd.
Bad- saba canm grdn m hi
Syle o canm grdn m hi
ilerleyen msralarda O'nu grememi olmann verdii zntden
air, kendisini Hazret-i Yakub peygamber, sevgilisini de gzeller
gzeli Yusuf Aleyhisselam gibi grr. nk Yakub Aleyhisselam,
olu Hazret- i Yusuf'tan uzun bir sre ayr kalm ve bu ayrln
verdii teessrle alamaktan gzleri grmez bir duruma gelmitir.
te padiah,
Ate-i hicr ile yakan barm

YUsuf- Kenan'm grdn m hi
msralaryla yeniden saba rzgarna hitap etmekte ve sevgilisini
ondan sormaktadr.
Tolaben alemi ta ark garb

Klbe-i ahzanm grdn m hi
Kelime anlam itibariyle hznler evi manasna gelen "klbe-i
ahzan" tabiri, klasik edebiyatta an srekli gzya dkt mu
hit olarak ilen ir. Bu da Hazret-i Yakub peygamberin olu Yusuf
Aleyhisselam iin alad evden mlhemle kullanla gelmitir.
Padiahn iirlerinde iledii bir konu da edeptir. Bunca tasavvufi
iirleri arasnda edep mevhumunu ilemeseydi herhalde biraz garip
olurdu. Edebin, cihan saran yanksna vurgu yaparken air, onun
ne kadar deerli olduunu belirtmek istemektedir:
Yayld cmle cihan ire n sada-y edeb

hata kld kamu kueyi nida-y edeb
air sultanmz da iirin devamnda, yere basarken bile ed eb i
terk etmemek gerektiini syler; "Eer ki yerde akrep olsa bile ! " de r.
Aya tara basuben edebten etme huruc

Ne denli akrep ola gzle mnteha-y edeb
Bundan dolaydr ki air, iirin sonunda kendisine seslenir: "Ey
Muradi! Henz dnyada iken varn younu sarf et ki, bu tac el de
edebilesin:' te o zaman gerek saltanat ele gemi olacaktr:
Murad al edebi cmle var hare eyle

ki cihanda bulunmad bil baha-y edeb
Kimi zaman da sultan, iirlerinden kendisine bir pay karmasn
bilmi, sz ve nasihatlerinin kymetine vurgu yaparak can kula ile
dinlendii takdirde kiiyi skntlardan kurtaracana iaret etmitir.
Gel Muradn dinlegil akvalini

Sen dahi ta kalmayasn fi'd-dca
III. Murad Han bir iirinde; "Sana gelen sendendir, sanma ki
bakasndandr" diyerek yle seslenir:
Her ne kim zahir olur ol halet-i dilden durur

Her ne kim gelse sana sen sanma ki ilden durur
Ye tutarsa ger zeban bil ser dahi tutar karar
Ne gelirse nk bed her kiiye dilden durur
Dide abndan gnl ehrini gel ma'mur kl
Yel gibi mrn geer sen sanma kim yelden durur
Kibri terk edip dila eyle tevazu pesin
n bilirsin kim binas haymenin gilden durur
Ey Murad va'de-i Hak'dan udu! etme sakn
Cehd edip incitme kalbi kim gnl kldan durur1l2
Aklamas:
Ey insan ! Sana gelen her ey kendindendir, sanma ki bakasn
dandr.
I I I . M u rad Han 171
evrende vukua gelen her ey, senin gnlne yansyan bir ta

vrd andr.
Eer dilin bir eyi sylerse ban da onda karar klar, yani akln
dilin e uyar.
yiden ve ktden, kiinin bana ne gelirse bilsin ki dilindendir.
Gel, gznn ya suyunu aktarak gnl denen lkeyi mamur
eyle, enlendir.
Yoksa mrn rzgar gibi geip gitmektedir; geip giden kuru
kur uya rzgar deildir!
S E N OL S U LTA N - 1 A L E M S N
Mekan senden tolu ya Rab velakin bi-mekansn sen

Vcudunla zaman memlu velakin bi-zamansn sen
Sen ol sultan- alemsin talar na'man ile alem
Cihan var iden sensin velakin bi-cihtnsn sen
Senndr kuvvet satvet senndr izzet u nusret
Ayansn cmleye aha velakin bi-ayansn sen
Aceb kudret durur bu htl aceb hikmet durur bu kar
Beyan eyler seni eya velakin bi-beyansn sen
Muradi bil bu deryann kenarn bulmad kimse
Nazar ederse sana bil ki bahr- bi-giransn sen83
Aklamas:
Ya Rabbi! Mekan senden dolu ama sen mekandan mnezzehsin.
Zaman senin varlnla dolu ama sen zamandan da mnezzehsin.
Sen alemin sultansn, alem senin ihsannla dolu. Cihan var
eden sensin, fakat sen cihandan mnezzehsin.
Kuvvet ve g, izzet ve nusret senindir. Sultanm, sen her ne
kadar gizliysen de yine herkese aikarsn.
Bu i garip bir hikmet, bu durum alacak bir kudrettir ki, her
ey seni ortaya karr, fakat sen kelimelerle ifade edilemezsin.
Ey Murad, b u denizin kenarna kimsenin eriemediini bil. S an a

bakarsa bil ki, sen usuz bucaksz bir denizsin.
Hlasa Sultan III. Murad Han, birok Osmanl sultan gibi iirle
yakndan ilgilenmi, hatta air padiahlar ierisinde en n pl an a
kanlar arasnda yerini almtr. Trke, Arapa ve Farsa olm ak
zere ayr dilde divanlarnn bulunmas onun yalnzca ken d i
lisanna deil dier dillerin edebiyatlaryla da yakndan ilgilen diini
gsterir. Padiahn iirlerinde Sleyman elebi, Fuzuli, Necati gibi
airlerin etkisini grebilirken, kimi zamanda satr aralarnda dedes i
Kanuni Sultan Sleyman' hatrlatan deyilere rastlarz.
N C B L M
I I I . M E H M E D HAN
imtisal-i cahid u fillah olubdur niyyetm

Oin-i slam'un mcerred gayretidr gayretm
Fazl- Hakk u himmet-i cnd-i ricalullah ile

Ehl-i kfri ser-te-ser kahr eylemekdr niyyetm
Enbiya v evliyaya istinadum var benm

Lutf- Hak'dandur heman mmid-i feth nusretm
Nefs mal ile n'ola klsam cihanda ictihad

Hamdlillah var gazaya sad hezaran rabetm
Ey Mehemmed mu' cizat- Ahmed-i Muhtar ile

Umaram galib ola a'da-y dine devletm
l l l . Mehmed Han
C LU S U
Tarihler 1 5 - 1 6 Ocak 1 595 gecesini gsterirken III. Murad H an '
Topkap Saray'nda hayata veda etmiti. Padiahn lm hab er i,

Safiye Sultan tarafndan olu Mehmed'in tahta geiine kad ar giz
lendi. Hadiseden Harem Kethdas Canfeda Hatun'la Bab ssaade
Aas Gazanfer Aadan baka kimsenin haberi olmamt. H att a
vefat olay Sadaret Kaymakam Ferhad Paa ile dier vzeradan
bile gizli tutulmutu.
Venedik elisinin vermi olduu bir rapora gre bu on bir gnlk
srede birtakm bilgiler darya szm ve karklklar olmutu.
Devlet erkan ise padiahn lmn ancak iki gn sonra haber
alabildi. Dier taraftan III. Mehmed'le birlikte ehzadelerin sancaa
k son bulacak ve bu nevi tedbirlere artk ihtiya duyulmayacaktr.
III. Mehmed'in btn halefleri, ehzadelere tahsis olunan kafeste n
dorudan doruya atalarnn tahtna geeceklerdir.
Safiye Sultan'n saltanatn mjdeleyen bir name ile gnderdii
Bostancba Ferhad Aa, Manisa'ya drt gnde varabilmiti. B ir
rivayete gre yeni padiah, anasnn mektubuyla beraber hkmet
ten niin ariza gelmediini sormutu. Ferhad Aa bunun zerine
hkmet erkannn haberi olmadn syleyerek daha nceden
Safiye Sultan'n bahsettii gm tas ehzadeye takdim etti.84 Ferhad
Aa'ya verdii bu mj de zerine yirmi bin altn ile Msr valilii
verildi. Fakat o bu grevden affn talep ederek:
"zin ver padiahm, bostanba kullarnla Saray- Hmayun'un
muhafazasnda kalaym" demesi zerine mr b oyu grevinde
braklmtr.
ehzade, Safiye Sultan'n daha nceden bahsetmi olduu tas
grnce ikna olarak stanbul'a hareket etti. Fakat k sert, yollar ise
kard. Souk bir gnde adamlarndan Lala Mehmed B ey, Mirahur
Ahmed Aa ile birlikte Mudanya skelesi'ne ve oradan Krkk Ali
III. Mehmed Han 1 75
Rei s' in kadrgasna binerek Sinan Paa Kk'ne geldi. B ayezid

K k rhtmna yaklaan kadrgadan inen 1 1 1 . Mehmed Han,
annesi siyahlara brnm bir halde karlamt.
Yeni padiah, Babssaade nne karlm olan tahtna otur
du. Yz bir clus topunun atlmasyla saltanatn ilan etti. Bunun
zerin e btn camilerde hutbe okundu ve matem elbiselerini giyen
devlet erkan, Cuma namaznn klnmasyla padiaha biat ettiler.
Uk biat eden kii ise, "Hace- i Sultani" adyla bilinen Hoca Sadeddin
Efen di idi.
kindi namaznn klnmasyla I I I . Murad Han'n cenazesi,
Harem'd en karlarak Helvahane nnde kurulan tahtabend ze
rine konulmutur. eyhlislam Bostanzade Mehmed Efendi'nin
kldrd Cenaze namaz ve defin ilemlerinden sonra yeni padiah
Harem-i Hmayuna gitti.
Sultan Murad'n ocuklarndan sa olarak yirmi yedi kz ve yirmi
olan kalmt. Tahta kan III. Mehmed, yirmi erkek kardein en
by idi. Tahta kt zaman "Nizam- alem" kanunu gereince
on dokuz kardei o dalarnda boduruldu. Ertesi gn cenazelerin
saraydan k, grenler tarafndan byk bir zntyle karland.
Bu durum belki de ok fazla gemeden yz yldr tahta gemek
zere kullanlan Osmanl saltanat sisteminin deimesine neden
olacak ve ekber ve ered evlat sisteminin yolunu aacaktr.
ehzadeler, Ayasofya Camii avlusunda babalar III. Murad'n
ayakucunda hazrlanm bulunan on dokuz mezara defnedildi.
Bunlar drd ileri yata olup iyi bir terbiye grm ehzadelerdi.
Mustafa, Bayezid, Osman, Cihangir, Abdurrahman, Hasan, Yakub,
Alemah, Yusuf, Hseyin, Korkut, Ali, shak, mer, Alaaddin,
Murad ve Abdullah gibi isimlerindeki ehzadelerden85 en fazla
mit verici olan ise Sultan Mustafadr. Kendisi edebiyat ve iirle de
urard. Hatta babas Sultan Murad'n lm haberi zerine byk
aknlk yaam ve kendi akbetini sezerek u hazin beyti yazmtr:
Nasyemde katib-i kudret ne yazd bilmedm

Ah kim bu glen-i alemde bir kez glmedm86
L K C RAAT LA R I
I I I . Mehmed Han tahta geiinin krknc gn stanb ul cam i
ve mescitlerinde kardelerinin ruhlar iin seksen be bin hatm- i
erif okuttu. Fakir ve fukaraya sadakalar datt.
Padiah ilk olarak baz tayin, terfi ve azillerde bulundu . St
ninesinin kardei Lala Mehmed Paa vezirlie ykseltildi, Ho ca
Sadeddin Efendi grevinde brakld. B ylece o Osmanl tari hin d e
iki padiah iin "Hace-i Sultani" unvann tayan tek kii olac akt r.
Yine Manisa'dan yannda getirdii yakn adamlarn eitli grevlere
getirdi. Yedikule'de hayatn devam ettiren Diyarbekir beylerb eyli
inden mazul Deli brahim Paa ise idam edildi.
Saltanat deiiklii ile Semerkand ve Buhara Padiah Abdullah
Han'a, ran ah Abbas'a, Grcistan prensleri Levend ve Aleksand'a,
Mingreli ve Kolid beyleri olan Akba ile Dalyan'a, ngiltere, Fran
sa, Lehistan krallarna, Venedik ve Raguza doclarna clus haberi
bildirildi.
Tahta clus ettikten gn sonra askere her biri on bin dukalk
yz otuz alt kese dattrd. D atlan bu para, ordu iin gereken
meblan ancak bir ksmn oluturuyordu. Sadece yenieriler alt
yz altm bin duka ihsan aldlar. Ayrca babas zamannda mal
almlar sebebiyle halka olan borlarn denmesini emretti. Hazine
israflarn nlemek iin tedbirler ald ve padiahlara mahsus hazine
olan i hazineye Msr'dan gelen yllk vergi dnda herhangi bir
kaynaktan tahsisat ayrlmamasn tembihledi. Gelirlerin esas olarak
d hazinede toplanmasn emretti.
Padiah clus treninden sekiz gn sonra mlkiye memurlar
ve ordu kumandanlar ile birlikte Cuma namaz klmak iin camiye
gitti. ki seneden beri Cuma Alay olmamt. Zira haremin dilsiz
leri, kadnlar Sultan Murad'n daima halkn karsna kmasn
engellemilerdi. Vezirler tarafndan bu vesileyle devletin ve halkn
meselelerini konuma adetini yerine getirdi. Bu ise halk zerinde
son derece msbet bir tesir meydana getirdi. lk gnlerde Eyp
sulta n'd an balamak zere Edirnekap'dan itibaren atalarnn tr

b el eri ni srasyla ziyaret ederek dualarda bulundu.
KA R I l K L I K
I II. Mehmed Han tahta ktnda Avusturya ile harp hali devam
e diyordu . Ayrca Erdel kral ile Eflak ve Bodan voyvo dalar da
p ap ann teviki ile Neme mparatoru Rudolf ile Osmanl Devleti
aleyhin e hem savunma hem de saldr maksatl olarak bir anlama
yap ml ard. Bunlardan Voyvo da Mihal'in taarruzlar Osmanl
ahalisi iin felaket oldu. Asi Eflak ekyalar Tuna'y aarak Rusuk
ka sab asn ve dier kasaba ve kyleri yakp ykmaktaydlar. Erkek
lerin ou asiler tarafndan ldrlm olup ocuk ve kadnlar ise
esi r edilmiti. Mal ve mlk sahibi olanlar ise zincire vurulmutu.
te btn bu gelimelerde sulu olarak grd Sadrazam Si
nan Paa'y grevinden alan III. Mehmed Han yerine hizmetlerini
beendii Ferhad Paa'y getirdi. Sinan Paa Malkara'ya srld.
Ardndan da Ferhad Paa'y ncelikle Eflak'taki isyan hareketini
bastrmakla grevlendirdi.
Ferhad Paann Eflak zerine gitmesi zerine Budin snrnn
korunmas grevi, Anadolu Beylerbeyi Lala Mehmed Paa'ya ve
rildi. Beratta:
"Bu mbarek ylda zamann geleneklerine gre sadrazam, slam
askeri ile asi Eflak zerine memur olduundan , o taraflarda olan
slam askerine sen de serdar ve komutan olup snr boyunun korun
masna alasn" deniyordu. B enzer buyruklar snr boylarndaki
dier beylere de gnderilmiti. Budin muhafazasna tayin edilen
Rumeli Beylerbeyi Mehmed Paa ise makamn Sokollu'nun olu
Hasan Paa'ya brakmtr.
Sinan Paa, bu arada rakibi Ferhad Paa'y padiahn gznden
drmek istemekteydi. Macaristan seferi hakknda bilgi vermek
bahanesiyle ordunun ilk kon aklayaca yer olan Halkal Pnar'a
k adar gelmiti. Darssaade Aas Gazanfer Aa'ya geli sebebini
bildirdiyse de, tekrar Malkara'ya dnmesi istendi. nk veziria
zamdan baka kimse padiaha arzda bulunamyordu.
Ferhad Paa i s e bu srada hareket edilecek yn belirl emek

iin divan toplayarak mzakere yapt. Mzakere son1:1cun da is e,
Osmanl'nn urad yenilgiden dolay Eflak zerine harekete karar
klnd. nk alnan bu karardan birka gn sonra kendi sarayna
doru gidiyordu ki Haseki Sultan Hamam civarnda bini akn kul
taifesi toplanm beklemekteydi. Bu kiiler, Ferhad Paan n ark
serdarl zamannda sipahilik vadettii Kuloullarndan st anb ul'a
gelmi olanlarla, bunlara katlan sipahilerdir. Daha nceden va de
dilmi olan akenin denmesini istemiler ve:
"Elbette artmz gereince stanbul defterlerine adlar mz kay
dolunsun ve ulufemiz teki kapkulu ile beraber verilsin" diyerek

seslerini ykseltmeye balamlard. Bunun zerine sadrazam:
"Hududa gidiniz; paranz orada verilecektir" dedi. Fakat bu sz
onlar sakinletirmeye yetmedi. Ferhad Paa:
"Sizin ulufeniz yine Gence ve Tebriz hazinesinden verilir, pa
diahmzn buyruu byledir, niin uymazsnz? " demesi de bir
fayda etmedi. Bunun zerine Ferhad Paa:
"Padiah buyruuna uymayann kendisi kafir, kars da bo olur,
kar kmaktan kesinlikle saknn" dedi. Bu ifadeler kul taifesinin
fkesini doruk noktasna tad. Sadrazam ikayet etmek ve aley
hinde fetva istemek iin mftye gittiler. Mft kendilerine:
"Kardeler, sadrazam ne sylemi olursa olsun, siz bununla kafir
olmazsnz, karlarnz da bo deildir; msterih olunuz" cevabn
verdi. Fakat asker bu szden memnun olmayp parasz fetva ver
mediini ileri srerek dier blklere gidip:
"Ferhad Paa bizim hepimizi kafir yapt! " diyerek etkilemeye
altlar. Ertesi gn ulufe ve terakkileri datmak iin hazineden
altn ve gm olmak zere krk bin duka kartld. Fakat sipahiler
Ferhad Paa'nn kendileri ve zevceleri hakknda syledii szleri
bir trl unutamamlard:
"Ferhad Paann ba kesilmedike ulufemizi almayz" diye sy
lenerek hcum ettiler. Hareketin durdurulmas iin gnderilen
vu
a b a ve kethdas da aresiz kald. nk asiler kendilerini
ta ya m uruna tutmulard. Bu defa askere:
" Gen ce kulunun ulufesini beraber verelim ve mukabeleye kay
de deli n" dediler. Fakat tm bavurular sonusuz kalyordu. Asker
srarla F erhad Paann ban istemekteydi. Sorunun bu ekilde
zle meyecei anlalnca durum padiaha arz olundu. Padiah,
Rumeli Kazaskeri Baki Efendi ile Anadolu Kazaskeri Ebussuudzade
Efendi'yi ayaklanmay bastrmas iin gnderse de bu da sonu ver
medi. Ferhad Paa asileri szle ve nasihatle durdurmann mmkn
olmayacan dnerek bir teklif sundu ve:
"Ben padiah emrine itaat etmeyen kafirdir dedim, hepsi iin
kesinlikle demedim. Bu kulunuzun ba gitmekle padiahma vezir
eksik olmaz, bunlarn istedikleri kabul olunursa her zaman byle
davranmay kendilerine i edinirler ve daha ileri gidip ii aztrlar.
Padiah tarafndan izin verilirse buna kar alnacak nlem udur:
Arz a girdii zaman yenieri aasna dorudan doruya emir bu
yurunuz, yenierileri silahl olarak Bab - Hmayunda hazr bulun
dursun, bostanclar da bahesinde hazr beklesinler. Eer padiahn
emrine itaat etmezlerse bu kuvvetler mdahale ederek derneklerini
datsnlar" dedi.
Nihayet asilerin bu nasihatlere de aldr etmemesi zerine vur
emri verilerek datldlar. Ferhad Paa, fitneye sebep olanlarn ve
bytenlerin Sinan Paa ile Caalazade olduklarn anlamt. Sinan
Paann gzlerine mil, Caalazade'yi ise srgnle cezalandrmak
istedi ise de devlet erkannn:
"Byle bir usul Osmanl Devleti'nde imdiye dek grlm de
ildir, eer uygularsanz sizin icadnzdr diye halkn diline dp
ktlkle anlmanz doru olmaz. Belki de bundan byle bu, pa
diahlarda bir alkanlk haline gelir. Sonra nice susuz insanlarn
g zne musibet p dmesine neden olursun" diyerek araya
girmesiyle ikisi de ehir dna srldler.87
SA D A R E T M E S E L E S
stanbul'da olaylarn durulmasnn ardndan hazrlkl ar n ta
mamlayan Ferhad Paa 27 Nis an'd a D avutp aa'daki kararg ah n a
geti. kinci Vezir Damat brahim Paa ise stanbul'da sa daret kay
makam olarak kalm bulunuyordu.
1 Mays'ta D avutpaa'd an hareket eden sadrazam ve S er dar-
Ekrem Ferhad Paa'nn maiyetinde on bin yenieri buunuyor du .
Asl ordu ise cephedeydi. On kadrga ile de Tuna zerinden Rus uk'a
top ve cephane sevk edilmiti. 1 2 Mays'ta Edirne'ye varan Ferha d
Paa geriden gelecek malzeme ve askerleri beklemeye balad.
Ancak Sinan Paa'ya taraftar olan Sadaret Kaymakam brahim
Paa son hadiseleri de frsat bilerek Ferhad Paa aleyhine fitne
kazanlarn kaynatmaya balamt. Askerin serdar isteme diini
ve grevden alnmazsa ya byk bir ihtilalin kopacan veya cep
helerde baarnn hayal olacan belirterek padiah inandrmay
baard. Oysa bu srada serhatlerde vaziyet gittike ktleiyordu.
syann ba aktr olan Eflak Voyvodas Mihal'e her taraftan yar
dm birlikleri gelmekteydi. zellikle Avusturya ve Erdel'den gelen
kuvvetlerle, askeri mevcudu yetmi bine ulam bulunuyordu.
Ferhad Paa Edirne'ye geldikten sonra Eflak ve Bodan'n dahili
muhtariyetini ilga ettiini ve bu lkelerin bundan byle birer eya
let olarak idare edileceini ilan etti. Eski irvan Beylerbeyi Cafer
Paa'y Badan ve Anadolu Beylerbeyi Satrc Mehmed Paa'y da
Eflak beylerb eyliine getirdi. Ancak bu eyaletler asilerin elindeydi
ve imdilik bu kararlarn tatbiki mmkn deildi. Zira bu srada
Voyvoda Mihal Tuna'y gneye doru atlayarak birok Trk kasa
basn tahrip etmiti.
Bu arada Avusturya kuvvetlerinin de Estergon'u hedef aldklar
anlalyordu. Prens Mansfeld komutasnda elli bin yaya ve yirmi
bin svari kuvveti ile gelerek Temmuz'da kaleyi abluka altna al
dlar. Estergon'u Lala Mehmed Paann akrabas Sancakbeyi Kara
Ali Bey savunuyordu. Ferhad Paa Nemelilerin zerine yrmek
kasdyla Rusuk'ta kpr kurdurmaya balad. Bu srada Rumeli
III. Mehmed Han 181
Hasan Paa, Voyvoda Mihal'den ald be

B eylerbeyi Sokolluzade
drt bin kelle ile gelerek orduya dahil oldu. Ordunun
yz e si r ve
nan eviyat ykselmi ti.
te tam bu gnlerde merkezde Sadaret Kaymakam brahim
Paa ile Sin an Paa taraftarlar yeni padiah ikna etmiler ve Ferhad
Paa'y g revinden azlettirmeye muvaffak olmulard.
Fe rha d Paa adamlar vastasyla keyfiyetten haberdar olunca
stanbul'd an gnderilen memur gelmeden evvel Mhr-i Hmayun'u
Vezi r S atrc Mehmed Paa'ya teslim ederek gizli yollardan sratle
istanb ul'a gelerek kendisine ait olan Metris iftlii'ne saklanmt.
Pa dia hn validesi Safiye Sultan'a ricac gndererek hayatnn ba
lan masn dilemi ve kabul ettirmiti.
Ancak haris bir kimse olan yeni sadrazam Sinan Paa frsat ka
rma d. Padiahtan onun katline izin kartarak, nce Yedikule'ye
g eti rttirdi ve orada bodurdu.88
Naa Eyp Sultan Camii yaknnda ina ettirdii trb esine def
ne dildi.
"Canna gedi hele zahm - Sinan" msra' lmne tarih olarak
dlmtr.
Ferhad Paa, Acem seferindeki baars ile n yapm, yapt
fetihlerle devletine byk hizmetlerde bulunmu deerli bir devlet
adam idi. III. Mehmed Han, etrafnn telkini ile verdii bu kararn
yanlln anlayacak ve byk pimanlk duyacaktr.
E F LA K' TA F E LA K E T
Bir kez daha emeline nail olarak drdnc kez sadaret mhr
n eline alan Ko ca Sinan Paa, Ferhad Paann idamndan sonra
stanbul'dan hareket etti ( 1 7 Austos 1 5 95). Bu arada Budin valisi
bulunan kendi olu Mehmed Paa'y da Avusturya cephesine serdar
tayin etti. Sinan Paann hedefinde ise ncelikle Eflak Voyvodas
Mihal vard.
umnu, Hezargrad, Yerg yoluyla ilerleyen ordu Tuna zerine
kurulan kprden geerek Bkre'e doru yneldi. ehre drt mil
mesafede aalar ve bataklklarla kapl olan Kalogeran Boa z'nda

Eflak ordusu ile karlatlar. S adrazam, yenierileri mevzilere yerle
tirmesinin ardndan kendisi de Kalogeran Kprs civa rndaki bir
,
bataklkta mevki ald. Burada sabahtan akama kadar sren iddetli
bir arpma meydana geldi. Dmana kar ksmi bir baar eld e
edildi ise de batakla saplanan Haydar, Hseyin ve Mustafa pa alar
ehit dtler. Satrc Mehmed Paa yaralanarak ekildi. S adra zam
Sinan Paa da bir ara batakla dmse de Rumeli yiitler ind e n
Deli Hasan namyla bilinen bir asker tarafndan kurtarld.
Kendnn had ii tebth oldu

Bala dd rC.-siyah oldu
Voyvoda Mihal Bkre ve Targovite zerinden Erdel hududuna
doru ekildi. Eflakllarn ekildiini haber almas zerine birlikle
rini toparlayan Sinan Paa, Bkre ve Targovite'yi zapt etti. Yaplan
imar ve dzenlemelerden sonra Eflak'n beylerbeylik olarak idaresi
kararlatrld. Kalelere gerekli muhafz kuvvetlerini brakan Sinan
Paa isyan bastrdn zannederek geri dnmeye balad. Oysa
bu srada yirmi drt saatlik bir mesafede bulunan Voyvo da Mihal,
Osmanl ordusunun hareketlerini gn gnne takip ettirmekteydi.
Osmanl birliklerinin Targovite'den ayrlmasndan hemen sonra
Ekim aynn 1 9'unda ehre girip bin be yz kiilik muhafz bir
liini katlettirdi. Bata Ali Paa, Ko u Bey ve dier yksek rtbeli
subaylar olduu halde esir aldklarn ikencelerle ldrd.
Osmanllar ise Tuna Kprs'nden kar kyya geme hazrln
da idiler. Ancak bu defa da sadrazamn kpr zerinde esir vergisi
almak gibi bir tedbirsizlii yeni bir felaketi beraberinde getirdi. Tam
ordunun geii srasnda yetien Eflak birlikleri Osmanl askerlerini
youn bir top ateine tuttu. Kpr yklarak zerindeki ounluu
aknclar olmak zere askerler Tuna'ya gmld. Bu srada aknc
birliklerinin byk blm de henz kpry gememi bulunu
yordu. Bunlar geri kalan toplar ve eyalar dman eline gemesin
diyerek Tuna'ya attktan sonra son ferdine kadar savaarak ehadet
erbetin itiler (27 Ekim 1 595) .89
Ill. Mehmed Han 1 83
Fevt olan din uruna sanman gam - firkatdedir

Enbiya didarna vasl olup izzetdedir
Kim ki havf etse Huda yolunda kurban olmadan
Hakk bilr rC.z- cezada vadl-i hasretdedir
Bezm rezm ire iden cam- ehadetden aya
Verdi uyku ana dnya hare dek gafletdedir
Kim ulC.'l-emrin dutup emrin gazaya azm eder
ki alemde an zanneylemen mihnetdedir
Sanmanz mkildir adC.dan almak intikam
Her ne var ise cihanda Caferi himmetdedir
Bu olay ile birlikte Osmanl akncl snecek ve o hamet dolu
g nleri bir daha gremeyecektir.
E S T E RG O N ' U N D M E S
Avusturya kuvvetleri Estergon zerine geldii srada, Ferhad
Paa da blgeye doru hareketlenmiti. Ancak Ferhad Paann
nce grevden alnp ardndan idam edilmesi Avusturyallara b
yk zaman kazandrmt. Dier taraftan drdnc defa sadarete
gelen Koca Sinan Paa Eflak zerine yrmeye karar verdiinden
Estergon'u savunma vazifesini Avusturya serdarl ile olu Mehmed
Paa'ya brakmt.
Aslnda Mehmed Paa Estergon'dan srarla yardm teklifleri
geldii halde yerinden kmldamam ve Budin'den darya k
mamt. Zamannda serhat gleri ile hareket etse Nemelilerin
Estergon'u kuatmasna mani olmas iten dahi deildi. Bu durum
onun korkaklna ve babasnn iltimas ile bu makam elde ettiine
bir delil gibidir.
Elli bin yaya ve yirmi bin svariden mteekkil gl bir ordusu
bulunan prensin, kumandas altnda Almanya, Macaristan, Bohem -
ya, talya ve B elika'nn en mehur asilzadeleri bulunuyordu. Buna
mukabil Estergon zerine yryen Mehmed Paann emrinde yirmi
bin kiilik bir kuvvet vard.
Mehmed Paa elindeki kuvvetlerin b i r blmn Estergo n'a

s oktu. Bylece dman iki ate arasnda brakmay planlamt.
Halbuki bunu frsat bilen dman kalenin muhasarasn da bir
miktar kuvvet brakp asl birliklerle Mehmed Paa'nn z erin e
yrd. Tedbirsiz serdarn yanndaki kuvvetleri zaten az al m
t. Dmann zerine doru yrdn grd anda selameti
Budin'e doru kamakta buldu.
Oysa Anadolu B eylerb eyi Lala Mehmed Paa zerin e gele n
dman birliklerine kar baar ile kar koymu ve geri ekilm e
ye mecbur brakmt. Serdar kamasa belki de bir byk b aar
kazanabileceklerdi. Serdarn katn renen Lala Mehme d Paa
sistemli bir ekilde geri ekilmeye alt ise de dman birli kleri
nin evresini sardn ve gerileri tuttuunu grmekte gecikmedi .
Bunun zerine bin be yz kiilik mevcudu ile Estergon Kale si'ne
girmeye muvaffak oldu.
Prens Mansfeld Serdar Mehmed Paa'nn katn ve artk hi
bir yerden yardm midinin kalmadn belirterek kalenin teslim
edilmesini istedi.
Estergon Komutan Kara Ali Bey ise kaleyi teslim etmektense
havaya uuracan belirterek bu istei reddetti. Ali Bey'in bu szleri
mzakerelerin olumsuz sonulanmasna neden olmu ve muharebe
tekrar balamt. Aslnda Kara Ali Bey iki aydr yetersiz kuvvetlerle,
kalabalk dmana kar anl bir direni gstermekteydi. ehrin d
kalesi, barut ve su deposu dman eline gemiti. Bir bardak suya
bir duka dendii gazilerin susuzluklarn gidermek iin souk mer
merleri yaladklar grlyordu. Askerler artk takatlerinin sonuna
gelmilerdi. Avusturyallar da kaley i brakacak gibi grnmyorlar
ve btn gleri ile saldryorlard. Bu srada Prens Mansfeld lm
ve yerini imparator II. Rudolf'un kardei olup sonradan imparator
luk mevkiine de gelecek olan Aridk Mathias almtr.
Eyll aynn banda hendekler zerinde iddetli arpmalar
srasnda Kara Ali B ey vurularak ehit dt. Bu durum mdafi
lerin heveslerinin tamamen krlmasna yol at. dareyi Anadolu
Beylerbeyi Lala Mehmed Paa ele ald. Lala Mehmed Paa Sadrazam
Sin an Paadan yardm istedi ise de hibir netice kmad. Bu srada

Kulb an Beyi Abdullah Bey'in esir edilerek ehrin istihkamlarnn
zeri ne konmas zerine mzakereleri balatt. B ylece en iddetli
sal d rla ra kar bile dayanabilen kaleye, teslim olmaktan baka
s e en ek kalmamt artk. Anlama gerei kadn, ocuk, yaral ve
hast alar imparatorun gemisine n akledilmilerdi. ou yaral ve
sakat olan gaziler Tuna zerinden gemiye binip Estergon'u kanl
gzyalar ile seyrederek ayrldlar. Buras tam elli iki yl nce Kanuni
Sultan Sleyman tarafndan Trk yurdu yaplmt. Bu srada gazi
ler ar asnda bulunan ve onlarn zntlerine ahit olan en yksek
rtbeli General Lala Mehmed Paa on yl sonra sadrazam olarak
kaleyi bir kez daha Osmanllara kazandracaktr. te yandan tarihi
Ham mer'e gre, Osmanl'nn Estergon'u fethettiinde uygulad
hogr politikasndan nasiplenen kale, ayn muameleyi ne yazk
ki bu defa kendi dindalarndan grememitir. yle ki:
Trkler Estergon'u aldklar zaman ehrin btn eski eserlerine
sayg gstermilerdi. Hatta atolardaki tablolara kadar hemen her
tarihi eyay hakimiyetleri mddetince aynen muhafaza etmilerdi.
Fakat Almanlar Trklerden aldklar ehre girer girmez yamaya
balayp btn tarihi eserleri tahrip ettiler.
Estergon'u takiben Budin'in kuzeyinde yer alan Tuna kenarndaki
Viegrad Kalesi de dman eline geti. Bylece Bodan ve Eflak'tan
sonra Avusturya cephesinden de stanbul'a birbiri arkasndan ma
lubiyet hab erleri gelmeye balamt. III. Murad Han zamannda
sava ktndan beri dorudan doruya Osmanl hakimiyetinde
bulunan b rail, Kili, smail, Silistre, Yerg, Rusuk, Akkirman,
Varna, Estergon ve Viegrad elden km bulunuyordu. Ordunun
banda kuvvetli bir komutan yoktu. Devletin bana gelen bu mu
sibetlerin son bulmas iin Okmeydan'nda Ayasofya Vaizi eyh
Muhyiddin tarafndan dua okunmutu.
B A A PA D A H G E R E K R !
Sinan Paa stanbul'a dnmse d e vazifesine devam edeme-
di. nk Eflak'taki yenilgide kendi p ay byk olduu kadar,
Estergon'un dman eline gemesinde d e serdarla tayin ettir

mi olduu olunun korkakl sebep gsterilmi ve azle dil erek
Malkara'ya srlmtr. Sadaret mhr ise III. Mehmed'in lalas
Mehmed Paaya verildi ( 1 9 Kasm 1 595). Bu Lala Mehmed Paa'n n
Avusturya cephesinden dnen Lala Mehmed Paa ile bir ilgisi yoktur.
Manisann Marmara kasabasna bal bir kyden olup zeamet sahibi
bir Trk'n olu idi. ehzade Mehmed Manisa valisi iken lalas ve
defterdar olmutu. III. Mehmed hkmdar olunca kendisine vez aret
vermi bu sayede Divan- Hmayun'a girmiti.
Ancak Mehmed Paa sadrazamlkla Divan - Hmayun'a bir kez
bakanlk yapabildi. irpeneden hastalanarak sadarete gelii nin
onuncu gn vefat etti. Vefa Camii mezarlna defnedildi.
Bu durum zerine saraydaki ve stanbul'd aki taraftarlar nn
tesiriyle Koca Sinan Paa b einci defa sadrazam oldu. Bu tayin
Sinan Paann devlet kademelerindeki gcn ve kendi n fuzunu
gstermesi bakmndan da mhimdir.
Hsami ad olup menkCtd ile didi tarihin

Y ine geldi bugn devletle yirine Sinan Paa
Ancak son baarszlklar Sinan Paann aleyhinde de bir ce
reyann ortaya kmasna yol amt. Bunlarn banda da evvelce
Ferhad Paaya kar kendisini desteklemi bulunan Damat brahim
Paa gelmekteydi.
Bu itibarla Sinan Paa da, padiahn enitesi Vezir brahim Paa'ya
dmanlk gtmeye balamt. brahim Paa, Sinan Paann artk
ihtiyarlam olduunu ve iini iyi yapamayacan ileri srerek ve
son felaketlerini ortaya koyarak yerinde mtalaalar yapmt. Haris
veziriazam da divan toplantlarnda brahim Paa'y eletirmekten
geri kalmad ve:
"Kaymakamlnzda her tarafa ehliyetsiz kumandanlar gn
derdiniz. Bu suretle bu harbin musibetlerine siz sebep oldunuz"
diyerek baarszlklarn ona yklemeye alt.
te yandan Sinan Paa son seferde asker karsnda dt
elim vaziyeti de iyi bilmekte ve baardan emin olamamaktayd. Bu
111 . M e h m e d H a n 1 87
itib arla ak bir ekilde padiahn harbe kmasn savundu. Kanuni

sultan Sleyman gibi yeni padiahn da harbe gitmesini aksi halde
ye ni e rilerin savamayacaklarn syledi. Padiahn ho cas Hoca
Sadeddin Efendi de ayn grteydi. Saray halk ise padiahn sefere
kmasn istemiyordu.
te bu tartmalar srasnda 1 5 96 Nisan'nda Sadrazam Koca
Sin an Paa anszn vefat etti. Vefatnda doksan yann zerinde
bulunan Sinan Paann kabri, Divanyolu'nda orlulu Ali Paa Med
rese si yaknndaki trbesindedir.
Sinan Paann lmyle sadarete geen Damat brahim Paa ise
saray halk ile birlikte padiahn sefere kmasn arzu etmiyordu.
Fakat son yenilgiler ve kayplar asker zerinde de byk bir ylgnlk
ve moral knts meydana getirmiti. Bu itibarla zaferin ancak
padi ahla mmkn olacan dnen yenieriler kararlarndan
vazgemeyerek ayak dirediler.
"Padiahmz gentir! Bizimle niin sefere kmaz? Sultan Sley
man hem pirdi ve hem de nikris illetine mbtela idi. yle olduu
halde araba ile sefere kt" diyerek bartlar. Bu gelimeler zerine
III. Mehmed Han bizzat sefere kmak kararn verdi ve hazrlklarn
tamamlanmasn emretti.
E G R ' N i N F ET H
Kanuni'nin vefatndan beri otuz yldr hibir padiah ordusuna
bizzat bakumandanlk etmemiti. Mkemmel bir merasimle ve
stanbul halknn dualar arasnda padiah, 20 Haziran 1 5 96'da
ehirden ayrlarak D avutpaa ordugahna geldi. Burada sefer ha
zrlklar tamamlanm bulunuyordu. Sadrazam D amat brahim
Paa asl kuvvetlerle nceden hareket etmiti.
Bu itib arla vakit geirmeyen I I I . Mehmed Han, 2 1 Haziran
1596'da muazzam bir alayla hareket etti. n sralarda humbaraclar,
piyade tfekiler, atl mzrakllar, avular, yenieriler vard. Ondan
sonra seyisler yedekte on at gtryorlard ki, bunlarn gemileri,
eyerleri, dizginleri ve zerlerinde de kalkanlar bulunuyordu. Onlar
paalar ve padiahn av takmn tekil eden yz muhafz yenieri
takip ediyordu. Yenieriler srmal v e klapdanl elbiselerini giym i

olduklar halde ikier iki er yryorlard. Onlar solaklar taki p
ediyordu. Padiah ise bunlarn ortasnda yol alyordu.
On gnde Edirne'ye varld. Burada drt gn kalndktan son ra
Filib e, Sofya ve Ni yoluyla 9 Austos'ta Belgrad'a ulald. Padi ah
Belgrad halknn youn tezahratlar ve sevgi gsterileri arasn d a
alay, geit resmini takip etti. Estergon'un dmesinden mesul tut
tuu Sinan Paa olu Mehmed Paa'nn vezirlik rtbesini kaldrd
ve mallarn msadere ettirdi. Ancak Caalazade'nin efaat zer in e
rtbesi tekrar iade olundu.
Slankamen'e gelindiinde seferin ne tarafa olaca konusunu
grmek zere harp meclisi topland. Vezir Caalazade Sinan
Paa Estergon'un batsndaki Kamaran zerine gidilmesini, buran n
fethi ile Tuna sahillerinin emniyet altna alnacan belirtti. Dier
vezirler ise, Komaran'n kk bir kale olmas ve padiahn bizzat
sefere kmas dolaysyla bu kalenin bir eref tekil edemeyecei n i
ileri srerek Eri konusunda gr birlii ettiler.
Eri'ye ynelik ilk ciddi Osmanl hcumu Kanuni Sultan Sley
man zamannda 1 5 52 ylnda meydan gelmiti. Osmanl kuman
danlar kaleyi kolaylkla fethedebileceklerini dnseler de Macarl
askerlerin disiplini ve canla bala kar koymalar zerine muhasara
kaldrlm ve kale ele geirilememiti. Nemeliler 1 5 52- 1 596 yllar
arasnda snr boylarndaki nemini korumasyla birlikte kaleni n
surlarn daha da salamlatrmlard.
Ordu Segedin'e geldii zaman Eri'nin gneybatsnda Osman
llara ait hudut kalelerinden Hatvan'n dman tarafndan muha
sara edildii haber alnd. Caalazade Sinan Paa on bin kiilik bir
kuvvetle, derhal Hatvan'n imdadna gnderildi.
Ancak Caalazade ulaamadan Hatvan muhafzlar vire ile teslim
olmutu. Yani harp hukukuna gre Trkler alabildikleri mallar ile
serbeste geip gitmek hakkna malik idiler. Ancak kaleye giren
Nemeliler verdikleri szn hilafna olarak ocuklar ve kadnlar
da dahil olmak zere kaledeki btn Trkleri kltan geirdiler.
Muh afzlarn ise diri diri derilerini yzmek suretiyle akl almaz i
kencelerle ldrdler. Bu durum Trkler arasnda byk bir znt
ve in fial meydana getirdi.
D i er taraftan alnan karar zerine Osmanl ordusu Tisa Nehri
ken ar ndaki Solnok'dan geip 20 Eyll 1 5 96'da Eri Kalesi nne
ulat ve be koldan muhasara dzeni ald. Bu kollara Veziriazam
D amat brahim Paa, Vezir Cerrah Mehmed Paa, Rumeli Bey
lerbeyi Vezir Sokolluzade Hasan Paa ile Yenieri Aas Veli Aa
kuman da etmekte idiler. Teslim teklifinin reddedilmesi zerine 2 1
Eyll gn top atlar ile kale dvlmeye balad. Yirmi byk
muhasara topu hi durmadan ateleniyor ve glleler bir biri ardna
Eri Kalesi'ne yayordu.
Osmanl askerinin ecaati karsnda 4 Ekim'de kat sur ile
evrili Eri'nin d kalesi zapt olundu. Mdafiler i kaleye sndlar.
Ancak daha fazla dayanamayp 1 1 Ekim 1 5 96'da teslim oldular.
Yenieriler ise vireyi tanmayp Eri muhafzlarndan drt bin be
yz kiiye Hatvan'd a Osmanl muhafzlarna yaptklarnn aynsn
tattrdlar. Nemelileri imha ederken bir taraftan da:
Yokdur siznle viremz

Eril gidi Eril
derlerdi. B ylece onlara vire sznn nemini ve szde durmann
gerekliliini belirtmi oluyorlar, siz sznzde durmazsanz biz
de durmayz demek istiyorlard. Sadece Macarlara ve padiahn
hayatlarna dokunulmayacana dair yeminle garanti verdiklerine
dokunmam lard.
Eri'nin on sekiz gnde fethedilmesi III. Mehmed Han'n presti
jini artrd ve bundan byle Eri Fatihi diye anld. Eri beylerbeylik
haline getirildi ve ilk beylerbeyi olarak da Sofu Sinan Paa atand.
Ayrca Eri muhafazas Anadolu beylerbeylii uhdesinde kalmak
zere Lala Mehmed Paa'ya tevcih olunurken Yenieri Aas Veli
Aa da Rumeli beylerbeyliine getirildi. Sokolluzade Hasan Paa
ise vezaret haslar olan yerlere grevlendirildi.
H A OVA ZA F E R
Eri Kalesi'nin fethiyle birlikte bir meveret meclisi topl an d ve
bundan sonra takip edilecek stratej i belirlenmeye alld . nce
bu fetih yeterli grlmse de daha sonra Habsburg ord usunu n
yakn bir yerde olmas byk bir tehdit ve tehlike oluturduu gz
nne alnarak bu karardan vazgeildi ve dman zerine gidilmesi
kararlatrld.
Dmann gc konusunda gelen haberler ise Habsburglarn

kalabalk ve mkemmel ateli silahlarla donanml olduunu gste
riyordu. Miktar ise iki yz bin civarnda olup Osmanllarn iki kat
idi. Dman Eri'nin dt haberi zerine saldrmak iin uygun
zaman kollamaya balamt. Drdnc Vezir Hadm Cafer Paa
komutasndaki on be bin kiilik bir nc kuvveti dman duru
munu renmek iin keifte bulunmak amacyla ileri gnde rildi.
Cesur bir asker olan Cafer Paa, harekete gemeden nce yaptr
d keifte, dmann say ve silah bakmndan ok stn olduunu
rendiinden, emrind eki kuvvetin byle bir grev iin yeterli
olmadn bildirdi. Sadrazam brahim Paa'ya gnderdii raporda;
"Dinimiz urunda canm feda olsun. Fakat bir Cafer'in lmyle bu
i dzelmez. Saltanatn erefini kaybederiz! " demiti. brahim Paa
ise bu yerinde mtalaalara kulak asmad. Aslnda dman, Cafer
Paann tahmininden de oktu. Takviye olarak otuz top, 5 - 1 0 bin
kiilik bir kuvvet daha verildi.
Cafer Paa ald emri yerine getirmek iin dman zerine

korkusuzca baskn yapt. Ancak elindeki czi kuvveti, bu muazzam
dman kuvvetinin karsnda eriyordu. ''Alnmzn yazs bu imi"
diyerek kahramanca arpan Cafer Paa, Rumeli B eylerbeyi Veli
Paa, kuvvetleriyle geri ekildii halde muharebeden ekilmedi.
Ancak kendisinin yanndaki tecrbeli hudut komutanlar sonucun
felaket olacan belirterek kendisini zorla sava alanndan uzakla
trdlar. Btn arlk ve toplar dman eline geti. Baarszln
sonucu olarak Rumeli B eylerbeyi Veli Paa azledilip yerine Sokol
luzade Has an Paa tekrar tayin edildi (27 Ekim 1 596) .90
III. Mehmed Han 191
Rum eli beylerbeyi ve Krm kuvvetleri dmann Cafer Paay

takip et mesinden endie olunduu iin karakol ve muhafaza hizmeti
e g revlendirildiler.
Karl alan bu hezimet dolaysyla son derece zlen sultan
III. Meh med Han , derhal harp meclisini toplad. Bundan sonra ne
yaplma s ne suretle hareket edilmesi konusunda ordu grmesi
yap l d.
Vaziyet nazikti. Herhangi bir felaket karsnda padiahn de
cei du rum dnldnden onun geri gnderilmesi gndeme
geldi. Bu istee kar Hoca Sadeddin Efendi:
"B ir O smanl padiahnn sebepsiz yere dmandan yz evirdii
iitil mi ey deildir" diyerek kar kt. Bazlarnn ise Rumeli Bey
lerbeyi Sokolluzade'nin dmann zerine gitmesini ileri srmesi
ze rine yine Sadeddin Efendi:
"Bu byk bir itir, Hasan Paa, brahim Paa ve gayrs ile olur
bite r deildir; bizzat saadetl padiahn askere ba olup gitmesi
laz mdr" cevabn verdi.
Bu szler zerine nihai karar verilmi bulunuyordu. Haova
Sava III. Mehmed Han'n bakumandanlnda gerekleecekti.
De rhal Eri Muhafz Mehmed Paa'ya bir tezkire gnderilerek
orduya davet olundu.
24 Ekim'd e Eri'd en Haova'ya doru harekete geilmi olup
2 6 Ekim gn geldiinde iki ordu karlamt. Ordunun nc
l nde, Sinan Paa, Kuyucu Murad Paa ve Fetih Giray vard.
Ordunun merkezinde ise III. Mehmed, sanda vezirler, solunda
kazaskerler ile hocas Sadeddin Efendi bulunmakta idi. Sol kolda
Anadolu, Karaman, Haleb, Mara eyaletleri ve sa koldan Rumeli
ve Temevar beylerbeyleri kuvvetleri yer almt.
Muharebenin b alamasyla dman da merkeze saldrmaya
balamt. Bunun zerine padiah geri ekilerek harbi ertesi gne
brakt. Ertesi gn ikindi vakti dman birlikleri uzun menzilli top
laryla hcuma geti. Arkasnda tfek ateiyle Osmanl ordusunun
merkezine tazyik yapmaya balad. Osmanl merkezi sol kanat ko -
1 92 K a y V: K u d r e t v e A z a m e t Y l l a r
mutanndan yardm istendi, fakat etkili olamad. Dmanlar sars lan

Osmanl ordusunun merkezine doru derinlemesine girdiler. Dem ir
zrhlara brnm dmann piyade ve svari birlikleri, padiahn
bulunduu merkez ksm sardlar.
Dman atei tehlikesine den padiah, otana ekilerek sr tn a
Peygamber Efendimiz' in Hrka-i erifi'ni giyip eline mzran ald.
Zaferi nasip etmesi iin gzyalar iinde Allahu Teala'ya yalvarm a
ya balad. Sa kolda yer alan kuvvetler dald. Bylece d m an
kuvveti ordunun iine dald. Bunlarn bir ksm Trk cephane ve
hazine sandklarnn zerine kadar karak yamalamaya balad.
Vaziyet tehlikeli bir hal almt. Yerinden kprdamad halde bu
durumu bizzat gren Sultan Mehmed Han, yannda bulunan hocas
Sadeddin Efendi'ye:
"Efendi, imdiden sonra ne are etmek gerek?" diye sordu. Me
tanetini kaybetmeyen Hoca Efendi:
"Padiahm, lazm olan yerinizde sebat ve karar etmektir. Cengin
hali budur. Ecdadnzn zamannda olan muharebeler ounlukla
byle vaki olmutur. Mucizat - Muhammedi ile inallahu teala frsat
ve nusret, Ehl-i slam'ndr. Hatrnz ho tutun" dedi.
te yandan padiahn kat ve ld sylentilerinin ayyuka
kt Osmanl ordusunda byk bir panik balam ve herkes ba
nn derdine dmt. Dman kuvvetleri adrlar arasna kadar
girmi, ordugah zapt etmiti. Dmann byle adrlar arasna
girdiini ve yamaya daldn gren Osmanl geri hizmetindeki at
olan yani seyis, a, deveci, katrc, karakolluku denilen hademe
grubu birden galeyana gelerek dman alaylar iine dald. Bunlar
bir taraftan ellerine geirdikleri kazma, krek, balta ve odun gibi
eylerle dman zerine hcuma geerken, dier taraftan da; "D
man kayor ! " diye bararak askerleri geri dndrmeyi baardlar.
Bu srada n kol kumandan Caalazade de svarileriyle hcu
ma geti. Osmanl ordusunun sa kolunu bozmu olan yirmi bin
dman bataklklara srerek imha etti. Bu hengamede III. Mehmed
Han' dimdik atnn zerinde, hoca efendiyi de onun yan banda
at n n gemlerini tutmu gren aknclar ve Krm atllar, zaferi

kaz an dn sanan dmana dehetli bir darbe indirdiler. Dma
n n ell i bin kadar ldrld. Bylece kaybolmu saylan Haova
S ava , padiahn teslimiyet ve duas, Hoca Sadeddin Efendi'nin
s eb at, askerin ecaati ile zaferle neticelendi. On bin duka altn ile
b erab er, Alman toplarnn doksan bei ele geti (26 Ekim 1 596).91
H ATA L I H A R E K E T L E R
Zaferin kazanlmasnda pay sahibi olan Caalazade Sinan Paa,
p adi ahn huzuruna girerek muzafferiyeti tebrik ederken:
"Yz aklna ben sebep oldum'' diyerek sadaret konusunda da
bir i mada bulunmutu. I I I . Mehmed Han onun bu i ifadesine
arm ise de herhangi bir mukabelede bulunmamt. Fakat daha
so nra Hoca Sadeddin Efendi ve Gazanfer Aa da devreye girmi ve
p aann baarl icraatlarndan ve savata gsterdii gayretten sz
e derek padiah ikna etmiler ve Caalazade'nin sadarete gelmesinde
pay sahibi olmulardr. Bylece Hoca Sadeddin Efendi zaferde sabr
ve metaneti tavsiye ederek ne derece byk rol oynad ise savatan
sonra da devlet iine mdahale bir yanln ierisine girmi ve vuku
bulacak olaylarda pay sahibi olmutur.
Haova zaferini mteakip padiah bata sadrazam olmak zere
bir ksm devlet adamlarnn arzusuyla hemen stanbul'a dnd.
Halbuki o k Budin veya Belgrad'da geirilip ilkbaharda yine or
dusunun banda olarak bizzat sefere km olsayd, muharebenin
ok srmeyecei muhakkakt. Zira serhat beylerbeyleri ve Sokollu
zade Hasan Paa'dan gelen arzlarda, padiah serhadde klar yahut
Edirne'de oturup stanbul'a gitmez ise dmann sulh yapaca
bildirilmiti. Fakat padiahn stanbul'a, dnerek Avusturya iinin
yine serdarlara braklmas elde edilen zaferi hie indirecekti.
Caalazade'nin ksa sren veziriazaml devletin bana iki
mhim gaile kard. Biri, bizzat sefere gelmedii bahanesiyle Krm
Han Gazi Giray' azlederek yerine son savata hizmeti grlen
Kalgay Fetih Giray' getirdi. Bylece iki karde arasna nifak sokup
Fetih Giray'n katledilmesine sebep oldu. Halbuki Fetih Giray, Krm
Hanl'n kabul etmemekte srar ederek; "Manen hizmet eden o dur,

benim ulu kardeim aamdr" dedi ise de veziriazam dinle mem iti.
Caalazade'nin ikinci bir hatas da muharebe gnn n er tesi
gn askeri yoklatmasdr. Bu vesile ile epeyce adam ida m ettir
dii gibi otuz bin kiinin de dirliini kesti. Her tarafa h kmler
yollayarak firarilerin mal ve mlklerini msadere ettirdi. Bu sur etle
herkes hasmndan intikam almaya bahane buldu, nice kimse m em
leketinden kaarak yer yer toplanp akavete balad. Krk gnlk
sadaretinde memleketin bana byk bela at.
Bu faaliyetleri nedeniyle Caalazade'nin veziriazaml ok sr
medi. Valide Sultan'n tesiriyle padiah, stanbul'a girmed en nce
grevi kendisinden ald. brahim Paa tekrar veziriazam tayin edildi.
Padiah stanbul'a gelirken Belgrad'da Sokolluzade Hasan Paa'y
serdar olarak brakmt. Fakat yeni veziriazam brahim Paa, Ha
san Paay Caalazade'nin adamlarndan olmas dolaysyla Vidin
muhafzlna nakledip yerine gen vezirlerden Satrc Mehmed
Paa'y serdar yaptrd
Bu srada Nemeliler ve Erdel kuvvetleri birtakm kaleleri zapt
etmekteydi. Satrc Mehmed Paa ncelikle vaktiyle alnm olup
daha sonra dman eline geen Tata (Tatis) Kalesi'ni abluka altna
ald. Satrc Mehmed Paa'nn kaleyi kuatmas ile birlikte muha
fzlar kaarak Komaran Kales i'ne sndlar. Dmann kamas
zerine pelerine dlerek kltan geirilmilerdir.
Komaran Kalesi'nin alnmasnn ardndan vaktin de az olmas
sebebiyle Budin'in bir mahallesi olan Va Kalesi'nin fe thi uygu n
grlmtr. Fakat kar ve yan gz atrmamas dolaysyla ha
valarn dzelmesi b eklendi. Bu srada dman da gelerek Va'n
st ksmndaki Tuna kysna ulamt. Dman zerine ilerleyen
Osmanl kuvvetleri drt Macar alay ile karlat. Bir sre ger
ekleen arpma sonucunda iki taraf da kayplar verdi. Budin'e bir
miktar kuvvet braklarak geri dnlmse de baarszla sebep
olarak Krm hannn gelmemesi gsterilmitir.
B un un zerine D iyarbekir B eylerbeyi Murad Paa ( Kuyucu)

ile dam ad Kad Ali Paa ve Budin Kads Habil Efendi dman ile
haberle mesi sonucunda bar grmeleri yapld. Fakat grme
lerden olumlu bir sonu kmad.
Y E N CA M VE SA F Y E S U LTA N
1 6. yzyln sonlarnda Osmanl siyasetinde adndan ska sz
ettiren III. Murad Han'n ei ve III. Mehmed Han'n annesi Safiye
sulta n sur iinde kendi adna bir klliye yaptrmak istiyordu. Bu
grevi saray ba mimar olan Mimar Sinan'n rencisi Mimar Da
vud Aa'ya verdi. Caminin bulunduu yerde daha nceleri Sirkeci'ye
do ru uzanan Yahudi Mahallesi vard. Safiye Sultan burada camii
yaptrmak isteyince ahalinin madur olmamas iin binalarn dee
rini iki misli denerek istimlak ettirdi. Davud Aa, caminin plann
izdi . Bu, stanbul'da deniz kysnda yaplacak ilk cami olacakt.
Hali'e yeni bir grnm ve kimlik kazandracak olan klliyenin
te meli, 1 597 Austos'unda devrin ileri gelenlerinin bulunduu bir
trenle atld. Ancak byk bir sorun vard. Neresi kazlsa srekli
su kyor, tulumbalar ve deirmenlerle suyun boaltlmasna al
lyordu. Bu sorunun zm iin eitli areler arand.
Nihayet, temelde kan suyu boalttrdktan sonra byk kazk
lar aktrp balarn kurun kuaklarla birletirdi. Binann temel
talarn bu tabanlara oturtarak caminin zelzele gibi d tesirlere
kar korunmasn temin etti. naatta kullanlan talar Rodos'tan
getirilmiti.
Yap, birinci kat pencerelerinin hizasna, minare ise birinci ere
feye kadar kmt ki, Mimar Davud Aa, bir veba salgn srasnda
ld. Bunun zerine Dalkl Ahmed avu, inaat devam ettirdi.
Ancak 1 603 ylnda Sultan III. Mehmed'in lmyle, Valide Safiye
Sultan, geleneklere uyularak Eski Saray'a gnderilince inaat yarda
kald.
Cami inaat bundan sonra uzun bir sre ihmal edilmi bir halde
kalacak nihayet IV. Mehmed Han'n annesi Hatice Turhan Sultan'n
ilgisi neticesinde tamamlanarak 8 ubat 1 663 gn Cuma n am az

ile trenle ibadete alacaktr.
Yeni Camii'nin yaplmasna sebep olan Safiye Sultan ise o lu
III. Mehmed Han'n vefatndan iki yl sonra 10 Kasm 1 605 yln da
elli be yalarnda iken vefat etti. Ayasofya Camii haziresin deki ei
Sultan III. Murad Han Trbesi'ne defnedildi.
Safiye Sultan' dnemin yabanc mahitleri zeki, akl l, zari f,
haz rcevap, gayet marur, basiretli, uyank ve sabrl bir insa n olarak
tasvir eder. 9 2
Safiye Sultan hayr ve hasenat sahibiydi. Kendi maln dan cihat
ve gaza yolunda yaplan hazrlklara pek ok katkda bul unur du .
Msr'daki mlklerini Mekke, Medine ve Kuds'te Kur'an- Kerim
okuyacak yz yirmi hafz ile Mekke'deki sebil, mescit ve su kuyu
larna bakacak hizmetlilere vakfetmiti.
Safiye Sultan ayrca Macaristan'n Eri ehrinde ha mam ,
skdar'n Karamanl kynde bir cami ve eme yaptrm , Sivas
ve Haleb'de vakflar tesis etmitir. Yine brakt mlkler ile Kahire'de
adna muazzam bir cami ina ettirilmitir.93
YA N l K KA L E ' N N D M AN E L N E G E M ES
Bu srada hudut boylarnn durumu periand. Askeri disiplinden
sz etmek de ok zordu. Mehur bir hudut kalesi olan Yankkale,
Kanuni Sultan Sleyman zamannda fethedilmiti. Yankkale bey
lerbeyi olan Mahmud Paa ise, yumuak huylu ve lml bir adamd .
Fakat yenieri aas olan Yahya Aa ise fesat ve fitneci bir kii olup
dmana yardmlarda bulunmaktayd. Beylerbeyi veya bir baka
komutan:
"Buras snr boyudur; ok uyank olmak, her trl ihmalden
kanmak gereklidir" dese de kendisi:
"Yank salamdr ve ad byktr" gibi gurura dayanan szler
sylemekteydi. Kendisinin zevk ve elenceye dkn olmas ve
ayrca idaresizlii askerin babo kalmasna sebep olmutu. Bu
durumdan faydalanan muhafzlarn ou civar ehirlerde evlenip
ti . Osmanl kaynaklarnda "Palg" ismiyle bilinen Palffy

yerlemi
ile Sc h warzenberg gibi kumandanlar frsattan istifade ederek bir
hil eyle kaleye girdiler. Trkeyi dzgn konuan ve Trk kyafetinde
olduu rivayet edilen iki Hisar atls ileri srlp, dier askerler ise
rlmt. Kaledeki mu h afzlar ise kpry unutup kal
pusuya yat
drma dkl ar iin dman kolayca yaklap kale kapsna yneldi.
Kap kulesi olan nbetisinin:
" Kimsiniz? " sorusu zerine:
"Peuy'd an za h ire getirdik; yolda dman yetiti; arabalarla kaa
ka a g h alle kurtulabildik; aman burada baslmayalm; abuk
kap y an, zah ireyi kaleye aln ! " cevabn verdiler. Bunun zerine
nbeti tekrar :
"Kapcya h ab er vereyim ana h tar getireyim!" dedi.
Bu konumalar srasnda kapnn altna bir fienk konuldu ve
patlama sonucunda kap paraland. B ylece dman kuvvetleri ieri
dalarak uykulu h alde yakaladklar muh afzlar kltan geirdiler
(29 Mart 1 5 98).
Mahmud Paa, iki eline iki kl alp byk bir kah ramanlkla
mcadele etmise de en sonunda ba bir mzran ucuna geirilerek
tehir edildi. Dier bir rivayete gre ise burlardan birindeki barut
mahzenine snm olan yz Osmanl askeri son mdafaalarn
yaptktan sonra dmana teslim olmamak iin mahzeni ateleyerek
kendilerini h avaya uu rmulardr. Dman saldrsndan kaan
birka kii ise B udin'e kaarak felaketi h aber verdiler. B ylece Yank
gibi salam bir kale dman eline gemitir (Mart 1 59 8 ) .
Yankkale'nin dman eline getii, 1 7 Nisan Cumartesi gn
bir yenierinin haber vermesi zerine stanbul'da duyuldu ve byk
hayret ve zntye sebep oldu. Yenieri geldii zaman III. Mehmed
Han Eyp'te bulunuyordu. Padiah kayktan kp atna binerek
uzaklaaca srada yenieri yle seslenmek zorunda kalmt:
"Serh adden gelirim, Yankkale'yi kafir alp zapt eyledi, tedarik
zamandr, kande gidersiz?" Bu ifadeler zerine yenieriyi artp
dinleyen padiah, zgn bir ekilde saraya dnd.
Trklerin gcnden dolay mitsiz olan Alman mpa rat or u I I .

Rudolf, kalenin kazanlmasndan dolay sevinmi ve abide eklinde
stunlar diktirmitir.
Satrc Mehmed Paann bu baarszl, grevinden alnma s
iin yeterli sebepti. Ancak Hoca Sadedin Efendi'nin de ken disi
ni desteklemesiyle yine makamnda kald. Paa, ertesi sen e yeni
kuvvetlerle Erdel'in kuzeyindeki Yarat veya Gros Yaradin zer ine
giderek buray muhasara etti. Amac buray aldktan sonra Er del'e
girmekti. nce Yarat'a m yoksa Erdel'e mi girilecei konusunda
grmeler yaplmt. Bilirkiiler, toplarn karsnda kalen in
gn bile dayanamayacan ileri srerek hemen metrisle re girilip
toplarn kurulmasn sylediler. B lgenin grkemli saray ve evleri
metris kazmaya lzum brakmamtr. Harekat baladnda kaleyi
dvmek iin ordunun elinde sadece top bulunuyordu. Fakat
olaylar tahmin ettii ekilde gelimemiti. Lamlarn patlatlmas
ve Eri Kalesi'nden istenilen toplarn gelmemi olmas ve ayrca
iddetli yamurlarn yamas sadece dmanla deil ayn zamanda
doayla da muhasara mcadele etmeyi gerektirmitir.
Satrc Mehmed Paa'nn Yarat muhasaras srasnda Neme
Kumandan Aridk Mathias, seksen bin kii ve krk top ile Budin'i
muhasara ediyordu. Aridk Mathias, Budin muhasarasna gelirken
yolda baz ufak kale ve palangalar da ele geirmiti. Macarlarn
muhasaras srasnda, vali bulunan Mihalili Ahmed mdafaada
bulunmamaya kararlysa da ran muharebelerinde imtiyazl durum
kazanm olan Kulaksz Osman yetierek kendisini bu kararndan
vazgeirdi ve dman mevkiinden de kard. Budin'in bu iddetli
muhasaradan kurtulmasnda yardma gelen kuvvetlerin byk rol
leri olmutu. zellikle Pete mdafaasn byk bir kahramanlkla
baaran ve hatta huru hareketleri de yapan Szolnok Sancakbeyi
Kulaksz Osman Bey' in baars nemlidir.
Otuz gn sren Yarat muhasarasnn sonusuz kalmasnda
toplarn kafi gelmemesi, baz lamlarn ate almamas, mevsim
artlarnn muhasara yapmaya engel olmas, orduda hastaln ba
gstermesi ve iddetli iae sknts gibi birok sorunun tesiri vard.
III. Mehmed Han 199
Satrc Mehmed Paa, tm bu sorunlara ramen muhasaraya devam

ede rek nemli lde asker kaybna sebep oldu. Ayrca Gazi Giray'n
.Erdel zerine kendi askeriyle akn yapma teklifini de reddederek
onu da bo yere Varat nlerinde tuttu.
Bu sr ada Fakat bo braklan hududu aan Neme Kumandan
Aridk Mathias'n seksen bin kii ve krk top ile Budin'i muhasaras,
vaziyeti tehlikeli ekle soktu. Aridk Budin muhasarasna gelirken
yolda baz ufak kale ve palangalar da elde etmiti. Bunun zerine
etraftan yetien kuvvetlerin yardm ve sk bir mdafaa neticesinde
durum dzeldi ve dman ekilmeye mecbur oldu. Sonu olarak bu
e zamanl balayan muhasaralar yine ayn zamanlarda kaldrlsa
da iki sava mevsimi boa harcanmt. Satrc Mehmed Paa bu
ba arsz lklar nedeniyle idam edildi.94
B RA H M PA A' N I N S E R D A R L I G I V E
KA N J E ' N N F E T H
1 599 senesinde nc defa veziriazam olan Damat brahim
Paa bizzat serdar- ekremlikle Macaristan'a geldi. Satrc, muvaf
fakyetsizlikleri dolaysyla idam edilmiti; brahim Paa Belgrad'a
gelince k Macaristan'da geirmi olan Krm Han Gazi Giray da
orduya geldi. Harp divannda Uyvar taraflarna gidilmesi karar
verildi. Ancak bu srada dmann mracaat zerine sulh gr
meleri tekrar balad.
Avusturya kumandan Eri, Hatvan ve daha bir iki kaleyi, Os
manllar da Estergon, Neograd, Flek ve Yank kalelerini istedikle
rinden uyuulamad. Bu suretle harp mevsimi de gemiti. Yalnz
Krm kuvvetleri Uyvar taraflarna iddetli akn hareketlerinde
bulundular ve ganimetlerle dndler. Sadrazam, Krm kuvvetlerine
geen sene klakta kaldklar iin bu sene memleketlerine gitmeye
izin verdi. Kendisi ise Belgrad'a kla ekildi ( 1 599).
brahim Paa, Belgrad'a geldikten sonra ncelikle orduyu disiplin
altna ald. Avusturyallara yardma gelmi olan Franszlardan Papa
Kalesi'nde bulunup bir seneden beri maalar verilmeyen askerlerle
anlap onlarn maalarn vermek suretiyle bu kaleyi igal etmek
istedi. Fakat mevcutlar binden fazla olan Franszlarn maa lar

yekunu altm bin altn tutuyordu. Veziriazam padiaha arz e dip
muvafakat emrini ald ise de bu iler oluncaya kadar Avustu ry allar
Papa'y igal edip Franszlarn ounu ldrdler. Ancak be, alt
yz kadar kurtulabildi.
Budin Beylerbeyi Sleyman Paa maiyetiyle bir gezinti esn asnda
Avusturyallara esir dm olduundan Budin muhafzl Rumeli
Beylerbeyi Lala Mehmed Paa'ya ilaveten verildi.
Veziriazam brahim Paa 1 600 yl baharnda Belgrad'd an kt.
Murad Paa'y yol zerindeki Bobofca Kalesi'nin zaptna g nderdi.
Kendisi Sigetvar'a geldii zaman burann zapt haberini ald. He def
Estergon'un zapt idi. Tiryaki Hasan Paa ise, bir dman frkasn
imha edip Tuna'ya dktkten sonra sek'te orduya iltihak etti. Bu
rada yaplan mzakerede Estergon seferi terk edilerek veziri azam n
doum yeri olduu sylenen Kanije zerine gidilmesi kararlatrld.
Bundan sonra Osmanl ordular sratle Kanije nne geldiler.
Kanij e krk gnden fazla muhasara edildi. ehir Drava Nehri'n e
dklen suyun sol kysnda idi. Muhasara esnasnda bir taraftan
kalenin barut mahzenine ate dmesi ve dier taraftan gelecek
imdattan mit kesilmesi zerine kale teslim oldu. Hibir kimse
nin burnu kanamadan kaledekiler tavuk kmeslerine kadar btn
eyalarn alp gittiler.
Bu muhasarada Osmanl ordusunda bulunan Fransz kuvvetleri
nin byk gayretleri grld. Kanije beylerbeylik ile Tiryaki Hasan
Paa'ya verildi. Ayrca kaleye yirmi blk atl ile bin muhafz
asker, cephane ve mhimmat brakld. Burada bir hafta iinde
bir cami yaplarak adet zere Cuma namaz da burada klnmtr.
Avusturyallarn mhim hudut kalelerinden olan Kanije'nin
dmesi dmana byk bir darbe olmutu. Bu muvaffakiyetinden
byk memnuniyet duyan III. Mehmed Han, veziriazama gnder
dii fermanda hayatta olduu mddete makamnda kalacan
bildirdi. 95
ili. Mehmed Han 20 1
Veziri azam ve Serdar- Ekrem brahim Paa Belgrad'da, bir ta

raftan s efer hazrlklar yaparken dier taraftan da kendi kethdas
Mehmed Aa ile Murad Paa'y icabnda sulh iin grmek zere
tali mat verip Budin'e gnderdi. Fakat ok gemeden rahatszland.
Hayattan midini kesince kendisine vekalet etmek zere Rumeli
Beylerb eyi Lala Mehmed Paa'y vasiyet ettikten vefat etti ( 1 60 1 ) .96
Sadaret ve serdar- ekremlik stanbul'da, sadaret kaymakam bulunan
Yemii Hasan Paa'ya verilip acele Belgrad'a gnderildi. brahim
Paa'n n naa stanbul'a nakledilerek ehzade Camii haziresine
defn e dildi. 97
KA N J E SAVU N MA S I
ok nemli bir konuma sahip bulunan Kanije'nin, Osmanllarn
eline gemesini bir trl hazmedemeyen Avusturyallar, kaleyi geri
alma hazrlklarna giritiler. Aridk Ferdinand kumandasnda
byk bir ordu ile harekete getiler.
Dmann hazrlklarn bandan beri casuslar vastasyla takip
eden kale kumandan Tiryaki Hasan Paa, gecesini gndzne ka
tarak Kanij e'nin noksanlarn tamamlad. Aylarca ihtiyaca yetecek
erzak ve mhimmat temin etti. Harplerde gngrm dokuz bin
yiidiyle dman beklemeye balad.
Nihayet Hal ordusunun bakomutan Ferdinand, Avustur
yallardan baka; Fransz, spanya, talya, Macar, Papalk, Malta
valyelerinden meydana gelen yz bin kiilik ordusu ve krk yedi
adet ar muhasara toplaryla Kanij e'ye yrd. Kaleye varmadan
nce, Osmanl'nn gcn renmek iin be bin kiilik bir keif
kolu kard. mrn harplerde geiren Tiryaki Hasan Paa, d
mann niyetini anladndan, askerlerine sadece tfekle karlk
vermelerini emretti ve top kullandrmad. nk dmann kalede
top olduunu renmelerini istemiyordu.
nc komutannn verdii rapor zerine Bakomutan Ferdi
nand, 9- 1 0 Eyll 1 60 1 gecesi muhasaray balatt. Hal birlikleri
nce tfek ateiyle oyaland. Ancak top menziline girdikleri ve iyice
sokulduklar an, toplar hep birden atelendi. Bu mthi karklkta,
binlerce Hal askerinin kolu, baca havada uumaya ba l a d .

Bylece dman ordusunun byk bir ksm, imha edildi.
D man birbirini ineyerek kamaya balaynca, bu nu frs at
bilen Hasan Paa, kale kaplarn ap yiitlerini salver di. Mika
hitler dman kra kra, Kanij e Suyu'nun Sigetvar tarafn a ata rak
geri dndler.
Aldatldn anlayan Ferdinand, btn toplarn uygun yerlere
dizip iddetli bir muhasaraya balad. Hasan Paa, her gn baka
harp hileleriyle dmann karsna kyordu. Her eyden nce
Sadrazam Yemii Hasan Paa'ya haber ulatrmak iin lisan bilen
cesur birini gndermeliydi. Bu ite Karapene'yi vazifelendirdi.
Dman birlikleri arasndan byk bir maharetle geen Karapen
e Osman, Belgrad yaknlarna yetien sadrazam hazretler ine, bir
mektup ulatrd. Vaziyeti btn aklyla renen sadr azam,
Kanije'ye geleceini bildirdi.
Fakat yar yolda, stolni-Belgrad'n dtn rendi. Kale
dekilerin kltan geirildiini ve ocuklara dahi ikence edildii ni
duydu. Bu sebeple oraya gitmeyi tercih ettiini bildiren ikinci bir
mektubu Kanije'ye yollad.
Tiryaki Hasan Paa, bu ikinci mektubu gizli tuttu. Tam aksine,
ordunun yetimek zere olduu bildirilen, kendisinin yazd bir
mektubu, askerlerine alenen okuttu . Bylece fedakarca savaan
gazilerin, morallerini ykseltti.
Kaleye fazla sokulamayan dman, aralksz top atlar yaparak
mcahitleri g duruma dryordu. Muhasara uzad. Her gn
iki bin glle yiyen Kanij e'nin hali pek harapt. Surlar delik deik
olmutu. Trkler surlarda alan gedikleri ancak geceleyin, tamir
etmeye alyorlard. Fakat iin en kts, barut bitmek zere idi.
Bunu renen beinci blk avularndan Uzun Ahmed, gngr
m komutanna mracaat etti ve aralarnda u konuma geti:
"zin verirsen paam, biz burada kendimiz de barut imal ede
biliriz:'
"Ne dersin evlat?"
III. Mehmed Han 203
" Do ru derim paa baba . . :'

"Bu nice olur?
" u st aalarn gryor musun paam? te onlar bizi, daha
ep eyce b arutsuz komaz! Yeter ki Mevlam, seni bamzdan eksik
etme sin:'
"Ne deyim oul . . . Hemen Cenab- Hak yardmcn olsun . . . Gayri
gste r kendini:'
Ahm ed avu gn iinde, hakikaten bol barut elde etti. S
t aa cnn kav ile ince kum kullanyordu. alkan arkadalar
ile birl ikte, bu srr kendisine reten ustasna Fatihalar okudular.
Osm anl'nn st aacna sevgisinin sebebi de gaziler tarafndan
b yle ce renilmi oldu. Artk daha hzl patlayan kale toplar, gn
batana dek susmak bilmiyordu.
Tam bu sralarda bir le vakti, dman mzraklarna taklm
iki kesik ba tehir edildi . Bunlar, ehit edilen Budin beylerb eyi
ile kethdasnn balaryd. Bylece dman, kaledekilere stolni
Belgrad' ele geirdiklerini ve kendilerine hibir yerden yardm
gelmeyeceini ima etmek istiyorlard. mark Hal valyeleri,
sevinlerinden hora tepiyorlar, barp aryorlard. Bunlar gren
T rk askerlerinin, maneviyat bozuluyordu. Tiryaki Hasan Paa,
askerlerinin maneviyatn dzeltmek iin:
"Gazilerim ! Yiitlerim ! Bu ehit kardelerimiz asla Budin bey
lerbeyi ve kethdas olamaz. Bilirsiniz ki her ikisi de, krk yllk
dostlarmzdr. O nlar bizden daha iyi kim tanyabilir? stelik
koca Osmanl ordusu buralarda iken, bir beylerbeyinin ba nasl
uurulabilir? Daha bizim kaleyi bile dremezken, bu kefereler !
Karapene'yi gnderelim, dorusunu renip gelsin. Doru olsa bile
biz Allah iin cihat ediyoruz. Padiahmz sa olsun ! " gibi szlerle
mcahitlerin endielerini giderdi. nk Peygamber Efendimiz
buyurmulard ki: "Harp, hud'adr" yani harp hiledir. cap ederse
bu hususta yalan dahi sylenebilirdi. . .
O gnden sonra stolni- Belgrad' zapt eden Aridk Mathias'n
kumandasndaki Avusturya ordusu da, Kanije muhasarasna katl-
d. Hasan Paaya teslim olmalarn teklif ettilerse de, topla cevap

verdi. Bunun zerine dman, kprler hazrlayarak sabah n erken
saatlerinde umumi bir hcuma giriti. Kalabalk Hal sr s dalga
dalga kale bedenlerine saldryordu, buna mukabil Kanij e aslan lar ,
canlarn feda ederek dman ieri sokmuyorlard. Tiry aki Has an
Paa ise, daralan gazilerin yanna kouyor ve:
"Gazilerim ! Evlatlarm ! Bugn yiitlik gndr. Mertlik dem idir.
Dman ok fakat iman yok. Hamdolsun hepimizin gs im an
nuru ile doludur, lrsek ehit olur cennete gideriz. Kalanl arm z
gazilik rtbesiyle ereflenir. Dinimiz uruna Hak yoluna cih at edi
yoruz. Dman krld, artk kamaya yz tuttu . . . Padiah mzn
ekmei hepinize helal olsun ! Vurun yiitlerim! Koman gazil erim !
Zafer sizindir" diyerek askeri tevik ediyordu.
Zaman zaman kffar srsnn kale bedenlerine kadar ktklar
grlyor, burlar zerinde gs gse arpmalar oluyordu.
Osmanl yiitlerinin herbiri birer ate paras kesilmiti. Nereye
dse yakyordu. htiyar kumandanlar Hasan Paann tevikiyle,
hepsi de sanki seyyar bir kale haline gelmiti.
O umumi taarruzda dman, bir rivayete gre on sekiz bin l
vererek perian bir halde geri ekilmek zorunda kald. Kumandanla
rndan Papa VIII. Glement'in yeeni Aldobrandini de ldrlmt .
Bu haber, Osmanl mcahitlerini ok sevindirdi. Kanij e Kartal
Hasan Paa, askerlerine hitaben:
" te gryorsunuz ! Dnk iki ehit kardeimize karlk bu
gn, binlerce kffar ve koskoca Rimpapa'nn yeeni telef edildi.
Hem biliyorsunuz bu muhasara, 12 Rebilevvel gecesi balad. . . O
gece, peygamberler sultan Resulullah sallallahu aleyhi ve sellem
efendimiz dnyay terif ettiler. Cenab- Hak, yle mbarek bir gece
hrmetine, Mslman kullarn, kffar karsnda malup ve gaml
eylemez inallah . Yeter ki, hepimiz, imanmz ve kllarmz kavi
tutalm . . :' diyerek askerin maneviyatn ykseltti.98
Ancak kalenin durumu ciddi ve nazikti. Aridk Ferdinand
her ne pahasna olursa olsun k esnasnda bile kaleyi muhasara
III. Mehmed Han 205
edip, al maya alyordu. Bunun iin askeri barndracak sperler

ve ye ralt mahfilleri yaptrd. Muhtelif tahrip ve igal vastalaryla
hcu m ederek kaleyi delik deik ediyor fakat bir trl drmeye
muvaffak olamyordu. Bu srada kale mdafii drt bin kadard.
Muhasarann devam ettii gnlerde Tiryaki Hasan Paa'nn
io lan larndan aslen Macar olan iki kilercinin kamas, kale hal
k n zd raba drd. Handan ve Kenan ismindeki iolanlar
f erdin and'a giderek kale ahvalini bildirmilerdi.
Hasan Paa ise kaledekilere: "Hi tela etmeyin, onlarn hesab
grl r" diye teselli verdi ve birka tutsak yakalanmasn emretti.
Hasan Paa, yakalanp getirilen tutsaklara: "Kralnza iki adamm
g nderdim bulutu mu?" diye sordu. Onlarda adamlarn kralla
bulutuunu ve kral her ynyle perian hale gelmi kale zerine
y rnmesi iin tevik ettiini bildirdiler. Bunun zerine Hasan
Paa bunlarn da balarnn kesilmesini emrederek, Kara mer
Bey'e teslim etti. mer Bey de gya paasndan habersiz olarak bu
tutsaklar a:
"Ben sizdenim evvelki esirleri dahi ben kurtardm. O iki ola
n paa, kendisi bilerek gnderdi. Bundan maksad, kalenin kt
durumundan bahisle kral kkrtmaya tevik iindir. Kalede bir
yllk zahire ve barut vardr ve Sigetvar'da olan kuvvetler de yardma
gelmek zeredir" dedikten sonra kum dolu uvallar barut uval
olarak gsterip, ellerine birer miktar beyaz ekmek vererek salverdi.
Salverilen esirlerden ve yine Hasan Paa'nn gizlice ordugaha
braktrd mektuplardan iki iolann casus olduuna kanaat
getiren Ferdinand, bunlar idam ettirdikten sonra balarn kalede
bulunanlara gstererek: "Hey Hasan Paa! Al Handan ile Kenan
olanlarn ban. Serdara gnderdiin mektubun dahi elimize geti
ve ahval bilindi" deyince, duruma vakf olan kaledekiler glm eye
baladlar. 99
B Y K D A R B E
Aridk Ferdinand kaleyi ele geirmek iin yeni planlar yapar
ken k da btn iddetiyle bastrm bulunuyordu. Tiryaki Hasan
Paa artk serdarn gelmeyeceine kanaat getirerek k ar tlar n dan

istifade ile Ferdinand'n kuvvetlerine son darbeyi vurmak iste di.
Kara mer Bey'e, yz kii vererek donmu olan Berk Suyu'nu
geirip dman zerine baskn yaptran Hasan Paa, te yan d an
kaledeki toplar da hep birlikte ateleterek dman ordug ahn alt
st etti. Birbirine giren dman kuvvetleri, her eyi brakp kam aya
baladlar. Hasan Paa be yz kiilik dier bir hcum kuvv etiyle
baskna devam etti. D man ordugahndan elde ettii baru t, top
ve saireyi kaleye almay ihmal etmedi. Ksa zamanda on sekiz bin
dman ldrld. Hasan Paa kalede alt yz kii brakp bizzat
karak dman siperlerini zapt ettirdi, krk be top ele gei rild i.
Hallar, Hasan Paann yannda pek az bir kuvvetin bulundu
unu grp takip olunmadklarn anlaynca, kaleden uzakta bir
yerde bulunan Aridk Ferdinand'n da tevikiyle byk bir kuvvetle
darda metriste bulunan Hasan Paa'nn zerine saldrdlar. Hasan
Paa, dmandan ald toplar ata hazr hale getirmiti. Yannda
bulunanlara cesaret verip, frsat bizimdir dedikten sonra, toplar
ateleyerek Aridk'n alaylarn perian etti.
Toplar alay viran eyledi

Dfde-i kffar niran eyledi
Atllar kaabildiyse de yayalar krld. Bu defa Hasan Paann
yiitleri otuz bin dman ldrdler. Daha sonra Ferdinand'n
karargahna kadar yaklaan Hasan Paa, uzaktan top at ile
Aridk'n otan paralad. Askerini gs gse harbe sok
mak istemeyen Hasan Paa, birliklerine fazla zayiat verdirmeden
Avusturya kuvvetlerini ember altna almak istiyordu. Ka yolu
nun kesileceini anlayan Aridk Ferdinand ise, byk bir dehete
derek yz kadar adamyla kamaya balad. Bunu gren dman
ordusunda umumi bir panik ba gsterdi. Aridk'n karargah,
btn eyas, hazineleri meydanda kald. Hasan Paa bin kiilik
bir kuvveti dman karargahn fethe gnderdi ve dman tama
men temizlemedike katiyen ganimete el uzatmamalarn sk skya
tembih etti ( 1 8 Kasm 1 60 1 ) .
III. Mehmed Han 207
Tiryaki Hasan Paa, karargahn dmandan tamamen temizlen -

diini h aber alnca, Aridk'n otana doru gitti. Otan ierisinde
etraf altn ve gm parmaklkl, balar mcevherli ve direklerinin
ba elm asl bir taht vard. Tahtn iki tarafnda kadife rtl srma
saakl on iki koltuk bulunuyordu. Tahtn nnde tahminen drt
metre uzunluunda yemek masas konmutu. Aridk'n otana
girince b unlar gren Hasan Paa iki rekat kr namaz kld ve dua
e dip al ad. Bu muzafferiyetin Allahu Tealann inayeti ve Hazret-i
Peygamb er'in mucizat eseri olduunu syledikten sonra, fetih ve
nusret alameti olarak Aridk' n tahtn ortadan kllad ve sonra
geip oturdu. Dier beyler ve aalar da derecelerine gre koltuklara
oturdular. Tiryaki Hasan Paa hepsine hitaben, sabr ve sebatn
netic esinin ve birlikte hareketin ve kumandana itaatin b yle bir
zafe re yol atn anlatarak nasihat etti.
Zaferi mteakip gerek adrlara ve gerek Ferdinand'n karargahna
g irdikleri zaman yamaya hakk olan askerin; ganimet mallarna
katiyen el vurmayp, kumandann taksim etmesi iin sabaha kadar
bekleyii dikkate ayan bir davran oldu.
Hasan Paa, ay kadar sren Kanije muhasaras neticesinde
elde ettii harp levazmatn, iki ayda ancak kaleye nakledebildi.
Muhasara esnasnda mhim hizmeti grlen Kara mer B ey'e,
kendi dirlii olan Peuy sancan verdi. 1 00
Haberin istanbul'a ulam olmas ise ehre adeta bir bayram
havas getirmiti. B yk bir sevin yaan masnn yannda en
likler yaplmtr. Tiryaki Hasan Paa'ya vezirlik payesi verilip
hil'at, murassa emir ve mzeyyen at hediye edildi. Ayrca III.
Mehmed Han, bir Hatt- Hmayun gndererek kahramanlar u
szlerle kutlamtr:
"Sen ki Kanij e b eylerbeyi ihtiyar kulum ve mdebbir vezirim
Hasan Paa'sn. Bu mbarek senede ikbalin klavuzluu, Cenab-
Hakk'n tevfiki mmet-i Muhammed'e yaver olup eylediin hizmet
bana bildirilip samimi sebatn ve ihlasl gayretin kranla karland.
Adn, gzel adlar defterine yazld. Berhudar olasn. Sana vezirlik
verdim. Ve seninle beraber kalede muhasara edilmi olan kulla nn

ki, manen oullarm demektir, yzleri ak olsun.
Yoldan olan gaziler de istenilenden ziyade alp can larn ve
balarn din uruna ve bizim yolumuzda esirgemediler. Bir ins ann
yapabileceini yaparak hak yolunda ziyade gayret sarf etm i ler, su
ve ate arasnda gah boulmak, gah yanmaktan ekinm eyip kule
ve duvarlarn zerinde tayin olunan yerlerden ayrlmam l ardr.
Umumi hcumlarda ise demirlere kuanm dman as kerle rini
krmlar, mal ve ganimetlerini dkp samlardr. Bundan byle
dahi senin szne ram olup itaat zere olmalar benim R za- y
Hmayunuma sebeptir.
Bu tlerimi gazi kullarm huzurunda okuyup (Allaha ve Resu
lne ve byklerinize itaat ediniz) mana-y erifini anlara bildiresin .
Seninle muhasarada olan kullarma verdiin ihsanlar ve terak
kiler tamamen makbulm olmutur. Cmlenizi Cenab - Hakk'a
smarlarm ! "
O gn, b u Hatt- Hmayun'u Hasan Paann divannda ap
okuduklarnda alamadk kimse kalmad. Padiaha hayr dualar
olunup byk enlikler yapld. 1 0 1
B U D N S AVU N MA S I
D ier taraftan Budin seferi iin hazrlk yapmakta iken vefat
eden brahim Paa'nn yerine Yemii Hasan Paa getirilmi ( 1 60 1)
ve o da derhal B elgrad'a hareket etmitir.
Ordunun Zemun yakasna getii srada dmann da st o ni
Belgrad' muhasara ettii haberi geldi. Hemen gidildiyse de kur
tarlamam olup serdar ise esir olma tehlikesi geirmitir. Tiryaki
Hasan Paa bu durum karsnda yardm istediyse de bir ey yapla
mad. Hasan Paa, ertesi sene stoni Belgrad zerine hareket ederek
kaleyi muhasara altna alm, akabinde ise Budin'e ynelmitir (29
Austos 1 60 1 ) .
stolni Belgrad Kalesi Avusturya ordusunun eline gemiti. Fakat
bu uzun srmemi Rumeli Beylerbeyi Lala Mehmed Paa kaleyi
III. Mehmed Han 209
tekr ar geri almtr ( Austos 1 60 2 ) . Bu srada Erdel'de karklk

rn eyda na gelmi bulunuyordu. Erdel Voyvo das Mosses Srekely
ise, Yem ii Hasan Paadan Avusturya'nn basksna kar yardm
istem ekteydi. Yemii Hasan Paa ise, kolay bir i olduunu d
nerek bu istei olumlu karlam ve Erdel'i fethetmeyi kafasna
koyrn u bulunuyordu. Belgrad'dan yola km olan paay dman
Est ergon karsndaki Cierdelen denilen yerde beklemekteydi.
Bunun iin kimse Erdel'e gidilmesini uygun grmyor ve hatta Ali
Pa a bu konuda:
"Kafirlerden gece casusum geldi. Eskiden beri adamm olduun
dan ona gvenirim. Dman taburunda krk byk top ile seksen
bin i akn kafir bulunduunu kesinlikle bildirdi. Eer bu szm
yalan karsa ve siz gider gitmez dman Budin'i kuatmazsa; ite
padiah ordusunun kads, bu sz sicile geirsin ve sened etsin .
Tersi meydana gelirse beni en ar sula idam edin" demesi zerine
Yem ii Hasan Paa:
"Bu durum bizim katmzda sylenti derecesine erim itir,
kafirlerin bu gsterisi, slam askerini Erdel'e gitmekten engellemek
iindir. Yoksa bu yl onlarn ne kale kuatacak hali, ne de zerimize
gelme olana vardr" cevabn vermitir.
Gerekten de Aridk Mathias kumandasndaki seksen bin
kiilik bir ordunun Budin'i muhasara etmesi sz konusu deildi.
Hasan Paa, uyarlara aldr etmeyerek Erdel'e hareket etti. Pete'nin
savunmasz kalm olmas ise onu dmann igaline ak hale ge
tirmiti. Bunun zerine yolda olan sadrazama haber gnderildiyse
de geri dndnde Budin muhasara altna alnmt. Avusturya
Budin'i kuatt gnlerde, Os manl ordusu da Pete'yi abluka alt
na almaktayd ( Kasm 1 602). Fakat zahire ktlnn ba gstermi
olmas Pete muhasarasnn kaldrlmasna neden oldu.
te yandan Avusturyallar Budin'i toplarla iddetle dvmekte
idiler. Kalede byk ktlk ba gstermiti. Askerin durumu gittike
zorlayordu. te tam bu srada Pete'den ayrlan hudut boylarnn
anl komutan Lala Mehmed Paa komutasnda bin kadar asker su
kapsndan kaleye girmeye muvaffak oldu. Yanlarnda getirdikle ri

toplar da ieri almay baarmlard.
Lala Mehmed Paa kaleye girer girmez divan edip ayan ve erkan
toplayp hepsinin hatrn ve hallerini sordu. Yaplacak ileri plan
lad. Onun kaleye girii muhafz gazilere de byk moral olmutu .
Adem olanda beim himmet gerek

Er olanda hasl gayret gerek
Ertesi gn seher vaktinde Ovakaps semtinde karakol bekleyen
dmann alaylarn basp perian ettiler. Avusturyallar bunun in
tikamn alma zere ertesi gn kaleye umumi yry dzenle dile r.
Ancak yiit gazilerden Dev Sleyman Paa'nn hazrlam olduu
varil humbaralar dman zerine yuvarlamak suretiyle i nfilak
ettirip binlercesini ldrdler.
Bu durum karsnda Mathias, Budin'i youn bir bombardmana
tabi tutmaya balad. Gnlerce dzenlenen top atlar sonucu kale
bedenlerinde byk gedikler ald. Artk Avusturyallarn umumi
hcuma geecekleri belli olmutu. Umumi yry halinde byk
kuvvetler karsnda kaledekilerin yapabilecekleri bir ey kalmam
grnyordu. O gece slam askeri birbirleri ile helalletiler. Sanki
herbiri lm eri olmutu. Mehmed Paann fikri zere seher vak
tinde slam askeri Ovakapsndan anszn dar karak metristeki
Avusturya askerlerini b astlar. Dmann asl taburlar uzakta bu
lunuyor ve ertesi gnk umumi hcuma hazrlandklarndan gafil
duruyorlard. Bunlar mdahalede bulununcaya kadar Osmanl lar
metrislerdeki askerleri tamamen krdlar. Barutlarnn ounu kaleye
alrken geri kalanlar da atee verdiler.
Bu b a ar gazilere byk moral olmutu. Dman aknd.
Bu arada mevsim dolaysyla souklar ve yamurlar da b alam
bulunuyordu. Avusturyallarn yeniden metrislere girme imkan
kalmamt. Neticede Aridk Mathias, byk bir b askn yeme
mek iin, arlklarn kale nnde brakarak kuatmay kaldrmak
zorunda kald. 1 0 2
Lala Mehmed Paa gazilerin her birine ihsanlarda bulundu. Za

fe ri s erdar Yemici Hasan Paa'ya bildirdi. Hasan Paa'nn durumu
i stanbul'a yazmas zerine, Lala Mehmed Paa nc vezirlikle
talti f olundu.
C E LA L SYAN LA R I
Yavuz Sultan Selim devrinde Bozoklu Celal'in isyanndan sonra,
Kanuni dneminde benzeri ayaklanmalar olduysa da Celali isyanlar
a dyla anlan asl ekyalk faaliyetleri 1 596- 1 6 1 O yllar arasnda
m eyd ana geldi.
1 593 ylnda Os manl mparatorluu Avusturya ile on yl
s cek bir savaa girimiti. Ancak bu dnemde askeri sistemde
re
m eyd ana gelen deiiklikler, Avusturya ile savamay artk pahal
ve zor bir hale getirmiti. Bu savalar srasnda, zellikle ekonomik
adan zor durumda olan Osmanl Devleti tai (parann deerini
d rme), timarlarn zengin kiilere satlmas, piyadeye duyulan ih
tiyacn Anadolu'daki isiz genlerle karlanmas gibi yollara yneldi.
Yeni askeri sistem gerei, ok ve klla savaan svarinin yerini
tfekli piyade almaktayd. Bu yzden timarlar azaltlp tfekli as
ker istihdamna nem verildi. siz kalan timarl sipahiler otuzar
ellier kiilik gruplar halinde levend denilen haydut eteleri olu
turup, ekyala baladlar. Yava yava timarl sipahilerin yerini
alan sekban adl tfekli askerlerin says, sava zamannda srekli
art gsteriyordu. Devlet sancakbeyi ve beylerb eyi kanalyla, yeni
askeri sistem gerei, bu tr sekban blkleri bulundurmaya tevik
etmekteydi. Ancak sava bittiinde isiz kalan bu gruplar zaman
getike ekyala baladlar.
Buna karlk devlet bir taraftan adaletnameler nerederken dier
taraftan halkn kendi aralarnda muhafaza tedbiri almalar tavsi
yesinde bulunulmaya balad. Buna gre kyler kendilerine birer
yiitba seecekler ve bunlarn emirlerine de " il erleri" verilecekti.
Sekbanlarn kyleri mtemadiyen rahatsz etmesinden usanm
bulunan halk kadlarn da teviki ile derhal il erleri denilen yerli
korunma tekilatn kurmaya baladlar. ok gemeden emr- i erif
zere kasabalar ve kylerdeki halk orada oturan mazul ka d, m

derris, naib, hatip ve imam gibi kimselerle birleerek yiitb a lar,
yzbalar ve onbalar semiler ve bunlarn emrine de otuzar krkar
kiilik silahl il eri vermilerdi. Ancak bu defa da ky ve kas aba
lardaki il erleri taifesi elimizde emrimiz vardr diyerek beylerbeyi
ve sancakbeyinin adamlarn blgelerine sokmamaya ve h i bir
ekilde vergi vermemeye balamlard. Bu durum Anadolu'yu tam
anlamyla gergin bir hale getirmi bulunuyordu. 1 0 3
Devletin kylnn rahatsz olmamas iin askeri glere b lge
lerinden ayrlmamas ve zorunlu olmadka hadiselere mdah ale de
bulunmamas emrini vermi olmas da zellikle isyanc sekb anl ara
frsat veriyor bunlar daha rahat hareket edebiliyorlard.
Bu Celalilik faaliyetlerini daha da tetikleyen hadise Haova
Sava'ndan ( 1 5 96) sonra meydana geldi. Haova zaferinin akabinde
veziriazam olan Caalazade Sinan Paa orduyu disiplin altna alm ak
iin, adrnn nne gelmeyecek herkesi asker kaa sayacan ilan
etti. Savaa gelmelerine ramen dzensizlik yznden ordudan ayr
dm olan ve saylar yirmi be, otuz bin kiiye ulaan askerler bu
emir zerine ldrlme korkusuyla kaarak Anadolu'da ekyalk
yapan gruplara katldlar. 1 04
imdi tekilatlanan ve asayiin silahl bekisi haline gelen reaya
iin zor gnler balyordu. nk daha da glenen asi sekban b
lklerinin karsnda tekilatsz ky genlerinin kar durabilmesi
mmkn grnmyordu.
Dier taraftan Celaliler, Karayazc Abdlhalim gibi yetenekli
bir lider bulunca olduka tehlikeli hale geldiler.
KA RAYAZ I C I A B D L H A L M
Baz tarihiler asl ad Abdlhalim olan Karayazc'nn, Urfa da
hilinde Kll aireti efradndan Ali adl birinin olu olduunu baz
tarihiler de orumlu bir Trk'n olu olduunu sylemektedir. 105
Kaynaklar Karayazc'y "ksa boylu, esmer ve sol eli olak'' diye
tanmlamaktadr. Karayazc lakabn, Haleb paasna katiplik yapt
iin ald ifade edilir. Buna gre, Karayazc'nn ilk kez Suriye'de
111. M e h m e d H a n 213
n lenm i olduu anlalyor. Karayazc'nn ad Osmanl kaynak

larnda ilk kez Divrii Sancakbeyi Kasm'a bal suba olarak ge
mekte dir. Tarihi Naima ise onun, mesleine sekban blkbas
olarak balad n ifade eder.
Karayazc baarl bir komutan olmakla n salmt. Anlalan
ekici ve etkileyici bir kiilie sahipti. evresinde sadk adamlar
top luyor, buyruu altndaki silahl birliklerin hizmetlerin i eitli
san cakbeylerine satyordu.
1 596 Haova Sava'nn yapld Macaristan seferi srasnda
Karayaz c, b al bulunduu Sivas sancakbeyine vekalet etmek
zere sancanda kalmt. Daha sonra devlet onu Tarsus-Silifke
b lgesi n deki softalarn isyann yattrmakla grevlen dirdi. Bu
gvenlik grevini yerine getirdii srada, bal olduu sancakbeyinin
grevde n alndn rendi. Sonu olarak Karayazc ve adamlarna
da yol verildi.
Karayazc, bundan byle bir baka Anadolulu tmar sahibi
nin maiyetinde yksek mevkiye gelme umudu kalm adn hesap
ederek ortalkta gezen ok saydaki asi etelerden birine katld
ve abucak baa geti. Bakaldranlar evresinde topladka n
artt. Yalnz Haova Sava'nn firarilerini deil, 1 5 93'te stanbul'da
kan ayaklanmada yenierilerin hakimiyetinden sonra artk orada
barnamayan kzgn sipahileri de toplad. Mesela Arabac Sleyman,
Arnavut Hseyin, D eli Zlfikar, Tekeli Mehmed, Kizir Mustafa,
Dndar, Yldzl brahim, Tepesi Tyl, gibi mehur Celali efleri
hep alt blk ( Kapkullar) halkndan yetime idi.
Haova Meydan Sava'nn zerinden henz yl gemiken,
Karayazc'nn kanun ve nizam tanmaz hali en st dzeye ulam
bulunuyordu. Hkm srd yerlerde reayann can ve mal g
venlii kal mamt. Ordusu iin gerekli hayvan yemini salamak
iin kyleri yamalarken kulland; "Her sakaldan bir kl" sz
ile mehur olmutu. Onun bu davran ayn zamanda eitliki
zo rbal iaret etmekteydi.
Anadolu'da hayat gn getike gvensiz bir hale geliyordu. Bu

durumdan yaknan ahali akn akn stanbul'a gelmekteydi. Mslim .
gayrimslim halktan blge kadlarna gelen ikayetler her ge en gn
katlanyordu. Haova seferinden sonra ordudan kaan talimli o tuz
bin firari Anadolu'da her an genel bir ayaklanmay balat ab ili rdi.
Bu srada douda Safevi tahtna kan gen ah Abbas 'n sal d r
tehdidi sylentileri bu kayglar daha da artrmaktayd.
Bu tehlikeler karsnda devlet Celalilere kar bir sefer am ay
ve bu vesile ile ran snr boyundaki kaleleri glendirm eyi dn
d. Karaman Beylerbeyi Hseyin Paa, hem blgeyi incele mek ve
hem de Karayazc'nn hakim olduu yerlerde dzeni sal am ak
iin grevlendirildi. Ancak sava alanna geen paadan birka ay
sonunda stanbul'a artc hab erler gelmeye balad. Hseyin P a a
blgede Osmanl hakimiyetini tesis etmek yerine Karaya zc'ya ve
Celalilere iltihak etmiti.
Hseyin Paa, o dnemde padiah arkadan vuran en yksek
mevkideki Osmanl grevlisi oluyordu. Uzun zaman sarayda yksek
mevkilerde bulunmutu; bir ara, Habe beylerbeylii de yapmt.
ki komutann birlikleri 1 599 ylnda birleti. Mttefik Celaliler,
Mara yaknlarnda kk bir Osmanl birliini kolayca yendiler.
Bu durum karsnda Sadrazam Koca Sinan Paann olu Mehrned
Paa komutasnda ok daha byk bir ordu harekete geti. Mehrned
Paa Anadolu'da Hseyin Paa ve Karayazc glerinin kk n
kazma emrini alm bulunuyordu.
te yandan iki asi liderinin ban ektikleri isyan gittike ya
ylyordu. Sylentilere gre Celali liderleri ah Abbas'la da irtibat
halinde idiler. 1 599 baharnda Celalilerin hedefi, Dou Anadolu'da
kolay ulalamayacak bir yerde tutunmak olarak belirlenmiti . Eflak
ve Erdel'dekiler gibi daha byk isyanlarn, merkezi idarenin bu
blgeye ilgisini azaltaca ve gcn tketecei grndeydiler.
te bu noktada, hkmet kendileriyle grmek zorunda kalarak
Celali eleb alarn askerleriyle birlikte yenide Osmanl sistemi
iine dahil edecekti.
lll. M e h m e d H a n 21 5
ik isi nin toplam gc yirmi bin sekban askerini buluyordu.

celalil er Mara'tan gneydouya hareket ettiler. Gneye inme
leri nd e K arayazc'nn Haleb ve am'daki airetlerle eskiye varan
do stlu klarnn etkisi bykt. Gerektiinde blgeden destek sa
lamalar mmkn olabilecekti. Bu dnce ierisinde Urfa Kalesi
nne vardlar. Celali gleri fazla mdafaa kuvveti bulunmayan
Ur fa Kal esi'nin d surlarn kolaylkla aarak ehre hakim oldular
ve savunma tedbirlerini aldlar.
Hseyin Paay kendisine vezir edinen Karayazc, ordusunu
da Osm anl askeri tekilat zere dzenledi. Tekilatn yaymak
zere civar illere kadlar gnderdi. Padiahln ilan ederek drt
bir y ana, "Halim ah Muzaffer- Bada" tural fermanlar gndermeye
balad . Halkn sevgisini kazanabilmek adna da, ryasnda Hazret-i
Muham med Aleyhisselam' grdn ve onun kendisine: "Adl
dad ile devlet senindir! " dediini etrafa yaymaktayd. 1 06
Dier taraftan Mehmed Paa komutasnda hzl hareket eden
Osmanllar, Celalilerin ekilme yollarn takip ederek Ekim 1 5 99'da
Urfa nlerine gelmi bulunuyordu. Mehmed Paa yirmi bir kuatma
topunun yannda Haleb'den gelen birlikler de olmak zere byk
bir gc Urfa surlar nne ym t. Paa stanbul'a gnderdii
mektupta asileri Urfa Kalesi'nde evirdiini ve kurtulmalarna imkan
bulunmadn sylyordu. 107
Celalilerle Osmanl ordusu arasnda bir lm kalm sava gibi
balayan arpmalar ksa srede en az iki ay devam edecek bir ku -
atmaya dnt. Celaliler kuatma glerini yarma denemeleriyle
kar koymaya altlar. Kuatma ilerledike Osmanl birliklerinde
honutsuzluk artmaya balad. Buna karlk isyanclar kuatma
boyunca ar kayp verdiler. Neredeyse atacak tek mermileri kal
mamt.
Karayazc akbetin felaket olacan sezmiti. K mevsiminin
geldiini ve Osmanl askerlerinin de isteksizliini sezip bundan
istifadeye karar verdi. Derhal anlama dileklerini iletti. Tabiiyetine
karlk Amasya'nn kendisine verilmesini istedi. Ayrca asi Hseyin
Paay da teslim edecekti.
Ge rekten d e Osmanl ordusunda yer alan Arab ve Kr t bir lik

lerinin, hem k mevsiminin gelii hem de Karayazc'nn yan nda
do stlarnn bulunmas nedeniyle, szlanmalar ve isteksizlikl e ri
serdar anlamaya mecbur brakt. Karayazc'nn teklifler i kabul
edildi. Karayazc'nn Hseyin Paa'y teslim etmesi muhte m elen
onun Osmanl kadrolar arasnda yetimesi ve ykselmesi seb ebiyle
affa mazhar olabileceini ummu olmas eklinde aklanm aktadr.
Fakat Hseyin Paa stanbul'a gelir gelmez idam edildi. Karayazc'ya
ise Amasya'nn menuru gnderilmedi.
Serdar Mehmed Paa, Karayazc'nn faaliyetlerini takip etmek
zere Diyarbekir'd e klamaya karar vermiti. Onun Urfa surlarn
salamlatrdktan sonra grev yeri Amasya'ya gitmek yerine Sivas
taraflarn yamalamaya balamas zerine, 1 600 yl baharnda bir
kez daha zerine yrd.
Karayazc, yanltc manevralarla, Osmanl ordularyla karla
maktan srekli kanarak Sivas'a yneldi. Ard ardna karlat iki
msademeden kurtulmay baard. Mehmed Paa ise kolundan ve
bacandan yaralar almt. Nisan 1 600'd e orum'a ynelen Kara
yazc, yaral hasm karsnda parlak bir taktik ustalk sergilerke n ,
Sinanpaazade Mehmed Paa hem askeri hem fiziki bakmdan
yetersiz kalyordu. Artk Osmanl glerinin takati tkenmiti.
stanbul'daki devlet adamlar gelimelerin olumsuz devam etmesi
karsnda Karayazc ile anlamaya karar vermilerdi. Divanda geen
uzun tartmalardan sonra, hkmet Karayazc'ya, kendisini Amas
ya sancakbeyliine atayan ferman gnderdi. Urfa ve Diyarbekir'e
uzak kalmak bir yana, Amasya, ah Abbas'la varlacak bir ibirlii
olasl iin de uzak kalyordu . Salanan anlama, Anadolu'daki
Osmanl ordularna rahat bir nefes aldrd. Karayazc Amasya'ya
Haziran 1 600'de girdi ve alt ay orada kald. 1 08
A N LA M A A B A LA R I V E S O N U
Karayazc Amasya'da konumunu glendirirken, O smanl
Devleti de Anadolu'da gittike byyen Celali bunalm ile bou
maktayd. stanbul'a yamur gibi yaan raporlarda, Anadolu'nun
III. Mehmed Han 217
her y an nda gvenlik koullarnn bozulduundan s z ediliyordu.

p o u -bat ynnde geen byk kervan yollar zerinde ticaret
ke sintiye uramt. Bunda Sinanpaazade Mehmed Paann Urfa
ku atm asnda gsterdii baarszlk ve ordudaki disiplinsizlik de
by k rol oynamt.
Nit ekim serdarla ilgili pek ok ikayetler ortaya atld. Kuatma
srasn da askerlerinin Osmanl ordusu gibi deil de bir ekya etesi
gibi davranmasna izin verdii ifade edildi. Askerlerin reayann
amb arlarndan mal ald, ayrca vergi topladklar iddia edili
yordu. Macaristan'a giderken stanbul'a urayan Sivas beylerbeyi,
An adolu'd a gerek tehlikenin C elali Karayazc'dan deil, Vezir
Sin an paazade Mehmed Paadan kaynakland grn aklaya
rak divan hayretler iinde brakt. Bu haberler ve asker zerindeki
bask, stanbul'daki yenieri ve sipahilerin maneviyatn bozuyordu.
Sonu ta, Sadrazam Damat brahim Paa, Nisan 1 600'de Mehmed
Pa ay doudaki glerin komutanlndan azletti. Karayazc'y ise
Amasyadan alp orum'a, daha batya tayin etti. 109
am'da tutuklanan Mehmed Paa ise stanbul'da yaptklarnn
hesabn veremedii iin idam olundu. te yandan kurt nereye
giderse gitsin neticede yine kurtluunu yapacakt. Karayazc'nn
ekaveti dur durak bilmiyordu. Amasyada oluu kadar orumda
bulunuu da rahatszlk meydana getiriyordu. Emrindeki babozuk
gler ve komutanlar gnlerini asayii salamakla deil yamayla
geiriyorlard. Halktan kanunlu kanunsuz salmalar topluyorlard.
Merkeze bir kez daha ikayetler yamaya balamt.
Devlet bu kez Karayazc'y blgeden uzak tutmak amacyla 1 600
ylnn yaznda el'de bakaldran softalar bastrmakla grevlen
dirdi. Ancak Karayazc ve sekbanlar bu istee de kulak asmadlar.
Bu durum merkezi hkmetin sabrn iyice tarmt. Celalilikte
devlete kafa tutanlar, devlet grev verdiinde ise yan iziyorlard. Bir
Celali liderinin balanm olmas Anadolu'da nizam ve intizam
salayamadna gre, bu gvenlik zorla salanmalyd. Sadrazam
brahim Paa bu kez, gz doymak bilmeyen ve kuvvetlerini g-
neye doru ekmi bulunan Karayazc'nn zerine yeni b i r o rd u

gnderdi.
Fakat yine de baar kolay gelmeyecekti. skdar'dan, eski Haleb
Beylerbeyi Hac brahim Paa komutasnda douya hareket eden
ordunun ii de kolay gemeyecekti. Hac brahim Paa'ya Badad
Valisi Sokolluzade Hasan Paa ile birleerek asileri ezme grevi
verilmiti. Ancak o Hasan Paa'y beklemeden Kayseri'd e asilerin
karsna kt. iddetle cereyan eden savata Osmanl birlikleri
malup olarak ekildi. Serdar yzlerce askerini yitirdii gibi yirmi
iki topunu da Celali liderine kaptrmt. Bu baardan sonra Aralk
1 600'de Karayazc ile birlikleri, Anadolu'nun nemli ticaret yollarn
denetimleri altna almak zere, daha batya hareket ettiler.
te bu srada Avrupa'daki gelimeler Osmanllarn lehine cereyan
etmeye balamt. nlerindeki birka ay, Osmanllara kazanlarn
ve kayplarn gzden geirmek iin ihtiya duyduklar mhle ti
salad. O sralar Avrupa'd a izledikleri s iyaset baarl olmutu.
Haziran 1 60 1 'e gelindiinde, bu kez Celalilere kar Sokolluzade
Hasan Paa komutasndaki birlikler harekete geiyordu. Sokolluzade
Celali birliklerini aramak amacyla Diyarbekir'd en batya doru
yrye geti.
Hasan Paa, bir yl nce brahim Paann yaptndan ok dah a
iyi hazrlk yapmt. Askerlerinin ou doulu Krt ve Arablardan
toplanmt. Aralarnda, Kuzey Irak'ta madiye'd en, Diyarbekir eya
letinde Cizre'd en, Suriye'd e Trablusam'dan, kuzey Haleb eyaletinde
Canbolatlarn oturduu Kilis'ten gelen askerler vard. Hasan Paa,
tuzaa dmekten dikkatle kanarak, dmann drt ay boyun
ca sezdirmeden izledi. Sonunda, 1 2 Austos 1 60 l 'de, Kayseri'nin
gneydousunda Elbistan yaknlarndayken, Celalileri habersiz
yakalamak zere cebri yrye geti.
O zamanki adyla Sepedl mevkiinde yaplan meydan savanda
Karayazc ar bir bozguna urad. Yaral olarak ve glkle sava
meydanndan kaabildi. Alt ay nce Kayseri'd e kazand yirmi iki
para top elinden giderken yandalarndan binlercesi de ldrld.
III. Mehmed Han 219
Bir rivayete gre Celali ordusu yirmi bin l vermiti. Sa kalanlarn

byk blm, yok olmu saflarn yeniden oluturmak zere Sivas
ze rin den Amasya'ya ve oradan da Samsun yaknlarndaki Canik
da larna katlar. stanbul'da zafer lenlerle kutland. Celalilerin
p eine derek kuzeye yryen Hasan Paa, kn gelmesinden dolay
aske rlerine izin verdi. Kendisi de 1 60 1 - 1 602 kn Tokat'ta geirdi.
Celaliler kukusuz ezici bir darbe almlard. Burada k boyunca
dnm ek ve hazrlanmak iin vakitleri vard. Fakat azl Celalilerin
ba b uu olan ve Anadolu'nun her tarafndan binlerce sekban, sipahi
zo rb as, blkba, kethda ve subalar etrafna toplayan mehur
isyanc Karayazc ald yaralarn tesiriyle o k yaklak krk sekiz
yandayken Canik dalarnda ld. 1 10
Karayazc'nn isyan Celali denilen topluluklarn bir araya ge
lerek topluca bir tavr ortaya koyduklar ilk hareket olmas bak
mndan ayr bir neme sahiptir. Baz istiklal hareketlerine ramen
Karayazc dorudan Osmanl hanedann hedeflemi deildi. O
kendi bakanlnda bir devlet kurma dncesinden ziyade, hkm
alt nda bir beylerbeylik veya sancakbeylik elde etmeye bakyordu.
Bu bakmdan devletle anlamaya her zaman yakn durmutu. 1 1 1
D E L HASAN
Karayazc'nn davranlar, faaliyetleri ve prensipleri ile o n yl
boyunca devam edecek byk Celali hareketlerine birok bakmdan
rneklik edecekti. lmnde, komutanlarndan ahverdi, Yularkapt
ve Tavil Halil, bedenini paralara ayrp ayr ayr yerlere gmdler.
Bylece bedenini, Osmanllarn, ibret -i alem iin gezdirmesinden
kurtarm oluyorlard.
Karayaznn brakt Celali ordusunun bana bu kez kardei
Deli Hasan geti. Deli Hasan, yaa Karayazc'd an daha kkt
ama daha iyi bir savayd. Bu itibarla basz kalan Celaliler ara
snda gl bir emir-komuta zincirinin yeniden kurulmas iin ok
zaman gerekmedi.
Deli Hasan'n liderliinde toparlanan Celaliler, 1 602 lkbahar'nn
ortalarnda, gya Haleb'e doru ynelmek niyetiyle, Amasya, Tokat
220 K a y V: K u d re t ve A z a m e t Y l l a r
zerine yrdler. Amasya'da bulunan Rstem ve Karaka Ahme d

dahil dier Celali liderleriyle bulumay ve birlemeyi ta sarlyo r
lard. Rstem ile Karaka Ahmed, ilk dnemlerinde Karayazc'n n
yannda yer alrlarken sonradan kendi balarna buyruk Cel alilik
hareketlerine balamlard. Anadolu Celalilerinin ou gib i bunlar
da, her kim bedelini pein ve nakit olarak derse onun em rinde
askerlik yaparak rahat bir hayat sryorlard. O sralar Trablusam
Em iri Seyfolu Yusuf Paa'ya balydlar.
Deli Hasan, teki Celalileri toplaya toplaya giderek Mays 1 60 2Cle
Tokat'a ulat. Bu arada bo durmuyor yolu stndeki kasab alar
yakp ykp yama ediyordu. Karayazc'nn lmesiyle Celalilerin
bittiini dnen Sokolluzade Hasan Paa askerlerini klaklara
datmt. Yannda bulunan az saydaki birlii ile Tokat Kales i'n e
kapanmaya mecbur oldu.
Celaliler, eski reisleri Karayazc'n n bir yl nce yaad yenil
ginin cn almak iin yanp tutuuyorlard. Fakat Tokat Kalesi'ne
kap anan Sokolluzade'yi malup etmek kolay deildi . atmalar
uzun sre devam etti. Bu arada Hasan Paann yanndaki levent
lerden bazlar Celalilerin safna getiler. Celaliler kaleden kaan
birisinden, paann her gn belli bir yerde oturma alkanln
rendiler. Haziran 1 602'd e bir sabah , sekban askerinden bir kes
kin nianc paay vurdu . Tokat Kalesi Celalilere teslim olmak
zorunda kald. Ayrca paann Badad tarafndan gelen kervan
da Celalilerin eline dt. Celaliler paann altnlarn kalkanlarla
paylatlar. Hasan Paann lm ile Celaliler artk blgede daha
rahat hareket edebilirlerdi. 3
Sokolluzade Hasan Paa ld zaman altm yalarndayd.
Peevi Tarihi'nde anlatldna gre gayet yakkl, yiit ve gste
rili bir elebi idi. Yerini dolduran, ok adil, yrekli biriydi. Babas
Sokollu'nun salnda ve ondan sonra Anadolu'nun birok eya
letinde valilik yapmt. Hatta Badad'da vali iken padiahlar gibi
gsteri ve davranlar iinde Cuma namazna karm. Sokoll u
Mehmed Paa bu durumu renince, padiah duyar da bu yzden
ili. Mehmed Han 221
ke n di si ne garez balar dncesiyle grevinden alnmasn arz

etmiti. Kanuni Sultan Sleyman ise:
" Yok azlolunmasn. Ancak olur olmaz yere grkem gsterileri
yap m aktan ve alm satmaktan da elini eteini eksin! " buyurmutu.
Bu s zl er, padiahn onun davranlarndan bilgisi olduunu gs
terdii gibi katndaki deerine de iaret etmektedir. 1 14
Sokolluzade, padiahn en iyi komutanlarndan biri olarak kabul
ediliyo r, her yerde hrmet ve sayg gryordu. hkmdarn
hizm etin de bulunmutu. Osmanl tarihinin en byk vezirlerinden
birinin oluydu ve babas gibi grev bandayken can vermiti. l
m Anadolu'da asayii salamakla grevli glerin ektii skntlar
artrd gibi Celalilere de byk bir cesaret verdi.
Nitekim Celaliler 1 602 ylnn geri kalan blmnde, Anadolu'yu,
dehet verici bir kargaa iine soktular. Deli Hasan Temmuz 1 602 'de
says artan gcyle gneye, orum'a indi. Burada yeni Osmanl
Serdar Hsrev Paa gleriyle karlat. Deli Hasan Celalileri sa
dece ganimet sevdasyla yreklendirmekle kalmyor ayn zamanda
dzenli bir birlik gibi de savatryordu. Austos 1 602'de Hsrev
Paaya beklemedii bir darbe indirdi.
Ardndan Osmanl ordusunun toparlanmasna meydan verme
den batya, Ankara'ya doru ilerledi. Kaleyi kuattnda ehir halk
dehet ierisinde kalmt. ehre saldrmamas karlnda Deli
Hasan' la seksen bin altn kuru gibi muazzam bir mebla karl
anlatlar.
Zengin ailelerin ou stanbul, hatta Rumeli gibi daha gvenli
yerlere kaarak gemi yllarda oralara gm kiilere katlmak
taydlar. Celalilerin zulmnden payitahta sunulan ikayetler gibi
artmaktayd. D ier taraftan yamadan pay almak arzusuyla dolu
yzlerce, hatta binlerce babo Anadolulu imdi korkun Celali
liderinin yanna kouyordu.
yle ki yalnz kazanann yannda olmak isteyen a ve isizler
deil, Osmanl padiahnn gvendii mttefikleri de kendi hedef
lerin e ulamak iin Deli Hasan'a katlmakta idiler. Krm'da, Tatar
hannn oullar arasnda sren iktidar kavgas yznde n, Ga zi

Giray Han'n erkek kardei Selamet Giray ile byk yeenle rin den
ahin Giray da bunlardan biri idiler. Celaliler bu gelim elerd en
olduka memnun idiler. Tatar glerinin kendilerine katt kl a r
g ve artan nleri dolaysyla kendilerine sayg ve hrmette kusur
gstermiyorlard.
Dier taraftan Hsrev Paann baarszl zerine bu kez Hafz
Ahmed Paa harekete gemiti. Ancak o da daha Ktahya Kalesi'n e
geldiinde kendisini kuatma altnda buldu. Birka ay sren kuatna
sonunda, mevsimsiz gelen yalar srerken, isyanclar ordusu pes
etti. Deli Hasan, klamak zere gneye, Afyon Karahisar'a ekildi. us
Y E M H A S A N PA A' N I N KAT L
Bir taraftan Anadolu'yu yangn yerine eviren Celali isyanlar
dier taraftan da yllardr sregelen Avusturya savalar stanbul'da
gnden gne artan bir huzursuzluk dourmaktayd . Celalileri n
baarlar ve kesin bir kar siyaset zerinde karara varlamamas
karsnda, stanbul'da divan ileri gelenleri Celalilerle hesapla
maktan vazgeerek uzlama arayna girdi. Bu siyasette stanbul'da
yksek mevkilerdeki kiiler arasnda Celalilere yaknlk duyanlarn
da tesiri vard. Deli Hasan'n len aabeyi Karayazc nceleri, eski
eyhlislam Sunullah Efendi'nin bir yeeni ile ibirlii yapmt.
Deli Hasan'n kendisi de, bakomutan ahverdi'yi gnderip, Os
manl sistemi iinde, Karayazc'nn gnln alan Amasya benzeri,
uygun bir bo mevki bulunup bulunmadn sorduracak den li
kendisine gveniyordu. Bu ilikileri, yenieri balarndan Turna
cba dzenliyordu.
1 603 ylna gelinirken, Sadrazam Yemii Hasan Paa, artan
ciddi d tehditler karsnda, stanbul'da yaamakta olduu basklar
da gsleyerek, Celalilere kar siyasetini yumuatmak zorunda
kald. ah Abbas ynetimindeki ran'la Osmanllar arasnda ciddi
anlamazlklar domutu. Bu durum, Celalilerin Anadolu'd a artan
ekyalk olaylaryla birleince, Hasan Paann ince bir siyaset iz
lemesini gerektiriyordu. Yemii Hasan Paa, bu ruh hali iinde ve
III. Mehmed Han 223
dor ul uuna inanmad halde Celali Deli Hasan'a, Nisan 1 603'te

Bo sn a beylerbe yliini verdi. 1 16
Art k paa olan Deli Hasan sadk bir Osmanl komutan oldu.
Sadr azam onu Drava Irma zerinde sek'te Lala Mehmed Paaya
katlm akla grevlendirdi. Deli Hasan Paa, Nisan 1 603'te, on bin
garip giyimli askeriyle Gelibolu zerinden Rumeli'ye geerek, d
man Habsburglarn zerine yrd.
syann sona ermesi iin D eli Hasan'a Bosna beylerbeylii ve
kap kulu svarilii verilmi olsa da Anadolu'da Celali fetreti devam
ediyo rdu. Nitekim Deli Hasan Gelibolu'ya getikten sonra ondan
ayrlan Karaka Ahmed, Tavil Mehmed ve dier pek ok Celali efi
Anadolu'd a Celali hayat yaamaya karar verdiler. Fakat bunlar bir
arada kalmadklar gibi herbiri bir blgeye giderek ve gruplar tekil
e de rek faaliyetlere giritiler.
Karaka Ahmed byk bir levent kitlesinin banda olduu halde
Eskieh ir zerinden Ankara'ya hareket etti. Getikleri yerlerde halk
zerinde byk bir dehet meydana getirdiler. Civar kylerden
pek ok insan kaarak Ankara Kales i'ne snyordu. Karaka'n
Celali kitleleri 1 603 Haziran'nda o zaman Anadolu'nun en byk
ve zengin ehirlerinden birisi olan Ankara'ya girdiler. Byk bir
yama hareketi yaanrken Karaolan ve Tahtakale arlar yakld.
Yularkst'nn liderliindeki Celali grubu ise Kastamonu, Sinop,
erke ve Takpr gibi vilayet ve kasabalar yamalyordu. Bu
blgede Takprl Urgancolu Mehmed'in emrindeki il erleri
ni n Celaliler karsndaki mcadelesi dikkate ayand. Yine Celali
liderlerinden Knalolu Mustafa Isparta ve evrelerinde, kk
Hasa n ve Dervi Nazr denilen akiler Bolu civarlarnda, Arabac
Sleyman ise Ktahya ve civarn vurmaktayd. Kayseri, Nide, Ak
saray ve Konya civarnda ise yine Deli Hasan'd an ayrlan tannm
Celali liderlerinden Tavil Mehmed'in korkun zulm ve tahribat
hkm sryordu.
Devletin Avusturya ve ran seferleri dolaysyla bu isyanlar
bastrmas daha da glemekteydi. Anadolu'dan kaarak gelenlerle
birlikte stanbul halk d a isyann eiine gelmiti. Huzursuzluk gittik

e artyordu. Bu harekete nclk eden ise, Yemii Hasan Pa a'n n
vaktiyle eyhlislamlktan azlettirmi olduu Sunullah Efendi idi. B ir
rivayete gre Sunullah Efendi, bu hareketi Trk meneli sipahilere
gvenerek balatmtr. Sipahiler padiahtan ayak divan istemiler,
isteklerinin kabul edilmesi zerine:
"Anadolu Celalilerden inim inim inliyor; Erzurum eyalet i K se
Sefer Paann sekbanlar ve leventleri elinde, Sivas eyaleti Alacaatlu
Ahmed Paa zorbalar hkmnde, Merzifon, Kastamonu ve ankr
sancaklar ise Tavil ve Kara Said zaptnda olup Celaliler dnyay
tuttu" diyerek ikayette bulundular.
Durumu haber alan Yemii Hasan Paann Yenieri Oca'na
iltica etmesi, yenierilerle sipahilerin arasnn almasna sebep oldu.
Ayrca sadrazam, sadece Sunullah Efendi'yi azlettirmekle kalmam,
yenierileri de sipahilere kar kkrtmt. Sipahiler yenierilerde n
kurtulamayarak Kurunlu Han'd a kstrlp katledildiler. Yemii
Hasan Paa bu durumdan kendini kurtarm gzkse de bir sre
sonra kendisi de katledilmekten kurtulamad (Ekim 1 60 3 ) . 1 1 7
Yemii Hasan Paa ve muhaliflerinin iktidar mcadelesi y
znden kar karya gelen yenieriler ve sipahiler bundan sonra e n
kk bir kvlcmda silahlarn birbirine eker hale geldiler. Bu iki
grubun, bakalarnn karna hizmet eden mcadeleleri stanbul'a
yangnlar, depremler ve doal afetler kadar zarar verecektir.
T E B R Z ' N E L D E N I KM A S I
Osmanl Devleti Celali isyanlaryla urat srada ran'd a kar
klk sz konusuydu. Safevi Hanedan 'ndan olan I . Abbas lkesin
deki karklklara son vermek amacyla harekete gemiti. Sonunda
vaziyete iyice hakim olup idareyi bizzat ele ald. ran'd a askeri ve
idari tekilat vcuda getirmeye teebbs etti.
ah Abbas o tarihe kadar altm bin kiilik korucu (maiyet svari
askeri) ile bir o kadar da airet kuvvetlerinden mrekkep olan or
dusuna kullar aasnn kumandasnda ayrca drt bin kiilik svari
gulam ktalar (ah Nkerleri) daha ilave etti. ran ordusundaki
III. Mehmed Han 225
yaya askeriyle tfenk ve topun noksanl dikkate alnarak icap

e d en eyler yapld. Bu tekilatn mhim ksm ve bilhassa gulam
te kil at Osmanllarn kapkulu tekilatn taklit yollu yaplyor ve
e sirle rden istifade ediliyordu. Gulam snf ile Trk ve Taciklerden
te ekkl eden ye ni orduda Safevi D evleti'n i kuran Kzlb alarn
0 ka dar nfuzlar kalmyordu. Gulamlar ile Trklerin balarnda
eskisi gibi kzl ii tac vard.
Bir taraftan da Osmanllara kar mttefikler edinmeye alyor
du. B u maksatla o srada ran'a gelmi olan Eseks kontunun adam
larn dan Sr Antuvan rleyl (Antoine Shirley) adnda bir ngiliz'le
gr erek Osmanllar aleyhine hareket etmek zere Avrupa'ya sefa
ret heyeti gnderdi. Bu heyetle giden Sir Antoine'ye, papaya, Alman
imparatoruna, ngiliz kraliesine, Fransa ve Lehistan krallar ile
Venedik cumhurreisine verilmek zere mektuplar vermiti. Bu gi
riimler neticesini vermi ve ah Abbas 1 602'de spanya ve Portekiz
Kral Filip ve Alman imparatoru Rudolf ile Osmanllar aleyhine
ittifak etmek zere gnderilen heyetlerle uzlamt.
ah Abbas, Osmanllardan intikam almak iin hem ieriden
hem dardan faaliyette idi. Bu srada Osmanl- Avusturya harbi
pek iddetle devam ediyordu. Anadolu'da yer yer Celali ekyasnn
zuhuru ve Avusturya harbinin Osmanllarn lehine devam etmemesi,
ah Abbas iin bulunmaz bir frsatt. Bilhassa Anadolu'd aki vaziyet
kendileri iin ok msaitti.
ah Abbas'n sava iin arad frsat ok gemeden ortaya kt.
1603 senesinde Selmas'd aki Krt beylerinden Gazi Bey'in, Tebriz
Beylerbeyi Ali Paa ile bozuarak isyan edip ah Abbas'tan yardm
istemesi Osmanl-ran savan yeniden at.
Ali Paa, Gazi Bey isyann bastrmakla megul olduu srada
Tebriz'in askerden hali olduunu haber alan ah Abbas, sratle
gelerek Ali Paa'y Tebriz'e girmeye meydan vermeden esir edip
ehir ve kaleyi almtr ( 1 60 3 ) . ehirdeki Snni Mslmanlar ac
maszca katledildi.
Bundan sonra Azerbaycan ehir ve kasabalar birer bire r elde

edilip alt ay muhasaradan sonra Revan da dt. Avustu rya seferi
ve Anadolu'nun batan baa Celalilerle dolu olmasnd an do lay
Osmanl Hkmeti bu taraflara bakacak durumda deildi.
V E FAT I V E A H S Y E T
Avusturya ve ran cephelerinde baar kazanmak iin areler
aratran 1 1 1 . Mehmed Han, zntsnden rahatszlanmt.
27 Ekim 1 603 tarihini gsteren gn trbelere yapt ziyaret
lerden sonra, zntl olarak saraya giderken arkasndan de rvi in
birini bardn duydu. Dervi, elli alt gn sonra byk bir olay
olacan, gafil bulunmamas gerektiini bildirerek:
"Gnlerini durma say, ecel pek yak n ! " demiti. 1 8 Aralk'ta
padiahn hastal iyice artmtr. lm hastalnn drt be gn
srd hakknda birtakm rivayetler olmakla birlikte hastal nn
sebebi tam olarak bilinmemektedir. Fakat en byk znty o lu
Mahmud'un akbeti sonucu yaamtr. Mehmed bin Mehmed er
Rumi onun imanlktan kaynaklanan mide rahatszlndan muzda
rip olduunu belirtir. Baz kaynaklarda da kalp krizi sonucu ld
kaydedilir. Elli alt gn sonra derviin szleri gerek olmu ve III.
Mehmed Han otuz yedi yanda iken vefat etmitir ( 2 1 Aralk 1 603).
Gen yanda vefatnda muhtemelen on dokuz kardeinin kat
linin verdii znty saltanat sresince zerinden atamam
olmasn da pay vardr. Ayrca mrnn sonlarna geldiinde byk
olunun da ayn akb ete uramas onun daha fazla iine kapanma
sna neden olmutu.
I I I . Mehmed'in cenaze namaz, 22 Aralk gn eyhlislam
Mustafa Efendi tarafndan klndktan sonra, Ayasofya Camii av
lusunda babas III. Murad Han'n yanna defnedildi.
III. Mehmed, 26 Mays 1 566 ylnda Manisa'nn Sart Ovas'nda
Safiye Sultandan dnyaya gelmiti. Bir rivayete gre ehzade Murad,
Sigetvar seferine km bulunan babas Kanuni Sultan Sleyman'dan
yeni doan torununa isim vermesini rica etmiti. Tatarpazarc
menziline geldiinde bu kutlu haberi alan Kanuni de, i l . Murad
III. Mehmed Han 227
Ban'n olu Fatih Sultan Mehmed'i dnerek Mehmed adn koy

mu tu .
Ayn yl byk dedesi Kanuni Sultan Sleyman, Sigetvar nnde
hayatn kaybetmi ve dedesi II. Selim Han Osmanl tahtna kmt.
D ol ays ile Mehmed, babasnn clusuna kadar zamann Manisa'd a
ge ir di ( 1 574) . ok kuvvetli bir tahsil grd. Manisa'da bulundu
u dn em sresince ilk hocas Manisal brahim Cafer Efendi'dir.
ehzade sekiz yana geldiinde Cafer Efendi vefat etti. Bundan
sonra kazasker Pir Mehmed Azmi Efendi'den derslere devam etti.
Dedesi I I . Selim'in padiahl dneminde bab asnn veliaht
ol mas dolaysyla ehzade Mehmed'in eitimi rahat ve huzurlu
bir ortam da gemiti. ocukluk yllarn burada geiren ehzade,
bab as nn clusundan yaklak bir yl sonra Manisa'dan stanbul'a
getir ildi. III. Mehmed bu srada dokuz yalarnda bulunuyordu. eh
zadele rin by ve Safiye Sultann olu olmas sebebiyle daha fazla
ilgi grmekteydi. Nitekim III. Murad Han'n, onu elendirmek iin
iki- yz top attrmas ehzadeye olan sevgisinin bir gstergesidir.
Yine snnet dn de b abas nezdindeki kymetine b yk
bir iaret olmutur. Elli yedi gn devam eden gsterili bir dn
yaplm ve snneti Drdnc Vezir Cerrah Mehmed Paa gerek
letirmitir. Dne devlet ynetiminin st kademelerinde grev
alm stanbul ve taradaki zevatn yan sra Mekke erifi, Krm han,
Trkistan ve Hindistan hkmdarlar da arlmt. Hatta Avus
turya mparatoru II. Rudolf ile Venedik dk dahi davet edilmiti.
ehzade Mehmed, snnet dnnden bir yl sonra Saruhan
sancakbeylii ile Manis a'ya gnderildi. Annesi Safiye Sultan ken
disini Manisa'ya uurlarken kk bir gm tas gstererek:
"Olum, bu tas grmeyince, b enim azmdan da gelmi olsa
babann lm haberine inanma, Manisa'dan kmayp uyank dur!"
demitir. Bylece herhangi bir komploya kar dikkatli olmasn
bildirmiti.
Manisa'ya hareket eden Sultan Selim, mderrisi Nevali Nasuh
Efendi, lalas Ali Bey, niancs Tekeli Mehmed avu, ba ruznam-
228 K a y V: K d re t ve A z a m e t Y l l a r
ecisi Hsamb eyzade ve ayrca birok grevli ve hizmetli gr ubu,

mevsimin k olmas seb ebiyle ancak 1 4 Ocak 1 5 84'te Man is a'ya
varabilmiti. Bylece on iki yl srecek idarecilik grevine balayan
III. Mehmed, blgede asayii salamaya alm, reayaya ken dis ini
sevdirmitir. Bu arada bir taraftan da eitimine devam et mi tir.
Mderris Haydar Efendi ile yine mehur mderris, mtercim ve
air Nevali Nasuh Akhisari'nin ehzade Mehmed zerin de tesiri
byk olmutur. Haydar Efendi 1 5 90 ylnda vefatna ka dar eh
zadeye eitim vermeye devam etmitir. Nasuh Efendi ise iki ay
daha yaasayd talebesinin padiahln grecek ve Hace-i Sultani
payesini alacakt.
III. Mehmed Han babasnn vefat zerine Manisa'd an gelerek
27 Ocak 1 59 5 tarihinde Osmanl tahtna karak sekiz sene devleti
idare edecektir.
Sultan III. Mehmed Han, ok nazik, halim, selim, vakur, kerim,
edip, salih ve abid (ok ibadet eden) bir ahsiyete sahipti. Sancak
beyliinden saltanata gelen son Osmanl padiahdr. Be vakit na
mazn cemaatle klard. Devrin kaynaklar; dindarln, Hazret-i
Muhammed, drt halife, Ashab- Kiram ve alimlere h rmetini yazar.
Bunlarn ad bahsedildii an hrmeten ayaa kalkard.
III. Mehmed Han' tasvir eden bir Venedik raporunda padiah,
akll, yiit, avdan ho lanan, ok yapmnda usta, daima kl ve yay
ile gezen biri olarak belirtilmitir.
ehzadelik dnemi ndeki tecrbeyi saltanat dneminde tam
olarak yanstamamakla birlikte babas dnemindeki uygulamalardan
rahatszlk duyarak halkla daha fazla irtibat kurmutu. Ayrca III.
Mehmed, dedesi i l . Selim ve babas III. Murad gibi saltanat devrini
saraynda geirmeyi p Eri seferinde bizzat ordunun banda bu
lundu. Bu atalarnn geleneini s rdrerek gaza iin sefere kmas
mecbur braklmaktan ok kendi isteinin bir sonucudur.
III. Mehmed, Hristiyanlara kar hogrl olmas sebebiyle
baz esirleri serbest brakt b elirtilir. Avrupa'da meydana gele n
gelimelere ilgisiz kalmam, ngiltere ve Fransa ile olan diplomatik
III. Mehmed Han 229
nnas ebetlere nem verdi. Hatta ngiltere Kraliesi I. Elizabeth'in

gn dermi olduu zerinde saat bulunan orgu sarayda kurdurarak
dinlem itir. Batda uzun sren sava ortam, Anadolu'da meydana
gelen Celali hareketleri ve dou cephesindeki kayplar, devletinin
eko no misinin bozulmas huzursuzluun kmasna ve aleyhinde
kana atl erin olumasna sebep oldu.
Devlet ileri dzgn gitmedii zamanlarda kolayca zntye
kap lr, yemekten-imekten kesilirdi. Celali isyanlar ile ran sa
vala rnn uzun srmesi onu byk znt iinde brakt. kiyi
sk bir ekilde yasaklayp, btn meyhaneleri kapatt. Sultan III.
Meh m ed Han'n, Handan Sultandan; Mahmud, Ahmed, Cihangir,
Mustafa ve Selim isimli oullaryla, iki kz olmutur. Vefatndan az
nce saltanat iin harekete geecei hakknda ayialar kan henz
on dokuz yandaki ehzade Mahmud'u ldrtmt. Cihangir ve
S elim ise salnda vefat etmilerdi.
III. Mehmed Han entelektel bir kiilie sahipti. Alimlere kar
cmert olup, kendisine sunulmu olan edebi eserleri ilgiyle kar
lard. Hasan Kafi Akhisari, devletin iinde bulunduu durum
hakknda yazm olduu risalesini brahim Paann vastasyla padi
aha sunmu ve onun takdirini kazanmtr. Talikizade Fetihname-i
Eri 'yi onun adna kaleme almtr. Yine Selaniki, Ali Mustafa, Hoca
Sadeddin Efendi gibi tarihiler yannda Nev'i ve air Baki de onun
saltanat onun dneminin nemli simalardr.
ADLI. ADNI VE M E H EMM E D !

Btn Osmanl padiahlar gibi hassas bir air olan III. Meh med
Han'n iirde hocalar Nevali ve Nevi'dir. III. Mehmed Han'n bir di
vanna rastlanmamtr. Mneat mecmualarnda yer alan iirlerinde
Adli, Adni ve Mehemmed mahlaslarn kulland grlmektedir.
Riyazi tezkiresinde Adli mahlasyla yazd "diye" redifli gazelinin
ta beyti u ekildedir:
Dilber oldur Adliya kim hmidicek aka

Boynuna bend eylerin zlf-i hmayunum diye
III. Mehmed Han'n adil ynn v e dini duygularn ifa de eden

ok ho ve mkemmel bir iiri yledir :
Yok-durur zulme rzamz, adle biz mailleriz

Gzleriz Hakk'n rzasn emrine kailleriz
Arifiz, ayine-i alem -nmadr gnlmz
Ruzigarun cnbiinden sanmanuz gafilleriz
Hkm- i Mevlaya mutiiz fariuz tedbirden
Biz tevekkl ehliyiz takdirine kailleriz
Gnlmz kuhl-i Sfahan - alr m aynn
Tutiya-y gerd-i rah- dilbere mailleriz
Pute- i ak ire Adni kal ezelden kalbimiz
Gll u gdan haliyiz alemde safi-dilleriz
III. Mehmed, dindar ve tasavvufa merakl bir kimse idi. iirlerin -
de sade ve tatl bir dil kullanmtr. Buna rnek u iiri gsterilebilir :
Zlfnn zincirine kul eyledin cana beni

Kulluundan klmasun azad Allahm beni
Cevr- i dilber ta'n- duman suz- firkat zaf- dil
Trl trl dert iin yaratm Allahm beni
Ey sevgili beni zlfnn zincirine balayp esir ettin. Rabbim,
beni senin esirin olmaktan azad etmesin. Dilberin eziyeti, rakibin
dmanl, ayrln atei ve gnln zafiyeti: Meer Allah be n i
bunca trl dert iin yaratm.
Yine bir mecmuadan alnm olan gazeli ise yledir :
Gnbegn sevdan ile huum perian olmada

Hal-i canan arzu-y vaslmla isyan olmada
Ben dkem dersem, d emimden yam baran gibi
Benden evvel em -i canan durma giryan olmada
Vasl- canandan, meamm- cana lezzet gelmiyor
n ezelden ruz-i maksum bize hicran olmada
Yok rakibimden rahat, bari hayal etsem biraz
Duta, emimde cari ya deil, kan olmada
111 . M e h m e d H a n 231
Ma l-i hlya gibi Adnf'nin de var sermayesi

Nak d-i cana karlk hep kar hsran olmada
EY M E H E M M E D !
A adaki iir konu ile ilgili hemen her eser veya makalede Fatih
s ultan Mehmed'e ait olarak gsterilmitir. Oysa Fatih Avni mahlas
ile iirl erini kaleme almtr. Ayrca mneat mecmualarnda iirin
II I. M ehmed Han'a ait olduu aka belirtilir.
mtisal-i cahid u fillah olubdur niyyetm

Din-i slam'un mcerred gayretidr gayretm
Fazl- Hakk u himmet-i cnd-i ricalullah ile
Ehl-i kfri ser- te-ser kahr eylemekdr niyyetm
Enbiya v evliyaya istinadum var benm
Lutf- Hak'dandur heman mmfd-i feth nusretm
Nefs mal ile n'ola klsam cihanda ictihtd
Hamdlillah var gazaya sad hezaran rabetm
Ey Mehemmed mu 'cizat- Ahmed-i Muhtar ile
Umaram galib ola a'da-y dine devletm
Aklamas:
Niyetim Allah yolunda cihat ediniz emrini tutmaktr. Mcerret
g ayretim, (sadece) slam dini iindir.
Yine niyetim Cenab- Hakk'n fazl, Allah adamlarnn himme
tiyle kafirleri batan sona kahreylemektir.
Peygamberlerle velilere istinadm vardr. Fetih ve baar midim
ise Hakk'n ltfundandr.
Bu cihanda nefis ve mal iin alann eline ne geer. Sonunda
hepsini terk etmeyecek mi? Hamdolsun benim gazaya binlerce
rabetim var.
Ey Mehmed! Peygamber Efendimiz'in mucizeleri bereketiyle,
u marm din dmanlarna devletim galip kar.
D R D N C B L M
I . AH M E D HAN
( 1 603 - 1 6 1 7)
Ddi gnl sana gzel

Ey b'i-vefa eyle vefa
Barum delme cevr idp
Ey bi-vefa eyle vefa
Budur murad Bahti'nn

Subh u mesa ey dilrba
Canum yoluna koyan
Ey pr-cefa eyle vefa
I. Ahmed Han
TA H TA I KMAS I
22 Aralk 1 603 Cum artesi gnnn akam olduun da, o tu z
yedi yandaki III. Mehmed Han vefat etti. Padiahn lm zerin e
saltanat yolu ehzade Ahmed'e alm bulunuyordu. Bu beklen
medik lm haberi gizlenmiti. Hemen sonra gelenee uyu larak.,
ayn gnde divan topland. Divan yeleri yerli yerinde otur url arken
sabah vakti kapclar kethdas eliyle kaymakam Kasm Pa a'ya
bir padiah mektubu yazlarak tahta k olay bildirilm iti. Fa kat
Kasm Paa, Sultan Mehmed Han'n hasta olduunu bilm ediin
den, bir sre ard ve ah vah etti. Paa, hatt okumak isted iyse de
baaramayarak kethdaya:
"Bu okunmaz yazy sana kim verdi?" diye sordu ve "Bu padiahn
yazs deil'' dedi. Bunun zerine kethda:
"Beni arm olan kapaasndan aldm" cevabn verdi. Kay
makam paa Hatt - Hmayun'u Reislkttab Hasan B eyzade'ye
verdi. Reis efendi hatt yalnz Kasm Paa iitebilecek ekilde okudu.
Hatt- Hmayun'd a:
"Sen ki Kasm Paasn. Babam, Allah'n emriyle vefat eyledi ve
ben Taht- Saltanat'a clus eyledim. ehri muhkem zapt eyleye
sin. Bir fesad olursa senin ban keserim ! " diyordu. Bu buyruun
amac, stanbul'd aki kapkullarnn ayaklanp kenti yamalamalar
ihtimalini ortadan kaldrmakt.
Kasm Paa bundan sonra zamann eyhlislam olan Mustafa
Efendi'ye, avubaya ve teki alimlerle ileri gelenlere avular gn
dererek onlar padiah divanna ard. arlanlar geldiklerinde
padiah tahtnn kurulaca yerin denmesine baland. Hibir
eyden haberi olmayan divan yeleri, neden arldklar hakknda
eitli yorumlar yapmakta idiler. Bu srada eyhlislam ile byk
alimlerin ou gelip yerlerini aldlar. Vezirler de divanhaneden kp
padiah taht yannda sralanm lard. O anda Babssaade'den, ba
I . Ahmed Han 235
sarkl halde, yeni padiah Sultan Ahmed grnd. Herkesin akn

baklar arasnda sana ve soluna selam verdikten sonra grkem ve
devletle tahta kt. Tam o srada avulardan, toplu olarak makamla
okuduklar dua ve vg sesleri ykselmeye balamt. 1 18
I . Ah med Han, her ne kadar tahtn tek varisi olduunu bilse de
b ab a sn n bu beklenmedik lm herkes gibi onu da artmt.
Nitekim o ana kadar III. Mehmed Han, sultanlar arasnda en gen
len pa diah, I. Ahmed Han ise en gen tahta kand. Fakat kk
yata padiah olmasna ramen, zekas sayesinde padiahlk sanatn
sratl e kavramtr.
eyhlislam, vezirler, ulema ve ocak aalan yeni padiaha biat
ettiler. I. Ahmed Han'n clus merasiminden sonra babas III. Meh
med Han'n tabutu Babssaade nne karld. Matem iareti olan
siyah sarklar sarnan yeni padiahla devlet erkan hazr halde bu
lunuyordu.
Cenaze namaz, eyhlislam Mustafa Efendi tarafndan klndk
tan sonra I. Ahmed Han sarayna ekildi ve devlet erkan cenazeyi
merasimle kaldrd. Rahmetli padiah Ayasofya'da babas III. Murad
Han'n trbesi yannda hazrlanan mezara defnedildi. Ardndan
padiahn ruhu iin dualar okunup fakir ve yetimler doyuruldu.
Clus gn Kaptan- Derya Caalazade Sinan Paa, bir hafta
sonra ise Veziriazam Malko Ali Paa stanbul'a gelerek padiahn
eteini ptler. Ali Paa, iki yllk Msr hazinesini de getirdiinden
I. Ahmed Han'd an iltifat grerek Siyavu Paa Saray'na yerleti.
Adet zere kapkulu ocaklarna yedi yz bin altn tutarnda clus
bahii datld.
KA R D E KAT L N E S O N !
III. Murad ve III. Mehmed Han veliaht ehzade olarak sancaa
kmlar, kardeleri ise sarayda tutulmulard. Babalarnn vefat
ile tahta ktklarnda ise Fatih Kanunnamesi'ne dayanarak hayatta
bulunan kardelerini bodurtmulard. Sultan I. Ahmed'in clus
ettiinde Mustafa adnda bir erkek kardei bulunuyordu. Sultan III.
Mehmed'in defin ilemini gerekletiren devlet adamlar hemen
dalmamlard. Bir mddet ehzade Mustafa'n n cenaz esi i in

daveti beklemilerdi. Ertesi gn de bu yolda bir haber gel meyin
ce nce hayret edildi. Sonra byk ehre bir huzur havas yayld.
nk stanbul halk kardeini bodurtmayan bu gen padi ah ,
tahta kt gn pek sevmiti.
I. Ahmed Han'n tahta kt zaman kardei Mustafa'nn cann
balam olmas iki nedenle aklanmaktadr. Birincisi, im diye
kadar Osmanl padiahlar iinde yalnz Kanuni Sultan Sleyman
ile II. Selim Han'n cluslarnda ehzade kan akmamt. Onlardan
sonra gelen iki padiahn tahta klar esnasnda ilk kez sarayda
idamlarn olmas byk hzn ve zntye yol amt. Zira ann ele ri
ve cariyeleri gnlerce yas tutmular, yetimi pek ok ehzadenin
bir anda defni stanbul halkn da mateme bomutu. Bu znt
ve keder muhtemelen karde katline kar bir tepkinin olu ma sn a
ve buna alternatif taht usullerinin domasna yol amtr.
kincisi ise, ocuk sahibi olup olmayaca belli olmayan Sultan
Ahmed ile kardei dnda o srada hanedanda baka bir erkek bu
lunmuyordu. Dolaysyla hanedann devamlln riske atmamak
iin bir sreliine, yani I. Ahmed bulua eriinceye kadar ve erkek
evlat sahibi olana kadar ehzade Mustafa'nn hayatta kalmas gerek
mekteydi. Ayrca gen sultana kardeinin yandan dolay temin at
verilmi ve onu bir oul gibi tutup efkat gstermesi ynnde ikna
edilmiti. nk onun gen yata ve ocuksuz tahta km olmas,
devleti hassas ve tehlikeli bir srece sokmutur. Neticede artlar ne
olursa olsun Osmanl tarihinde ilk defa karde katli uygulanmam
oluyordu.
I. Ahmed Han'n kl alay stanbul halknn da youn takibi
ve ilgisi altnda, 4 Ocak 1 604'te dzenlendi. Yeni padiah, Eyp
Sultan Trb esi'nde Hz. Muhammed'in klcn kuand. lk ii ise
Darssaade ve Babssaade aalarn deitirmek oldu. te yandan
Handan Sultan, Valide Sultan olarak sarayda yerini alrken byk
valide Safiye Sultan ise Eski Saray'a tand.
Sultan I. Ahmed babas dnemindeki youn kargaa ortamndan
dolay snnet olamamt. Biat merasimleri, kl kuanma ve ilk
I. Ahmed Han 237
cum a selamln yaptktan sonra yeni padiahn ilk ii kendisini

sn n et ettirmek oldu (23 Ocak 1 604) . Snnet o cuu olarak halka
gr nm ek istemediinden meydan dn yaptrmad. Ancak halk
tan da gizlemedi. Tahtta ktktan sonra ilk Cuma gn namazn
Sleymaniye'de kld, saraya dnnce cerrah ard. stanbul halk
sevgili padiahnn bu mrvveti iin gn gece donanma ve
eh rayin yapt. Haberler ise su halkalar gibi yaylmt. Osmanl
lke sinde enlikler aylarca srmtr.
I. Ahmed Han ehzadelik yllarnda edindii alkanlk zere,
yine sar aydan sk sk dar kp kendini halka gsteriyor, stanbul'u
tefti ediyor, avlara katlyor ve saltanat kaynda trampetler bora
zan lar aldrarak dolayordu.
RA N C E P H E S
I. Ahmed Han, tahta kt srada batda Avusturya, douda
ise ran savalar devam ediyordu. Anadolu'da da Celali hareketleri
doruk noktasndayd. Her iki sava ve i sorunlar dolaysyla durum
kritik bir hal almt.
Su ltan III. Mehmed zamannda Yemii Hasan Paa'nn yerine
Malko Yavuz Ali Paa veziriazam olmutu. Divan toplantsnda ark
ve garp cephelerine serdar tayini grld zaman, stanbul'da iki
cephe ilerini idare etmek iin umumi bir bakumandan vaziyetinde
kalmak istemise de I. Ahmed Han tarafndan reddedildi. Padiah,
Macaristan cephesine bizzat veziriazamn gitmesini syleyerek Ali
Paaya serdarlk fermann gnderdi.
Ali Paa ncelikle stanbul'un asayii ile ilgili tedbirler ald. Uy
mayanlar hakknda ar cezalar uygulad. Narh ilerini, ar pazar
denetimini sk tuttu. Yeni kurallar koydu. rnein akam hava
karardktan sonra halkn sokaa kmasn yasaklamt. Bu disiplin
altnda Avusturya ve ran seferleri iin hazrlklar hzlandrd. 1 604
ylnn ilkbaharnda Macaristan seferi iin grkemli bir trenle
stanbul'dan hareket etti.
Eski veziriazamlardan Caalazade Sinan Paa ise Celali ve ark
sefe ri serdarlna tayin edilmiti. Devletin iki cephede savaacak
olmas, kuvvetlerin de blnmesine sebep olmutu. Caalazade'nin

hissesine; silahtarlar, sol blk askerleri ile Anadolu, Kara man, Sivas
beylerbeyleri, Mara, Erzurum, Haleb, am, Rakka, Diyarbekir ve
Van eyaleti komutanlar dmtr.
Sinan Paa yan n a bir m iktar asker ve mhimmat ala rak
stanbul'd an merasimle skdar'a geti (5 Haziran 1 604) . Ksa s
rede zmit, nn, Konya, Nide, Kayseri zerinden Siva s'a ul a t.
Burada Karaka Ahmed Paann karlamaya gelmesi zeri ne onun
eski isyann affederek kendisini ldr valilii ile gre vlen dirdi.
Ayrca mkemmel bir askeri birlikle Mara beylerbeyi, Tercan'da
Erzurum beylerbeyi Kse Sefer Paa; Erzurum'd a Van, Diyarb ekir,
am, Rakka ve Haleb beylerb eyleri de kendisine katldlar.
Gecikmeli olarak hareket eden Sinan Paa 8 Kasm'd a Kars nle
rine varmt. Paa, burada on gn kalarak Karaka Ahmed Pa a'nn
dnmesini bekledi. Bu arada ah Abbas'n Erivan dolaylarnda
bulunduu ve tela iinde olduu sylentileri dolayordu. Erzurum
Beylerbeyi Kse Sefer Paa, nden gidip ah esir edebileceini ve
ordunun da arkadan gelmesini dile getirmiti. Fakat Sinan Paa bu
teklifi reddederek Ahmed Paa dnmeden hareket edilmeyecei ni
belirtti.
Karaka Ahmed Paa ancak k balarnda dnebildi. Paann
dnmesinden on gn sonra hareket edilerek Nahcivan civarndan
aha mektuplar gnderildi. Padiah adna yazlan mektupta, Osman
llarn cihat ile megul olduu bir zamanda ahn din dmanlar ile
ittifak etmesi knanyordu. Ayrca padiah, kuvvetlerinin bir kolunu
ngrs'e, dier kolunu denize sefere yollarken Sinan Paa'y da
ahn zerine gnderdiini mektubunda belirtti. Bunlarn yann
da erlik ve cihangirlik davasnda ise ortaya kmas gerektiini de
mektubuna eklemiti.
ranllar ise yllar nce ah Tahmasb tarafndan gelitirilen bir
stratej i uyarnca, seferler srasnda kylerin, kasabalarn halkn t
myle sryorlard. Bu stratej i, nispeten kk ordularyla muazzam
Osmanl gcne kar koyabilmek iin bir are arayan ah Abbas'n
ciddi niyetlerini aka ortaya koyuyordu. Aras Nehri'nin kuzeyin-
I. Ahmed Han 239
deki Culfa gibi blgedeki btn dier ehirler, byk bir nfus g
sonu nda, Mslman olsun ya da olmasn, tm nfuslarn yitirdiler.
ah genellikle Hristiyan ky ve kasabalarndan yetikinleri ve o
cukl ar seip zorla gulam (kle) birliklerine katyordu. Ya lm , ya
da isfa han'da yeni bir hayat arasnda seim yapmak zorunda kalan
culfal Ermeniler, 1 604- 1 605 knda, ahn kesin buyruu zerine
askerle rin basks altnda, yzlerce kilometre gneye yrdler.
B yl ece Kzlbalar, Osmanl ordusunun geecei Ermenistan'
insan, yiyecek ve hayvanlar iin zorunlu maddelerden mahrum
ederek lkeyi h arap hale getirdiler. nde ran'a srlen halk kit
lel eri, arkada Osmanl ordusu olduu halde -kilise (Ecmiyazin)
ve Culfa zerinden Tebriz'e ekilmilerdi.
ah Abbas birliklerini mmkn olduunca Osmanl penesinden
uzak tutmaya alyordu. Bu itibarla Safevi gleri gney ve dou
ynnde hareketle, geri ekildike Caalazade'nin ulam yollar,
gitgide uzaklara, bombo, yiyecek bulunmayan , ky kasabaya rast
lanmayan, insansz bir blgeye dt. Ahalisi boaltlm ve yaklm
kyler arasnda her tarafnda alk ve skntnn hakim olduu bir
blgede Osmanl ordusu glkle ilerliyordu. K bastrm souklar
da askere ikinci bir darbe olmutu.
8 Kasm gnne gelindiinde, askerler artk klaa ekilme
isteinde bulundular. ran ordusunu toplu durumda yakalamay
uman serdar bu istei reddetti. Hava gittike souyor, Caalazade'nin
askerlerini denetimi gitgide gle iyordu. Bu durum karsnda ser
dar askeri klaklara datp baharda sefere devam etme karar ald.
Sinan Paa, douda, Hazar'n kysndaki irvan beylerbeyi olan
olu Mahmud Paay ziyaret etmeye karar verdi. Belki ranllara
kar bir byk kska h areketi planlamaktayd. Ancak ar k
artlarndan bunalan Osmanl ordusu byle bir dnceye kar
kt. Asker, daha teye gitmeyi reddedip, kla ekilmeyi talep
eden yenierilerin elebalnda isyan etti.
Askerler : "Deryaya sefer etse anasn grmek iin Mesina'ya;
karada serdar olsa olunu grmek iin irvan'a gitmek ister. ah
bizi beklemeyip kat. O n a yetimeye almak bounadr; Te briz

muhasarasndan da bir ey kmaz. Biz k Rum'da (kk As ya)
karmak isteriz ! " diyerek barmaya balad.
Sinan Paa ise ahn ellerinde bulunduunu, Gence blges ini n
klayacak yerlerinin Anadolu'dan daha gzel bulunduu nu s yles e
de askerler kararlarnda pek srarlyd. Bu szlerin hi bir etki si
olmad gibi serdarn adrn bana ykp irvan'a gitme niyetini
deitirmeye zorladlar.
Artk yap acak bir ey kalmamt. Caalazade derhal a r silah
larn yksek da geitleri zerinden geirerek Van'a ekildi. Yol
boyunca birok adam ve hayvan yitirildi. Osmanllar Van'a ulap
kaleye dahil olduklarnda ranllarn da artlarna dp iki konaklk
bir menzile kadar geldii haberini aldlar. Erzurum Beylerbeyi Sefer
Paa, Sivas Beylerbeyi Ahmed Paa, Alaca-Atl Hasan Paa, ah
zerine yrmek iin izin istedilerse de baarl olamadlar. ran llar
da krk gn bekledikten sonra, douya ynelip Tebriz'e dndler.
Osmanl kaynaklarna gre Caalazade Sinan Paa ardan ald
iin ah Abbas' elinden karmt.
O rduda bulunan baz devlet adamlar, serdarn hudut z e
rine klamasnn duyulmu bir ey olmadn, ya Haleb'e veya
Diyarbekir'e gidilmesini srarla belirtmelerine ramen Caalazade'ye
dinletemediler. Orduyu terhis eden paa, Van Kalesi'ne ekilerek
burada klamaya karar verdi.
U RM Y E G L SAVA I
Serdarn Van'da klamas ah Abbas' da artmt. Ancak bu
frsat karmak istemedi. 1 604- 1 605 knn iddetine ramen Fars
Valisi Allahverdi Han' anszn Van zerine gnderdi. Kzlbalarla
yaplan muharebede kayplar verildii gibi Allahverdi Han'n stn
kuvvetleri karsnda baarl olunamaynca kaleye ekilmek mecbu
riyetinde kalnd. Memleket iinde bir klak semediine piman
olan Sinan Paa, daha nce defterdarlk grevinde bulunmu olan
ems Paa'y s erdar kaymakaml ile Van'da brakt. Kendisi de,
1 605 Ocak'nda gemi ile Erci'e karak klaktaki askeri toplamak
I . Ahmed Han 241
ve s ta nbul'dan gnderilecek yardm beklemek zere, Erzurum'a

geti. Bu arada Van blgesini yama ve tahrip eden Kzlbalar, ayrca
erkek nfusu katl, dierlerini ise esir ederek Hoy'da ahla bulutular.
1 605 yl baharnda iki ordu yeniden harekete geti. Osmanllar
Tebriz'i ve Azerbaycan blgesini geri almay akllarna koymulard.
ran llar ise, yine vurka taktiini srdrmeyi planlamakta idiler. Ni
san 1 60 5'te, Osmanl ordusunun bir blm dou ynnde yrye
ge ti. ah Abbas, hzla ve hi beklenmedik bir biimde ordusunu
kuze ye ve batya doru kaydrd ve Mays 1 605 gelirken, Osmanl
ord usunun geride kalan ana blmnn atlarndan birounu Van
yaknla rndaki yamalarda otlarken, kn acsn karrken yakala
d. Atlarna ulamaya zaman bulamayan svariler bir an iin aresiz
kald lar. Caalazade, kendisi Van surlarnn iinde gvendeyken,
kala n taburlarn yeniden toplayp sava dzeni aldrmay becerdi.
ranllar Caalazade'nin neredeyse atsz kalm svarilerine saldrd
n da, askerin yapacak bir eyi yoktu. ah iddetli bir darbe indirdi.
Yenilen Caalazade Sinan Paa nemli komutanlarn da yanna
alarak, bir gemiyle Van Gl'n geip, Erzurum'un yolunu tuttu.
Erzurum'da birliklerini toparlayan Sinan Paa bu kez Abbas'n
gcne son vermeye kesin kararlyd. Beklenen zaferden sonra k
Erdebil'de geirmeyi dndn aklad. Ordusunu oluturan
askerler arasnda Irak, Anadolu, Kuzey Suriye'den gelenler yannda
bir de Haleb'deki Canbolatolu Hseyin Paann Krt birlii vard.
S inan Paa'nn Haleb beylerbeylii grevinden ald Nasuh Paa
da, Badad ve ehrizor blgelerinden toplad ok sayda Krt as
keriyle orduya katlyordu. Nasuh Paann grevi Bat Anadolu'daki
Celalilerle savamak ve onlar ksa sre iin de olsa oyalamakt.
Bu arada ah Abbas da ordusunu savaa hazrlad. Allahverdi
Han' yirmi be bin Kzlba atls ile yada drt ran tmeninin
banda gnderdi. Caalazade, yeni harekatna 1 605 ylnn sonbaha
rn da balad. Topu ve piyade nde, svariler arkadayd. ah Abbas
Tebriz'den karak kuzeye yrrken, askerlerini hareket halindeki
Osmanllarn iyice uzanda tutmaya gayret ederken temas da kes-
miyordu. Her iki komutan d a yaklaan k ve askerlerini n sava ma

yeteneini etkileyecek olan souu dnyordu.
Yine Kasm gnyd. Caalazade, gneydouya yr yerek Dr
miye Gl'nn kuzey kysn geip gl kysndaki Tasuj'u Teb riz'e
balayan anayola indi. O smanl ordusu, yrmekte olduu vad i
boyundaki tepelerin arkasnda Abbas'n askerlerinin bulun duun
dan habersizdi.
Osmanl birliklerini istedii bir mevzide durdurmay ve sava a
mecbur etmeyi baaran ahn ordusunda sahib-i divan Ali -Kulu Han
amlu sa, Korucuba Allahkulu Bey sol kanad oluturmaktayd .
ahn mehur svari kuvvetleri sava balar balamaz ceph eden
taarruza gemiti. Sinan Paa ise subaylarn, ''Ar davrann, ok
almayn ! " diyerek uyarmt, Erzurum Beylerbeyi Kse Sefer P aa
leden ikindiye kadar stn vaziyette harp ettikten sonra Si n an
Paa'y dinlemeyerek takibe kt.
te bu srada, Allahverdi Han'n dumanla saldr iaretini vermesi
zerine, ran ordusunun iki ya da tmeni Osmanl ordusun a
kanatlardan saldrd. Trk serdar hakl olarak ard ve embe
re alndn anlad. Trk birlikleri iyi dvtlerse de ok kayp
verdiler. Sonunda her taraftan saldrya urayan Sefer Paa esir
dt. Osmanl birlikleri byk kayplar vermilerdi. ahn huzu
runa karldnda kendisine yaplan mezhep deitirme teklifin i
reddeden Sefer Paa acmaszca ldrlecektir.
imdi Caalazade'nin geride kalan gc, gl bir ran ordusu ile
kar karyayd. Osmanl birlikleri tam bir yenilgiye uramamlar
d. Buna karlk ar bir hezimet istemiyorlarsa Caalazade'nin ertesi
gn iin varn younu bir araya getirmesi gerekiyordu. Osmanl
serdar, toparlanarak ertesi sabah afakla beraber kar saldrya
gemek kararll iinde, Tasuj'un biraz batsndaki otana ekildi.
ranllar ise kazandklar zafere ramen Osmanl topusunun
sapasalam yerinde durmas sebebiyle endieliydiler. Gece ba z
Krt beyleri, ne yapacaklarn sormak ve istiarede bulunmak zere
veziriazamn adrna geldiler. Kendilerine Caalazade'nin uyuduu
/ . Ahmed Han 243
bildi rilin ce, onun gerekte ordugahta bulunmadn sandlar. Bu

d n ce ordu iine ksa srede gerekmi gibi yayld. Osmanl
askerle ri korku ve kargaa iinde kald. Birlikler gece ile geri doru
ekil m eye baladlar. Karaka Ahmed Paa birlikleri kuzey ynnde
gzden kayboldular. Ordunun geride kalan blm, ranllardan
kama tela iinde, darmadan yrye geerek serdarn toplarn,
ota n ( anlalan iinde uyuyordu) ve hazinesini geride brakt.
fel ake tten haberdar edilen Caalazade'nin kaanlar izlemek ya
da Safevi ahna tutsak olmaktan baka seenei kalmamt. Dou
seferin de elde edilmi btn ganimeti, hazinesini, altm topu ve
sava alannda brakarak yrk bir ata atlayp Van yolunu tuttu.
Urmiye Gl savandan kaan Krtlerin ilk dalgas, Haleb'den
gelmekte olan Canbolatolu Hseyin Paann ordusuyla Van ya
knlarnda karlat. ranllarla giriilen savan yitirildiini, ser
darn katn bildirdiler. Hseyin Paa bu haberler zerine ileri
yrmekten vazgeerek Van'da beklemeyi yeledi.
Osmanl serdar ou yk hayvan srtndaki yarallaryla, Van'a
geldiinde, Canb olatolu Hseyin'i ve kuvvetle rini ehrin yakn
larnda adr kurmu beklemekte olduklarn grnce, beyninden
vurulmua dnd. Caalazade Sinan Paa o anda fkeyle patlad.
Kendisi, Hseyin Paa'nn Haleb'e beylerbeyi olmasn salamak
iin az gayret gstermemiti. D ostluun karl bu mu olma
lyd? Zamannda yetise muhtemelen bu malubiyeti ve utanc
yaamayacakt. Oysa imdi kendisini stanbul'da byk ihtimalle
idam bekliyordu.
te bu dnceler ierisindeki C aalazade, derh al Hseyin
Paay Van'd aki sarayna artt. Kaynaklar serdar byk bir kz
gnlkla yle bardn belirtmektedir:
"Sana eyalet-i Haleb, sefere zamannda erimek artyla verilmi
iken byle avdetimizden sonra m gelrsn. A'da zerimize geldii
zaman nin erimedn? "
Canbolatolu eitli zrler ileri srdyse de, Sinan Paa hemen
idamn buyurdu.
B u aceleye getirilmi karar, Caalazade Sinan Paann hayatnda

yapt en ar iki yanltan ikincisiydi. Bu yanllarn dzelti lme si,
Osmanl mparatorluu'na oluk gibi akan para ve kana mal ol acakt .
Nitekim Hseyin Paa'nn askerleri beyle rinin ida m ze
rine Haleb'e ekildiler. O rada kendisine vekalet eden yee n i Ali
Bey'i balarna geirerek isyana baladlar. Yllarca sren bu isyan
Caalolu'nun sebep olduu son gaile oldu.
D ier taraftan Caalazade'nin bu ar malubiyeti stanbul'a
ulam ve bir mitsizlik havas oluturmutu. irvan , em ah ve
Gence taraflar elden kmt. Bunun zerine Kaymakam Mus tafa
Paa, padiaha Acem seferi harp malzemesinin tamamen kaybedil
diini ve dman n daha fazla zarar vermemesi iin nlem alnma s
gerektiini bildirdi. Bunun iin de Sinan Paa'nn grevinde devam
edip etmeyeceine karar verilmesi ve sefer vakti gemeden erza k
ve mhimmat temininin salanmas gerektiini belirtti.
Bu durum kar snda Avusturya seferinde bulunan Sadraz am
Lala Mehmed Paaya acele stanbul'a dnmesi iin emir gnderildi.
ok gemeden Sinan Paa'nn lm haberinin ulamas ise, Celali
karklnn giderilmesi ve ark serdarl iin zm aranmas na
sebep oldu.
AV U S T U RYA KRA L I L E G R E !
ran harplerinin devam ettii srada Avusturya cephesinde de
savalar srmekteydi. Sultan I. Ahmed Han, ilk i olarak Erdel ve
Eflak' kendi tarafna ekmeye alt ve bunda baarl da oldu.
Padiah o gnlerde bir de rya grmt.
Ryasnda Avusturya kral ile gre tutuyor fakat kendisi arka
st yere dyordu. Padiah bu hal ile dehet iinde uyanmt .
Grnte rya ok korkuntu. Sabahleyin, derhal huzura getirile n
alimler ve rya tabircilerinden hibiri, bu ryay padiah tatmi n
edecek ekilde tabir edemediler. Nihayet skdar'd a bulunan Az iz
Mahmud Hdayi'nin tabir edebileceini arz ettiler.
Ahmed Han da bir mektup yazarak, yak nlar ndan biriyle g n
derdi ve tabir edilmesini rica etti. Haberci, mektubu alp sratle
I . Ahmed Han 245
s k d ar'a geti. Aziz Mahmud Hdayi'nin kapsn ald. Aziz

Mah mud Hdayi Hazretleri, elinde bir zarf ile kapya kt. Haber
cinin getirdii mektubu alrken, kendi elindeki mektubu padiaha
verm esini istedi ve:
"Sult anmzn gnderdii mektubun cevabdr" buyurdu.
Mekt ubu aknlk iinde alan haberci, derhal padiaha gtrd
ve grdklerini anlatt, Ahmed Han'n gnderdii mektup daha a
lp oku nmadan cevab gnderilmiti. Sultan Ahmed Han, mektubu
he ye canla okudu. Deniyordu ki: ''Allahu Teala insan vcudunda
arkay, cansz mahluklarda ise topra, en kuvvetli olarak yaratt. n
sann srt ile topran birbirlerine demesi, bu iki kuvvetin bir araya
gel mesi demektir. Bylece, padiahmzn arka st yere yatmas ile
b u iki kuvvet birlemitir. Dolaysyla, bu ryadan slam'n temsil
cisi olan padiahmzn, kffara kar zafer kazanaca anlald:' 1 1 9
Padiah bu tabiri ok beendi ve "te grdm ryann tabiri
budur" dedi. Derhal Mahmud Hdayi hazretlerine bin altn hediye
gnderdi. Duasn alp Avusturya zerine yrd. Hudut boylarn
daki kuvvetlerle birleen Osmanl ordusu, Avusturya'ya arka arkaya
darbeler indirmeye balad ve onlar sulha mecbur etti. Bilhassa
Estergon'un ele geirilmesi, Avusturyallar perian etti. Bylece
on sene sren Osmanl-Avusturya harbi, Zitvatoruk'ta nihayete
erdi ve yirmi yl mddetle antlama imzaland. Bu antlamaya gre,
Kanij e, Estergon, Eri kaleleri Osmanllara geti. Avusturya sava
taz minat dedi.
Sultan Ahmed Han'n bu hadiseden sonra, Aziz Mahm u d Hdayi
hazretlerine ball ziyadesiyle artt. Ziyaretine gidip, taleb esi ol
makla ereflendi. lim ve feyzinden istifadeye azami gayret gsterdi.
Sultan, bu nimete krn u iiriyle dile getirmektedir;
Varm ben Hakk'a verdim, gayri varm kalmad,

Cmlesinden el ekip pes du cihanm kalmad
nk hubbullah eriti, ekti beni kendine,
At gnlm gzn, gayri gmanm kalmad
Evliyann himmeti, yakt beni kl eyledi,

Safiyim, buldum safay, d cihanm kalmad
Ahmedi der, "Ya ilahi! Sana krm ok-durur"
Hamdulillah ak- Hak'tan, gayri varm kalmad
LA LA M E H M E D PA A
Dier taraftan 3 Haziran 1 604'te stanbul'dan hareket e den Ve
ziriazam Malko Ali Paa, 26 Temmuz'da Belgrad'a varm t. Fakat
padiah izin vermedii iin birok ileri yapamam olmakt an derin
znt iinde yola km bulunuyordu. Sofya'ya gelindii zaman
sadrazamn sal bozulmaya balad. Gnden gne hast al artt
ve bu durum fazla srmedi. Belgrad'a vardktan drt be gn sonra
da bu geici dnyay brakp gitti (26 Temmuz 1 604) . 1 20
Lala Mehmed Paa, sadrazamlk mhrn, avuba yerin de
olan Kurt Paa'nn Mustafa Aa's ile bakente gnderdi. Sadrazamlk
mhr, Hafz Ahmed Paa eliyle stanbul'da padiah hazretlerine
verildi. Sadaret grevi Kaymakam Hafz Paa'ya teklif edildi. Hafz
Paa, daha nce Bosna'da Mihalolu savanda serdarln tatl ve ac
taraflarn tatm ve bu grevi yklenmek isteini artk gnlnde n
atmt. nk Nibolu Muharebesi'nde Macaristan hududunun
zorluunu grmt . Bylece Hafz Paa, grevi kabul etmedi.
Padiah bunun zerine fikrine gvendii hocas M ustafa
Efendi'ye bavurdu. Mustafa Efendi, grev iin en ehil kiinin o
zamana kadar hudut zerindeki askerin bakumandanlnda bu
lunan Lala Mehmed Paa olduunu ifade etti. Mhr- i Hmayun
Lala Mehmed Paa'ya gnderildi. 1 2 1
Yeni sadrazam uzun zaman Rumeli beylerbeylii vazifesi nde
bulunuyordu. Avusturyallara kar Budin savunmasndaki baars
zerine nc vezirlikle Macaristan serdarl gibi nemli g
revlerde bulunup snr boylarnda ve cephelerde birok tecrbeler
geirmiti. Bu itibarla Lala Paann sadareti, serdarl orduda ok iyi
karlanm ve bir rivayete gre dmannda telana sebep olmutur.
I . A h m e d Han 247
La la Mehmed Paa sadaret mhrn aldktan sonra ncelikle

peldvar ve Adoni (Cankurtaran) kalelerinin salamlatrlmas iin
gayret sarf etti. Daha sonra Belgrad'dan Budin'e doru hareket etti.
Batvan ve Pete kalesindeki dmann bu hareketten korkup ka
tn h aber almt. Ayrca kendisinin harp sahasnda ve dman
arasn da hreti olduundan ordunun maneviyat da yksekti.
Paan n yllardr cephelerde sald muazzam nam yetiyordu.
Bi m uhareb e etmeden Tuna'y geerek hemen kaleyi muhasara
etti. Avusturyallar ekilip giderken lamlar kurmularsa da tam
zaman nda haber alnd iin, fitilin atei baruta yarm arn kala
sndrlmtr.
Paa, Pete'nin kazanlmas zerine Budin ile Pete arasnda
bulun an ve dmann tahrip etmi olduu, sallardan meydana
gelmi olan kpry onard. Bundan sonra iki seneden beri elden
km olan Budin'in kuzeyindeki Va (Vayen) Kalesi'ni karadan
ve nehir tarafndan gnderdii kuvvetle sktrdktan sonra ksa
srede ele geirdi ( 1 8 Ekim 1 604) .
Bu srada Protestan Macar halk zerinde Katolik Avusturya
basksnn artmas, Erdel'in bamszl iin mcadele eden ve
daha nce Avusturya taraftar olan Erde! Beyi Etienne Borkai'in
stanbul'a eli gndererek yardm istemesine sebep oldu. Borkai'a
Erde! Krall iin yardm vaatinde bulunulmas zerine o da kuv
vetleriyle sefere katld.
S erdarn asl arzusu kendisi de kalede iken dmana teslim edilen
Estergon'u almakt. Durmadan ve hi vakit kaybetmeden Estergon
Kalesi'ni kuatt ve fethetmek iin slam askerinin banda var g
cyle almaktan ekinmedi. Fakat kafirlerin taburu kale karsnda
Cierdelen adndaki yerde bulunuyor ve kolay yardm al yordu.
Ayn zamanda muhasarann Ekim ayna tesadf etmesinden ve
souklarn bastrmasndan dolay otuz bir gnlk muhasaradan
sonra Belgrad'a dnld. Dman memleketini vurmak zere Krm
han nn orduda bulunan olu Toktam Sultan'la Rum Beylerbeyi
Tiryaki Hasan Paa ierilere gnderildi.
Estergon kuatmasndaki bir dier baarszlk sebebi ise, Yenieri

Aas Nakka Hasan Paann askeri iyi idare edememesi ve gayret
sizlii idi. nk Hasan Paa bir kez bile metrislere kmamt. Bu
itibarla azledilerek yerine Yusuf Aa getirildi. 1 22
Lala Mehmed Paa Estergon nnden nce Budin'e oradan da
Belgrad'a hareket etmi olup ehre 25 Aralk 1 604'te ulat. Budi n'de
hizmet sreleri dolan bin yenieri gnde alt ake ile b l klere
kaydedildiler.
E S T E RG O N ' U N F E T H
Lala Mehmed Paa Belgrad'a dnnce, padiah tarafndan, kn
btn iddetiyle devam etmesine ramen stanbul'a davet edildi. S o n
seferde kazanlan baarlardan dolay padiahn iltifatla rn grd.
Bu davetin asl sebebi ise, Erdel'in Avusturya hakimiyetine kar is
yan ve Borkai meselesinin grlmesi idi. K stanbul'd a geiren
veziriazam , baharla birlikte ehirden Davudpaa'daki kara rgah n a
gemiti.
Padiah sadrazamdan, Budin'in emniyeti bakmndan son derece
nemli olan Estergon Kalesi'nin, mutlaka zaptn emretmi bulu
nuyordu. Lala Mehmed Paa da, yllardan beri srncemede kalan
Avusturya seferinin artk sonulandrlmasn istiyordu.
2 1 Mays 1 605'te Davudpaa Sahras'ndan byk bir merasimle
uurlanarak hareket eden Ordu-y Hmayun, Belgrad -Budin yoluyla
Estergon nlerine geldi. 29 Austos gn kaleyi kuatt. Sadra zam
ve Serdar- Ekrem Lala Mehmed Paa, bir harp divan toplad. lk
sz kendisi ald:
"Padiah efendimizin emirlerini unutmayalm: 'Ya Estergon'a
girersiniz, ya cennete' buyurmulard. mdi, tedbir ne ola?" Buralar
iyi tanyan B osna Beylerbeyi Hsrev Paa:
"Devletl vezirim" dedi; "Bu kaleyi drebilmek iin yardm
yollarn kesmek gerektir. Bunun iin etrafndaki kalelerin de fethi
arttr ! " dedi. Estergon'u kuatma mevzileri ve barut durumlar da
grldkten sonra serdar- ekrem srf bu sefer niyetiyle orduya
katlan Ayasofya Vaizi Nureddin Efendi'ye dnerek:
!. Ahmed Han 249
" Hoc am, acep bizlere bir tebiratta bulunmazlar m ? " Yetmilik
ncah it cevap verdi:
"Allah kuluna kafidir. Sizler O'nun yolunda olduka karnzda
kim du rabilir ! " Lala Mehmed Paa, divan kapatmadan: "Cmleniz
berhudar olasnz . . . Gn, Allah'a kul, Resulne mmet, padiah

nza hi zmet gndr" dedi. Sonra ecdadn ruhlarna el- Fatiha
ekip , okudular.
Estergo n'u Fransz asll bir kont savunuyordu. Bu harpte Avus
turya he sabna arpan D ampier kontu ok mehur bir askerdi.
Osmanl ordusu yaklarken, kaledeki btn Macar askerlerini dar
kard. nk drt yl nceki Kanije kuatmasn hatrlamt. O
gn Macar askerleri, Osmanl ordusuna tek kurun atmamlard.
Bu duruma ierleyen Macarlarn kumandan ise, Lala Mehmed Paa
ile konumak istedi. Mehmed Paa ile aralarnda u konuma geti:
"Kaleyi niin terk ettiniz, midiniz mi tkendi ? "
"mit, Osmanl adaletindedir, Devletl vezir ! "
"Estergon'da ne kadar asker kalmtr?"
"On bine ulamaz! "
"Peki, kontun maneviyat nasldr?"
"Sadece etraftaki kalelerden alaca yardma gvenmektedir:'
Gerekli malumat alan serdar, son bir sual sordu:
"Memleketinize mi gideceksiniz, yoksa baka bir orduda parayla
m dvmek istersiniz?" Avusturyallara gcenmi olan general:
"Bizler de askeriz ko ca vezirimiz. ayet izin verirseniz, bu defa
dnyann en byk ordusuna katlmak niyetindeyiz. Hibir cret
de istemiyoruz!"
Bylece Macar valyeleri de katldlar.
Bundan sonra Estergon surlar top atlar ile sarslmaya ba
lad. Sratle hareket eden Bosna B eylerbeyi Gazi Hsrev Paa 8
Eyll'de Viegrad Kalesi'ni zapt etti. B ekta Paa da Tepedelen'in
iin i 19 Eyll gn bitirdi. Bu iki kalenin dmesiyle Estergon'daki
askerlerin moralleri ok bozuldu. Fakat Dampier inatyd ve hala

Cierdelen'd en yardm gryordu.
te bu srada Budin'd en gelen askeri malzeme kervan gr n d.
Byk mandalarn ektii yirmi be muhasara topu, arabalar n
stndeki otuz bin adet glle ve on bin f barut, dma n askerle
rinin gzlerini falta gibi at. Gerekten tek mitleri Cier delen'de
kalmt. Ama ertesi sabah btn Trk toplar birden patlam aya
balad. Kale duvarlarnda byk gedikler alyordu. 29 Eyll gecesi
fedailer, Estergon'un Su Kulesi'ni ele geirdiler. Bylece kale, biraz
daha zor duruma dt. Btn gaziler, Lala Paa'nn "Son H cum"
emrini bekliyorlard. Fakat kayp vermek istemeyen Lala Meh med
Paa beklemekteydi.
Nihayet Ko ca Osman avu'un Cierdelen'in dt haberi
paay rahatlatt. "Elhamdlillahi Rabbi'l-alemin'' diyerek secdeye
kapand. Umumi hcum iin son hazrlklar yaparken kale den
"aman'' sesleri ykselmeye balad. Estergon'un evresinde bulu
nan kalelerin ve pek ok tabyasnn Trklerin eline getiini gren
Avusturyallar son hcuma dayanamayacaklarn ve kltan gei
rileceklerini anlamlard. Derhal kaleyi teslime hazr olduklarn
bildirip sulh teklifinde bulundular.
Bunun zerine Peevi brahim Efendi artlar grmek z ere
gnderilmi ve kendilerine can ve mal gvenlii sz verilmitir.
Eyalarn alp kaleden kan mdafiler gemilerle memleketlerine
gnderilmilerdir. 3
Estergon Kalesi, Sultan III. Mehmed devrindeki dnden I.
Ahmed Han devrinde geri alnna kadar on sene dman elinde
kalmt. Estergon ve civarndaki kalelerin fethi ile Budin bir hudut
ehri durumundan kurtulmu oluyordu.
Bu baardan dolay Lala Mehmed Paa "Estergon Fatihi" un
vanyla hret buldu. D ier taraftan Borkai Trk kuvvetlerinin
yardm ile Uyvar' alrken Tiryaki Hasan Paa da Veszprem ve
Polata'y fethetti.
I . A h m e d Han 25 1
S ult an I . Ahmed Han Viegrad ile Estergon'un fethine ok se-

vin mi ti. u gazeli ile bu fethi lmszletirmitir. 1 24
Bih amdillah ki klm din -i slam' Huda mensur

Vigrad ile Estergon'u almlar olub mesrur
Guzat- Mslimine irib avni o Kahhar'n
Urup kffare topu kahr klmlar yine makhur
ta at eyleyb serdare can ile almlar
Duam oldur ki indelallah olalar cmlesi me'cur
n irdi mcde- i fethi bu iki kal ann Bahti
Acep mi ehl-i slam'n ebi hader olsa ruzi sur
Estergon'un fethi zerine Lala Mehmed Paa, Avusturya zerine
byk bir fetih yapma karar vermiti. Kz kardeinin olu olan
Kanij e Beylerbeyi brahim Paa'y yirmi bin kiilik bir kuvvetle
Hrvatistan snrlarndan stirya ilerine gnderdi. Gaziler byk
bir akn hareketi sonucunda Koermend ve Steinamanger ehirlerini
ele geirecek ve zengin ganimetlerle dneceklerdir.
K RA LA TA G Y D R D !
III. Murad Han dnemi sonlarndan itibaren Avusturya igaline
uram olan Erdel'd e son zamanlarda ciddi manada huzursuzluk
hakimdi. Zira Erdel kral, Osmanl hkmdarna kar imparatorla
ittifak ederek faaliyete getiyse de Erdel'i igal eden Avusturya ku
mandan kalelere asker doldurarak zellikle Protestan olan halka
kar zalimce davranmaya balamt.
Protestan mezhebini kabul etmi olan blge halk, Katolik Al
man tahakkm altnda mezhep ve vicdan hrriyetine susam
durumdaydlar. Osmanl idaresi altndaki din ve vicdan hrriye
tini aramaktaydlar. Bu dini sebebin yannda Macarln Cermen
boyunduruundan kurtulmak istemesi gibi milli sebep de vardr.
Nihayet Avusturya Bakumandan Basta'nn Trklere kar ha
reket etmek zere Macaristan cephesine arlmas Erdelliler iin
byk bir frsat oluturdu.
Avusturya idaresine kar giriilen hareketin ban stvan Bor

kai ekiyordu. Bu kii III. Murad Han dneminde Trkl ere kar
Avusturyallarla birlemi olan Erdel Prensi Sigismund Bathory'ni n
akrabasyd.
Borkai bir gn Mslman bir klesine Neme'nin yapt zulm
ve basklardan yakn mas zerine esir:
"Beni serdara gnder, btn Mslman askerini getireyim ve
senin Erdel Krall'na atan acana gvence vereyim" dem itir.
Borkai bu neriyi yerinde bularak Avusturyallara kar isyan b ay
ran at ve klesi Emir'i Lala Mehmed Paaya gndererek yardm
istedi. Kendisine Erdel Krall ve yardm edilecei sz verildi ve
daha sonra tada beraber krallk alametleri gnderildi. Bu suretle
serdar, Borkai'ye yardm ederek Erdel iini halletmek istiyordu .
B o rkai isyannn ardndan Tisa Nehri'nin iki tarafnda
Avusturya'ya ait baz yerleri alm ve acele yardm istemi ti. Fakat
yardm gidinceye kadar General Basta Borkai'yi karmt . Bun a
ramen serdarn gnderdii Tatar ve Temevar kuvvetlerinin gelii
iin seyrini deitirdi. Yardm birlikleri ile glenen Borkai, bu defa
karlat Basta'y byk bir bozguna uratt. Borkai Uyvar'da
dahil Avusturya'ya ait yerleri ele geirdii gibi birok ganimet elde
etti (Eyll 1 60 5 ) .
Lala Mehmed Paa, kendisini memnun edip bsbtn sndr
mak iin bu nemli blgeyi Borkai'ye verdi ve daha sonra da Erdel
Prenslii'yle Macar Krall'n veraset artyla kendisine verdiin i
belirten bir ferman gnderdi. Bu fermanda:
"Hala Macar kral ve Erdel hakimi olan Borkai kral" diye hitap
edilmekteydi. Ve bu konuda iki tarafa antlama imzaland.
Daha sonra Borkai, sadrazam tarafndan Budin'e davet olundu .
Budin sahrasnda Avrupallarn hayran olduklar muhteem otaklar
kurulmutu.
Borkai rengarenk otaklar, sayebanlar ve seraperdeler ile sslen
mi olan bu Trk karargahna geldi. Yannda on alt Macar asil zadesi
I. Ahmed Han 253
vard . Trk karargahna vasl olur olmaz toplarla selamland ve

avu ba aa tarafndan karland.
Saf h alinde ve dimdik dizilmi olan silah ve giyimleri pek m
kemm el askerler arasndan geen Borkai, sadrazam ile paalarn
ve beyle rin bulunduu byk otaa girdi. Kendisi ve maiyeti, ha
zrlanm olan sandalyelere buyur edildi. Ota, Osmanl azamet ve
evket ini gsterecek bir ihtiamla donatlmt. Otan dip tarafnda
vakur bir halde oturmakta olan sadrazamn, eski Ouz adetine gre;
sa ve s olunda rtbe srasna gre paalar ve beyler yer almlard.
Lala Mehmed Paa, hususi surette stanbul'da yaptrlm olan
bin duka altn kymetindeki altn ve mcevherle mzeyyen tac
Borkai'ye giydirdi ve beline murassa bir kl da kuatarak onu
Macaristan kral ilan etti. Ayrca bir Osmanl, bir de Macar bayra
veril di. Yeni Macaristan kral sadrazamn elini ptkten ve teekkr
ettikten sonra lnceye kadar Trk devletinin sadk bir hendesi ola
rak kalacan ve bunu her zaman ispata hazr olduunu beyan etti.
Merasim hitama erdikten sonra yemekler yenip erbetler iildi.
Bunu mteakip Macaristan kral, sadrazamdan msaade isteyerek,
top sesleri arasnda Trk karargahndan ayrld (20 Kasm 1 60 5 ) .
B u suretle imparatorun kuvvetleri iki dman karsnda brakl
d ve bu hal Avusturya'y bara yanatran en nemli sebep olacakt.
Peevi Tarihi'nde gemi senelerdeki baarszlklar ile son se
ferde elde edilen zaferin mukayesesi yaplrken zellikle halka kar
uygulanan adil muameleye dikkat ekmektedir. yleki:
"Reayaya iyi muamele olunmak ve vaatlerde bulunmakla Uyvar
y resindeki kylerden her gn padiah ordusuna arabalar dolu
su yiyecek gelirdi. Asker de orduya varp satn almak ihtiyacn
duymazd. Macar kzlar ve kadnlar ipu dedikleri taze pimi
Macar reklerini ve trl meyve ile yiyecekleri adrdan adra
ge zdirerek aln diye yalvarrlard. slam askeri Estergon'u toplarla
dvmek zere olduu bir srada bile, reaya gelir, vire katlarn alp
itaat ederlerdi. Hatta orada Tuna zerinde kurulan byk kpr
y, krk elli deirmenci ustas Hristiyan gelip bina ettiler. Orada
254 K ay V : K u d r e t v e A z a m e t Y l l a r
d a slamlara bina b akmndan zahmet ektirmediler. Ada le t ve

reayaya iyi davranmann rnleri bylece ortaya kt. Daha n ce ki
serdarlarmz da byle davranm ve Gazi Sultan Sleyman Han'n
yolundan gitmi olsalard ne seferler bu kadar uzar ne de askerle r
canlarndan bezerdi. B elki her biri din ve devlet dman lar n n
balarn ezerdi:' 1 25
LA LA M E H M E D PA A' N I N V E FAT I V E D E RV PA A
Lala Mehmed Paa stanbul'a geldii srada ran'la husum et s
rerken Anadolu'd a Celali hareketleri de artarak devam etmekteydi.
Defalarca yaplan mavereler neticesinde Krt Beyi Mir eref in
damad bulunan Nasuh Paann, o mntkay iyi bilmesinden dolay,
nc vezaretle ran ordusu serdarlna; Vezir Murad Paann
Macaristan ordusu bakumandanlna tayini ve sadrazamn da
stanbul'da bulunarak ark ve Garp seferlerini idare etmesi karar
latrld.
Padiah bu kararlara muvafakat etmi iken, Dervi Paa'nn faa
liyetleri yaplan bu dzenlemeyi tamamyla deitirdi. Dervi Paa,
henz bostancba iken Sultan Ahmed' in tevecchne nail olmu
ve Caalazade'nin yerine kaptan paalk mansbn ele geirmiti.
lk i olarak Estergon'un fethine balca sebep olan Yenieri Aas
Hseyin Aa'y azlettirdi. Yerine kendi adamlarndan Maryol H
seyin Aay tayin ettirdi. Sadrazam, sabk Yenieri Aas Hseyin
Paaya Rumeli beylerbeyliini vermek istedii halde, Dervi Paa,
o memuriyetine de mani olarak Haleb'e gnderdi Hseyin Paa ise,
Adana yolunda asi Cemid' in eline derek ldrld .
te yandan Dervi Paa'nn hedefinde bizzat sadrazamn kendisi
de bulunuyordu. Nitekim onun telkinleri neticesinde sadrazamn
bizzat ran seferine gitmesine dair bir Hatt- Hmayun karld .
Lala Mehmed Paa, arza girdii zaman padiah:
"Acem'e serdar olup gitmen lazm gelmidir" dedi.
Mehmed Paa, gitmeden nce Avusturya ile muahede iini bi
tirmek istediini arz etti ise de tesir ettiremedi. Ertesi gn Nasuh
Paa sadrazama gelerek ran seferine gitmesi iin tevik etti ve
ken disi nin de seferin meakkatine itirak etmek istediini bildirdi.

L ala Mehmed Paa dedi ki:
"Biz Mur Vadisi'nden ( Mekmoriye'den) Viyana zerine y
rm olsaydk, bir taraftan da Borkai Presburg zerinden yine
Viyan a'ya doru hareket etseydi, bu iki ordu Viyana nnde birletii
takdird e Avusturya'da bize kar savunma imkan kalr myd? Kor
karm ki, imdi Borkai'ye ve on iki seneden beri Osmanl Devleti'ne
sadakatlerini kazanmaya altm Macarlara mudara edilmez de,
on iki senelik mesainin semereleri kaybedilir:'
Dervi Paann tahriklerinin neticelerinden olmak zere, Ma
caris tan ordusu nzul eminliini (konakbalk) kazanm olan
Kap cba Mustafa Aa, Kastamonu sancakbeyliine tayin olundu.
Sadrazam Mustafa Aann orduda bulunmas gerektiini, seferde
yerini tutacak kimse olmadndan , onu ayrmak kendisinin kolunu
kanadn krmak demek olacan Zat- ahane'ye arz eyledi. Padiah
ise buna cevaben telhisin zerine:
"hsan ettiimiz sancamz beenmez mi?" szlerini yazarak
dikkatini ekti.
Artk bu cevap karsnda Lala Mehmed Paa skdar'a adrn
kurdurmaya mecbur oldu. Lakin iddetli ve derin bir keder hissetmi
olduundan o haftann iinde feke urad. Dervi Paa, sadrazamn
hastalnn sahte ve uydurma olduunu padiaha ifade etti. Onun
bu haince telkinleri zerine Sultan I. Ahmed, Lala Mehmed Paa'ya
yle bir Hatt- Hmayun gnderdi:
"Geciktirme ve mazeretleri brakp elbette otaa gmelisin:'
Son nefesini vermesi yaklam olan sadrazam, durumunu kont
rol etmek zere gnderilen kap aasna durumun h akikatinin
anlalmasn padiahtan istirham ederek yle dedi:
"Aa bizim halimize itimat olunmad ve bu devlete yaptmz
hizmetler bilinmedi. Ola ki Cenab - Hakk katnda kayb olmaz.
Rica ederim benim adma saadetl padiahn eteini pesin ve u
vasiyetimi bildiresin. Alt tane sa bitmedik, ana stne muhta
yetimim var, bunlar e l kapsna muhta etmesin . H e r ne ih s an

ederse Allahu Teala onun bin katn kendisine ihsan buyursun:'
Kapaas padiaha gelerek Lala Mehmed Paann vcu dun dan
te ikisinin felce uram olduunu arz etti ve vasiyetini bil dird i.
Sadrazam Mehmed Paa gn sonra da (23 Mays 1 606) ebe diyete
irtihal etti.
Eyp'te Sokollu'nun trbesine defnolundu. Sunullah Efen di'nin
beyanna gre Dervi Paa, sadaret makamna gemek iin, Lala
Mehmed Paay Portekizli bir tabip vastasyla zehirlemitir. 1 26
Nitekim Lala Mehmed Paa'nn vefatyla Mhr- i H mayun ,
Dervi Paa'ya teslim edildi. Padiah, Lala Mehmed Paa'nn n a
kit paralarn ordunun sefer masraflar iin hazineden msade re
edilerek, geri kalan ksmnn yetimlerine verilmesini emret miti.
Fakat Dervi Paa askeri ihtiyalarn pek ok para olarak gster
dii bahanesiyle Defterdar Ekmekizade'ye Lala Mehmed Paann
yalnz elli bin altnla on milyon akeden ibaret olan nakitlerinin
deil, dier mallarnn da msaderesini emretti.
Dervi Paa veziriazamlk makamna tayin olunduu gn kap
tan paal defa Kbrs beylerbeyliinde bulunmu olan Cafer
Paaya verdi. Riyaset ettii ilk divanda avubaya:
" D ivan halk beni sair sadrazamlara kyas etmesinler; bir ii
ertesi gne brakann ban keserim ! " dedi. iddetli bir hkmet
icrasna delalet eden bu sz o gn leden sonra, azledilmi bir
beylerbeyinin idamyla teyit edildi.
te yandan Dervi Paa veziriazam olunca selefini gndermek
iin padiah zerinde tesir yapt ran seferine gitmek istemeyerek
yerine Bostancba Ferhad adnda birisini paalkla ran serdar
lna tayin ettirdi. Padiaha yakn olmak iin saraydan ayrlmak
istemeyen Dervi Paa ok gemeden Lala Mehmed Paa'ya yapt
fenaln cezasn grd.
Kendisinin oturduu konak sarayn Demirkap tarafnda idi. id
detli hareketleri nedeniyle ksa srede dmanlar artmt. Bunlar
yeraltndan saraya yol yaptryor, padiaha suikast dzenlettirecek
I . A h m ed Han 257
diye ayia kardlar. Dervi Paa'nn Lala Mehmed Paa'y hasta

oldu u halde ran seferine kmas iin tazyikte bulunurken ken
disin in sudan bahanelerle gitmek istememesi padiahn dikkatini
ekm iti. imdi bu sylentilerin duyulmas zerine Dervi Paa'y
hi soruturmaya tabi tutmadan idam ettirdi. 1 2 7
Z TVATO RU K A N T LA MAS I
Neme ile muharebe devam ederken ara sra her iki taraf bar
yap mak iin birbirlerini yokluyorlard. Fakat hibirisi fedakarlk
yapmadklar iin anlaamyorlard. Lala Mehmed Paa da sadarete
gel dikten sonra bir taraftan muharebe ederken dier taraftan bar
ile rini takip etmiti.
Nihayet Osmanllarn son baarlar, Estergon'un zapt, Erdel
ve Eflak ilerinin halli imparatoru da ciddi olarak bara yaklatr
mt. Bu srada Lala Mehmed Paa vefat etmi olduundan yerine
ncelikle Avusturya serdar ve sonra da veziriazam ve serdar-
ekrem olan Kuyucu Murad Paa mzakerelere devam etti. Murad
Paa birka sene evvel henz Diyarbekir beylerbeyi iken ilk bar
yoklamasn yapm olduundan cereyan eden grmeler hakknda
bilgi sahibi idi.
Barn gereklemesini geciktiren meselelerden biri Estergon'un
Osmanl Devleti'ne iadesi art idi. Avusturyallar bunu kab ul et
miyorlard. Burann geri alnmas aradaki anlamazlklardan en
nemlisini ortadan kaldrmt. Durumun aleyhlerine dnmesi
dolaysyla Bakumandan Aridk Mathias imparatora tekrar ba
vurmu ve nihayet rzasn almt.
Osmanllar tarafndan Veziriazam Murad Paann damad Budin
Valisi Ali Paa ile Budin Kads Habil Efendi ve Murad Paa Ket
hdas Kadim Ahmed Efendi ve Budin erafndan Nasrddinzade
Mustafa Efendi sulh murahhas oldular. zellikle ilk ikisi daha
evvelden beri sulh temaslarnda bulunmulard. Erdel Beyi Borkai
tarafndan da drt murahhas vard.
mparatorun balca murahhaslar Kamaran valisi olup antl arna

metninde Amorlad Yano denilen Molar ile Kont Adolf Altan, Turzo
Grk ( Jorj Turo) tuvan Miklo, Nikola stuanfi vesaire idiler.
Murahhaslar Estergon ile Kamaran arasnda Zitva ay'n n
Tuna'ya dkld yerde bulutular. Neme murahhaslar, zellikle
senelik verilen otuz bin dukann kaldrlmasn ve bir de ke n di
aleyhlerine ayaklanan Erdel voyvo dasnn antlamaya kart rl
mamasn barn mmkn olduu kadar uzun olmasn, Erdel'in
Avusturya'ya ait olduunu ve Eflak'n tarafszln istemek ve srar
etmek zere sk talimat almlard.
Yirmi gnlk bir mzakereden sonra bir ahidname imza
land. Yirmi sene sreyle imzalanan antlama iin Borkai'nin de
rzas alnmtr. Zitvatoruk Muahedesi hkmlerine gre, Kanuni
devrinden beri Avusturya'nn vermekte olduu otuz bin duka altn
tutarndaki yllk hara kaldrld, buna karlk mparator II. Rudolf
bir defaya mahsus olmak zere iki yz bin kara kuru tazminat
demeyi kabul etti.
Antlama yirmi sene iin imzalanm olup on yedi maddede n
oluuyordu. Bunlarn en nemlileri ise yledir:
Avusturya'nn bu son savaa kadar Osmanl mparatorluu'n a
vermekte olduu otuz bin duka altn tutarndaki hara kaldrlmtr.
Bar antlamas zerine mp arator II. Rudolf yalnz bir defaya
mahsus olmak zere Trk padiahna iki yz bin kuru tazmi n at
verecektir. Bu para yaklak altm yedi bin duka altn tutmaktadr.
Antlamann onaylanmasndan itibaren her senede bir hedi
yeler verilecekse de, bunlarn kymet ve miktar belli olmayacaktr.
Trk padiahyla Avusturya/ Almanya imparatoru haberleme
lerde eitlik esasna uyacaklardr.
Osmanl Devleti Avusturya imparatoruna o zamana kadar ol
duu gibi kral demeyip "Roma asar" unvanyla hitap edecektir.
Her iki taraf birbirinin arazisine tecavz etmeyecek ve bu gibi
tecavzlerde alnabilecek esirler iade edilecei gibi zarar ve ziyanlar
da karlkl olarak denecektir.
I . Ahmed Han 259
Bu gibi hudut anlamazlklarnda Osmanl mparatorluu adna

Budin beylerbeyi ve Avusturya mparatorluu adna da Yankkale
kum andan hakem olacaktr.
B u antlama yalnz 1. Ahmed ile II. Rudolf iin deil, bunlarn
halefl eri iin de geerli olacaktr.
sp anya kral bu antlamaya katlmak hakkna sahiptir. 1 28
Zitvatoruk Antlamas'nn birinci maddesi gereince Osmanl
Hkmeti, imparatorla Erdel Beyi Borkai arasnda imzalanm olan
Viyana antlamasn tanm olduundan Borkai'n zehirlettirile
rek lmesinden sonra imparator, bu Viyana antlamas gereince
Borkai'n Erdel'i kendisine terk etmi olduundan bahseder.
mparatorun bu iddias sebebiyle murahhas olarak gnderdii
Teg roti'nin, Erdel'in kendilerine terk edilmesi hakkndaki teklifine
sadaret kaymakam Grc Mehmed Paa glp ban sallayarak:
"Sen murahhaslarn Zitvatoruk'ta ortaya koyamadklar bir teklifi
sylemeye cesaret gsterdin" demiti.
Veziriazam Nasuh Paa ise 26 Ekim 1 6 1 2 balarnda yeni impa
rator Mathias'a gnderdii mektupta: "Erdel'in padiahn klcyla
alnm memleketi olup oraya vali tayin edilen Borkai'nin Erdel'i
imparatora terke yetkisi olamayaca ve bunun aza alnmasnn bile
doru olmadn" belirtilerek kim, kimin maln kime veriyor diye
soruyordu. Bundan dolay imparatorun Trklerin kl ile aldklar
bir yerde hak iddiasna kalkmas sebebiyle bunu tanmayan Os
manl Hkmeti'yle arasnda daima bir anlamazlk devam etmitir.
1 608, 1 6 1 5 ve 1 6 1 6 yllarnda yeniden gzden geirilen Zitvato
ruk Muahedesi'nin Osmanllar tarafndan kabulnde, Anadolu'd a
yllardr devam etmekte olan Celali isyanlarnn byk rol ol
mutur.
Bu tarihten sonra Ocak 1 628'd e on bir madde zerine ve yine
yirmi sene sreyle antlamada ikinci bir yenileme olmutur. 1 2 9
C E LA L i L E R
Osmanl D evleti Avusturya ve ran ile sava; Fransa, ngilte
re ve Hollanda ile de kapitlasyonlar konusunda megul olurken
Anadolu'd a d a Celali isyanlar gittike genilemekte idi. Os m anl

Avusturya mcadeleleri sebebiyle Anadolu'da devlete kar b alayan
honutsuzluk, halktan fazla vergi alnmasyla en st seviyeye k
mt. Ayrca tmarl sipahilerin zayflamas da isyan hareke tle rinin
genileyerek yaylmasna ve bylece Celali isyanlarnn had safh aya
ulamasna yol amt.
Karayazc'nn kardei olan Deli Hasan'n stanbul hk metiyle
anlap Bosna valiliini kabul etmesi zerine drt yeni eky a reisi
kendisine halef olmulard: Kalenderolu, Kara Said, Sal, Uzun
Halil namyla anlan bu drt kii uzak yerleri deil, Aydn ve Saruhan
gibi Akdeniz Boaz'na en yakn yerleri de kan ve atee b odular.
zerlerine cezalandrmak iin giden orduyla yaplan mca delele r
yznden zavall Anadolu harap bir hale gelmiti.
Anadolu'nun drt bir tarafndan srekli olarak Celalilerden ya
knmalar ve feryatlar gelmeye devam ediyordu. Bir yandan Tavil,
te yandan Sal denen ekya, ksacas her blgeden birer haydut
bakaldrm olduun dan, memleketin korunmas iin kesinlik
le bir vezirin gnderilmesine gerek duyuluyordu. Durum devlet
adamlar tarafnda padiaha arz olundu. 1. Ahmed Han padiah,
Davud Paa'y bu greve atayarak acele olarak iinin bana gitmesini
ferman buyurdu. Ancak, Davud Paa acemiliini ve gszln
gereke gstererek bin trl zr ileri srd. Bu durum karsnda
Gecdehan Ali Paa'ya Anadolu eyaleti verilerek Anadolu askerini,
Acem'e serdar olan Caalazade'ye ulatrmakla grevlendirildi.
Gecdehan Ali Paa, eski Haleb Valisi Nasuh Paa ile birlikte
hareket etti. ncelikle Tavil Ahmed'in faaliyetlerini nleyecekler
ardndan da ran Serdar Caalazade'ye yardma gideceklerdi. Ali
Paa ile Nasuh Paa be raberce Bolvadin Kprs'nde Tavil' in ze
rine yrdler. Byk bir asi lideri olan Tavil Ahmed sekbanlktan
yetimeydi. Osmanl paalar Celalileri hafif grm enin bedelini
ar bir biimde dediler. Ekya karsnda fazla dayanamayarak
bozguna uradlar. Paalar, kprnn bir bana toplarn dizip
asilerin geemeyeceklerini zannetmise de Celali atllar bir ham-
lede getikleri iin Osmanl askeri bozulup birou ehit olmu,

esir olanlar ise balarn kurtaramamtr.
N asuh Paa herkesten nce kat ve Ktahya'ya varncaya kadar
bir ye rde duramad. Arkasndan Gecdehan da Ktahya'ya varnca
Nas uh Paa, bu bozguna sen sebep oldun diye onu kaleye kapatt
ve o gece iini bitirdi. Bundan sonra stanbul'a giden Nasuh Paa,
p adi ahn huzuruna karak Anadolu'nun durumuna dikkat ekerek
bizzat sefere kmasn istemitir. Bunun zerine 1. Ahmed Han
bir B ursa seyahati yapp dnm, fakat durumda hibir deiiklik
0
ol mamtr. 1 3
Tavil Ahmed'e 1 605'te ehrizor beylerbeylii verilerek isyan n
lenmek istendi. Fakat o bir sre sonra yeniden isyan ederek Harput'u
ele geirdi. Tavil' in olu Mehmed de sahte bir fermanla Badad
valiliin i elde etti ve zerine sevk edilen Nasuh Paa'y da yenilgiye
uratt. Badad ancak 1 607'd e asilerin elinden kurtarlabilecektir.
C A N B O LATO G L U A L PA A
Dier taraftan asl byk isyan Ortadou blgesinde yaana
cakt. Celali isyanlarndaki benzer zellikler Canbolatolu Hseyin
Paa'nn ran seferine katlmakta gecikmesi dolaysyla Caalazade
S inan Paa tarafndan idam edilmesi ( 1 604) 1 3 1 zerine yeeni Ali,
Kilis ve civarnda isyan bayran amt. 1 3 2
Onun kavgas balangta sadk bir Osmanl olarak padiahla
deil, padiahn evresine kar idi. Haleb'd e ynetimi gasp etme
sine paralel olarak 1 606 ylnda Kuzey Suriye'deki gl Osmanl
ehirlerini de hakimiyeti altna almak zere teebbslere giriti.
Canb olatolu Ali'nin faaliyetleri Osmanl Hkmeti'nce gr
mezden gelinecek gibi deildi. Payitaht, Trablusam Emiri Seyfolu
Yusuf Paa'y kendisini cezalandrmak zere vazifelendirdi. Eer
Yusuf Paa baarl olursa, Kuzey Suriye'de dzeni yeniden salamak
zere bir Osmanl ordusuna gerek kalmadan Canbolatolu ailesinin
hak iddialar ortadan kaldrlm olacakt.
Trablusam Emiri Yusuf Paa uzun zamandan b eri Osmanl
Hkmeti'nin etkili bir adam olarak grev yapmaktayd. Bu itibar-
262 K ay V: K u d re t ve A z a m e l Y l l a r
la, Haleb'i merkez edinen Canbolatolu Ali'nin stnlk ve bask

kurmasndan kendi adna endie duymaktayd. imdi nne byle
bir frsat knca, Canbolatolu'nu devirmek suretiyle padiaha
hizmet sunabilirse bundan ok byk kazan elde edebileceini
biliyordu. Hkmet de bunu uygun bularak ona yardm gnderdi
ve am serdar rtbesi verdi.
Bu gelimeler zerine Canbolatolu Ali Paa hi vakit geirme
den Seyfolu Yusufun zerine yrd. Hama'd a iki taraf arasnda
iddetli bir sava cereyan etti. Osmanl desteindeki Yusup Paa
kuvvetleri, 24 Temmuz l 606'da ok ar bir yenilgiye urad. Yusuf
Paa sava alann brakp Trablusam'daki ssne snd. Mtte
fiklerinin ou, Canbolatolu Ali'nin yannda yer almay seerek
onu brakp kat. Canbolatolu ballklarn kazanmak amacyla
Seyfolu Yusuf un yenik askerlerine yce gnlllk gsterdi ve
ok iyi davrand.
Canbolatolu, Seyfolu Yusuf'u yalnzca etkisizletirmekle kal
mayp Suriye'deki gcn sfra indirmek iin peine dt. Baars
btn komu emir ve eyhlerin eksiksiz ibirliine balyd. Bu ne
denle, Lbnan'n nemli emirlerinden, Maanolu Fahreddin'i birlik
olmaya ard. Evlilik yoluyla Seyfolu'na hsm olan Fahreddin'in
gneyde ok sayda nemli dostlar vard. Maanolu Fahreddin de
bu ibirliine kaytsz kalmad.
ki emir Asi Irma'nn kt yerde buluarak Seyfolu Yusuf'u
yakalamann ve gerekirse ldrmenin hesabn yaptlar. Seyfolu'nun
servet ve gcnn topland bakenti Trablusam' ele geirmeye
karar verdiler. Nitekim ehir ksa bir mukavemeti mteakip mttefik
Celali glerinin eline geti. Canbolatolu Ali, Halebli askerlerin
ehirde yama yapmalarn kesin bir dille yasaklad. Kk apl
Celali emirlerinin ou Canbolatolu'nun gl kiilii karsnda ve
olaylarn akna kaplarak onun safna geti. O sralarda Canb ola
tolu Ali Paann emri altna giren adam says altm bini gemiti.
Seyfolu Yusuf ise am'daki Osmanl askerlerinin bana geerek
gcn yeniden toparlamaya muvaffak olmutu. Ali Paa ile Maa
nolu Fahreddin, Yusuf'u ele geirebilmek ve blgeyi birletirmek
I . Ahmed Han 263
amacyla birlikte gneye doru yrye getiler. nce Musa bin

el- Harf'.: emirliinin bakenti olan Baalbek'i ele geirdiler. Ardndan
am Beylerbeyi Seyyid Mehmed Paadan baz blgeleri kendilerine
devretmesi iin talepte bulundular. steklerinin reddedilmesi zerine
Ali Paa, Maanolu Fahreddin birlikleri de yannda olduu halde
ehrin nnde grnd.
Canb olatolu, am' zapt ettii takdirde Ortadou'da byk bir
g haline geleceini biliyordu. te yandan am'n hac kervanlarnn
yolu stnde bir merkez olmas dolaysyla Osmanl Hkmeti iin
tad nemi de idrak ediyor ve devletin bu duruma kaytsz kal
mayacan dnyordu. Bu itibarla Osmanl mparatorluu'ndan
siyasi anlamda ayrlmay amalayan tertiplerine ramen, padiaha
sadk kaldn her vesile ile srdrd. Vergileri stanbul'a zama
nnda gndermeyiine eitli zrler buldu. Gya onun kavgas
menfaati devlet adamlarna karyd.
B ylece merkezin mdahalesinin nne gemeye alan Can
bolatolu Ali Paa, S eyfolu Yusuf'un gcn krmak amacyla
am' kuatt. arpmalar 30 Eyll 1 606 gn iddetle balad.
ehrin ierisinde de Celalileri destekleyen azmsanmayacak bir
taraftar kitlesi vard. Bu sebeple, ehrin dndaki savunma g
lerini kolaylkla ortadan kaldrd. Bunlardan, S eyfolu Yusuf'u
teslim etmeyi reddeden bir blm surlarn iine ekildi. Bunu
haber alan Canbolatolu, am'n d mahallelerinin gn boyunca
yamalanmas emrini verdi.
Korkun yamadan dolay ehrin urad iktisadi felaket ve
siyasi karklk Seyfolu Yusuf'u gzn korkutmaya yetmiti.
Teslim edileceinden korkarak gece ile ehri terk etti. Onun ehirden
kmas ile birlikte am kads baka bir are kalmadn grerek
Canbolatolu'na bavurdu. nemli miktarda altn vadederek (yz
binden fazla) ehri kuatmaktan vazgemeye ikna etti. Canbolatolu
Ali Paa da blge halkn karsna almak istemiyordu. Gnderdii
hab erde ayet Yusuf, am'da saklanmam olsa ehri asla kuatma
yacan bile syledi. gn sonra Canbolatolu Ali'yle Fahreddin,
am'd a asker brakmadan ekilip ele avuca gemeyen Yus uf 'u n

peine dtler.
ki ordu birlikte, bu kez de Hsn'l- Ekrad zerine yrd. Kaleye
saklanm olan yenik Yusuf Paay embere aldlar. Seyfolu'nun bu
saatten itibaren rakipleri ile anlamaktan baka aresi kalma m t.
Grmelerin daha banda, Canbolatolu Ali'nin ileri srd
artlarla bar yapld. Birbirlerinin akrabalarndan kz alp ver m ek
suretiyle de dostluu perinlediler.
imdi blgenin bu azl emiri, Canb olatolu Ali, S eyfolu
Yusuf ve Maanolu Fahreddin Suriye'nin tmne hakim olmutu.
Canbolatolu Ali Paa hepsinin lideri konumundayd. 3 3
Byk bir i savaa kadar gtrecek bu tehlikeli gelime kar"
snda stanbul Hkmeti, Canbolatolu Ali Paa'y Haleb beylerbeyi
olarak kabul etmeye karar verdi. Zira d basklar hafifleyene kadar
uzlam gibi grnmekten baka kar yol yoktu. Padiah, Eyll
1 606'd a, Ali Paann Haleb'e vali olmasn onaylad. stanbul'daki
karklklar, Macarlarla can alc bir noktaya ulam bulunan ba
r grmeleri ve Caalazade'nin felaketle sonulanan ran seferi
gibi bunalm nedenlerine, bir de Dervi Paann nce sadrazam
olmas ve ardndan idam eklenmiti. Daha tehlikeli problemlere
el atabilmek iin , Haleb'd eki asiyi imdilik yattrmak daha akla
yatkn grnyordu.
Y E N B R D EVLET M ?
Canbolatolu Ali Paa ise Os manl Hkmeti gibi dnm
yordu. Artk onun hedefi sadece Haleb valisi olmak deildi. O artk
kendisine bamszlk yolunu aacak bir oluuma doru gidiyordu.
Nitekim dnmekte olduu bamsz devletini, Haleb beylerbey
liinin temelleri zerine oturttu.
Bir taraftan da idaresini, d siyasetini ve ordusunu gelitirdi.
Gl bir hazineye malik olabilmek iin kollar svad. Hazinedarlk
grevini ileride Abaza Mehmed adyla nl bir asi olacak olan kiiye
verdi. Haleb'de Avrupa ve Osmanl paras gemekte idiyse de, artk
Ali Paann kendi adna bastrd paralar da yrrlkteydi. Nihayet
I. Ahmed Han 265
hakimiyetin en byk sembol olan hutbeyi de kendi adna okuttu.

O artk bamsz bir devletin bamsz lideri gibi hareket ediyordu.
Ali Paa, gerek reayay gerekse yabanc tccarlar, vergi almann
d nda zel isteklerle pek sktrmyo rdu. O nlarn desteklerini
elde etmek muhakkak kendisini rahatlatacakt. Yerli Ermeni ipek
tccarlar da Canbolatolu ile sk ibirlii iine girmilerdi. pek
ticaretini yneten elebi Petik ve kardeleri Canbolatolu Ali'nin
ailesini yakndan tanyor ve onun ran ipek ticaretine ilgisini ar
tr yorlard.
Dier taraftan Canbolatolu Ali Paa, planlarnn ba arya
ulamas iin Osmanl dndan da mttefikler bulmas gerekti
inin farkndayd. B amsz devletinin blge dndan lkelerce
tannmasna ve paraya gerek vard. Paray ancak, ksa vadeli bor
biiminde ya da uzun srecek bir bar dneminde artacak ticaret
gelirlerinden salayabilirdi. Bu amala hem douda hem b atda
giriimlere balad.
Baz yabanc diplomatlar, Ali Paann ah Abbas'la haberletiini
ve ah'n siyasal ilgisinin ve eli aklnn nianesi olarak armaanlar
gnderdiini ileri srmektedirler. Ali Paaya, ilk kesin yardm teklifi
ise batdan geldi. Toskana Dk I. Ferdinand, Kbrs' Hristiyanlk
adna yeniden ele geirmek ve Kutsal Topraklar hakimiyeti altna
almak gibi idealler ierisindeydi. Bunun iin Haleb ve Haleb'le
balantl limanlar zerinden ticaret ilikileri kurmaya byk nem
veriyordu. Bu arada stanbul'un Venedik, Fransa ya da ngiltere gibi
devletlere tanm olduu ancak kendisine henz tanmad trden
zel ticari imtiyazlara da sahip olmak istiyordu. Bunun iin Dou
Akdeniz kysnda gvenli ve ie yarar, skenderun gibi bir limana
ve gl bir mttefik gce ihtiyac vard.
Nitekim I. Ferdinand birka n grmeden sonra, 1 606 ylnn
Kasm ayn izleyen gnlerde Hippolito Leoncini adnda Toskanal
soylu bir kiiyi elilikle Haleb'e gnderdi. Leoncini'ye Levanten bir
tercman olan, Haleb doumlu Michel Angiolo Corai elik edi
yordu. ki Hristiyan temsilci skenderun'a gemiyle, elleri kollar
armaanlarla dolu olarak ve bir ittifak teklifiyle geldiler. Toskana
266 K ay V: K u d re t v e A z a m e t Y l l a n
Bykelisi Canbolatolu Ali Paa'ya otuz maddeden oluan b ir

anlama nerdi. Birinci madde amacn aka dile getiriyordu :
"Hedefimiz Tanr'n n yardmyla, Osmanl mparatorlu u'nu
nce z ayfl atp zaman iinde tmyle yok etmektir. C an bolat
Hanedan'nn gcn artrmak ve bilhassa kendi kendim izi yk
seltmek zere glerimizi birletirmektir:'
Eli bu birlie kendilerinin yan sra Papa V. Paul, spanya Kral
III. Felipe ve daha baka Hristiyan prenslerin de katlacan belir
tiyordu. Ayrca sava durumunda Avrupadan yaplacak malze me ve
yardmn en ksa zamanda gnderilecei belirtiliyordu. Bykeli
Leoncini anlama metnine bin tfek namlusu ile be top sz veren
bir ekleme de yapmt.
B u n a karlk C anbolatolu Ali Paa da Haleb limanlarnda
Toskana tccarlarna serbest ticaret izni vermekteydi. Yine Kato
liklerin ibadet edebilmeleri iin Haleb'de Hristiyanlara bir kilise
yapma izni karacakt. Toskana dukasnn deyecei yllk makul
bir tutar karlnda Hristiyanlar hac vergisinden muaf tutulacakt.
Anlamaya Halebliler asndan bakldnda Canbolatolu'n a
siyasi destek vermesinin ve onu, "Ortadou Krall'nn Prensi ve
Koruyucusu" ilan etmesinin dnda bir mana ifade etmiyordu.
Oysa devletin paras dahi Toskanallarca ayarlanacak, bylece Flo
ransallar dier Avrupa ve Ortadou lkeleriyle para alveriinden
karl kacaklard. Dolaysyla verdii baz tavizler Canbolatolu Ali
Paaya nemsiz grnmekte ise de hakikatte kendisini Toskanan n
hizmetkar konumuna sokuyordu. 1 34
Canbolatolu Anadolu'da da gcn artrabilmek iin bt n
C elali liderleri ile irtibatta bulunuyordu. Dou Anadolu'daki ve
Badad'daki nde gelen Celalilerden birkayla yllardan beri ya
knl vard. Tarsus'un eski beyi Cemid, Adana blgesini babadan
kalma iftlie evirmiti. Merkezin Haleb'e gndermi olduu sabk
Yenieri Aas Hseyin Paay daha yolda iken ortadan kaldrarak
C anbolatolu'na yardmc olmutu. Canbolatolu, Bozoklu Tavil
Halil'i mali adan destekliyordu. O da Canb olatolu'nun bir de-
I . Ahmed Han 267
di i ni iki etmemekteydi. Badad'd aki Celalilerin en nemlisi Tavil

Ah medolu Mahmud da Canbolatolu Ali ile bir tr konfederas
yon ats altnda bir araya gelmiti. Ali Paa, i ve bat Anadolu'd a
etkin Celali reislerinden Kalenderolu Mehmed ve Kara Said'le de
haberlemekteydi. Merkezde ise Ali Paann ve dier Celalilerin
taraftarlar her zaman bulunmaktayd.
te ve dta btn bu oluumlar gzden geirildiinde Ali
Pa ann Osmanl Devleti iin yakn bir gelecekte korkun bir ra
kip olaca anlalyordu.
KUYU C U M U RA D PA A
Haleb'd e Canbolatolu devlet iinde devlet kurma derecesine
varm iken Avusturya cephesinde mzakereler neticesini vermi
ve Zitvatoruk Anlamas imzalanmt.
Halbuki Avusturya on yl devam eden muharebeye byk
mitlerle girmiti. Balangta Erdel, Eflak ve Badan da dahil ol
du u halde Osmanllara kar mukaddes bir ittifak tekil edilmiti.
Osmanllar bu arada douda ran'la ve Anadolu'd a Celali hareketleri
ile boumasna ramen Avusturyallar, on yln sonunda Devlet-i
Aliyye'nin byk kudreti karsnda sonunda boyun emiti.
Yeni sadrazam Dervi Paa, Avusturya gailesinin sona ermesi
ile birlikte Osmanl Devleti'nin rotasn ran tarafna evirmiti.
B u itibarla sadrazam olur olmaz acele ile tekil ettii yepyeni bir
orduyu hemen douya hareket ettirdi. eyhlislam da dahil devlet
adamlar bu siyaseti desteklemekte idiler.
Oysa herhangi bir Dou seferinin baarl olabilmesi, Canbo
latolu Ali Paa'nn sadakatine ve desteine balyd. Ali Paa'dan
gelecek vergi gelirleri maa demelerini ve sava masraflarn nemli
lde giderecekti. Fakat Canbolatolu'nun bunu vereceini bek
lemek ham bir hayaldi. Zira Serdar Ferhad Paann Celalilere ve
ran'a kar dzenledii seferin baarszla uramas, Haleb'd eki
Canbolatolu iin phesiz en sevinli bir haber olacakt. Bu ba
kmdan seferin ran ynne doru olmas en fazla Canbolatolu'nu
ve Anadolu'da ekavette bulunan asi Celali liderlerini sevindirmiti.
Nitekim Mart 1 606'd a stanbul, Ali Paa'd an iki bin adam gn der
mesini istedi. Ancak Ali Paa'dan bu emri yerine getirmesi b o
yere beklendi.
Ne var ki 1 606 yl sonuna gelinirken stanbul'daki siyasal durum
aniden deiti. Aralk 1 606'da I. Ahmed Han, Dervi Paa'y hyanet
suundan idam ettirdi. Yerine, henz bir ay nce Habsburg lar
la Zitvatoruk Antlamas'n imzalam yal gazi Kuyucu Murad
Paa'y getirdi. Padiah Kuyucu Murad Paa'ya son derece gve ni ni
gnderdii Hatt- Hmayun'd aki u ifadelerle gstermi oluyor du :
"Kimsenin etkisi, tek bir insann da iltimas ve ricas olmakszn
sadece kendi dnce yeteneimden doan bir istekle sadrazaml
sana verdim. Mhrm sana gnderdim. Umulur ki yce Allah her
iinde sana destek ve her meselende nusret ihsan etsin. Greyim seni
her ie dikkatle ve var gcnle sarlasn . Padiah ve Din-i Mbin
urunda btn varlnla alasn:' 35
Canbolatolu Ali ile Celalilerin ran ahndan daha byk bir
tehlike oluturduunun farknda olan Murad Paa, ilk i olarak fakat
gizlice Dervi Paann belirledii hedefleri deitirdi. ran ah, zaten
Hazar Denizi'nin batsnda elinde tutabilecei kadar topraa sahip
olmutu. Yeni sadrazam, Anadolu'daki byk karkl giderinceye
kadar, ranllar grmezden gelmeyi aklna koymutu.
Kuyucu Murad Paa, Canb olatolu'nun merkeze gnderdii
vergileri ve balln bildiren aklamalarn herkesin nnde
kabul etti. Bu haber Canbolatolu'nu ferahlatmt. O, paann eski
siyaseti devam ettirmek suretiyle ran'a yneleceini zannederek
faaliyetlerine ara vermeden devam etmekteydi. Oysa dardan bakl
dnda hibir ey yapmyormu gibi grnen sadrazam, stanbul'da
giriecei byk mcadele iin hazrlklarn yapmakta harekatnn
detaylarn tespit etmekteydi.
Sadrazamn memurlar aylardr, geecekleri yol zerindeki kad
lara, sancakbeylerine, beylerbeylerine gizlice buyruklar ynelterek
savaacak asker, mhimmat, para, ordunun arlklarn tamak
zere binlerce deve, kz ve at ile yiyecek salan masn; yollarn
I . A h m ed Han 2 ( 9
dzeltilmesini, kprlerin geie hazr tutulmasn istiyorlard. Zira

bin lerce kiilik ordusunu tok ve savaa hazr tutmalyd. Orduda
bir karklk bir anda kendi birliklerinden dahi Celaliler lehine
kopmalar getirebilirdi. Sadrazam bir taraftan da btn sadk Os
manl tmar sahiplerine ve sadkm gibi grnen Canbolatolu ve
Cela li liderlerine padiah katndan, "Serdara yardmc olmalar ya
da balarna gelecei ekmeleri" yolunda fermanlar gndertiyordu.
Sadrazam Kuyucu Murad Paa, ya hep ya hi dnda ihtimal
tanmayan bir insann niteliklerine sahipti. Seksen yan gemiti.
I. Ahmed Han, Murad Paa'nn yetmi yldr devlet hizmetinde
huzurunda eildii beinci padiaht. slamiyet ve padiah yoluna
ball tasavvurlarn pek zerindeydi. Yorulmak bilmeyen bir azim,
ylmak bilmeyen bir cesarete sahipti. Bu zellikleri ile ad, gidecei
yere hep ken disinden nce varrd. Anadolu'daki birok eyalette
beylerbeyi olarak uzun yllar hizmeti nedeniyle tecrbe sahibiydi.
1 5 85'te Karaman ; 1 5 93'te am' idare etmiti. Bu sebeple Haleb'de
Canbolatolu ailesini ve gcn yakndan tanyordu.
Kuyucu Murad Paa, gerekli tedbirlerin alnmamas durumunda
Celalilerin, ah Abbas'n da yardmyla, Anadolu'daki hakimiyetlerini
pekitireceklerine inanyordu. Belki de devlet, ksa bir sre sonra
Gneydou Anadolu'nun kalbini, Canbolatolu Ali Paann ellerine
teslim edecekti. Bu itibarla devletin demir gc, bu nasihat dinlemez
yola gelmez soygunculuk ve talandan baka bir ey bilmez asiler
grubunu en ksa srede ortadan kaldrmalyd. Ayrca onlar ortadan
kaldrlmadan ran'a galebe almakta hayal olacakt.
Sadrazam Murad Paa, 10 Temmuz 1 607'd e skdar ve rpc
ayr'ndan do uya doru yola kt. Emrindeki glerin yakn
gemite klm dou seferlerine gre iki stn yan vard. Birincisi
Zitvatoruk Antlamas'yla Avusturya ile sulh olduundan Rume
li gleri dahil btn Osmanl ordular emri altndayd. Bylece
sadrazam ve serdar olarak imparatorluun siyasi ve askeri gcn
tamamen kendinde toplamt. kincisi ise bir yl nce Ferhad Paa,
ne yapacan bilemez halde stanbul'daki yetkililerden emir bek
lerken, Murad Paa btn kararlar ahsen alyor ve derhal icraata
koyuyordu. Ferhad Paann asi liderlerinden bile yardm bekledii

yalvar yakar olduu yerde, Murad Paa istediini koparabiliyord u.
Murad Paa'nn komuta ettii Osmanl ordular, tam gvenilir ol
masa da, yllarn eitim ve disiplin birikimine sahipti. Sadrazam n
bu seferde en gvendii askerler ise Tuna boylarndan gelen gaz iler
ve onlarn bandaki nl komutan Ti ryaki Hasan Paayd.
Anadolulu askerlere gelince, i biraz deiiyordu. nk hepsi
nin bir biimde Celalilerle ilikisi olmutu. Murad Paa bu nede nle
onlarn tutumundan ve nasl hareket edeceklerinden endie duyu
yordu. Anadolu birliklerini, yllarn Avrupada sava alanlarnda
geirmi deneyimli bir komutan olan Maryol Hseyin Paa'nn
emrine verdi. Onlar destekleme grevini, her ikisi de ballklarn
ispatlam iki eski Celali komutanna verdi. Bunlardan biri Mara
Beylerbeyi Zlfikar Paa; dieri felaketle sonulanan Urmiye Gl
yenilgisinde sonuna dek yiite arpm Karaka Ahmed Paayd.
Dier taraftan Yenierilerin son dnemlerdeki itaatsizlii de Mu
rad Paay dndryordu. Maalar gnnde denmeliydi. Zira
tfekli asker olarak vazgeilemeyecek bir rolleri vard. Tepelerindeki
el zorlu olursa, emirlere uyuyor, savunduklar yerden ayrlmyorlar
d. Yenierilerin, devriye ve keif grevlerinde stne yoktu. Svari
ve topular yry halindeyken, onlar kk birlikler halinde kefe
kp isyanclarn palanka ya da tabyalarn vuruyorlard.
Ordu skdar'd an hareketle Maltepe, Tuzla, Gebze zerinden
Konya'ya doru yrd. Zayf asi liderleri hemen ortaya kp ba
llklarn bildirmek suretiyle af edilmelerini dilediler, Murad Paa
da gerekten piman olanlarn balanaca haberini yaymak iin,
bazlarn af ederek brakmaya balad. Buna aldanarak gelenlerden
nemli hadiselere karm olanlar ise ilk frsatta idam ettiriyordu.
Murad Paa, Canbolatolu Ali'ye yaknl ile tannan, asi Ka
raman Beylerb eyi D eli Ahmed'in adamlarndan yzden fazlasn
ldrtt. Bir zel vurucu birlii, blgeyi son drt yldr rahat
sz eden Kumkapl'y yakalad ve iini bitirdi. Afyon'da Murad
Paa'nn yksek mevki vadettii nl Celaliba Akmirza, dln
almak iin serdarn adrna gelip elini pmeye davrand anda
1 . Ahmed Han 27 1
kafas uuruldu. imdi, bir taraftan ordunun yry srerken,

dier taraftan sadrazamn Celalilere kar sertlii ve acmaszlnn
haberleri, Murad Paa'nn isyanclar aramak iin kard evik
svariler ve yenieri birliklerinden nce varyordu. Buna ramen
sefere kndaki gerek amac bilen yoktu.
te yandan sadrazam, Canb olatolu'ndan sonra en tehlikeli
Celali lideri olan Kalenderolu Mehmed ile anlamaya varabilmek
iin harekete geti. Bylece onun Canbolatolu ile birlemesinin
nn almak veya birliklerine kar arkadan saldrmasn nle
mek istemiti. B at Anadolu'd a faaliyette bulunan Kalenderolu
da, Osmanl Hkmeti iinde bir mevki elde edebilme pazarln
kaybetmek istemedi. Mttefiki Kara Said ile birlikte orduya kat
labileceini bildirdi.
Murad Paa ise ordusunu, her an Halebli Canbolatolu Ali Paa
ile ittifak edebilecek birka bin haydutla sulandrmak niyetinde
deildi. Kalenderolu'nun padiahn datt dirliklerden birine
sahip olma arzusunu ustalkla kulland ve ona Ankara beylerbey
liini ihsan etti. Ayrca, bu azl Celali liderinin sadakatinden iyice
emin olabilmek iin, faaliyetlerini izlemek ve bildirmek zere bir
alay grevlendirdi. Bylelikle, Anadolu iindeki en gl ve tehlikeli
iki Celali liderinden Canbolatolu Ali Paa karsnda zaferini sa
lama alabilme uruna, geici olarak Kalenderolu'nu etkisizletirme
yolunu seiyordu.
H E D E F C E LA L i L E R!
Kuyucu Murad Paa bir taraftan tedbirler alarak ve bir taraftan
Celalileri tenkil ederek Konya'ya vard. Burada ilk kez seferin mak
sadn aklad. Esas gaye ordu sefere arlrken belirtildii zere
ran'a kaptrlan topraklarn geri alnmas deildi. Haleb'de bana
buyruk hareketleri ile devlet iinde devlet olan Canbolatolu Ali
Paann kkn kazmakt.
Murad Paa, Canbolatolu Ali Paa ile Kilikya'y elinde tutan
gl Celali liderlerinden Cemid'e , ballklarn ve orduya katlma-
larn bildiren son namelerini yazp gnderdikten sonra Konya'dan
ayrld. Halebliye baskn yapabilmek iin Kilikya boazlar nd an

gemeyi tasarlyordu. Osmanl ordusu Larende'ye yryp, g ne y
ky b lgelerini temizlemek iin orada on yedi gn kald. D ah a
sonra kuzeye dnerek, Ereli, Ulukla zerinden iftehan'a ulat .
Boazn iinde, bugnk yeni Pozant'nn hemen kuzeyinde, Ta
kpr denen bir yerin yaknnda Tekir Beli'nde mevzilenen Cemid
iki bin kiilik tfekli sekban ile kprnn iki ban tutmutu.
Murad Paann ordusu Tekir Beli'nde kprye cepheden saldrd.
Osmanl nc birlikleri geilemez gibi grnen b lgeye ok gibi
dalmlard. Bu gne kadar apul ve yamaya alm Cemid'in
askerleri direnmeye dahi cret edememilerdi . Bunda ok nemli
bir etken de geriden gelmekte olan elli bin kiilik byk Osmanl
ordusunun disiplinli hareketiydi. Bu hali gren Cemid'in korku
iindeki disiplinsiz kuvvetleri bir anda dalp kamaya yz tuttular.
Buna ramen serdarn birlikleri Celalilerin peini brakmad. Ka
malarna ve toparlanmalarna frsat verilmeden tepelendiler. Artk
Canbolatolu'nun kuzeyb at snda isyanclarn salad tampon
blge ortadan kalkm bulunuyordu.
Osmanl kuvvetleri, C emid'in birliklerini dattktan sonra
Kilikya'nn kaplarndan geip Adana'ya doru sratle ilerlemeye
balad. Canbolatolu Ali Paa bir gn nceden Cemid'e sadakatine
karlk olmak zere ykl bir miktarda para gndermiti. Osmanl
birlikleri Adana nlerine o kadar hzl geldiler ki asiler bu paray
karmaya imkan bulamadlar. Osmanl birlikleri Adana'y ksa
srede asilerden temizledikleri gibi Canpolatolu'nun gnderdii
para ile ve Celalilerin mallarna da el koydular.
Kuyucu Murad Paa'nn hedefinde artk dorudan Canbolatolu
vard. Svarilerini ve topularn toplayp Haleb'e doru harekete
geti.
Canb olatolu Ali Paa ise, Cemid'in dt durumu haber
alr almaz, yerini salamlatracak tedbirleri almaya balad. O her
defasnda olduu gibi seferin ran olabileceini dnerek yllardr
dnd hazrlklar iin vakit bulabileceini zannetmiti. Oysa
Toskana'dan beklenen askeri yardmn gelebilmesi iin daha alt ile
I . Ahmed Han 273
on ay aras bir sre gerekliydi. Bykeli Leoncini daha Livorno'ya

doru dn yolundayd ve geri gelii ertesi yln baharn bulacakt.
Kal enderolu Mehmed'in Ankara'ya sancakbeyi atanm olmas itti
fak engellemi bir araya gelmeleri imkann da ortadan kaldrmt.
Canbolatolu Ali Paa adamlarna durumu anlatt. Osmanllara
sadk olduunu ancak sadece padiahn hizmetinde bulunduunu
syledi. Haleb beylerbeyi olarak bir takm haklar vard ve gl
bir orduya sahipti. S erdar kendisinden uzak durmalyd . Yoksa
ordusunun gcnn tadna bir bakm olurdu.
O RU OVA S I SAVA I
Canbolatolu Ali Paa, sadrazamn kuvvetleri ile kapmak iin
en elverili yer olarak gnk B elen yaknndaki Bakras Boaz'n
seti. Bu itibarla sekb anlarna boaz tutmalarn em retti. Zira
Payas'tan skenderun'a gidebilmek iin serdarn ordusunun gee
bilecei baka yol yoktu.
Oysa Kuyucu Murad Paa Canbolatolu'nu artacak daha ok
hareketler yapacakt. O, Eyll 1 60 7 sonlarna doru, glerinin
byk blmyle Adana'd an ayrld. ncelikle Ceyhan Irma'n
Misis'te geerek Haleb'e doru yola koyuldu. Adana'd an Haleb'e
Bakras B oaz'ndan geerek gidecekmi gibi kan serdar, yolda
ani bir dnle Arslan Beli'ne yneldi. Paa muhtemelen Payas'a
inecekmi gibi yaparak hareket ettikten sonra hzla ynn dei
tirerek bugnk Osmaniye - Baheli yolundan kuzeye, Kayseri'ye
doru yol almaya balad. Sonra da douya hareket ederek bugn
Nurda Geidi, yada Gavurda Geidi diye bilinen geide doru
ilerledi. Bylece Mara Beylerbeyi Zlfikar Paa ile de kolaylkla
buluabilecekti.
Sadrazam, Zlfikar Paa'ya haber gndererek Arslan Beli'nin
dou yannn gvenliini salamasn istedi. Ayrca, Diyarbekir'den
bin adamyla birlikte gelmekte olan Topal Yusuf'a Zlfikar Paa ile
iliki kurup birleme emrini verdi. Tavil Ahmed' in oullarnn g
cn dengelemek zere Nasuh Paa Badad'da kald iin, serdarn
dou cephesinden endiesi yoktu. O sadece Kilis'in kuzeyindeki
ovalara inmek amacyla gneye dnnceye dek, ordusunun do uya

hareketini Canbolatolu'ndan gizleyebilmeyi istiyordu.
Kuyucu Murad Paa'y Haleb yolu zerinde beklerken, paan n
bekledii yoldan gelmediini haber alnca aran Canbolato lu,
bu defa kuzeye yrmek zorunda kald. lk kez dmannn ken
disiyle oynadn hissediyordu. Bu gelen eski bildik komutanlara
benzemiyordu. imdi sonucu belirleyecek sava, Bakras'n tandk
dalarnda deil, Krkhan ovalarnda ya da biraz daha douda
Afrin Irma yaknnda olacakt.
B akras'tan ayrlan Canbo latolu Ali, baba oca Kilis ele ge
meden Osmanl glerinin yolunu kesmek iin drtnala hareket
ediyordu. Nihayet Osmanl birliklerinin gelecei Amanos dalar nn
dousundaki geni alanda, Amik Gl yaknnda ana ssn kurdu.
Kuyucu Murad Paa ise, taktik gerei gneye, Kilis'e doru y
ryordu. Osmanl askerleri gneye inen Payas yoluna gre hemen
hemen yz kilometre daha uzak eken kuzey yolundan, yzden
fazla top ve binlerce askerle lmne bir yry yapmt. yle ki
Osmanl askerleri Adana'dan bu yana, yksek boazlardan geerek
iki yz kilometrelik bir yol kat etmilerdi.
Osmanl ordusunda altm bin adam vard. Buna karlk Canbo
latolu Ali'de krk bin muntazam kuvvet bulunuyordu. ki ordunun
karlaaca yer, bats dalarla evrili, doudan Afrin Irma'nn
evreledii Oru Ovas'na alan bir boazd.
Ali Paa Osmanl birliklerinin gelmesi zerine hemen glerini,
mevzilendikleri tepelerden sadrazamla savaaca, sahra toplarnn
kullanmna daha elverili araziye indirdi. zellikle tfekli sekbanlar
b yle arazide ok etkiliydi.
Serdar ise, Mara Beylerbeyi Zlfikar Paa'ya dmanla temasa
gemesini emrederken yorgun birliklerine istirahat verdi. Paann
ken disine ve birliklerine sonsuz bir gven iinde olduu grl
yordu.
Osmanl ordusunun ana blm dinlenip nndeki savaa ha
zrlanrken Zlfikar Paa'nn devriyeleri dman hatlarna do-
I. Ahmed Han 275
ru ilerledi. 23 Ekim 1 607'd e, atmalar zorlu bir savaa dnt.

Osmanl'nn Kstendil ve Selanik sancakbeyleri yaraland. atma
srasnda, C anbolatolu'nun ok nemli bir yardmcs Cin Ali
B lkba ldrld. Birka baka nemli kii de tutsak edildi.
Ertesi gn Kuyucu Murad Paa sabah namazndan sonra asker
lerinin nnde yzn topraa srp gzyalar dkerek Cenab-
Hakk'a niyaz ile:
"ilahi bugn dmann katlinde ben kulunu mahcup etme!
Pirliime merhamat eyle! Din-i Mbin ve Peygamber Efendimiz' in
eriatini kuvvetlendirmek yolunda ve eriat namusunu paralayan
mfsidlerin ortadan kaldrlmas konusunda niyetimin doruluu
malumundur. Senden yardm ve nusret dilerim" diyerek yalvard.
Dua ile olur nasr- lahi

Duadr ehlerin cnd sipahi
Duadr mminin daim silah
Dua Ruen klar subh u sabah
Dua ile bulur fethe irenler
Demiler bu sz remze girenler
Ardndan atna binerek klcn knndan karp karsna, sana
ve soluna doru kez sallad. 1 36
Bu iaretten sonra sava iki yandan gelen saldr ve kar saldr
larla iddetli bir ekilde bir kez daha balad. Dman saldrsnn
ilk sarsntsn yine Mara Beylerbeyi Zlfikar Paa ald. Karlkl
hamleler halinde sren atmann sonunda, henz kazanan belli
deildi. Ancak Haleb gleri bulunduklar konumun da tesiriyle
daha iyi durumda grnyorlard. Savan gidiatndan fevkalade
memnun grnen Canbolatolu kendisini Anadolu'nun kral ilan
etmeye olduka yakn grmekteydi.
O srada, Rumeli askerinin komutan Tiryaki Hasan Paa, Os
manllarn sahip olduklar nnde durulmaz topu stnlne
dayanan bir plan teklif etti. Buna gre sava alannn ortasndaki
byk apl toplar boazn iki yakasndaki yamalara gizleyecek-
lerdi. Piyade ve svariler yavaa boaza doru geri ekilecek, saa

sola yelpaze biiminde alarak isyanclarn pelerine dmel eri n i
kolaylatracaklard. Toplar tam bu srada, akta kalan d m an
kanatlarna ate edeceklerdi.
Hasan Paa'nn plan kusursuz sonu verdi. Gn ortasna dein
arptktan sonra Osmanl askerleri kayormu gibi yapp ortadan
ikiye ayrlarak asi askerleri tuzan iine doru ektiler. Celal ilerin
frsat karmak istemeyip sratle ileri doru atldklar esna da ell i
top birden kulaklar sar eden bir gmbrtyle patlad. D arack
geide duman ylesine kt ki, ne isyanclar ne de Osma nll ar
komutanlarn grebildi. O zamana gelene dein asiler yedeklerini
de savaa sokmulard. Taze Osmanl birlikleri ile Rumeli svarileri,
tfek ve top atei desteinde kar saldr iin yeniden toplandlar.
Balarndaki subaylar gremeyen isyanc askerler korku i in de
kamaya balad. Osmanllar ise bu frsat karacak gibi gr n
myorlard. Tfek atei ve kl gcyle isyanc hatlarn yardlar.
Canbolatolu ortalkta yoktu. Daha alt kademedeki komutanlar
da askerleri zerindeki hakimiyetlerini kaybetmilerdi. Neticede
ksa srede btn bir ordu kaar duruma dt. Artlarna den
Osmanl svarileri eline geirdiini biiyordu. Ele geen tutsaklar
da sayszd.
Canbolatolu Ali Paa sava meydannda askerlerinden binler
cesini l brakarak kamak durumunda kalmt. Gece ge vakte
kadar kaanlarn kovalamas devam etti. Kuyucu Murad Paann
ota nnde yzlerce isyanc alemi arasnda Canbolatolu'nun
beyaz bayra da vard. Bunlarn tm daha sonra stanbul'da zafer
kutlamas iin dzenlenecek bir geit treninde sergilenecekti. 1 37
Bin on altda krld sekban
msra' Canbolatolu'nun bozgununa tarih olarak dlmtr. 1 38
C A N B O LATO G L U S TA N B U L' D A
Ali Paa son srat nce Kilis'e gidip ailesini toplad. Ertesi sabah
ise erkenden gneye, Haleb'e doru yola kt. ehre rahata girdi.
Sadk askerlerden birka yz ile ailesini, onlarn hizmetkarlarn,
I. Ahmed Han 277
iki yl yetecek yiyecekle birlikte i kaleye yerletirdi. Ardndan

ke ndisi, yannda bulunan iki bin askeriyle birlikte gneye, Bire'ye
doru indikten sonra Frat boyunu izledi. Badad'dan b ekledii
isyanc ordularndan haber yoktu. Tavil Ahmed'in iki olu artk
Mezop otamya'd a g sahibi olmaktan kmt. Canbolatolu'nun
beraberindeki iki bin asker ise Osmanl ordusuyla boy lebile
cek durumda deildi. ran ah ile grmelerinden de bir netice
elde edemedi. Bu kez Dicle boyunu izleyerek Musul'a, oradan da
Mardin, Diyarbekir zerinden geerek Malatya'ya yneldi. Dnya
artk Canb olatolu'na dar geliyordu. imdi tek bir kurtulu yolu
dnyordu. Gen Osmanl padiahnn merhametine snmaktan
baka gvenebilecei bir dal kalmamt.
Bu arada Murad Paa, Kilis'e doru rahata yryp Ali Paann
usuz bucaksz topraklarna ve hazinesinin kalanna el koydu.
nemli mevkilere, sadakatinden kuku duyulmayacak grevlileri
getirdi. Murad Paa, 8 Kasm 1 607'de Haleb dolaylarna geldi ve
surlarn dnda ordugahn kurdu. Yapacak hibir eyin kalmadn
gren Halebliler derhal kaplar aarak teslim oldular. Murad Paa,
Ali Paa'ya ve ihanetine katlm bulunmaktan sulu olan herkesi
yakalayp orackta idam ettirdi.
Kuyucu Murad Paa, Osmanl ordusunun Haleb'd e klamas
iin hazrlk yaptrd. 1 607 -08 k boyunca, gelecek baharda douya
doru yola kmak zere asker toplanmas iin emirler gnderdi.
Maanolu Fahreddin ile Seyfolu Yusuf bu emirlere msbet ce
vap verdiler. Osmanllar bylece, Suriyeli emirlerin verdikleri sze
bundan byle bal kalacaklarn kabul ederek, Suriye'de eski usul
dzeni yeniden saladlar.
Dier taraftan padiahtan af dilemekten baka midi kalmayan
Ali Paa ncelikle bir anlama midinin olup olmadn anlamak
iin amcas Haydar' nden gnderdi. Malatya'dan batya, Eskiehir'e
doru yol alrken, gelen haber kendisini mitlendirecek nitelikteydi.
Dier taraftan olumsuz bir duruma karlk o blgedeki Kalende
rolu gleri ile ittifak etmeyi planlyordu. stanbul'daki dostlar
ve akrabalarnn hi haberi olmakszn, Hdavendigar eyaletine
bal Bursa yaknnda kk bir ky olan Pazarck'ta durdu. Celali

liderlerinin ileri gelenleri kuvvetleriyle o blgede bulunuyorlar d.
Canbolatolu, 28 Aralk 1 607 gn, Celali nde gelenleriyle bi r
dizi grmeler yapt. nce Tavil'le grt. Tavil, Canbolatolu
Ali Paa'nn hizmetine girmesi teklifini hi dnmeden reddetti.
Bunun zerine, Kalenderolu Mehmed ile Kara Said'i arayp buldu.
Bu arada gc tkenen Celalilerin, sadrazamla ciddi grmeler
yaptn rendi. Her birisi frsattan istifade ile anlama yaparak
bir mevki elde etmeyi dnr hale gelmiti. Belki de hi olmazsa
bu sayede kudretli sadrazamn gazabndan kurtulmay ve zaman
kazanmay istiyorlard. Zira Canbolatolu'nun yedii darbe dier
Celali liderlerini olduka korkutmutu. Aralarnda neler yaplmas
gerektii konusunda iddetli tartmalar yaand. Canbolatolu'nun
btn gruplar birletirip hepsinin bana gemesi teklifi kabul gr
medi. zellikle Kalenderolu artk birliin lideri olarak kendisini
grmekteydi.
Canbolatolu liderlik kavgasnn sonuta hayatna mal olabilei
ni sezmiti. Bu itibarla drt yolda ile be gndr yar tutuklu gibi
bulunduu odadan dar kt gibi vakit yitirmeden Kocaeli'ne
doru kat. Zira onun devlete teslim olmasnn Celaliler zerinde
ylgnlk meydana getirmesinden korkan liderler kendisini ortada
kaldrabilirlerdi.
Osmanl Hkmeti ise Canbolatolu'nun stanbul dnda kar
trclk yapmasndansa, stanbul'a aldrlmas telandayd. Padiah,
btn byk Celali nderlerinin akln elmek, Anadolu'dan mer
keze ekmek iin Ali Paa'y yem olarak kullanmay planlyordu.
Ali Paann amcas Haydar' saraydan bir kethda ile birlikte kendi
sine affedildiini bildiren haberci olarak gnderdiler. Bostancba
ise onlar tekneyle zmit'e tad. Ancak Kocaeli'ne vardklarnda
Canbolatolu'nun hala Bursa yaknlarnda Celalilerle birlikte olduu
gibi artc bir haber aldlar.
Ali Paa'nn balanmas iin yaplan pazarln iyice iinde
bulunmu olan bostancba, onu bulmak ve meseleyi mutlaka hallet
mek zere yoluna devam etti. Ali Paa ise, Kalenderolu'nun elinden
1 . Ahmed Han 279
kurtulmasndan bu yana duraksz drtnala at srerek gelmektey

di. Yolda b ostancba ile karlatlar. Canbolatolu, Suriye'd en
beri birlikte olduu arkadalar da yannda olmak zere, Osmanl
grevlileriyle birlikte kaptan gemisine geti. ekdiri Anadolu
kylarndan ayrld.
Heyet 16 Ocak 1 608 gn stanbul'a ulat. On yedi yandaki
gen padiah Sultan Ahmed, bir hafta boyunca nl Haleb paasn
sorguya ekti. Niin isyan ettii sorulduunda, isyanc olmadn,
evresine toplanan kt dncelilerden kurtulamaynca balarna
gemek zorunda kaldn, Osmanl birliklerinin zerine geldiini,
imdi ise sulu gibi kaar durumda olduunu ifade etti. ayet ba
lanrsa bunun padiahn bykln gstereceini, cezalandrlrsa
da bunun padiahn hakk olduunu syledi.
I . Ahmed Han Canbolatolu'na kaftanlar armaan etti. Onur
landrmak ve karlnda boyun emesini istemek iin sultan,
Canbolatolu'nun iki gen yandann Enderun'a belirli bir maala
alnmasn buyurdu. Ardndan Rumeli'de Temevar'a b eylerbeyi
olarak vazifelendirildi. 1 39
KA L E N D E RO G LU M E H M E D
Canbolatolu'na ldrc darbeyi indiren Kuyucu Murad Paa
o k Haleb'd e geirmekteydi. Bu arada Caalazade Mahmud Paa
kumandasyla sevk ettii kuvvetlerle Badad' Tavilolu Mustafa'nn
elinden ald. Canbolatolu ile yaplan savata Murad Paann ma
iyetinde bulunan mehur Kanij e mdafii Rumeli Beylerbeyi Vezir
Tiryaki Hasan Paa ise kubbe vezirliiyle stanbul'a arlmt.
imdi Kuyucu Murad Paann hedefinde Anadolu'd a en tehlikeli
Celali reisi olarak grlen Kalenderolu vard. Kalenderolu Meh
med, Ankarann Murtazaabad kazasna bal Yassviran kynden
olup 1 592'de seksen kii ile ekavet yapyordu. Daha sonra affa
urayan Kalenderolu, baz beylerbeylere kethda ve mtesellim
lik yaparak hretini artrmt. Caalazade'nin ran serdarlnda
kendisine sancakbeylii verilmi ise de bilfiil elde edemeyerek ks
m ve bundan dolay 1 604'te isyan etmiti. Kalenderolu Anadolu
beylerbeyini malup etmek suretiyle Manisa ve havalisini n fuzu

altna almt. 140
Kuyucu Murad Paa, Canbolatolu zerine giderken ord unu n
gerisini emniyet altnda bulundurmak iin Kalenderolu'nu af ile
kendisine Ankara sancakbeyliini vermiti. Bunun zerine Kalend e
rolu Ankara'ya gittiyse de ahali zulmnden korkarak Kad Vild an
zade Ahmed Efendi'nin tevikiyle kendisini kaleye sokmam lard.
O da kaleyi yama etmek zere iddetle abluka altna aldr mt.
Muhasara uzaynca Kuyucu Murad Paa'nn Kastamonu Sancakbeyi
Tekeli Mehmed Paa kumandasyla gnderdii kuvvetler yetimi
Kalenderolu da ekilmek zorunda kalmt.
te yandan Canb olatolu'nun Murad Paa karsnda yaad
hezimetten sonra kaabilen akiler Kalenderolu'nun yanna gitme
ye baladlar. Bu hal Kalenderolu'nun gcnn olduka artmasna
yol at. Ayrca dier Celali ileri gelenlerinden Kara Said, Meymun
ve Aatan Piri ismindeki reislerin de gleri ile birlikte otuz bin
kiilik bir kuvvetle Bursa zerine gelip baz yerleri yakp ykt. Sonra
Pazartepe ve Suat boazndan geerek Mihali, Ulubad ve Kirmast
(M. Kemal Paa) taraflarn igal ve tahrip etti ( 1 607) . 1 41
Kalenderolu'nun faaliyetleri stanbul'd a byk heyecan uyandr
d. Derhal Nakka Hasan Paa kumandasyla zerine kuvvetler sevk
edildi. Ancak mevsim k olduundan bir i grlemedi. Tehlikenin
ehemmiyeti dolaysyla Edirne ve civarndaki kuvvetlerin Bursa'ya
gemeleri emrolundu. Kalenderolu'nun stanbul taraflarna gel
mesi ihtimaline binaen Vezir Yusuf Paa da bir miktar kuvvetle
skdar'da grevlendirildi. Bu srada sabk Temevar beylerbeyi
olup Silistre sancana mutasarrf olan Mimar Dalg Ahmed Paa,
Nakka Paa'y takviye iin Silistre askeri ve Dobruca gnllleriyle
Gelibolu'dan Anadolu tarafna geirildi.
Kalenderolu, Bursa'ya gelmekte olan D alg Ahmed Paa'y
Balkesir'in Gnen kazas ovasnda karlad. Meydana gelen mu
hareb ede D alg Ahmed Paa maktul olduu gibi kuvvetleri de
bozuldu. Galip gelen Kalenderolu nce Mihali taraflarna ekildi
sonra da Manisa ve Aydn taraflarn vurdu. Kalenderolu stanbul'a
I . Ahmed Han 281
g nderdii casuslar vastasyla aleyhinde verilen kararlardan ha

b erdar olmakta ve ona gre de tertibat almakta idi. 1 42
G KS U N SAVA l
Murad Paa k Haleb'de geirdikten sonra Kalenderolu iini
halletmek zere hazrland. Kalenderolu, Murad Paann stanbul'a
gnderdii hazineyi vurmak istedi. Veziriazam bunu haber alnca
btn kuvvetlerin toplanmasn beklemeyerek elindeki kuvvetlerle
evvela Mara ve sonra Gksun taraflarna geldi. Bu srada kendisine
baz sancakbeyleri kuvvetleriyle iltihak etti.
Kuyucu Murad Paa, Kalenderolu'nun faaliyetlerini de yakn
takibe almt. Adana taraflarna hkmeden Musli avu'u ittifakna
almak istediini duyunca bunlarn birlemelerini men etmek iin
Musli'ye el sancakbeylii beratn yollad. Musli avu savaa
katlmamak artyla serdarn isteini kabul etti. Kuyucu Murad Paa
bylece Kalenderolu'nu gl bir mttefikten ayrm bulunuyordu.
Dier taraftan Kalenderolu ile arkadalar Kara Said, Gynkl
Halil, Kr Haydar, Gen Mehmed, Aatan Piri, Dalar Delisi, Tanr
Bilmez, Baldr Ksa, Kr Mahmud, Kse Ahmed, Laz Hseyin, Kafir
Murad ve dier naml Celali liderleri, Sadra am Murad Paa'nn
zerlerine yrd haberini alnca muhareb e etmek veya ekilip
gitmek hakknda grtler. Byk blm:
"Elbette Murad Paa zerine varmalyz. Eer frsat bizim olur
sa o kocay ( ihtiyar Murad Paa) bozarsak skdar'd an berisini
zapt ederiz" diyerek arpmay setiler. Kara Said ise bu tedbiri
beenmeyip:
"Anadolu diyar ok genitir. Ko ca serdar zerimize gelirse bir
tarafa doru ekilelim. Kar kmak ve dmek hatadr" diyerek
fikir belirtti ise de szne itimat olunmad. Zira gururlar olduka
kemalde idi. Zira veziriazamn yannda az kuvvet bulunmas ve
asl hazinenin de onunla b eraber olmas seb ebiyle tamahlarn
artrmaktayd. Kalenderolu'nun maiyetinde yaya ve atl olarak
otuz bini akn kii vard. 143
Kalenderolu, Murad Paa'nn yolunu kesmek iin G ks un

Boaz'n kapamak istedi. Fakat bunu casuslar vastasyla zam a
nnda haber alan veziriazam , daha evvel davranarak boaz tuttu .
Ar toplarn boazn aznda yksek noktalara kapkulu askerlerini
ise yakn tepelere yerletirerek boazn giriini iyice tahki m etti.
Kalenderolu'nun gleri sayca Osmanl askerlerinden daha faz
layd. On be bin Osmanl askerine karlk Celalilerin miktar krk
bine yaknd. Arlkl olarak sekbanlardan oluan Celali kuvvetle ri
arasnda belki tam bir birlik mevcut deildi. Fakat sava kaybet
melerinin felaket olacan bildiklerinden lmne arpacaklard.
Murad Paa'nn yannda zellikle am, Trablusam ve Haleb'den
gelen askerler ile Kansu B ey komutasnda Msr'dan gelen birlikler
vard. Rumeli askerlerinin olmamas byk kaypt. Fakat sadrazam,
zellikle ordusunun ekirdeini oluturan tfenkli yenierilerine ve
alt blk halkna yani kapkullarna ok gveniyordu. Zira onlar
sava kzt esnada sk durur, emirlere uyar ve sava meydanndan
ekilmektense lmeyi arzu ederlerdi.
5 Austos 1 608'de iki taraf arasnda iddetli bir muharebe balad.
Murad Paann plan Kalenderolu'nu aldatmt. O daha savan
banda btn glerini saldrya geirmiti. Celaliler youn ve etkili
ok atlar ve tfek ateiyle am ve Msr askerlerini yprattlar. Bu
durumda Serdar, Malatya Beylerbeyi Karaka Ahmed Paa glerini
harekete geirdi. arpmalar daha da iddetlendi. Kalenderolu
glerininden byk bir blm ile bizzat sadrazamn adrnn da
yer ald tepe eteklerine evirdi. Yenieriler byk bir gayretle bu
saldry pskrterek belki de Murad Paann hayatn kurtardlar.
Gece olmu ve arpmalar durmutu.
Ertesi sabah Kuyucu Murad Paa askerinin nnde sabah na
mazn kld. adrnn yanndaki diree Peygamber Efendimiz'in
sancan diktirmiti. Ksa bir hitabe ile de askerlerin morallerini
ykseltti. Celaliler saldrya getiklerinde yine sadrazamn ad
rn hedef aldlar. Zira onu ortadan kaldrabilirlerse sava kesin
olarak kazanacaklar umudundaydlar. Oysa bu kez kurt devlet
adam Kuyucu hazrlklyd. Onun klcn ekip bann zerinde
kez dndrmesi ile birlikte siperlere gizlenmi yenieri dilaverleri

meydana kverdiler. Kalenderolu birliklerini top ve tfek at
ile yogun bir bomb ardmana tabi tuttular. Top ve tfek atlarnn
g mbrts Celalilerin yreine korku salmt. Ksa srede bozgun
emareleri balad ve ok gemeden de herkes can kaygsna dt.
Ancak Kuyucu her zaman olduu gibi birliklerine kesin takip
talimatn verdi. Celaliler byk kayplar verirken kurtulabilenleri
Dou Anadolu'ya doru kat. Bayburt taraflarnda bir kez daha
mukavemet gsterdikten sonra tamamen bozulup ran taraflarna
ekildi. 144
Murad Paa, Kalenderolu'nun takibine kuvvet gnderdikten
sonra kendisi ar ar geriden yryp Sivas'a geldi. Bu srada
Tavil kardei Meymun'un Kalenderolu'na iltihak etmek zere alt
bin ekya ile Tokat ve ebinkarahisar yoluyla Erzurum'a gittiini
haber ald. D erhal arlksz olarak, yalnz bir haftalk yem almak
suretiyle ordudan ayrd iki binden fazla tfekli seme askerin
bana geerek, alt gn alt gece takip etti. Seksen yalarndaki
ihtiyar sadrazam , on iki konakta alnacak yolu yedi konakta alarak
Meymun kuvvetlerine yetiti.
Meymun'un kuvvetleri sabah erkenden kalkm yol hazrlkla
rn grmekte iken Osmanl dilaverleri gz kamatran imek gibi
zerlerine ullandlar. Celaliler direnmeye altlarsa da Murad
Paa'nn seme birlikleri kelleri top gibi uuruyordu. Ksa srede
dalan Celalilerin byk blm imha edilirken kurtulabilenleri
Kalenderolu ile beraber ran'a kap aha tabi oldular. 145
PA D A H I M I Z Y E D - T LA S A H B D R!
Ordusuna gn istirahat veren Kuyucu Murad Paa Gksun'dan
hareketle Bayburt yaknnda Snrovas'na geldi. Celalileri takib e
giden emirleri ve askerleri gelerek bu mevzide orduya dahil oldular.
Getirdikleri ganimetleri serdarn nne dalar gibi ydlar.
Serdar, emirlerine ve dilaverlere rtbelerine gre hil'atlar giy
dirdi, askere ihsanlarda bulundu ve terakkiler ile riayetler olundu.
Daha sonra Diyarbekir Valisi Nasuh Paa byk alaylar gs terip

orduya katld. Kzl uha giyimli bin nefer tfenkli leven di, s ar
giysili be yz nefer sekban, siyah takkeli be yz neferi ve dah a
be bin kadar atls ile alay gsterdi.
Serdar bir sayeban altnda iskemle zerinden Nasuh Pa a'n n
alayn seyreyledi.
Nasuh Paa bu kadar heybet ve gsterile alay resmin y aptr
dktan sonra serdarn karsna bir ok atm yaklatnda atn da
inip huzuruna yrd. Serdar ise Nasuh Paa kendisine yakla n ca
oturduu yerden kalkp ancak drt adm ileri vard. Nasuh P a a
derhal diz kp serdarn ayan pt. Serdar dahi kendisine iltifat
gsterip alnndan pt ve elinden tutarak otana gtrd.
Karsnda bir iskemle zerine oturtarak:
"Ho geldiniz oul" dedi.
Nasuh Paa derhal ayaa durup yer pt:
"Devletl sultanm ! Mazur ola! Gnahmz oktur. Harekette
kusur edip ge geldik" deyince Serdar:
"Ge gelmenize sebep ne idi? Elhamdlillah askeriniz mkem
mel. Bizim hod yanmzda, klakta olandan gayri asker olmadn
iittiniz. Diyarbekir ile Haleb aras uzak mesafe deil idi. Yakn
idiniz. Gelmemekten murat bize ihanet ise, ihanet bize deil padi
ahadr. Ya askere bir hal olup hezimete urasak, siz gelip Kalen
derolu ile mukabeleye kadir mi idiniz? Asker-i slam zayf iken
bir kavi asker tayin olup fakat imdada gelmese diye fetva ettirilse,
ne cevap kard ? "
Nasuh Paa b u szlere cevap vermeyip ban aa edi. Sonra
Murad Paa:
"Benim olum ! Bu kadar sekban toplamandan muradn nedir?
Bunlar kims eye yar olmaz! On alt bin sekb an ile Canbolatolu
neye kadir oldu? Velinimetlerini koyup katlar. Kalenderolu'nun
ahvali ise malumunuzdur. mdi, sekban namna Anadolu'd a bir fert
olduuna padiahmzn rzas yoktur. Eyaletine vardkta zinhar bu
sekban yannda brakmayp gideresin. Muhalefet edersen padiah-
/ . Ahmed Han 285
nz yed-i tfla sahibidir (eli h e r yana yetiir) . Grdn alt tularn

biri sini sana gnderip, katlin ferman eylese acaba neye kadirsin? "
Diyerek nasihatlerde bulundu. Sonra iki kat hil'at giydirdi. Nasuh
Paa ikindi vaktinde yine hediyeler ile serdarn huzuruna karak
yem eye katld. Yats vaktinde mealelerle adrna dnd. 146
Evvelce Canbolatolu ve imdi de Kalenderolu vakalarnda sa
va a davet olunduu halde geveklik etmesi ve ge gelmesi nedeniyle
N as uh Paa'nn siyaset olmas (bann kesilmesi) bekleniyordu. Af
edilmesinin sebebi sorulduunda:
"Artk bu tip adamlar kolay yetimiyor. Hemen harcamamak
lazm, zaman gelince devlete lazm olur" demiti.
S A H B N B L R!
Kuyucu Murad Paa savalarn tesinde nice Celali liderini de
eitli tedbirler ile geiriyor ve zaman geldiinde haklarndan ge
liyordu. Bunlardan bir tanesi de Emirah denilen zalim bir kim
seydi. Suhte ekiyasn temizlemede hizmeti gemi olup pehlivan
ve yiit biri idi. Ya epeyce ilerlemiti. Beyehir beyi iken namdar
sekbanlar besleyip, o havaliyi de suhtelerden temizlemiti. Ancak
zaman iinde kendi blkbalar ve adamlar suhtelerin ye rini
tuttular. Ehl-i rz ve namusa musallat olmaya, ahalinin maln gasp
etmeye, kar duranlar ortadan kaldrmaya baladlar. Zulm ve
gaddarlklar haddi amt.
Murad Paa onu makamnda brakmak suretiyle yanna ek
miti. Her gn adamlar gelerek orduya katlrd. Paa ise sabr ve
tahamml edip Em irah'a izzet ve ikram ederdi. Emirah dahi harp
hizmetlerinde iyi yoldalklar etmekle vezirin inayetine mazhar
olurdu. Nihayet naml Serdar, Canb olatolu, Kara Said ve Mey
mun gibi Celalileri temelinden temizleyip orum'a gelmi ve orada
otan dikmiti.
Burada iken S eydiehir ayanndan Filzade Ab durrahim e
lebi isimli alim ve fazl bir zat Murad Paa'y ziyarete geldi. Sair
ikayetlerin yannda Emirah'n kendisine ne zulmler yaptndan
bahsetti. Bir defasnda huzuruna artp rencide ettiini hatta topuz
sapn makadna sokulmak suretiyle istihkar edildiini gzyala r

ile anlatt. Tedbirli vezir kendisini teselli ettikten sonra; "Hele sabre t
efendi ! " diyerek gnl alc szler syledi.
Murad Paa yannda bulunduu sre zarfnda hizmetleri dola
ysyla Emirah'a Alaiye sancan ihsan eyledi. Emirah ertesi g n
ordudan ayrlarak sancana dnecekti. Serdarn kethdasna ve da
etmeye geldiinde, kethda Emirah Bey'i arlad. Sonra ken disin i
adrda alkoyup, vezire vard ve:
"Emirah Bey bugn harekete azimet edip veda iin adr a ge l
mitir, ne buyurursuz?" dedi. Murad Paa:
"Bo mel'unu! Sakn aman verme ! " diyerek ferman etti. Te krar
adra dnen kethda:
"Paa hazretleri ile grtm. Sizinle nce bir orba yiyelim,
sonra inallah sahib - i devlete ( sadrazama) varalm" dedi.
Kethda Bey'in adamlar sofray serdiler. Sra orbaya geldiinde
grevli bir ahbaz i olan arkadan kemendi Emirah'n boazna
geirip sknca, orbann pirin danelerini burun deliklerinde n
kard. Bylece yaptklarnn cezas boynuna geip, fukara ve za
yflardan yedii burnundan geldi. 1 47
Kuyucu Murad Paa ayn ekilde Celali olmayan fakat on be bin
kiilik maiyetleriyle reayaya fenalklar olan Murad Hanllar diye
bilinen kardei de ortadan kaldrd. Maksad Anadolu'yu iyice
temizleyerek, byle ayaklanmalarn kkn kazmakt.
Veziriazamn bu muvaffakiyetlerini gren padiahn yann
daki akl ho calar, kendisinin Erzurum'd a klayarak ilkbaharda
ran zerine gitmesi hakknda Murad Paa'ya bir Hatt- Hmayu n
gnderttilerse de o, bu Hatt- Hmayun'a makul ve uygun cevaplar
vererek Anadolu'nun henz ekavetten temizlenmediini arz edip:
"Bizi kendi h alimize braknz; i s ahibi iini bilir. Herkesin
szne kaplmaynz. Evvela kendi memleketimizdeki dman
bertaraf edelim, sonra ran seferine kalm'' diyerek acele stanb ul'a
dnd ve 1 8 Aralk 1 608'de skdar'a geldi. Murad Paa beraberinde
1 . Ahmed Han 287
Celalilere ait drt yz bayrak getirdi ki bu, ekyann Anadolu'nun

eitli yerlerindeki gcn ve kuvvetlerinin derecesini gsteriyordu.
M U RA D PA A' N I N S K DA R S E F E R
Murad Paa, Canbolatolu ve Kalenderolu gibi byk Celalilerle
uramak isterken mntka mntka faaliyette bulunan dier bir
ksm Celalilere gler yz gsterip onlar birer vazife ile oyalamt.
Bunlardan Aydn ve Saruhan taraflarnda veys Paazade kethdas
Yusuf Paa ile el'de sancak verdii Musli avu mhimleri idi.
Yusuf Paa, Aydn Muhassl veys Paazade Mehmed Paa'nn
kethdas olup 1 605'te efendisinin vefat zerine derhal onun ye
rine tayin edilmek suretiyle maiyetindeki bin kii ile Celalilere
iltihaknn nne geilmitir. Bu hususa dair veziriazamn takriri
yle idi:
"Devletl padiahm. veys Paaolu fevt olmala ber-vech -i
arpalk tasarrufunda olan Aydn sanca mahhllden kendinin ket
hdas olup Hamid sanca beyi olan Yusuf Bey kullar cmle mal-i
miri tahsilinde ve vilayet zaptnda marnileyh muin ve zahir
olup ahvalini grp gzeden ol kimse imi. Mteveffann binden
ziyade yarar mevcut adamlar varm. Devletl padiahm, Allah
saklasn ol miktar adam ok cemiyettir. Marnileyhin maln
yama edip cemiyet ve fesada mbaeret eylemedin sanca ve
muhassl emvallii mezkur Yusuf Bey kullarna muaccelen tevcih
olunup ulakla hkm gnderilmek din ve devlete enfdr. Emr-i
erifiniz olursa zikrolunan sancak ve muhassllk- mezkur Yusuf
B ey kullarna tevcih olunup acilen emri gnderilsin. Bu babda emr
ferman devletl padiahmndr. 1 evval 1 0 1 4:'
te bu takrir zerine Sultan 1. Ahmed Han "verdim" diye yaz

dndan Yusuf B ey Aydn muhassl olmutu. 1 48
imdi ise Murad Paa ran zerine sefer vardr diye skdar'a
geerek gnderdii mektuplarla Yusuf Paa'y bir kez daha oka
yarak yumuatt. Ardndan ran seferine gidilecek diye skdar'a
getirttikten sonra hakkndan geldi.
288 K a y V: K u d r e t v e A z a m e t Y l l a r
Musli avu'u ise Konya Valisi Zlfikar Paa vastasyla Konya'ya

davet ettirdikten orada da onu katlettirdi. Murad Paa, sk dar'da,
bulunduu srada yukarda adlar geen Celalileri temizleme k ze
re alrken aleyhtarlar da bir an evvel kendisini ran ta rafn a
yollayarak icraatndan korktuklar veziriazam stanbul'dan uzak
latrmak istemilerdi. Ancak veziriazamn gizli plan n pad iah a
tekrar arz etmesi zerine asl maksadn ran seferi olmad ve bu
sefer bahanesiyle mtegallibeyi temizlemek olduu anlalyordu.
Kuyucu Murad Paa'nn temizledii Celalilerden baka bazen
yalnz balarna hareket eden ve bazen mevcut byk Celali kitle
lerine iltihak eyleyen veya mevzii faaliyet gsteren ve mevcutlar on
bin ile bin arasnda bulunan mteaddid Celali zmreleri de vard.
Murad Paa, yalnz Celalileri deil onlarla uzaktan ve yakndan
temaslar olan, onlara yataklk edenleri hatta aralarnda bulu nan
ocuklar bile sonradan ekavete sluk eder diye ldrtmtr.
Seferden dndkten sonra geriye kalan Celali ekyasyla mahalli
ekavet yapanlarn haklarndan gelinmesi iin sancakb eyleriyle
kadlara hkmler gnderilmitir; bundan baka eyaletlerdeki ka
pkulu svarilerinden olan ekyann da tedibi iin svari ocandan
ulllfeci ve gureba blkleri aalar tayin olunmulardr. Yine bylece
ekavetin tamamen nn almak iin ekyalklar mahkeme sicil
lerinde mukayyed olanlarn takibi ve bunlarn crmleri hakknda
karlan dosyalarn ekya teftiine memur Mehmed Paaya teslimi
eyaletlere tamim edilmitir.
On , on drt sene sren bu ekavet dolaysyla Suriye, Irak ve
Anadolu adeta elden km denecek vaziyete gelmi, asayi kal
mam, ticaret durmu ve iktisadi durum ok fenalamt. Bundan
baka ekavetten dolay kyl halk ehir ve kasabalara sndklar
iin ziraat yaplamamas yznden memlekette mhim ve tehlikeli
darlk vukua gelmi ve ayn zamanda tmarl sipahinin maiet duru
mu ok azalmt. Bunun iin hkm et bir taraftan kylnn tekrar
yerlerine dnmelerini ve ticaret sahiplerine kolaylk gsterilmesini
tavsiye yollu eyaletlere fermanlar gnderirken bir taraftan da 1 609
Ekim'inde Adaletname ismi altnda Anadolu'daki btn fenalklar,
I. Ahmed Han 289
Celalilii douran amilleri, halkn zdrabn belirten dikkate ayan

b ir ferman neretmitir.
Tarihlerin kaytlarna gre Kuyucu Murad Paann sene sren
tem izleme faaliyeti neticesinde Canbolatolu, Kalenderolu, Mey
mun kuvvetlerinden otuz bin kiiyi ortadan kaldrmt. Bunlardan
baka, yz, bin ve biner kiilik kuvvetlerle ekavet yapan krk
sek iz eteci kuvvetlerinden yirmi be bin kiinin daha ldrld
ve bunlardan hari diri olarak elde edilip katledilenlerin de on bin
ka dar olduu tahakkuk etmitir ki tamam altm be bindir. 1 49
Sultan I . Ahmed Han, sene devam eden bu temizlik harekat
srasnda Murad Paann arkasnda durarak ve destek vererek ba
arl olmasnda nemli rol oynamtr.
Canbolatolu Ali Paa ise Temevar beylerbeyi olarak padiaha
ihanet etmedi. Ancak oradaki idareciler drt yl nce Deli Hasan
Paaya ne denli katlandlarsa, ona da ayn ekilde katlandlar. Kimi
kaynaklara gre, yenieriler ldrlme tehlikesi iinde olduunu
syleyerek ona oyun oynadlar. Bir yl grevde kaldktan sonra,
Nisan 1 609'da Temevar'd an kaarak Belgrad'a snd.
Canbolatolu Belgrad'da daha rahatt. te yandan 1 609 yazn
da Sadrazam Murad Paa, byk Celalilere kar son savandan
stanbul'a dnd. Bu arada eski asi liderinin hala sa olduunu
re ndi. Derhal Ali Paa'nn yakalanmasn emretti. Bu talimat
gereince tutuklanan Ali Paa, birka ay Belgrad Kalesi'nde hapis
durdu. Nihayet bu eski Haleb beylerbeyi resmen idam cezasna
arptrld. Muhtemelen Ali Paa balanmas iin bir takm giri
imlerde bulunmu olmaldr. Zira cellat elinde kirile boulmas
krk gn sonra oldu ( 1 Mart 1 6 1 0 ) . Adet zere ldrldn
gstermek zere kesik ba stanbul'da meydanlarda sergilendi.
RA N M E S E L E S V E
KUYU C U M U RA D PA A' N l N V E FAT I
Veziriazam Murad Paa Anadolu'd a skuneti saladktan sonra
ran meselesini ele ald. 1 6 1 O yl baharnda, Osmanl Devleti iin -
deki karklklarn planlaycs ve destekisi ran - Safevi Devleti'ne
kar sefere kt. Tebriz'de bulunan Safevi ah Abbas'n ( 1 587- 1 62 8)

Celali syanlar ve Avusturya Seferi ( 1 59 3 - 1 606) esnasnda igal
ettii topraklar ve Kafkasya'y kurtarmak azmindeydi.
Osmanl Devleti'nin i meselelerini halletmi olarak g l bir
ekilde zerine geldiini gren ah Abbas, Kuyucu Murad Pa a'y a
eli gnderdi. Safevi elileri Sultan Ahmed Han'a gnderildi. Mu
rad Paa, Tebriz nlerine geldiinde, sefer mevsimi getiinden ,
k geirmek iin Diyarb ekir'e ekildi. Murad Paa, ran ile anla
ma mzakereleri iinde iken doksan yalarnda 6 Austos 1 6 1 1 'de
Amid Kla'nda vefat etti. Naa stanbul'a getirilerek yaptrd
medresenin bahesindeki trbesine defnedildi. Vefat ettiinde drt
yl sekiz aydr sadrazamlk makamndayd.
Kuyucu Murad Paann doum yeri ve tarihi hakknda kesin bir
bilgi olmamakla beraber vefat tarihi ele alndnda 1 5 20'li yllarda
doduu tahmin edilmektedir. Son dnemlerinde yann bir hayli
ileri olmasndan dolay "Koca" lakabyla da anlan Murad Paa'nn
Hrvat asll olduu belirtilmektedir. Devirme usulyle saraya gir
mi mkemmel bir Osmanl kltr ve slam terbiyesiyle yetimiti.
Kanuni Sultan Sleyman'n son yllarnda Yemen beylerbeyi
olan ( 1 560- 1 5 6 5 ) Mahmud Paa'ya intisap ederek kethdaln
yapt. Ayrca Msr valilii esnasnda ba arlar ile dikkati eken
paa, mirlivalk ve emir-i haclk grevlerinde bulundu. Bu arada
Mahmud Paa'nn kzyla evlenen Murad Paa, 1 575 ylnda Yemen
valisi oldu. Burada kald mddet ierisinde nemli faaliyetler ve
hayr eserleri tesis etti. Drt yla yakn bir zaman bu grevi ifa eden
paa, daha sonra Trablusam beylerbeyliine getirildi.
1 58 5 'te zdemirolu Osman Paann Tebriz seferine Karaman
beylerbeyi olarak katld. Safevi kuvvetleriyle yaplan amansz sava
gece yarsna kadar uzamt. Bu esnada geri ekilirken atyla beraber
kuyuya derek Safevi kuvvetlerince esir edildi. Alamut Kalesi'ne
hapsedilen Murad Paa 1 5 90'da imzalanan Osmanl-Safevi sulhu
sonras serbest braklarak stanbul'a dnd. Atyla kuyuya d
mesinden dolay "Kuyucu" lakab ile anlr oldu. "Koca'' lakab ise
daha sonra yann bir hayli ileri olmasndan kaynaklanmaktadr.
1 . Ahmed Han 291
Murad Paa, ayn yl Kbrs v e iki yl sonra da ( ubat 1 5 92)

Tr ablusam beylerbeyliine tayin olundu. Ardndan srasyla tek
rar Kbrs ( Haziran 1 59 2 ) , 1 5 94 ylnda am beylerbeyi ve 1 595'te
is e Diyarb ekir b eylerbeyliine getirildi. Diyarb ekir b eylerbeyi
sfatyla Avusturya seferine katlan paa, 1 5 96 Haova Meydan
Muhareb esi'nde byk yararllk gsterdi. Uzun seneler bu blgede
laykyla hizmette bulundu. Ayrca, cephede bulunduu esnada
imparatorluk temsilcileriyle bar grmeleri heyetinde yer ald.
I. Ahmed Han'n tahta k ile ( 1 603) Kuyucu Murad Paa, Ru
meli eyaletiyle beraber Budin muhafazasna tayin edildi. Ardndan
drdnc vezirlie getirildi ( 1 0 Kasm 1 605). Murad Paa'ya uzun bir
zamandan beri Avusturya-Macaristan cephesinde bulunmasndan
dolay Lala Mehmed Paa tarafndan Macaristan serdarl verildi.
Bu greve getiriliinden sonra Budin ve Belgrad kalelerinin mu
hafazasna alt ve yrtlen bar grmeleri neticesinde 1 5 93
ylndan beri devam eden Avusturya savana son veren Zitvatoruk
Bar Antlamas'n imzalad ( 1 606).
Veziriazam Dervi Paa'nn nce azl ve ardndan da idam edil
mesinden sonra sadaret mhr, B elgrad'da olan Kuyucu Murad
Paa'ya verildi. Paa bu grevinde, Anadolu'd a yl devam eden bir
harekat sonunda binlerce Celali'yi imha etti. Dahiyane bir siyasetle
Osmanl Devleti'nin iinde huzuru bozup, dmanlaryla ibirlii
yapan asileri ortadan kaldrd.
Kuyucu Murad Paa, devletine byk hizmette bulunmu yz
yln nemli devlet adamlarndan biridir. Bahadr, gayretli, tedbirli,
ibilir, salih, mtedeyyin , azim, himmet ve sebat ehli, stn ko
mutanlk ve idarecilik yeteneklerine sahip bir kimse idi. Devletin
karlarn her eyden stn tutard. Devlete olan hizmetlerinin
yannda padiaha sadakati tamd. Sultan Ahmed Han kendisine:
"Babacm" diye hitap ederdi. Tecrbeli, samimi ve ileri grl
olduundan, icraatlarnda hibir zaman taviz vermezdi.
Gerek Avusturya cephesindeki gsterdii yararlklar gerekse
Celali hadiselerinde her tarafa yetierek ekya topluluklarn klcna
292 Kay V. K u d re t ve A z a m e t Y l l a r
yem etmesi ile ecaat ve yiitlik destanlar efsane halini ald. N ice i
baarmakla byk tecrbe sahibi olmu kymetli devlet ada myd.
Hareketlerinde ll ve sabrl idi. Bu vasf ile Ceiali eleb al a
rn sistemli bir tarzda ortadan kaldrmasn bilmitir. ran- Safevi
Devleti'ne ve Anadolu'daki Celalilere kar ok iddetli mcadele
ederek, ranl iilerin Osmanl Devleti'n i Avrupa Hristiyanlar
karsnda acze drme hayalleri onun sayesinde yok oldu. Onun
baz se rtlikleri tenkide uramsa da, idari kabiliyeti ve otor ites i
yerli ve yabanclar tarafndan takdirle kabul edilmitir. Bunlardan
zamannn ngiliz elisi B ello : "Murad Paann devletine iyilii
dokunduunu, basiret sahibi olduunu, memleketin i ilerini d
zeltip, hakimiyet saladn, iyi bir asker ve devlet adam olduunu"
itiraf etmektedir. Peevi Tarihi 'nde ise: "Cesaretli, gayretli, saltanatn
namusunu korumakta ok gayretli, bir devlet sahibi" ifadeleri ile
vlmektedir. so
Naima tarihinde ise: "Kuyucu Murad Paa bu cenk ve yiitlikleri
etmese ve devlet dmanlarnn vcudunu klcn keskin yzyle
yeryznden kaldrp tketmese Anadolu memleketinde ie yarar
bir diyar kalmayaca o dnemde yediden yetmie herkesin malumu
olmutu" denilmektedir. Bu itibarla o kaynaklarda seyf'd-devle
(devletin klc) ve Muhy's- Saltana (saltanat canlandran) lakap
larna mazhar olmutu. s
On yl sren Avusturya seferi v e yllarca devam eden Celali
isyanlar netices inde, maliyenin durumunu renmek iin Ayn-i
Ali Efendi'ye, Kavanin-i Al-i Osman der Mezamin-i Defter- i Divan
isimli eserini yazdrm olmas onun tekilat ynn de gster
mektedir. Murad Paann, bir kz olup, Budin Valisi Kadzade Ali
Paa ile evli idi.
Murad Paa gittii her yerde tarikat ehli zatlar bulur ve onla
rn hayr duasn almay en byk bahtiyarlk sayard. Nakibendi
tarikatine ball vard. Her hafta Kur'an - Kerim'i hatmederdi.
Yemen'd e iken hac farizasn da yerine getirmiti. Bu srada elde
ettii Halid bin Velid'e ait olduu sylenen klc seferlerde yann
dan ayrmazd. Dman zerine yrmeden evvel onu karr ne
saa ve sola doru olmak zere dman zerine defa sallar ve

bunu zaferin nianesi olarak grrd. O devlet idaresinde byk
veli Hoca Bahaeddin Nakibendi hazretlerinin "zahir ha- halk batn
ba- Hak" (Zahirde halk ile b eraberken ite Cenab - Hakk'tan bir an
gafil olmamaldr. ) szne uygun hareket ederdi. Yine Trkistan
velilerinin piri Hoca Ahmed Yesevi'nin "i Musa gerek d Firavun"
ifadesini iar edinmiti. 1 5 2
Kuyucu Murad Paa, devlete olan hizmetlerinin yan sra hayr
ve hasenata da olduka dkn bir yapya sahipti. Hayatnn byk
bir b lmn sava meydanlarnda geirmesine ramen eitli hayr
ileri yaptrmtr. Eminn Vezneciler'd e yer alan klliyesini, 1 60 1
tarihinde yaptrd kaytlarda gemektedir. Klliyede medrese,
dershane, mescit, trbe, sebil, sbyan mektebi ve onlara gelir geti
recek dkkanlar yer almaktadr. Zamanla byk yangnlarda tahrip
olmasna ramen gnmze kadar intikal etmi ve halen ilevliini
devam ettiren eserler arasnda yer almaktadr. Ayrca Erzurum'd a
byk bir cami ve hamam ina ettirmitir. 1 5 3
Kuyucu Murad Paa'nn yerine sadrazam olan Nasuh Paa ran
ile mcadeleye girimemeyi tercih etti. Bu srada ah Abbas da yllk
iki yz yk ipek vergi vermek suretiyle bara taraftar olduunu
bildirmiti. Neticede 20 Kasm 1 6 1 2 'd e Osmanl -Safevi antlamas
imzaland. Tarihlerde Nasuh Paa Musalahas adyla geen bu ant
lama ile 1 5 55'te tayin edilen snrlar esas alnd. Ayrca ah Abbas
her yl taahht edilen miktarda ipei de gndermeye sz verdi.
Ancak Safeviler anlama artlarn devaml olarak telemeye ve
savsaklamaya attlar. Taahht ettikleri iki yz yk ipei gnder
medikleri gibi, elilikle giden ncili Mustafa avu'u da alkoydular.
Akabinde ah 1. Abbas'n Grcistan'a asker sevk etmesi zerine
b ozuldu. 2 2 Mays 1 6 1 5 'te Veziriazam kz Mehmed Paa ran
zerine sefer yapmakla grevlendirildi. Ancak Mehmed Paa seferi
ertesi yla tehir etti ve bu durumdan faydalanan ah Abbas da kar
tedbirlerini ald ve Gence'yi tahrip ettirdi. Bu arada anlamak zere
stanbul'a gelen ran elisi, menfi cevap verilerek geri gnderildi.
294 K ay V: K u d re l ve A z a m e t Y l l a r
Nisan 1 6 1 6'da Haleb'den byk bir orduyla hareket eden Meh m e d

Paa Kars'a gelip buray tahkim etti. Revan ile Nihavend ze rin e
kuvvetler gnderdi. Bir mddet sonra da bizzat Revan ze rin e
yryerek bir ran ordusunu malup edip Revan' kuatt. Fakat
orduda muhasara toplarnn olmamas, Mazenderan askerl erin in
iddetle mukavemet etmesi ve ahn muahede hkmlerini yer in e
getireceine dair teminat vermesi zerine orduyu Erzurum'a geri
ekti. Bylece Revan seferi baarszlkla sonulanm olan k z
Mehmed Paa, rakiplerinin de aleyhinde faaliyette bulunma lar
yznden azledildi.
Sultan I. Ahmed, Mehmed Paa'nn kabul ettii antlama h
kmlerini de reddederek ran seferine devam edilmesini istedi ve
yeni sadrazam Halil Paa'y serdar tayin etti. Halil Paa sefer iin
Diyarbekir Kla'na gittii srada Krm Han Canbek Giray da
Gence, Nahcivan ve Culfa taraflarna aknlar dzenledi. 1 54
D O N A N M A N I N A K D E N Z S E F E RL E R
Akdeniz'de Malta ve Floransa gemileri ile en byk muharebe
ler, Halil Paa'nn kaptanl srasnda meydana geldi. Halil Paa,
yenieri aas iken 1 609 ylnda Hafz Ahmed Paa'nn azledil
mesiyle, kaptan- deryalk makamna geldi. Ayn yl donanma ile
Akdenize alarak Silivri'ye vard. Burada Cezayir kaptanlarndan
Cafer Kaptan yanna geldi. Cafer Kaptan, Silivri'ye gelmeden nce
spanya kralnn akrabalarndan olan Sicilya h akiminin oluna ait
kalyonu ele geirmiti. C afer, prensi Halil Paa'ya teslim etti. Bu
baardan tr Halil Paa, Cafer ve adamlarna hediyeler verdi
ve prensi stanbul'a gnderdi. Prens, stanbul'da Mslman oldu
ve Has Oda'ya alnd.
Halil Paa, Silivri'den Sakz'a gitti. Sakz'da iken, Floransa-Malta
birleik donanmasnn alt para kalyon ile Kbrs civarnda olduu
ve Msr yolunu kestii haberi geldi. Bunun zerine kaptan, Kbrs'a
y neldi. S eyir halinde iken Eklikara denilen mahalde iki para
levent frkatesi ile karlat. Bu frkateleri ele geirerek, Kbrs'n
Baf Liman nne vard. Burada iken dman kalyonlarnn denize
alarak birok yere zarar verdikleri haberini ald. Bunun zerine

akamst yola karak, ertesi gn ikindi vakti dman gemilerini
yakalad. Akama kadar top muharebesi yapldktan sonra, birleik
do nanma akam karanlndan istifade ederek kat. Halil Paa,
bi rleik donanmay takip ederek, sabah klar ile birlikte tekrar
yakalad.
Sava nce top ve tfenk atlaryla balad. Dman donanmas
arasnda Kaptan Chevalier de Fraissinet idaresinde olan ve kendile
rince "Kzl Kalyon" Trkler tarafndan "Kara Cehennem" denilen
muazzam bir gemi vard. Bu gemi yedi katl, doksan byk apl
toplu, madenden yaplm bir kale gibiydi. Savan balarndan iti
baren, Sultan Ahmed' in Cezayir'den getirtip, Mora sancakbeyliini
verdii Murad Reis, bu muhareb ede byk yararlklar gsterdi.
Murad Reis, dman komutan gemisini engelleyerek uzaktan top
ateine tuttu. Direkleri krlncaya kadar bu top atei devam etti.
Daha sonra kk bir sefine ile Kara Cehennem'e yanap rampa
lad. Byk bir sratle yaplan bu hareket srasnda Murad Reis
yaraland. Ancak bu muazzam gemi, ikindi vakti ele geirildi. Bu
byk deniz muharebesi sonucunda Osmanl donanmas, Floransa
Malta birleik donanmasn byk bir malubiyete uratarak, Kara
Cehennem'd en baka drt be dman gemisi daha ele geirildi. Bu
gemiler haricinde be yz dman askeri, yz altm kadar top ve
iki bin kadar tfenk ganimet olarak alnd (1609) .
Halil Paa, Kara Cehennem sava neticesinde ele geirdii esir
ler, kalyonlar, mhimmat ve silahlar yedee alarak Magosa'ya gitti.
Magosa'ya vardklarnda yaral olan Murad Reis vefat eyledi. Halil
Paa, Magosa'da iken, stanbul'a bir fetihname gnderip, buradan,
Sayda, B eyrut, skenderun ve Trablus -am havalisinde bir mddet
dman gemisi aradktan sonra stanbul'a doru yneldi. Meis'e
geldiinde bu gemilerden biri kayalklara arparak batt. D ier
gemileri ise, yedee alarak stanbul'a vasl oldu. Kara Cehennem
zaferinden dolay vezirlie ykseltildi.
Halil Paa, Haziran 1 6 1 0'da ikinci kez Akdeniz'e ald. Bu s
rada Rodos Kaptan Memi Bey'i zahire gemilerini skenderiye'den
emniyetli bir ekilde getirmeye memur etti. Kendisi ise yola devan
ederken Finike'de bir Malta korsan kalyonu ile karlat. Yap lan
muharebede kalyon tam ele geirilecek iken, top atlarnn idde
tinden korsan kalyonu batt.
Halil Paa buradan , Arboz, Modon, Navarin sahillerine gi de
rek dman lkelere saldrlarda bulunurken, Memi Bey'den Kbr s
havalisinde Floransa dkalna ait be para kalyonunun dola t
haberini ald. Bunun zerine, Osmanl donanmas Mora sahill erin
den sekiz gnde Kbrs'a gelip, Eyll ortasnda Yafa'ya yakn kz
Burnu nnde Msr gemilerini bekleyen dka gemilerine krk mil
kadar yaklat. Halil Paa dka gemilerine saldrmak zereyken
iddetli bir rzgarn kmas ile bu gemilere yanamas mmkn
olmad. Karanln kmesi ile sabaha kadar bekleyen Halil Pa a,
sabahleyin dka gemilerinin ortadan kaybolduunu grd. Nereye
gittikleri de tespit edilemedi.
Bunun zerine Halil Paa, Rodos'a dnd. Seyir esnasnda bir
levend frkatesi ile bir iki harp gemisi ele geirdi. Daha nce, Malta
ve Mesina civarna dokuz para kalite ile gnderilen Sleyman Paa
da iki para korsan frkatesi ve iki para eptiye ele geirerek Halil
Paa'ya katld. Bylece, bu sefer esnasnda yedi sekiz para gemi
ve yz kadar esir alan Osmanl donanmas stanbul'a dnd, Halil
Paa, bu baarlarndan dolay dllendirildi.
spanya Krall ile mttefikleri Toskana Byk Dkal ve Malta
valyeleri zaman zaman Osmanl sahillerine basknlar yapyor
lard . Nitekim 1 6 1 1 'de bir Malta filosu Grds'e hcum ederek be
yz kiiyi esir almt. Bunun zerine Halil Paa, 1 6 1 1 baharnda
tekrar Akdeniz'e alarak, Ayamavra Beyi Mehmed Bey'i dman
sularna gnderdi. Mehmed Bey, bir harp gemisi ele geirip, Arboz
Liman'na gtrd. Bu srada, Halil Paa da Rodos'a gelerek demir
ledi. Burada iken Sultan Ahmed'den gelen bir fermanda; Kabe-i M
kerreme imaretine ait mhimmatn Msr gemileriyle gnderildii
bildiriliyor ve kendisinin de donanmas ile bu gemilere gz kulak
olmas emrediliyordu. Bu esnada Kbrs ve Trablus civarlarnda iki
dman kalyonunun bulunduu haberini ald. Bunun zerine Memi
/. Ahmed Han 297
Bey' i 25 kadrga ile o civarlara gnderip, kendisi Msr gemilerine

em niyetli bir yere gelinceye kadar elik etti, Bu srada Memi Bey,
Malta'nn "Kr Kaptan" denilen nl korsan zerine hcum edip,
g emisini ele geirdi. Sonra da Rodos'a gelerek donanmaya katld.
Halil Paa, Msr Valisi Mehmed Paa'y Sakz'dan be kadrga
ile stanbul'a gnderdii gibi, on para kalite ile de Lala Cafer Bey'e
d man sahillerinde vurma grevi verdi. Ancak iddetli rzgar
seb ebiyle Lala C afer B ey dman sahillerine ulaamadndan,
Manya Burnu'na geldi. Burada iki para dman kalyonuna rast
g elip, s abahtan akama dek sren muhareb e sonucu gemilerini
ele geirdi. Halil Paa bu ele geirilen kalyonlar ile evvelce alnan
drt para kalite ve yz kadar esiri yedee alarak stanbul'a dnd.
Ancak, Halil Paann baarlarn ekemeyenler, sonradan alnan
kalyonlarn; "Sulh iinde olan Ven edik kalyonlardr" diye dedikodu
ka rdlar. Bu sralarda Msr'dan gelen ve padiaha akraba olan
Mehmed Paa, sadrazamlk mevkiine ykseltilmek isteniyordu.
Ancak, Nasuh Paa'nn sadrazamla uygun grld. Sadrazam
olamayan Mehmed Paa'nn hatrn ho tutmak iin de kaptan-
deryalk makamna tayin edildi (16 1 1 ) . Neticede, Halil Paann
yllk ilk kaptanl sona ermitir. Halil Paa, bu dnemde nemli
savalara girmi, byk kk elliden fazla gemi ve yzlerce esir
ele geirilmitir.
KA ZA K LA R I N S N O P B A S K I N I
Osmanl donanmas Akdeniz'de faaliyet gsterirken, Kazaklar,
Austos l 6 l 4'te gayrimslimlerin yol gstermesiyle Karadeniz'e
alp, Sinop Kalesi'ne anszn taarruz ettiler. Sinop Kalesi surlarn
ve burlarn aan Kazaklar, ieriye girerek evleri ve konaklar atee
verdiler. Pek ok kiiyi katledip, ehri yama ve talan ettiler. ehre
byk zarar veren Kazak ekyas, yamaladklar mal alarak geri
dndler.
Sinop baskn haberi stanbul'a ulatnda Sultan Ahmed, Sad
razam Nasuh Paadan durumu sordu. Ancak Nasuh Paa gerei
sylemedi. kna olmayan padiah, durumu eyhlislam Hocazade'ye
aratrtm ve ondan gerei renince, nce Nasuh Paa'y azl et mi ,

ardndan da ldrtmtr. s s
Kazaklarn Sinop baskn ncesi, Tuna ve Karadeniz sahil lerini
korumakla grevli akaki brahim Paa, baskn haberini aln ca ,
Kazaklarn dn yolu zerindeki Don Nehri'ne girerek bekl em eye
balad. Ancak Kazaklar, brahim Paa'nn pususundan hab erd ar
olarak, aykalarn karadan kzaklar vastasyla nehrin yukar sn a
kardlar.
Oysa onlar burada Krm Tatarlar beklemekteydi. Krm llarn
iddetli saldrs sonucu kar duramayan Kazaklar geri dne rek
brahim Paa kuvvetlerinin zerine yrdler. Yaplan muharebede
Kazaklara ar darbeler indirildi. Pek ou ldrlrken, kimisi de
esir alnd. Kaanlarn da zerine yryen brahim Paa, bunlara
yetiip, Sinop basknnda katledilenlerin intikamn fazlasyla ald
gibi, buradan yama edilen mallar, kadn ve oluk ocuu da kur
tard. Bu harekattan sonra brahim Paa, 5 Ekim 1 6 1 4'te yannda
yirmi kadar Kazak esiri ile stanbul'a dnd.
Ayn yl, Kazak ekyalarnn geit yolu olan Aksuyu'nun iki
tarafna kale inas iin Hatt- Hmayun gnderilmi ise de, Rumeli
Beylerbeyi Ahmed Paa, bu ii gerekletiremeden geri arlmtr.
A K D E N Z' D E D D E T L A RP I MA LA R
1 6 1 2'de Toskana Byk Dkal'na ait bir filo, stanky'e sal
drarak bin iki yz kiiyi esir ettiler. Bunun zerine Mehmed Paa,
Mays 1 6 1 2'de donanma ile Akdeniz'e alarak dman gemilerini
arad. Ancak bunlar bulamayarak Sayda ve Beyrut sahillerine gitti.
Burada sarp dalar arsndaki memlekete sancakbeyi tayin olunan
ve Hristiyan devletlerle ibirlii yapan Maanolu Fahreddin, baz
mstahkem kaleler yaptrmt. Maanolu hakim olduu blgeden
elde edilen mahsulat, ge ve eksik gnderdii gibi, Celali asilerinden
Canbolatolu ile de anlaarak yama hareketlerinde bulunuyor ve
am beylerb eyini dinlemiyordu.
Maanolu'nun bu hareketleri bir isyan nitelii tadndan,
Mehmed Paa denizden Maanolu zerine yryp, onu cezalan-
l. Ahmed Han 299
dr mak niyetindeydi. Maanolu, Mehmed Paa'nn bu niyetini an

lad ndan, vermesi gereken vergiyi gnderip, zr diledi. Mehmed
Paa , tahsis ettii bu vergi ile Ro dos ve Sakz'a uradktan sonra,
st anbul'a dnd ( 1 6 1 3 ) .
Mehmed Paa, 1 6 1 3'te tekrar Akdeniz'e alarak, Arboz zerin
den Ro dos'a vard. Burada on kadrga ayrarak, Msr kafilesine
elik etmek zere grevlendirildi. Msr'a varan bu gemiler, bura
dan, barut, eker, zahire ve baz gereler ykleyip Meis Adas'nda
Mehmed Paa ile bulutu. Mehmed Paa, bu malzemenin Sakz'a
b oaltlmas iin Rodos Beyi Sinan Bey'i grevlendirdi. Bu srada
Sakz civarnda bir iki dman gemisi bulunduu haberini alarak, bu
gemileri ele geirilmek iin hareket etti. Ancak, Meis'd en hareketle
Tekir Burnu'na gelen 1 2 paralk Osmanl donanmas, ihtiyatszca
seyrederken, Sisam Adas yaknnda Ottavio d'A ragon komutasn
daki otuz spanyol donanmasnn hcumuna urad.
Memi Paazade Ali elebi ve Perviz Beyzade kyya yanaarak
muhareb e ettiler ise de, spanyollar Osmanl kadrgalarn malup
etti. Bu muhareb ede Osmanl kadrgalarndan yedi tanesi dman
eline geti. kadrga salam olarak Mehmed Paa donanmasna
katld. Yine bu sralarda Floransa donanmas, Gney Anadolu
sahilinde Silifke civarndaki Aa Liman 'na hcum ederek, pek
ok ziyan verdiler. Btn bu baarszlk sebebiyle, Mehmed Paa
kaptan - deryalk makamndan uzaklatrld. 24 Kasm 1 6 1 3 'te
Halil Paa ikinci defa bu makama tayin olundu. Ayn yl Sultan
Ahmed, donanmann takviyesine ehemmiyet vererek, kendi paras
ile on kadrga ina ettirdi.
Halil Paa, 1 3 Mays 1 6 1 4'te 45 paralk donanma ile B eikta'a
kp, burada birka gn dinlendikten sonra Akdeniz'e ald. 1
Haziran gn Sakz Liman'na vardnda, dmann 27 gemisinin
skiroz Adas civarnda olduu haberini ald. Buraya hareket edilmek
zereyken, bu kez dman gemilerinin buradan ayrlarak, Sisam
Adas tarafna getiini rendi. Bu srada Rodos Beyi Memi Bey,
20 kadrga ile gelerek donanmaya katld. Dman gemileri ise,
Andre ve stendi! Adalar arasndaki boazdan geerek lkelerine
dndler. Dman gemilerinin firar zerine Halil Paa pele rin e

derek, 1 0 Haziran gn Koron'a az sonra Modon'a ve 23 Hazir an
gn de Navarin'e vard.
Navarin'de gemiler yalandktan sonra, dman sahillerini vur
mak zere iki kalite gnderildi. 29 Haziran gn 59 para kad rga
dman sahillerine saldrd. Daha sonra Osmanl donanmas Me
sine nlerinden geerek, 6 Temmuz gn Malta'ya vard. Fec rin
douundan bir saat evvel her mangadan birer adam sahile karak
kylere dald. Dman ise, ada sahillerinde her bir mile gelecek
ekilde birer bur ina etmiti. Bu burlar vastasyla Osmanl do
nanmasndan karaya kan askerleri gzleyerek, duman ile kalede
kilere haber gnderilmiti. Bunun zerine kaledeki askerler piyade
ve svari olarak sahile geldiler. leye kadar sren muharebeden
sonra, Malta valyeleri malup edildii gibi, Gran Kor gibi Malta
asilzadelerinden pek ou da ldrld. Harman zaman olduun
dan, Maltallarn ba rnleri olan kimyon ve anason harmanlar
ile ba ve baheleri atee verildi.
leye kadar kaleye yakn bir manastra kadar ilerleyen yenieri
ve levendler, kale toplarnn menziline girdiinden kaleden alan
ate sonucu geri ekildiler. Malta Adas'nda yaplan bu byk yama
ve tahribat ile Mehmed Paa zamanndaki malubiyetin intikam
alnd. Bu harekattan sonra Osmanl donanmasndaki herbir kadrga
ba toplaryla Malta Kalesi'ni dverek 7 Temmuz gn Trablusgarb'a
doru yola ktlar. Malta ile Mesina Adas civarnda rast gelinen
dman gemileri de ele geirildi.
Halil Paa, Malta seferini mteakip, 1 0 Temmuz 1 6 1 4'te, 220
mil mes afe deki Trablusgarb'a vard. Bu srada Trablusgarb'd a
hakimiyetini kuvvetlendirerek beylerbeyini tahakkm altna alan
ve halka zulmederek mallarn gasp eden Levend Reisi Sefer Day
karklk karmt. Hatta Halil Paa sahile ulatnda donanmay
limana sokmak dahi istememiti. Ancak Halil Paa, onu gemisine
davet ederek tutuklad. Bunun zerine Sefer D ay'nn akraba ve
yaknlar kaleye girerek kaplar kapadlar.
I . A h m e d H a r 30 1
Halil Paa kalenin alnmas iin emir verdiinde, baz eyhler

araya girerek, kaledekilerin cezalandrlmamalarn istediler. Bunu
zerine kaledekilere "aman" verilip, kale teslim alnd. Bundan sonra
Halil Paa, kale dnda divan toplayp, Sefer Day'nn durumunu
grt. Ulema ve hakszla urayanlar dinlendikten sonra, er'i
hkm gerei katline karar verilerek kale kaps nnde asld.
Asi Sefer Day meselesini hallettikten sonra, 19 Temmuz gn
Trablusgarb'dan ayrlarak, Navarin'e geldi. Evvelce muhafaza gn
derilen kalitelerde on bin kile buday ve ele geirdikleri bir harp
gemisi ile buraya gelerek donanmaya katldlar.
M O L D AVYA S E F E R V E BA R I
Leh asilzadesi Samuel Korezky, Kazaklardan meydana gelen
bir orduyla Bodan'a girerek Voyvoda Stefan' kovmutu. Bunun
zerine Halil Paa ran zerine gitmeden nce Moldavya'da g
venliin salanmas ve Kazakl arn memleketten uzaklatrlmas
iin uramtr. Moldavya Prensi Jeremi Mugila'nn oluyla
ittifak eden Samuel Korezky ve Miel Viinyevski Osmanl Devleti
tarafndan voyvodala oturtulan Etiyen Tomza'y, bir Kazak ordusu
kuvvetiyle uzaklatrm ve Silistre Mutasarrf brahim Paa ile
Bender ve Akkirman askerini bozmutu.
Osmanl Devleti, Bodan iinin halletmesi iin Bosna Beylerbeyi
skender Paay Bosna, Sirem, Semendire, Alacahisar, Voletrin,
Silistre askerleriyle Moldavya'ya gnderdi. skender Paa Moldav
yallar ve Kazaklar ile mcadele ederek, onlar bozdu. Moldavya
prensinin dul ei, iki olu, Koreki'nin ei olan bir kz, bizzat Koreki
esir olmulard. Bir mddete kadar stanbul'a esir geldii grlmemi
olsa da bunlar be yz Kazak ile beraber zincirlere vurulmu olarak
sava armaan olmak zere stanbul'a gnderildiler. Etiyen Tomza
Moldavya tahtna iade edildi.
Moldavya, Eflak ve Transilvanya askeriyle kuvvet bulan sken der
Paa, yeniden Kazaklar zerine yrmek iin emir almt. Osmanl
Devleti, Osmanl ordusunun Lehistan zerine deil, devletin hu
dutlarna tecavz eden ve Karadeniz'd eki her trl ekyalktan
302 Kay V: K u d r e t ve A z a m e t Y l l a r
durumu olmayan Kazaklar zerine sevk edildii hakknda Lehist an

elisine gvence verdi.
Birka Trk gemisini zapt etmi olan Azof Kazaklar Rusya
imparatorunun tebaasndan idiler. Bununla beraber, bu sralarda
hediyeler takdim etmek ve Tatarlarn Asya'ya taarruzlarn Osmanl
Devleti'nin men etmesini teklif etmek zere, stanbul'a gelen Rus
elisi, Boaz'da bir Osmanl kadrgas ve stanbul'da avuba ve
sipahiler aas tarafndan byk bir saygyla kabul edildi (Austos
1 6 1 6 ) . Hediyeleri, samur krklerden, drt doandan ve altm adet
byk balk diinden tertip edilmiti.
Padiah, Lehistan Elisi Koanski vastasyla Lehistan kralna
gndermi olduu bir mektupta, her trl taarruzdan uzak durmas
iin Krm hanna emir verdiini bildirerek Kazaklarn aknlarndan
ikayet ediyordu. Ancak Lehistan kral, Kazakl arn taarruzlarna
son verdiremediinden, ertesi sene Osmanl ordusu, skender Paa
kumandasyla, Trklerin Turla dedikleri Dinyester zerinde bulunan
Bodila palangasna doru yrd. Burada Bakumandan Stanislas
Zolkiyevski kumandasnda bulunan Lehistan kuvvetleri ile karlat.
Lehistan Bakumandan Stanislas Zolkiewski bir arpmay gze
alamad. skender Paa'ya anlama teklifinde bulundu. Bu durum
zerine grmeler balad ve iki taraf arasnda ksa srede anlama
saland. Anlamann balca esaslar unlard:
Kazaklar Dinyester (Turla) Suyu'nu gemeyecekler ve Karadeniz'e
inemeyeceklerdir.
Trk hakimiyetinde bulunan Eflak, Bodan ve Erdel prenslik
lerine saldrlmayacaktr.
Ayn ekilde Krm Tatarlar da Lehistan arazisine akn etme
yecektir.
Lehistan Krall Krm hanlna nceden beri vermekte olduu
harac vermeye devam edecektir.
Anlamann Lehce bir nshas Batman'n mhryle mhrle
nerek Zolkiewski'nin ordugahnda bulunan Manyatlara gnderildi.
/ . Ahmed Han 303
Antlamann Trke ve Lehe nshalar karlatrldktan sonra

ordu geri dnd.
N E D E R L A N D E L S B Z M I RAG I M I Z D ! RI
Sultan I . Ahmed tahta kt srada ( 1 604) Fransa, ngiltere,
Venedik ile kapitlasyonlar yenilenmiti. Venedik Balyosu Bonu,
ticaret gemileri ve memleketinin konsoloslar hakknda on dokuz
maddelik bir berat almt. Birka ay sonra eli, eski kapitlasyonu
yenilemi ve balyosa verilen yeni izinleri onaylattrmtr. Bu srada I.
Ahmed' in tahta kn Senato'ya iletmek iin Venedik'e gnderildi.
Daha sonra Venedik ile Raguza arasnda Lagosta Adas'nn mlkiyeti
hakknda ortaya kan anlamazln zme kavuturulmas iin
Mehmed avu Venedik'e gitmek iin emir almtr. Venedik ile
Osmanl Devleti arasnda bu vesileyle birok yazmalar olmutur.
Mays 1 604 tarihli Fransz ahidnamesinde Venedik ve ngi
lizlerden baka spanyol, Portekizli, Katalan, Raguzal, Cenevizli,
Ankonal, Floransal ve btn dier milletlerin Fransz bayra
altnda ticaret yapacaklar ve ngiliz elisinin buna engel olama
yaca belirtiliyordu. Flandr tccarnn Osmanl sularnda ngiliz
bayrann himayesinde ticaret yapacaklarna dair maddenin 2 1 - 3 1
Mays 1 604 tarihli ngiliz ahidnamesinde sabit kalmas ise, Fransz
ahidnamesindeki "btn dier milletler" tabiri iinde Flandrllarn
sokulmam olduu fikrini uyandrmaktadr.
Ancak 23 Aralk 1 606 ylnda stanbul'a gelen ngiliz Elisi Sir
Thomas Glover, Fransz Elisi M . de Salignac'a kar ayn haklar
elde edebilmek iin byk bir ura verdi ve bunda da ba arl
oldu. Eliliinin ilk senesinde yalnz Hollandallar deil, Fransz ve
Venedikliler istisna olmak zere btn dier Avrupallarn ngiliz
bayra altnda sefer etmesinin iznini salad.
Fakat ngilizlerin zellikle Hollandallar zerindeki himayesi
uzun zaman devam edemedi. spanya savann bitmesinden sonra
Hollandallar Levant ticaretine nem vermeye balamlard. nk
Katolik spanyollarn istilasndan 1 5 7 4'te kurtulan Hollanda dnya
ticaretinde hza ilerleyerek 1 7 . asrn banda nemli bir deniz gc
oluturmutu. Hollanda'nn hzla gelien ticari faaliyeti iin Cebel-i

Tark'tan tm Kuzey Afrika, Msr, Arab Yarmadas, Anadolu, Bal
kanlar Ege Adalar, Karadeniz ve Krm gibi Osmanl hakimiyetinde
olan corafyada Hollanda gemilerinin kendi bayraklar altnda
ticaret yapmas iin Osmanl sultanndan kapitlasyon, yani ticaret
haklar almas gerekiyordu.
1 6 1 0 'd an itibaren Hollanda ile Osmanl D evleti aras nda ilk
resmi yazmalar balam ve eli Cornelis Haga stanbul'a gn de
rilmiti. Eli Haga'nn stanbul'a gnderilmesi ngiltere, Ven e dik
ve Fransa'y telaa drd. Hibiri ellerindeki ticaret imtiyazlarn
yeni bir rakiple paylama niyetinde deildi. Haga stanbul'a gelir
gelmez nce Venedik ve ngiltere elileri sonra da Fransz elisi
eitli entrikalarla ve rvet teklifleriyle Hollanda'ya kapitlasyon
verilmemesini engellemeye altlar. Fakat her elinin de abalar
sonusuz kald.
Hollanda Elisi Cornelis Haga'y himayesine alan kii Sadrazam
Halil Paadr. Halil Paa ona her trl yardm yapm, gerektiinde
kendi cebinden bor vererek Osmanl bakentinde hediye verile
cek kimseler konusunda rehberlik etmi ve Haga'y dier vezirler
le, ulemayla, devlet adamlaryla ve hatta kendisinin ile padiahn
da eyhi olan Aziz Mahmud Hdayi ile tantrarak Hollanda'ya
kapitlasyon verilmesi konusunda desteini salamtr. Bylece
Haga, Venedik, ngiltere ve Fransa elilerinin btn entrikalar na
ve rvet tekliflerine ramen kapitlasyon almada baarl olmutur.
6 Temmuz 1 6 1 2'da, ngilizlerin sahip olduklar haklar esas tutulmak
zere Hollandallara da ahidname verildi.
Fransa ve ngilte re'ye ait ahidnamelerin ayn olan Hollanda
ahidnamesinde, dostluun ve iyi mnasebetlerin ifadesinden sonra,
gelecek zamanlarda Felemenk Birleik Cumhuriyeti'ne tabi olan b
tn Felemenklilerin Osmanl mparatorluu'nda bulunan konsolos
ve ikamet elilerinin himaye ve kontrolleri altnda bulunduklar
beyan edilmitir.
I . Ahmed Han 305
Dier madde de Osmanl mparatorluu'nda bulunan Hollanda

esirlerin serbest braklmasna ayrlmt. Bundan sonra ne Hollanda
g emilerine saldrlacak, ne de bir Hollandal esir alnacakt.
Padiaha ve Felemenk Cumhuriyeti'ne tabi kimseler arasnda
bir anlamazlk karsa, meselenin Bab - Aliye ve Hollanda by
kelisine havale edilecei kabul edildi.
Hollanda, elisi vastasyla elde ettii bu hukuki maddelerden
baka ve hatta daha faydal olarak ticari kazanmlar da elde etmi
ti. thal ve ihrac edilen btn mallardan Hollandal tccarlar da
n giliz tccarlar gibi sadece % 3 ake gmrk vereceklerdi. Fakat
bu tarifenin Osmanl gmrk eminleri tarafndan kaydettirilmesi
iin Haga ok sknt ekti.
Son olarak, Hollanda Cumhuriyeti'ne Osmanl mparatorlu
u'ndaki baz limanlara konsolos tayin etme hakk verilmiti. Haga,
konsoloslar tayin yetkisi olmadndan, bu maddeyi tamamlamak
iin Hollanda'dan yeni emirleri beklemek mecburiyetinde idi. Ancak
Nisan 1 6 1 3 'te, stanbul'a varndan hemen hemen bir sene sonra
bu emirler geldi.
Halil Paa kapitlasyon alndktan sonra da yardmlarn esir
gememi ve Hollandal tccarlarn Osmanl limanlarnda rahata
ticaret yapmalarn temin iin beylerbeylerine mektuplar yazarak
gerekli kolayln salanmasn talep etmitir. Halil Paa mektup
larnda:
"Nederland elisi bizim ramzdr !" diyerek onu kendi hima
yesinde olduunu aka ifade etmektedir.
Halil Paa'nn 1 6 1 3 senesi sonlarnda elilikle gnderdii mer
Aa Hollanda'd a byk bir gsterile kabul edildi. Bu baarl siya
setten sonra Hollanda Devleti Haga'y daimi eli olarak stanbul'da
grevine devam ettirmeye karar verdi. Nitekim bu grevde aa
yukar yirmi sekiz sene boyunca kalacaktr.
Kapitlasyon alndktan sonra 1 62 1 ylna kadar olan ilk safhada
Hollanda'nn Akdeniz ticaretinde byk bir canlanma grlm
t. ncelikle btn Akdeniz'de Hollanda'nn bir konsolosluk a
kurulmutur. 1 6 1 2'den 1 6 1 7'ye kadar srasyla Haleb, skenderiye,

Kbrs, Mora, nebaht, Eriboz, Mezistre, Venedik, Cenova, Zante,
Livorno ve Sicilya'da Hollanda konsolosluklar alarak ticaretin
canlanmas iin diplomatik alt yap hazrlanmtr. Dikkat ekici olan
husus, Osmanl padiahnn diplomatik olarak tanmasn ifade eden
kapitlasyonlar, henz bamszln Avrupa'da kabul ettirememi
olan Hollanda Cumhuriyeti'ne bir anlamda siyasi nefes aldrmtr.
Bylece Hollandallarn ticaret imtiyaz almalar ile ngiltere ve
Fransa bayrak meselesi dolaysyla ortaya kan anlamazlk, ngi
lizlerin dier Avrupa devletleri zerindeki himaye iddialarnd an
vazgemi olmalarndan dolay tamamyla kapanm oldu.
S U LTAN A H M E D CA M ' N N A I L I I
stanbul halk o gn iki bayram birden kutlamaya hazrlan
yordu. 9 Haziran Cuma gn ayn zamanda yedi yl akn bir s
redir yapm devam etmekte olan Sultanahmed Camii'nin al
yaplacakt.
Marmara Denizi'nden stanbul'a girenler artk Ayasofya'dan nce
yeni camiin hametli yaps ile kar karya geleceklerdi.
O gn camii avlusuna otalar kurulmu, padiah otana da sa
raydan taht getirilmiti. Padiah, camii avlusuna kurulan sofralarda
devlet erkan ve halka gzel bir ziyafet ekti. Fukaraya bahiler
ihsan olundu. Zengin fakir, gen ihtiyar stanbul halk meydan dol
durmutu. Herkes maddi manevi ziyafetten ve bereketten nasibini
almaktayd. Avludaki yemekten sonra ileri gelenler saraya arld.
Hil'atlerini giydikten sonra Ota- Hmayun'un nne geldiler.
Orada nce Sadrazam Halil Paa sonra vezirler, alimler, devlet erkan
ve davetliler padiahn eteini perek, tebriklerini sundular. O gn
tren mnasebetiyle bin kadar hil'at ve soft giydirildi. Camide kl
nan ilk namazda ise btn cemaate mercan tespihler hediye edildi.
Grevliler bu deerli tespihleri namaza oturmu olan herkesin dizi
zerine brakmak suretiyle dattlar. Mercandan yaplma tespihler
bitince, ok nadir bulunan ve Hind Okyanusu'ndan karlan ho
1 . A h m e d Han 307
kokulu sandal aacndan yaplma zarif tespihler verilmek suretiyle

orada olan herkese hediye edilmi oldu.
Bu muazzam klliyenin serveni ise u ekilde gereklemiti:
Camiin temelinin atlmas gnnde byk bir tren dzenlen
miti. 7 Kasm 1 609 gn btn devlet erkan ykmlarla alan
boluk arazide toplandlar. Padiah iin de, almalar gelip her
zaman seyretmesi iin bir kk kurulmutu. evre kalabalkla do
luydu. Dnemin btn nl mimarlar; "Bel klnk, zembil ve
lekleri ile" hazrdlar.
Mimarba Mehmed Aa'nn planna gre, ilk olarak drt du
varn, mihrabn, stunlarn, mahfil ve minarelerin yerleri tespit
edildi. Sonra temel kazma iine geildiinde, nce eyhlislam
Mevlana Mehmed Efendi, sonra byk mutasavvf Aziz Mahmud
Hdayi daha sonra Veziriazam Davud Paa, daha sonra dier ve
zirler kad askerler ve srasyla Osmanl protokolne gre dier
rtb eliler ve ulema, ellerine kazma alp birok dualarla, nce yol
olacak yerleri kazdlar. En son padiah, seyir kknden inerek,
altndan yaplma bir kazma ile yoruluncaya kadar kaz yapt. Evliya
elebi gen padiahn eteine doldurduu talar dkerken, el ap
Allah'a yakararak; "Ahmed kulunun hizmetidir, kabul eyle ! " diye
dua ettiini yazmaktadr.
Tren yerinde, o gn saysz kurbanlar kesildi. Yoksullara ziya
fet ekildi. hsanlar ve hediyeler verildi. Onu mteakiben, bir gn
yenieriler bir gn sipahiler yani atllar olmak zere, askerler gelip
cretsiz alt. Padiah onlara her gn ziyafetler hazrlatt.
Temel kazma ii bir aydan fazla srd. Alan temeller iin evre
duvar altna, rutubetten etkilenmeyen ve toprakta rmeyen
aa kazklar yaptrld ve bunlar ar aralarla ekilip birbirine
balanarak, ukurlar iine akld.
4 Ocak 1 6 1 0 gn ikinci merasim yapld. Yine btn protokol
o alanda topland. Ta yontucular, her bir ulu kii iin bir temel ta
hazrlamlard. Temel ukurlarna inerek, sra ile nce eyhlislam,
sonra vezirler, daha sonra da btn ileri gelenler dualarla o talar
mihrabn temellerine yerletirdiler. Bylece, dalar gibi sarslmaz

duvarlarn temelleri atlm ve inaat balam oluyordu.
Halk dalp ortalk boalnca, padiah geldi. Gm halkalar
dan ve ibriim, yani ipek ipliklerden yaplma bir kemerin iinden
birka mcevheri alarak mihrabn temeline yerletirdi. Bina emiri
olan Kalender Efendi'ye kzl altnlar verdi: "Padiahn ihsan denizi
dalgalanmt:' eyhlislama halkn sevdii eyh Mahmud Efendi'ye,
vezirlere, kad askerlere, beylerbeyine, ulemaya, aalara, beylere ve
inaat mutemedlerine, yzlerce hil'atlar giydirdi. Saylam ayacak
kadar kurban kesildi. Ustalar ve iilerden baka gelen geen tm
yoksullara hem ziyafetler ekildi, hem sadakalar verildi. Herkesin
gnl alnd. Ortalk adeta bayram yerine dnmt. Padiaha dua
lar ediliyor ve airler yapma ebced hesabyla tarihler dryorlard.
Bundan sonra inaat tam 7,5 yl srd. Klliyenin mimar Mimar
Sinan'n en gzde rencilerinden biri olan Sedefkar Mehmed Aa
idi. Mehmed Aa kendi iledii sedefkarlk ilerini satarak parasn
fakirlere datacak kadar hayrsever bir ahsiyetti. 1 606 senesinde
Hassa bamimar olan Sedefkar Mehmed Aa, devirme kken
liydi. Sultan Ahmed Klliyesi ile birlikte ayn anda birok yapnn
plann izmek, inasn devam ettirmek ve baz yaplara mimar
tayin etmek gibi ileri yrten Mehmed Aa, Mescid-i Haram ve
Mescid- i Nebevi'n in tamir ve bakmlar ile de ilgilenmitir. Sul
tanahmed Camii'nden baka olarak brahim Paa Saray'n tamir
etmi, Topkap Saray'ndaki Enderun Camii'nin yannda bulunan
Kasr- Hmayun'un inilerinin resimlerini izerek inici Hasan
Usta'ya yaptrmtr.
Daha mimar olmadan nce, tavsiye zerine bir rahle yapp se
deflerle geometrik olarak ilemi ve Sultan I I I . Murad'a takdim
etmitir. Sultan bu hediyeyi ok beenmi ve u beyti sylemitir:
Allah Allah nedir bu hCb ekal,

Mey gibi aklm aldlar filhal
Klliyenin binalar ok geni bir alan zerine, ancak belirli bir
nizam dahilinde olmadan evre artlarna uyularak ina edilmitir.
I. Ahmed Han
309
Klliye cami, hnkar kasr, medrese, darlkurra, dar ifa, sbyan

mektebi, trbe, imaret, tabhaneler, sebiller, emeler, arasta, han,
dkkanlar, kahvehane, mahzenler ve evlerden mteekkil dir. Bu
yaplardan mahzenler, kahvehane, evler, darifa (hamam hari),
tabhaneler, adet sebil, han ve bir ksm dkkanlar gnmze
ulaamamtr.
Sultanahmed Camii, hemen hemen birbirine eit byklkteki
revakl i avlu ve harimden olumaktadr. Cami bu ekilde olduka
geni bir d avlu ile evrelenmektedir. Zeminden basamaklarla yk
seltilen caminin gneybat tarafnda, hnkar kasr bitiik nizamda
bulunmaktadr. D avlu, pencereli bir duvar ile evrelenmitir.
D avluya girii salayan sekiz adet kap vardr. Bunlardan
kuzey, dou ve ikisi de gneydedir. Batda bulunan kap ise
sonradan kapatlmtr. D avlunun antsal girii Atmeydan'na
almaktadr. D avlu kapsnn altndaki sebil kitabesinde Mimar
Mehmed Aann ismi gemektedir :
Cami-i Han Ahmed'in banf- i al-i merebi

Hazret- i mimarba ahiri ma'mur ola
Kim Muhammed'dir ann nam ve alf himmeti
tdi bu rant binay hare dek mehur ola
Klasik slupta yaplm olan revakl i avluya giri, kuzey, dou
ve batda yer alan kapdan salanmaktadr. Mermer malzem e
den yaplm olan bu kaplardan kuzeydeki, mukarnasl yama ve
yksek kubbesi ile dierlerinden ayrlr. Zemini mermer kapl olan
avlunun ortasnda altgen planl ve fskiyeli bir havuz bulunmakta
dr. Avluyu drt ynden toplam otuz blml revak sarmaktadr.
Revaklarn her blm kubbe ile rtldr. Tm bu kubbeler yirmi
alt stunun tad sivri kemerlere oturmaktadr. Bu revaklarn
cami duvarna gelen ksmndaki dokuz blm son cemaat revak
larn oluturur. Son cemaat revaklarnn ortasndaki giri blm
kubbesi, dierlerinden daha yksekedir.
avlunun yan cepheleri galerili bir ekilde ele alnmtr. Yal
nzca Sultanahmed Camii'ne zg olan bu yan avlu galerilerinin
3 10 K a y V: K u d re l v e A z a m e t Y l l a r
altna abdest musluklar yerletirilmi ve cemaatin, abdest alr ken

yal havadan etkilenmemesi salanmtr.
Sultanahmed Camii'nin dier bir hususiyeti ise minareleridir.
Osmanl mimarisinde alt minaresi bulunan tek cami olan eser,
bu bakmdan bir terkiptir. Daha nceki yap larda en fazla drt
minare yaplm ve bunlar ya harimin drt kesinde yahut revakl
avlunun drt kesinde ykselmitir. Burada ise hem harimin hem
de avlunun drt kesinde minare bulunmaktadr. Avlunun kuzey
kelerinde bulunan iki minare ikier erefeli olup dier drt mi
nare ise, er erefelidir. Mimar Sedefkar Mehmed Aa bu on alt
erefe ile Sultan Ahmed Han'n on altnc padiah olduuna iaret
etmitir. Bu duruma gre Yldrm Bayezid Han'n oullar Sley
man ve Musa elebiler de hkmdar olarak kabul grmektedir.
Kare kaideler zerine okgen gvdeli olarak ykselen minarelerin,
harimin kelerinde olanlarnn klahlar altnda firuze ini levhalar
yer almaktadr.
Harime giri byk kapdan salanr. Ancak bunlardan baka
iki kk kap daha bulunur. Revakl avluya alan cmle kaps,
mukarnasl yamaa sahip olup zerinde Sultan I. Ahmed'in isminin
bulunduu kitabesi vardr. Yanlardaki byk kaplar ise n revakl
bir ekildedir. Kble tarafnda ve iki ynde de birer tane bulunan
dier kk kaplar imam ve hatip kaplar olarak bilinir.
Harimin zeri, bir merkezi kubbe ve etrafndaki drt yarm
kubbe ile rtldr. ten 22 ,40 m apnda olan ana kubbe, drt adet
byk fil aya tarafndan tanmaktadr. Bu fil ayaklarnn herbiri
birbirlerine byk sivri ke merler ile baland gibi daha kk
ikier sivri kemer ile iki yanda duvar payelerine balanmaktadr.
Bylece her k ede birer kubbenin rtt drt adet kare mekan
daha meydana kmtr. Fil ayaklar darya sekizgen arlk kuleleri
eklinde uzanmaktadr. Fil ayaklarnn alt ksmlar dikey iri yivler
ile yumuatlmtr. Ayrca kuzey payelerde birer adet zarif eme
bulunmaktadr. Caminin drt ynde bulunan yarm kubb eleri,
daha kk yarm kubbe ile daha desteklenmektedir. Bylece
Sultanahmed Camii, Osmanl mimarisinde, drt fil aya zerine
I . A h m e d Han 31 1
ykselen kubbe sisteminde en ideal mekan dzenini meydana ge

tirmektedir.
Harimin kubbe sistemi, olgun bir tarzda kademeli olarak d
zenlenmitir. Dier bir deyile harim, cephe duvarlarndan ana
kubbenin kilit tana kadar, piramidal bir tarzda ykselir. Bu sayede
harimin neresinden baklrsa baklsn btn mekana hakim bir
gr as elde edilmi olur.
Harimi ynden mahfiller evrelemektedir. Duvar payan
dalarnn genilii deerle ndirilerek dzenlenen yan mahfiller,
payandalardan alan geiler ile birbirlerine balanmaktadr. Kuzey
mahfilleri, cmle girii nnde blm halinde ileriye doru
knt yapmaktadr.
Tamamen mermerden yaplm olan ve altn yaldzlar ile mzeh
hep olan mihrap ve minber devrinin en gzel eserleri olup iilikleri
ile de gz doldurmaktadr. ki sra halinde kitabesi bulunan mihrap
niinin st ksmnda renkli ta kakmalar bulunmaktadr. Mihrap,
iki yanda uzun stuneler ile snrlandrlmasndan baka yanlarda
stilize iek motifleri ile bezelidir. Mihrap son olarak bitkisel motifli
bir ta ile sonlanr. Mihrap ile ayn usuln bir rnei olan mermer
minber, itinal iilii ile caminin tamamlayc bir unsurudur. Ca
minin mezzin mahfili, kble ynndeki sa fil ayana bitiiktir.
Mezzin mahfili on adet sekizgen stun zerinde bulunmaktadr.
Vaaz krss ahap iilii, geometrik komp ozisyonlar ve sedef
kakmalar emsalleri arasnda en iyilerden birisidir. Harimin kble
duvarnn solunda 'T' eklinde hnkar mahfili bulunmaktadr. On
adet stunun zerindeki sivri kemerlerin tad hnkar mahfilinin
dardaki hnkar kasryla balants bulunmaktadr. Ayrca duvar
ierisindeki bir ilehane ile balants bulunan hnkar mahfili, ok
zengin olan ini ve kalem ileri ile bezelidir.
Caminin iinde ok zengin bir ekilde ini, kalem ii, ahap ve
ta sslemeler mevcuttur. Alt sra pencerelerin zerinden nc
sra pencere altlarna kadar ini ile kapl olan duvarlar, buradan
sonra tm kubbeleri de kaplayacak ekilde, mavi renk arlkl
olarak kalem ileri ile bezelidir. iniler ve kalem ileri ile harimin
ierisi gz yormayan, mavi renk hakimiyetinde bir renk cmb

ile enlenmektedir. Bu sebepten tr yabanclar camiye "Mavi
Cami" demektedirler. Sultanahmed Camii'nde kullanlan ini says,
Topkap Saray istisna edilecek olursa, bu asrda kullanlan inile ri n
hepsinin stnde bulunmaktadr.
Camideki yazlar ise, mderris ve kad olan Diyarbekirli Kasm
Gubari yazmtr. Gn n her taraftan rahat almas ve bolca
penceresinin olmasndan dolay camii, ii en aydnlk olan cami
lerden biridir. Camide, klasik dneme ait ahap zerine kalem
ileri orij inalliini koruyabilmitir. Hnkar ve mezzin mahfilleri
altndaki tavanlar bu sslemelere rnektir. Ayrca pencere kanatlar
ve vaaz krssnde olduu gibi ahap ilemeler de mevcudiyetini
srdrmektedir.
Sultanahmed Camii, Rum ve Avrupal mimarlarn emsalsiz ola
rak vndkleri Ayasofya karsnda hametli yaps ve muazzam
mimari zellikleri ile ina edilmi olmas bakmndan mhimdir.
Nitekim yerli ve yabanc baz mimarlar tarafndan padiahn bu
mabedi Bizans' ve Justinianos'u geen Osmanl kudret ve hame
tine delil iin bina ettirdii dahi rivayet edilmektedir. Gerekten de
evvelce Ayasofya'y ina ettiren Justinianos, mabedin alnda mah
feline kt zaman heyecanla Hazret-i Sleyman Aleyhisselam'n
Kuds'te ina ettirmi olduu Mescid - i Aksa'y kastedip:
"Ey Sleyman ! Seni de getim!" diyerek gururlanmt. imdi
ise Sultanahmed Camii Justinianos'u ve Romay ok geride brakan
Osmanl kudretinin, hametinin, Trk-slam mimarisinin ve insani
telakkisinin zarif, fakat azametli bir abidesi olarak Ayasofya'nn
karsnda yerini alm bulunuyordu.
V E FAT I V E A H S Y E T
1 . Ahmed Han'n rahatszland gnlerde Osmanl Devle
ti ile Avusturya hkmetleri Zitvatoruk Ahidnamesi'ni Viyana
Ahidnamesi'yle yeniliyorlard. Padiahn srtnda bir yara kmt.
Hastalk ise umulmadk bir biimde ilerlemekteydi. Btn salam
iman sahipleri gibi lmden korkmad. Son demlerinin yaklatn
I. Ahmed Han 313
hissedince Aziz Mahmud Hdayi Hazretleri tarafndan gasledil

mesini vasiyet etti.
Mabeyinci Mustafa, padiahn vefatndan bir gn nce huzu
runda iken, Ahmed Han'n odada sahibini gremedii kimselere
drt defa; "Ve aleykm selam" dediini iitti. Sebebini sorduunda,
Sultan Ahmed Han:
"u anda yanma Hazret-i Ebub ekir, Hazret -i mer, Hazret-i
Osman ve Hazret-i Ali geldiler. Bana: 'Sen, dnya ve ahiretin sul
tanln kendinde toplamsn. Yarn Resulullah sallallahu aleyhi
vesellem efendimizin yannda olacaksn ! ' buyurdular" cevabn
verdi. Hakikaten ertesi gn vefat etti.
Mide rahatszl dolaysyla elli bir gn dekte yattktan sonra
22 Kasm 1 6 1 7'de bu dnyann yalanc saltanatndan ayrld. !. Ah
med Han vefat ettiinde yirmi sekiz yanda bulunuyordu.
Hekimler, padiahn hastalna stma tehisini koymulard.
P adiahn bu beklenmedik lm herkesi akna evirmiti. Devlet
ynetiminde karar vermeye yetkisi olan kiiler Osmanoullar'nn
sregelen yasasna aykr biimde, padiahn olu il. Osman' deil
onun yerine kardei Mustafay tahta oturtmulardr. Bunun sebebi
ise muhtemelen ilk kez, len padiahn kardeinin hayatta olmasyd.
O gn stanbul camilerinde salalar okundu. Vasiyeti sebebiyle
gasil ve dier dini vecibelerinin yerine getirilmesi iin Aziz Mahmud
Hdayi Hazretleri'ne haberci gnderdiler. Fakat aralarnda byk
bir muhabbet ve nsiyet bulunduu iin Aziz Mahmud Hdayi
Hazretleri de ok zgnd. Gelenlere:
"Kendisini pek severdim, dayanamam. Hem ok ihtiyarm, bu
hizmetinde gerei gibi bulunamam" diyerek mritlerinden aban
Dede'yi gnderdi.
P adiahn cenaze namazn, sarayn Saln Divanhanesi'nde ey
hlislam Esad Efendi kldrd. Cemaatin kalabalk olduu cenaze,
bitmek zere olan camiinin yanndaki trbesine defnedildi.
Trbesi zerindeki kitabeye u tarih beyti nakolunmutur:
Trbe-i ulyasnn itmamna tarihdir

Trbe-i Sultan Ahmed illiyyln ola
Sultan 1. Ahmed Han Osmanl padiahlarnn on drdn cs ,
slam halifelerinin yetmi dokuzuncusudur. Sultan III. Meh me d
Han'n oludur. Babasnn Saruhan valilii srasnda 1 590 (h. 99 8)
ylnda Manisa'da dodu. Annesi Handan Sultan'dr.
ehzade Ahmed, henz be yanda iken sk bir talim ve terbi
yeye tabi tutuldu. Zamann ileri gelen alimlerinden Aydnl Mustafa
Efendi, bu ile vazifelendirildi. Temel bilgileri rendi. Hoca zade
Mehmed ve Esad efendilerden de dersler ald. Bilhassa fkh ilminde
ince bilgilere sahip olup, Arapa ve Farsay mkemmel rendi.
Ok atmak, kl kullanmak, ata binmek gibi sava ve askerlik eiti
minde de gayet baarl idi.
Osmanl ehzadeleri belli bir yaa geldikten sonra devlet y
netiminde tecrbe kazanmak maksadyla stanbul dndaki baz
vilayetlere ynetici sfatyla gnderilirlerdi. Buna "sancaa kma''
ad verilirdi. ehzade Ahmed, sancaa kmadan saltanata geen
ilk ehzade olacaktr. Buna sebep ise o devirde Anadolu'da devam
eden Celali syanlar idi.
Sultan Ahmed on drt yanda tahta geti ve on drt sene pa
diahlk yapt. Yirmi sekiz gibi ok gen denebilecek bir yata vefat
etti. yi eitim alm, sanata ve edebiyata dkn bir padiaht.
iirin yannda hat sanatna da yakn bir ilgi gstermitir. Zevk ve
sefaya kaplmayan, dindar ve hayr sahibi olmas dolaysyla halkn
sevgisini kazanmt. Sert tabiatl idi. hanet edenleri affetmezdi.
Sertlii yznden devlete hizmet edenlere dahi zaman zaman ac
masz davranabiliyordu.
P adiah, dedelerinden Yavuz Sultan Selim'e benzemekteydi. Her
ne kadar selim bir tabiata sahip olsa da devletin zararna olabilecek
bir eyde asla taviz vermezdi. Gayet sade giyinirdi. Gl, kuvvetli
bir yapya sahip olan padiah iyi silah kullanr ve bu zellii herkes
tarafndan bilinirdi. Bir keresinde Edirne'de alt dilimli topuz olan
bir eperi otuz metre yksekliindeki bir burtan epey ileriyle
I . Ahmed Han 31 5
frlatm ve eperin dt yere de bu hadiseyi hatrlatan bir

stun dikilmiti.
Mekke ehrine ayr bir hrmet gsterirdi. Zarar gren Kab e
duvarlarn stanbul'dan ustalar gndererek tamir ettirmi, Kabe-i
Muazzama'n n kaps zerindeki kitabe ile altnoluu yeniletmitir.
Bundan baka stanbul'da beyaz mermerden yaptrd bir minberi
Medine'ye gndererek Mescid- i Nebi'de eskiyen minberin yerine
koydurtmutur.
R E S U L U L LA H ' I N H U Z U RU N DA
Ahmed Han'n Peygamber Efendimiz'e ball ise her trl
tasavvurun zerinde idi. Nitekim u hadise onun bu akna en
byk iarettir.
O, yaptrmakta olduu camiinin inas srasnda Msr'da Sul
tan Kaytbay Trbesi'nde bulunan Hazret-i Peygamber'in "Nak-
Kadem" denilen mbarek ayak izlerini Eyp Sultan Trbesi'ne ge
tirtmiti. Sultanahmed Camii'nin inaat tamamlannca da, bunu
oraya aldrd. Ancak padiah, bu nakil ileminin yapld gece
yle bir rya grd:
"Btn sultanlarn topland yce bir meclis kurulmutu ve
Hazret-i Peygamber de kadlk makamnda oturmaktayd. Bir nevi
mahkeme kurulmutu. Sultan Kaytbay (m. 1495), Trbesi'ni ziyarete
vesile olan bu Kadem -i Saadet'in alnp stanbul'a getirilmesinden
dolay Sultan Ahmed'den davac olmutu.
Allah Resul de, kad sfatyla, Kadem- i erifin, derhal geri
gnderilmesine hkmetti . . .
Sultan 1 . Ahmed, dehet ve korku ile uyand. Ryasn ilerinde
Aziz Mahmud Hdayi'nin de bulunduu ulema ve meayha tabir
ettirdi. Yaplan tabire gre denildi ki:
"Sultanm! Rya gayet aktr. Yoruma bile gerek yoktur. Emanet
derhal geri gnderilmelidir . . ."
Peygamber a Sultan I. Ahmed Han, verilen karara boyun
bkt ve emaneti titizlikle ve mahzun bir ekilde yerine iade etti.
316 Kay V: K u d r e t v e A z a m e t Y l l a r
Ancak Kadem -i eriften ayr kalmaya yrei dayanamaz ve tpk

Kadem -i erif eklinde bir sorgu yaptrp hilafet sarna takar.
Ayrca bir tahta zerine de Kadem-i erif resmini izdirtip tahtn n
cephesine astrr. Tahtadaki Kadem - i erif resminin kenarlarna
bizzat kendisi u nl ktasn yazmtr:
N'ola tacm gibi bamda gtrsem daim

Kademi nakn ol hazret-i ah - Rsl'n
Gl-i glzar- nbvvet o kadem sahibidr
Ahmeda durma yzn sr kademine o Gl'n 156
( Peygamberler sultan o ulu Peygamber' in ayak izini her zaman
bir tac gibi bamda tasam bunda alacak bir ey olmaz. O Pey
gamber ki nebilik glistannn en kdemli ve en mstesna gldr.
Ey Ahmed ! O halde durma sen de o gln ayana yzn sr ! )
I. Ahmed Han gerek Anadolu'd a ve gerekse d e stanbul'da pek
ok yadigar brakmtr. stanbul'da kendi adyla anlan meydandaki
Sultanahmed Camii tam bir aheserdir. Temel atmnda kazmay
ilk vuranlar devrin eyhlislam Mehmed Efendi, Aziz Mahmud
Hdayi, Kuyucu Murad Paa ve Sultan Ahmed Han olmulardr. Pa
diah bizzat kaftannn etei ile toprak tam ve terleyinceye kadar
kazma vurmutur. Bu kazma kadife sapl olup, Topkap Saray'nda
tehir edilmektedir. Ad geen kazmay daha sonra kullanacak olan
bir baka padiah da III. Ahmed Han idi. O da saraydaki mehur
ktphanenin temelleri atlrken, dedesinin kulland bu kazmay
eline almtr.
Ava ve cirit oyununa merakl olduu, ara sra Edirne'd e ve
Bursa'da ava kt bilinmektedir. Fakat av pek sevdii halde, pa
diahlarn ava kmas da ok masrafl olduundan on drt yl iinde
ancak drt be sefer ava kt.
Dneminde kazaskerlik yapan Bostanzade Yahya Efendi, Tarih-i
Saf Tuhfetu'l-Ahbab adl eserinde 1. Ahmed Han' yle anlatmak
tadr:
"O, felek rtb eli, melek yzl, dervi tabiatl olup Sleyman
ululuundadr. Adalette Nuirevan'a, byklkte skender'e ben-
/ . A h m ed Han 317
zer. Mutluluk ve devlet sahibi olan padiahmz, adalet ve eriat

yolundadr. Atalar gibi iyilii ve hayr ilemeyi sever. Bilginlerin
el stnde tutulup gzetilmelerini ister. Temiz ve aydnlk yz
deirmi, teni beyaz, boyu sultanlk bahelerinin selvisi gibi olup
szleri ll ve nktelidir. Bayramlama trenlerinde elini pen
mollalara, airlere ve vezirlere sayg olsun diye tahtnda kalkp otu
rur. Bu, sultanlara yaraan gzel bir davrantr. Yry bile bir
padiaha uyacak biimdedir. Btn bunlar izlenince dedesi Sultan
Murad Han'a benzedii anlalr. Ama Sultan Murad Han'dan bin
derece yksek, balayc ve sekindir. Boyu ondan daha uzundur.
Orduyu ve lkeyi ynetmede dedesinden stndr. Sevimli yz ve
glmseyii, nur saan gne kadar aydnlktr. akada, vgde ileri
gitmez. Alak gnlllyse sonsuzdur. Ne var ki, Allah vergisi
heyb eti ve bykl karsnda, her canl titrer:'
TA S AVV U F E R B A B I L E
Sultan 1. Ahmed Han zamann byk alimlerinden Aziz Mah
mud Hdayi ile srekli grrd. Grd bir rya zerine tabi
rinin Aziz Mahmud Hdayi hazretleri tarafndan yaplmas birok
tarihi kaynakta yer almaktadr. Nitekim sz konusu hadisenin aka
binde padiahn bu zata olan hrmeti daha da artm, kendisine
daha yakn alaka gstermitir.
Osmanl padiahlarndan Sultan Ahmed, bir gn Aziz Mahmud
Hdayi'ye bir hediye gndermi; Hdayi Hazretleri de gnderilen
hediyeyi iine haram karm olabilecei phesi ile kabul etmemi,
geri evirmiti.
Padiah, ayn hediyeyi, devrin nl eyhlerinden Abdlmecid
Sivasi'ye gnderdi. O ise, gelen hediyeyi kabul etti.
Bir gn padiah, Abdlmecid Sivasi'ye: "Size gnderdiim he
diyeyi daha nce Aziz Mahmud Hdayi'ye gndermitim, kabul
buyurmamt" dedi.
Abdlmecid Sivasi alak gnll davranp: "Padiahm, Aziz
Mahmud Hdayi bir anka kuudur ki, lele beslenmeye tenezzl
etmez" dedi.
Padiah birka gn sonra da Aziz Mahmud Hdayi'ni n sohbe

tine gitti. Ona da:
"Geri evirdiiniz hediyeyi, Ab dlmecid Sivasi'ye gnderdim ,
o kabul etti" dedi.
Bu sz zerine Aziz Mahmud Hdayi: "Sultanm! eyh Ab dl
mecid, bir deryadr ki, iine bir damla pislik dmekle kirlenmi
olmaz . . :' diye cevap verdi.
Bu olay, bir taraftan alimlerin idareciler karsnda, Hakk' sy
lemekte pervaszln, dier taraftan da sufilerin birbirlerini iyilikle
anma ve takdir etme geleneini gstermesi asndan ibretli olduu
gibi, her iki eyhin de kvrak zekasn, nktedanln ve hazrce
vaplln ortaya koyan bir belgedir.
B R K E RA M E T N G RS E M !
Bir gn, Aziz Mahmud Hdayi Hazretleri Sultan I. Ahmed Han'n
daveti zerine saraya gitmiti.
Uzun sre oturup sohbet ettiler. Kafes arkasndan padiahn
annesi Handan Sultan da sohbeti dinlemekteydi.
Az sonra mbarek veli abdestini tazelemek istedi. Padiah derhal
leen ve ibrik getirtti. O abdest alrken kendisi de eline dkyordu.
Bu srada sultann annesi de, kafes arkasnda elinde havlu bekle
mekteydi. Bu arada gnlnden: "Ne byk veli, bir kerametini
grsem" diye geirdi.
Nihayet abdest bitti. Byk veli perde gerisinden verilen havlu
ile kurulanrken: "Hayret" diye mrldand.
Padiah merakland: "Hayrdr hocam ! Neye hayret ettiniz?"
"Bazs bizden keramet grmek istiyor" buyurdu. "Halbuki pa
diah eilmi, elimize su dkyor. Annesi, havlu tutmak iin ayakta
bekliyor. Bundan byk keramet mi olur?"
MA N S I B A A D E M M G E R E K !
I. Ahmed, dini heyecanlar cokun bir padiah olarak bilinirdi.
Her Cuma gecesi on iki hafz getirtir, hepsine birer ar okuturdu.
/ . Ahmed Han 319
Azna dininin haram dedii eyi koymad. Ayrca ulemann nasihat

yollu szlerini hrmetle dinlerdi. Devrinin byk din alimi eyh
Ab dlmecid Sivasi, Celali isyanlarndan bunalan lkede ilerin
dzelebilmesi iin mansplarn ehil ellere verilmesini istemi ve
bunu padiaha u ifadelerle belirtmiti:
ahsa mansb m gerek, mansba adem mi gerek

Din devlete layk nedir eyJahr- i kiram?
Biri bu, cahile hi maslahat smarlama kim
Gee ashtb- maarif nne ola imam!
Ulema zeynine girdi chela at sald
Bu drr saht-i dini bozan ey fahr-i izam
Kfr ile mlk durub, zulm ile durmasa gerek
Sakn ey ah-i cihtniyan cihandar mdam
Tie-i hikmet ile mezraa-i ma'delete
Meveret tohmunu sa, sula dmuile mdam!
Sultan Ahmed, ld vakit hazinesinde bir milyon duka, ky
metli talarla sslenmi kl, kalkan ve sair birok servet brakmt.
Daha ocuk yata tahta kmasna ramen, devlet ilerini hayret
edilecek bir kavrayla idare etmitir. Ayrca zamann nemli de
iikliklerinden biri de saltanatn intikali meselesinde olmutur. O
zamana kadar herhangi bir kural olm ayan clusta, bu padiahtan
itibaren karde katli yaplmamakla "ekberiyet" ve "erediyet" yani
hanedann en byk ferdinin tahta gemesi usulnn yolu ala
caktr.
lme ve ilim adamlarna pek dkn olan I. Ahmed Han'n tevik
leriyle baz eserler kaleme alnmtr. Sultan Ahmed' in imam olan
Mustafa Saf Efendi'nin iki cilt zerine Sultan Ahmed vekayiini iine
alan Zbdet't- Tevarih'i vardr. Yine Bostanzade Yahya Efendi'nin
de Sultan Ahmed adna yazd Mir'at 'l-Ahlak adl yirmi blmden
oluan Trke bir eseri mevcuttur. Riyazi Mehmed ise, Riyaz '
u ara adl eserini 1 609 ylnda tamamlayarak I. Ahmed Han'a
sunmutur.
BA H T I
Sultan I . Ahmed Han iirle de ilgilenmitir. iirlerinde kulland
mahlas Bahti idi. Bahti, baht ve talih sahibi, baht ak anlamalar n a
gelmektedir.
Ayrca bu ismin harflerinin ebced hesabyla toplam, padiahn
tahta clus senesine tekabl etmektedir. Onun hizmetinde bulunan
yaknlarndan Has Odal Yusuf Aa yle bir anekdot anlatr:
"Padiah ab dest alrken, suyu ben dkerdim. Sultan, en souk
k gnlerinde bile souk su ile abdest almak isterdi. Bir gn suyu
dkeceim srada padiah: 'Ayaklarm hamal aya gibi deil mi?'
diyerek latife yapt. B en de bunun zerine latife ile karlk verdim:
'Padiahm ! Mehur meseldir, aya byk olann baht ak olur
mu . . .' deyince padiah: 'Beli, bilirm. Bahti mahlasn ol sebepten
aldm' diyerek glerek cevap verdi:'
iirlerinde kulland dil sade ve anlalrdr. Devrinde eyh
lislam Yahya, Nefi ve Nergisi gibi byk edebi isimler yetiti.
Padiahn iirlerinin topland divan ok hacimli deildir. Diva
nn tek nshas, muazzam ve kymetli ktphanesini Trk milletine
hediye eden Seyyid Ali Emiri Efendi'nin kitaplar arasnda, Millet
Ktphanesi'ndedir. Divanda be mnacaat, Hazret-i Peygamber
iin yazlm naat, Ramazan ay hakknda drt iir, Eyyb Sultan
ve Mevlana C elaleddin - i Rumi hakknda birer medhiye, babas
III. Mehmed Han'n lmn mteakip yazd bir mersiye ve on
bir tarih drme sanatna dair iir olmakla beraber toplam yirmi
sekiz gazel vardr. Ayrca murabba eklinde otuz alt tane iir daha
kaleme almtr. Bu iirlerin bazlar o dnemde padiahn devleti
ve milleti iin duyduu sevgiye tercman olmaktadr. Daha on drt
yanda iken kendisinin katlamad bir sava mnasebeti iin
yazm olduu gazel yeteneini izhar ettii gibi, Allah'a ve askerine
olan gvenini de aka gsterir:
Ey uranlar klc heybet ile kffara!

Can u dilden sizi smarlamam Settar'a
I . Ahmed Han 321
Eyledm size dua ile selamm irsal

Siz selametde olun dman ola bi-are
Cengden nam- Hda'y komanuz hi elden
Avn -i Hakk' dileyp yalvarunuz Gaffara
Hazret-i Hakk'dan umaram ki kral- bed-hal
Vire hep ehr hisarn gelip yalvara
Ahmeda hayr dua ile guzata her dem
Diler isen ki mu 'in ola Hda anlara
( Klc heybet ile dman alan askerlerim ! Sizi can u gnlden
Allah'a smarladm. Size dua ile selamm yolladm. Selamette olun,
dman ise aresiz kalsn. Umarm ki o kt yaradll kral, bu sa
vatan sonra ehirlerini, kalelerini elinden karp, gelip yalvarsn.
Ey A hmed! Hda'nn o askerlere yardmc olmasn dilersen, daima
onlar iin hayr dua etmeye devam et! )
Sultan Ahmed devrinde hem batda Macaristan ordular ile hem
de douda Safeviler ile etin mcadeleler verilmitir. Her iki tarafa
da asker yolladn belirten padiah, bunlarn muzaffer olmas iin
Cenab- Hakk'a niyazda bulunmaktadr.
lahi canibeyne salmam ben iki serdar

Kerem kl dmeni kahr eyle, mansur eyle anlar
Biri ol ar- Yar sevmeyen zalimleri krsn
Biri varsn helak itsn senin emrinle kffar
(Ya Rabbi iki tarafa asker saldm. Kereminle dman kalr, as
kerimi muzaffer eyle! O askerlerden bir ksm Drt Byk Halife'yi
sevmeyen Safevileri, dieri de senin emrinle kafirleri helak etsin ! )
Gen padiaha ak derecesine varan imannn cokun dalgala -
nlar dini edebiyat alannda hisli iirler sylettii gibi, Estergon,
Yankkale, Belgrad ve Pete kaleleriyle, Kanije, Uyvar ve Eri san
caklarnn geri alnmas gibi, zaferler dolaysyla da kahramanlk
iirleri yazdryordu.
Henz o n drt yalarnda olan l. Ahmed, douda ran ll ar ve

batdaki Avusturyallar ile yaplan harplerden etkilenmiti. Sava an
ordularn harekatn evk ve heyecanla takip eden padiah:
Beni serverlere serdar- alf-an iden sensin

Bu edna bendeni ser-defter-i merdan iden sensin
Du a-y hayrn makbul idp ihsan iden sensin
Yo iken var iden bu Ahmed'i sultan iden sensin
Habfbn hrmetine leker-i slama nusret vir
diyerek bir kulluk haliyle dua edip yalvaryordu. 57
Almanlar Macaristan'da Budin'in karsndaki Pete'yi zapt etm i
lerdi. Yeni padiah, tahta kt gnlerde Almanlardan bu topran
geri alnd haberini alm ve bunun zerine Pete iin u dizeleri
kaleme almt:
kr hamdim anadr can gnlden ki ekur

Ehli slam'n olup yaveri klm Mansur
Pete'nin fethi Budin ehline canbah oldu
Bu bearet haberi kld cihan mesrur
Lik kani deilim ben buna Hak'tan umarm
Engrs'n haberi fethi dahi ide zuhur
Mnhezim eyleyeler gayret ile kffar
Cnd-i slama vire frsat u nusret gayur
Ahmeda zulmeti kfri giderb ol Hadi
Mihr-i iman ile kffar iline doldura nur158
l . Ahmed Han iirlerinde zaman zaman kendi adn da kullan
mtr. Kk bir divan mevcut olup tek nshas Millet Ktpha
nesi'ndedir. Divanndaki gftelerden de anlalaca zere beste de
yapm, bestelenecek gfteler de yazmtr:
Ate-i hicran ile barm suzan eyleme

Vadf- i firkatte benden zar giryan eyleme
Ey gzel, eyle terahhum, vaktidir, gel Bahtf'ye
Cevr edp ol bendene, zulm-i firavan eyleme
Duygusal, sade ve ak terennm eden iirleri de pek hotur.

Bunlardan bir tanesi ok iten ve samimidir.
Ddi gnl sana gzel

Barum delme cevr idp
Budur murad Bahti'nn
Subh u mesa ey dilrba
Canum yoluna kayam
Ey pr-cefa eyle vefa
LA H
1. Ahmed Han bir gazelinde Cenab - Hakk'a yle mnacaat
etmektedir:
lahi senden zge mesnedim yok

Rzadan zge ya Rab hacetim yok
Zaifim bikesim her demde ya Rab
Ki senden zge Rabb-i mfikim yok
Kapndr ehl-i derdin devas
Kapndan gayr yerde hacetim yok
Merref et visalinle lahi
Visalin gibi lezzet dnyada yok
Visal- i Hakk'a kim ki erdi Bahti
Ann bu fani mlke cnb yok
T E K RA R- ! Z KRU L LA H L E
1. Ahmed Han'n baz manzumeleri bestelenerek ilahi eklinde
okunmutur. u ilahisi hocas Aziz Mahmud Hdayi'nin ayn vezin
ve kafiyede bir ilahisine nazire olarak yazlmt ki ayn zamanda
onun ne derece duygulu bir insan olduu da gstermektedir.
Dil hanesi pr-nur olur

Envar- zikrullah ile
klim-i ten mamur olur
Mimar- zikrullah ile
Her mkil i asan olur
Derd-i dile derman olur
Canun iinde can olur
Esrar- zikrullah ile
Gamgin gnller ad olur
Dembesteler azad olur
Gmgeteler irad olur
Asar- zikrullah ile
Zikr eyle Hakk' her nefes
Allah bes baki heves
Bes gayrdan mmidi kes
Tekrar- zikrullah ile
Bahtf sana ikrar eder
Tevhidini tekrar eder
hlasn i'ar eder
E'ar- zikrullah ile159
GN E BELDES
Btn dnrleri ve filozoflar megul eden en nemli mesele
yaanlabilir bir dnya meydana getirilmesidir. lim adamlar da
tarihi incelerken nasl bir devir srlm olduuna insanlarn re
fah dzeyine, din ve vicdan hrriyeti durumuna ilgi duymakta ve
devletleri buna gre deerlendirmeye tabi tutmaktadr.
Bir devri en iyi o zamanda yaam insanlar deerlendirebilir.
Bu bakmdan Sultan I . Ahmed Han devrindeki Osmanl Devleti'nin
Avrupa'daki dnrler tarafndan grn, nasld? Nasl bir de
erlendirmeye tabi tutuluyordu? Bunun iin, Bat'da fikirlerinden
dolay aalanan ve hor grlen mtefekkirlerin Osmanl Devleti
hakkndaki yorumlar en ak bir rnek olacaktr.
Bu konuda en arpc yorumu Sultan I. Ahmed'in saltanat za
mannda yaam, Avrupa'daki zgrlk kartlna isyan etmi,
/ . A h m e d Han 325
bundan dolay senelerce hapishanelerde kalm, idealindeki lkeyi

Civitas Solis ( Gne Beldesi) isimli eserinde ortaya koymu olan,
talyan filozofu Campanella'nn szleridir. Bizim son devirlerdeki
melliflerimizin , o dnemi biraz da ideoloj ik yaklamla kt
lemelerine karlk C ampanella'nn Osmanl Trkleri ve devleti
hakkndaki fikirleri, ok daha farkldr. Nitekim o Cardinal Berule'e
yazm olduu mektubunda yle demektedir:
"inde yaadm afaksn gecenin bir sabaha ermesini istemi
yorum. Byle bir sabahn sonu gecedir. nk zindann dnda
istibdat var ve bu hr fikirlere ancak gece vadeder. Ben bir 'Gne
Belde'nin hasretini ekiyorum. Bu lkede gece olmasn ve insanlar
karanlk mefhumunu orada tanmasn. Gne lke'yi yeryznde
bulmak mmkn m? Fikir hrriyetine, vicdan hrriyetine, lisan
hrriyetine ilimeyen Osmanl Trklerinin varl, hi olmazsa
yarn, byle bir lkenin var olacan bana zannettiriyor. Mademki
dnceyi zindana koymayan, hakikat sevgisini zincire vurmayan
bir millet, o cesur ve adil Trkler var; zerinde yalnz hakikatin,
adaletin ve hrriyetin hkm srd bir Gne lke yarn neden
vcut bulmasn ? "
Hayali bir cennet lke tasavvur eden filozof, bunu yeryznde
ve zamannda en geni manada gerekletirenlerin Trkler oldu
unu ifade etmektedir. u dnce Osmanl devlet adamlarnn ve
ecdadmzn ne derece yksek insani llerle sahip olduklarn,
o devirdeki cemiyetimizin ne kadar hr bir topluluk olduunu en
ak ekilde anlatmaktadr. 1 6 0 te Sultan 1 . Ahmed devrinde Osmanl
Devleti'nin dardan, stelik farkl bir dine mensup biri tarafndan
grn byledir.
D P N OT LA R
1 1 . S E L M HAN
Selaniki Mustafa Efendi, Tarih-i Selaniki, haz. M . pirli, 1 , stanbul 1 989, s. 49.
2 Selaniki l , s. 54-56; Solakzade, Tarih, stanbul 1 297, s. 580- 58 1 .
3 ismail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III/ 1 , Ankara 1 973, s. 4-5.
4 Katip elebi, Tuhfet 'l-Kibar fi Esfari'l-Bihar, ev. O. . Gkyay, stanbul 1 973, s.
1 220- 1 22.
5 7 No'lu Mhimme Defteri 1 , (973-976/ 1 567- 1 569), Tpkbasm 1 , No: 244, s. 90- 93;
zet-Transkripsiyon ve ndeks 1, no 244, Ankara 1 996, s. 1 24- 1 26.
6 Uzunarl, III/ 1 , s. 26-27.
7 Selaniki, , s. 65.
8 Uzunarl, III/ 1 , 28; Hammer, c. 6, s. 1 857.
9 Selaniki, , s. 75.
1 0 Halil nalck, "Osmanl-Rus rekabetinin menei ve Don-Volga Kanal teebbs
( 1 569)': Belleten 46, 1 948, s. 370-373; Ahmed Refik, "Bahr- Hazar-Karadeniz Kanal
ve Ejderhan Seferi': TOEM, c. 43, 1 3 33, s. 2-4.
11 Katip elebi, s. 1 2 7.
12 Uzunarl, III/ 1 , s. 37; Ahmet imirgil, "Bir devrin ad: Sokullu", Tarih ve Dnce,
sy. 5, 2000, s. 14- 1 5.
1 3 Katip elebi, s. 128- 1 29.
1 4 Solakzade, Tarih, stanbul 1 298, s. 592.
15 Katip elebi, s. 1 30- 1 3 1 .
1 6 Uzunarl, III/ 1 , s . 1 3 - 1 4; Hammer, c . 6 , s . 1 876- 1 878.
1 7 Selaniki, 1 , s. 77-80.
18 Katip elebi, s. 1 33 - 1 35 .
1 9 Selaniki, 1 , s. 82.
20 Katip elebi, s. 1 38.
21 Solakzade, Tarih, s. 593.
22 Katip elebi, s. 1 3 8- 1 40.
23 Selaniki, 1, s. 82-83.
24 Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, haz. M. evik-E. Kl, c. 6, stanbul 1 984, s . 1 894;
Uzunarl, III/ 1 , s. 23.
25 Katip elebi, s. 1 4 1 .
2 6 Katip elebi, s. 1 42.
27 Hammer, c. 6, s. 1 895.
Dipnotlar 327
29 Selaniki, 1, s. 97; Katip elebi, s. 1 44- 1 46.

30 Ebussuud Efendi'nin hayat, ahsiyeti ve eserleri hakknda geni bilgi iin bkz.
Abdullah Aydemir, Ebussuud Efendi, Ankara 1 989.
31 Aydemir, Ebussuud Efendi, s. 1 1 - 1 2.
32 Peevi Tarihi !, haz. B. Stk Baykal, Ankara 1 98 1 , s. 356.
33 Uzunarl, I I I/ 1 , s. 4 1 .
3 4 Uzunarl, III/ 1 , 40; Hammer, c . 6 , s . 1 907- 1 908.
35 Solakzade, Tarih, s. 594-595.
i l i . M U RA D H A N
36 Selaniki, l , stanbul 1 989, s. 99- 1 00; Solakzade, Tarih, s. 597.
37 Selaniki, 1, s. 1 02- 1 04.
38 Selaniki, 1, s. 1 1 4- 1 1 5.
39 Selaniki, 1 , s. 1 1 6 .
4 0 Solakzade Tarihi, haz. Vahid abuk, Ankara 1 989, s. 3 3 3 .
41 Peevi brahim Efendi, Peevi Tarihi II, haz. B. Stk Baykal, Mersin 1 992, s. 3 2 .
42 Peevi Tarihi II , s. 3 3 .
43 Asafi Dal Mehmed elebi v e ecaatname, haz. Mustafa Eravc, stanbul 2009, s. 1 6 .
4 4 Tarih-i Osman Paa, haz. Yunus Zeyrek, Ankara 200 1 , s. 20- 2 1 .
4 5 ecaatname, s. 1 7.
46 Peevi Tarihi II, s. 35-36.
47 Tarih-i Osman Paa, s. 2 1 -23.
48 Tarih-i Osman Paa, s. 24-27.
49 Selaniki, l, s. 1 1 8 - 1 20; Tarih-i Osman Paa, s. 27-30; Peevi Tarihi II, s. 42-45;
Solakzade, s. 333-335.
50 ecaatname, s.32.
51 ecaatname, s. 557-60.
52 ecaatname, s. 50.
53 Peevi Tarihi II, s. 49-50; . Hiknet Ertaylan, Gazi Geray Han Hayat ve Eserleri,
stanbul 1 958, s. 1 1 - 1 3 .
5 4 Peevi Tarihi II, s . 47-48; Selaniki, l , s. 1 22.
55 Solakzade, Tarih, s. 60 1 .
5 6 Sokollu Mehmed Paa hakknda geni bilgi iin bkz. Radovan Samarcic, Dnyay
Avularnda Tutan Adam Sokollu Mehmed Paa, stanbul 1 997; A. Refik Altnay,
Soko/lu, stanbul 2009; Erhan Afyoncu, Sorularla Osmanl mparatorluu II, stanbul
2005, s. 75-84.
57 Peevi Tarihi II, s. 6 1 -68; Solakzade, Tarih, s. 604.
59 Peevi Tarihi II, s. 64-67; Solakzade, Tarih, s. 603-604; Hammer, c. 7, s. 2095 - 2 1 04.
61 Solakzade, Tarih, s . 607.
62 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi III/2, Ankara 1 977, s. 1 -4.

63 Selaniki, 1, s. 1 48 - 1 49.
64 Selaniki, 1 , s. 1 44.
65 Solakzade, Tarih, s. 609 - 6 1 0 .
6 6 Selaniki, 1 , s. 1 6 1 - 1 63; Ayrca bkz. Kemal iek, "Osman Paa, zdemirolu'', DA,
c. XXX I II, stanbul 2007, s. 47 1 -473.
67 Selaniki, 1, s. 165.
68 Solakzade, Tarih, s. 6 1 5.
69 Uzunarl, III/ 1 , s. 62-63; Hammer, c. 6, s. 2 1 30-2 1 38.
70 Geni bilgi iin bkz. Osman zbahe, Mimar Sinan, stanbul 2005; Ahmed Refik,
Osmanl Alimleri ve Sanatkarlar, stanbul 1 997, s. 7- 1 7; Muhsin lyas Suba, "Ser
Mimaraan- Hassa Sinan Aa'', Tarih ve Medeniyet Dergisi, sy. 64, Temmuz 1 999, s.
8-25.
71 Selaniki, 1, s. 188- 1 90.
72 Cafer !yani, Tevarih-i Cedfd- i Vilayet-i ngrs, haz. Mehmet Kiriciolu, stanbul
200 1 ' s. 24-26.
73 Solakzade, Tarih, s. 6 1 7- 6 1 8.
74 Tevarih-i Cedid-i Vilayet-i ngrs, s. 36-4 1 .
7 5 Naima Tarihi, c . l , ev. Zuhuri Danman, stanbul 1 967, s . 98-99; Solakzade, Tarih,
s. 620.
76 Naima Tarihi, c. 1 , s. 1 0 1 - 103.
77 Naima Tarihi, c. l , s. 1 04- 105; Peevi Tarihi, il, s. 1 50- 1 5 1 .
7 8 III. Murad Han'n ahsiyeti ile ilgili olarak bkz. Naima Tarihi, c . l , s . 1 06 - 1 07;
Selaniki, l , s. 427-432; Uzunarl, III/ l , s. 1 1 4- 1 1 5.
79 Bu konuda geni bilgi iin bkz. H. Ahmet Krkl, Sultan III. Murad, stanbul 1 988,
s. 25-44.
80 Sultan III. Murad, s. 1 02.
81 Sultan III. Murad, s. 90.
82 Sultan III. Murad, s. 82.
83 Mustafa sen-A. Fuat Bilkan, Sultan airler, Ankara 1 997, s. 1 66- 1 67.
i l i . M E H M E D HAN
84 Selaniki, 1 , s . 426.
85 Solakzade, Tarih, s. 62 ! .
8 6 Naima Tarihi, c . l , s . 1 06.
89 Naima Tarihi, c. l, s. 1 34- 1 36.
92 Ali Akyldz, "Safiye Sultan'', DA, c. XXXV, stanbul 2007, s. 473.
Dipn o t l a r 329
93 brahim Pazan, Padiah Anneleri, Eserleriyle Valide Sultanlar, stanbul 2007, 75-76.
96 Solakzade, Tarih, s. 660-66 1 .
9 7 Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/2, s . 353.
98 Naima Tarihi, c. 1, s. 279-283.
99 Naima Tarihi, c. l, s. 284-286.
1 00 Naima Tarihi, c. 1, s. 295-297; Ayrca Kanije savunmas ile ilgili olarak geni bilgi
iin bkz. Kanije Savunmas ve Tiryaki Hasan Paa, haz. Genelkurmay, Askeri Tarih
ve Stratej ik Etd Bakanl, Ankara 1 986.
101 Naima Tarihi, c. 1, s. 300-30 1 .
1 02 Naima Tarihi, c . 1 , s . 3 1 1 -3 1 4.
1 03 Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas, Celali syanlar, Ankara
1 975, s. 355-357.
1 04 Mcteba lgrel, "Celali syanlar'', DA, stanbul 1 999, c. Vll, s. 252-257.
105 Hseyin Hsamettin, Amasya Tarihi, stanbul 1 927, c. 3, s. 348
106 Mehmet Emin ner, Airet, Ekya ve Devlet, stanbul 2009, s. 1 76.
1 07 Celali syanlar, s. 386.
108 William J. Griswold, Anadolu'da Byk syan 1591 - 1 61 1 , ev. lk Tansel, stanbul
2002, s. 25-26.
1 09 Anadolu'da Byk syan, s. 25-27; Celali syanlar, s. 386-387.
1 1 0 Naima Tarihi, c. 1, s. 302-303; Celali syanlar, s. 388; Anadolu'da Byk syan, s.
28-30; Airet, Ekya ve Devlet, s. 1 78.
1 1 1 Mcteba lgrel, "Karayazc Abdlhalim'', DA, stanbul 200 1 , c. 24, s. 482.
1 1 2 Naima Tarihi, c. l, s. 304-305.
1 1 3 Celali syanlar, s. 400-40 1 .
1 1 4 Peevi Tarihi, il, s . 75-76.
1 1 5 Anadolu'da Byk syan, s. 32-33; Celali syanlar, s. 40 1 -403.
1 1 6 Naima Tarihi, c. 1, s. 335-336.
1 1 7 Solakzade, Tarih, s. 680-682.
1 . AH M E D HAN
1 1 8 Peevi Tarihi, il, s. 274.
1 1 9 sa Kayaalp, Sultan Ahmed ve Divan, stanbul 1 994, s. 65-66.
1 20 Peevi Tarihi, il, s. 278.
1 2 1 Solakzade, Tarih, s. 689.
1 22 Peevi Tarihi, il, s. 279-280.
1 23 Peevi Tarihi, 1, s. 299- 300.
1 24 Sultan Ahmed ve Divan, s. 128.
125 Peevi Tarihi, il, s. 2 9 1 -292.
1 26 Peevi Tarihi, il, s. 297-303.
1 2 7 Naima Tarihi, c . l , s . 335-336; Peevi Tarihi, II, s . 308; Solak.zade, Tarih, s . 694-695.
1 2 8 Bkz. Naima Tarihi, c. 1 , s. 475-480; Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/ l , s. 94-97.
1 29 Uzunarl, Osmanl Tarihi, lll/ l , s. 97-98.
1 3 0 Naima Tarihi, c. 1, s. 450-45 1 .
1 3 1 Canbolatolu Hseyin Paann faaliyetleri ile ilgili olarak bkz. Anadoluaa By k
syan, s. 66-85.
1 3 2 C anbolatoullar iin bkz. Mcteba ilgrel, "Canbolatoullar'', DA, c. VII, stanbul
1 993, s. 1 44- 1 45.
133 Anadoluaa Byk syan, s. 89-93.
134 Anadoluaa Byk syan, s. 1 0 1 - 1 05.
1 3 5 Peevi Tarihi, II, s. 308-309; Naima Tarihi, c. l , s. 474.
1 36 Naima Tarihi, c. 2, s. 575.
1 3 7 Anadoluaa Byk syan, s. 1 0 5 - 1 1 6.
1 38 Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/ l , s. 1 07.
1 39 Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/ l , s. 1 06- 1 07: Anadoluaa Byk syan, s. 1 1 7 - 1 23 .
1 40 Anadoluaa Byk syan, s. 1 37- 1 3 9.
1 4 1 Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/ l , s. 1 07- 1 08.
142 Anadolu aa Byk syan, s. 1 46- 1 52.
1 43 Naima Tarihi, c. 2, s. 560-56 1 .
1 44 Naima Tarihi, c. 2 , s . 562-565; Peevi Tarihi, II, s . 3 1 4; Anadoluaa Byk syan, s.
1 5 3 - 1 60.
145 Naima Tarihi, c. 2, s. 568-569; Anadoluaa Byk syan, s. 1 6 1 - 1 63; Uzunarl,
Osmanl Tarihi, III/ l , s. 1 07
1 46 Naima Tarihi, c. 2, s. 570-57 1 .
1 4 7 Naima Tarihi, c . 2 , s . 574-575.
1 48 Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/ l , s. 1 1 1 .
1 49 Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/ l , s. 1 1 1 - 1 1 3.
1 50 Peevi Tarihi, II, s. 309, 3 1 5.
1 5 1 Naima Tarihi, c. 2, s. 572-573.
1 52 Naima Tarihi, c. 2, s. 573.
1 5 3 Ayrca bkz. mer bilir, "Kuyucu Murad Paa'', DA, c. XXVI, Ankara 2002, s. 507-
508.
1 54 Uzunarl, Osmanl Tarihi, lll/ l , s. 67-68.
1 5 5 Peevi Tarihi, II, s. 320.
1 58 Sultan Ahmed ve Divan, s. 1 26.
1 59 Sultan Ahmed ve Divan, s. 69-70.
1 60 Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, c. 2, stanbul 1 994, s. 33- 34.
B B L YO G RA FYA
Abdullah Aydemir, Ebussuud Efendi, Ankara 1 989.
Ahmed Refik, "Bahr- Hazar-Karadeniz Kanal v e Ej derhan Seferi'; TOEM,
c. 43, 1 3 3 3 .
___ ; Osmanl Alimleri v e Sanatkarlar, stanbul 1 997.
A. Refik Altnay, Sokollu, stanbul 2009.
Ahmet imirgil, "Bir devrin ad: Sokullu'; Tarih ve Dnce, sy. 5 , 2000.
Ali Akyldz, "Safiye Sultan'; DA , c. XXXV, stanbul 2007.
Asaf Dal Mehmed elebi ve ecaatname, haz. Mustafa Eravc, stanbul 2009.
Cafer Iyani, Tevarih-i Cedfd- i Vilayet- i ngrs, haz. Mehmet Kiriciolu,
stanbul 200 1 .
Erhan Afyoncu, "S okullu Mehmed Paa'; DA , c. XXXVII , stanbul 2009.
___ ; Sorularla Osmanl mparatorluu II, stanbul 2005

H. Ahmet Krkl, Sultan III. Murad, stanbul 1 988.
Halil nalck, "Osmanl-Rus rekabetinin menei ve Don -Volga Kanal

teebbs ( 1 569)'; Belleten 46, 1 948.
Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, haz. M. evik- E. Kl, c. 6, stanbul 1 984.
Hseyin Hsamettin, Amasya Tarihi, c. 3, stanbul 1 927.

. Hikmet Ertaylan, Gazi Geray Han Hayat ve Eserleri, stanbul 1 958.
brahim Pazan, Padiah Anneleri, Eserleriyle Valide Sultanlar, stanbul 2007.
sa Kayaalp, Sultan Ahmed ve Divan, stanbul 1 994.
smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III/ l , Ankara 1 973.
Kanije Savunmas ve Tiryaki Hasan Paa, haz. Genelkurmay, Askeri Tarih

ve Stratej ik Etd Bakanl, Ankara 1 986.
Katip elebi, Tuhfet 'l-Kibar fi Esfari'l-Bihar, ev. O. . Gkyay, stanbul
1 973.
Kemal iek, "Osman Paa, zdemirolu'; DA, c. XXXIII, stanbul 2007.
Mehmet Emin ner, Airet, Ekya ve Devlet, stanbul 2009.
Muhsin lyas Suba, "Ser- Mimaraan- Hassa Sinan Aa'; Tarih ve Medeniyet
Dergisi, sy. 64, Temmuz 1 999.
Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik v e Dzenlik Kavgas, Celali syanlar,

Ankara 1 975.
Mustafa sen- A . Fuat Bilkan, Su ltan airler, Ankara 1 997.
Mcteba lgrel, Karayazc Abdlhalim, DA , stanbul 200 1
___ ; Celali syanlar'', DA , c. VII, stanbul 1 993.
___ ; "Canbolatoullar", DA , c. VII, stanbul 1 993.
Naima Tarihi, ev. Zuhuri Danman, stanbul 1 967.
Osman zbahe, Mimar Sinan, stanbul 2005.
mer bilir, "Kuyucu Murad Paa'', DA , c. XXVI, Ankara 2002.
Peevi brahim Efendi, Peevi Tarihi II, haz. B. Stk Baykal, Mersin 1 992
Selaniki Mustafa Efendi, Tarih-i Selaniki, haz. M. pirli, c. 1, stanbul 1 989.
Radovan Samarcic, Dnyay Avularnda Tutan Adam Sokollu Mehmed
Paa, stanbul 1 997.
Solakzade, Tarih, stanbul 1 298.
Solakzade Tarihi, h a z . Vahid abuk, Ankara 1 989.
Tarih- i Osman Paa, haz. Yunus Zeyrek, Ankara 200 1 .
William J. Griswold, Anadolu 'da Byk syan 1 59 1 - 1 6 1 1 , ev. lk Tansel,
stanbul 2002.
Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, c. 2 , stanbul 1 994.

N D E KS
A Ahmed emseddin Efendi 8 0
Abbas ( ran ah) 1 76 Akdeniz 2 1 , 2 2 , 27, 3 0, 38, 3 9 , 4 9 , 5 5,
Abbas (ah) 1 3 2, 1 4 1 , 2 1 4, 2 1 6, 222, 56, 83, 1 02, 1 04, 1 4 3, 1 4 8, 260, 265,
2 2 4, 225, 238, 2 3 9, 240, 24 1 , 265, 294, 295, 296, 297, 298, 299, 3 0 5
269, 290, 293 Akdeniz Boaz 2 6 0
Abdullah Bey ( Kulban Beyi) 1 85 Akkirman 1 8 5, 30 1
Abdullah el-Galib Billah 8 1 Alaaddin ah (Ae Sultan) 24
Abdullah Han (Buhara Padiah) 1 76 Alaca-Atl Hasan Paa 240
Abdullah Han II. 1 3 9, 1 40 Alacahisar 3 0 1
Abdullah Han Mehed 1 32 Alamut Kalesi 8 7 , 290
Abdlkadir eyhi 59 Alaehir 1 6 1
Abdlmecid Sivasi (eyh) 3 1 9 Ali Aa 22, 3 7
Abdlmelik (Sultan) 83, 84 Ali Cem:lli Efendi 36, 60
Acem Ali 1 3 6 Ali Kuu 5 7
Ae 2 3 , 24, 2 5, 26, 2 7 Ali Paa 4 0 , 4 5 , 4 9 , 50, 5 1 , 5 2 , 5 3, 54,
A e Sultanl 23 55, 56, 76, 80, 82, 83, 1 00, 1 0 1 , 1 02,
Akba Han 92 1 1 1 , 1 1 5, 1 23, 1 27, 1 82, 1 87, 1 95, 209,
Adana 254, 266, 272, 273, 274, 2 8 1 225, 235, 237, 246, 257, 2 60, 262, 263,
Aden 23, 24, 25, 29, 3 0 264, 265, 266, 267, 268, 269, 2 7 1 , 272,
Adriyatik Denizi 1 6 1 273, 274, 276, 277, 278, 289, 292
Afrika 8 1 , 82, 83, 85, 8 6, 1 02, 1 1 O , 1 1 4, Ali Paa (Budin Valisi) 2 5 7
1 4 9, 304 A l i Paa (Kad) 1 9 5
Afrin Irma 274 Allahverdi H a n (Fars Valisi) 240
Afar aireti 8 7 Almanya 40, 49, 1 83, 2 5 8
Aa Liman 299 A l p Giray 1 2 2, 1 2 3, 1 24, 1 26, 1 27
Arboz 54, 296, 299 Amasya 32, 86, 1 0 1 , 1 09, 2 1 5, 2 1 6, 2 1 7,
Arboz Adas 54 2 1 9, 220, 222, 329, 3 3 1
Ahrkap 76 Amik Gl 274
Ahska 1 32 Anadolu 1 4, 1 5, 2 1 , 3 0, 40, 43, 44, 46,
Ahmed Aa (Mirahur) 1 74 48, 57, 69, 71, 1 1 1 , 1 1 8, 1 77, 1 79, 1 80,
Ahmed avu 1 9 5, 203 1 84, 1 89, 1 9 1, 2 1 1 , 2 1 2, 2 1 4, 2 1 6, 2 1 7,
Ahmed Han I. 233, 2 3 5, 2 3 6, 2 3 7, 244, 2 1 8, 2 1 9, 220, 22 1 , 222, 223, 224, 225,
250, 2 5 1 , 260, 261, 268, 269, 279, 287, 226, 229, 237, 238, 240, 24 1 , 254, 259,
289, 29 1 , 3 1 2, 3 1 3, 3 1 4, 3 1 5, 3 1 6, 3 1 7, 260, 26 1, 266, 267, 268, 269, 270, 2 7 1 ,
3 1 8, 3 1 9, 320, 3 2 2, 323, 3 24, 329 275, 278, 279, 280, 2 8 1 , 2 8 3 , 284, 286,
Ahmed I. (Sultan) 1 3, 235, 2 3 6, 244, 287, 288, 289, 2 9 1 , 292, 299, 304, 3 1 4,
25 1 , 255, 287, 289, 294, 303, 3 1 0, 3 1 4, 3 1 6, 3 29, 330, 3 3 2
3 1 5, 3 1 7, 3 1 8, 3 20, 3 24, 325 Ankara Kalesi 2 2 3
Ahmed Paa (Sivas Beylerbeyi ) 240 Antalya 40
Ahmed Paa Saray 1 1 0 Antoine Quirini (Girit-Kandiye Komu
Ahmed Paaolu Mehmed Bey 1 5 1 tan) 45
Arab Yarmadas 304 Balkanlar 304

Aras Han 96, 97, 1 2 5 Barbam (Venedik Elisi) 52, 54
Aras Nehri 1 23, 2 3 8 Barbaros Hayreddin Paa 40, 5 5, 1 00
Ara Han 96 Barbaros Hayreddin Paa Trbesi 40
Ardahan 90, 1 1 9 Baron Preyner 1 1 3
Arnavut Ahmed Paa 1 05 Bastion Kalesi 56
Arnavutluk 5 5 Bayezid II. 5 7, 77
Asi Irma 2 6 2 Bayezid Kk 1 75
Astarhan 30, 3 1 , 3 2 , 33, 1 3 9 Bayo Sokolovi 99
Astarhan Hanl 30 B ehram Paa 30, 40, 9 1 , 93
Astarhan Seferi 33 B ehram Paa( Sivas Valisi) 40
Aa Yemen 28 B ekta Paa 249
Atlantik 83, 84 B elika 1 8 3
Atmeydan 67, 1 1 0, 1 1 1 , 1 1 2, 1 1 3, 1 1 6, Belgrad 1 9, 20, 1 00, 1 34, 1 54, 1 5 5, 1 5 6,
1 1 7, 309 1 88, 1 93, 1 94, 1 99, 200, 2 0 1 , 202, 203,
Atmeydan Saray 1 1 7 208, 209, 246, 247, 248, 289, 29 1 , 3 2 1
Avusturya 1 4, 32, 40, 77, 78, 1 00, 1 0 1 , B elgrad Kalesi 208, 2 8 9
1 03, 1 1 0, 1 1 3, 1 1 4, 1 49, 1 5 0, 1 5 1 , 1 52, Bender 3 0 1
1 53, 1 55, 1 57, 1 5 8, 1 77, 1 80, 1 8 1 , 1 8 3, Beikta 35, 3 6, 40, 7 1 , 299
1 85, 1 86, 1 93, 1 99, 203, 206, 208, 209, B eyolu ve Galata Rumlar 1 1 7
2 1 0, 2 1 1 , 222, 223, 225, 226, 227, 237, B eyrut 295, 298
244, 245, 247, 248, 249, 2 5 1 , 252, 253, Bihke 1 50
254, 255, 257, 258, 259, 260, 267, 269, Birgili Ataullah Efendi 1 9
290, 2 9 1 , 292, 3 1 2 Birinci Dnya Sava 42
Aya Mavra Adas 5 1 Bodan 1 5 1 , 1 54, 1 5 7, 1 5 8, 1 7 7, 1 8 0,
Ayas Paa 1 3 5 1 8 5, 267, 3 0 1 , 302
Ayasofya 44, 7 1 , 77, 1 3 7, 1 59, 1 64, 1 75, Bohemya 1 83
1 8 5, 1 96, 226, 235, 248, 3 06, 3 1 2 Borkai 247, 248, 250, 252, 2 5 3, 2 5 7,
Ayasofya Camii 7 1 , 1 5 9, 1 64, 1 75, 1 96, 258, 259
226 Bomu Sultanl 85, 86
Ayasofya Kilisesi 44 Bosna 5 5, 99, 1 00, 1 1 1 , 1 5 0, 1 5 2, 1 5 5,
Aydn 1 6 1 , 260, 280, 287 223, 246, 248, 249, 260, 30 1
Aye Hanm Sultan 1 5 2 Bostanzade (eyhlislam) 1 5 3, 1 7 5
Azak Denizi 3 1 , 32 Bostanzade Mehmed Sunullah Efendi
Aziz Efendi Tekkesi 71 59
Aziz Mahmud Hdayi 1 60, 244, 245, Bostanzade Mustafa 59
304, 307, 3 1 3, 3 1 5, 3 1 6, 3 1 7, 3 1 8, 323 Bozda Yayla 1 6 1
Bragadino 45, 46, 47, 48
B Budin 58, 1 03, 1 5 3, 1 5 5, 1 77, 1 8 1 , 1 8 3,
Baalbek 263 1 1 1% 1 1 1 1 1
Baba Sultan 1 3 9 200, 20 1, 203, 208, 209, 2 1 0, 246, 247,
Baf Liman 294 248, 250, 252, 257, 259, 2 9 1 , 292, 322
Badad 89, 96, 1 3 2, 1 34, 2 1 8, 220, 2 4 1 , Bursa 57, 65, 2 6 1 , 278, 280, 3 1 6
2 6 1 , 266, 267, 2 7 3 , 277, 279 Bursa Ulu Camii 65
Bahesaray 1 2 2, 1 2 6 Bkre 1 5 8, 1 8 1 , 1 82
Baki 1 2, 1 8, 60, 70, 1 6 8, 1 69, 1 79, 229
Bakras Boaz 273 C-
Bak 1 09, 1 3 9 Cafer Bey ( Lala) 297
ndeks 335
Cafer Kaptan 294 uha Adas 54

Cafer Paa 98, 1 0 8, 1 09, 1 1 1 , 1 1 8, 1 20,
1 23, 1 30, 1 3 1 , 1 80, 1 90, 1 9 1 , 256 D
Cafer Paa (irvan B eylerbeyi) 1 80 Dastan 95, 1 0 7, 1 20
Caalazade Sinan Paa 1 1 9, 1 28, 1 32, Dalg Ahmed Paa (Mimar) 280
1 88, 1 93, 2 1 2, 235, 237, 240, 24 1 , 243, Dalmaya 1 50
244, 2 6 1 Damat brahim Paa 1 8 0, 1 8 6, 1 8 7,
Caalazade Sinan Paa (Vezir) 1 28, 1 8 8 1 89, 1 99, 2 1 7
Canbek Giray (Krm Han) 294 Dampier 249, 250
Canbolat Hanedan 266 Dandolo (Kbrs Genel Valisi) 44
Canbolat Paa ( Kilis Beyi) 40 Davud Aa (B ostancba) 1 8
Canbolatolu Hseyin Paa 24 1 , 243, Davud Aa (Mimar) 62, 1 95
2 6 1 , 330 Davutpaa 2, 1 80, 1 8 7
Canfeda Hatun (Harem Kethdas) 1 74 Deli Hasan 1 82, 2 1 9, 220, 2 2 1 , 2 2 2,
Canik 3 2, 2 1 9 223, 260, 289
Cecilia Baffo 1 6 1 Deli brahim Paa 1 76
Celal (B ozoklu) 2 1 1 Demirkap 95, 97, 1 2 3, 1 26, 2 5 6
Celali fetreti 1 5, 2 2 3
Dervi Nazr 223
Cenova 4 1 , 306
Dervi Paa (Haleb Sancakbeyi) 40
Cerrah Mehmed Paa 1 1 7, 1 4 2, 1 89,
Devlet Giray (Krm Han) 31, 34, 1 22
227
Dicle 277
Cerrah Mehmed Paa (Vezir) 1 42, 1 89,
Dinyester (Turla) Suyu 302
227
Divan - Hmayun 30, 1 2 2, 1 2 3, 1 3 2,
Cezayir 22, 49, 50, 55, 5 6, 5 7, 8 1 , 82,
1 56, 1 64, 1 8 6
294, 295
Divanyolu 1 8 7
Charles Ouint (spanyol Kral) 55
Diyarbekir 68, 90, 9 1 , 95, 1 1 8, 1 3 0, 1 76,
Chevalier de Fraissinet ( Kaptan) 295
1 95, 2 1 6, 2 1 8, 238, 240, 257, 273, 277,
Cidde 24, 25
2 84, 290, 2 9 1 , 294
Cierdelen 209, 247, 2 5 0
Dobruca 280
C i n A l i Blkba 2 7 5
Doanc Mehmed Paa 1 42
Civitas Solis (Gne Beldesi) 325
Cizre 2 1 8 Don Juan 49, 50, 5 1 , 55, 5 6
Clement VIII. (Papa) 1 5 7 D o n Nehri 3 1 , 3 2 , 298
Cornelis Haga 304 Don Pietro Cerrera 56
Culfa 2 3 9, 294 Don Sebastiyan (Portekiz Kral) 8 3
ad Gl 85 Donanma-i Hmayun 2 6
anakkale Boaz 1 3 6 Don-Volga Kanal 2 7 , 3 26, 3 3 1
ankr 224 Drava Nehri 200
ar ahin Polad 34
erigo Adas 54 E
erkez Kasm Bey 3 1 , 32 Ebu Abdullah Mehmed 8 1 , 82
eme Liman 22 Ebussuud bin Yavsi 59
ldr Kalesi 90 Ebussuud Efendi ( eyhlislam) 1 8, 3 5,
ldr Muharebesi 92 39, 70
iftehan 272 Ebussuud el- madi 5 7
inici Hasan 3 0 8 Ebussuudzade ( A nadolu Kazaskeri)
orlulu Ali Paa Medresesi 1 8 7 1 79
orum 32, 2 1 6, 2 1 7, 2 2 1 , 2 8 5 Ecmiyazin 239
Edirne 9, 20, 62, 64, 7 , 78, 1 00, o s, Ferdinand (Aridk) 2 0 , 204, 205, 206
1 1 4, 3 7, 80, 88, 9 3, 280, 3 4, 3 6 Ferdinand I . (Toskana Dk) 265
Edirne Saray 00, 4 Ferhad Aa (Bostancba) 74
Eflak s , s4, s 7, s 8, 77, 78, 80, Ferhad Paa 92, 1 1 8, 1 1 9, 3 , 3 2, s3,
8 , 82, 83, 8 5, 2 4, 244, 257, 258, 54, 74, 77, 78, 79, 80, 8 , 83,
267, 3 0 , 302 86, 267, 269, 270
Ege Adalar 304 Ferhad Paazade Mehmed Paa 8
Eri Kalesi 8 9, 90, 98 Feridun Ahmed Bey 76, 62
Eriboz 306 Feridun Bey 20
Ekber ah 3 2, 40 Fraki 72
Eklikara 294 Fili be 9, 8 8
Elbistan 2 8 Filip I I . ( spanya Kral) 49, 8 3 , 8 5
Emir Han (ran Generali) 90 Filzade Abdurrahim elebi 2 8 5
Enderun 4, s, 22, 94, oo, 1 1 0, 279, Finike 40, 4 , 296
308 Flipovski (Lehistan Elisi) 1 1 3
Enderun Camii 308 Floransa 294, 295, 296, 299
Enderun Mektebi 5 Francis Drake 49
Endonezya 3 Fransa 9, 32, 40, 49, 54, 83, 4 3, 44,
Enest Diez 66 45, 47, 62, 76, 225, 228, 259, 265,
Ensar Halife 93 303, 304, 306
Erdebil 3 2, 40, 24 Fransa Tarihi 62
Erde! oo, o , o s, s , s4, s 7, 77, Fudayl Efendi 60
80, 82, 94, 98, 99, 209, 2 4, 244, Flek 5 5, 99
247, 248, 2 5 , 252, 257, 258, 259, 267,
302 G
Ereli 272 Galata 22, 80, 7
Ere 94, 96, 97 Gazanfer Aa 79, 74, 77, 9 3
Erzurum 68, 88, 89, 90, 9 , 96, 98, 1 06, Gazanfer Aa (Babssaade Aas) 7 4
1 1 8, 9, 28, 224, 238, 240, 24 , 242, Gazi Giray 98, 23, 93, 99, 2 2 2
283, 286, 293, 294 Gazi Giray (Krm Han) 9 3, 99
Eski Saray 67, 9 5, 2 3 6 Gazi Hsrev Paa (B osna Beylerbeyi)
Eskiehir 223, 277 249
Esrarname 63 Gebze 270
Estergon 5 5, 80, 83, 84, 8 5, 86, Gecdehan Ali Paa 260
88, 99, 200, 209, 245, 247, 248, 249, Gelibolu 40, 223, 280
250, 2 5 , 253, 254, 2 5 7, 2 5 8, 3 2 Gelibolulu Ali 64
Estergon Kalesi 84, 247, 248, 250 Gence 93, 1 07, 23, 2S, 3 2, 3 3, 40,
Evliya elebi 307 78, 79, 240, 244, 293, 294
Eyp Sultan Camii 57, 8 Germigny ( Fransz Elisi) 45
Girit Adas 4 , 49
F Gora s o
Fas 8 , 82, 83, 84, 85, 03, 1 1 3, 44 Gros Varadin 9 8
Fatih Camii 57
Fatih Kanunnamesi 77, 2 3 5 H
Fatih Sultan Mehmed 7 7 , 43, 227, 2 3 Hab Kalesi 2 8
Felemenk Cumhuriyeti 305 Habe 2 7 , 2 9 , 2 4
Felipe III. (spanya Kral) 266 Habil Efendi (Budin Kads) 9 5, 257
Ferdi 72 Hac brahim Paa 2 8
indeks 337
Hac Mehmed Bey 30 Hindistan 27, 8 1 , 1 04, 1 3 2, 1 40, 1 4 1 ,

Hallar 52, 84, 206 227
Haova Sava 1 9 1 , 1 9 3, 2 1 2, 2 1 3 Hippolito Leoncini 265
Hadm Cafer Paa 1 90 Hoca Sadeddin 59
Hadm Hasan Paa 1 3 2 Hocazade (eyhlislam) 297
Hadm Mesih Paa 1 1 2 Hollanda 1 43, 2 5 9, 303, 304, 305, 306
Hafz Ahmed Paa 222, 246, 294 Hollokoc 1 55
Hafsi Sultan Mevlay Hamid 55 Hdavendigar 277
Hala Sultan 4 1 , 42 Hseyin Aa (Yenieri Aas) 254
Hala Sultan Trbesi 42 Hseyin Paa 1 8, 1 9, 2 1 4, 2 1 5, 2 1 6, 24 1 ,
Haleb 40, 90, 1 9 1 , 1 96, 2 1 2, 2 1 5, 2 1 8, 2 4 3 , 244, 254, 2 6 1 , 2 6 6 , 2 7 0 , 3 3 0
2 1 9, 238, 240, 241, 243, 244, 254, 260, Hsrev Paa 88, 22 1 , 222, 2 4 8 , 2 4 9
26 1 , 262, 264, 265, 266, 267, 269, 2 7 1 ,
272, 273, 274, 275, 276, 277, 279, 2 8 1 , -i
282, 284, 289, 294, 3 0 6 Irak 1 3 2, 2 1 8, 24 1 , 288
Halid b i n Velid 2 9 2 bni Haldun 26
Halil Paa 294, 2 9 5 , 296, 2 9 7 , 299, 300, bn-i Kemal Paa 5 7
3 0 1 , 304, 3 05, 306 brahim Paa (Sadaret Kaym akam )
Halkal Pnar 1 77 1 80, 1 8 1
Halkulvad Kalesi 55, 5 6 brahim Paa (Silistre Mutasarrf) 3 0 1
Hamid Mahmud Efendi (eyhlislam) brahim Paa Saray 2 2 , 1 1 0, 1 1 1 , 308
77 brail 1 8 5
Hammer 5 5, 1 8 5, 326, 327, 328, 3 3 1 el 48, 2 1 7, 2 8 1 , 2 8 7
Hamza Bey 1 1 O dris Alavma 86
Handan Sultan 229, 2 3 6, 3 1 4, 3 1 8 mam Kulu Han 97, 1 07, 1 08, 1 09, 1 25
Hasan Beyzade (Reis lkttab) 234 nebaht 49, 50, 5 1 , 52, 55, 1 02, 1 03, 306
Hasan Kafi Akhisar\ 229 nebaht Kalesi 49, 5 1
Hasan Padiah Camii 1 29 nebaht Krfezi 49, 50
Hasan Paa (Nakka) 248, 280 nebaht Sava 50, 5 2
Hasan Paa ( Rus) 28, 29, 30 ngiltere 4 0 , 1 43, 1 4 5, 1 46, 1 47, 1 48,
Haseki Sultan Hamam 1 78 1 49, 1 76, 2 2 8 , 2 2 9, 2 5 9, 265, 303,
Hatice Turhan Sultan 1 95 304, 306
Hatvan 1 5 5, 1 8 8, 1 89, 1 99, 24 7 ran 1 4, 30, 31, 32, 69, 77, 78, 79, 8 6,
Haydar Mirza 86, 1 3 2, 1 3 3, 1 4 1 87, 88, 90, 92, 94, 95, 96, 1 0 0, 1 0 3,
Hazar Gl 3 1 1 06, 1 07, 1 09, 1 1 8, 1 1 9, 1 22, 1 23, 1 2 8,
Hazret-i Ali 3 1 3 1 29, 1 3 1, 1 3 2, 1 3 3, 1 34, 1 3 9, 1 4 1, 1 45,
Hazret-i Aye 1 3 3 1 50, 1 54, 1 5 7, 1 76, 1 98, 2 1 4, 222, 223,
Hazret-i Ebubekir 1 3 3, 3 1 3 224, 225, 226, 229, 237, 239, 241, 242,
Hazret-i Osman 42, 1 2 5, 1 3 3, 3 1 3 244, 254, 256, 257, 259, 260, 26 1, 264,
Hazret- i mer 1 3 3, 3 1 3 265, 267, 268, 269, 27 1 , 272, 277, 279,
Hazret-i Peygamber 4 1 , 73, 8 1 , 1 69, 283, 286, 287, 288, 289, 290, 292, 293,
207, 3 1 5, 320 294, 30 1
Helvacolu Hasan Bey 87 sfahan 89, 239
Hemedan 8 9 skender Paa (Anadolu Beylerbeyi 40
Henri III. 1 4 5, 1 47 sken der Paa (Bosna B eylerbeyi) 30 1
Hezargrad 1 8 1 skender Paa (Defterdar) 1 00
Hicaz 2 7 skender Paa (stanbul Muhafz) 1 8
Hind Denizi 27 skenderiye 24, 3 8, 1 5 6, 295, 306
skenderun 265, 273, 295 1 00, 1 0 1 , 1 02, 1 34, 1 35, 1 6 1 , 1 72, 1 8 5,

skilip 59 1 87, 1 8 8, 1 96, 2 2 1 , 226, 227, 236, 2 90
skiroz Adas 299 Kapkulu Ocaklar 1 9, 27
slam Giray 1 2 3, 1 24, 1 2 6, 1 27 Kara Ahmed Paa 1 O 1
smail 86, 8 7, 88, 1 1 8, 1 2 8, 1 8 5, 326, Kara Ali Bey (Estergon Komutan) 1 84
3 2 8, 3 3 1 Kara Bali Bey 1 1 o
smail (ah) 87, 1 1 8, 1 28 Kara Cehennem 295
smihan Sultan 79, 1 04, 1 05 Kara mer Bey 205, 206, 207
spanya 4 1 , 49, 5 5, 56, 82, 83, 85, 1 43, Kara ahin Mustafa Paa 28
1 44, 1 46, 1 47, 1 48, 1 49, 2 0 1 , 225, 259, Karabodan 1 34, 1 3 5
266, 294, 296, 303 Karadeniz 30, 32, 1 04, 1 4 3, 297, 298,
stanbul 20, 22, 23, 24, 27, 28, 3 0, 3 3, 3 0 1 , 302, 304, 326, 3 3 1
36, 39, 40, 4 1 , 42, 45, 48, 52, 5 5, 56, Karaka Ahmed Paa 238, 243, 270, 282
5 5 6 6 7 7 7 7 8 8 Karaman 40, 44, 48, 90, 1 1 9, 1 6 1 , 1 9 1 ,
86, 1 00, 1 0 1 , 1 03, 1 05, 1 06, 1 1 6, 1 20, 2 1 4, 2 3 8, 269, 270, 290
1 2 1 , 1 23, 1 24, 1 26, 1 27, 1 29, 1 30, 1 3 1 , Karapene 202, 203
1 3 2, 1 3 3, 1 34, 1 36, 1 3 7, 1 3 8, 1 39, 1 4 1 , Karayazc Abdlhalim 2 1 2, 329, 3 3 2
1 46, 1 47, 1 48, 1 49, 1 5 1 , 1 5 2, 1 54, 1 5 5, karga 1 1
1 56, 1 6 1 , 1 63, 1 64, 1 74, 1 76, 1 78, 1 80, Kars 1 06, 1 1 9, 1 3 1 , 1 3 3, 2 3 8, 294
1 8 1 , 1 85, 1 86, 1 8 7, 1 93, 1 94, 1 95, 1 97, Kasm (Divrii Sancakbeyi) 2 1 3
2 0 1 , 207, 2 1 1 , 2 1 3, 2 1 4, 2 1 5, 2 1 6, 2 1 7, Kasm Gubari (Diyarbekirli) 3 1 2
2 1 9, 2 2 1 , 222, 224, 227, 234, 235, 236, Kasr- Hmayun 1 5 8, 308
237, 238, 241, 243, 244, 246, 247, 248, Katolik Arnavutlar 43
253, 254, 260, 2 6 1 , 263, 264, 265, 268, Kaytas Bey 94
269, 276, 277, 278, 279, 280, 2 8 1 , 286, Kazvin 87, 93, 1 3 2
288, 289, 290, 293, 294, 295, 296, 297, Kefalonya 49
298, 299, 3 0 1 , 302, 303, 304, 305, 306, Kefe 22, 3 1 , 32, 98, 1 04, 1 0 8, 1 2 1 , 1 22,
3 1 3, 3 1 4, 3 1 5, 3 1 6, 326, 327, 328, 329, 1 23, 1 24, 1 2 5, 1 26
3 3 0, 3 3 1 , 3 3 2 Kekoc 1 5 5
stanbul Kaps 1 29 Kemalpaazade Ahmed elebi 58
stolni - Belgrad 202, 203 Kbrs 27, 33, 37, 38, 39, 40, 4 1 , 42, 43,
kodra 1 5 6 44, 45, 48, 49, 52, 54, 55, 59, 1 02, 1 4 3,
talya 2 2 , 8 3 , 1 8 3, 2 0 1 256, 265, 2 9 1 , 294, 296, 306
van IV. (Moskova Prensi) 3 0 Kbrs Seferi 27, 3 3, 40, 42, 55
Kl Ali Paa 52, 53, 54, 5 5, 56, 76, 80,
82, 83, 1 1 1 , 1 1 5, 1 2 3, 1 2 7
Jeremi Mugila (Moldavya Prensi) 3 0 1 Knk Irma 93
Krkhan 274
K Krm 3 1 , 3 2, 33, 34, 35, 90, 96, 98, 1 04,
Kabe 77, 296, 3 1 5 1 1 3, 1 22, 1 23, 1 24, 1 25, 1 26, 1 2 7, 1 5 6,
Kafkasya 90, 1 04, 1 06, 1 22, 1 24, 1 2 5, 1 9 1 , 1 93, 1 94, 1 99, 2 2 1 , 2 27, 247, 294,
1 29, 290 298, 302, 304
Kalenderolu Mehmed 267, 2 7 1 , 273, Kzlbalar 239, 24 1
278, 279 Kzldeniz 27
Kalgay Adil Giray 96 Kili 1 85
Kalogeran Kprs 1 8 2 Kilikya 2 7 1 , 272
Kanuni Sultan Sleyman 1 3, 23, 28, 3 5, Kirmast 280
36, 38, 55, 58, 59, 68, 69, 70, 77, 99, Koca Osman avu 250
ndeks 339
Koca Sinan Paa 56, 05, 06, 8, 53, Lefkoa 43, 44, 45, 48, 49
54, 5 5, s , s3, s6, s7, 2 4 Lefteri Kalesi 42
Koca Sinan Paa (Sadrazam) 54, S7, Lehistan 32, 40, 77, 78, 1 1 3, 76, 225,
24 3 0 1 , 302
Koca Sinan Paa (Yemen Fatihi) 5 3 Leusos Burcu 47
Kocaeli 278 Levend olu Aleksandr Han 92
Kou B ey 1 82 Limasol Liman 42
Komaran 1 8 8, 1 94, 2 5 8 Litroz 20
Komaran Kalesi 1 94 Llristan 8 8
Komoron Kalesi 1 5 6 Ltfi B e y 23
Konya 48, 68, 69, 1 23, 1 26, 1 6 1 , 223, Ltfi Paa 1 3 4, 1 3 5, 1 3 6
2 3 8, 2 70, 2 7 1 , 288
Konya Kalesi 1 6 1 M
Korfu 49, 5 1 , 1 34, 1 6 1 M. de Salignac ( Fransz Elisi) 303
Korkun Jan 3 3 Maanolu Fahreddin 262, 263, 264,
Korucuba Allahkulu 2 4 2 277, 298
Kosova Sava 98 Macaristan 58, 1 0 1 , 1 1 1 , 1 5 0, 1 54, 1 77,
Koyun Geidi Irma 93 1 83, 1 96, 1 99, 2 1 3, 2 1 7, 237, 246, 2 5 1 ,
Kse Sefer Paa 224, 2 3 8, 242 25 2 5 4 , 2 5 5 , 2 9 1 , 3 2 1 , 3 2 2
Kse Sefer Paa (Erzurum B eylerbeyi) Magosa 4 3 , 4 5 , 4 6 , 49, 295
2 3 8, 242 Mahmud Aa (Mir-i alem) 143
Kstendil 1 09, 275 Mahmud Bey (Fizan Sancakbeyi) 85
Kralie Elizabeth 1 45, 148 Mahmud avu 3 8
Kubad avu 38, 39 Mahmud Paa (Yemen Valisi) 28
Kubad Paazade Sleyman Paa 1 1 8 Maksimilyen il. (Avusturya mparato-
Kulaksz Osman Bey (Szolnok Sancak- ru) 78
beyi) 1 9 8 Malatya 277, 282
Kupa Nehri 1 5 1 Malkara 77, 1 8 6
Kur'an- Kerim 77, 1 62, 1 96, 292 Malko Ali Paa 2 3 5, 246
Kurd Bey 1 04 Malko Yavuz Ali Paa 2 3 7
Kurdolu Hzr Reis 25, 26, 29, 30 Malta 2 1 , 4 1 , 4 9 , 5 0 , 5 1 , 2 0 1 , 294, 295,
Kurunlu Camii 1 30 296, 297, 300
Kuyucu Murad Paa 1 9 1 , 257, 268, 269, Malta Kalesi 300
2 7 1 , 272, 273, 274, 275, 276, 277, 279, Malta valyeleri 49, 50, 296, 300
280, 2 8 1 , 282, 283, 285, 286, 288, 289, Maltepe 270
290, 2 9 , 292, 293, 3 1 6, 330, 3 3 2 Manisa 68, 76, l S, 5 9, 1 6 , 1 62, 6 3,
Kuzey Afrika o2, 49, 3 0 4 1 74, 1 76, 1 86, 226, 227, 228, 280, 3 1 4
Kuzey Irak 2 1 8 Mansfeld (Prens) 80, 1 84
Kuzey Suriye 24 , 2 6 1 Manya Burnu 297
Kr Nehri 9 3 Mara 1 5 8, 9, 2 4, 2 5, 2 3 8, 270, 273,
Ktahya 1 8, 6 8 , 6 9 , 7 2 , 1 02, 222, 223, 274, 275, 28 1
261 Marmara Denizi 306
Maryol Hseyin Paa 270
L Mataban Burnu 54
Ladislas Salani 1 1 3 Mathias (Aridk) 1 5 5, 1 5 6, 1 84, 1 9 8,
Lagosta Adas 303 1 99, 203, 209, 2 1 O, 2 5 7
Lala Mehmed Paa ( Anadolu B eyler Medine 4 , 63, 96, 3 1 5
beyi) 1 77, 1 84 Mehmed Aa (Mimarba) 307
Mehmed Aa (Sedefkar) 308, 3 1 0 Mihali 280

Mehmed Bahadr 1 40 Mihalili Ahmed 1 98
Mehmed Bey ( Lala) 1 74 Mihrimah Sultan 80, 1 5 2
Mehmed avu 1 64, 2 2 7, 303 Miklos Zrinyi 1 0 1
Mehmed avu (Tekeli) 2 2 7 Milo Kabilovic 98
Mehmed Giray 9 6 , 9 8 , 1 22, 1 23, 1 24, Mimar Sinan 62, 66, 1 05, 1 3 3, 1 3 4, 1 3 6,
1 26, 1 27 1 3 7, 1 3 8, 1 9 5, 308, 328, 3 3 2
Mehmed Han IV. 1 9 5 Minuehr 9 2 , 1 1 8
Mehmed Hdabende 86, 8 7, 8 8, 1 06, Mir eref(Krt B eyi) 2 5 4
132 Mirza Ali Bey 93
Mehmed I I I . 2 , 3, 59, 1 73, 1 74, 1 7 5, Mirza Selman 97
1 76, 1 77, 1 8 1 , 1 86, 1 8 7, 1 89, 1 9 1 , 1 92, Misis 273
1 93, 1 95, 1 96, 1 9 7, 200, 207, 226, 227, Miel Viinyevski 3 0 1
228, 229, 230, 23 1, 234, 235, 237, 250, Moenigo 54
3 1 4, 320, 3 2 8 Modon 54, 296, 300
Mehmed Paa (Grc) 259 Modon Kalesi 54
Mehmed Paa (Nianc) 1 42 Moha Meydan Muharebesi 1 3 4
Mehmed Paa (Serdar) 1 84, 2 1 6 Molla Cami 58
Mehmed Suudi 1 62 Molodi 35
Mehmed Yavsi 5 7 Mora 40, 5 0, 54, 295, 296, 306
Meis Adas 4 4 , 4 9 , 2 9 9 Moskova Prenslii 30
Mekke-i Mkerreme 7 1 Mosses Srekely (Erde! Voyvodas) 209
Mekmoriye 2 5 5 Mudanya skelesi 1 74
Memi Bey (zvornik Sancakbeyi) 1 5 1 Muhammed Mtevekkil Alellah 8 2
Memi Bey (Rodos B eyi) 299 Muhi Sinan Efendi (Kazasker) 5 7
Memi Bey (Rodos Kaptan ) 295 Muhyiddin Mehmed skilibi 59
Memi Glabi elebi 72 Murad ( ehzade) 76, 1 6 1 , 226
Memi Paazade Ali elebi 299 Murad Han III. 75, 77, 79, 82, 88, 99,
Memlk Devleti 37 1 03, 1 22, 1 24, 1 26, 1 29, 1 3 1 , 1 32, 1 3 9,
Menakzb-z Hnerveran 1 64 1 4 1 , 1 42, 1 43, 1 45, 1 48, 1 49, 1 50, 1 53,
Merake 82, 83, 1 1 3 1 58, 1 5 9, 1 60, 1 62, 1 63, 1 64, 1 65, 1 66,
Merdmi 72 1 1 1m 1n 1 1 1 1
Merzifon 224 1 96, 226, 227, 235, 2 5 1 , 252, 327, 328
Mescid-i Aksa 3 1 2 Murad Paa (Vezir) 254
Mescid-i Haram 7 1 , 308 Murad Reis 40, 4 1 , 295
Messina 5 1, 56 Muradiye Camii 1 6 1
Mealeler Sava 1 09 Murtazaabad 279
Mevlana Cami Hazretleri 5 8 Musa bin el- Harfl 263
Mevlana Seyyid Karamani 57 Musli avu 2 8 1 , 2 8 7, 288
Mevlay Hasan 55 Mustafa avu 25, 293
Mevlay Muhammed 56, 82, 83, 8 4 Mustafa elebi (Mneccimba) 79
Mezistre 3 0 6 Mustafa Efendi (eyhlislam) 226, 235
Msr 2 4 , 2 5 , 2 7 , 2 8 , 2 9 , 3 0 , 3 7, 3 8 , 1 00, Mustafa madi 57
1 5 8, 1 74, 1 76, 1 96, 235, 282, 290, 294, Mustafa Paa ( Lala) 29, 40, 42, 43, 44,
296, 297, 299, 304, 3 1 5 45, 46, 47, 48, 88, 89, 90, 93, 95, 97,
Michel Angiolo Corai 265 1 02, 1 03, 1 0 5, 1 06
Mihal (Eflak Voyvodas) 1 5 7, 1 58, 1 80, Mustafa Paa (Mara Beylerbeyi) 1 5 8
181 Mustafa Paa (S erdar) 93
Indehs 341
Mustafa Paa (Trablusgarb B eylerbe- Ota- Hmayun 1 9, 306

yi) 56 kz Mehmed Paa (Veziriazam) 293
Musul 277 mer Efendi (aml) 35
Mutahhar (Zeydi mam) 26 sek 1 5 4, 200, 223
Muzaffer Bey (Krehir Sancakbeyi) 22 sek Kprs 1 5 4
Muzaffer Paa ( Avlonya Sancakbeyi) zbekler 1 39, 1 40
44, 48 zdemirolu Osman Paa 29, 9 1 , 93,
Mbarek Giray 96 95, 96, 97, 1 0 7, 1 2 0, 1 2 2, 1 2 3, 1 2 5,
1 2 7, 1 28, 1 2 9, 1 3 0, 1 3 1 , 1 3 9, 290
N
Nahcivan 93, 1 1 9, 238, 294 p
Namrak Kalesi 1 2 1 Papa Kalesi 1 56, 1 99
Nasuh Paa 24 1 , 2 5 4, 2 5 9, 260, 2 6 1 , papalk 1 5 7
273, 284, 285, 293, 297, 298 Paul V. ( Papa) 266
Nasuh Paa (Haleb Valisi) 260 Payas 273, 274
Navarin 5 1 , 54, 56, 7 1 , 296, 300, 3 0 1 Pazartepe 280
Neme 1 54, 1 77, 1 98, 1 99, 252, 257, 258 Peevi brahim Efendi 2 5 0, 3 27, 3 3 2
Neograd 1 99 Peevi Tarihi 2 5 3 , 2 9 2 , 3 2 7, 3 2 8, 3 29,
Nevali Nasuh Akhisari 2 2 8 3 30, 3 3 2
Nigari 70, 72 Pertev Paa 4 9 , 5 0 , 1 O 1
Nigari (Nakka) 70 Perviz Beyzade 299
Nibolu 3 2, 246 Pespirim Kalesi 1 5 5
Nibolu Muharebesi 246 Pir Mehmed Azmi Efendi 227
Nihani 72 Piyer V. (Papa) 48
Nihavend 294 Polata 250
Ni 1 8 8 Polonya 49
Nogay prensleri 3 4 Portekiz 23, 8 1 , 82, 83, 84, 85, 1 03, 1 43,
Novosiltof 3 3 , 3 4 1 44, 225
Nurbanu Sultan 79, 1 6 1 Portekizliler 23, 83, 85
Nureddin Efendi (Ayasofya Vaizi) 248 Pozant 272
Oka Nehri 35
Okmeydan 1 8 5 R
Raab Kalesi 1 56
0- Raguza Cumhuriyeti 78
Ordra Suyu 1 5 1 Rakka 2 3 8
Orta Kaps 20 Ramazan Paa 5 7, 82, 83, 8 4 , 8 5
Ortadou 26 1 , 263, 266 Revan 92, 1 09, 1 1 8, 1 1 9, 1 40, 226, 294
Oru Ovas 274 Rdvan Paa 28, 29, 1 1 8, 1 1 9, 1 5 7
Osman Paa (kodra ( skenderiye) Riyazi Mehmed 3 1 9
Sancakbeyi) 1 5 6 Riyaz'-u ara 3 1 9
Osmanl Devleti 1 1 , 1 3, 1 4, 2 1 , 23, 34, Rodos 25, 4 1 , 1 34, 1 95, 295, 296, 297,
39, 40, 5 2, 5 3, 5 5, 56, 67, 8 1 , 8 2, 85, 299
92, 99, 1 0 1 , 1 03, 1 1 0, 1 29, 1 3 3, 1 3 9, Rodos Adas 4 1
1 40, 1 4 1 , 1 43, 1 44, 1 45, 1 47, 1 50, 1 53, Rudolf (Alman mparatoru) 1 57
1 57, 1 68, 1 77, 1 79, 2 1 1, 2 1 6, 224, 255, Rudolf (Neme mparatoru) 1 77
257, 258, 259, 267, 289, 290, 29 1 , 292, Rudolfll. 1 50, 1 54, 1 5 7, 1 84, 1 9 8, 227,
301, 302, 303, 304, 3 1 2, 324, 325, 326, 258, 259
331 Rusuk 1 5 8, 1 7 7, 1 80, 1 8 5
Rusya 3 3, 34, 40, 1 1 8, 1 22, 302 Seyfolu Yusuf Paa (Trablusam Emiri)
Rstem Paa 68, 1 0 1 , 1 5 2 220, 26 1
S eylan 24
S- S eyyid Ali Emirl Efendi 320
Saati Hasan 1 43 Seyyid Kemal Reis 26
Safevi D evleti 69, 1 4 1 , 225, 2 8 9, 292 Seyyid Mehmed ( am B eylerbeyi) 263
Safeviler 95, 9 6, 1 09, 1 28, 293, 32 1 Sanl Sahras 1 8
Safiye Sultan 1 74, 1 8 1 , 1 95, 1 96, 226, Sigetvar 1 3, 1 8, 1 9, 22, 23, 25, 1 0 1 , 200,
227, 236, 328, 3 3 1 202, 205, 226, 227
Saint Martin Kalesi 1 5 5 Sigetvar Kalesi 1 3
Sakz 2 1 , 22, 23, 294, 297, 299 Sigetvar Seferi 1 8, 23, 2 5
S akz Adas 21, 22 Sigismund Bathory ( Erde! Prensi) 2 5 2
S akz Cumhuriyeti 2 1 Sigismund(Erdel Kral) 1 57
Sakz Liman 299 Silifke 2 1 3, 299
Sami 72 Silistre 32, 1 07, 1 8 5, 280, 3 0 1
Samuel Korezky 3 0 1 S i mon Luvarsab 1 1 9
S an'a 2 8 , 29, 3 0 Sinan Bey ( Rodos Beyi) 299
S ancakbeyi Kara A l i B e y 1 80 Sinan Paa 29, 30, 56, 8 5, 8 8, 8 9, 1 05,
S aray Kaps 20 1 06, 1 1 2, 1 1 7, 1 1 8, 1 1 9, 1 28, 1 32, 1 42,
Saraybosna 1 05 1 53, 1 54, 1 5 5, 1 56, 1 57, 1 58, 1 75, 1 77,
Sarayburnu 76 1 79, 1 80, 1 8 1 , 1 82, 1 83, 1 85, 1 86, 1 87,
Sart Ovas 226 1 88, 1 89, 1 9 1 , 1 93, 2 1 2, 2 1 4, 235, 237,
Satrc Mehmed Pa a 1 8 0, 1 8 1 , 1 8 2, 238, 239, 240, 24 1 , 242, 243, 244, 26 1
1 94, 1 98, 1 99 Sinan Paa Kk 1 58, 1 7 5
Satrc Mehmed Paa ( Vezir) 1 8 1 S i n anpaazade Mehmed P a a ( Vezir)
Savoie Dukal 4 1 217
Sayda 295, 298 Sinop Kalesi 297
Sefer D ay ( Levend Reisi) 300 Sir Thomas Glover (ngiliz Elisi) 303
Selamet Giray 222 Sisam Adas 299
Selanik 83, 275 S ivas 40, 1 08, 1 96, 2 1 3, 2 1 6, 2 1 7, 2 1 9,
S elan iki 1 59, 1 63, 229, 326, 327, 328, 224, 238, 240, 283
332 S iyavu Paa 78, 1 1 2, 1 1 8, 1 2 5, 1 4 2,
Selim (ehzade) 1 8, 67, 68, 69, 70, 1 0 1 , 1 5 2, 1 5 3, 235
161 Siyavu Paa ( Sadrazam) 1 5 2
Selim II. 2, 3 , 1 4, 1 7, 1 9, 20, 2 1 , 23, 24, Siyavu Paa Saray 2 3 5
25, 30, 35, 3 8, 39, 40, 43, 55, 56, 5 9, Sofu Mehmed Paa 1 3 6
62, 66, 67, 69, 70, 7 1 , 72, 73, 76, 77, S o fy a 1 9, 1 8 8, 246
78, 99, 1 02, 1 03, 1 04, 1 22, 1 59, 1 6 1 , S okollu Mehmed Paa 1 4, 1 8, 1 9, 29,
1 62, 227, 228, 236, 326 30, 3 1 , 49, 5 2, 53, 70, 76, 78, 79, 8 8,
Selimiye Camii 44, 62, 64, 66, 71, 73, 98, 99, 1 00, 1 0 1 , 1 02, 1 03, 1 04, 1 05,
1 37 1 1 6, 220, 327, 3 3 2
Selimiye Klliyesi 62, 63 Sopoto Kalesi 55
Selmas 95, 225 S o ranzo ( Venedik Elisi) 78
S emendire 30 1 Sr Antuvan rleyl 225
S emerkand 57, 1 76 Stanislas Zolkiewski 302
Semiz Ali Paa 1 00, 1 0 1 Su Kulesi 250
Sepedl 2 1 8 Suat 280
S erpukhov 3 5 Suda Liman 49
ndehs 343
Sultan Kaytbay 3 1 5 Tebriz 89, 93, 1 28, 1 29, 1 3 0, 1 3 1 , 1 3 3,

Sultanahmed Camii 1 1 0, 1 3 8, 306, 308, 1 40, 1 78, 225, 239, 240, 24 1 , 242, 290
3 0 9, 3 1 0, 3 1 2, 3 1 5, 3 1 6 Tegroti 259
Sultanzade Mehmed Bey 1 5 2, 1 5 3 Tekeli Mehmed Paa (Kastamonu San-
Sunullah Efendi 59, 222, 224, 256 cakbeyi) 280
Suriye 43, 2 1 2, 2 1 8, 24 1 , 26 1 , 262, 264, Tekir Beli 272
277, 279, 2 8 8 Telli Hasan Paa 1 50, 1 5 1 , 1 52, 1 5 3
Sleymaniye Camii 59, 6 2 , 1 3 3, 1 3 6, Temevar 1 00, 1 9 1 , 2 5 2, 279, 280, 289
1 37 Tepedelen 249
Svey skelesi 24 Teuffenbach ( stirya Valisi) 1 5 5
Svey Kanal 1 04 Tevkii Feridun Ahmed Bey 76
aban Efendi(Nakibendi eyhi) 1 63 Tifs Kalesi 92
ah Tahmasb 69, 7 8, 8 6, 2 3 8 Tiryaki Hasan Paa 76, 200, 20 1 , 202,
ahkulu Han 7 8 203, 204, 205, 207, 208, 247, 250, 270,
ahverdi 2 1 9, 222 275, 279, 3 29, 3 3 1
am 29, 1 1 1 , 2 1 5, 2 1 7, 238, 262, 263, Tisa Nehri 1 89, 252
264, 269, 282, 29 1 , 295, 298 Tokat 2 1 9, 220, 283
arlken 49 Tokat Kalesi 220
ebinkarahisar 283 Tokmak Han 7 8, 86, 90, 9 1 , 93, 96,
ehzade Camii 20, 62, 20 1 1 05, 1 1 8
ehzadeba Camii 1 3 6 Tokmak Han (ran Elisi) 78, 86
eki Kalesi 9 3 Toktam Sultan 247
emah 95, 96, 97, 9 8 , 1 09, 1 2 1 , 1 22, Topal Yusuf 273
244 Tophane 1 8
emhal Han (erkez Prensi) 87 Topkap 2, 1 8, 67, 77, 1 1 1 , 1 5 9, 1 6 3,
emsi Paa 79 1 74, 3 0 8, 3 1 2, 3 1 6
eref Han (Nahcivan B eyi) 93 Topkap Saray 67, 77, 1 1 1 , 1 59, 1 6 3,
eyh Muhyiddin ( Ayasofya Vaizi) 1 8 5 1 74, 3 0 8, 3 1 2, 3 1 6
eyh ca Halveti ( Kastamonulu) 1 64 Trablusgarb 56, 57, 8 1 , 85, 86, 300, 3 0 1
irvan 89, 92, 93, 94, 95, 96, 1 09, 1 20, Trablusam 2 1 8, 220, 26 1 , 262, 2 8 2,
1 2 1 , 1 2 2, 1 2 3, 1 3 1 , 1 40, 1 80, 2 3 9, 290, 2 9 1
240, 244 Trabzon 3 5
ca (eyh) 79, 1 62, 1 64 Tuna 1 5 6, 1 7 7, 1 8 0, 1 8 1 , 1 82, 1 8 5, 1 88,
ref-y Sadiye 8 1 1 94, 200, 247, 253, 258, 270, 298
Tunus 55, 56, 5 7, 8 1 , 83, 84, 85, 1 02,
T 1 53
Takiyddin 79 Tunus Gl 56
Taranowsky (Lehistan Elisi) 78 Tunus Hkmdarl 56
Targovite 1 82 Tuz Gl 42
tarih 1 1 Tuzla 42, 44, 270
Tarsus 48, 2 1 3, 266 Tuzla (Larnaka) Krfezi 42
Tasuj 242 Trkistan 30, 3 1 , 1 3 9, 227, 293
Tata Kalesi 1 5 5, 1 5 6
Tatar 3 1 , 32, 33, 1 1 0, 1 3 1 , 2 2 1 , 222, 252 U-
Tataristan 3 1 Ubade bin Samit 42
Tatarpazarc 226 Ulubad 280
Tavil Halil ( Bozoklu) 266 Ulu Ali Paa 49, 50, 5 1, 55, 1 02
Tavil Mehmed 223 Ulukla 272
Ulvi 72 Yahya Efendi 35, 36, 37, 7 1 , 72, 3 1 6, 3 1 9

Urfa Kalesi 2 1 5 Yahya Efendi ( eyh) 3 5
Urgancolu Mehmed(Takprl) 223 Yahya Kemal Beyatl 72
Urmiye Gl 242, 243, 270 Yank Kalesi 1 56
Ustacaluolu Hseyin Bey 86 Yavuz Sultan Selim 28, 37, 77, 1 2 9, 1 3 3,
Uakiye 1 6 3 21 1, 314
Uyvar 1 99, 250, 252, 2 5 3 , 3 2 1 Yayaba Yeilce Mehmed Bey 1 00
Uzakdou 1 3, 27 Yedikule 40, 1 76, 1 8 1
Uzuncaova 1 54 Yekem Murad Paa 28
Kral Muharebesi 8 5 Ye men 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30,
skdar 1 8, 7 8 , 8 9 , 1 9 6, 2 1 8, 2 3 8 , 244, 1 29, 1 5 3, 290, 292
245, 255, 269, 270, 280, 2 8 1 , 286, 287, Yemii Hasan Paa ( Sadrazam) 202,
288 222
veys Paa 79 Yenieri Oca 1 9, 1 3 4, 224
veys Paazade Mehmed Paa (Aydn Yerg 1 8 1 , 1 85
Muhassl) 287 Yldrm Bayezid Han 3 1 0
Yukar Yemen 28
v Yunanistan 50
Va ( Vayen) Kalesi 247 Yusuf Aa (Has Odal) 320
Va Kalesi 1 94
Vadisseyl 83, 84, 8 5 z
Valihi ( eyh) 9 4 Zanta Adas 54
Van 8 8 , 90, 1 1 9, 1 2 8, 1 3 4, 2 3 8, 240, Zante 306
24 1 , 243 Zebid 28, 2 9
Van Gl 1 34, 24 1 Zembilli A l i Cemali Efendi 36
Varat 1 98, 1 9 9 Zemun 208
Veli Aa (Yenieri Aas) 1 89 Zeyrek Camii 58, 13 7
Venedik 1 9, 3 7, 38, 3 9, 40, 4 1 , 43, 44, Zitva ay 258
47, 48, 49, 5 1 , 52, 53, 5 4, 77, 78, 1 03, Zitvatoruk 245, 2 5 8, 2 5 9 , 2 6 7, 269,
1 1 4, 1 43, 1 44, 1 47, 1 50, 1 6 1, 1 74, 1 76, 29 1 , 3 1 2
225, 227, 228, 265, 297, 303, 304, 306 Zbdet't- Tevarih 3 1 9
Veszprem 250 Zlfikar Paa ( Konya Valisi) 288
Vildanzade Ahmed Efendi ( Kad) 280 Zlfikar Paa ( Mara B eylerbeyi) 270,
Vile Kalesi 90 273, 274, 275
Viegrad 9 9, 1 05, 1 8 5, 249, 25 1
Viegrad Kalesi 1 85, 249
Voletrin 3 0 1
Volga Nehri 3 1
Voyvoda M ihal 1 77, 1 80, 1 8 1, 1 8 2
w
Walsingham ( D evlet S ekreteri) 1 48
William Harborne 1 46, 1 49
y
Yahudi Aron 1 5 7, 1 58
Yahudi Aron (Bodan Voyvodas) 1 57,
158
Paa! Paa! Sen bu Devlet-i Aliyye'yi henz tanmamsn. Allah akna
una inan. Bu devlet yle bir devlettir ki eer isterse o donanmann btn
demirlerini gmten, halatlarn ibriimden ve yelkenlerini atlastan
yapmakta asla glk ekmez. Hangi geminin gerekli alet ve yelkenini
yetitiremezsem gel bu minval zere benden iste.
Sokollu Mehmed Paa
Tarih programlar, konferanslar ve eserlerindeki kendine has slubu

ve farkl bak asyla Osmanl Tarihi'ni herkese s evdiren
Prof. Dr. Ahmet imirgil, KAYI serisinin beinci kitab
KAYI V: Kudret ve Azamet Yllar ile Osmanl mparatorluu
tarihini yazmaya devam ediyor. Eser, Kanuni Sultan Sleyman
devrinin kapanmas ile balamakta; II. S elim, III. Murad,
III. Mehmed'le devam ederek Sultan I. Ahmed devriyle
nihayete ermektedir.
Dizinin bu kitabnda, Osmanl Devleti'nde asrlardr devam eden

siyasi bir gelenein byk deiimine ahitlik edeceksiniz. Kanuni
dneminde Enderun<ia yetierek devletin btn kademelerinde
grev alp sadarete kadar ykselen byk devlet adam Sokollu
Mehmed Paann bu yeni siyasi deiimin mimar olduu
grlecektir. Artk seferlerde padiahlar deil, gl serdarlar
grlmeye balanacaktr.
Kbrs'n Fethi, nebaht malubiyeti, eyhlislam Ebussuud

Efendi'nin vefat, Selimiye Camii'nin inas, stanbul Rasathanesi'nin
kurulmas, Estergon'un fethi, Kanije'nin fethi, Celali syanlar, Zitvatoruk
Antlamas, Sultanahmed Camii'nin almas, I. Ahmed ile Aziz Mahmud
Hdayi Hazretleri'nin muhabbeti, bu eserde ne kan balklardan sadece
birka . . . Yine doyumsuz bir tarih ziyafeti sizleri bekliyor.
ISBN 978-605-08-1301-2
9 l ll !l11Jlllll l! lfIJIJl t15
ti mas.com.tr

Ahmet Şimşirgil - Kayı V PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ahmet Şimşirgil - Kayı V PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PROF. DR.

TMA YAYlNLARI l 3271

Kltr Bakanl Yaynclk

KUDRET VE AZAMET YILLARI

il. Selim, III. Murad, III. Mehmed, I. Ahmed

Kay I -Erturul'un Oca (Tima Yaynlar)

ELLERN KABUL YE LK TAYNLER................................. 77

STANBUL RASATHANES'NN KURULUU ......................... 79

KUZEY AFRKA MESELES ........................................................ 8 1

YADSSEYL ZAFER ................................................................. 83

RAN'A HAR P LANI .................................................................. 88

ILDIR MUHAREBES ............................................................... 89

TFLS'N FETH YE KOYUN GED ZAFER ..................... 92

RYAN'IN FETH ....................................................................... 94

EHD- MUHAKKAK: SOKOLLU MEHMED PAA ............. 98

SNAN PAANIN SERDARLIGI ............................................... 105

MEALELER SAVAI.................................................................... 107

SNNET DGN.................................................................... 109

FERHAD PAANIN SERDARLIGI YE

ZDEMROGLU'NUN RUSLARLA SAVAI.. .......................... 120

KIRIM HANLIGI MESELES ..................................................... 122

K CHANDA YZN AK OLSUN! ........................................ 124

KIRIM'DA SYAN ........................................................................ 126

ZDEMROGLU'NUN TEBRZ' FETH VE VEFATI . . . . . . . . . . 128

PR- MMARAN SNAN ........................................................... 133

OSMANLI-ZBEK DAYANIMASI .......................................... 139

YENERLERN HUZURSUZLUGU ....................................... 14 1

OSMANLl-NGLZ MNASEBETLER .................................. 143

NGLTERE'YE YARDIM DONANMASI.................................. 147

BYK DARBE . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

ANLAMA ABALAR! VE SONU . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

YEM HASAN PAA'NIN KATL.. ....................................... 222

TEBRZ'N ELDEN IKMASI.. .................................................. 224

RAN CEPHES . . . . . . ... ... .

AVUSTURYA KRALI LE GRE! . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244

HEDEF CELALLER! . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

CANBOLATOGLU STANBUL'DA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276

PADAHIMIZ YED- TLA SAHBDR! .... ......................... 283 .

SAHB N BLR! .... ...... ................ .. ... . ........... ..... .. 285

MURAD PAANIN SKDAR SEFER .......... ...... .... . .. .. . . 287 . . . . . . . .

DONANMANIN AKDENZ SEFERLER ... .......................... .. 294 . .

KAZAKLARIN SNOP BASKINI ............... . ..................... ... . .. 297 . . . . .

AKDENZ'DE DDETL ARPIMALAR ........ ................ .. .. 298 . . .

MOLDOVYA SEFER VE BARI .... ...................................... .. 301

NEDERLAND ELS BZM IRAGIMIZDIR! ........ ..... ...... 303 . .

SULTANAHMED CAMi'NN AILII .. . ...... ........ ..... ..... ... 306 . . . . . .

VEFATI YE AHSYET ... .. .... . ............. ...... . .... .............. . . 312

RESULULLAH'IN HUZURUNDA . ............... ........................... 315 . .

TASAV VUF ERBABI LE ...... ....... . ....... .. ................... .. ........ . 317

BR KERAMETN GRSEM! .. ........... ...... ............... .... ....... 318

MANSIBA ADEM M GEREK! .......................... ........................ 318 .

TEKRAR-! ZKRULLAH LE . ........ .... ......... .......................... 323

GNE BELDES ... .... .......................... ...................... .. .... ... .. 324

DPNOTLAR. ..... ..................... ............................................... 326

BBLYOGRAFYA . ... ........ ...... ....... .................................. ... 331

Geni insan topluluklar nezdinde sosyal adaleti tesis etmekle

gelen Aeliler payitahtta padiahla grebilmek iin aylardr bek

devlet mekanizmasnn ve idarecilerinin, Celali fetreti karsnda

Prof. Dr. Ahmet imirgil

Biz blbl-i muhrik-dem-i ekva-y firakz

11. Selim Han

Bi-hamdillah eref buld yine mlk-i Sleymani

Devlet ricali ve ulemann biatlerini bildirmelerinden sonra pa