Ahmet Şimşirgil - Kayı VI PDF

KAYIYI
MPARATORLUGUN ZRVES VE DN
1. Mustafa, il. Osman, IY. Murad, brahim, IY. Mehmed
Ahmet imirgil
TMA YAYINLARI l 36n

Osmanl Tarihi Dizisi 1 96
PROJE EDTR
Adem Koa!
EDTR
Zeynep Berkta
KAPAK TASARIMI
Ravza Kzlu
. BASK!
Ekim 2014, stanbul
ISBN
ISBN 978-605-08-1778-2
911,f!t! !twrn
TMA YAYINLARI
Caalol, Alemdar Mahallesi,
Alaykk Caddesi, No: 5, Fatih/stanbul
Telefon: (0212) 511 24 24
P.K. 50 Sirkeci I stanbul
timas.com.tr
timas@timas.com.tr
facebook.com/timasyayingrubu
twitter.com/timasyayingrubu
Kltr Bakanl Yaynclk

Sertifika No: 12364
BASKI VE CIIT
Sistem Matbaaclk
Ylanl Ayazma Sok. No: 8
Davutpaa-Topkap/stanbul
lelefon: (0212) 482 Ol
Matbaa Sertifika No: 1 6086
YAYIN HAKLARI
Eserin her hakk anlamal olarak
Tima Basm Ticaret ve Sanayi Anonim irketi' ne aittir.
zinsiz yaynlanamaz. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.
KAYIYI
MPARATORLUGUN ZRVES
VE DN
I. Mustafa, il. Osman, iV. Murad,
brahim, iV. Mehmed
Ahmet imirgil
AHMET MRGL
1959'da Boyabat'ta dodu. lk, orta ve lise tahsilini ayn yerde tamamlad.
1978'de girdii Atatrk niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm'nden
1982'de mezun oldu. 1983'te ayn blmdeki Yenia Anabilim Dal'nda
Aratrma Grevlisi olarak vazifeye balad. 1985'te Yksek Lisans eitimini
tamamlad. 1989'da Marmara niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Tarih
Blm' ne naklen gei yapt. 1990'da "Osmanl Tara Tekilat'nda Tokat
(1455- 1574)" isimli almasyla Tarih Doktoru unvann ald. 199Tde
"Uyvar'n Osmanllar Tarafndan Fethi ve daresi" isimli takdim teziyle
Doent oldu. 2003'te Profesr kadrosuna atanan imirgil' in Osmanl
ehir tarihi, siyasi hayat ve tekilat ile ilgili eserleri ve eitli dergilerde
yaynlanm ok sayda ilmi makalesi bulunmaktadr. Halen ayn niver
sitede retim yesi olarak grevine devam etmektedir. Yenia Tarihi
Anabilim Dal bakandr. Ayrca Marmara niversitesi Osmanl Tarihi
Aratrmalar ve Uygulama Merkezi Mdrl'n de yrtmektedir.
Yaymlanm eserleri:
Kaptan Paann Seyir Defteri

Kay I -Erturul'un Oca (Tima Yaynlar)
Kay II -Cihan Devleti (Tima Yaynlar)
Kay!!! -Haremeyn Hizmetinde (Tima Yaynlar)
Kay iV-Ufuklarn Padiah Kanuni (Tima Yaynlar)
Kay V-Kudret ve Azamet Yllar (Tima Yaynlar)
Valide Sultanlar ve Harem (Tima Yaynlar)
Bir Mstakil Dnya: Topkap Saray
Ahmed Cevdet Paa ve Mecelle
Devr-i Gl Sohbetleri
Slovakya'da Osmanllar
stanbul, Fetih ve Fatih
N DEKLER
TAKDM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . 11
NSZ . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
BRNC BLM
l. MUSTAFA HAN/BRNC SALTANATl . ... .... .. ... . . . ... . 15
.. . .. . . . .
EHZADELG VE CLUSU...................................................... 1 6
DOKSAN ALTI GNLK PADAHLIK! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
KNC BLM
SULTAN il. OSMAN HAN . . . . . . . . .... . .. . ... . . .. ... ... . ......... . . . ... .. ..
. . . ... 21
POL- KESTE SAVAI VE SULH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
LEHSTAN ZERNE HAREKET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . 25
HOTN SAVAI 28
OSMANLI-LEHSTAN SULHU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 31
. . . .
ISLAHAT DNCES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
HAC KARARI VE GELMELER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

.
SYAN BALIYOR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
SULTAN MUSTAFAYI STERZ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
NEDR BU ETTGNZ CEFA! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
ACI AKIBET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
.
SULTAN OSMAN HAN'A MERSYE . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
AHSYET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
FARSi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
NC BLM
1. MUSTAFA HAN/KNC SALTANATI .. . . . . .. .. .... .......... 55
. . . . . . .
EHZADELER LDRME GRM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
O PADAH SZE EMANETT! ................................................ 57

FTNE IKARMAN IN SON U . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
MECNUNUN MAMET CAZ DE G L D R! .......................... 62
AHSYET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
DRDNC BLM
SULTAN iV MURAD HAN ... . . . . . . . . .. . . . . . .... .. .. . .... ...
. . . . . . . . . . .. .... .. 67
. .
SULTAN MURAD-! RAB' OLDU PADAH . . . . . .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . 68
ABAZA MEHMED PAA SYANI ............................................. 70
BAGDAD VE BEKR SUBAI .................................................... 72
AGA GREN KU! ...................................................................... 74
BAGDAD'IN DMES . ... .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . 77
ABAZAYA LK DARBE ............................................................... 80
ALDI ETRAFI ADV! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . 82
SEN DE ASKER YOK MUDUR? ................................................ 85
PADAHIMIN FERMAN I BUDUR Ki! . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
GDEN E KALE VERLMEZ! . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

. .
ABAZA'N IN KNC SYANI . . . . . . .. .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . 90 . .
BU GELEN ASKERDEN KURTULU YOKTUR! .................... 92
AZZ MAHMUD HDAYI . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .. . ..
. . . . . . . . . . .. .
. . . . . . . . . . . 94
.
HSREV PAAN IN RAN SEFER.. . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
SPAH ZORBALARI . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . ...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
HAFIZ AHMED PAANIN EHT EDL . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . 102
HSREV PAAN IN KATL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104. .
BZE KEFL GSTER! . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..... . . . . . .. .. . . . . . . . . . . . . . ..

. . . . . . . . . . . . . . . . . 107
GEL BERU TOPAL ZORBA BAI! ............................................ 110
SZNZDE SADIK SEN Z ! ................................................. 112

ARE KILITAN BARETTR! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
ZORBALARLA MCADELE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
YANGIN VE TTN YASAG I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
MURAD HAN BURSADA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
REVAN SEFER . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
REVAN'IN FETH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
BELNDE Hz. MER KILICI! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
FETH EYLEDM BAG DAD EHRN! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
KASR-I RN ANTLAMASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
O KEREM lRMAG I SERAP OLDU! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
AHSYET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
HER GECE BR BAKA SOHBET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. 143
MURADI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
ELVEDA! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
BENC BLM
BRAHM HAN .................... ......... . . ........................................... 149
YETMES VE TAHTA IKMASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
AZAK SEFER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
BR NURDUR GELD! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
NASUH PAAZADE MESELES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
FTNE ATEN YENDEN ALEVLENDRMEYN! . . . . . . . . . . . . . . . 155
SMBL AGA HADSES VE GRT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
BYK HAREKAT 161
HANYANIN FETH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
NE YABANE SZLER EDERSN? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
RESMO'NUN FETH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
LMNE MCADELE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
i KARIIKLIK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
BRAHM HAN'IN HAL' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

EHT EDLMES . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 79
AHSYET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
BEN DE PADAHIM! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
DEL MYD? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 83
ALTINCI BLM
iv. MEHMED HAN . ... . ................. . . . .................. . .. . .................... 187
CLUS VE CLUS BAH MESELES... .............................. 1 88
SPAH-YENER SAVAI........................................................ 189
GREYM NCE HZMET EDERSN..................................... 1 91
CHAN AVUCUNUZDADIR! .................................................. 1 93
ZULME RIZAM YOKTUR! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 95

SANA VEZARET KM VERD? ............................................... 1 97
UZUN GECE YE ACI SON . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . 199

VALDENN VARS M OLDUN? . . . . . . . . . . . .. .. .
. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . 201
VALDE- EHDE: MAHPEYKER KSEM SULTAN . . . . . . . . . . . 204
KMDR MAHPEYKER KSEM SULTAN? . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . 204
TARHUNCU AHMED PAA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 1
SADARET ATETEN GMLEK OLDU! .................................. 21 2
INAR YAKASI ........................................................................... 21 4
KARIIKLIKLARIN DEVAMI .................................................... 216
KPRL MEHMED PAA ..................................................... 2 18
MAKSAT DOSTLUGUNUZU TECRBEDR! . . . . . . . . . . .. . .

. . . . . . . . . 220
NCE BLRSEN YLE EYLE! ................................................. 223
KADIZADELLER . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . 225

MDLK KANAAT ET! ............................................................ 230
VENEDKLLERLE SAVA . . . . . . . . . . . . . ..
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
BOZCAADANIN ZAPTI ............................................................ 235
KARA HASANOG LU 236

DEL HSEYN PAA................................................................ 239
ERDEL MESELES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
KPRL'NN VEFATI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
SEN Ki VEZRAZAMSIN! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246

EY BENM KARINDALARIM! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
EN SAG LAM SULH! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
CG ERDELEN SAVAI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
UYVAR KUATMA ALTINDA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
GAZ VEZR FETHEYLED UY VAR'I... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

NAN VE NMETM HELAL OLSUN! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
FETHLERN DEVAMI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

SENGOTAR SAVAI YE VASVAR ANLAMASI.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
YEN CAMi'NN AILMASI.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
GRT'TE BYK MCADELE.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
BURAYA BEZRGANLIG A GELMEDK! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
YEN HEDEF: KAMANE! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
FETH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
LEHSTAN PANK NDE! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
LEHSTAN'A KNC SEFER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
VEZR- NAMDAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
LK MOSKOF SEFER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
EHRN'N FETH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289
ORTA MACARSTAN MESELES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
MURADIM VYANADIR! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
NCEDEN BLDRSEYD RIZA VERMEZDM! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
VYANA MUHASARASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
BYK HANET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302
BOZGUN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
ESTERGON KALES SUBAI HSAR! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305
BR HO USULYLE TAKIN! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
AVUSTURYALILARIN LER HAREKETLER......................... 310

KALE KULLARIMA. KULLARIM ALLAH'A EMANETTR! . . . 311
SELM GRAY VE }AN SOBESK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . 315
UYVAR'IN KAYBI . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . .. . . 317
OSMANLI'YA KARI NC CEPHE: VENEDK . ..... ... . .. 319
MOR.ADA DURUM . . . . . . . . . ... . . . . . . ... . ... . . . . . ... . . . . . ... . . . . . . . . ........ ..... . . . . .. 321
BUDN'DE BYK MCADELE .. . . ..... . . . . . . . . . ... . . . . ... . . . . . . . . . . . ... . .. 323
AH NAZLI BUDN! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....... . . .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....... 325
PADAHI AZLE GDEN YOL! . . ... . . . .... . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326
FLNZ DEG TRN! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 328
iV MEHMED HAN'IN AZL! . . . . . . . . . . .... . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 331
AHSiYETi . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ...... . . . .... . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . ... . . . . .... . . . . . 335
DPNOTLAR .......................................................................... ..... 340

BBLYOGRAFYA ............................ . . .............. . . . . ........................ 349
NDEKS . . . . . . . . .. . ............. . . . . . . ....................... . .................................. 35 1
TA K D M
"ekilse suyu vadinin nian bir zaman gitmez"
Tarih sahnesinden ekilen devletlerin ve milletlerin izi, iareti,
tesiri ve hatta ruhu yle kolay kolay silinmez. Tarih ilmi de bunun
iin nemlidir zaten .
Zira tarih, insanln lmsz romandr. Bu sebeple faydas
sayszdr.
Gemi mirasa en iyi ekilde tarihle sahip olunur ve ondan
istifade edilir.
Tarih, alimlerin zekasn keskinletirir, insanlarn basiret (gnl)
gzlerini aar.
Eskilerin ifadesiyle genlerde din u devlet, mlk millet gay-
retini arttrr.
Dnyann vefaszln gsterir.
Maln mlkn faniliine iaret eder.
nsan tefekkre, dnmeye davet eder.
Bu sebeple tarih ilminin ideoloj iden, tarafl yorumlardan uzak
tutulmas ve ilmi kriterlerle deerlendirilmesi gerekir. Aksi halde
deil ibret ve ders karmak -klavuzu karga olann hesab- insan
lar bambaka ve yanl mecralara srkler. Devletler iin ise bir
felaket olur.
te KAYI serisi btn bu dncelerle, en yakn ve en nemli
tarihimiz olarak gemite kalan Osmanl Devleti'ni konu edindi.
Zira bu devlet, farkl din ve milletlere mensup eitli unsurlar
arasnda salam bir ahenk tekil etmitir.
lme, sanata ve insanla asrlarca faydal olmutur.
Yorulmu, zlm, kann dkm, kardeine kym, lm
ancak dini, insani ve vicdani ideal ve prensiplerinden asla taviz
vermemitir.
12 mp a r a t o r l u u n Z i rv e s i v e D n
Geni insan topluluklar nezdinde sosyal adaleti tesis etmekle

dnya tarihinde kudretli ve cihanmul bir siyasi varlk gstermitir.
Ancak onlar en ok zecek ve gerekten ldrecek olan darbe,
tm fedakarlklarna ramen kendi asli unsurlar olan Trkler ve
ayana diken batmasn diyerek abaladklar slam milleti tarafn -
dan dahi anlalmamalar, iftiraya uramalar, yalan yanl ifadelerle
tantlmalar olacaktr.
KAYI serisi ile Osmanl tarihini sadece bir btn olarak oku
mayacaksnz, aklnza gelebilecek her suale cevap da bulacaksnz.
Osmanllar her ynyle ve gerekleriyle tanyacaksnz.
lmi kriterlerle ve obj ektif olarak kaleme alnan KAYI serisi, ay
rca insana elinden brakamayaca bir okuma zevki de verecektir.
Byk air Baki'nin ifadesiyle;
Minnet Hudfya devlet-i dnya fena bulur
Baki kalur sahife-i alemde adumuz
Prof. Dr. Ahmet imirgil
N SZ
1 7. asrn son yirmi ylna girildiinde Osmanl Devleti gcnn
ve kudretinin zirvesinde, dnya siyasetinde etkin bir ekilde hk
mn icra ediyordu. Dnyada yenemeyecekleri bir devlet yoktu. Bu
yzylda ran ve Avusturya ordularna kar serdarlar seviyesinde
mcadele veriyorlard. B azen devlet adamlar arasndaki eki
melerden kaynakl bozgunlar yaansa da birlik olduklarnda zafer
kolayca kazanlyordu.
Nitekim iV. Murad Han ran zerine kt iki seferinden bi
rincisinde Revan' ikincisinde ise Badad' fethederken ayn Kanuni
Sultan Sleyman dneminde olduu gibi Safevi gleri karsna
kmaya dahi cesaret edememiti.
Dier taraftan yine Kprller Devri, i atmalar bir tarafa
brakarak birliini oluturmu bir Osmanl Devleti'nin nasl bir
dnya gc olduunu ispatlyordu.
On be ylda devlete byk eyalet daha kazandrld: Uyvar,
Girit ve Kamanie . . .
Girit Sava yirmi yl akn sredir devam ediyordu. Kandiye
dnyann en muhkem kalesi haline getirilmiti. Fazl Ahmed Paa
iki senede kaleyi drd. Btn Hristiyan aleminin destekledii
Venedik boyun edi.
Ve tarihin dnm noktas: Viyana . . .
Viyan a'da baarszlk rakibin gcnden ziyade Osmanl'nn
hatasndan meydana geldi. Merzifonlu Kara Mustafa Paa, divan
yelerini tartmayla ikna etme yolunu semiti. Oysa bu metot
mutluluk getirmedi. Zira D ivandaki devlet adamlar, bir kez k
rlmt. Nitekim devlet iin hayati bir zamanda kendisini yalnz
brakverdiler. Viyana bozgunu ile gelecek darbenin bir daha asla
telafi edilemeyeceini elbette bilmiyorlard.
Son pimanlk fayda vermez imi
Tasas lnceye kadar gitmez imi
Hatalar hatalar kovalad. . .
Viyana bozgunu sonunda Osmanl ordusu, grogi durumuna
dm boksr gibiydi. On sene srecek kanl bir boumann
iinde kald. Dmemek iin rpnd. Ancak rakipleri ona bu frsat
vermek istemediler. Avusturya-Lehistan ittifakna Venedik ve Rusya
da katld. Dier Hristiyan devletleri de desteklerini esirgemiyordu.
Artk Osmanl Devleti iin bir daha kapanmamak zere farkl
bir dnemin kaplar almt.
Bu dnem, stnln kaybedilmemesi iin verilecek byk
mcadele yllardr. Bunun ilk be senesi IV. Mehmed Han zama
nndadr ve bu eserin de konusudur. Sonras ise daha padiah
zamannda da devam edecektir.
KAYI VI: mparatorluun Zirvesi ve Dn kitabyla Osmanl
Devleti'nin serveni devam ediyor.
O dnemde yaanan hadiseler gnmze daha fazla ibretlik
anekdotlar sunuyor, dersler veriyor, birlik ve beraberliin olmazsa
olmazlarn gsteriyor.
Okuyucularm KAYI VI ile ba baa brakrken seriyi tamam
lamak hususunda dualarn bekliyorum.
KAYI serisini bir marka haline getiren Tima Yaynlar yetkili
lerine ve Tarih B lm Proj e Editr Adem Koal Bey'e teekkr
lerimi sunuyorum.
Ayrca eseri yayna hazrlayan Zeynep Berkta ile ktphane
almalar konusunda desteklerini grdm Hamza Umut Al
bayrak, Zuhal Turan, Bilge Trkmen, Ebubekir Al ve B. Can Fidan'a
kranlarm sunuyorum.
Ehl-i irfan ile eylen gl ml sohbetini
Arif olan durup oturmaya nadanlar ile
Prof. Dr. Ahmet imirgil
BRNC BLM
1. MUSTAFA HAN
B R N C S A LTAN AT I
E H ZA D E L G V E C LU S U
Osmanl Devleti'nde kurulutan itibaren saltanat, babadan oula
gemek suretiyle gerekleiyordu. I. Ahmed Han'n vefatnda hayatta
bulunan Osman, Mehmed, Murad, Bayezid, Sleyman, Kasm ve
brahim isimlerindeki ehzadeleri henz ocuk yataydlar. Kardei
Sultan Mustafa ise yirmi alt yanda bulunuyordu.
I. Ahmed Han'n lm zerine 22 Kasm 1 6 1 7 gn sabah na
mazndan nce Divan- Hmayun topland. Veziriazam ve Serdar-
Ekrem Halil Paa, bu srada ran Seferi'nde olduundan Sadaret
Kaymakam Sofu Mehmed Paa divana bakanlk ediyordu. G
rmeler neticesinde Osmanl padiahlarnn on yedincisi olarak
1. Mustafa'nn clusu uygun grld.
1. Mustafa Han, 22 Kasm 1 6 1 7 aramba gn tahta oturdu.
B ylece ehzade Mustafa'nn padiahl, babadan oula devam
eden Osmanl saltanat geleneini de bozmu oluyordu. 1
Aslnda divanda tahtn yeni namzedi hakknda ciddi gr ay
rlklar ortaya kmt. O srada D arssaade aal grevinde
bulunan Mustafa Aa, ehzade Mustafa'nn akli melekelerinde
bozukluk olmas dolaysyla padiahlk yapamayacan belirtti.
Bu itibarla Sultan Ahmed'in en byk ehzadesi Osman'n tahta
karlmasnn uygun olacan srarla savundu. Buna ramen ey
hlislam Esad Efendi, sadaret kaymakam Sofu Mehmed Paa ve
baz devlet adamlarnn kararyla Sultan Mustafa'nn tahta oturmas
kararlatrld.
zellikle eyhlislam Esad Efendi yirmi alt yanda gen bir
ehzade var iken ocuk yata bir ehzadenin tahta karlmasnn
izah edilemeyeceini belirtmiti. Ayrca Sultan Mustafa'da grlen
akli skntlarn muhtemelen iinde bulunduu durumdan ve uzun
I . M u s t afa H a n 17
yllar kapal bir hayat srmesinden kaynaklanacan belirterek

tahta geebileceini veya tedavi olabileceini sylemi, bylece
divandakileri ikna etmiti.
Mahpeyker Ksem Sultan da bu gr desteklemi bylece
Osmanl Devleti'nde "ekberiyet" denilen yolun n alm bulu
nuyordu.
Sultan Mustafa'ya ilk nce Babssaade nnde "umum biat"
denen clus treni yapld. Ayn gn aabeyi I. Ahmed Han'n ce
nazesi, namaz klndktan sonra, adna yaptrm olduu muhteem
camiinin hemen yaknnda topraa verildi. 2
D O KS A N A LT I G N L K PA D A H L I K!
Clus merasiminden iki gn sonra da yine adet zere Sultan
Mustafa iin kl alay yapld. Padiah, Eyp Sultan Hazretleri'nin
trbesinde Osmanl geleneine gre kl kuand ve yoksullara
sadakalar datlp kurbanlar kesildi. Kl alayn izleyen gnlerde
Bat'daki ve Dou'd aki hkmdarlara, Alman mparatoru ve ran
ah'na nameler gnderilerek saltanat deiiklii bildirildi. Venedik'e
ise eli olarak, Mustafa avu gnderilmiti.
Askere hazineden yz kese tutarnda altn, clus bahii olarak
datld. Saray kadrolarnda baz deiiklikler yapld. Saltanat ve y
netim ileriyle ilgilenebilecek durumda olmayan Sultan Mustafa'nn
sorumluluklarn ise annesi stlenmiti.
Ancak btn bu merasimler srasnda Sultan Mustafa'nn iinde
bulunduu halet-i ruhiye de ortaya kyordu. Dnemin tarihi
lerinden Peevi ve Katip elebi, Mustafa'nn kl merasiminden
itibaren baz tutarsz hareketlerinin grldnden bahsederek
unlar ifade eder:
Padiah yerli yersiz deniz seyrine gitmektedir. Bir ata binerek aniden
saraydan kp rastgele dolamaktadr. Yanndaki altnlar balklara
yem diye atmaktadr. Ona buna para datmaktadr. Vezirler arza
girdiklerinde bazsnn tlbendini ekip ban amakta bazen de
tokatlamaktadr. Sultan Mustafa'nn bu garip halleri ok gemeden
18 m p a ra t o r l ug u n Z i r v e s i v e D n
ehre de yayld. Bu durumda onun uzun sre tahtta kalamayaca

konuulmaya balanmt.
Mustafa'nn tahta oturmasna n ayak olan Sofu Mehmed Paa ve

eyhlislam Esad Efendi de bu durumun anlayla karlanmasn
savunuyorlard. nk Sultan Mustafa'nn ruhsal ve aklsal rahat
szlklar uzun zaman saray hapsinde kalmasndan kaynaklanyordu
ve zamanla geecekti.
Dier baz kaynaklar ise Mustafa'nn bu hallerini cezbe durumu

ile aklyorlard. yle ki, "u kadar zaman kafeste kalmtr, halk
ile grememitir, giderek alr bir merhametli, efkatli, derya dil
padiah aliandr:' Hekimler ise, "Padiahmzn bu cezbe vadisin -
den kurtulmasna ilmimizin eli yetmez, bu ifa bulmaz, derdinin
devas bizde yoktur:' diyerek kendilerinin yapabilecekleri bir ey
olmadn ifade ediyorlard.
te yandan Sultan Mustafa'nn tutarsz davranlar devam
ediyor, hatta giderek artyordu. B unun zerine Darssaade Aas
Mustafa Aa, endielenerek durumu Kaymakam Sofu Mehmed Paa
ile eyhlislam Hocazade Esad Efendi'ye aarak, "Eer bir zaman
daha padiahlkta kalrsa, altnlar denize, sahralara ve lzumsuz
yerlere sarf etmekle Hazine- i Amire'yi yok edeceine dair phe
yoktur:' diye bildirdi.
Sultan Mustafa'nn aydr grlen bir hareketi de yatana
asla kadn yaklatrmamasyd. Bu durum ise hanedann gelecei
asndan byk tehlikeydi.
Neticede Sofu Mehmed Paa ile Esad Efendi de bu halin deva
mnn devlet iin byk tehlike arzettiini anlamlard. aresiz
kalarak ve muhtemelen Mustafa'nn annesiyle de anlaarak onun
akli zafiyet sebebiyle padiahlk yapamayaca hkmne dayanp
tahttan indirilmesini kararlatrdlar.
Mustafa Aa'ya clus iin sarayda gereken tertibat almas ve
hazrln yapmas bildirildi. Hac Mustafa Aa, sabah ezanndan
ok nce kalkarak zenci hadmlar silahlandrd. Valide sultan da-
1. M u s t afa H a n 19
iresinin kapsn kilitledi. Sultan Mustafa yatandan kaldrlarak

bir kez daha Topkap Saray'nn imirlik Kasr'na kapatld.3
ehzade Osman 2 6 ubat 1 6 1 8 gn imirlik'ten karld.
Divan - Hmayun'da bulunan devlet erkan ile avludaki askere,
yeni padiahn clusu olaca bildirildi. Davetliler adet zere sabah
namazn Ayasofya'da kldktan sonra saraya gittiler.
Sultan Mustafa, yeeninin saltanat b oyunca gzetim altnda
tutulduu yerde yaad. II. Osman, Hotin Seferi'ne karken saltanat
iin tehlikeli grd kardei Mehmed'i ldrtt halde amcasna
muhtemelen akli durumu sebebiyle dokunmad. Bir sre sonra bu
dncesinde yanldn anlaynca i iten gemiti.
KNC BLM
SULTAN II. OSMAN HAN

ah oldun ise topraa mevsul deil misin
Bay oldun ise katre-i mahzul deil misin
Dnya ev inde zevk u safa hubdur veli
Ruz-i cezada Farisi mes'ul deil misin
(ah olsan da sonunda ulaacan yer toprak deil

mi ? Zengin ve varlkl olsan da bir damla sudan
meydana geldiini unutma! Ey Farisi! Bu dnya
da zevk ve safa hotur; fakat ceza gnnde hesap
sormayacaklar m ?)
11. Osman
TA H TA I K I I
26 ubat 1 6 1 8 gn Osmanl tahtna kan Sultan il. Osman iin

sarayda biat treni dzenlendi. Gelenek zere bir gn sonra btn
devlet ileri gelenleri, bykler ve tm divan yeleri beraber olduu
halde Eyp Sultan Trbesi'ne gidildi. nce Eyp Sultan Hazretleri
ziyaret edilip dualar edildi. Ardndan Sultan Osman kl kuand.
Padiah dnte bata Fatih Sultan Mehmed olmak zere byk
atalarnn trbelerini ziyaret etti. 1
il. Osman Han, kanun zere babasnn vefatndan sonra h
kmdarlk kendisine ait iken uuru yerinde olmayan amcasn h
kmdar ilan ettiren devlet adamlarna kzgnd. Bu sebeple Sadaret
Kaymakam Grc Mehmed Paay azletti. eyhlislam'n elinden
de mderris ve kadlarn tayin ilerini alarak onu yalnz fetva ver
mekle vazifelendirdi.
Sultan il. Osman ran seferinde bulunan sadrazama, vezirlere,
beylerbeylerine ve btn askerlerine hitaben bir hatt- hmayun
nerederek, bir taraftan clusunu bildirirken bir taraftan da baba
sndan sonra saltanat usulnde yaplm olan deiikliin ananeye
uygun olmadn beyan etti. Hatt- hmayun yle idi:
Veziriazam Halil Paa, vezirlerim, beylerbeylerim, beylerim, aa

larm, hassaten bab- hmayunumun atl muhafzlar ile yenieri
aalar, zeamet ve tmar sahipleri ve ulufe alan btn askerlerim!
Malumunuz ola ki, Devlet-i Aliyye'nin kuruluundan beri saltanat
ve hilafet pederden evlada intikal ede gelmitir. Pederim Sultan
Ahmed'in vefatndan sonra saltanat, kanun- kadime uyularak
bana tevars etmek lazm gelirken, bizden birka ya byk olmas
dolaysyla, hataen merhumun biraderine verilmitir. Lakin Sultan
Mustafa kendi arzusuyla mesalih-i hkmetten feragat ve ihtiyar-
uzlet etmesiyle, 27 Rebiylevvel'in gurresi itibaryla Allah'n inayeti
ve erkan- devlet, ayan- memleket ve ahalinin, eyhlislam, mevali
S u l t a n 11 O s ma n H a n 23
ve ulemann, kebir sagir, gani v fakir cmle halkn muvafakati ile

clus- hmayunum vuku bulmutur. Niyet-i hayriyem tebaamn
asayiini temin ile fukara ve zuafaya efkat etmektir.2
Hatt- hmayunda padiah ak bir biimde Sultan Mustafa'nn

tahta karlmas ile yanl bir hareket yapldn, devletin kurulu
undan bu yana uygulanan sisteme gre aslnda tahta kendisinin
g eme hakknn bulunduunu ancak bu hakkn inendiini belirti
yor bir anlamda bundan sonras iin de ikazda bulunmu oluyordu.
il. Osman Han tahta getii esnada evvelce sulh halinde bu
lunduu devletler, anlamalar yenilemek zere elilerini gnder
milerdi. Bu devletler arasnda Avusturya, Venedik, ngiltere, Fas
bulunmaktayd. Bunlarla evvelki muahedeler yenilendi. ran'la ise
muharebe hali devam ediyordu.
P O L- KE S T E S AVA I VE S U L H
Osmanl tahtnda saltanat deiiklii esnasnda Sadrazam Halil
Paa ran Seferi'nde bulunuyordu. Krm Han Canbey Giray Han'n
iltihakyla daha da glenen Osmanl ordusu Tebriz'e girdi. Ancak
boaltlm ve tahrip edilmi bir ehirle karlat.
Bu srada ah Abbas katndan gelen Osmanl elisi Hekim Osman
Aa, Tebriz halknn perian bir ekilde Karakay Han tarafndan
i blgelere doru srldnden ve Safevi ordusunun bu ilerle
megul olduundan bahsetti. Osman Aa, Krm Han'nn birka
bin atl ile yapaca saldr sonucunda hem Safevilere ar kayp
lar verdirilecei hem de nemli lde ganimet elde edileceini
bildirdi. Badefterdar B aki Paa ve baz tecrbeli komutanlar yedi
sekiz konak mesafeyi sratle giderek yorulacak birliklerin baarl
olamayacan savunarak muvafakat etmediler. Ancak Tatar Han
ile Abaza Paann basklar sonucu veziriazam harekata onay verdi.
Erzurum Beylerbeyi Hasan Paa serdar tayin edildi.
Gerekten de sekiz konaklk mesafeyi hi dinlenmeden gn
de alan Osmanl birlikleri yorgun ve dikkatleri dalm bir halde
iken Pol-i ikeste'de Karakay Han'n pususuna dtler. Birka
24 mp a ra t o r l u u n Z i rv e s i ve D n
saat sren iddetli atma sonunda serdar Hasan Paa, Rumeli

Beylerbeyi Arslan Paa, Diyarbekir Beylerbeyi Mustafa Paa, ehit
Elmac Mehmed Paa ile irvanl Mustafa Paa ise esir dtler.
Osmanl ordusunun kayb on binin zerindeydi.
B ozgunun duyulmas zerine Halil Paa kurmaylar ile top
lant yapt. Komutanlarn bir ksm Safevi kuvvetlerinin ordugaha
baskn yapabilecei endiesiyle geri ekilmeyi teklif ettiler. Ancak
Baki Paa, "Geri ekilmek, Safevilere cesaret verecek ve askerimizi
moralmen kertecektir. Oysa ileri yrye devam edersek hem
askerimizin maneviyat ykselecek hem de bu durum Safevileri
artacaktr;' diyerek Erdebil'e doru harekatn devamn istedi.
Bu fikir Halil Paa tarafndan da desteklendi ve ordu Erdebil y
ryn devam ettirdi. 3
Gerekten de Osmanl ordusunun ileri harekat ah Abbas'
artm ve kayglandrmt. Pol-i ikeste Zaferi iin yaplan en
likleri durdurdu. Erdebil ve tekkesinin tekrar boaltlmas gndeme
gelmiti. Osmanl ordusu Erdebil'e bir konak mesafeye geldiinde
ah Abbas bir kez daha bar artlarnn grlmesini talep etti.
Osmanl ordusunun, kutsal ehirleri olan Erdebil'e girmemesini
zellikle rica etmiti. Dier taraftan Osmanl Devleti'nin Bat sn
rnda olumsuz gelimelerin haber alnmasyla Halil Paa da artk
uygun bir bar anlamas yapmay dnyordu.
Grmeler srasnda Safevi Elisi Burun Kasm bir ara yksek
ten atarak, "Bizim ile sulh edersiz ve dner zerimize asker gn
derirsiz, sizin hangi sznze itimat edelim;' deyince Dilaver Paa
konuyu deitirmek maksadyla, "Kasm Bey bu diyarn rzgar her
zaman byle edid mi eser?" diye sordu. Nktedanl ile mehur
Badefterdar Baki Paa frsat karmad, "Yok sultanm. Bu rzgar
imdi Kasm B ey'in burnu yelidir;' diyerek burnunun bykl
ne iaret ediverdi. Bu sylei elinin marur tavrn bozmu ve
glmelere yol amt. Hatta ah Abbas da bu konumay haber
aldnda olduka keyiflenecek ve Baki Paa'ya katar yk hediye
gnderecektir. 4
Sul t a n II O s m a n H a n 25
Yaplan grmeler s onucund a iki devlet arasnda S erav

Sah ras'nda muahede imzaland (26 Eyll 1 6 1 8) . Anlamaya gre;
Kanuni Sultan Sleyman zamannda Osmanl-ran arasnda tayin
edilen hudut esas olacakt. Kars ve Ahska kaleleri Osmanllarda
kalacakt. ran ah her sene hara olarak yz yk ipek kuma ve
sair kymetli eya verecekti. Esirler karlkl olarak serbest bra
klp lkelerine dnmelerine msaade edilecekti. ran'd a, Ashab-
Kiram'n anna uygun olmayan szler sarf edilmeyecekti. Yeni
sulhun Kanuni dnemindekinden tek fark iki yz yk olan ipek
kuman yze drlmesi olmutu.
Halil Paa sefer dnnde Pol-i ikeste bozgunu yznden i l .
Osman Han tarafndan sadaretten azledilerek kaptan- deryala
getirildi. Bu onun nc kaptan paal oluyordu. Yerine Kara
(kz) Mehmed Paa sadarete geldi ( 1 8 Ocak 1 6 1 9) . Ancak ayn
yln sonlarna doru Mehmed Paa da azledilerek yerine stankyl
(Gzelce) Ali Paa getirilecektir.
L E H S TA N Z E R N E H A RE K E T
Osmanl Lehistan arasnda dostane ilikiler mevcut olup Din
yester Nehri iki devlet arasnda snr kabul edilmiti. Ayrca antla
maya gre Krm Han Lehistan'a akn yapmayacak, buna karlk
Lehistan da Erdel ve Bodan ilerine karmayacakt. Ancak bu
antlamaya ramen Krm han, Lehistan'a yapt snr tecavzle
rinden vazgemedii gibi Lehliler de, Kazaklar araclyla Osmanl
sahillerini vuruyorlard. lerleyen srete Lehistan Bodan ilerine
de mdahale etmi ve Bodan'a tabi olan Hotin Kalesi'ni igal etmiti.
i l . Osman Han, memleketin dousunu Serav Muahedesi ile
garantiye aldktan sonra, Lehistan meselesini zmeyi kafasna
koymutu. Bu srada b az devlet adamlar padiahn Lehistan'a
sefer amasn istemiyorlard. Gen Osman, bu husustaki mtala
alar dinlemeyerek ordunun sefer hazrlna balamasn emretti.
Sadrazam Gzelce Ali Paa da kendisini sefer konusunda tahrik
etmekteydi. Ancak Gzelce Ali Paa sefer hazrlklar ile megul
26 m p a ra t o r luun Z i rv e s i v e D n
olurken yakaland hastalktan vefat etti. Bunun zerine bostan

cbalktan yetime Hseyin Paa sadarete getirildi.
Hazrlklar devam ederken srerken B adan Voyvo das
Gratyani'nin isyan ettii haberleri merkeze ulat. O, byk kuv
vetlerle Lehistan'a iltihak etmiti.
Bunun zerine nc kuvvet olarak skender Paa emrinde; Krm
han, Rumeli beylerbeyi, Nibolu beyi, Vidin beyi ve daha birtakm
beylerden meydana gelen Osmanl ordusu, Prut Nehri'ni geip
Dinyester boylarna yrd. Ya civarnda Lehistan bakumandan
Stanislav Zolkiyoveski'nin ordusu ile karlat.
20 Eyll 1 620 gn erken saatlerde balayan nc kuvvetle
rin muharebesinde, skender Paa byk baar gsterdi. Badan
Voyvodas Gratyani yakalanarak idam edildi. Leh bakumandan
padiaha hara vermeyi teklif ederek sulh yaplmasn istedi ise de
reddedildi. Sulh iin gnderdikleri eli stanbul'a kabul edilmeye
rek Kkekmece'd en geri evrildi. Bu konuda ngiliz sefirinin
tavassutu da fayda etmedi.
Hotin seferi hazrlklar ile geen 1 62 1 knda stanbul, tarihinin
en souk gnlerinden birini yaamaktayd. 5 ubat gn Hali don
du ve insanlar Galata'dan stanbul'a yaya olarak geti. Hava artlar
nn daha da ktlemesi neticesinde 9 ubat gn stanbul boaz
buz tuttu. nsanlar stanbul'dan skdar'a yaya olarak geebildiler.
O zamana kadar byle bir hadise vaki olmadndan stanbul halk
kyametin yaklatna hkmettiler. Byk air Neati:
Emr- i Hak ile stanbul'da olan k bu sene

Belki dnya dural olmad bir byle ita
skdar ile stanbul dondu, derya kurudu
Her gren kimse sanrd deniz olmu sahra
Lafz u ma'nide ana dedi Neati tarih
Be meded dondu bin otuzda souktan derya
Msralarn, bu grlmemi olaya tarih olarak drd. 5
skdar boaznn kapanmas, gemilerin stanbul'a ulaamamas

n edeniyle ar bir ktlk yaand. Et fiyatlar kat artt.
29 Nisan 1621 'de Davutpaa Sahras'nda ordugah kuruldu. Dokuz
gn sonra da bizzat padiah Pir Mehmed Paa'y stanbul muhafazas
ile grevlendirerek ordugahna geldi. Buraya kadar padiahla bera
ber gelen eyhler ve alimler, padiahn seferinde Allah'n yardmn
dilemek iin dualar okuduktan sonra veda merasimi ile yeniden
istanbul'a dndler.
il. Osman Han'n sefere karken hedefleri ve idealleri ok b
ykt. O, Lehistan' ele geirmek suretiyle Baltk Denizi'nde bir s
oluturmay dnyordu. Burada oluturaca gl bir donanma
ile Atlas Okyanusu'nda faaliyet gsterebilecekti. Bylece bir taraftan
Avrupa Hristiyanln; hem Akdeniz, hem Okyanus donanmala
ryla ember iine alabilecek hem de Almanya mparatorluu'na
kar Osmanl Devleti'ne temayl gstermekte olan Protestanl
himayesi altna alp Hristiyanl paralayarak btn ktaya hakim
olabilecekti.
Padiah, sefere bizzat gitmeye karar verdii zaman kardei
Mehmed'i hkmdar olma ana gelmesi ve "def '-i dadaa-i
fitne" dncesiyle ldrtmeye karar verdi. Ancak eyhlislam
Esad Efendi'den istedii fetvay alamad. Neticede Rumeli Kazaskeri
Takprlzade Kemaleddin Efendi'nin fetvay vermesi zerine
ehzade Mehmed boduruldu. ehzade Mehmed, ldrmek iin
zerine hcum ettiklerind:
"Osman ! Allah'tan dilerim ki beni mrmden nice mahrum
eyledin ise sen dahi behremend olmayasn;' diyerek barmt. 6
Tarihi Naima eserinde, " O yeis ve mitsizlik annda, ii yanup
tutuarak, krk ve mahzun kalbi ile ettii beddua, Allah indinde
kabul olunup, az zaman sonra Sultan Osman'n bana istenmeyen
hadiseler gelecektir! " diye bahsetmitir.
ehzade Mehmed babas Sultan Ahmed Han'n ayakucunda
gmldr.
28 m p a ra t o r l u u n Z i rv e s i v e D n
Dier taraftan alim, fazl v e air bir zat olan Kemaleddin Efendi
de, Lehistan Seferi'ne giderken sak'da hastalanp vefat edecek ve
cesedi bir kadrga ile stanbul'a getirilip defnedilecektir. Bylece o
da belki en byk emeli olan "eyhlislamlk'' makamna kavumak
iin ehzade Mehmed'in katline vermi olduu fetvann bir hayrn
gremeyecektir.
H OT N S AVA I
2 1 Mays 1 62 1 'd e gen padiah, Cuma namazn kldktan sonra
orduya hareket emri verdi. Gen Osman, ordusu ile 3 1 Mays gn
Edirne'ye vard. Ordu burada talim yapt. Tfek atlarnda baarl
olanlara padiah tarafndan eitli hediyeler verildi.
eitli yerlerden gelen kuvvetlerin katlmas ile asker says yz
bine yaklamt. Padiah, baz aknc beylerini ve Krm hann,
Lehistan ilerine aknlar yapmakla vazifelendirdi. 1 6 Haziran'da
Edirne'den hareket eden ordu, 1 2 Temmuz'da Dobruca'da Tuli'nin
otuz kilometre kadar kuzeybatsnda ve Tuna'nn sa kysnda bu
lunan sak'ya vard. Kar tarafa gemek iin kurulan kprnn
gzetimini padiah bizzat kendisi yapt.
Burada yenieriler birer ikier padiahn nnden geerken
kendilerine yarmar kuru bahi verildi. Bylece bir tr asker yok
lamas da yaplm oldu. Sefer ulufesinin bu tarzda dat padiahn
cimrilii hakkndaki rivayetlerin kmasna yol at. Ayrca kapkulu
zabitlerine emniyetsizlik gstermesi eklinde alglandndan, ocak
aalarnn gen padiaha gcenmelerine neden oldu.
24 Temmuz 1 62 l 'de Kaptan- Derya Halil Paa da donanma ile
sak'ya geldi. 29 Temmuz'da sak'dan hareket eden ordu-y h
mayuna 8 Austos'ta Eflak voyvodas da alt bin kiilik mevcuduyla
katld. Dman ordusunun Hotin nlerinde mevzilendii haberi,
nc kuvvetler tarafndan orduya bildirildi. Osmanl ordusu 1 Eyll
1 62 1 gn Hotin Kalesi nne geldi.
Lehistan Kral Sigismond bu sefere kendisi gelmeyip olu
Vladislas' gndermiti. Leh ordusunun asl b akumandan ise
Jean-Charles isimli eski bir asker idi. Leh ordusunun on iki bini
Kazak, sekiz bini Alman, birka bini Macar, geri kalan Lehlilerden
meydana geliyordu. Bu ordunun says yaklak yz iki bin kii olup
Os manl ordusundan fazla idi. Kazaklar, Dinyester Nehri kysnda
ayr bir ordugah kurmulard. Leh bakumandan, kuvvetlerini bir
taraf yaln kayalar, bir taraf da orman olan bir mevkide mevzi
le ndirmiti.
Eyll'n ikisinde Lehistan ilerine aknlar yapan Krm Han,
Osmanl ordusuna katldktan bir gn sonra, Lehlilerin tahkimli
ordugah ve kalesi kuatld. Gerekten de Lehliler Hotin etrafnda
son derece mstahkem hendekler, tabyalar ve tabur ad verilen
istihkamlar yaptrmak suretiyle mkemmel bir savunma hatt olu
turmulard.
Osmanl ordusunun yarm daire eklindeki muhasara hattnn
orta blmnde kapkulu askerleri mevzilenmiti. Padiah da bu
rada idi. Anadolu, Karaman ve Sivas beylerbeyleri komutasndaki
sa kanat Dinyester Nehri'ne srtn vermiti. Krm han ile Eflak
voyvodasnn ve baz eyalet valilerinin kumandasnda sol kolu mey
dana getiren am, Halep, Krm ve Eflak askerleri ise bir ormana
dayanmakta idi.
lk arpma orman tarafnda oldu ve Bosna beylerbeyi ehit
dt. lk umumi hcum 8 Eyll gn yapld. Osmanl ordusu
byk bir baar gsterdii bu hcumda dman bin asker, otuz iki
bayrak iki sancak ve on iki top kaybetti. Fakat kalede henz tam bir
muvaffakiyet salanmad halde, yenierilerin yamaya dalmas,
dmann taarruza geerek Trkleri geri pskrtmesine sebep oldu.
Bu srada orduya katlan ve Krm hannn kskand Nogay
Tatarlar Beyi Kantemir Mirza, zi Valilii'ne getirilerek, Lehistan
ilerine aknlar yapmas istendi. Bu grevi baaryla yerine getiren
Kantemir Mirza, iki bin be yz esir ve birok ganimetle geri dnd.
9 Eyll gn yaplan ikinci hcum, dmann iddetli top ve tfek
atei yznden baarl olamad. Ayn zamanda Lehistan ierisine
de devaml olarak aknlar dzenlenmekteydi.
Kamanie zerine gnderilen b i r Tatar mfrezesi yz kadar

yiyecek arabas ele geirdi. Dman ordusu her taraftan kuatlarak
geri ile balants kesildi. 1 1 Eyll gn yaplan nc hcum
hareketinden de olumlu bir netice alnamad.
En byk taarruz, padiahn da itirakiyle 1 5 Eyll gn ger
ekleen drdnc hcumla yapld. Bu taarruzun kumandan olan
Karaka Mehmed Paa dman ordugahna kadar girip Osmanl
bayran dikti ise de, kendisinin yerine bakumandan olur d
ncesi ile kskanan Sadrazam Hseyin Paa, ona yardm etmedi.
Karaka Mehmed Paa, gsne ald iki kurun darbesiyle
ehit dt. Ar zayiat veren Trk askerleri geri ekildi. Halbuki bu
srada dman ordusu imha olmak zere idi. Hseyin Paa yapt
bu hareketten dolay azledilerek yerine, Hrvat devirmelerinden
Dilaver Paa getirildi.
2 1 Eyll gn Dinyester zerine kurulmas tamamlanan kpr
den otuz topla kar yakaya geen Hseyin Paa, Doanc Ali Paa'y
maiyetine alarak, bu sahildeki muhasaray idareye balad. Bu srada
Sultan II. Osman, son yry iin hazrlklara balanmasn emretti.
23-24 Eyll gecesi sekiz yz kiilik bir Kazak mfrezesi, Arnavut
Hseyin Paa kuvvetlerine baskn yapt. Bu baskn srasnda Kara
man beylerbeyi olan Doanc Ali Paa ehit edildi.
Nogay Beyi Kantemir, Osmanl askerinin yardmna koarak,
dman kuvvetlerini bozguna uratt. Bu olaydan hemen sonra
I I . Osman Han beinci hcum emrini verdi. Rumeli tmarllar ve
Krm atllar byk baar kazanmak zereyken Yenierilerin adeta
savamak istemeyerek sergiledikleri gayretsizlik yznden beinci
hcum da neticesiz kald.
Yenierilerin kasten bu ekilde hareket ettiklerini anlayan pa
diahn ocakla aras her geen gn daha da alyordu. Yenieriler,
savalarda kahramanlk gsteren askere padiahn iltifat etmediini
ve az miktarda verdii bahilerle askeri kk drdn ileri
sryorlard. Yenierilerin bu yaptn cezasz brakmak isteme
yen padiah, 26 Eyll akam askeri etkilediini tespit ettirdii yz
yen ierinin ban vurdurdu. B u durum ocak halknn padiaha

daha da kinlenmesinden baka bir ie yaramad.
27 Eyll gn son taarruz altm byk topun iddetli atei ile
b alad ve akama kadar srd. Fakat adeta savamayan yenieri
le rin tutumu karsnda tmarl askerler ile Krm kuvvetlerinin de
maneviyat dt. Osmanl ordusu bu taarruzda ok sayda asker ve
at kaybna urad. Karanlk basarken son hcum da durduruldu.7
O S MA N L I- L E H S TA N S U L H U
il. Osman Han, Hotin Kalesi fethedilmeden geri dnn byk
felaketlere sebep olacan biliyordu. Gen padiahn kendisi bizzat
tartlaca gibi Lehistan da hudutta daha rahat hareketlerde bu
lunacak ve bu durum B adan, Erdel ve Eflak zerinde fena tesirler
brakabilecekti.
Bu itibarla toplanan harp meclisinde padiah, "Bilcmle fetih
ve teshir en byk arzumdur. Eer lazm gelrse burada klamak
dahi caizdir. yle bilip ona gre tekayyd edesiz! " diyerek muha
rebenin devamndan yana olduunu net bir biimde ortaya koydu.
Krm hannn ikinci olu Nureddin, Lehistan ilerine akna
gnderildi. O da yapt aknlarda binlerce esir alarak geri dnd.
Padiah, k Hotin nlerinde geireceini ilan edince, byk zayiat
veren Lehliler mitsizlie kapld. Zira kalenin d dnya ile irtibat
kesilmi bulunuyordu. Ayrca Leh askerlerinin Hotin'de kapal kal
m olmas nedeniyle Lehistan lkesi Osmanllarn taarruzlarna
ak bulunuyordu. Tatarlar, Nogaylar lkenin altn stne getirmeye
balamlard.
Bu durum karsnda 29 Eyll gn Lehliler, Eflak voyvodas
aracl ile bar teklifinde bulundular. K btn iddeti ile devam
ederken, Osmanl ordusunda da yiyecek sknts ba gsterdi. Bu
sebeple padiah bar yapmaya raz oldu. Lehistan kral evvelce
hukuki olarak padiaha tabi bulunduundan hkmdarn muhatab
olarak kabul edilmedi. Sadrazam Dilaver Paa, III. Sigismund'a bir
name gndererek sulhun kabul edildiini bildirdi.
32 m p a r a t o r luun Z i rv e s i v e D n
Osmanl Devleti ile Lehliler arasnda yaplan bar antlamasnn

nemli maddeleri unlardr:
"Kanuni Sultan Sleyman Han dnemindeki snrlar esas ola
cakt. Kazaklar, Trk topraklarna akn yapmayacaklard. Lehlile
rin, Kanuni devrinden sonra snr boyunda yaptrdklar kaleler
yktrlacakt. Hotin Kalesi, Osmanl hakimiyeti altndaki Bodan
voyvodasna teslim edilecekti. Lehliler, Krm'a verdikleri 40.000
florini vermeye devam edeceklerdi" 8
B ar antlamasnn imzalanmasndan sonra i l . Osman Han,
19 Ekim 1 62 l 'd e stanbul'a dnmek iin harekete geti. Edirne'ye
geldii esnada Sultan Osman'n ilk ehzadesinin doum haberi
byk mutlulua yol at. Ancak mer isimli bu ehzade fazla yaa
mam ve bir mddet sonra kazaen vefat etmitir. Sultan Osman'n
ehzadesine hocas mer Efendi'nin ismini vermesi, onun padiah
zerindeki tesirini gstermektedir.9
Gen Padiah, 14 Ocak 1 622 gn byk ve parlak bir merasimle
stanbul'a girdi. 10 O gn hem Hazret-i Muhammed'in doumuna
tesadf etmesi hem de zafer mnasebeti ile stanbul'da gn
gece sren enlikler yapld.
I I I . Murad'n son yllarnda Osmanl tabiiyetinden kan Le
histan, yeniden Osmanl nfuzuna girdi. i l . Osman Han'n Hotin
Seferi'nden dn mnasebetiyle air Nefi u beyiti yazmtr:
Aferin ey rzigarn ehsuvar- safderi
Ara as imdenger ti-i Sreyya cevheri
Serfiraz etdin livai'l-hamd-i din-i Ahmedi
Kafire gsterdin elhak destbrd-i Hayderi 1 1
Sonuta Hotin Sava'nda dmana byk zarar verilerek yeniden
itaat altna alnm ise de arzu edilen darbe indirilememi ve kesin
bir zafer elde edilememiti. Bunda en byk etken yenierilerin
sava boyunca gsterdikleri isteksizlik olmutu. Buna sebep ise il.
Osman Han'n tahta ktndan itibaren Ocakl ile arasnda ba
gsteren soukluk olmu ve bu durum sava srasnda st noktalara
doru trmanmt.
I S LA H AT D N C E S
Lehistan Seferi'nde tam bir muvaffakiyet elde edemeyen il. Os
man Han, bunun en mhim sebebini askerlerin gayretsizlii olarak
g ryordu. Bu itibarla askeri sistemde baz slahatlarn muhakkak
yapl mas gerektiine inanyordu. Bu konuda kendisini tevik eden
ler in banda ise Darssaade Aas Sleyman Aa ile hocas mer
Efe ndi geliyordu.
Ancak askerlikten gelmeyen ve iin ehli olmayan bu zatlar gayret
sahibi padiah yanl noktalara sevk etmekte idiler. Hatta Sley
man Aa, "Yenieri taifesinin tfenk atmakta ve sipah h alknn
cndilikte ve cenk gnlerinde meharetleri meydandadr. Yenieri
ve sipahi kulluktan kmtr. Kul olursa, asker olursa Msr ve am
cndileri gibi ve tfenk atmakta Anadolu sekban gibi olmaldr.
Evvelce Hotin Seferi'nde dmann taburunu bozmaya kadir ol
madlar. Hnersiz, marifetsiz, derinti, madrabaz ve erbab- maa
olur mu?" diyerek askeri sistemde topyekn bir deiiklie padiah
ikna etmeye alyordu.
Sleyman Aa'nn Veziriazam Hseyin Paa ile arasnda geen
u hadise de padiahn akl hocasnn zihniyetini gstermek bak
mndan ok mhimdir.
Veziriazam Hseyin Paa, mhim ilerde ve hudut meselelerinde
mtalaasndan istifade ettii Vezir Debbazade Mehmed Paa'y
sever ve sohbet edermi. Lehistan Seferi'ne hareket etmeden ev
vel veziriazamn tavsiyeleriyle Sultan il. Osman, Mehmed Paa'y
huzuruna kabul ederek baz eyler sormu ve bu mnasebetle de
Debbazade, Darssaade Aas Sleyman Aa ile tanmt.
Sleyman Aa bir gn, Debbazade ile grrken ona, "Leh
Kral padiaha mukabeleye gelir mi ve gelmeye iktidar var mdr?"
diye sordu.
Mehmed Paa, "Biz gelir diyerek tedarik grelim, gelirse tedbirde
kusurumuz bulunmaz. Gelmezse devlet padiahndr, bildiimiz
elimizden alnmaz;' diyerek cevap verdi. Bu cevap da aann cann
skmt.
"Biz seni serhatta dmandan haberdar ehl-i vukuf anlardk. Sen

dnyadan bi-haber imisin. Leh Kral ne kpektir ki Al-i Osman
padiahna kar dura, ann ne denl askeri olsa gerek" demesi ze
rine Debbazade Mehmed Paa, 'l\a hazretleri ! Dman hor ve
hakir grmek olmaz. Cmle kffar bir millet hkmndedir, Neme,
Moskov, Kazak, Macar belki spanya ve Frane ve Papa ve sairleri
kimi asker ve kimi mal ile yardm ederler ve aralarnda namus-
din gzetirler;' diye mukabelede bulundu.
Buna ramen Sleyman Aa dediinde srar ile, "Byle bunak
larn tedbirinden ne hayr olur;' diye Debbazade'yi aalamt.
te sarayda padiah zerinde bir sz iki olmayan il. Osman'n
akl hocasnn zihniyeti bu halde idi . 1 2 Bunlar sefer boyunca da
padiah ile asker kullarnn arasnn almasnda yine en byk
hisseye sahip idiler.
Muharebe esnasnda ba ve esir getiren gazilere verilen bah
ilerin az olmasndan dolay yenierilerden, "Biz padiah uruna
ba alyoruz;' diyenlere, padiahn musahip ve mukarribi olan kara
hadmlar, "Getirdiin kelle bir ake deer mi?" diye mukabele ederek
kstrmlerdi. Neticede bu haller de padiaha kar bir memnu
niyetsizlik uyandrmt.
imdi ise oca tamamen ortadan kaldrtmak gibi son derece
tehlikeli bir proj enin ierisine padiah ekmekte idiler.
Aslnda il. Osman Han halefleri gibi sadece orduda deil dier
messeselerde de reform yapmay planlyordu. Harem geleneklerini
deitirerek, buray tasfiye etmeyi ve hanedan erkeklerinin Trk
ailelerden nikahla kz almasna yol amay istemekteydi. lmiye
tekilatlarnn siyasi nfuzunu krarak bu zmreyi siyasetten uzak
latrmak emelindeydi. Fatih ve Kanuni devirlerinden kalan eskimi
kanun ve mevzuatn deitirilerek yerine gnn ihtiyalarna cevap
verebilecek yeni kanunlar karmak, hatta kyafet inklab yaparak
daha pratik giyinmeyi dnyordu.
Padiahn bu arzu ve isteklerine eyhlislam Esad Efendi'nin
idaresinde olan ilmiye snf ekimser, kapkulu ocaklar ise aka
muhalifti. 1 3
Su l t a n I l O s m a n H a n 35
Fakat danmanlarnn yetersiz ve tecrbesiz oluu, kendisinin ise

acel e ile kararlar almas devlet iin skntl bir devreyi balatacakt.
Nitekim slahat hareketlerine dorudan ocaktan balamas sefer
s rasnda zaten aralar alm bulunan ordu ynetim kademesiyle
aras ndaki uurumu derinletirecekti.
Padiah ncelikle ocan mevcudunu anlamak iin yoklama
yaptrtt. Mevcudu, maa defterinde olandan az bularak paray kesti.
Bu durum, mevcut olmayan askerleri var gibi gstererek onlarn
yevmiyelerini alan zabitlerin de memnuniyetsiz askerlerin safna
itirak etmelerine yol at.
Ardndan padiah yenieri taburlarn teftie tabi tuttu. Bu srada
eksik grd hususlarda subaylarna, birlii nnde ar szler
sarf etti. Ceza olarak kdem zamlarn kesti. Bu gelimeler kapkulu
ocaklar ile padiahn arasnn iyice almasna sebep oldu.
Padiah yanl ilere srkleyenlerden biri de Bostancba Bebr
Mehmed Aa idi. Padiah tebdil gezdirmek suretiyle, meyhane
leri basp birok yenieri ve sipahiyi tutuklatt. Bir ksmna sopa
cezas tatbik ettirdi. Bir ksmn ise ta gemilerinde krek cezasna
arptrd. Oysa bu tip neferler Aa Kaps'na sevk edilir ve cezasn
oras tatbik ederdi.
Artk 11. Osman Han da Sleyman Aa ile hocas mer Efendi'nin
tesiri altnda ocan lavedilmesine tam manasyla inanm bulunu
yordu. Kapkulu ocaklarn ilga ederek; yerine Anadolu, Suriye ve
Msr Trklerinden mteekkil, sadece askerlikle uraan, padiahn
emirlerine mutlak itaat eden bir ordu kurmak kararn vermiti.
Bu itibarla Halep, am, Erzurum ve Msr beylerbeylerine gizli
bir irade gndererek blgelerinden asker yazdrmalarn istedi. Bu
gelimenin yenieriler tarafndan duyulmas ile mesele daha da
vahim bir hal alacakt. Padiah, asker yazdrlmasnn Lbnan'daki
asi lider Emir Fahreddin'i alt etmek iin olduunu ifade etmi ise
bu aklama askerleri ikna etmeye yetmemiti.
Fitne kazan kaynamaya balam bulunuyordu.
36 m p a r a t o r luun Z i rv e s i v e D n
H A C KA RA R I V E G E L M E L E R
te yandan gen padiah, maksadnn tamamen Emir Fahred
din olduunu gstermek zere harekete geti. Cezayir ve Tunus
beylerbeylerine birer ferman gndererek, donanmalarn Lbnan
aklarnda birletirmelerini bildirdi. Kaptan Paa'ya yz kadrga
hazrlamasn emretti ve bunlarn tehizi iin seksen bin altn verdi.
Lbnan'da isyan halinde bulunan drzi lideri Maanolu Fah
reddin syan'n bastrmak iin Anadolu'ya gemek isteyen padi
ahn bu arzusunu zellikle sadrazam Dilaver Paa ve eyhlislam
Esad Efendi nlemek istediler. Bir asinin ortadan kaldrlmas iin
padiahn hareket etmesine lzum olmadn, bu iin bir serdar
vastasyla da halledilebileceini sylediler. Bunun zerine Gen
Osman hacca gideceini ilan etti.
Kendisinden nce gelen padiahlardan hibiri hacca gitmedii
iin, sadrazam ve eyhlislam bu sefere de muhalefet ettiler. Padi
ahn hocas mer Efendi ile Darssaade Aas ise hacca gitmesini
tevik ediyordu. mer Efendi, "Padiahm, elhamdlillah gazi oldun.
Sana hac eylemek farz oldu. Hac ve gazi olmak gereksin;' demiti.
Onlarn bu teviki zerine padiah hacca gitmek kararndan vaz
geirmek mmkn olmad. Cidde'ye erzak nakli iin tedarik ettii
gemileri Msr'a gndermesini Mekke erifine bildirildi. Padiahn
geecei vilayetlerin valileri eitli gda maddelerinin tedarikine
memur edildi.
I I . Osman Han yola ktnda yannda be yz yenieri ve si
pahi olacakt. Geri kalan asker stanbul'un muhafazas iin ehirde
kalacakt. Sadrazam, defterdar, nianc, rikab meras, gedikliler,
krk mteferrika ve krk divan katibi hac kafilesinde yer alyordu.
II. Osman Han stanbul'un muhafazas iin eski sadrazam H
seyin Paa'y, Edirne muhafazasna Vezir Grc Mehmed Paa'y,
Bursa muhafazasna da Vezir Topal Recep Paa'y tayin etti.
te btn hazrlklarn yapld ve tedariklerin grld s
rada Gen Osman, 1 O Mays 1 622 gecesi olduka etkisinde kald
bir rya grd. Ryasnda, arkasnda zrh olduu halde tahtna
Su l t a n I I O s m a n H a n 37
oturmu, Kur'an- Kerim okumaktayd. Birden karsnda Resul-i

Ekrem Efendimiz grnmt. Resul-i Ekrem Hazretleri kzgn bir
ekilde yanna yaklap nnden Kur'an- Kerimi ve arkasndan zrh
alarak kendisini tahtndan indirmiti. Sultan Osman dehet iinde
kalarak Peygamber Efendimiz' in mbarek ayaklarna yz srmek
iste mi, fakat buna muvaffak olamadan uyanmt.
Ter iinde uyanan Sultan Gen Osman, ryasn nce hocas
mer Efendi'ye tabir ettirdi. Hocas, " Hacca gitme niyetinizde
te re ddt olduu iin tembihtir. Ryada ayana yz srmeye ka
vuam adnzsa da, inaallah kabr-i eriflerine yz srersiniz;' 14
ekli nde tabir etti.
Gen padiah bu tabirden memnun olmu ise de tatmin olma
m t. Bir gn namazdan sonra kendi imamn davet ederek ryasn
anlatt. mam efendi, padiaha ryasn byk alim, Mrid-i Kamil
Aziz Mahmud Hdayi Hazretleri'ne tabir ettirmesini tavsiye etti.
Bunun zerine Sultan Osman ryay inceden inceye yazarak Aziz
Mahmud Hdayi Hazretleri'ne bildirdi.
eyh Efendi de ryay tabir ederek bir yaz ile padiaha gnderdi.
yle ki, "Okuduunuz kelam - izzet hkm - i rabbanidir ve ona
imtisal lazmdr. Oturduunuz taht vcut cbbesidir, yani alem-i
vcuttur. Bu rya ziyade korkulu ve muhataraldr. Allah bilir bu
korkulu vaka yakn gnlerde vuku bulur:' Aziz Mahmud Hdayi
Hazretleri ayrca padiaha tvbe ve istifar ile ehlullahn trbelerini
ziyaret tavsiyesinde bulundu.
Sultan Osman Han bu tabirden byk znt duymu ve kork
mutu. Derhal bata Eba Eyyub el- Ensari Hazretleri olmak zere
stanbul'un byk velilerinin trbelerini ziyaret etti. Kurbanlar kesti
ve balanmas iin Allah Teala'ya yalvard.
Bununla beraber hac yolculuu iin faaliyetler durdurulmad.
Ota- hmayunun skdar'a gemesi iin emir verildi.
Bu durum ve askerin honutsuzluu karsnda ayn zamanda
padiahn kaynpederi olan eyhlislam Esad Efendi bir fetva ile,
"Padiahlarn hacca gitmesine lzum yoktur. Yerinde oturup adalet
38 m p a r a t o r luun Z i rv e s i ve D n
etmesi kafidir. Bir fitne zuhur etmesi ihtimali vardr;' diyerek Sultan
Osman' ikaz etti. 15
SYAN B A L I YO R
Ocaklar padiahn tahta kmasndan itibaren kendilerine kar
olan muamelesinden dolay gcenik idiler. Bu gceniklik nce
Lehistan seferi srasnda kendini gstermiti. Sefer dnnden
sonra ise padiahn ayn uygulamalar devam ettirmesi ve ardndan
hac karar almas kendilerini daha byk endielere sevk etmiti.
Yenieri ve sipahi ileri gelenleri aralarnda toplanarak, "Padiahn
Hicaz'a gitmesi mutlak olarak bizden yz evirmesi dolaysyladr.
Baka trl deildir. Dman tehlikesi var iken hkmdarn ma
kamndan ayrlmas hatadr. Bundan vazgemelidir diye;' karar
verdiler.
Padiahn, eyhlislamn da fetvasna itibar etmeyerek otan
skdar tarafna geirmeye balamas zerine askerin hareketi de
balam oldu. Sleymaniye'de toplanan yenieriler, Atmeydan
denen Ayasofya ile Sultanahmed camileri arasndaki alana gel
diler. Toplanan yenieriler, "Padiahlara hac lazm deildir! " diye
baryorlard.
Askerler eyhlislam Esad Efendi'ye gidip, "slam padiahn
azdrp, B eytlmal'in telefine sebep olup, padiaha hacca gitmek
lazm deil iken byle fetret ve fitneye sebep olanlara ne lazm
gelir;' dediler. eyhlislamn cevab, "Fitne uyduranlara katil lazm
olur;' eklinde oldu. Askerler fetvay alarak toplanma yeri olan
Atmeydan'na geldiler. Ardndan fetvaya istinat ederek padiah
bu ie tevik edenleri cezalandrmak zere harekete getiler. Sultan
Osman'n hocas mer Efendi'nin konan yamaladlar.
Dier bir grup da Sadrazam Dilaver Paa'nn konana gittiler.
Sadrazam, konanda olmad iin muhafzlar gelenlere kar koy
dular. Silahsz yenierilerden bazlarnn lmesi zerine i tamamen
rndan kt. Yenieri kumandanlarndan avuba alzade,
asilerin silahlanmalarna mani olmak istedi ise de, ta yamuruna
tutuldu. Gen padiah akama doru olayn vahametini kavrad.
Ulemadan birkan saraya ararak yenierilerin ne istedikle

rini sordu. Onlar da, "Kul taifesi, padiahn Anadolu'ya gitmesine
raz deildir. Hoca mer Efendi ve Darssaade Aas'nn vazifeden
alnarak saraydan uzaklatrlmasn istiyorlar:' cevabn verdi. Bu
nun zerine sultan, "Varn sylen, Kabe'ye gitmekten vazgetim.
Fakat Hoca ile Darssaade Aas'n grevden azletmek istemem;'
dedi. Sultan Osman, fikrinden vazgemi deildi. Durumun yat
masn ve toplanan askerin dalmasn bekliyordu. Akam olduu
iin asiler meselenin ertesi gn grlmesine karar vererek dald.
Ertesi gn Atmeydan'nda toplanan isyanclar arasnda yaplan
mzakerelerden sonra padiahtan alt kiinin bann istenmesine
karar verildi. Bunlar, Sadrazam Dilaver Paa, hace-i sultani mei
hat payesine sahip mer Efendi, kapkullarndan nefret etmesiyle
tannan Nianc Vezir Ahmed Paa, Darssaade Aas Sleyman
Aa, Badefterdar Vezir Baki Paa ve Yenieri Oca'ndan Sekban
ba Nasuh Aa idi. Yenierinin asl gayesi, Hoca mer Efendi ve
Darssaade Aas Sleyman Aa'nn ldrlmeleri idi.
Bu istei bildirmek zere ulemadan bir heyet padiahn huzu
runa kt ve arzay takdim etti. Sultan Osman kad okuduktan
sonra, "Katli talep olunan ademleri vermem;' dedi. Ulema, isyann
daha da ileri gitmesine mani olmak iin, padiaha, askerin isteini
yerine getirmesini teklif edip, "ki erden hafif olan semek lazm
dr, verilmezse dahi ziyade er ve fesada sebep olur, umumi zarara
kar hususi zarar tercih olunagelmitir;' demeleri zerine padiah,
"Siz alakadar olmayn! Onlar basz askerdir. Tiz dalr ! " diyerek
ulemann teklifine kulak asmad.
Mekn ehriyara civan mekn

nin ber bela kamrani mekn16
(Padiahm, bu kadar genlik yapma ! Bylece belann zerine
keyf kurma) .
Buna ramen ulema ve vezirler tekrar srar ettiler, "Kul taifesi
cemiyet ettikte istediklerini alrlar, ecdad- izamnzdan alagelmi
lerdir. Mukaddemce olmak evladr:' demeleri zerine buna kzan
40 m p a ra t o r luun Z i r v e s i ve D n
gen padiah, " B u fitneyi siz tahrik etmie benzersiniz. Evvela sizi
krarm sonra onlar. Ol taifenin tedarikleri grlmtr;' szleriyle
ulemay da sulad. O srada Rumeli Kazaskeri bulunan air Yahya
Efendi, "Haa padiahm, bizim bunda dahlimiz yoktur. Ancak sizin
hacca gitmenizi istemezdik;' diye cevap verdi. Bunun zerine Vezir
Hseyin Paa sz alarak, "Padiahm, bu kulunu dahi isterlerse
veriniz; hemen sen saal;' dedi.
Padiah bunlar dinlemeyerek arzay getiren ulemay hapsettirdi.
Saray dnda ulemann dnmesini sabrszlkla bekleyen asker, s
renin uzamas yznden taknlklarn arttrd. Kendilerini silahl
bostanclarn beklediini sanarak saraya girmekten korkuyorlard.
Ayasofya Camii'nin minaresine kan birka yenieri, saray bahe
sinde kimse olmadn grd. Durumu arkadalarna bildirdikle
rinde, binlerce asi, sarayn d kapsna dayand.
S U LTAN M U S TA FAY I S T E R Z !
Hi mukavemet grmeden d avluya dolan yenieri ve sipa
hiler silahlyd. Acemi olanlar, cebeciler, topular, arabaclar ve
lamclar silahsz geldikleri iin, saraydan ele geirdikleri silah ve
sopalar aldlar. Kapkullarnn arasna apulcular da karmt.
Asker bu apulcularn bir vuruma srasnda ayak ba olacaklarn
syledilerse de apulcular, ''Asker-i slam kandaysa bizde andayz!
Asakir-i slam'sz bize dirlik haramdr. Dirilirsek bile ve krlrsa
bile oluruz! " diyerek isyanclarn peinden gitmeye devam ettiler.
syanclar, sarayn ikinci kapsndan bostanclar kar korkusu ile
binbir ihtiyatla getiler. Bu kapda da en kk bir mukavemet
grmediler.
nc avluya geldiklerinde saray, adeta boalm, herkes bir
yere saklanmt. Bu srada padiaha gnderilen ilmiye szcs
Nakib'l-eraf Gubari Efendi ortaya karak, "Bizim szmz ge
medi. Siz girip kendiniz syleyin;' diyerek asileri kkrtt. 1 7 nc
Avlu'ya kadar gelen isyanclar, gen padiah ayak divanna davet
ettiler. I I . Osman Han bunu kabul etmedi.
Bu srada isyanclar iinden birka kii, "Sultan Mustafay is

te riz! " diye barnca, hep birden, "Sultan Mustafay isteriz! " diye
barmaya baladlar. Artk isyann ekli deimi ve Sultan Osman
Han'n tahttan indirilmesi yoluna gidilmiti.
syanclar, Sultan Mustafann bulunduu dairenin kubbesindeki
kurunu deldiler ancak aa inmek mmkn deildi. Divanhane'nin
perde iplerini keserek tavandan ieri girdiler ve Sultan Mustafay,
"Padiahm asker sizi beklemektedir:' diyerek kardlar. te o zaman
Sultan Osman i iten getiini grd.
Hakim-i Mutlak'n olmazsa ger bir ide takdiri
Mfid olmaz, hezar erbab- akln rey tedbiri
Sultan il. Osman, olan bitenleri renince sadrazam Dilaver Paa
ile darssaade aasn isyanclarn yanna gnderdi. Bunlar gren
asiler ikisini de parampara ettiler. 18 Gen hkmdar bylelikle
yatacaklarn sanyordu. eyhlislam Esad Efendi de byle bir
hava estirmek istedi ve:
"Kardelerim, gelin Sultan Mustafa Han dursun! Sultan Osman
istediimizi verdi ve dahi daha kimi isterseniz sultandan alverelim''
dedi ise de, asiler, "Biz istediimiz bulduk evvel de padiahmz
Sultan Mustafa idi, yine padiahmz odur:' dediler. 19
Asiler daha sonra Sultan Mustafaya giydirecek ferace bulama
yp Divanhane'ye gtrp oturttular. Sulh iin gelen ulemann
yeni sultana biat etmeleri hususunda b ask yaptlarsa da ulema,
"Yoldalar! Gelin, feragat edin. Padiahmz Sultan Osman Han
size selam eyledi. stediklerinin ikisini verdin geride kalanlar da
vereyim dedi, biz kefil olalm, Sultan Mustafa'y brakn dursun,
sonra piman olursuz:' dediklerinde asker, "Bu sz evvelden gerekti.
Biz padiahmz bulduk. Elbette biat eylen! " dediler.
Bunun zerine eyhlislam, " Henz Sultan Osman tahtnda
oturur, bakasna biat etmek caiz deildir:' dedi.
Aralarndan bazlar "akl yoktur" diye konumaya baladlar.
Fakat hkm galibindir fetvasnca gelen ulemay zorla biat ettirdiler.
Daha sonra Sultan Mustafa'y bir hasta arabasna bindirerek Baye-
42 m p a ra t o r luun Z i rv e s i ve D n
zid'deki eski saraya, annesinin yanna gtrdler. Sultan Osman'n

drt sene iki ay yirmi bir gn sren saltanat bylece sona ermi,
tahta ikinci defa olarak amcas sultan Mustafa karlm oldu.
N E D R B U E T T G N Z C E FA !
Sultan Gen Osman son ana kadar mukavemet fikrinden vaz
gememiti. Sarayburnu'ndan gemiyle Mudanya'ya gitmek, Bursa'da
taht kurup asilerin hakkndan gelmek istiyordu. Fakat asiler btn
deniz vastalarna el koymutu.
Bu durum karsnda vezirlerine ve maiyetinden ouna, evle
rine gitmeleri iin izin veren gen padiahn yannda Bostancba
Sofu Mahmud Aa ile birka kii kalmt. Eski Sadrazam Ohrili
Hseyin Paa'y tekrar sadaret makamna getirdi.
Ohrili Hseyin Paa, Sultan Osman'a, Yenieri Oca'na sn
mas iin yalvarp yakard. Yapacak baka bir ey kalmam gibiydi.
Hseyin Paann tezkerecisi olan Sdk elebi bu olay yle an
latmaktadr, "Hseyin Paa'ya dedim ki, bu tedbirinizin sonucu ne
olur bilmem, btn yenieriler sz birlii ile Sultan Mustafa'y biz
padiah yaptk'' diyorlar. Siz onlarn istemedikleri mazlum padi
ah ayaklarna gtryorsunuz. Paa cevap vermedi. Hayretinden
susuyor dedim ve yeniden sordum. Yine cevap alamadm. nc
kez olarak ayn soruyu Hasbahe'd en karken, yaya olarak yannda
yrdm srada tekrarladm. Bu sefer beni aalayan bir tarzda
mrldand, "Sen ne diyorsun b e ! Ya nasl olsun? Alem birbirine
girip kyamet mi kopsun? Devlet hangisinin banda ise o olsun,
tek alem dzen bulsun;' dedi.
Sultan il. Osman ise artk ne yapacan bilemez haldeydi. Mec
buren gece yarsna doru, yanna Sadrazam Hseyin Paa, Bos
tancba Mahmud Aa, Sadaret Tezkirecisi Sdk elebi ve daha
birka kiiyi alp, Aakaps'na gitti.
Yenieri Aas Krkemeli Ali Aa, Osman Han ile ihtilalin
nasl sndrlecei ve asilerin ne ekilde yattrlaca zerinde
uzun bir mzakere yapt. Alnan karar odac balarna bildirildi.
nce kabul eder grndler. Fakat kumandanlarnn huzurundan
kar kmaz derhal asi elebalarn topladlar ve " B u vaatlerden

bir ey kmaz. Sultan Osman'a bu kadar cefa ettik. Nasl padiah
olduunu bilirsiniz. Bu defa maazallah ocamz sndrp, intikam
alsa gerektir;' dediler.
Sabah namazndan sonra Ali Aa, O rta Cami nnde yeni
erilere hitap etti. Sultan Osman'n vaatlerini bildirmeye balar
balamaz, askerin kanacandan korkan odacbalar konumasna
mani oldular ve orada saldrarak ehit ettiler.
Ardndan isyanclar, Sultan Osman' Aa Kaps'ndan alp, Orta
Cam i'ye gtrdler. Aa Kaps'ndan kamay baaran Sadrazam
O hrili Hseyin Paa, ok gemeden yakalanarak ldrld. 20 Sultan
Osman, Hseyin Paann lsn grnce alayp, "Bu mazlumun
gnah yoktu. Her zaman kul hakknda bana iyilik sylerdi. Eer
onun szyle amil olsam, bama bu hal gelmezdi. Beni tahrik eden,
mer Hoca ile Darssaade Aas idi;' demitir. 21
Sultan Osman'a yolda, bir hkmdara, bir Osmanolu'na tarih
boyunca asla reva grlmemi hakaretler yapld. Sultan Osman'n
kul taifesine olan itimatszlna nazaran yolda, "Osman elebi,
meyhaneleri basp, yenieri ve sipahiyi ta gemisine koymak ve
denize atmak olur mu?" diyorlard. Altncolu namnda bir ahlaksz
padiahn baldrn skp, terbiyesizce saldrmas zerine Osman
Han, "Behey edepsiz mel'un! Padiahnz deil miyim? Nedir bu
ettiiniz cefa?" diye bard. 22
Tarihi Peevi de bizzat grg tan olarak olaylar yle ak
tarmaktadr:
Bizim konan penceresinden gryorduk. Perian halli bir herifi

bulup atndan indirmiler ve mazlum padiah o ata bindirmilerdi.
Srtnda eski bir beyaz entari, banda ypranm bir kadife kavuk
vard. Kavuun zerine kirlice bir sark sarlmt. Bunu da yold;a
rastladklar bir kimseden alp ona giydirmilerdi. Dnyada ne ka
dar fitneci, fesat varsa zavallnn evresine dizilmilerdi. Yaptklar
garip davranlar ve savurduklar yakas almadk kfrler deil
kaleme, dile bile gelebilecek trden deildi. Geri bulunduumuz
yerden onlar gryorduk, ama sylediklerini iitemiyorduk. i

temediimiz o olaylar daha sonra o dnemin orta avuu olan
Karamzrak yle anlatt:
"Rahmetli Sultan Osman mescide girince, Sultan Mustafa'nn an

nesinde, olunun hkmdar olduuna dair bir phe kalmad:' Bu
arada annesi Sultan Mustafay mihraba oturttu. Etekleri zerine
oturtulan dads da padiahn ellerini tutuyordu. Sultan Mustafa
dardan gelen amatay merak edip dar bakmak istemi, ancak
annesi ve dadsnn sraryla geri oturmutu. Bu olayn birka kez
tekrarladn gren Sultan Osman, "Grn ey aresizler! Kimi
padiah ettiniz. Siz neslin kesilmesine sebep olursunuz ve kendi
ocanza bir i edersiz ki, kyamete dein pimanlktan kurtula
mazsz" diye daha nice szler syler dururdu. Sonra bandaki
tlbenti karp yere brakt ve alamaya balad. Y ine halka d
nerek, "Behey aalar, ben bilmeyerek tazelik nedeniyle ve yaramaz
eitimcilerin etkisi altnda bir hata ettimse siz etmeyin" diye tekrar
tekrar yalvard.
"Grn dnyann halini, sabahleyin padiah iken giysi ve malmn

haddi hesab yokken, imdi ryan kaldm; merhamet edip halim
den ibret aln; dnya size dahi kalmaz. Hangi padiahn kullar
padiahlarna bu ihaneti ettiler?" diye alyordu.
Bu szlere dayanamayan turnacba klahndaki sargy kararak,

"Padiahm temizcedir, mbarek banz plak durmasn, sarn"
diye uzatt. Sultan Osman nce almak istemedi, fakat sonra alp
ban sard. 23
AC I A K I B E T
Orta Cami'ye getirilen Gen Osman'n muhafazasna Haseki Sar
Mehmed Aa tayin edildi. Yenieriler, Sultan il. Osman'n hayatna
dokunulmayarak kafes hayat yaamasn istiyorlard. Ancak ok
hain bir kimse olan yeni sadrazam Davud Paa onu ldrtmek
iin cebecibana emir verince, o da Sultan Osman' bomak iin
boynuna kement att. Yenieri ileri gelenleri ise, "Durunuz, byle
yaparsanz halk cmlenizi mahveder;' diyerek katle mani oldular.
Osman Han, hayatna kasteden Davud Paaya, "Behey zalim ben

sana neyledim! ki defa mucib-i katl crmn affedip ldrmedim,
mansp verdim, bana gadrin nedir?" diye bard. Sonra tekrar, "Bu
zalim beni sa komaz ldrr;' dedi. Karamzrak ve yanndakiler
de buna istinaden, "Hey padiahm, buna ihtimal var m? Mbarek
hatrnz ho tutun, ortalk bir miktar skln bulsun ! Yine padi
ahmz, hnkarmzsnz! Haa ki, vkela kullarn sana kysn ve
ihanete layk grsn ! " diye moral verip, teselli ediyorlard. 24
Bundan sonra, Davut Paa, Sultan Osman' bomas iin cebeci
bana iaret etti. Fakat aalar yine kar geldiler. Osman, o zaman
muhafz olan hasekiye, "Sana bu mansb kim verdi?" diye sordu.
Haseki, "Sultan Mustafa'' dedi. Sultan Osman ise, "Sultan Mustafa
kendi adn bile bilemeyecek bir haldedir. Gel u pencereyi a,
kullarma syleyeyim;' dedi. Haseki merhamet ederek pencereyi
at. Sultan Osman dedi ki, "Sipahi aalarm, yenieri ihtiyarlar
babalarm. Genlik belasyla fena nasihatlere kulak verdim! Niin
beni byle tahkir ediyorsunuz? Keke getirirken tfek kurunu ile
vursaydnz! Beni artk istemiyor musunuz?" Bir ses ykseldi, "Seni
istemeyz. Ancak katline de rzamz yoktur:'
Osman Han ald cevaptan zlmt. Pencereyi kapatp, "Bari
beni Sultan Mustafa'nn olduu yerde hapsedin, ldrmeyin;' dedi.
Cebeciba ise bir kez daha kement atarak bomaya yeltendi. An
cak Mehmed Aa, Yenieri Kethdas Ali Aa ve Baavu Ahmed
Aa yetiip cebecibaya yumruklayp dar attlar. Davut Paa bu
durum karsnda Gen Osman'n katlini baka bir ana brakmaya
karar verdi. Bu ii gece sessizce icra edecekti.
Sultan Mustafa tahta oturtulduktan sonra asker dald. Sultan
Osman'n muhafazasnda birka kii kald. Sultan Mustafa saraya
gelince Davut Paa, Cumadan sonra en gvendii adamlar olan
cebeciba ile Kalender urusu (ocuk hrsz) denen zabite, Sultan
Osman' Yedikule'ye gtrmelerini emretti.
Osman Han'n Yedikule'ye gtrln seyretmek zere yol
lara biriken halk, o tarihe kadar grlmemi bir kalabal tekil
ediyordu. Osman Han susadn syleyince bir emenin banda

duruldu ve gen padiah kana kana su iti. Yedikule'ye gelindii
zaman vakit akama yaklayordu. Davut Paann emri ile oraya
kadar gelen binlerce asker dald. Daha sonra Davut Paa, cebe
cibana ve Kalender urusuna dnerek, "Yannza sekiz cellat alp,
Osman'n iini bitirin. Yarna kalmasn;' dedi. Sultan Osman, gn
lerden beri perian vaziyette, a ve uykusuz olduu halde, kendisini
son nefesine kadar mdafaa etmeye karar vermiti. On celladn ilk
hcumu netice vermedi. Bire on nispet olmasna ramen, cellatlar,
silahsz padiahla mcadele edemeyeceklerini anladlar. Kementten
baka silah da kullanmak istemiyorlard. nk hanedandan olann
kan aktlamazd. Buna ramen, dardan balta alan cellatlara gen
sultan, byk bir ustalkla kar koydu. Fakat arkasndan gelen bir
cellat, baltas ile omuzuna vurarak fena ekilde yaralad. Bu durumu
frsat bilen cebeciba, kemendi padiahn boynuna geirdi ve yere
drd. Bu srada Kalender urusu, Gen Osman'n husyelerini
skarak ehit etti (20 Mays 1 622).
ehit Sultan'n cenazesi o gece Topkap Saray'na gtrld ve
ertesi gn yaplacak cenaze trenine hazrland. le namazndan
sonra klnan cenaze namazn mteakip Sultanahmed Camii'nde
babasnn trbesine defnedildi. "Oldu ehit Osman'' bu kahredici
olayn tarihi olarak dlmtr. 2 5
Gen Osman'n, yenieri aas zorbalarnca ehit edilmesi, ta
rihimizin en ackl olaylarndandr. Osmanl tarihinde katledilen
ilk padiah Sultan Osman olup, bu olay Anadolu'da baz isyanlarn
kmasna sebep olacaktr. Millet, padiahn ldrlmesini hibir
zaman hazmedememi ve onun katillerini nefretle anmtr.
S U LTAN O S MAN H A N 'A M E RS Y E
Bir ah- Alfan iken,

ah- cihana kydlar.
Gayretl gen aslan iken,
ah- cihana kydlar.
Gazi bahadr han idi,

Ali-nesep sultan idi
Namiyle Osman Han idi,
ah- cihana kydlar.
Niyet edb hac itmee,
Komad kullar gitmee
Kulluk gerek iitmee,
ah- cihana kydlar.
Hkm itmee kadir iken,
Hak emrine nazr iken
Hac itmee hazr iken,
ah- cihana kydlar.
Erat- saatdir bu dem,
Ruz-i kyametdir bu dem
Kula nedamettir bu dem,
ah- cihana kydlar.
Ey dil cierler dald hUn,
Derdim bir iken oldu on
Kan alad ehl-i fnun,
ah- cihana kydlar
(ah- cihan: Cihann hkmdar; Ali-neseb: Soyu yce; Ehl-i
fnln: lim ehli; Erat- saat: Kyamet alameti; Nedamet: Pimanlk;
Hun: Kan)
AH S Y E T
Sultan 1. Ahmed Han'n en byk olu olup, 3 Kasm 1 604 tari
hinde Mahfiruz Valide Sultan'dan dodu. ehzadenin ismi Osman
konularak yedi gn yedi gece enlikler yaplmas ferman olundu.
Doum tarihine iaret olmak zere de, "de Bari Gzin-i Al-i Os
man'' tarih dlmtr. ok iyi bir eitim grd. Arapa, Farsa,
Latince, Yunanca ve talyanca gibi dou ve bat dillerini klasiklerin
den tercme yapabilecek kadar gzel rendi. Kuvvetli bir edebiyat,
tarih, corafya ve matematik tahsili ald.
48 m p a ra t o r luun Z i r v e s i ve D n
Gen yata tahta geen i l . Osman Han'n clusunu devrin byk

airlerinden Nefi u msralar ile tebrik etmekteydi:
ehinah- adalet-pie Osman Han- san kim

Vcudyla hayat- taze buld mlk-i Osmanf
(ahlar ah, adaletli il. Osman Han'n tahta clusu ile Osmanl
mlk taze hayat buldu) .
Tahta getii zaman on drt yanda idi. Faal ve alkan olmasna
ramen ya icab tecrbesiz olup, kendisine rehber olabilecek devlet
adamlarndan da yoksundu. zerinde valide sultandan baka hocas
mer Efendi ile Darssaade Aas Sleyman Aa etki sahibiydi.
Sultan i l . Osman Han, gne yzl, heybetli, yksek himmet
sahibi bahadr bir padiah idi. Fevkalade iyi bir binici, silah ve harp
aletlerini kullanmakta pek mahir idi. ecaat ve binicilikte akran
pek az olup, irin ehreli ve gzel tavrl idi.
Naima eserinde Osman Han'd an bahsederken, "Padiah- filem
ara' yani "dnyann ss olan padiah'' diye bahsetmitir.
Genliinin en parlak gnlerinde tahta kp, tecrbeli, akll
ve sadk bir yaknna malik olmay, kendisine bu hazin sonu ha
zrlamtr. Yazm olduu u beyt onun slahat ve dnceleri ile
muhaliflerin durumunu ok gzel ifade etmektedir:
Niyyetim hidmet idi saltanat devletime

alr hasid bedhah aceb nekbetime
Gerekten de gen yana ramen istikbalde memleket iin ha
yrl olacan vadeden dncelere sahipti. Tab'an hrn ve aceleci
olmakla beraber, cesur ve akllyd. Zamannda ngiltere'nin stanbul
bykeliliinde bulunan Thomas Roe, gen padiah u cmlelerle
anlatmaktadr:
"Osman marur, yksek ruhlu ve cesurdu. Hristiyanlarn can
dmanlarndan biriydi. Atalarnn seferlerine imrenmekte, byk
iler planlamakta ve namn hepsinin zerine karmak iin gayret
sarf etmekte idi:'
Saltanat mddetince uygulamalar onun reformcu bir devlet

adam karakterini ortaya koyuyordu. Osmanl Devleti'ne, padiahn
merkezi mutlak otoritesini yeniden hakim klmak istiyordu. Merkez
ve tara ordusunu reorganize etme almalarn balatmt. Kapku
lu h arcamalarnda savurganl nleyici tedbirler almaktayd. Tara
merasn sk denetim altna almak iin almalar yrtyordu.
Reayay Cenab- Hakk'n bir emaneti olarak gren Osmanl devlet
idaresi anlayn tavizsiz uyguluyordu.26
Ancak zellikle baz yaknlar, byk projelerin adam bu gen
fakat tecrbesiz padiah, hatalara srkledi. Bunlardan bir tanesi
Darssaade Aas Sleyman Aa'nn da telkini ile Hotin Seferi n
cesinde alt erkek kardeinden en by olan ehzade Mehmed'i
l drtmesidir.
Gen padiahn yine etrafnn telkini ile ocakla byk bir ekime
ierisine girmesi ve yaplan telkin ve uyarlar dikkate almamas ise
hayatna mal olmaya kadar varacak ikinci byk hatas olmutur.
Aslnda gen padiahn en byk hatas bu noktada ortaya k
maktadr. Hadiselerin balangcnda salam tedbirler almak suretiyle
nne geilmesi muhtemel ihtilal nlenememitir. Zira isyann
balangcnda st dzey askerler iin iinde yoktu. Padiah ise ileri
gelen devlet adamlar ve ulemann nasihatlerine kulak asmam,
karsndaki gc kmsemitir. Bu yzden iler giderek daha da
kmaza girmitir. Komuta kademesinin harekete dahil olmamas
padiah yanlgya srklemitir. O, son ana kadar basz askerin
dalacan dnmtr.
syan byme emareleri gsterip byk bir fitnenin kapda
olduu belirince tecrbe sahibi devlet adamlar ve ulema, asker
tarafndan istenen devlet adamlarnn feda edilmesinin, yani ehven-i
errin tercih edilmesinin daha doru ve isabetli olacan padiaha
hatrlatmlar, fakat padiah bunu da kabul etmemitir.
Dirayetli eyhlislam Esad Efendi ve zamann nl eyhi Aziz
Mahmud Hdayi gerekli ikazlar ekinmeden ortaya koymular
dr. eyhlislam, padiahn hacca gitmekten vazgemesi ynnde
fetva kartm, Aziz Mahmud Hdayi ise b u minval zere mektup

yazarak padiaha tavsiyelerde bulunmutur. Fakat o, asla bu tav
siyelere kulak asmam, hususi hocas mer Efendi ve Darsaade
Aas Sleyman Aa'nn szlerinden baka hi kimsenin szn
dikkate almamtr.
Gen Osman karakter olarak gelenee fazla nem vermeyen
bir yapya da sahipti. Osmanl padiahlar Fatih dneminden beri
devlet ynetiminde douraca mahsurlar nedeniyle hr kadnlar
yerine cariyeler ile evlenegelmilerdi. Gen Osman, bu teaml
deitirmi, cariyeler ile evlilik yapmay kabul etmemitir. Btn
kar kmalara ramen, eyhlislam Esad Efendi'nin kz ile evlen
mitir. Ayn ekilde, hacca gitmeye karar vermesi de onun teamle
aykr karakter yapsnn rneklerindendir.
Gen Osman'n ldrlmesiyle Osmanl Devleti'nde ilk kez
kt bir gelenek ve teaml balatlmtr. Bu hadiseden sonra devlet
adamlar menfaati gerei askeri daha fazla kullanmaya balayacak
ve askerin siyasetin ierisine ekilmesine yol aacaktr. Neticede
devlet dardan ok ieriyle megul olacak gcn ve kudretini
ieride kaybeden bir yapya doru srklenecektir.
Nitekim bu tarihten itibaren Osmanl tarihinde her zaman giri
ilebilecek makul ve yararl yenilik ve slahat hareketleri bir ekilde
ihtilal ile engellenme yoluna gidecektir. Dolays ile Gen Osman'a
kar gerekletirilen ihtilal hareketi orada kalmam, gelecek d
nemlere de sirayet etmitir. Bundan sonra ve bilhassa gelecek asr
larda memlekette yenilik ve slahat yapmak isteyen btn byk
hkmdarlar ve vezirler bu yenilik hareketleri uruna ya tahtlarn
yahut balarn vermilerdir. Ancak gl padiahlar ve kudretli
devlet adamlar dneminde devlet bu skntl dnemlerden kur
tulabilecektir. 27
FA R S
i l . O s m an H a n , klasik slami ilimlerin yannda D ivan
Edebiyat'nn da tm inceliklerini kavramt. Atlara son derece
dkn olup mkemmel bir binici olan il. Osman Han iirlerinde
Sul tan II Osman Han 51
svari manasna gelen Faris kelimesinin ism-i mensubu olan Farisi

mahlasn kullanmtr.
Henz yirmi yana ulamadan vefat eden padiahn iirleri bir
divane hacmindedir. Bu divane Topkap Saray Ktphanesi'nde,
Revan Kk Ksm'nda 74 1 numarayla kaytldr. Gen Osman
ayn zamanda usta bir hattatt. Eyp Sultan Trbesi'ne hediye ettii
ve ke ndi eliyle resmettii Peygamber Efendimiz'in Kadem-i erifi
yan na bir de tura ekmitir. Kadem-i erif yannda u msralar
yazmaktadr:
Trbe-i nC.r- alemdar- Resule bu nian

Eser-i ah- cihan hazret-i Sultan Osman
Gen Osman iirlerini daha ok gazel, murabba (drtlk) ve
mfred nazm ekillerinde kaleme ald. iirlerinde anlam n plan
dadr. Sanat yapma gayesinden uzak, devrine gre sade bir slupla
yazmtr. Yer yer ataszleri ve deyimleri de kullanr. Peygamber
Efendimiz iin yazd bir iirinde O'nu cihan aydnlatan bir aya
bezetir ve maher gnnde gnahkarlarn imdadna yetierek ihsan
edecei byk efaati hatrlatr:
Eflaki kld pr-ziya

Mah- ResC.l-i kibriya
Okunsa yer yer yeridr
Na'at- ResC.l-i mcteba
Dillerde kalmasa elem
Olsa gnlden gam cda
Mah- rebf'a irmiiz
Sag u selamet Farisa
Asilere mesned olur
Ol ah- din rC.z- ceza
Ana salat hem selam
Kld bize bunca ata28
52 m p a ra t o r l u u n Z i rv e s i ve D n
Farisi Divan'nda yer alan "gnlm" redifli bir gazelde ise air kla
sik iirin deimez unsurlarndan biri olan em u pervane (mum ve
pervane) ikilisini ele alr. Devamnda Leyla ve Mecnun hikayesinde
asl ismi Kays olan Mecnunu ve Ferhad u irindeki Ferhad' zikreder:
Nice demdir ruhun em'ine bir pervanedir gnlm

Seni grp sevelden bl-akl divanedir gnlm
Benim akm ne Kays'a benzer ey dilber ne Ferhad'a
Unutuldu geen Mecnun yeni Mecnun'dur gnlm
(Ate gibi parlak yanana gnlm ok zamandr bir pervane
gibidir. Seni grp sevdiimden beri gnlm uursuz ve divane
bir haldedir. Benim akm ne Kays'a ne de Ferhad'a benzer. Leyla
Mecnun hikayesi artk efsane oldu ve unutuldu. Artk yeni Mecnun,
benim gnlmdr).
O, zaman zaman nasihat ieren iirleriyle nce kendisine t
vermektedir:
ah oldun ise topraa mevsul deil misin

Bay oldun ise katre-i mahzul deil misin
Dnya evinde zevk u safa hubdur veU
Ruz-i cezada Farisi mes'ul deil misin
(ah olsan da sonunda ulaacan yer toprak deil mi? Zengin
ve varlkl olsan da bir damla sudan meydana geldiini unutma! Ey
Farisi! Bu dnyada zevk ve safa hotur; fakat ceza gnnde hesap
sormayacaklar m?)
Herkes iin gelinmek istenen bir makam olan hkmdarlk, Gen
Osman'n hatrnda bile deildir. Gen yana ramen syledii u
beyitle asl sultanln Cenab- Hakk'a kulluk olduunu belirtir:
stemem dnyada Hind u Rum u Msr'n tahtn

Geceler ta subha dek Hakk'a niyazm var benim
(Dnyada ne Hind ne Rum ne de Msr tahtn isterim. Sabahlara
dek sren Allah'a yalvarlarm saltanatdan daha iyidir) .
Aadaki gazel, gen padiahn mkemmel bir iiridir:

S u l t a n II O s m a n H a n 53
Nevruz olcak diller ad olmaa yaklad.

Dilde gam u gussa berbad olmaa yaklad.
Virane gnl varsa cevr gam-i dilberden
Mjde ana ol mlk abad olmaa yaklad.
stada kp dilber rendi vefa resmin
Aklara ltfa mu 'tad olmaa yaklad.
Seyr-i gle kdkda ol ruhleri gl-rengim
Kari dil-i zarun feryad olmaa yaklad.
ok ak u meftunu var sen gibi irin'n
Faris kulun amma Ferhad olmaa yaklad29
Birbirinden gzel iirlere sahip olan I I . Osman Han'n bir baka
fevkalade gazeli yledir:
Felek zor eyledi ykd gre taht- Sleyman'
Bozup hikmetini hak ile yeksan kld Lokman'
Kan tig teberle nice iri eyleyen zail
Felek bir lble nerm eyledi pulad- Neriman'
Nic'old YUsuf- Msrf ki hsn ire naziri yok
Ruh- alini zerd etdi yoga gsnde iman
Cemal-i yare balar kimini derd ire kor etmez
Helak olur diy derd-i serine hi derman
eh-i alemlie sanman ki Farisi ola marur
Cefa-y rzgar ekmeden eksek u dameni30
(Tig: Kl, ir: Aslan, Zail: Geici, Leh: Dudak, Nerm: Yumuak,
Bazir: Ekici, Derd-i ser: Ba belas, Ruh- al: Serap grme hali, Zerd:
Solgun, Damen: Etek)
NC BLM
I. MUSTAFA HAN
K N C SA LTAN AT I
E H ZA D E L E R L D RM E G R M
Sultan 1. Mustafa Han, daha i l . Osman Han saltanatta iken as
kerlerce bir baskn neticesinde saraydan karlarak Divanhane'ye
gtrlmek suretiyle padiah ilan olundu. Kendisine gerekli hatt-
hmayunlar yazdrld. Damat Kara Davud Paa, valide sultann
istei zerine veziriazam olarak atand. Yine Valide Sultan, damad
olan Davud Paann sadrazamln askere tasdik ettirirken ayn
zamanda onlarn isteklerini de kabul ederek olu adna birok vazife
verilmesini emretti. Ayrca bir hatt- hmayun da idam edileceklerle,
yeni yasalar konulmas hakknda yazld.
1. Mustafa Han 20 Mays 1 622 Cuma gn le vakti, annesi ve
cariyeleri ile kapal arabalarla Topkap Saray'na getirildi ve burada
kendisine resmi biat treni yapld. Hutbelerde ad okundu. Fakat
onun bu ikinci saltanat, tamamyla i l . Osman hadisesinin glgesi
altnda kalacakt.
Yeni sadrazam Davud Paa, Sultan Mustafann shhati dolaysyla
karklk kmasndan korktuu ve yeniden i l . Osman'n tahta
dnmesinden endie ettii iin birtakm eni' hareketlere giriti.
ncelikle il. Osman Han' Yedikulee ehit ettirdi. Ardndan geride
kalan ehzadeleri ldrtebilmek iin harekete geti. Zira hayatta
kalmasnn ancak Sultan Mustafa Han'a bal olduunu bilmekteydi.
Onun evvelce salk sebepleri dolaysyla tahtndan indirilmi olmas
da kendisini dndryor ve geride yerine geebilecek ehzade
kalmasn istiyordu. Bu i iin setii ak aalardan birini kap aas
tayin edip kendisine karlnda Msr eyaletini vadetti. Ayrca
saray hademelerinin iddetle zapt u raptn temin etti.
Davud Paann grevlendirmi olduu ak aa, Sultan Osman'n
elbiselerinden birini, yani kaftann giyip ve mcevherli hanerini de
yanna takarak sarayda dolamaya balad. Bir dostu onu bu halden
I. M u s t afa H a n 57
me n etmek istedi ise de dinlemedi. Bu kyafetle Sultan Mustafa'nn

huzuruna gitti ve her ie karp emirler verdi. Onun bu hali saray
h alk na ar geldiinden aralarnda aleyhinde konuurlard. Gizlice
D avud Paa ile ittifak ettiini ve ehzadelerin ortadan kaldrlmas
husu sunda anlatn anlayp dikkat zere olmaya karar verdiler.
Davud Paa ise plann gerekletirmek zere bir gn saraya
geldi, valide sultanla grt. Padiahn tebdil-i hava iin deniz
kenarndaki bahelerden birine gitmesine karar verdiler. Padiah
sarayda olmaynca, yenieri aas da Divan'da bulunmayacandan
rahata emellerine ulaacaklard.
Bu srada Sultan 1. Ahmed Han'n hayatta srasyla Murad, Ba
yezi d, Hseyin, Kasm ve brahim olmak zere be ehzadesi bu
lunuyordu.
Dier taraftan ehzadeleri skdar'a gtrmek bahanesiyle
saraydan karp ikindi zamannda Has Bahe'ye getirdiler. te
bu esnada harem aalarnn zabitlerinden olan hain sanki oyun
oynuyormu gibi eline bir eper alp pr dikkat ehzade Murad'n
zerine havale etti. ehzade Murad bu attan son anda evik bir
hareketle kurtulabilmiti. te o anda harem hademeleri hain zabitin
hareketini grr grmez harekete getiler. lerinden cihangir ve
hnerli bir zat mukabele olarak karsna geip eperini o zabitin
zerine havale etti. At tam isabet etmi ve zabit zemine dmt.
Derhal cmle kap olanlar zerine erek haner ve kama ile
her biri bir yara aarak mr devletini drdler. 1
Davud Paa'nn plan tutmamt. Osman Han'n ahadeti ze
rinden ok gemeden bir de bu olay patlak verince asker, halk, saray
herkes aleyhine gemiti. Artk kendisini zor gnler bekliyordu.
O PA D A H S Z E E M A N E TT !
il. Osman Han'n ehit edilerek yerine evvelce akli melekelerinin
bozukluu nedeniyle tahttan indirilmi olan Sultan Mustafa'nn
hkmdar yaplmas umumi efkar mteessir etmi bulunuyordu.
Veziriazam Davud Paa'ya kar halk "padiah katili" diye azna
geleni sylyor, o da korkusundan divana gelemiyordu.
58 m p a ra t o rl u u n Z i r v e s i v e D n
Kapkulu svarileri, Davud Paa'nn sarayna hcum ederek,

"Sultan Osman' ne sebep ile ldrdn? Biz sana emanet vermitik! "
dediler. O da, "Sultan Mustafa'nn fermanyla ldrdm'' diye cevap
verdii iin ses karamadlar. Halbuki syledii yaland. Hadise
bylece geici olarak rtld.
Davud Paa, mevkiini muhafaza iin askerin her istediini yeri
ne getiriyordu. Fakat sz o kadar ayaa dmt ki veziriazamlk
edecek kk bir nfuzu bile yoktu. Gnlerce divan toplantlarna
gelemedi. Bunun zerine vaka esnasnda eyhlislam olan Yahya
Efendi'nin valide sultana yazmasyla Davud Paa azlolundu. Yerine
Msr valiliinden mazul Mere Hseyin Paa veziriazamla getirildi
( 1 3 Haziran 1 622).2
Yeni veziriazam tayininden yirmi drt gn sonra Yenieri Aas
Dervi Aa'y Karaman eyaletiyle stanbul'dan uzaklatrmak istedi.
Ancak bu tayine kar kan yenieriler ayaklandlar. Neticede Mere
Hseyin Paa azledilerek yerine padiahn dadsnn kocas olan
Lefkeli Mustafa Paa adnda bir zavall tayin edildi ( 1 622 Temmuz).
Sarayda doanclktan yetime olan Dervi Aa, yenierilerin Ali
Aa'y ldrmeleri zerine yenieri aas olmutu. Sultan Osman'n
ahadetinde parma vard. Lefkeli tarafndan Konya valilii ile
merkezden uzaklatrlmak istenmi ise de yenierilerin ayaklanmas
zerine geri kalmt.
Bu defa da Dervi Aa'y mdafaa eden yenierilere kar, s
tanbul halk galeyana geldi. Kendilerine emanet braklan padiah
koruyamayp lmne sebebiyet vermelerini iaret ederek, "Bir
doanc elebiyi (yenieri aasn) veziriazam niin azletti diye
ayaklanrsnz. Halbuki velinimetiniz olan ve ocanza iltica ederek
size emanet edilen padiahnza yaplan muameleye skut edersi
niz", diyerek ar szler sylemeye baladlar. Doanc elebi diye
Dervi Aa'y kastetmekte idiler.
te yandan Kapkulu Ocaklar, yeni veziriazam Lefkeli'yi mr
tekipdir diye istemediklerinden eyhlislam padiaha yolladlar.
I . M u s t afa H a n 59
D ur um deerlendirildikten sonra Lefkeli azledilerek, yerine Hadm

Grc Mehmed Paa getirildi ( 2 1 Eyll 1 622).
Bir taraftan stanbul halknn o cakllar sulayp ktlemesi
di er taraftan Erzurum Beylerbeyi Abaza Mehmed Paann Osman
Han'n kann dava ederek ayaklanmas ocakly mteessir ediyordu.
Bu nlar bir gn Divan- Hmayun'a gelerek, "Herkes bize padiah
kati li diye hakaret ediyor; biz ocaa emanet vermitik, kim katlet
tiys e hakkndan gelinsin;' dediler (Ocak 1 62 3 ) .
eyhlislam, padiahtan soralm dedi. Sultan Mustafa Han, "Hak
Teala Hazretleri'nin nam- paki hakk in katle rza vermedim.
Katle sebep her kim ise hakkndan gelinsn;' diye hatt- hmayun
gnderdi.
Bunun zerine Sultan Osman vakasnda ad geenler hakknda
ilem balatld. Evvela kamak isteyen cebeciba yakalanp boynu
vuruldu. Davud Paa da mjde paras almak isteyen adamlarndan
birinin ihbaryla Eyp'te Topular'da, adamlarndan birinin saman -
lnda bulunarak Yedikule'ye hapsedildi.
Ardndan ldrlmek zere saray meydanna getirildi. Fakat
Davud Paa i l . Osman'n katli iin Rumeli Kazaskeri Yahya Efendi
ile Anadolu Kazaskeri Kethda Mustafa Efendilerin verdikleri fet
valar ortaya atarak, "Ben bu fetvalar zerine ldrdm;' dedi. Bu
durum karsnda paann evvelce datt altnlarla elde ettii baz
taraftarlar meydana konulan vesikalar zerine hakikat anlalsn
diye kendisini celladn nnden kaldrdlar. Bu ekilde taraftarlar
kendisini kurtarabilmilerdi.
Sipahiler bu fetvalar zerine ii tehir etmek isterken yenieriler
de zerlerindeki lekeyi silmek iin Davud'un katlini istediklerinden
az kalsn iki snf asker arasnda kan dklecekti. Ancak zabitlerinin
araya girmesiyle i yattrld. Davud Paa, meydandan alnarak
Orta Camii'ne gtrld.
Veziriazam Grc Mehmed Paa, Davud Paann sipahiler ta
rafndan meydandan kaldrldn haber alnca ard. Kapclar
Kethdas Ahmed Aa'y iki yz pr silahl kapc ile olay mahalline
gnderdi. Ahmed Aa, derhal camiyi basp Davud Paa'y ellerinden

ald. Ardndan da Sultan Osman'n bindii araba ile Yedikule'ye
gtrd. Orada Kalender Urusu denilen ve o srada suba olan
padiah katiliyle beraber hi aman vermeden bodurdu (9 Ocak
1 62 3 ) .
Yine padiah katillerinden sabk yenieri aas olup Budin Bey
lerbeyliine tayin edilen Dervi Paa ile Kstendil Sancakbeylii
verilen Meydan Bey'in katilleri iin de birer memur gnderildi ve
mr defterleri drld.3
Bu arada Damad Receb Paann emrindeki Karadeniz donan
masnn zaferle stanbul'a dnmesi halkn moral ve maneviyatnn
yerine gelmesini salad. i l . Osman Han'n Hotin Seferi sonunda
yaplan anlamaya ramen, Kazaklar Osmanl hakimiyetinde bu
lunan topraklara hcum etmiler ve hatta daha nce yaptklar gibi
Karadeniz'e kmlard.
Karadeniz'in kuzey kylarna hcum eden bu Kazaklar zerine
donanma ile Damad Receb Paa gnderilmiti. Receb Paa kylara
saldrda bulunan Kazak gemilerini yakalayp byk bir bozgu
na uratm pek ok gemilerini de batrmt. 1 Ekim 1 622'd e be
yzden fazla esirle stanbul'a dnen Receb Paa, devlet merkezinde
byk enliklerin yaplmasna neden oldu.
F T N E I KA R M A N I N S O N U
Veziriazam Grc Mehmed Paa, Sultan Osman'n katillerini
temizledikten sonra ortala biraz skunet gelmesinden istifade
ile hkmet ilerine dzen vermek istiyordu. Oysa bu srada eski
veziriazam Mere Hseyin Paa tekrar sadarete gelebilmek iin askeri
kkrtmakta idi.
Yenierilerin her odasna yirmi beer bin ake ve blkbalara
ikier yz flori ve bazlarna daha ziyade ve ad gizli tutulan iki
blkbaya onar bin altn datmt. Hseyin Paa, ocan ileri
gelenlerini, on drdnc blkte Tophaneli Ahmed elebi'nin evine
davet ederek isyan hazrlamt. Bylece o, klliyetli para dkerek
birok vaatlerle sipahi elebalardan Arnavut Sleyman vastasyla
yeni eri ve sipahileri ayaklandrmay baard. Plan gerei bu asker

ler Grc Mehmed Paa aleyhine hareket edip divan gn orba
i meyerek veziriazama, "Sen bizim evvelce baz arkadalarmz
l d rtmtn. Biz seni asla istemeyiz. Tavai (hadm) taifesinin
vezarette alakas olduuna raz deiliz. Yok dersen haner rp
seni paralarz:' demeleri zerine Grc Paa istifa ederek mhr
kap clar kethdasna ve o da hazinedar ba vastasyla padiaha
gnderdi (5 ubat 1 62 3 ) . Kimi istedikleri sorulunca kendilerini
tahrik eden Mere Hseyin'i istemeleri zerine Hseyin Paa ikinci
defa veziriazam oldu.4
Yeni veziriazam gayretlerine mkafat olarak ocak zabitlerine
hilatler giydirip askere koyun paras verdi. Bundan baka Aakap
sna bin kelle eker gnderip Orta Camii'ne de hallar detti. Sabk
Veziriazam Grc Mehmed Paa'y da srgn etti.
Mere Hseyin Paa veziriazam olduktan sonra mevkiini muhafa
za iin kapkulu ocaklarna, zaten pek dar vaziyette olan hazineden
paralar verip ocak zorbalarn himaye ederek o sayede marka
hareket ediyordu. Bir gn Divan'da beylerbeyi rtbesinde olan bi
rini dve dve ldrtm ve Peygamber neslinden bir kadya da
dayak artrmt.
Dayak yiyen kad kap kap dolap ulemay veziriazam aleyhine
tahrik etti. Bunun zerine Anadolu kazaskerlerinden mtekaid Bos
tanzade Yahya Efendi ulemaya n ayak olarak bunlar eyhlislam
Yahya Efendi'ye getirmitir.
Bunlar, "Vezir ile davamz vardr, grlsn:' dediler. Bunun
zerine eyhlislam, "Vezir mazul olmaynca dava grlmez. Ben
gidip padiaha arz edip azlettireyim:' diyerek ortalktan savutu.
Vaziyetten haberdar olan Mere Hseyin Paa Yenieri Oca'nn
himayesine snd ve kazaskerlerle ulemann hcumundan kam
olan eyhlislam Yahya Efendi'yi oraya davet etti.
Mere Hseyin Paann, askerin kendisini desteklemesi nedeniyle
markl iyice artmt. Yenieri Aas Ali Aa'd an olay mahalli
olan Fatih Camii'ne silahl nefer sevk etmesini istedi. Nihayet sevk
edilen bir miktar Acemi Oca efrad bunlar datt. Alan ate
sonucunda on dokuz kii ld ve dier ileri gelenler srgne yol
lanmakla olay bastrld.
Mere Hseyin Paa bu muvaffakiyetten sonra daha da azm
t. Cami vakasn bastrdktan sonra fesat karyorlar diye sipahi
ocaklarnn ileri gelenlerini ortadan kaldrmaya azmedip bu hususta
yenierilerle bostanclardan sz alarak onlar hazrlad. Fakat bu
hazrl adamlarndan birinin bo boazl zerine duyuldu.
Bunun zerine sipahiler divana hcum ettiler. Veziriazam Ye
nieri Oca'na iltica ile yardm istedi. Bu srada yenieri kethdas
olan Bayram Aa (sonradan veziriazam olacaktr) yenierileri sipa
hilerle arpmaktan men ederek Mere'den para alan odabalarn
szleriyle hareket etmemelerini ve garazsz bir vezir istemelerini
tavsiye eyledi. Onlar da sipahilere uyarak garazsz bir vezir istemeleri
zerine Hseyin Paa azlolundu. Veziriazamlk sabk Badad Valisi
Kemanke Ali Paa'ya verildi ( 1 623 Austos) . 5
Mere Hseyin Paa azlinden sonra bir mddet sakland ise de
Drdnc Murad'n clusundan sonra bulunup katledildi.
M E C N U N U N M A M E T CA Z D E G L D R!
Kemanke Ali Paa veziriazam olunca devam eden vaziyeti teh
likeli grd. Bir taraftan Sultan Mustafa uurdan mahrum oldu
undan iler valide sultan ve taraftarlaryla ocaklnn ellerinde idi.
Dier taraftan Sultan Osman'n katli bahanesiyle Erzurum Valisi
Abaza Mehmed Paa ayaklanm ve devletin bana mhim bir gaile
amt. Bundan baka askere verilen clus bahileri, atiyyeler ve
bunlarn her ayaklanmalarnda teskin iin sarf edilen paralarla ne
d ve ne de i hazinede para kalmt.
Bu ackl haller sebebiyle yeni Veziriazam, eyhlislam Yahya ve
kazasker efendiler ve dier devlet erkanyla grp bu hale bir are
olmak zere bizzat ileri grmekten aciz olan Sultan Mustafa'nn
yerine Sultan Ahmed'in en byk ehzadesi olup o srada on bir
buuk yanda bulunan iV. Murad'n hkmdar olmasnda ittifak
ettiler.
Bu karardan sonra ulema cmleten padiahn validesine haber

g nderdiler ki yarnki gn olun Sultan Mustafa Han Hazretleri
taht- alisinde otururken er'an sualimiz vardr, "Evvela adn nedir
ve kimin olusun? Bugn gnlerden ne gndr? Soralm. Sonra
bunlara cevap verirse emfr'l-mminin padiahmzdr. lla deil
se imameti er'an caiz deildir, sabinin imameti caiz, mecnunun
deildir:'
Bu haber valide sultana ulatnda o, ''.Ahvali belli, ilere kadir
olm ad muayyen;' cevabn yollam ve canna kastedilmemesi
artyla hal'ine rza gstermiti.
Bu srada Sultan Mustafa, Davudpaa'daki sarayda idi. Veziriazam
ile eyhlislam, Sultan Mustafa'nn validesiyle grp bir kez daha
mecnunun imameti caiz olmad iin hal'i lzumunu sylediler.
O da olunun Sultan Osman'n akbetine uratlmamasn istedi.
Valide sultan, olunun gerek byk biraderi Sultan Ahmed ve
gerek yeeni Sultan Osman taraflarndan ldrlmek istendiini
bildiinden bu defa hal'inden sonra Sultan Osman'n akbetine
urayacandan korkmutu.
B ylece Sultan Mustafa, Davudpaa'dan g ettirilip sarayda
dairesine konulduktan sonra kuluk vaktinde Sultan iV. Murad
karlp hkmdar ilan olundu (9 Eyll 1 62 3 ) .6
lk saltanat doksan alt gn, ikinci saltanat bir yl, ay, yirmi
iki gn sren 1. Mustafa Han tahttan indirildikten sonra on be yl
b oyunca kapal tutulduu odada yaad. 20 Ocak 1 639 ( 1 5 Ramazan
1048)a vefat etti. Ayasofya Camii karsndaki trbesine defnedildi.
Vefatnda krk sekiz yanda idi.
111. Mehmed'in olu Sultan Mustafa'nn tespit edilen kadn ve
ocuklar yoktur. kballeri vardr. Kadnefendileri bilinmemektedir.
A H S Y E T
1. Mustafa'nn doum tarihi ve annesinin ad tam olarak bilin -
memektedir. Annesinin ad baz kitaplarda Handan Sultan olarak
gsterilse de doru deildir. stinsah tarihi Hicri 1 297 ( 1 878) olan
e l yazmas b i r silsile mecmuasnda 1. Mustafa'nn annesinin ismi

"Halime Sultan" olarak gemektedir. ehzade Mustafa, annesinin
ad kesin olarak bilinmeyen ve kardeinin yerine tahta geen ilk
padiah olmas bakmndan nemlidir.
Osmanl sultanlarnn on beincisi ve slam halifelerinin sek
senincisidir. Sultan III. Mehmed Han'n oludur. 1 59 1 senesinde
Manisa'd a dodu. stanbul'da, yani babasnn saltanat srasnda
doduunu syleyen kaynaklar da bulunmaktadr.
Babasnn 1 595 tahta clus iin Manisa'dan ayrlmasnn ardn
dan dier kardeleriyle birlikte stanbul'a gtrld. Zayf vcutlu,
minyon yapl, solgun fakat gzel yzl idi. Sakallar seyrekti. ri
siyah gzl, solgun bakl idi. Yaam daha ok skdar ve Da
vudpaa Saray'nda gemitir.
1. Mustafa, babas I I I . Mehmed Han'n vefat ettiinde ( 1 603) on
iki yanda bulunuyordu. Kendisinden iki ya byk olan aabeyi
Ahmed' in tahta kt srada hanedann geride kalan tek erkek yesi
olmutu. Zira on drt yanda saltanata geen 1. Ahmed Han'n he
nz bir erkek varisi yoktu. Bu itibarla kardei Mustafa'nn hayatna
dokunulmad.
Daha sonra Sultan 1. Ahmed'in oullar dnyaya gelince her ne
kadar hayat tehlikeye girdi ise de gerek ehzadelerin kk yata
olmas ve gerekse ehzade Mustafa'nn daha o yllarda beliren ruh
salnn bozukluu kendisine ynelik bir harekete giriilmesini
nledi. te yandan III. Mehmed Han'n on dokuz kardeini ldrt
m olmasnn sarayda meydana getirdii znt ve kederin izleri
de silinmemiti. Bu itibarla Valide Ksem Sultan'n giriimleri de
brahim'in ldrlmemesinde olduka etkili oldu.
1. Mustafa'nn kardei Sultan Ahmed tarafndan hayat balan
m olsa da Harem-i Hmayun'da ehzadeler dairesinin bir odasna
kapatlmt. On drt yldan beri kafes denilen bu yerde yayordu.
1. Mustafa'nn akli zayfl daha ilk saltanat srasnda biliniyor
du. Zamanla dzelecei dnlm ise de bir ilerleme olmam
1. M u s t afa H a n 65
ve onun b u ahsi zafiyetleri eitli evrelerce istismar edilmitir. B u

neden le tahttan indirildikten sonra yeeni il. Osman dnemindeki
nahp us hayat, ikinci kez tahta getirili ekli ve Sultan i l . Osman'n
fe ci bir ekilde ldrlmesi gibi olaylar onu daha da etkilemiti.
Sultan Mustafa'nn bu durumu, baz B at kaynaklarnda, saray
korido rlarnda oraya buraya koarak kaplar alp Osman'n adn
hayk ran ve kendisini saltanat yknden kurtarmas iin feryat
eden biri olarak resmedilmi olup bunlarn tamam uydurmadr.
Onun akli melekelerinde grlen zayflk haris ve muhteris
devle t adamlarna frsat vermitir. B unlar iktidarda kalabilmek
ur una askerleri tahrik etmiler ve onlara hesapsz para datarak
hazinenin perian olmasna yol amlardr. Keza son dnemde
birka defa verilmi olan clus bahileri nedeniyle, hazinede altn
ve gm eyadan para kestirmek mecburiyetinde kalnm ve bu
durum hazineye ikinci bir darbe olmutu.
Sultan 1. Mustafa'nn stanbul'da adna yaplm hibir hayrat
bulunmamaktadr. Hastal sebebiyle hasekisi, odal, dolaysyla
ocuu da yoktu. yi bir eitim de alamamt. Hatt- hmayunlarn
cariyesi Sanuber'e yazdrd rivayet edilmektedir.
Sultan 1. Mustafa akli dengesi yerinde olmadndan farkl davra
nlar nedeniyle "deli" diye anld gibi "dervi-mereb" sfatlaryla
anlmt.
Sultan Mustafa'nn hastalktan ziyade cezbe halinin bulunduunu
ve hareketlerinin normal olduunu ifade eden en nemli kaynak
Topular Katibi Abdlkadir Efendi'nin eseridir.
Onun 26 ubat 1 6 1 8 tarihine kadar sren saltanat srasndaki
icraat hakknda kaynaklarda fazla bilgi yoktur. Yalnz Topular
Katibi Abdlkadir Efendi onun faaliyetleri hakknda orijinal bilgiler
verir. Buna gre Sultan Mustafa, srekli biimde dar kp av
faaliyetlerine katlmaktadr. Zaman zaman silah, tfek, ok, yay ve
kalkan gibi askeri tehizat grmek iin yanna getirtmekte ve ince
lemektedir. Beendiklerini imal eden ustalara bahiler vermektedir.
66 m p a ra t o rl u u n Z i rv e s i v e D n
Hatta Tophane'ye gidip oradaki toplar hayranlkla inceleyip

top at yaptrmaktadr. Tersaneyi dolap gemilerin durumunu
inceler. Ulemaya, tekke eyhlerine ve fakirlere ihsanda bulunur.
Bunlara gre sadaka vermeyi ok severdi. Hatta sarayn havuzuna
hizmetilerin toplamas iin para atard. Saraydaki hayatn ibadet
ederek, dini eserler okuyarak geiriyordu. Tahta gemesi iin ikinci
kez davet edildii zaman, odasnda Kur'an- Kerim okuduunu ve
padiahlk istemediini bildirmiti. Nitekim saltanatta gz olmad
iin ikinci hal'inde de en kk bir memnuniyetsizlik gstermemi
ve tahttan sevinle feragat etmitir. 7
DRDNC BLM
SU LTAN IV. MU RA D HAN

Hafza Badad'a imdad et meye er yok mudur ?
Bizden istimdad eders in sende asker yok mudur ?
Dman mat e tmeye ferzaneyim ben der idin

Hasma kar imdi at oynatmaya yer yok mudu r ?
Merdlik dava edersin bu muhanneslik neden

Havf edersin bari yannda dilaver yok mudur ?
Rafizller ald Badad ' tekasl eyledin

Sana hasn o lmaz m hazre t, ruz- maher yok mudu r ?
I V . Murad
S U LTA N M U RA D - ! RA B ' O L D U PA D A H
Mustafa Han'n akli melekelerinin zayfl ve padiahlk yapacak
kudrette bulunmamas nedeniyle bir kez daha tahttan indirilmesi
zerine ehzade Murad saltanata getirildi. Tahta kna "Sultan
Murad- rabi' oldu padiah" msra tarih olarak dld ( 1 0 Eyll
1 62 3 ) . 1 Henz on iki yandayd. Ya kk olduu iin, devleti
bilfiil idare edemeyecei gr hakim olduundan annesi Mah
peyker Ksem Sultan, saltanat naibesi tayin edildi.
Padiaha ertesi gn kl kuanma merasimi iin Eyp Sul
tan Camii'ne gidecekti. Sabahn erken saatlerinde Sarayburnu
skelesi'nde muhteem saltanat kay hazrlanmt. Gidi iin sa
raydaki merasim hazrd. Murad Han, merasim elbisesini giymi,
yannda annesi, hemen onun gerisinde de dier devlet erkan olduu
halde Topkap Saray'nn Boaz'a bakan kapsndan kt. Burada ata
binerek sahilde bulunan Sinan Paa Kk'ne geldi. Saltanat kayna
bindi. Yannda annesi ile bostancba bulunuyordu. Bostancba
kayn Eybe doru hareketini emretti. Arkasndan baka kayklarla
silahtar, uhadar ve rikapdar ile musahip aalar dizildiler.
Donanma tularla bayraklarn dalgalandrm, saltanat ka
ynn ilerisinde yeni padiahn erefine tebrik toplar atyordu.
Btn Hali bir bayram enlii ile comutu. Eyb skelesi'ndekiler
saltanat kayn daha byk bir tezahratla karladlar. Kayktan
inen padiahn sa koluna Kemanke Ali Paa, arkadaki kayktan
inen darssaade aas da sol koluna girdi.
Eyb Sultan Camii'nin beyaz mermerli avlusu hncahn do
luydu. Yeni padiaha Celvetiye eyhi Aziz Mahmud Hdayi Efendi
kl kuatacakt. Ya kk olmasna ramen, padiah, uzun boylu
ve kemikli vcut yapsyla delikanl gibiydi. Siyah gzleri tehdit
edercesine etraf taryordu. Aziz Mahmud Hdayi Efendi, Sultan
Murad' grnce "Maallah'" ekmekten kendini alamad.
S u l t a n IV Murad Han 69
Cuma namaz byk bir kalabalkla klnd. Sultan Murad na

maz dan hemen sonra Aziz Mahmud Hdayi eliyle biri Hazreti
mer'e, dieri Yavuz Sultan Selim Han'a ait olan iki kl kuand.
B yk veli kendisine hayr dualarda bulundu. Cami avlusunda
yzlerce koyun dualar edilerek kesildi. Etleri fakir fukaraya datld.
Kl kuatldktan sonra kara yolundan Edirne Kaps'na gelindi.
Yollarda halk cokunlukla padiah alklad. Ceddi Fatih Sultan
Mehmed Han'n trbesine gelinerek dua edildikten sonra Divanyolu
zerinden saraya dnld. Topkap Saray'na giren padiah, Ak
Aalar Kaps'nn nnde yenieri aas tarafndan atndan indirildi.
Buradan Avlu'ya geti. Tren sona erdikten sonra, trene katlan
vazifelilere padiah eitli hediyeler dattrd.
Aslnda kendisinden nce drt yl iinde arka arkaya yap
lan cluslar dolaysyla hazine bo denecek bir durumdayd. Gen
Osman'n ve I. Mustafa'nn clusunda harcanan para ile hazine bu
hale gelmiti. Yenieri ve kapkulu askerlerine clus bahii veril
memesi iin daha nce aalar ile anlalmt.
Ancak on gn gibi ksa zamanda bin keseden fazla altn sa
lanarak gerekli bahiler datlmt. Bu ilere de yine Sultan iV.
Murad'n annesi Ksem Sultan nezaret etmiti. Yenieriler kendi
lerine verilmek istenen yirmi be altn az bulduklarndan yeniden
ikayetlere baladlar. Bir ay kadar sonra, Hazine'de bulunan iki
milyona yakn paradan faydalanlarak, yenierilerin ikayetlerinin
nne geildi. Asker bana elli altn datld.
Murad, tahta knn beinci gn snnet oldu. Tahta k
aceleye geldii iin snnet dn, normal ehzade snnetlerinden
farkl yapld. Buna ramen stanbul halk bir haftadan fazla elendi.
Murad, ilk anda saltanat ilerine seyirci kalmaktan baka bir
ey yapamad. Gen ve akll annesi her ie yetiiyordu. Sadrazam
Kemanke Ali Paa, hrsl bir adamd. Paraya da ok dknd.
Gen padiahn ocukluundan faydalanmaya balad. Ali Paa,
devletin yksek mevkilerine, kendi yaknlar ile para karlnda
birka kii tayin etmiti. Ksem Sultan'n, padiahn annesi olma-
sna ramen, nceleri yeteri kadar devlet ilerinden anlamamas,

Ali Paa'ya daha da cesaret vermiti.
A B AZA M E H M E D PA A SYA N I
Dier taraftan il. Osman Han'n ehit edilmesinin etkileri devam
etmekteydi.
Merkezde Sadrazam Kemanke Kara Ali Paa, duruma tam ma
nasyla hakim olamyordu. nk hem saray hem Yenieri Oca
hem sipahi zorbalar ayr ayr devlete hakim olmak iddiasnda
idiler. Padiahn ocuk yata bulunmas onlar cesaretlendiriyordu.
Tarada ise isyanlar eksik olmuyordu. Balkesir blgesinde Cen
netolu adl bir sipahi bana toplad zorbalarla ayaklanp Aydn
ve Saruhan taraflarnda ekavete balamt. Bunlarn en tehlikelisi
ise Abaza Mehmed Paa syan oldu.
Mehmed Paa, Anadolu'daki Celali Fetreti dneminde byk bir
isyan hareketinin lideri olan Canbolatolu'nun hazinedar olup gen
ve ateli bir delikanl idi. Kuyucu Murad Paann Oru Ovas'ndaki
galibiyetinde esir edilmiti. ldrlecek iken o srada yenieri
aas bulunan Halil Aa'nn (sonradan iki kez sadrazam olacaktr)
efaati ile idamdan kurtuldu. Halil Aa, kaptan - derya olunca,
Abaza Mehmed'e de derya beylii verildi. Sonra srasyla Mara ve
Erzurum B eylerbeylii'ne getirildi ( 1 62 1 ) .
te yandan 1 . Mustafa Han zamanndan beri stanbul'da de
vam eden karklklar ve devlet otoritesinin zedelenmi olmas,
merkezden uzak valilerin kendi bildikleri gibi hareket etmelerine
neden oluyordu. Bu srada valiler gya kendilerini korumak iin
"kap halk" denilen bir eit muhafz birlii bulundurmakta idi
ler. il. Osman'n kapkuluna souk davranmas zaten Anadolu'da
kalelerde aznlkta bulunan yenierilere duyulan nefreti de arttr
mt. Abaza Paa da bundan cesaret alarak Erzurum Kalesi'nden
yenierileri karmt.
Daha sonra Gen Osman'n yenieriler tarafndan ldrlmesi
zerine, onlar dman ilan etti. Yenierileri "padiah katili" ilan
ederek ve onlarn hakkndan gelmek iin sekban toplayp ehirdeki
S u l t a n IV. M u r a d H a n 71
yenierileri katletmeye balad. 2 Ksa zamanda etrafna pek ok insan

toplayp, Erzurum'a tam manasyla hakim oldu. evre sancaklara
ken di adamlarn gnderip halktan vergi almaya da balamtr.
B ylece Abaza gen padiahn intikamn almak bahanesiyle
he m ocaa hem de hkmete cephe alm bulunuyordu. Onun bu
hareketi birok kimse tarafndan sempati ile karlanyordu. Hatta
halk arasnda " Abaza Destan" diye bir destan km t. Mehul
bir ozannn sylemi olduu u msralar her tarafa hzla yaylyor
ve b irok kimse bunlar gzya ile dinliyordu.
Ala kanla yatar o nazik teni
Yaralayp uurdular cann
Gazi Sultan Osman Han'n kann
Abaza "mutlaka alrm" demi
Muradmdr stanbul'a varmaya
Osmanl 'nn tahtn dzeltmeye
Sultan Murad Han'a vezir olmaya
''Ancak ondan sonra lrm" demi3
Dier taraftan Abaza Paa'nn Erzurum Kalesi'nden kard ye
nieriler, stanbul'a gelerek, padiaha ikayette bulundular. Sultan iV.
Murad, Abaza Mehmed Paa'ya Sivas B eylerbeylii'ni verip, yerine
Mustafa Paa'y tayin etti. Ancak Abaza Mehmed Paa, Sivas'a gel
medii gibi Kars ve Ahska kalelerine saldrd. Buradaki yenierileri
de kovdu. Bu iki hareketi yannda pek ok yenieri ldrmesi artk
isyan bayran dalgalandrdna kesin bir iaretti. Abaza, btn
yenierileri ortadan kaldrmadktan sonra, Gen Osman'n intika
mnn alnmayacana ve devletin kurtulamayacana inanyordu.
Abaza Mehmed Paa etrafna otuz bin sekban toplamt. Bu
kuvvetlerle ebinkarahisar'a saldrd. Buray ele geirdii gibi, ye
nierileri de temizledikten sonra, ehrin beyi olan Mustafa Paa'y
m aiyetine ald. Bylece daha da kuvvetlenmi oldu. Ardndan Sivas
zerine yryerek ehir ve evresini ksa zamanda zapt etti.
S olak, opur Bekir, Kr Hazinedar, Kk Abaza ve Sarho
Blkba gibi blgede bana buyruk hareket eden liderler de asker
leriyle Abaza'ya katldlar. Civardaki beylerin kendisine katlmalar
iin, onlara mektuplar yazd. B i r ksmn kendi tarafna ekmeyi

baard. Kuvvetlerinin says krk bine ulamt.
B ylece byk bir gce ulaan Abaza bu kez Ankara zerine
yrd. ehre girmeye muvaffak oldu ise de i kalesini alamad
ndan Nide'ye klamaya ekildi.
Ele geirdii yerlerde yenieri, topu, cebeci, acemi olan gibi
Kapkulu Oca mensuplarn aman vermeyip ldrtyor, sadece
sipahi taifesine dokunmuyordu.4
Bu durumdan yararlanan Abaza, mevkiini iyice kuvvetlendirmi
tir. Nitekim ok gemeden Trablusam Valisi Seyfoglu Yusuf Paa ile
Mara Beylerbeyi Kalavun Yusuf Paa da bu isyana katlmlardr.
Abazay isyana tevik edenlerin banda Abaza eyhi diye nam
salm Sarbabazade Abdurrahim gelmekteydi. Abaza Paann bu
kiiye byk itimad vard. Bu zat Abazaya sahib-i huruc (zamann
Mehdi'si) olduunu syleyerek inandrm ve iyice yoldan karmt.
Kendisine, "Sen Allah tarafndan memur edilmisin. Allah Teala
seni bu zalim kavim (yenieriler) zerine musallat etmi. Korkma
frsat senindir;' diyerek Yenierilere kar tahrik ediyordu.
Abaza da urad ky ve kasabalarda yenieri adyla bulduklar
nn mallarn alrken kimini katl ediyor kiminin de tabanlarna nal
akmak suretiyle ldryordu. Anadolu'da bulunan yenierilerin
cmlesi rkp stanbul'a kamaya baladlar. 5
Abaza hareketine devamla Ankaray da ald. Kalede bulunan
btn yenierileri, topu, cebeci ve acemi olan gibi kapkulu as
kerlerini kltan geirdi.
Devlet, Anadolu'da byk bir g haline gelen Abaza gailesini
bertaraf etmek iin hazrlklara balad srada bu defa Badad
hadisesi meydana geldi. Bu itibarla Abaza syan ikinci derecede
kalm bulunuyordu. Abaza imdilik idare edilecekti.
BAG DA D VE B E K R S U B A I
Eski Abbasi Devleti'nin b akenti olan B adad 1 53 4 ylnda
Kanuni Sultan Sleyman tarafndan Osmanl idaresi altna ko-
S u l tan I V Murad Han 73
nulmutu. iV. Murad Han tahta ktnda B adad eyalet Valisi

Vezir Yusuf Paa idi. Ancak on iki bin kadar yerli yenieri ve azap
askerinin kumandan bulunan servet ve hret sahibi Bekir Suba
, zamanla idareye tamamen sahip olmu ve valinin sadece ad
kalmt. Her yerde ve her ite yalnz Bekir Suba'nn sz geiyor
o ne derse o oluyordu. Kendi adamlarn orbac yapma suretiyle
askeri ileri eline alm, her ie burnunu sokmu, merkezden gelen
valileri glgede brakmt. 6
B ekir Suba'nn bana buyruk hareketleri zaman ierisinde
aleyhine bir gurubun olumasna sebep olmutu. Bunlardan biri
de Azaplar Yzbas Mehmed Aa idi.
B ekir Suba'nn B adad haricinde kendisine muhalefet eden
dier bir aleyhtarn ele geirmek iin ehrin dna ktn frsat
bilen Yzba Mehmed Aa evvela subann olunu ldrmek ve
sonra da Bekir'in hakkndan gelmek zere baz taraftarlaryla itti
fak etti. Ancak bu durumdan haberdar olan Bekir subann olu
Mehmed, kendisini kuatmaya gelen yzbann adamlarn bozguna
uratt. Yzba Mehmed Aa adamlar ile i kalede bulunan Vali
Yusuf Paa'nn yanna snd. Kaleyi muhasara eden subann olu
Mehmed, validen Yzba Mehmed Aa'y isterken bir taraftan da
babas Bekir Suba'ya da haber gnderip acilen Badad'a artt.
Sratle Badad'a gelen B ekir Suba, Yusuf Paa'ya, "Senin bu
hususta iliiin olmad malumumuzdur. Lakin can dmanmz
olan yzbay bize ver, bizim sana zararmz olmaz;' diye haber
gnderdi. Yusuf Paa ise, "Yzbay vermek mrvvete layk deil
dir ve hem de vezirlik ann ihlal eder;' diyerek yzbay vermedi.
Bunun zerine suba kaleyi sktrd. Yusuf Paa cesur bir asker
olduundan bizzat kaleden karak Bekir Suba kuvvetlerini krar
ve Araplar tarafndan kendisine gnderilen zahireyi alp yine kaleye
dnerdi. Bir gn Yusuf Paa, Badad Kalesi'nin mam- Azam Ka
ps tarafndaki burcunda durup topulara nian almay ve hedefi
gsterirken Bekir Suba kuvvetleri tarafndan atlan bir kurunla
ehit dt.7
74 m p a r a t o r l u u n Z i rv e s i v e D n
Bunun zerine Yzba Mehmed Aa mukavemet edemeyerek

aman isteyip kaleden inerek teslim oldu.
Bekir Suba, yzba ile oullarn Dicle Nehri'nde bir kayk iine
balayp zerlerine neft dkp ateledi ve kendisi bu feci manzaray
seyretti. kaledeki hazine ile cephaneyi ald ve bundan istifade ile
muhaliflerini ortadan kaldrd.
Ardndan da bir uydurma valilik emri okutarak Badad'n h
kmet tarafndan kendisine tevcih edildiini ilan eyledi ( 1 62 3 ) . 8
Badad'daki hadiseler stanbul'dan duyulunca ehrin valiliine
Diyarbakr Beylerbeylii'nden akta bulunan Sleyman Paa tayin
edildi. Sleyman Paa ise rahatszl nedeniyle kendisi gitmeyip
vekalet etmek zere acele ile mtesellimini gnderdi. Ancak B ekir
Suba, "Bize Paa lazm deildir:' diye mtesellimi kabul etmedi.
Bu srada Sleyman Paa vefat etti.
Bu defa Bekir Suba'nn cezalandrlmas iin Diyarbakr Valisi
Hafz Ahmed Paa tayin olundu. Hafz Ahmed Paa tedbirli, ileri
grl bir zat olduundan bu hususta baz tecrbeli adamlarla
grt.
"Badad halknn ekserisi Rafzi ve ilhada (Tanr varlna inan
mama) yatkndrlar, Acem ah ise, Badad' almak iin pusuda
frsat beklemektedir. Bu hareket Badad'n gitmesine sebep olur:'
cevabn alan paa, Bekir Suba'nn sknca ran ah'nn tarafna
geebileceini anladndan Badad eyaletinin subaya verilmesini
stanbul'a yazd.
Ancak teklifi merkezce uygun grlmedi.9
AGA G RE N KU !
Bunun zerine Hafz Ahmed Paa, emrine verilen Sivas, Mara,
Musul, Kerkk valileri ve Krt beyleri kuvvetleriyle Badad zerine
yrd. Hafz Ahmed Paa iyi komutanl yannda iyi de bir air
idi. Sefer srasnda askerin maneviyatn arttrmak iin kendisine
ait iirler de okurdu. Bunlardan birinde yle seslenmektedir:
S u l t a n IV. M u ra d H a n 75
Bizimle Kerbela vadisine hem-derd olan gelsin

Snansn arsa-i ferzanelerde ferd olan gelsin
Advden intikam almak iin azm ittk ey Hafz
Ko bu laf u gzaf, ite meydan merd olan gelsin 1 0
Sratle B adad nne gelen Serdar, B ekir Suba'ya, orduda
istedii paalardan birisini vali olarak kabul edip kendisinin yine
eski vazifesinde kalmasn ve canna dokunulmayacan bildirdi.
Bekir Suba teklifi kabul etmeyerek mdafaaya kalkt. Bunun ze
rine Badad muhasara edildi.
Fakat Bekir Suba vaziyetin ciddiyetini gz nne alarak daha
evvel ah Abbas'a mracaat ile himayesini istemi ve Osmanl kuv
vetlerini buradan def ederse Badad' aha teslim edeceini vaad
eylemiti. ran ah, B ekir Suba'nn teklifini alnca derhal otuz
bin kiilik bir kuvvetle Hanlar Han Karkay' B adad zerine
gnderdi. B ekir Suba'ya da emirlik alameti olarak tac ve berat
yollad. Bekir Suba bir taraftan bu tedbire bavururken bir taraftan
da Hafz Paa'ya bir adamyla mektup gnderip, "Benim bu hususta
gnahm yoktur. Padiah hizmetine girmi iken bana gadrettiler. Siz
lutfedip Badad' dmana vermee say eylemeyin. Bir aa payeli
beylerbeyi gnderin, kabul edelim;' diyerek tekrar ricada bulundu. 1 1
Bunun zerine vaziyeti mzakere edildi. Bekir Suba ile ahn
haberlemesinin duyulmas vaziyetin nazikliini gstermeye yet
miti. Karkay Han, Hafz Paa'ya gnderdii mektupta, Subann
ahn emannda olduunu eer Osmanl ordusu sulhun bitmesine
sebep olmak istemiyorsa B adad nnden ekilmesi gerektiini
bildiren bir mektup gnderdi.
Serdar cevaben, "Biz ran lkesinde deiliz; buraya bir asiyi
tedip iin geldik. Memuriyetimiz iki devlet arasndaki sulhu tehdit
edemez! " dedi. Eli ise:
Eli, ''.Aa giren ku avcya aittir;' diye cevap verdi.
Serdar elini klcna gtrerek, "Dediiniz ku bizim kafesimiz
dedir. Sizin anza kaarsa biz takip etmeyiz;' dedi.
76 m p a ra t o r l u u n Z i r v e s i v e D n
Eli rahat bir tavrla, "Beyhude sz brakalm, Badad nnden

uzaklanz, yoksa Karkay Han sizi tard etmenin yolunu bilir;'
cevabn verdi.
Hafz Paa, "Eer sulh bozulursa bunun cezas sizin banza
der;' dedi. 1 2
Bu srada Karkay kuvvetlerinin nclerinin Badad nlerine
sokulmas zerine Badad Valilii'nin Bekir Suba'ya verilmesinden
baka are olmad grld. Buna ramen Hafz Paa, Subay
Badad'dan karabilmek iin son bir teklifte bulundu.
Hafz Paa, Bekir Suba'ya Rakka Beylii'ni ve olu Mehmed'e
Dicle Sanca fermanlarn yazdrarak kendisini ikna iin madiye
Sanca Hakimi Seyyid Han' Badad'a gnderdi. Seyyid Han, Bekir
Suba'ya nasihat etti, "Birka gnlk mre marur olup bu byk
gnah nasl irtikap edersin?" diye sordu. O da, "imdiden sonra
nasl olmaldr?" diye sorunca Seyyid Han, "Size Rakka ve olunuza
Dicle Sanca verilmesi iin ben tavassut edeyim;' der demez bu
szden hiddetlenen Bekir Suba, Seyid Han' kovdu.
Bekir Suba artk kararn vermiti. ehirde Badad'n bundan
byle ah'a ait olduunu, arzu edenlerin kalmas ve etmeyenlerin
kmasn ilan eyledi. Vaziyetin ciddiyetini anlayan Hafz Ahmed
Paa derhal Badad Valilii menurunu B ekir Suba adna dol
durarak bir mektupla beraber Harput B eyi Kk brahim Bey ile
yollad ve mektubunda, "Badad eyaleti sana tevcih olunmutur.
Basiret zere olup muhafazasna ikdam edesin;' diyerek tembihte
bulunuyordu.
Tayininden dolay Hafz Ahmed Paa'ya mektup yazp teekkr
eden Bekir Suba, kendisine ve askerlerine emniyet gelmesi iin
paadan Badad nnden ekilip Diyarbakr'a dnmesini rica etti.
Bu durum karsnda Hafz Ahmed Paa, Musul'a doru ekildi.
Bekir Paa imdi ran ahna Badad' teslim edeceine dair olan
vaadine bin piman olmutu. ah adna B adad nlerine gelmi
olan Safikulu Han' birka gn ziyafetlerle oyalad.
S u l tan IV Murad Han 77
Fa kat Safkulu, "Nimet ziyade ola. Ziyafet tamam oldu. Artk

Badad'n anahtarn teslim alma vakti geldi. Zira bizi ah bu husus
iin g ndermiti;' deyip, Badad'n teslimini isteyince Bekir Paa,
"ah'n mrleri uzun olsun. Bizi Osmanl galebesinden kurtardnz.
Biz ah'n edna kuluyuz! Hazine ve hediyelerimizi kendisine tak
di m ile kulluumuzu arz ederiz;' diye Safkulu Han'a haber yollad.
Haberden son derece can sklan Safkulu Han hiddetlenip, "Bu
kongay gidi ne herzesini yer! Bizim ahmz olanck mdr ki byle
kelimat ile cevap verir! Bizi burada maskarala m davet eder?"
diyerek haber gnderdi. Bir taraftan da keyfiyeti ah Abbas'a bildirdi.
Bekir Suba, Safkulu Han'd an, bu cevab alnca hiddetlenmi
ti. Ancak belli etmeyip kaleyi teslim almak zere ah tarafndan
gnderilen yz kzlba huzuruna getirtti. ah'n gnderdii tac
nlerinde tekmeleyip yuvarladktan sonra, "Padiahm gnahm afv
ile Badad eyaletini bize verdi. Varn gidip ahnza bildirin. yle
ki Badad zerine asker gndere. B enim ehri vermek ihtimalim
yoktur, sonra nadim olur;' dedi. Bu srada bazs kendisine muha
lefet etmek isteyince kar gelenleri ldrp karnlarn yardrarak
kale bendine astrd. 13
BAG DA D ' l N D M E S
Vaziyetten haberdar olan ah Abbas, Karkay Han' o tarafa sevk
ettii gibi kendisi de hazrla balad. Badad nne gelen Karkay
Han derhal Bekir Paa'dan kalenin teslimini istedi. Bekir Paa ise,
"Padiahmz suumuzu balad ve Badad' bize smarlad. Size
komuluk hakk dolaysyla teekkr ederiz. Eliniz bo dnmemeniz
iin on katar deve on bin guru (alt bin altn) yol harl gnde
relim. Bizi mazur grn ve geri dnn. Yoksa Badad' deil size
on ah bile gelse vermem mmkn deildir;' dedi.
Karkay kaleyi almadan dnmesinin mmkn olmadn be
lirtince Bekir Suba birden Badad hisarndaki toplarn ateletti.
Kale nne yakn gelen Safevi askerlerinin yzlercesi yerlere serildi.
Karkay askerlerini derhal top menzilinin dna kartt ve olanlar
ah'a bildirip beklemeye balad.
Bekir Paa d a keyfiyeti Musul'da bulunan Hafz Ahmed Paaya

bildirdi. Otuz bin kiilik ran kuvvetinin gelmekte oldu unu haber
edip zahire yardm istedi. O da derhal istedi i erzak kendisine
gnderdi.
ah Abbas ise kati red cevab alnca bizzat sefere kt. 1 623
Temmuz aynda Ba dad nne gelip muhasara etti. Keyfiyet Hafz
Ahmed Paa tarafndan stanbul'a bildirildi ise de o srada veziri
azam bulunan Kemanke Ali Paa ehemmiyet vermeyip vaziyeti
padiaha bile arza lzum grmedi.
B ekir Paa, Hafz Paann bizzat gelmesinden korkarak Yek
em Hseyin Paay yardma istedi. Fakat Hseyin Paa Kzlhan
mevkiinde ah kuvvetleri tarafndan karlanarak kaleye kapanp
mdafaada kald.
Karkay, Osmanllarn beylerbeyi olmas hasebiyle kendisiyle
anlama yapabileceklerini Hseyin Paaya bildirdi. Hseyin Paa
durumu sadrazama iletti. Hafz Ahmed Paa asla mevkiinden ayrl
mamasn ayet ayrlmak zorunda kalrsa gece terk etmesini bildirdi.
Buna ra men Hseyin Paa, Karkay'a itimat ederek grme
iste ini kabul etti. Eyalarn Musul'a gnderip kendisi Karkay'la
grmek zere buluma noktasna giderken adamlarnn ekserisi
ile birlikte saldrya u rayp ehit edildi. Balar Acem ahnn ordu
suna gnderildi. Bu itibarla Badad'a yardmc asker konulamad.
Bu vaziyet zerine Hafz Paann Badad'a yardma gelmesi Bekir
Paay korkutaca gibi, ayn zamanda Abaza Mehmed Paann
Diyarbakr taraflarna inmek istemesi de Hafz Paa'nn hareketi
ne mani oluyordu. Vaziyet stanbul'a yazldysa da oradan da bir
haber kmamt: Bu durumda Hafz Ahmed Paa da Mardin'd en
ayrlamayarak iki taraf kollamak durumunda kald.
ah Abbas Ba dad' iyice sktrd ve la mlar koydurduysa da
bunlarn o u bulunarak iptal edildi. Neticede zorlukla almaktan
midini kesti. kalenin mdafaas B ekir Paa'nn o lu Dervi
Mehmed'in kumandas altnda idi. ah Abbas casuslar vastasyla
Mehmed'i avlayarak Ba dad' kendisine vermeyi vadetti.
S u l t a n IV. M u r a d H a n 79
M uh asara ay srm ktlk iyice artmt. Kedi kpek kal

rn arn hepsi yenilmiti. Frsat bulanlar ah ordusuna kayorlard.
B eki r Paann en ziyade itimat ettii adamlar bile kaarak kale
vaziyetinden ah' haberdar ediyorlard.
Bekir Paann olu ise ah'n vaatlerine aldanp gizlice ahtan
B adad Valilii beratn getirtti. Ardndan da Badad'n gizli kap
snda n ah askerini ieriye ald. Derhal kaplar ald ve Badad zapt
olun du. Darda ne kadar Kzlba var ise hepsi kale iine doldular.
Bekir Paa ile kardei Defterdar mer yakalanarak ahn huzu
runa getirildi ve orada olu Mehmed'i ahla beraber oturur grd.
ah kendisine, "Niin byle yaman i ettin? " deyince, Bekir Paa
cevap olarak, "ah'm yaman ii ben etmedim; bu veled-i zina etti"
szleriyle mukabele eyledi ve oluna svp sayd.
Bekir'in olu Mehmed, ah'a yapt hizmetinden cesaret alarak
babasna, "Sen Badad' vermeye ahd edip sznde durmadn ve
ben ol ahdi yerine getirip verdim. imdiden sonra mal nerede ise
ver. ah seni azad eylesin;' dedi.
Bekir Paa yedi gn yedi gece ikenceye urad. Sonra kendisini
soyup atee kar ya kncaya kadar eziyet edip btn maln
sylettiler. Bu hali seyreden olu, babasnn karsnda ah Abbas'la
beraber arap ierdi. Sonra B ekir Paa'y bir kaya koyup zerine
neft dkp Dicle'd e yaktlar. Bekir Suba devletine yapt fenaln
ve Yzba Mehmed'e yaptnn ayn cezasn grd.14
Zamane ire mukarrerdir intikam- zaman

Hemie yahiye yahi gelr yamana yaman
Dier taraftan Badad'n zaptnn ertesi gn btn ahalinin
nfus saym yapld. Asayiin salanmas bahane edilerek btn
silahlar toplatld. Hanelerin kaplar mhrlendi. Sahipleri hapisha
nelere atld. ah'n bir beyannamesi yaynlanarak herkesin mallarn
ortaya karmalar aksi halde ikence ile ldrlmeleri emredildi.
Esirlerin ekserisi mallarn sylemedii gerekesi ile ldrld.
Hayatta kalanlar ise en az bir uzvundan mahrum bulunuyordu.
Badad Kads mer Nuri Efendi ve Camii-i Kebir Vaizi Mehmed

Efendi, Hazreti mer ve Hazreti Osman'a kfretmeye zorlandlar.
Reddetmeleri zerine hurma aalarna asldktan sonra kurun
sklarak ehit edildiler.
Snnilerden bir ksmn mam Hseyin Trbesi'nin muhaf
z Seyyid Drac'n ah'tan merhamet dileyici szleri kurtard. O
ancak Hazreti Ali seveni diyerek defterine dahil edebildii Snni
Mslmanlar kurtarabilmiti. Deftere girmeyenler ise son ferdine
kadar katliama tabi tutuldu.
ehir ise batanbaa soyuldu ve perian edildi. mam- Azam Ebu
Hanife ve Pir Abdlkadir Geylani trbeleri ise hem soyuldu ve hem
yktrld. Bunlarn gmten yaplm kandillerini, anahtarlarn,
kaplarn ve dier tezyinatn ald. 15
ah Abbas B adad'da yapacaklarn yapncaya kadar B ekir'in
olu Dervi Mehmed'e gler yz gsterdi, ii bitince kendisinden
kurtulmak isteyerek, "Babasna byle merhametsizce hyanet eden
adamn bana ne hayr olacak;' diye kendisini Horasan'a srgn etti.16
Dier taraftan Hafz Ahmed Paa Badad'n sukutunu hkmete
bildirip kendisi de Diyarbakr'a dnd. ah Abbas Badad' aldktan
sonra Karkay Han' Mardin taraflarnn yamasna yollad.
Musul halk ise ah'a mracaatla vali istediler. Arkasndan Ker
kk de Musul ile beraber ranllarn eline dt.
Diyarbakr'd a bulunan Hafz Paa, ran kuvvetlerinin gelmeleri
ihtimaline binaen Diyarbakr' tahkim ile mdafaa tertibat ald ve
btn bu halleri stanbul'a bildirdi. Fakat ok gemeden Musul ve
Kerkk ranllardan geri alnd.
A B A Z/\YA L K DA RB E
Veziriazam Kemanke Ali Paa, dessas, hilekar ve mrtekip bir
adamd. leri takipten uzakt. Hafz Ahmed Paa'dan Badad'la ilgili
gelen haberleri padiahtan gizlemiti. ran ah Abbas'n Badad'
elde ettii haberi geldiinde padiah bunun asl olup olmadn
sormu o ise yine inkar etmiti.
Sul tan IV Murad Han 81
Fakat igalin doru olduunun tahakkuk etmesi zerine saraya

d avet e dilerek derhal ldrld. Yerine kubbe vezirlerinden erkez
Mehmed Paa tayin olundu. Yeni sadrazam evvela Abaza ve sonra
d a ran Seferi'ne memur edilmitir ( 1 4 Nisan 1 624) .
Vezir iazam 1 624 Mays aynda ocakllarla skdar'a geti Ye
nieri Aas Bonak Hsrev Aa idi. Veziriazam Konyaya gelince
Ab azaya nasihat yollu mektup gnderdi ise de dinlemedi ve eyhinin
szyle muharebeye karar verdi. Kayseri sahrasna gelindii zaman
vezir iazamn, Abaza ile beraber yenierileri krdraca ayialar kt
is e de Abazann casuslar vastasyla orduya giren bu propaganda
ocak zabitlerinin nasihatleriyle yattrld.
Abaza, Kayseri ve Sivas taraflarndaki Trkmen uluslarn birok
vaatlerle kendi tarafna ekmiti. Muharebe balayp kzt ve Aba
za kuvvetleri sarsld srada Trkmenlere haber gnderip onlarn
harbe itirakini emrettiyse de onlar, "Bizim ol ykte bacmz yoktur.
Somun yedirdii adamlar ile i grsn;' diyerek ekilip gittiler.
Bu srada Abaza ile mttefik grnen Sivas Valisi Tayyar Meh
med Paa ile Murtaza Paa harp esnasnda birbirleriyle anlaarak
dnp Abaza kuvvetlerine kl rdler. Neticede Abazann levend
ve sekbanlar bozulup katlar. 17
Abaza evvela hazine sandklarn karp arkasndan da kendisi
kat. Abazann Nide Kalesi'nde bulunup malup olmas zerine
oradan karlan zevcesi ile kz Anadolu B eylerbeyi B alkesirli
Solakolu lyas Paa tarafndan takip olunarak yakalanp serdarn
yanna getirildi.
Veziriazam erkez Mehmed Paa, Abazay takip ederek Tercan'a
geldi. Bu srada Abaza Mehmed Paa tarafndan serdara afvn is
tirham eden mektup ve adamlar geldi. Kn yaklamas sebebiyle
Erzurum muhasarasnn mmkn olamayaca dnlerek Abaza
affolunup Erzurum valiliinde brakld.
Erzurum Kalesi'ne konulacak yenierilere dokunmayaca art
kondu. Bunun zerine kaleye bir haseki ve on blkba ile iki bin
82 m p a r a t o r l u u n Z i rv e s i ve D n
yenieri konulup veziriazam klamak zere Tokat'a geldi ( 1 624

Ekim) . 1 8
Abaza syan'nn bastrlmas srasnda Balkesir civarnda faa
liyette bulunan Cennetolu adl bir Celali cretini artrm blgeyi
yamalamaya balamt. 1 624 Aralk aynda Sadaret Kethdas
Vezir Kanl Mehmed Paa, Cennetolu zerine serdar tayin edil
di. Manisa yaknlarnda geen muharebede yenilen Cennetolu,
Denizli'ye kat ise de burada yakalanp idam edildi.
Veziriazam bundan sonra ilkbahardaki seferini Badad zerine
yapaca iin ona gre hazrlk yapyordu. Fakat hasta olarak Tokat'a
girildikten on gn sonra vefat etti ( Ocak 1 62 5 ) . Yenieri Aas
Hsrev Aa ve B aki Paa arz ve mahzar yazp, "Serdar merhum
oldu. stanbul'dan serdar kncaya kadar zaman geer. Diyarbekir
Beylerbeyi Hafz Paa kaps mkemmel eski vezirdir ve Badad
ahvaline vukufu vardr;' diye yazlp stanbul'a gnderildi.
Bunun zerine sadrazamlk mhr Diyarbakr Beylerbeyi Vezir
Hafz Ahmed Paa'ya verildi ve ikinci defa Badad zerine memur
edildi ( 1 62 5 ) .
A L D I E T RA F I A D V !
Bu srada ah Abbas, kendisine muhalefet ederek Osmanllarla
anlaan baz Grc beylerini yola getirmek iin Karkay Han'
Grcistan taraflarna gndermiti. Grc beylerinden olup ah
taraftar bulunan Kartl (Kartil) Prensi Magrav Han da Karkay'a
yardmc olacakt. Oysa ah'n Grcler hakkndaki asl niyeti ok
farklyd. O Grcleri ar bir biimde cezalandrmak ve tam ma
nasyla kendisine balamak emelindeydi.
Bu itibarla ordunun ardndan Karkay'a gndermi olduu
gizli emirde on iki bin Grc askerini ziyafet iin toplamasn ve
ardndan topluca katletmesini istemiti. Hatta Magrav Han dahi
ldrmesini emretmiti. ah Abbas adamndan mektubu Magrav
Han'a gstermeden Karkay'a ulatrmasn istemiti. Ancak eli
yanllkla nameyi Magrav Han'a verince ahn i yz anlalm
oldu.
im di planlar Magrav Han kuruyordu. ncelikle Grc reisleri

Tah am urs, Guriel, Dadyan ve Akba ile anlat. Ardndan Acem
le ri asi Grcleri tedip iin sahrada dar bir boazdan geirdikleri
sr ada iki taraftan zerlerine hcum ederek mahvettiler. Otuz bin
kiil ik ran ordusundan kurtulabileni ancak be bin kii kadard.
Karkay ve olu Emirgune Han bata olmak zere ran ordusunun
ileri gel enlerinden, irvan Han Yusuf Mehmed ve Sleyman hanlar
s ava meydannda kaldlar.
G rc B eyleri Hafz Ahmed Paa'y da yanlarna davet edip
b yk muvaffakiyetler elde edebileceklerini belirttiler. Fakat vezi
riazam Badad'n fethine memur olduu iin asl vazifesini ihmal
ile sergzet peinde komak istemedi. Teklifi kabul etmedi ise
de Grclere icabnda yardm etmek zere B atum b eylerbeyini
Grcistan'a serasker tayin etti.
Diyarbakr'd a hazrln yapan Hafz Ahmed Paa, Karaman
Beylerbeyi erkes Hasan Paay Kerkk tarafna gnderdi. Hasan
Paa zerine gelen on bin kiilik Acem birliini yannda bulunan
d rt bin kiilik birlii ile ar bir bozguna uratt. Bu arada eski
Kerkk Valisi Bostan Paa da korumasz kalan Musul ve Kerkk'
yeniden Osmanllara kazandrd.
Asl Osmanl ordusu Mardin zerinden eski Musul altndan
Dicle ve Zap sularn geerek Kerkk'e vard. Hafz Ahmed Paa
burada bir harp meclisi daha kurup askeri harekat hakknda ordu
erkanyla grt.
Kumandanlar ve tecrbeli beyler dmann ilerlemi olduundan
Badad'a topsuz hcum edilmesinin mnasip olmad belirtildi
(Ekim 1 625). Buna ramen veziriazam Badad'n kolayca alnacan
tahmin ile anahtarlarnn cebinde olduunu belirtti. Kumandan
larn top noksan hakkndaki mtalaalarn kabul ederek drt kta
Bedoloka top ilave edildiyse de bunun gllesiyle barutu hesap
edilmemiti. Bu srada bir eli mektup getirdi.
Mektupta ince bir alayla, "Badad kendi memleketinizdir. Harab
etmezden evvel ah'a mektup yazp isteyiniz, belki verir! " deniliyor-
du. ah'n nerede olduu eliye sorulunca, "Yirmi gne kadar sizinle
mlakat eder;' cevab alnd. Bunun zerine Musul valisi zah ire
toplamaya, Bostan Paa ise Kerkk muhafazasna memur edildi . 1 9
Yeni Diyarbakr Beylerbeyi Murad Paa ile Anadolu Beylerbeyi
Balkesirli lyas Paa ordunun ncs olarak ileri sevk edildiler. Eyll
1 625'de ordu hareket etti. Badad nlerine varld zaman, burann
anahtarlar cebinde olduunu syleyen veziriazam tereddde dt .
Nihayet Kasm 1 625'de Badad kuatld.
Muhasara pek uzun srd. Top kifayetsizliini telafi etmek iin
elli iki lam kazldysa da bu lamlar dman tarafndan fark
edilerek iptal edildi. Yaplan mteaddit hcumlar, kazlan lamlar
bir netice vermedi. Zaten kale tam muhasara edilmediinden, fr
sat bulduka ran kuvvetleri kaleye girebiliyorlard. Muhasarann
yetmi ikinci gn baz lamlarn atlmasn mteakip umumi
hcum yapldysa da muvaffak olunamad. ah Abbas, kalenin
skk vaziyetini haber alnca otuz bin kiilik kuvvetle gelerek Os
manl ordusunun erzak yollarn kesti. Zahire getiren bin kiiyi
ehrban taraflarnda ele geirdi. Bu durum zerine Hafz Paa,
ordu erkann sipere arp grt, "ite ah geldi, barut ve erzak
azald ne yapmal? " diye sordu. Halep Beylerbeyi Mustafa Paa, artk
Badad'n alnamayacan ah'n zerine gidilmesinin daha evla
olaca grn bildirdi. Fakat yenieriler, "Biz cmle krlrz,
Badad alnmaynca metristen kmak ihtimalimiz yoktur;' Sipahi
ler de buna karlk olarak, "Siz metrisleri muhafaza ederseniz, biz
dahi darda kalmakdan geri durmayz!" dediler. Bu szler zerine
muhasaraya devam karar alnd. 20
Muhasaras srasnda zor durumda kalan Serdar- Ekrem Hafz
Ahmed Paa, padiahtan top ve mhimmat yardmn ok gzel bir
iirle dile getirmiti:
Ald etraf adv imdada asker yok mudur?
Din yolunda ba virir merdane server yok mudur?
Hasm bir kii oyunda ruh be ruh ey mat ider
Cenkte at oynatr ferzane bir er yok mudur?
S u l t a n I V M u ra d H a n 85
Bir aceb girdaba dtk aresiz kaldk medet

Ainalar zmresinden bir simaver (inaver) yok mudur?
Ce nkte hem-pamz olub ba virir ba almaa

Ars a- alemde bir merd-i hnevver yok mudur?
Derki sultan Murad'a namemiz irsaline
Bad- sarsar gibi bir abik-kebuter yok mudur?
(Server: Ba-bakan, Hem-pa: Yolda, Hnerver: Usta, Ferzane:
Bilgin, inaver: Suda yzen, Bad- sarsar: iddetli souk rzgar,
Kebllter: Gvercin)
S E N D E A S K E R YO K M U D U R?
Kendisinden yardm talebinde bulunulan iV. Murad Han ise
baarszln bir sembol olan bu istei sitemkar bir biimde red
detmi ve "yok mudur" redifli bir iir ile karlk vermitir:
Hafza Badad'a imdad etmeye er yok mudur?

Bizden istimdad edersin sende asker yok mudur?
Dman mat etmeye ferzaneyim ben der idin
Hasma kar imdi at oynatmaya yer yok mudur?
Geri laf urmakta yoktur sana hem-pa biliriz
Lik senden dad alr bir dad-gster yok mudur?
Merdlik dava edersin bu muhanneslik neden
Havf edersin bari yannda dilaver yok mudur?
Rafiziler ald Badad' tekasl eyledin
Sana hasm olmaz m hazret, ruz- maher yok mudur?
Bi-haberken saltanat ihsan eder Perverdigar
Yine Badad' eder ihsan mukadder yok mudur?
Rvet ile cnd-i slam' perian eyledin
idilmez mi sanrsn bu haberler yok mudur?
Avn-i Hak'la intikam almaya a'dadan meger
Bende-i din bir (Dirin) vezir-i din-perver yok mudur?
Bir Ali-siret veziri imdi serdar eyledin

Hzr Peygamber mu 'in olmaz m rehber yok mudur?
imdi hali mi kyas eylersin aya alemi
Ey Muradi Padiah- heft-kiver yok mudur?2 1
(stimdad: Yardm, Ferzane: Bilgili, Hem-pa: Yolda, Dad-gster:
Adalet datan, Muhanneslik: Kadn gibi davranmak, Havf etmek:
Korkmak, Tekasl: Geveklik, Perverdigar: Allah Teala, A'da: d
man, Ali- siret: Hazreti Ali tabiatl, Hali: Bo, Dirin: Eski, Padiah-
heft-kiver: Yedi ktann sultan)
PA D A H I M I N F E RM A N l B U D U R K !
te yandan Badad'a yaklaan ah Abbas'a kar D iyarbekir
B eylerbeyi Murad Paa kuvvetleriyle birlikte sevk edildi. Ancak
kalabalk Safevi birlikleri karsnda Murad Paa muvaffak olama
yarak bozulup orduya geldi. Galibiyetten dolay kendisine gven
gelen ah, ilerleyerek Osmanl asl kuvvetleri zerine yrd. lk
arpmada ran kuvvetleri ekildi. Ertesi gn ah, Hafz Paa'ya
mektup yollayp, "Ben Badad' bir Celali elinden aldm. Padiah
hazretlerine name gnderip olum iin rica ettim, eer vermezse size
teslim ederim. imdilik siz ceng zahmetine katlanmaynz;' demi.
Buna kar veziriazam, "Padiahn vekil-i mutlakyz. Sualinizin
cevab bizdedir. Ol tarafa name gndermeye hacet yoktur. Bu gibi
szlerle Badad'dan el ekmeziz; padiahn ferman budur ki, ah,
mam Ali ziyaretine gelmi. Biz de varp eyh Saf'yi (Safyyddin
Erdebili Hazretleri) ziyaret edelim;' szleriyle mukabele etmitir. 22
ran gleriyle balayan nc Gn Sava pek iddetli ol
mutu. ah'n maksad Osmanl kuvvetlerini siperlerden karp
sahraya ektikten sonra hcuma gemekti. Bu sebeple askerleri
ierisinden kendisine lmne bal en iyi bin be yz askeri seti.
Bunlar Osmanl ordusunu datmak ve asl orduya doru ekmekle
grevlendirdi. yle ki, "Ya Osmanl askerini kralar ya kendileri
toptan krlp yok olalar. Her kangs bu iki suretten baka canl
olarak mracaat ederse katlolunalar! ", ve daha sonra sa ellerine
ve koll arna kna yakld. Eer kaarlarsa bulunduklarnda inkar

ede meyeceklerdi.
Fakat serdar- ekrem, ah'n maksadn anladndan yerinden
ayrlm ad. Askerler Hafz Paa'ya, "Nin yrmezz ve hendekten
ayrl m azz? zerlerine varalm hadlerini bildirelim;' deyince paa,
" Siz bilmezsiz. Yerinizde skca durun. Kzlba hile ile bizi sahraya
ekmek ister. Sonra cevap veremezsiz. zerimize gelirse drz;'
dedi inde asker yerlerinden ayrlmad.
Sava ok iddetli vurumalarla balad. Yenieriler bir dizlerini
yere koyup Kzlbalar zerine kurun yadryorlard. Sabahtan
ikind iye kadar devam etti. Bir ara ah geri ekilince "Kzlba kat! "
sesl eri ykseldi. Hafz Paa bunun bir aldatmaca olduunu anlayp
orduyu ihtar etmesine ramen Murad Paa dman zerine yrd.
Fakat hibir netice alamadan geri dnd. Daha nce yenierileri
korkaklkla sulayan Rum Mehmed Paa yenierilerin saflarna
snmak zorunda kald. Bunun zerine yenieriler, "Erlik davas
ede rsin. Bu muhanneslik (korkaklk) nedir? Byle kamaktan lmek
ye deil midir?" diyerek paann zerine yrdler.
Osmanl askerinin umutsuzlua dt bir anda Hsrev Paa
eline bir mzrak alarak askerin arasna dald.
"Yoldalar! Dahi gayret ne gn iindir? Merdane hcum etseniz
Kzlba size kar durmaa ne kadirdir? Niin gayretsizlik edersiz?"
diyerek askerin dayanma gcn arttrd.
Harp birka defa Osmanl kuvvetlerinin aleyhine dner gibi
olduysa da Yenieri Aas Hsrev Aa'nn ve bilhassa Hafz Ahmed
P aann elinde ok ve yay olduu halde askeri teci' etmeleri vaziyeti
kurtararak neticeyi kazandrd. 23
ah Abbas bu muvaffakyetsizlik zerine anlamak zere Tohte
Han adnda bir elisini Osmanl ordugahna gnderdi. Uzun gr
meler sonucunda bir neticeye varlamad. Bunun zerine ah Abbas
ehliyetli birisinin murahhaslkla gnderilmesini istemesi zerine
veziriazamn selam avuu Mustafa Aa, ah'n yanna yolland.
G D E N E KA L E V E R L M E Z !
Badad muhasaras dokuz ay srmt. Asker hasta ve a va
ziyette idi. Orduda erzak kalmadndan, maz, kestane, diken otu
yeniyordu. Bundan baka harp levazmat d a bitmi gibi idi. ah n

muvaffak olmadan ekilerek bir anlama istemesi ordu erkann a
mit vermiti.
te tam bu srada kapkulu askerleri ayakland. Daha nce l
meden Badad' terk etmeyiz diyen asker imdi, "Orduda yiyecek
yok, at ve eek kalmad niin oturuyoruz? " diye Hafz Paa'nn
adrna hcum ettiler ve sen Kzlbala berabersin diye kendisini
ata bindirip mam- Azam Kulesi'ne hapsetmeye yeltendiler. Bu fena
hali eli Tohte Han ile dier ran murahhaslar da seyrediyorlard.
Alemdar Osman Aa, "Padiahtan baka veziri kim azledebilir? Bu
ota padiahndr. Ben olmaynca Sancak- erifburadan kalkmaz.
Vezir kim ise bu otaa gelir;' dedi.
Asiler aann zerine ullanp tepeledikten sonra elinden alemi
alarak muzaffer bir edayla gtrdler.
Bu defa Ocak ihtiyarlar askerin nne geip, "Paa, serdarmz
ve padiah vekilidir. ah askeri ensemizde, bu hal nice olur? D
man hcum ederse ba yok kim cevap verir? " diyerek veziriazam
ellerinden aldlar.
Biz Badad' almadan dnmeyiz diyen kabadaylar bu defa da
gitmek yaygarasna balamlard. Hafz Paa, "ah'a gnderilen
elimiz gelsin, bir iki gn sonra kalkarm;' diye bunlar yumuatt.
ah taraftarlar ise el altndan Hafz Paa aleyhine tertip edilen
isyan mit edilen neticeyi vermiti.
Hafz Paa, ran elisine Mustafa avuu sorduunda, eli, ''Artk
klcnz var ise Badad' alabilirsiniz ve illa Acemlilere yalvaralm,
sizi incitmesinler de kalkp gidiniz;' cevabn verdi.
Osmanl ordusu iindeki bu durum derhal ran elisi tarafndan
ah'a bildirildi.
te yandan ran ordusuna varan Mustafa avu'a, ah Abbas
olduka iyi davranmt. Grmeler neticesinde ah Abbas kalenin
Osmanl'ya teslimine dair nameyi yazarak avua verdi (Haziran
1 6 2 6) . Grlen sulh makbulmdr, kaleden ayrlan ran askerine

katiyen iliilmesin diyerek birtakm hediyelerle Mustafa avu'u
gndermiti.
Mustafa avu henz ayrld srada Osmanl karargahndaki
r anl casuslar gelerek, kapkulu askerinin isyann haber ettiler.
ah Abbas, derhal Mustafa avu'u dndrp, "Baka yazlacak
bir ey daha vardr;' diyerek elinden nameyi ald ve parampara
etti. Ardndan da, "Serdarnz Badad zerinden kalkt gitti. Gi
den askere kale vermek olmaz; var git grdn syle" szleriyle
Mustafa avu'u geri yollad.24
Bylece Badad tam ele girmi iken biraz daha sabr gsterileme
mesi yznden karld (Temmuz 1 626) . Bu dokuz ay muhasarada
asker pek zayf dm ve ok sknt ekmiti. Osmanl askeri
gtremeyecei arlklar gmerek veya Dicle Nehri'ne atarak geri
ekilmeye balad. Sultan Sleyman'n gzel bir topu gmld yer
den acemlilerce karlp zafer armaan olarak sfahan'a gnderildi.
Takatsizlik yznden dnte ok asker yollarda dklp kalmt.
Veziriazam vaziyeti padiaha arz ederek ar ar Diyarbakr'a
geldi. ah Abbas da Osmanl kuvvetlerine taarruza cesaret edeme
yerek Tebriz'e ekildi. Sultan IV. Murad, Hafz Paa'nn gnderdii
arzay getiren memuru huzuruna kabul ederek dinledi ve vezi
riazama hil'at ile Halep'te klamas hakknda ferman gnderdi. 2 5
Hafz Ahmed Paa Halep'te iken stanbul'd a bulunan aleyh
tarlar, bu baarszl ileri srerek padiah veziriazam aleyhine
evirdiklerinden IV. Murad Han, Hafz Paa'y azlederek yerine eski
veziriazam Halil Paa'y tayin eyledi ( Aralk 1 626). Hafz Ahmed
P aa ise stanbul'a davet olunarak sadaret kaymakam ve damat oldu.
Ordunun Badad seferinden baarsz olarak dn stanbul'da
haber alnd anda sipahiler, bu vaziyetin sorumlusu olarak Sadaret
Kaymakam Grc Mehmed Paa'y suladlar. Gerekli yardm
yapmayp orduyu imdatsz brakmakla sulanan Grc Mehmed
Paa, doksan yandayken ehit edildi. Alt bin kadar yenieri ve
sipahinin katld b u ayaklanmay padiah asilerin isteklerini kabul

ederek bastrabilmiti.
A B AZA' N l N K N C SYA N I
Abaza, affedildikten bir mddet sonra levend ve sekbanlar va
stas ile yava yava etrafa el uzatp herkesin maln msadereye ve
yine yenierileri ldrmeye balamt. O bunu iki sebepten dolay
yapyordu. ncelikle yapt savalar yznden zaruret iinde d
mt. kincisi ise devletin kendisini cezalandrmasndan duyduu
korku yznden etrafna gereinden fazla asker toplam bu durum
da iae ve cret ihtiyacn artrmt.
Abaza'nn vergilerle blge halkn bezdirmesi ve merkeze
ikayetlerin yamas zerine devlet bir kez daha bu meseleyi hal
letmek iin harekete geecekti. Bu arada erkes Mehmed Paa vefat
edip ( 1 625) yerine Hafz Ahmed Paa getirilmiti. Hafz Ahmed
Paa da baarsz Badad Seferi dolaysyla 1 626'da azledilince yerine
Halil Paa veziriazam oldu.
Yeni sadrazam, sakal ve byk donduracak kadar iddetli bir
k hkm srmesine ramen, Anadolu'daki Abaza Paa syan'n
bitirmek zere grevlendirildi. skdar'a geen Halil Paa orada
bal olduu Aziz Mahmud Hdayi Hazretleri'ni ziyaret etti. Aziz
Mahmud Hdayi'nin, ''A beyim sen bir defa daha serdar olmutun!"
deyip baka hibir sz sylememesi, seferde bir muvaffakiyet ka
zanamayacana yoruldu. 26
Osmanl ordusu 4 Aralk 1 626 tarihinde skdar'd an hareket
etti. 8 Mart 1 627'd e Adana'ya vard. Sadrazam, burada vali olan
Kk Hseyin Paa'y Abaza Mehmed Paa ile mnasebeti olduu
gerekesiyle katlettirdi. Daha sonra Halep'e gelen Halil Paa burada
bir sre kald.
Halil Paa, daha sonra Halep'ten kp Diyarbakr'a geldi ( 14
Temmuz) . Buradan Badad zerine gidecekti. Bu srada snrda
Ahska Kalesi'nin ranllar tarafndan muhasara edildii haberi
gelince Dilenk Hseyin Paa serdarlnda Diyarbakr Beylerbeyi
S u l t a n I V. M u r a d H a n 91
H srev Paa ile Halep Beylerbeyi Nogay Paa kuvvetleri blgeye

gn der ildiler.
Halil Paa, Abaza Paaya da haber gndererek Dilenk Hseyin
Pa ayla beraber gitmesini emretti. Abaza Paa ise, "Ben padiahn
bir ke mter bendesiyim. Lakin levendlerin askerden bilhassa ye
nierile rden korktuklarn birsiniz. Siz lutf edip kap kulu ile Mu
t araf na tevecch ediniz ki mutmain olsunlar. Ben de bu taraftan
p aalarla Ahska zerine gideyim. Seraskerlii de bana ihsan ediniz;'
diye bir cevap gnderdi.
Sadrazam bu cevaptan memnun olmayarak, "Asker senin seras
ker olmandan raz deildir. Sana emredilmi olduu vechile sefere
kp bir hizmet gstermeye al. Ta ki nezd-i padiahide makbul
olabilesin;' diye bildirdi.
Abaza Paa kendisine bir tuzak hazrlandn dnyordu. Bu
kuvvetin Ahskaya gitmeyerek kendisini ldrmek zere Erzurum'a
geldiini fark etmiti.
Ahska zerine yrmek bahanesiyle Ilcada ordusunu kurarak
Erzurum kadsn paalarn ordusuna gnderdi.
Dilenk Paa gelen kadya, "Bu Abaza dedikleri kimdir ki bu
kadar zamandr itaat etmiyor? Git efendine syle ki ben Cennetolu
gibi melik slalesinden geldiini iddia eden bir adamn hakkndan
geldim. Efendimiz olan padiah iin kl ekmek gerekirse, Abaza
gibi mehul bir asinin hakkndan gelmek bence ok daha kolaydr;'
diye laf syleyip kady huzurundan kovdu.
Gerekte Osmanl Devleti'nin maksad bir yolunu bulup Abazay
ele geirip idam etmekti. Ancak Abaza da iledii sular bildiin
den affolunmayp Osmanl'nn intikamna urayacandan emin
olduundan bu yumuak muamelelerin hile olduunu dnmekte
ve ona gre dikkatli hareket etmekteydi.
Bu itibarla Abaza Paa, orduya katlmad gibi Erzurum
Kalesi'nden ani kla Ahskaya giden Dilenk Hseyin Paann
ordusuna hcum edip, birok yenieriyle birlikte Hseyin Paay
da katletti ( 1 627). 2 7
B u gelimeler karsnda Halil Paa, Ahska Seferi'nden vazgee

rek, Abaza zerine yrmeye karar verdi. ncelikle Abaza'y itaat e
davet etti. Fakat Abaza bunu reddetti. Halbuki Halil Paa kendisini
nice kez lmden kurtarm birisiydi.
Abaza Erzurum'da yenieri avna balad. Yakalad yenierileri
para para ederek vcutlarnn kanl paralar kalenin mazgallarn a
aslyordu. Esir edilen paalar ve beyler cellada teslim edildi.
Erzurum Kalesi mstahkem olduu ve Halil Paa'nn yannda
bir adet toptan baka top bulunmadndan ve evre ehirlerden
toplar getirinceye kadar mevsimin geeceinden kale muhasara
edilemedi. K mevsiminin de yaklamas zerine geri dnld.
B U G E L E N A S K E R D E N KU RT U L U YO KT U R!
Abaza karsnda alnan baarszlk stanbul'da aknlkla kar
lanmt. Yaplan mavereler sonucu eyhlislam Yahya Efendi'nin
de teklifi zerine Halil Paa azledilerek yerine Hsrev Paa veziri
azamla getirildi. Ardndan da Abaza zerine serdar tayin edildi
( 1 62 8 ) .
Hsrev Paa, memleket ve reayaya nem veren, askerlere kar
ise ok sertlikle hareket eden bir kii idi. Sefer yrylerinde id
detli yasaklar koyar, tahkikat yapar, ikayetleri dikkatle dinler ve
zalimleri cezalandrrd. Orduda kuvvetli bir disiplin temin etmi,
beraberindeki komutanlar korkudan titretmitir.
Hsrev Paa, Sivas'a vardnda btn askerler toplanncaya
kadar orada bekledi. Muazzam bir ordu oluturduktan sonra da
Abaza'nn adamlarna gler yzle muamele ederek vaatlerde bulun
du. Bu sayede Abaza'nn adamlarnn bir ksm kap sadrazamn
yanna geldiler. Abaza ise Ermeni ve Mslman btn kaanlara
mani olmak iin yol kavaklarna blkler yerletirmek zorunda
kalmt.
Abaza Paa'nn, sadrazamn hazrlklarndan korkup ran ah'na
bavurmay ve Erzurum Kalesi'ni ona teslim etmeyi dnd
haberi gelince, top ve cephane gibi tamas zor arlklar braka
rak hafif mhimmat ile yola kt. Top tama iine memur ettii
askerl ere ise, "Eer ben lgar ile vardmn ikinci veya nc
gn siz dahi toplar Erzurum'a yetitiremezseniz, cmlenizi vakit
ge irmeden klca lokma yaparm;' diyerek byk gzda verdi. 28
Ardndan fevkalade bir sratle Erzurum'a geldi ve derhal kaleyi
ku atma altna ald ( 1 62 8 ) .
Abaza i s e henz muhasara iin gerekli tedbirleri t a m olarak
alam amt. Abaza Paa, Serdarn on-on be gne kadar ancak
gelebileceini dnyordu. Osmanl ordusunu karsnda grnce
kan beynine srad. Bu gaflet ile muhasara iin kaleye lazm olan
erzak, hayvan ve sava aletleri de kalenin dnda kalmt.
Erzurum'da o vakitler harman vakti idi. Erzurum kylerinin
harmanlar oktu ve Osmanl askerinin hayvanlarnn yemesiyle
tkenmesinin imkan yoktu.
Hsrev Paa'nn geliinden iki gn sonrada toplar ordugaha
ulat. Abazann, kendisine ok itimat ettii ve hrmet gsterdii
Kayseri eyhi, Osmanl ordusunun azametini grnce Abazaya
dnerek, "Bu gelen asker, bu kaleyi alurlar, gayri are yoktur;' de
diinde Abazann zaten azalm olan umutlar tamamen snd.
Kale top ile yklmas imkansz olduundan serdar bir hileye ba
vurup, Abazadan gelerek kendisine tabi olan birisiyle ieriye Abaza
ve adamlarna gizlice haber gnderip, cenkten vazgeerlerse her
birini sipahi ocana kaydedip, ok itibar greceklerine inandrd.
Bylece kap gelenler oalnca Abaza telaa dt. Can kaygsyla
alim ve eyhlerden alt kiiyi Hsrev Paaya gnderip aman diledi.
Bylece Abazann aman kabul edildi.
Hsrev Paa, ordu -y hmayunda Abaza ve adamlarna gereken
iltifat gsterdi. Blge askeri terhis edilerek yenieriler, ayan, erkan
ve kap halk ile birlikte stanbul'a dnlmesi kararlatrld. Sad
razam Hsrev Paa, Abaza ile at ba Sivas ve Ankara zerinden
stanbul'a varld. 29
Dnemin nl airlerinden olan Nefi bu olay zerine u beyt
lerle balayan kasideyi kaleme almtr:
94 m p a ra t o r l u u n Z i r v e s i ve D n
Aferin ey alem-efrahte serdar- dilfr

Safder kal'a-ga saf-iken-i kiver-gir
Feth- i Hayber olal eylememitir kimse
Zor bazt. ile bir byle hisar teshir
Abaza Mehmed Paa, af dilemek iin padiahn ayaklarna ka
panmak zere huzura getirilince Sultan Murad Han, "Kafir, bu senin
isyann ne idi?" diye knca, "Padiahm, yenieriler rahmetli kar
deinizi ldrdklerinden btn beylerbeyleri onun kann istemek
iin yaztk ve ittifak ettik. Kulunuz szme bal kaldm tekiler
yan izdiler ve bendenizi paradan ettiler. Yoksa ben bir Abaza klesi
padiah olacak deilim. zerime gelen vezirlerin szlerine gve
nilmeyeceini de bilirdim, can korkusu ile boyun emedim. Emir
padiahmn, ite boynum, ite klcn ! " deyince Sultan iV. Murad
Han, "Var imdi zalim! Haddini bilmisin, bu nedenle seni affettim:'
diyerek Bosna Valilii'ni kendisine verdi ( 1 62 8 ) . 30 Nakibleraf
Allame Efendi bu olaya, "Erzurum'd an Abaza sdk ile kt gitti"
tarihini dt. 31 Bylece devleti yllarca megul edip Badad iiyle
uramasn engelleyen bu isyana son verilmi oluyordu.
A Z Z MA H M U D H DAY I
Glistanda gl handan eden Dost
Ana blblleri nalan eden Dost
Dilerse katreyi umman eden Dost
Kimini kul kimin sultan eden Dost
Yukardaki ifadelerin sahibi, Celvetiyye yolunun piri, tasavvuf
tarihinin en hretli, en yetkin ve en messir mutasavvflarndan,
padiahlara kl kuatan, sultanlar kendine kul eyleyen Aziz Mah
mud Hdayi Hazretleri 1 628 senesinde vefat etti. stanbul'da az g
rlen bir kalabaln eliinde skdar'daki dergahnda defnedildi.
Alimin mevti imi hak bu kim mevt-i alem

Fevtine itdi feleklerde melekler matem
O, 1 54 1 senesinde ereflikohisar'd a dodu. ok zeki olup bir
defa okuduunu zihninde tutar ve bir daha kitaba bakma ihtiyac
hiss et mezdi. lk tahsiline Sivrihisar'd a balad. lmini ilerletmek

ii n ista nbul'a geldi. Gen yata tefsir, hadis, fkh ve zamannn fen
ilimle rinde byk alim oldu. Hocas Nazrzade Ramazan Efendi
onu yan na yardmc ald.
Aziz Mahmud Hdayi bir taraftan hocasna yardm ederken,
bir ya ndan da Halvetiyye yolu ileri gelenlerinden Muslihiddin
Efendi'nin sohbetlerine devam ederek, tasavvuf yolunda ince bil
gileri n sahibi oldu. Bu arada hocas Ramazan Efendi, Edirne Sultan
Seli m Medresesi'ne tayin edilince, Aziz Mahmud Hdayi de hocasy
la birlikte Edirne'ye oradan da Msr ve am'a gittiler. Aziz Mahmud
Hdayi, Msr'daki Halveti byklerinden Molla Kerimddin'd en
ders alarak tasavvuf yolunda ilerledi.
Otuz yandayken hocas ile birlikte Bursa'ya geldi. sene
Ferha diye Medresesi'nde mderrislik yaptktan sonra, hocasnn
vefat zerine Bursa kads oldu. Bu vazifedeyken bir gece grd
ryann verdii dehet ve zntnn etkisinde olduu gnlerde bir
hanm dava getirdi. Bu davadan sonra tamamen tasavvufa yneldi
ve ftade Hazretleri'ne gidip talebe olmak istedi.
ftade Hazretleri onun m akam, hret, mal ve mlk sahibi
olduunu ileri srerek yokluk kapsnda sabredemeyeceini sy
ledi. Aziz Mahmud Hdayi, her eyden vazgetiini, ne emrederse
yapacan alayarak arz etti. eyh ftade kadl brakmasn ve
srmal kaftanyla Bursa sokaklarnda cier satmasn istedi. Aziz
Mahmud Hdayi kadl brakp, halkn knamalarna aldr etme
yerek Bursa sokaklarnda cier satt. Bylece talebelie kabul edildi.
ftade Hazretleri'nin hizmet ve sohbetinde bulunan Aziz Mah
mud Hdayi sene gibi ksa zamanda birok talebenin senelerce
ulaamad yksek tasavvufi derecelere ulat. Hocas ona icazet
verdi ve ocukluunu geirdii Sivrihisar'a slamiyet'in emir ve
yasaklarn anlatmakla vazifeli olarak gnderdi.
Ailesiyle birlikte Sivrihisar'a giden Aziz Mahmud Hdayi, orada
alt ay kaldktan sonra, tekrar Bursa'ya dnd ve hocasnn hizmetine
devam etti. O sene hocas ftade Hazretleri vefat etti. Hocasnn
vefatndan sonra manevi b i r iaretle Trakya'ya gitti. B i r m d det

sonra eyhlislam Hoca Sadeddin Efendi vastasyla stanbul'a geldi.
Kk Ayasofya Camii Dergah'nda talebe okutmaya bala d. Bu
arada Fatih Camii'nde tefsir, hadis ve fkh dersi verdi. Burada; ilim
ve devlet adamlarna kadar uzanan geni bir muhiti oldu.
ok gemeden skdar'da imdiki trbesinin bulunduu yeri
satn alarak dergahn ina ettirdi ve oraya yerleti. nsanlara Allah
Tealann emir ve yasaklarn anlatp talebe yetitirmekle megul
oldu. lim talipleri onun yanna akn etti. Dergah en fakirinden en
st kademedeki devlet adamlarna kadar her tabakadan insanlarla
dolup tat. Devrin padiahlar ona ok hrmet ve iltifat gsterdi
ler. Sultan III. Murad Han, 1. Ahmed Han, i l . Osman Han ve iV.
Murad Han onun nasihatlerinden istifade ettiler. Sultan iV. Murad
Han'a saltanat klcn o kuatt. O srada ranllarla yaplan Tebriz
Seferi'ne Ferhad Paa ile katld. skdar iskelesindeki Mihrimah
Sultan Camii'nde ve Sultanahmed Camii'nde belli gnlerde vaaz
vererek insanlara slam dininin emir ve yasaklarn anlatt.
Aziz Mahmud Hdayi bir gn Sultan Ahmed Han ile sohbettey
ken, padiah, "Efendim acaba zat- alinizin bizlere bir vaadiniz ve
mjdeniz yok mudur?" diye sorunca, Mahmud Hdayi Hazretleri
ellerini kaldrarak, "Ya Rabbi! Kyamete kadar bizim yolumuza ka
tlan, bizi sevenler ve mrnde bir kere trbemize gelip ruhumuza
Fatiha okuyanlar bizimdir. Bize talebe olanlar denizde boulmasn
lar. mrnn sonlarnda fakirlik grmesinler. manlarn kurtararak
gitsinler ve leceklerini bilip haber versinler;' diye dua etti.
Sultanahmed Camii'nin temeline ilk kazmay Aziz Mahmud
Hdayi vurmutur. Sultanahmed Camii'nin aln yapt ve ilk
Cuma hutbesini okudu. Aziz Mahmud Hdayi Hazretleri devrin
de iirleri ile de tannm, bu ynde de hizmet etmi ve insanlarn
yetimesi iin almtr. Devrinde tekke edebiyatnn nde gelen
temsilcisidir. D ivannda, tevhid, na'at ve mnacaatlarn yannda
ilahileri de mhim yer tutar. Dili ak ve syleyii sadedir. III. Mu
rad Han 1 595 senesinde vefat edince u msralar kaleme almtr:
S u l t a n I V. M u ra d H a n 97
Ya la nc dnyaya aldanma ya hU
B u de rnek dalr divan elenmez
ki kap l bir viranedir bu
B u nda n konan ger mihman elenmez
i r at ve m anevi terbiyesini iirleriyle de devam ettiren Aziz
Mah mud Hdayi Hazretleri, bu sahada da gnlleri tenvir eden pek
tesirli eserler vermitir. Hdayi Hazretleri, bu iirlerinden birinde
gnlden masivann karlp srf Allah muhabbetinin yerletirilmesi
hus usunu yle ifade eder:
Neyleyeyim dnyay
Bana Allah'm gerek.
Gerekmez masivay
Bana Allah'm gerek.
Ehl-i dnya dnyada
Ehl-i ukba ukbada
Her biri bir sevdada
Bana Allah'm gerek
Yaad dnemde dergah stanbul'un en nemli kltr mer
kezi olmutu. Vefatnda ardnda binlerce talebesi ve altma yakn
halife ve otuza yakn eser brakmt. stanbul halk bu byk ve
liyi o gnden bugne hibir vakit unutmayacak, trbesi en byk
ziyaretgahlardan olacaktr. 3 2
H S RE V PA A' N I N RA N S E F E R
Veziriazam ve Serdar- Ekrem Hsrev Paa, 1 629 baharnda ran
Seferi nedeniyle skdar'a geti. Hedef B adad'n zapt idi. Dier
taraftan ran'd a ah Abbas 1 628 ylnda vefat etmi, yerine torunu
ah Safi hkmdar olmutu.
Hazrlklarn tamamlayan Hsrev Paa, Temmuz aynda hareket
etti. Konak konak ilerlerken gzergah zerinde iddete ve zulme
bavurarak biroklarn sulu veya susuz ayrt etmeden katletti.
Akehir'e vardnda ehrin kads Avni Osman Efendi'yi ikayet ze
rine haps ettirdi. Hapisten karld gn kad korkudan vefat etti.
98 m p a ra t o r l u u n Z i r v e s i ve Dn
Naima onun b u zulm hareketlerini u ekilde ifade etmekte dir :
Hsrev Paa kan dkerek, fazla ldrmekte Haccac- zalimin yo

lundan gitti. Yol zerinde olan kadlar ve dier vazifeliler sulu
susuz umumiyetle korkuya kaplp titrerler idi. Beyt:
Gelir o vezir- i huni klc elinde kanlu

Savul ey gnl yolundan ki yaman gelitir bu
deyu, zararndan emin olanlar kurbanlar keser nice sadakalar ve

rirlerdi. 33
Ordu Konya ve Halep yoluyla ar ar Musul'a geldiinde k

fazla olduundan Dicle ve Zab nehirleri tam bulunuyordu. yle
ki yre halk yerlerini brakp tepelere kyorlard. Sularn oklu
undan her tepe ayr bir ada halini alm bulunuyordu. Badad
taraflarn su basm olduundan o taraflarda bir i grlemeyecei
anlalmt. Sular ekilinceye kadar ordunun gerisini tehdit etmek
ihtimali olan Erdlan ve ehriban Hakimi Ahmed Han'n lkesinin
vurulmasna karar verildi.
imdi ordunun yn ehrizor idi. Gulanber ( Kelgr) Kalesi ta
mir olunarak iine asker kondu ve buras ehrizor Beylerbeylii
merkezi yaplarak valiliine de Arnavut Mustafa Paa tayin edildi.
Krt beylerinin szleriyle hareket eden veziriazam buralarda vakit
geirmek suretiyle Badad iini askda brakt.
Hsrev Paa ehrizor taraflarnda bulunurken, serdar Badad
zerine gelmitir diye l geerek Badad'a gelmekte olan am
Trablus Beylerbeyi Parmaksz Mustafa Paa Kerbela'ya geldii za
man orasnn ranllar tarafndan igal edilmi olduunu grd.
Acemleri blgeden karttktan sonra keyfiyeti veziriazama yazd.
O da Abaza Mehmed Paann adamlarndan cesur bir yiit olan
Gen Osman' bir miktar asker ile o taraflara gnderdi. Gen Osman
Necef, Hille, Remahiye taraflarn zapt ile Kerbela'nn muhafazas
iin o taraflarda kald.
Hsrev Paa, apul yapmak isteyen Krt beylerinin szlerine
uyarak ran hududunu iyice amt. Mihriban Kalesi'ni aldktan
sonra Z eynel Han'n krk b i n Kzlba askeri ile yola kt haberi

alnd. S eher vakti dman grnd. Bir taraftan borular alnp
bir taraft an "Hazr olun gaziler" diye barlarak asker sava niza
mna al nd.
Osmanl ordusu dmann drtte biri kadard. Kzlba askeri
grup grup saldryor, slam askeri ise buna alay alay kar kp kl
kl ca mzrak mzraa arpyordu. Zeynel Han, Osmanl ordusu
nun sa kanadna hcum emrini verince sa kolda bulunan Nogay
P aa srtn dayad daa doru geri ekilmek mecburiyetinde kald.
Osmanl ordusunun sa kanad parampara oldu. Birok Osmanl
askeri ehitlik erbetini iti.
Sivas Beylerbeyi Halil Paa ilerin ters gittiini grnce yerinde
yle bir sebat etti ki o gnden sonra "Demirkazk" namyla anlr
oldu. Halil Paann gstermi olduu bu gayret neticesinde toparla
nan Osmanl ordusu dmana yeniden saldrya geti. Bunun zeri
ne ran ordusunda bozulmalar meydana geldi. Kaan Kzlbalarn
bir ksm batakla sapland. Osmanl askeri yakaladklarnn kimi
sini kltan geirip kimisini esir ald. Ordu, Hemedan, Hasanabad,
D ergzin taraflar yamalandktan sonra, Badad tarafna dnd
(Haziran 1 63 0 ) .
Zeynel Han ise muvaffak olamamasndan dolay ah tarafndan
ldrlp yerine Rstem Han hanlarhan oldu. Osmanl ordusu,
yolda kendisine baskn yapan Luristan beyini fena halde bozduktan
sonra daimi bir yryle Badad'a gelerek muhasara etti (Eyll
1630) .
Atlan toplar ve yaplan hcumlardan bir netice hasl olmad.
Murtaza ve Zor Paalar gibi deerli kumandanlar ehit dtler.
Babayiit Gen Osman da topuundan okla vurulup Dicle kena
rnda bulunduu iin nehre derek bouldu. Nihayet 1 630 Ekim
aynda avdete karar verilerek Musul'a gelindi.34
Osmanl ordusunun Badad nnden ekildiini haber alan
ran beyleri harekete geerek Dertenk, ehrizor taraflarn ve daha
sonra da Hille'yi aldlar.
1 00 m p a ra t o r l u u n Z i rv e s i v e D n
Veziriazam ve Serdar- Ekrem Hsrev Paa, iddet ve teh dit ile

i grmek istemi, Krt beylerinin ifaline kaplp Badad ze ri ne
gitmeyerek ran topraklarnda lzumsuz blfler yapm, bo zam an
geirmi, neticede Badad muhasarasndan bir i karamayarak
eli bo dnmt.
Bu itibarla Ekim 1 63 6'd a veziriazamlktan azlolundu. Ye rin e
sadaret kaymakam ve ikinci vezir olan Recep Paa tayin edilm eyip
adeta muhalif olarak nc Vezir Hafz Ahmed Paa'ya sad ra
zamlk verildi.
S PA H i ZO R B A LA R I
Hsrev Paa azli kendisine tebli edildii zaman Diyarbakr'da
bulunuyordu. Yenieriler, "Bu kadar bela ve mihnet ekip dman
dan intikam alacak yerde senin azline sebep olan kimdir? Bize sen
den gayri serdar gerekmez!" diyerek barmaya baladlar. Hsrev
Paa askerin bu tutumundan memnun olsa da zevahiri muhafaza
iin, "Biz padiaha asi deiliz. Muhalefet uygun deildir. Emir ken
dinindir. Bizler onun kullaryz; kimi dilerse istihdam eylesinler,"
dedi. Zorbalar kendisini serdar yapmak iin padiaha mracaat
etmek istedilerse de bunlar sureta teskin ile defterhaneyi mhr
leyip kaleye koydu ve Diyarbakr Valisi Tayyar Mehmed Paa'y
serdar vekili brakarak Tokat taraflarna gitti. Yolda kendisinden
mhr-i hmayunu almaya gelen kapclar kethdas Ahmed Aa'y
grp mhr verdi. 35
Hsrev Paa'nn azli Kapkulu svarisi yani Sipah zorbalarnn
ilerini b ozdu. nk bunlar paaya gvenerek serbest hareket
ediyorlard. Bunlarn Anadolu'nun muhtelif yerlerinde dernekleri
vard. lerinden en azls Dalar Delisi Sleyman adnda birisi
olup Beyehri, Seydiehri, Bozkr, Karaman ve havalisi ocak sipa
hileri bunun avenesindendiler; Sleyman'n vefat zerine yerine
akrabasndan Deli ilahi denilen ikinci bir deli zorba gemiti. Bu,
Seydiehri'nde oturuyordu. Yine bu zmreden Rum Mehmed ismin
de bir sipah zorbas Konya'ya gelip Abaza'ya kar Konya'y mdafaa
eden mteveffa Katip Mustafa elebi'nin karsn nikahlayp el ve
S u l t a n I V. M u ra d H a n 1 01
kol peyda ederek Konya (Karaman) valisinin hkm ve nfuzunu

hi e ind irmi ve btn ilerde sz sahibi olmutu.
Yi ne Afyonkarahisar'da Baba mer, Aydn taraflarnda Knal
olu, Eskiehir ve nn taraflarnda Kr Ali, skilip'te Kse aban
ve saire gibi yer yer nfuzlarn yaym olan sipahi zorbalar vard.
Bu su retle kapkulu svarisine mensup olup devlet hazinesinden
maa aldktan baka Anadolu'yu mntka mntka tahakkmleri
altn a alan bu zmre adeta ikinci bir Celali zmresi haline gelmi
lerdi. S ultan Osman hadisesinden sonra ise gemi azya almlard.
Hsrev Paann azli bunlarn ana souk su katmt. Bunun
zerin e hepsi birbirleriyle haberleip Hsrev Paa'y azl ile Hafz
Paa'y veziriazam yaptrm olanlarn haklarndan gelerek Hsrev'i
tekrar veziriazam yaptrmak zere aralarnda anlatlar. Hepsinin
istanbul'da eli vard. Bu srada Kapkulu ocaklarnn stanbul'a davet
edilmesi bunlarn ilerine pek yarad. Ocaklar stanbul'a gelirken
yukarda ad geen zorba sipahiler de stanbul'a geldiler. ehir ksa
srede bunlarla doldu ve bir anda asayi bozuldu. Darphane civa
rnda Kurunlu Han bunlarn toplanma merkezi idi.
Dier taraftan stanbul'da kdemli vezirlerden olan Recep Paa,
veziriazaml mit ederken veziriazamln kendisine verilmeye
rek nce Hsrev Paa'ya, onun azli ile de yine midinin hilafna
Hafz Ahmed Paa'ya verildiini grnce mteessir olmutu. imdi
ise arad frsat ortaya km grnyordu. Bir isyan ile sadare
ti elde etmek isteyerek stanbul'a gelmi olan sipahi zorbalarnn
elebalarn ve Hsrev Paa taraftarlarn ve bu arada yenierileri
el altndan tahrik etti.
Frsat karmayan ocakllardan evvela svari blkleri ayaklanp
Atmeydan'nda toplanarak, "Hsrev Paa gibi bir vezir ki hreti
ve savleti ile Acem diyarna velvele salmt. Azlettirmeye sebep
olanlar padiahn ve bu devletin dostu deildir:' diyerek on yedi
kiinin ban istediler. 36
P adiaha takdim edilen listede Veziriazam Hafz Ahmed Paa,
eyhlislam Yahya Efendi, Defterdar Mustafa Paa, Yenieri Aas
Hasan Halife ile Musahip Musa elebi d e vard. Dkkanlar kapat ld.
stanbul ve saray halk dehet iinde kaldlar. syann ikinci gn
sipahilere yenieriler de iltihak edip saraya hcum ettiler. Sarayd an,
"Bugn sabredin, yarn cevap verilir:' denilince Atmeydan'na gelip
dalmayarak geceyi orada geiriyorlard. Ertesi gn daha sabahn
ilk saatlerinde Bab- Hmayun'a gelip isteklerini tekrarladlar.
Nihayet nc gn kinci Avlu asilerle doldu tat. Daha son ra
ulemay oraya davet ettiler. 37
H A F I Z A H M E D PA A' N I N E H T E D L
Zorbalarn listesinin banda Veziriazam Hafz Ahmed Paan n
ad vard.
Vezir Bayram Paa, Hafz Paaya haber gnderip, "Medet, zinhar!
Paa hazretleri bugn meveret vardr diyerek divana gelmesin!
Hemen gizlensin ! nallah bu zorbalar topluluu arasna ayrlk
girer, yoksa korku mukarrerdir. Bir zarar dokunmaktan saknma
ldr:' dedi.
Hafz Paa yola km gelirken Bayram Paa'nn gnderdii
adamla karlat ve vaziyeti anlad. Fakat glerek, "Var bizden paa
hazretlerine selam eyle, zuhur edecek kaza-i mbremi ryamda
grdm lmekten gam ekmem:' diyerek Bayram Paa'nn adamn
geri gnderdi. 38
Hafz Paa, sarayn Bab- Hmayun denilen birinci kapsndan
ieriye girince asker ikiye ayrld ve, "Bre vurun ! " diye kendisini
taa tutup atndan yktlar. Maiyet hademesi olan atrlar koltuuna
girip kendisini Bab- Hmayun dahilindeki hastalar kouundan
ieriye alp saraya kardlar. atrlardan biri maktul olmu biri de
yaralanmt.
Hafz Paa, padiah tarafndan kabul olunduunda vuku bulan
ahvali bildirdi ve sadaret mhrn teslim etti. Sultan Murad m
teessir olarak kendisinin gidip saklanmasna msaade etti. Hafz
Paa hemen sarayn Yal Kk tarafna inerek kyafetini deitirip
skdar'a gemek zere bir kaya atlad.
S u l t a n I V. M u r a d Han 103
Hafz Ahmed Paa'nn hastalar odasndan kamasndan sonra,

asker orta kapdan ieri girip Divan- Hmayun nne gelerek,
"Padia ha szmz vardr;' diye barmaya baladlar. Sultan Os
m an Vakas gibi bir hadiseye meydan vermemek iin Sultan Murad
Babs saade (Ak Aalar Kaps) nne kp ayak divan yapt ve,
"Kullar m muradnz nedir?" diye sordu. Onlar, listesi verilmi olan
on yed i kiinin paralanmak zere kendilerine teslimini istediler.
"B unlar padiaha dost deillerdir; eer devlete hayrl olsalar
biz M usul'da dman aznda dururken perakende ettirmezlerdi;'
vesaire gibi szler sylediler. Yaplan nasihati ve verilen cevab
dinlemediler ve "Elbette verirsiz! Pareleriz! Yoksa i gayri olur;' diye
baka bir ehzadeyi hkmdar yapacaklarn ima ettiler. Padiahn
oturduu tahtn yanna kadar sokuldular.
Bu srada yirmi yanda olan Sultan Murad Han, asi askerin
s z dinlemediini grnce, "Mademki cevaba kulak vermezsiz ve
kabil-i hitap deilsiz. O zaman niin beni tara davet eylediniz?"
diye kendilerine bard. Ardndan tahttan kalkarak Babssaade'den
ieri girdi. Arkasndan asker de girmek istediyse de kap yzlerine
kapand.
Bunun zerine asiler btn btn galeyana gelip, "Mademki
on yedi kiiyi vermedin biz iimizi biliriz;' diye bir tehdit daha sa
vurdular. Hafz Paann hasm olan ve isyann el altndan tertipisi
bulunan Topal Receb Paa, alayarak Sultan Murad'n ayaklarna ka
pand ve "Padiahm bu mfsitleri teskin lazmdr, eer ben kulunu
d a isterlerse ver ki kul efendisi yoluna feda olagelmitir. Kul istediini
ala gelmitir. Birka bendeniz gitmekle nesne lazm gelmez. Ama
hak saklasn bunlar teskin olunmazsa ahval mkl olur;' yollu
hayli sz syledi. ''Ahval mkl olur;' szyle hal'e iaret etmiti.
Neticenin iyi gelmeyeceini takdir eden IV. Murad Han, he
nz skdar'a varmam olan Hafz Paa'y geri dndrmek zere
bostancbay gnderdi. Hafz Paaya yetien bostancba, "Sizi
padiah ister;' diye alp saraya getirdi.
1 04 m p a ra t o r l u u n Z i r v e s i v e D n
A k Aalar Kaps tekrar alarak Sultan i V. Murad kp tekrar

tahta oturdu. Askerler geri ekilip durdular. Drt kiiyi huzuruna
ard. Bunlarn ikisi yenieri ve ikisi sipahi zabiti idi. Kendilerine
tekrar nasih at etti. Btn asker bir azdan, "Devletine bedhah
olanlar elbette vermek gereksiz;' dediler. Artk bunlara sz tesir
etmiyor ve istediklerini almaktan geri dnmeyecekleri anlalyordu.
Hafz Ahmed Paa, yar yoldan dndrldkten sonra netice
nin vahametini anlam olduundan abdest alm, feci akbetini
bekliyordu. Padiahn mkl durumunu grnce Babssaade'den
karak Murad Han'n yanna geldi ve ona:
"Padiahm binlerce Hafz gibi kulun yoluna fedadr. Ancak
ricam budur ki beni sen katletmeyp ko, bu zalimler haksz yere
kanm dkp beni ehit etsinler. Lutfedip cesedimi skdar'da
defnettiresin. Yetimlerime lutf ve inayetini rica ederim;' diye yer
ptkten sonra besmele ekip, "inna lillahi ve inna ileyhi raci'un''
ayet- i kerimesini okuduktan sonra asi gruhunun ierisine dald.
lk defa zerine hcum eden sipahinin suratna vurduu bir
yumruk ile onu yere yuvarlad. Dier bir sipahi Hafz Paann bana
bir haner vurup kulana kadar ban iki ak etti. Birisi de gsn
den bir haner vurduktan sonra yere ykarak kl ve haner rp
ehit ettiler; bir yenieri cesedi zerine kp boazndan kesti.39
Hafz Paann soukkanl hareketini ve asilerin arasna atldn
ve feci surette ehit edildiini gren Sultan Murad Han mendilini
yzne tutarak alad, saray hademeleri cesedi zerine bir yeil ipek
rt rttler. Padiahn artk durmaya tahamml kalmadndan,
"Bre Allah'tan korkmaz, Peygamber'den utanmaz, er'e ve padiaha
itaat etmezler;' diye sylenerek ieri gitti. Hafz Paa'y vasiyeti
zerine skdar'da Karacaahmed mezarlna defnettiler. Bu srada
asiler Sultan Murad'a adilane hareket edeceine de yemin ettirerek
saraydan kp yine Atmeydan'na dndler.
H S R E V PA A' N I N KAT L
Hafz Ahmed Paann ahadetinden sonra mhr- i hmayun
Recep Paaya verildi. Byk bir isyan ile istediine nail olan asi-
S u l tan IV Murad Han 1 05
ler e yhlislam Yahya Efendi'nin de idamn istiyorlard. Yahya

Efen di'nin, Hsrev Paaya aleyhtar olan B alkesirli lyas Paa ta
raft ar ve onun kap kethdas gibi olup lyas Paay veziriazam
yap trmak istediini zannettikleri iin adn listeye koymulard.
Yahya Efendi saklandndan asker azliyle iktifa edip ileri git
me dil er. Onun yerine Rumeli Kazaskeri Ahizade Hseyin Efendi
eyhlislam oldu. Asiler bir taraftan da listedeki dier istediklerini
ary orlard. Ancak onlarn da her biri bir tarafa gizlenmiti. Yeni
er i Aas Hasan Halife ise ocaa iltica etmek suretiyle hayatn
kurtarmt.
Bu isyan Hsrev Paann azli yznden yaplm olduundan
Sultan Murad Han, tahrikin onun vesilesi ile gerekletiini d
nmekteydi. Hsrev Paa'y katle karar vermi, fakat yapaca
ii Recep Paadan da gizli tutmutu. Padiah evvela zi Muhafz
Murtaza Paay getirterek kendisine Diyarbakr B eylerbeylii'ni
verip skdar'a geirdi. Gizlice verdii hatt- hmayunla, "Hsrev
Paa fitne ve fesada sebep olmakla katleyleyesin! " diye emretti.
skdar'a geirmeden nce ise Padiah Murtaza Paay huzu
runa arp, "Senden Hsrev'in ban isterim;' deyince Murtaza
Paa istifa etmek istedi. Bunun zerine hiddetlenen padiah, "Ben
senden byk hizmet umarken bu kadarck eyden aciz olduun
mahall-i teaccbtr (alacak eydir) ;' deyince, "Padiahm! Hatt-
hmayunun benimle olup himmet-i aliyyeniz yaverim olunca bunun
gibi hizmetten geri kalmam. Devletinde uhdesinden gelrm. Fakat
bu kadar devlet byklerini katletmi adamdr. ok mal olmas
gerektir. Malnn muhasebesinden elem ekerim!" dedi.
iV. Murad Han, "Ban bana gnder mal sana mbah olsun! "
dedi. Murtaza Paa Osmanck kasabasna geldii zaman arkasndan
gnderilen ikinci bir hatt- hmayunla acele etmesi emir olundu
undan sratle Tokat nne geldi. Hsrev Paa'nn kolayca elde
edilemeyeceini bildii iin ihtiyatl hareket ediyordu.
106 m p a ra t o rl u u n Z i r v e s i ve D n ii
Dier taraftan Sadrazam Topal Recep Paa, Murtaza Paa'n n

acele ile Anadolu'ya geirilmesinden phelenmiti. Hsrev Paaya
haber gnderip Murtaza Paa'dan gafil olmamasn bildirdi.
Murtaza Paa byk bir kuvvetle Tokat hisar nnde gr n
dnde Hsrev Paa'nn adamlar efendilerine, "Bu herifin bu
kadar byk bir kuvvetle blgeye gelmesi hayra alamet deildir;'
diyerek kendisini uyardlar. O da bu konuda bir haber elde etme
lerini istedi. Bu srada Tokat kadsna da Hsrev Paann katli iin
bir hatt- hmayun geldi.40
Bu ferman zerine kale dizdar, Hsrev Paann konan topa
tuttu. Murtaza Paa da kuvvetleri ile paann oturduu konan
sard. Paa teslim olmayarak maiyeti ile mdafaaya balad. Bunun
zerine Murtaza Paa, Hsrev'in kamasndan korkarak, "Ba
padiahn, mal yama edenin;' diye ilan ettirdi.
Bunun zerine halk p yamaya giritirler. Hsrev Paa
kaleden top atldn grnce midini kesip adamlarna dnerek,
"Mademki mesele byledir. Niin cenk ve kavga edersiniz? Ahir
vakitte padiaha asi olacak deilim. Ferman padiahndr;' deyip
adamlarna geri ekilmelerini emretti ve Murtaza Paaya, "Gelsin
padiahn ferman ne ise ben itaat zeriyim;' diye haber gnderdi.
Hsrev Paa, son bir desise ile Murtaza Paay ldrmek istediyse
de muvaffak olamad. Kendisine gnderilen hatt- hmayunu grn
ce teslim olup, "inna lillahi ve inna ileyhi raci'ln" ayet-i kerimesini
okuduktan sonra abdest alp iki rekat namaz kld. Ondan sonra
kemal-i nedametle kbleye dnerek boynunu kemende teslim etti.
O gn namaz klnarak cenazesi Byk Camii'ye defnedildi.
Murtaza Paa, Hsrev Paa'nn mallarn mhr altna ald. Sek
sen bin altn yz bin gm ve btn mallar Feridun Efendi ile
stanbul'a gnderildi. Daha sonra ise ba gizlice stanbul'a yollanp
padiaha gsterildi ( 1 632) .41
Aslnda Hsrev Paa, sadaretten azlinden dolay muber ise de
askeri tahrik gibi bir hareketi olmamt. Asl olarak Topal Recep
S u l tan I V Murad Han 10 7
Pa a onu emeline vesile yaparak ocaklar tahrik eylemi ve bylece

H srev Paann katline yol amt.
B Z E KE F L G S T E R!
Recep Paa veziriazam olmakla yapt ilerden dolay padi
aha kar ihtiyatl davranyor ve istedii gibi hareket edebilmek
ii n Sultan Murad'n yaknlarn ortadan kaldrmaya alyordu.
H srev Paann lm ve bann geldiini haber almas zerine
ocakl lar yeniden tahrik etmeye balad. "Hsrev Paa gibi vcudu
lazm vezirin katline sebep olanlardan intikam almak lazmd;' diye
fitneyi kkrtt. Bu yeni ayaklanmada ocakl, Hsrev Paay idam
ede nlerin intikamnn alnacan sylediler ve saraya gelerek Sultan
Murad Han' ayak divanna davet ettiler ve kendisine:
"Padiahm, sen niin Hsrev Paa gibi yarar bir veziri katledip
kendi devletine yara atn. mdi sen elbette bize Hasan Halife'yi,
Musa elebi'yi, Defterdar Mustafa Paay ver paralayalm;' dediler
ve sonra daha ileri giderek, "ehzadeler bizim efendimiz oullar
dr. Gayri sana itimadmz kalmad. Na-hak yere Hsrev Paa'y
ldrdn. ehzadelere dahi kyarsn. Elbette ehzadeleri karp
bize gster;' diye ayak dirediler. Sultan Murad Han bu asilerin de
diklerine olduka zlerek, "Hasan Halife ve defterdar kandedir
bilmem. Musann ne gnah var ki size vereyim? Bu derece utanma
ve hrmeti aradan kaldrmak size der mi?" dediinde ise asiler
iyice ileriye giderek, "Bu dediklerimizi bize vermezsen sen bize
padiahla layk deilsin;' dediler. Bu srada kasten halk arasnda,
"Hnkar ehzadeleri bodurmu;' diye ayia ktndan, "Elbette
ehzadeleri kar grelim;' demeleri zerine padiah emredip kar
deleri Bayezid, Sleyman, Kasm ve brahim'i ieriden getirerek
gsterdi. Bayezid kardelerinin en by olup Sultan Murad'dan
ay kadar kkt.
Bunlardan Bayezid ile Sleyman ileri varp asi asker, "Bizden ne
istersiz! Bizi kendi halimize brakmayp nammz anp bizi lisana
getirmek niindir? Allah'tan korkmayp padiah hazretlerinden
ekinip utanmayp byle tuyan edersiz. Allah Teala akna bizi
halimize brakn. Sizin himayenizin bizlere lzumu yoktur;' diye

bardlar. 42 Asiler bu szlere ardlar ise de aldr etmeyerek
padiaha, "Bundan sonra bu efendiler hakknda biz sana inanmazz.
Elbette bunlara zarar etmeyeceine bize kefil ver;' diye yaygaraya
baladlar. Recep Paa ile eyhlislam Ahizade Hseyin Efendi'nin
kefil olmalar zerine yattlar. Recep Paa ile eyhlislam ehza
delere kefil olmalar Sultan Murad'n phesini ekmiti. Ancak
belli etmedi.
Bu suretle ayak divan bitti ve asiler yukarda ad geen ahs
elde etmek iin, saklandklar yerleri haber verenlere vaatlerde bu
lundular. Gece gndz sarayn byk kaps nne gelip istedikleri
isimlerin verilmesi iin yaygara kopardlar. Bu isimleri stanbul'un
her yerinde aradlar. Yenieri Aas Hasan Halife'yi mehterhanede
bulup bir ata bindirerek Atmeydan'na getirdiler. Hasan Halife, at
zerinde etrafna bakarak, "Bana kynan! Vallahi ben devlet ilerine
ait, padiah huzurunda sz sylemi deilim. Beni azat eylen! Bam
alp baka diyara gideyim. Beni haksz yere katletmekten size ne
hasl olur?" diye yalvard. Fakat isyanclar aman vermeyip, "Bre sefih
olan ! Hkmdarvari saraylar, padiah gibi yallar yapp ihtiam
gstermeyi bilirsin! O kadar zenginlik ve devlet senin gibi birine
neden layktr?" diyerek asl maksatlarn ortaya koymu oldular.
Hi efkat ve merhamet gstermeden atn zerindeyken ehit ettiler.
Daha sonra ayana bir ip balayp srkleyerek Atmeydan'ndaki
bir aaca ba aa astlar. Defterdar Mustafa Paay da Vefa Meydan
tarafnda bir evde yakalayp Atmeydan'nda veziriazamn bulunduu
brahim Paa Saray'na getirip orada ldrdler.
Sultan Murad'n ok sevdii ve deer verdii musahibi Musa e
lebi de Sadrazam Topal Recep Paann desisesiyle saraydan karlp
brahimpaa Saray'na getirildi. syanclar Musa elebi'nin brahim
paa saraynda olduunu haber alnca sarayn nne tler ve
Musa elebi'yi istediler. Bunun zerine Recep Paa Musa elebi'ye:
"Evladm padiahn hayat iin senin ve benim gibi bin kiinin
hayat bir ey deildir. Bununla beraber ne yaplmak lazm gelirse
imdi yaparz;' diyerek -kendi adamlarna delikanly arkasndan itip
S u l t a n I V M u ra d H a n 1 09
m er divenden drmelerini gizlice tembih ettikten sonra- merdiven

b a na getirdi. Merdivenden drlr drlmez hanerlenerek
eh it e dildi. 43
Recep Paa, Musa elebi ehit edilirken bir taraftan da, "Bre
el in izi ekin! Padiah tarafndan benim kefaretim ile gelmitir.
Bu ne olmaz itir;' diyerek szde bu katli durdurmaya alyordu.
Musa elebi'nin lm haberini alan iV. Murad Han byk bir
elem ve ztrap duymutu. Ac bir ah ekerek, "Ya Rabb ! Bu mazluma
ky an zalimlerin hakkndan gelmeye sen bana kuvvet ver ! " diyerek
alad. Padiah musahibinin lmne o kadar zlmt ki bestesi
ve gftesi kendisine ait olan u msralar da yazmtr:
Yola dp giden dilber,

Musa'm elendi gelmedi
Yoksa yolda yomlu at
Musa'm elendi gelmedi
Aman piyale vaktidir
Canm piyale vaktidir
Yollarn gzlerim gel
Meneke lale vaktidir44
Hatta Evliy a elebi bu msralarla ilgili bir hatrasn daha sonra
y le nakledecektir:
Bir gn Murad Han'n huzurunda sohbet srasnda ehid Musa

elebi iin yazd bu varsay okudum. Ben hazin hazin okurken o
mendilini yzne tutup alad ve, "Hay veled! Evvela gazelin canma
taze can katt. Arkasndan u varsa ile Musa elebi'nin ruhunu
ad ettin. Tiz doru syle, ben bu trky yaptma piman olup
yasak ettim. Sana kim, 'Hnkarn huzurunda oku' dedi ve bunu
kimden rendin? " diye srar etti. Ben, "Hnkarm, mrn uzun
olsun! Babamn Ferruhzad ve Behzad adl rahmetli kleleri vard.
Bir veba salgnnda vefat ettiler, onlardan renmitim . Baka
kimseden duymadm ve hi kimse bana hnkar huzurunda oku
dememiti. Allah doru sylediimi bilir.. :' deyip sustum.
110 m p a r a t o rl u u n Z i r v e s i v e D n
Hnkar, "Hay veled, n e kadar anlayldr. i lm adamlara ykt

ki onlardan bir daha sual olunmaz. Eer hayatta olan kimseden
rendiini sylese belki hnkardan zarar grr diye ller azn
dan sz nakletti. lahi, berhudar olasn:'45
G E L B E RU TO PA L ZO RBA B A I !
Recep Paa bundan sonra hyanetini gizleyemeyecek duruma
dt. Ancak bir saltanat deiiklii ile vaziyetin dzelebileceini
anlad. Kendisiyle ayn fikirde olan zorbabalarn bulmakta da
gecikmedi.
Edepsizlikleri haddi aan Saka Mehmed, Cin Ali, Salih Efendi,
alk Dervi, Mehmed Aa olu, Yemii Mustafa gibi sipahi zor
balar da Recep Paa gibi, yaptklarnn yanlarna kalmayacan
ve Sultan Murad'n mutlak surette kendilerinden intikam alacan
dnmeye balamlard. Bu sebeple padiah hal' ile ehzadelerden
birisini hkmdar yapmay kararlatrdlar. Fikirlerini elebalar
olan Sipahi Rum Mehmed'e (Konyal olduu iin bu lakapla anl
maktadr) atlar.
Rum Mehmed bunlara, "Padiah ifal edenlerden istediimiz
tarzda intikam alnd. i aztrsak alem ayak zeredir. Allah saklasn
devleti ykma srkleriz;' diye cevap verdi. Fakat onlar kararlarnda
srar ettiler ve bu ie Yenieri Oca'nn da itirakini istediler.
Oysa Hasan Halife yerine yenieri aas olan Kse Mehmed
Aa padiaha sadkt. Ocaktan yetierek ocak kethdalndan aa
olmutu. Ocak vaziyeti ve dier ilere dair dardaki havadisi bir
vasta ile padiaha bildiriyordu.
Sipahi zorbalarnn bu hareketlerini duyunca bir taraftan yeni
erileri ie kartrmamak iin gayret etmekle beraber dier taraf
tan da keyfiyeti saraya bildirdi. Bu ilerin banda Recep Paa ile
Canbolatolu Mustafa Paa'nn bulunduklarn da arz etti. Rum
Mehmed ile Kse Mehmed Aa'nn muhalefetleri zerine Sultan
Murad' hal' etmek teebbs nlendi. Padiah zahiren sipahilerin
gnahlarn affeyleyerek onlarla bart. Rum Mehmed, Konya'ya
gi de rek Mevlevi tarikatna intisap etti ve hizmetine mkafat olarak

ken disine Mara Beylerbeylii verildi.
Bu arada zorbalar trl inam yollar da buldular. Ramazan ay
nn gelmesini de bahane ederek zorbalar maskara alaylar dzp
ev ev gezerek adeta vergi istemeye baladlar. Kar koyanlar olursa
ell eri ndeki mealelerle evlerin balkonlarn tututuruyorlard.46
Mehmed Halife, Tarih-i Glmanf isimli eserinde ise onlarn edep
ve ahlak d hareketlerini yle nakletmektedir:
Ol zaman kulun ol mertebe tuyan vard ki, gndz hamam

dan petemal ile plak avrat karmak; gulamiye aldklar gnde,
Sultan Mehmed Camii'nde duban imek ve Mslmanlarn rzn,
payimal etmek; kelerde aikare ayak zere zina etmek; kan dk
mek; evler ve saraylar basmak; bayram gnlerinde salncak kurup
bizzat padiah ve validesini ve vzera ve ehl-i divan mumlar ile
salncaa okumak ve bahusus kahvehanelerde ve meyhanelerde
fil-i na-meru etmeleri gibi, ol mertebe alem nizam u intizamdan
kmt ki vasfa gelmez.47
Bu ekilde stanbul iki ay sre ile askeri anarinin en feci sahne

lerini yaad. Zorba tuyannn bu korkun sahneleri, herkese tam
bir nefretle karlanyor ve bundan kurtulu iin saltanat makamnda
bulunan Sultan Murad Han'a baklyordu.
Sultan Murad Han, bu zorba rezaletlerine kat'i darbeyi vurmak,
kanun ve adaleti tam hakim klmak iin frsat bekliyordu. Neticede
zorba rezaletlerinin kimse tarafndan ho karlanmayan ve nefret
edilen hallere varmas, padiaha istedii frsat vermi bulunuyordu.
Sultan Murad Han, Recep Paa'nn yapt tahrikler, desiseler
hakknda iyi bilgi edinmi ve bunun melanetlerini Rum Mehmed ile
Yenieri Aas Kse Mehmed de teyit eylemilerdi. Btn bu isyan
hareketlerinin Recep Paa'nn ba altndan olduuna padiahn
phesi kalmamt.
Sipah ve yenierilerin stanbul'da, bayram mnasebetiyle yap
tklar edepsizlikler, para toplamak iin tertip eyledikleri elenceler,
salncak alaylar v e soygunculuklar getikten sonra bir gn ( 1 8

Mays 1 63 2 ) Veziriazam Recep Paa saraya davet edildi. Recep
Paa adeti zere maiyetindeki bir ksm sipahi zorbalaryla saraya
geldi. Onlar sarayn d kaps nnde braktktan sonra padiah n
huzuruna kt.
Recep Paa, p adiahn eteini pecei srada Sultan Murad
Han, "Gel beru topal zorba ba;' diye seslendi. nk Recep Paa
nikristen muztarip olduu iin topallayarak yrrd. Bu szden
can bana srayan Recep Paa, "Haa padiahm. Yallah ve billah
padiahmn rzasndan hari zerre kadar vaz' u hareketim yoktur;'
dediyse de artk sabr taan padiah, "Bre mel'un abdest al;' diye
bard. nk Recep Paa ayak divan gn padiah dar kaca
zaman, "Padiahm abdest alp yle dar kn;' szleriyle Sultan
Murad'n ldrlmesi ihtimali olduunu ima etmek istemiti. Sultan
Murad, "u hainin tiz ban kesin;' diye haykrnca, cellat hazr
bulunmadndan zlfl baltaclar kement atp bodular. lsn
dar karp Bab- Hmayun nnde bekleyen adamlarnn n
ne attlar. Recep Paann cesedi nlerine dnce zorbalarn akl
bandan gitmiti. Kalplerine byk bir korku derek ortalktan
toz oldular.48
S Z N Z D E S A D I K S E N Z !
Recep Paann yerine veziriazamlk makamna Msr Valilii'nden
mazul Tabanyass Mehmed Paa getirildi. Kendisine derhal zorba
larn hakkndan gelmesi emrolundu. Recep Paann katli zorbalar
kzdrd ise de ii meydana vurmaya cesaret edemediler. Bu sefer
alma sras padiaha gelmiti.
Padiah yirmi yan doldurmutu. Yllardr hem cereyan eden
olaylardan hem de ayak divanlarndan byk ders karmt. Ken
disi vcuta ok kuvvetli, demir peneli, gz pek, nfuz- nazar
sahibi idi. Recep Paay tepeledikten sonra yerine getirdii veziria
zama zorbalar hakknda katiyen msamaha etmemesini sylemiti.
Her sene kapkulu svarilerinden mlazm denilen nbeti
svarilere sra ile cizye defterleri, vakf tevliyetleri ve iltizam gibi
eyler verilir ve bunlar da onlar mltezimlere satarak para alrlard.
S u l t a n I V. M u ra d H a n 1 13
Kanuni Sultan Sleyman zamannda seferler olduka orduda

emir zabitlii yapmak zere kapkulu svarilerinden yz kii
ayrl p hizmet ederler ve bunlara hizmetleri mukabelesinde divan
hizmetlerinden mnasip birer vazife verilirdi. Bunlarn zorbalklar
seb ebiyle on yedinci asrda yz mlazm on bine km t.
Bundan baka bu mlazemet hizmetleri seferlerde verilirken
h er seneye temil ettirilerek kendilerine verilmesi kanuni olmayan
h izmetler de bunlara verilir olmutu. Veziriazam olmak isteyen baz
h aris vezirler o makam igal iin sipahileri bu gibi vaatlerle de ele
almlard. imdi ise Sultan Murad Han, kanunsuz olarak verilen
bu hizmetleri eski haline dndrmek istiyordu.
Nitekim Sipahiler 1 632 yl Mays aynda Okmeydan'nda topla
narak sene sonuna kadar beklemek zordur, hizmetler tevzi olunsun
diye veziriazama bir defter verdiler. O da bunu padiaha arz eyledi.
Sultan Murad Han, "Min ba'd ecdad- izamm zamannda mdahale
etmedikleri hizmetler verilmesin. Kanun zere dierleri verilsin;'
diye veziriazama hatt- hmayun gnderdi.
Bunun zerine sipahiler, Sultanahmed Meydan'na topland
lar. Bu toplant haber alnnca padiah Sarayburnu'ndaki Sinan
Paa Kk'nde ayak divan ferman etti. Veziriazam, eyhlislam,
kazaskerler, ulema ve yenieri oca aalaryla alt blk aalarn
oraya ard. Sultanahmed Meydan'ndaki gruha, "ayet sipahi
kullarm itaatli ve bana bal iseler, ilerinden birka ihtiyar kii seip
gndersnler. stekleri her ne ise anlara bildirip anlarn rzalaryla
olan fetk retk (idare) her ne ise raz olsunlar! " diye haber yollad.
Bunlarn ilerinden ileri gelen sulular, bir tuzaa dmemek iin
blk eskilerinden bazlarn yolladlar. Yenieriler etraf muhafaza
altna almlard.
Bunun zerine zorbalar gelemedikleri iin, sipahiler, ehl-i rz
ve temiz ocak ihtiyarlarndan birka kii seip gnderdiler. Bunlar
yenieri ihtiyarlarnn yannda mevki aldlar. Padiah yenieri aa
sna, ocak ihtiyarlarna ve orbaclara hitab ederek, "Eti 'ullahe ve
etiu 'r-rusul ve ul'l-emri minkm (Allah'a ve Peygambere ve onlara
balanan emirlerinize itaat ediniz . ) " mealindeki ayet-i kerimeyi
1 14 m p a ra t o r l u u n Z i r v e s i ve D n
okuyup tefsir etti. Sonra, "Hkmdar bir Habei kle de olsa, Allah'a
itaat ettike ona itaat ediniz," mealindeki hadisi erh etti. Ardndan
ecdad- izamnn gazalarn, askerin onlara itaatini, bu itaatin pa
diahn zatna deil, onun zatnda tecessm eden millete, devl ete ,
makam - saltanat ve hilafete, bilhassa Din -i Mbin -i Ahmetli'ye ve
Cenab- Hakk'a matuf bulunduunu anlatt. Padiaha, er'e muvafk
olan usul ve kanuna itaat olmazsa, devletin izmihlalden kurtar
lamayacan, buna sebep olanlarn ise dnyada ve ahirette azaba
mstehak olacaklarn syledi. Ecdad gibi kendisine ballk gster
melerini bildirerek bu hususta muti' kalp kalmayacaklarn sordu.
Bir ihtiyar orbac, "Padiahm ! Sen bizim padiahmzsn, sen
Zllullah'sn ! Bizim sana kar itaatsizliimiz olamaz! Dostuna dost,
dmanna dman oluruz. Cmlemiz senin urunda ve din-i
Muhammedi yolunda kurban oluruz;' dedi.49
Padiah bu szlerden memnuniyetini bildirdikten sonra, "Siz
lerden beklediim ve bekleyeceim odur, lakin iinize birtakm
mfsitler girmi, hem sizi bednam ediyor, hem de din devletin
zararna sebep oluyor. ylelerini himaye etmeyeceinize, sz din
lemeyenleri teslim edeceinize bana yemin verecek misiniz?" dedi.
Yenieri Aas, "Cmlemiz saadetl padiahmza muti'iz, maa
zallah ekyay himaye etmeyiz. Saadetl padiahmza gerekmeyen
bize dahi gerekmez. Bunun iin yemin de veririz;' dedi.
Bunun zerine Kur'an - Kerim getirdiler. Yemin merasimini
bizzat iV. Murad Han icra ettirdi. Her birine ayr ayr "Vallahi mi,
billahi mi, tallahi mi? " diyerek sordu. Herkes Mushaf- erif'e el
basarak, "Vallahi, billahi, tallahi;' dediler. Hazr bulunanlar iinde
vakann mehabetinden gzleri yaaranlar ve alayanlar son derece
fazla idi. Bu ekilde yemin tescil edildi.
A RE K I L I TA N B A R E TT R!
Bundan sonra padiah, sipahi ihtiyarlarna hitabn ynelterek,
birinci sualini tekrar etti. Onlar dahi padiahn dostuna dost, d
manna dman olduklarn beyan ettiler.
Bunu n zerine padiah hazretleri hiddetle unlar syledi, "Be

hey kavim ! Siz ne acib mahllklarsnz? Sizin fesadnzdan devlet-i
s altan ata zaaf gelmi. Sz ve nasihat kar etmeyip fitneden el ek
mezsi niz. Bugn, 'Padiah kuluyuz, emrine muti'iz' diyorsunuz.
E ks er v akitlerde padiah szn, kanun ve eriat hkmn ta
nmak ve dinlemek istemezsiniz. Btn memuriyetler, cabilikler,
mtevellilikler elinize ve hkmnze gemi iken, hala doymak
bil miyorsunuz. Sralarnz serke ekya ile dolmu. Mlk harap,
r aiyeti payimal ediyorsunuz. Siz krk bin adamsnz. Her biriniz
mutla ka bir irade ve memuriyete sahip olmak davasn gdyor
sunuz. Halbuki cmle memuriyetler ancak be yzdr, krk bin
deildir. Memuriyet alanlarnz, almayanlarnz hep halk soymakta
mtte fksiniz. Sizlerin errinden reaya terk-i hane etmi, kyler
ve kasabalar boalm. Reaya olmaynca hazine varidat nereden
bulur? Ake olmaynca vaktin arh ne ile dner? Maksadnz iiniz
hep ykmak ve harap etmek olmu. Tevliyetlerini zabt ile ecdad-
pakimin hayratn harap ettiniz. Bu kafi gelmedi kitabet, tezyin
gibi btn cihat da istila eylediniz. Sizin tamahnzdan hibir ey
kurtulamyor. Btn bunlara kat'i surette nihayet verecek misiniz?
Ecdadmn zamanlarnda olduu gibi yalnz ulufeniz ile kanaat edip
itaat dairesine gelecek misiniz?"50
Bir sipahi ihtiyar, " Haa, biz sipahi kullarn asi deiliz. Asi
namn kabul etmeyiz. Edeplerini bilemeyip, padiahmz taciz
edenler ve haddinden fazla taleplerde bulunanlar bizden deildirler.
Sonradan yanama zorbalardr. Anlar tutmaya biz muktedir deiliz.
Lakin kabahatlerine rzamz ve itirakimiz yoktur:' dedi. Padiah
ise buna u cevab verdi, "Yine kabahat sizindir! lk zuhur edenleri
tedib etmediniz, braktnz. Bakalar bu kaytszlnzdan cesaret
aldlar, oaldlar. imdiden sonra o makule mfsitleri iinize kabul
etmeyeceinize ve ben talep ettiim vakit teslim edeceinize ve ka
dim ulufeniz ile kanaat edip, kavaid cihetlerine talip olmayacanza
Kitabullah zerine yemin verir misiniz?"
n srada bulunan sipahi murahhaslar tereddt etmeden yemi
ne hazr olduklarn sylediler. Fakat arkada bulunan be on zorba,
ikayet v e muhalefet yollu szler syleyince, yenieriler, "Atn u

edepsizleri darya! " sz zerine, top gibi eller zerinde frlatp
dar attlar. Bunun zerine sipahilere de Kur'an zerine yem in
verildi ve bunun iin de ayr bir zabtname yazlp tescil edildi . 51
B u haber Sultanahmed Meydan'na varnca, sipahi cemiyeti
hemen dald ve zorbalar gizlenmeye baladlar. Bir saat evvelin e
gelinceye kadar koca devleti sarsan hareket, bir anda adeta ortadan
kalkyor ve kayboluyordu. Bu, hakkn zuhuru karsnda zulmetin
yok olacan iaret eden hak kelamnn yeni bir tecellisi idi.
Bundan sonra padiah hitabn, bu defa ulemaya tevcih etti: Ru
meli ve Anadolu kadlarndan iki ihtiyar zat n sraya davet edil di.
Padiah onlara hitap ederek, "Siz dahi ahkam- er'iye dairesin de
vazifenizi ifa etmiyorsunuz. Garaz ve tamaha malup oluyor, halk
rencide ediyorsunuz. Zulmden ve rvetten vaz geip eriat-i Mu
hammediye dairesinde icra-y ahkam ile reayann itimadn iade
edeceinize bana nasl teminat verebileceksiniz?" sualini sordu.
Rumeli kadlarndan biri, "Haa! Biz rvet ile iptal- i hak ve
ihkak- batl etmek istemeyiz, nk Allah'tan korkarz. Birinci
emelimiz Kitabullah ahkam vehile muamele etmektir. Neyleyelim
ki sipahilerin tasallutundan aciz kaldk. Zorbalar kazamza gelip,
trl zulmler ve irtikablar ve gasplar icra ederler. B u iler iin
gelip bizden hccet talep ederler. Kabul etmez isek, zorla yaptrr
lar. Divan- Hmayun'a ikayet edersek arzuhalimiz dinlenmez ve
okunmaz. Bilakis 'Mal-i padiahiyi tahsile filan kad mani oluyor'
yolunda zorbalarn dilekeleri divanca kabul grr. Bizi azil ve
tevbih ederler. Vaka zulm ve irtikab oktur, lakin bizim arzumuz
ile deildir. Bizim kabahatimiz sipahilerin erlerinden korkmak
ve anlarn dediklerini yapmaktan ibarettir;' beyannda bulundu.
Bunu syleyen ihtiyar kad, bana gelen bir vakay da nakletti.
Falan hizmeti olan sipahinin, zulmne mani olmak istedii iin, ar
kadalaryla birlikte mahkememi basp esvaplarn ve atlarn yama
ettiini anlatt. Padiah, "Bundan malumatm var;' cevabn verdi.
o s ra da Arap asll bir Anadolu kads klcn ekerek, "Pa
di ah m ! Her kim halifenin emrine asi olursa, katli vaciptir. Bu

sui isti mallere are kltan ibarettir. Baka tedbir kar etmez;' be
52
yann da bulundu.
Bu nu byk bir skunetle dinleyen Murad Han, kadlar ve ule
m ad an da yemin talep etti.
Bu srada ahalinin kran hisleri galeyana geliyor, dua maka
m ndaki alk avazeleri ortal derinden sarsp hazr bulunanlara
b yk mitler veriyordu.
Padiah , Sinan Paa Kk'nde akdolunan byk ayak divannn
n eticesin i bir zabtname tarznda tespit ettirerek, hazr bulunan
devlet ric aline imza ettirdi. Bu zabtnamenin tanzimi nizamn anar
iye, a daletin zulme, hayrn erre galebesini gsteriyor; Osmanl
cemiyetinde yeni bir toparlan ve h amle ann baladn an -
!atyordu. Bu, cemiyetin muhafazakar unsurlarnn devlet reisinin
etrafnda halkalanmas, anari ve kargaa devrine nihayet vermesi
idi. Sultan Murad Han'a Osmanl Devleti'ni uurumun kenarndan
dndrebilme imkann tanmaktayd.
Z O R B A LA R LA M CA D E L E
Sinan Paa Kk kararlarn mteakip Sultanahmed Meydan'na
toplanan sipahiler, yemin eden ocak eskilerinin yeminlerini tanma
yarak yine serkelie baladlarsa da Yenieri Oca'nn ele alnm
olmas bunlarn maneviyatn sarst. Veziriazam saraynda yaplan
dier bir toplantda muhalefet edeceklerin haklarndan gelin m esi
kararlatrld. Bu karar padiaha bildirildi. Cuma namaz vakti
olduu iin baz aalar, "Varp Cuma namazn eda edelim yarn
bu i grlsn ! " deyince mft efendi ve kazaskerler, "Bu gaileyi
def etmek cumadan daha lzumludur. Alem byle karmakark
iken Cuma m caiz olur ? " diyerek oturdular. Daha sonra sipahi
zorbalarndan Saka Mehmed, Grc Rdvan, Cad Osman ve em
sali akilerin derhal yakalanp Saray- Hmayun kaps nnde
b alarnn kesilmesi iin hatt- hmayun kt.
Saka Mehmed iddetli bir muamele grmeyeceini dne rek

gururlu bir ekilde saraya geldi. Burada hemen yakaland. Sadrazama
hitaben, "Devletl paa, kavl kararmz byle mi idi?" diyecek ol
duysa da sadrazam, "Tiz hnzr boun, syletmen!" diye emredi nce
Cin Ali ile birlikte hemen katledildi. Cesetleri denize atld. Kad
Osman hanesinde arap ierken yakaland ve derhal o da boul du.
Bundan sonra stanbul'da, bulunan sipahi zorbalar birer birer elde
edilip ldrld. Anadolu'd akiler de yakalandka temizlendi.
Bunlarn iinde en mehuru Beyehri, Seydiehri ve havalis ini
kasp kavuran Deli lahi'dir. "Dalar Delisi" diye mehur bir zor
babann kardeinin olu idi. Yapmad zulm kalmamt. "Sen
unu yapmsn, filan yerde unu demisin;' gibi iftiralarla birok
susuz kimsenin namusuna ve canna kastetmitir. Seydiehir'in
tannm ahsiyetlerinden Hoca Recep adl bir kimseyi, "Sen bana
ayaa kalkmadn;' diyerek haksz yere falakaya yatrp yirmi bin
akesini ald. Biroklar, "Madem ol zalim hayattadr, baka diyara
gitmek gerektir;' diyerek vatanlarn terk ettiler.53
Deli lahi'yi merkezdeki gelimelerden haberdar etmelerine ra
men o kadar kendisinden emindi ki ulufesini almak iin byk bir
cretle stanbul'a geldi. Ancak artk millete cesaret gelmiti. Aleyh
tarlar kendisini yakalayp, "Seninle er'i davamz vardr;' diyerek
Divan- Hmayun'a getirdiler. Emir gerei zindana gtrld ve
akam orada boularak cesedi denize atld.
Bundan sonra B ozkrl Dereli Halil, daha sonra dier sipah
zorbalar elde edilip ldrldler. Sultan iV. Murad bu temizleme
esnasnda Hafz Ahmed Paann katlinde alakalar olanlarla Hsrev
Paa taraftar olanlar takip ederek ldrm ve ortal sindirmiti. 54
syan yoluna sapm olanlardan biri de Anadolu Beylerbeyilii
grevinde de bulunmu lyas Paa idi. Aslen Balkesirli olan lyas
Paaya Solakolu denilirdi. Kendisi cesur ve faal olup Balkesir ve
havalisindeki ekyay tedip etmesi sebebiyle hret bulmutu. Hafz
Ahmed Paa Badad Seferi'ne giderken lyas Paa da Anadolu Bey
lerbeylii ile orduya iltihak edip yz aklyla orduda n salmt.
S u l t an I V M u ra d H a n 119
Fakat Hsrev Paa'nn veziriazam olmas zerine onunla ara

lar n daki zddiyete binaen Balkesir'e ekilerek sefere katlmad.
Ayr ca kendisini mdafaa iin etrafna bir hayli sarca, sekban ve
Jeven d toplad. Kendisi namdar bir beylerbeyi olduu iin kimseye
ba e memiti. Artk geceleri, adamlar kendisine ehname ve Ti
mur na me gibi eserler okuyor, o da cihangirlik hlyalar kuruyordu.
eyhlislam Yahya Efendi ile mektuplard. air Nefi ile Cevri'nin,
lyas Paa hakkndaki kasideleri vardr. Nefi, "Kerim kanran var
is e ger lyas Paa'd r" der.
lyas Paay avlamak iin kendisine vezirlikle am Valilii verildi.
Fakat o Balkesir'den ayrlmad gibi vezir olunca daha da mararak
tah akkmn artrd. Midilli Adas'n igal eylemek istediyse de
muvaffak olamad. Manisay vurup yamalatt.
Bunun zere padiah, 1 632 Haziran aynda Kk Ahmed Paa
kumandasnda vurucu bir birlii zerine sevk etti. lyas Paa bu
kuvvetin karsna kt ise de ar bir bozguna urad ve kaarak
Bergama'ya kapand. Nihayet teslim olunca stanbul'a getirildi.
Beylerbeyi'ndeki stavroz Bahesi'nde padiah kendisini sorguya
ektikten sonra ldrld ( 1 632 Eyll) .55
Murad Han ardndan Kk Ahmed Paa'y huzura kabul etti.
Kendisini azarlayarak, "Senin hakknda dahi ikayetler geldi. Rea
yaya zulmetmisin. Gereinden fazla para almsn;' dedi. Ahmed
Paa ise aldn sava srasnda askere harcadn hatta kifayet
etmedii iin altm bin kuru da borca girdiini bildirdi. Padiah
reayaya fena muamele olunmasna asla rza gstermeyeceini bunu
yapanlarn iki cihanda da merdud olacan syleyerek nasihatler
etti. Bu hadise Sultan iV. Murad'n imparatorluun her yerinde
gz kula olduunu gsteriyordu.56
Dier taraftan Ahmed Paann anlattklarndan ikna olan padi
ah, kendisini am Beylerbeylii'ne getirdi ve Maanolu Fahreddin' in
de hakkndan gelmesini emretti.
Maanolu ailesi, 1 7. yzyln balarnda imparatorluun otorite
boluuna dmesi zerine Osmanl Devleti'ne ballktan karak
1 20 m p a r a t o r l ug u n Z i rv e s i v e D n
Lbnan'd a bamsz b i r devlet kurmaya kalkmt Veziri azan

Kuyucu Murad Paa Anadolu'da Celallleri temizlediinde zo rda
kalan Maanolu Fahreddin Bey, saraydan zr dileyip affn iste di.
Af talebi kabul Safed Sancakbeylii'nde brakld. Ama Maan o
lu sancakbeyliini olu Ali'ye terk ederek talya'ya gitti. talya'da,
aslen Lorraine Hanedan'ndan geldiini ve, " Toskana dkal aryla
akraba olduunu;' syleyerek itibar kazand. Bu arada Avrupa'y
Osmanl aleyhinde faaliyette bulunmalar iin kkrtmaya alt.
Be yl talya'da kaldktan sonra, 1 6 1 8'de topraklarna geri dnd .
Maanoullar, Fahreddin Bey'in dnnden sonra 1 635'e kadar
blgedeki btn rakiplerini devre d brakarak balarna buyr uk
hareket ettiler. zerine kuvvetler geldiinde B eyrut civarn daki
ulalmas g Suf Da'nn zerinde tamamen kayalklar iindeki
Tabi Kalesi'ne kapanyordu. Kendisine ulamak mmkn deil di.
Neticede Fahreddin ve oullar krk senedir padiah ferman tan
maz olmular ve bana buyruk hareketlerle blge halkn perian
etmilerdi. imdi am Beylerbeyi Kk Ahmed Paa bu ele avuca
gelmez asi liderin peine dmt.
Ahmed Paa kk fakat vurucu birlii ile bu kez Maanolu'nu
ar bir bozguna uratt. Maanolu Fahreddin her zamanki gibi ula
lmas imkansz Suf Da'ndaki kalesine kapand. Ancak Osmanl
dilaverleri kendisini brakacak gibi grnmyordu.
Kk Ahmed Paa, kayann dibine inanlmaz miktarda odun
ydrp da atee verdirdi. Daha sonra sirkeyle kayay yumuatt
ve askerler peynire dnen kayay keserek, Maanolu'nu ocuklar
ve yannda tad hazinesiyle beraber ele geirdiler. Fahreddin,
oullar Mesud ve Hseyin Beyler ile beraber stanbul'a gnderildi.
Maanolu Fahreddin'i ve byk olu Mesud'un 1 3 Nisan 1 6 35'te
idam edilmesiyle yllardr devam eden gaile son bulmu oldu.
Maanolu'nun kk olu Hseyin Bey ise Enderun'da yetitik
ten sonra Kprl Mehmed Paa zamannda elilikle Hindistan'a
gnderilecek ve devletine hizmetlerde bulunacaktr.57
YA N G I N V E T T N YA SAC I
z Eyll 1633 senesinde stanbul'u sk sk tahrip eden yangnlarn
en deh etlilerinden biri, Cibali Kaps dnda bir gemi kalafatsnn

dikkatsizl ii neticesi zuhur etti. Yangn Cibali'd en Ayakaps'na kadar
sahil boyunu ve Mustafa Paa ars'n, Hamza Paa ve ona bitiik
Yahya Paa ve emi Efendi saraylarn kl ettikten sonra, kola
ayrl d. Bir kol Sultan Selim Camii'ne, dier kol Fatih yaknnda
skpl Camii'ne, Unkapan'na, Zeyrek Camii'ne ilerledi. nc
kol , Fatih Camii'nin yolunu tutarak, bunun sanda ve solundaki
iki cad deyi yaktktan sonra Sargzel'e dayand. Poyrazn idde
tinden dolay sndrlemeyen yangn yirmi drt saat devam etti
ve Katip elebi'ye gre, "Takriben stanbul'un humsu (bete biri)
berbad oldu:'
Bu arada Osmanl bina mimarisinin ve hat sanatnn nefis rnek
leri ile birok yazma eserlerle dolu olan hususi ktphaneler de kl
oldu. Naima drt-be katl eski muhteem binalar olan saraylarn
tavanlarnn lacivert altn ile mzeyyen bulunduunu yazmaktadr.
Padiahn bizzat ynlendirmesi ile baltaclar, bostanclar ve yeni
erilerle topyekn yangnn sndrlebilmesi iin byk gayret
sarf etmi ise de muvaffak olunamam, ancak rzgar durunca n
alnabilmitir. 58
Padiah yangnn sebebini soruturduunda genel olarak ald
cevap kahvehanelerde tiryakilerin ttn ierken uyuyup llelerinden
ate paralarnn tahta aralarna dmesi nedeniyle kt ynnde
olmutu. Bunun zerine padiah kahvehaneleri kapattrd gibi
ttn iilmesini de iddetle yasaklad. Aksine davrananlarn ld
rleceini bildirdi.
Tarihi Naima bu yasa u ekilde yorumlamtr, "Sultan Mu
rad merhumun kahvehane ve ttn yasa bu derece iddetle adam
katli ile tehdit buyurmalar yalnz yasak ve srf tahakkm olmayp
rezilleri terbiye ve halk korkutmak iin bahane olduu aikardr.
nk zorba ekyasnn terbiyesizce hareketleri ve o alkan pa
diahn rezillerden ektii zntleri bilenler ve olaylara vakf olan
kemal erbab, bu kalr ve iddetin altnda mevcut olan tam ltuf ve
umumun menfaatini dnp itaatinden kp padiahm rzasna

aykr olanlar doru yola gtrmek iin keskin kl ile bt n h alk
korkutmann elbette en lzumlu i olduunu anlar:'
O zaman kahvehaneler umumiyetle, zorba bakiyeleri taraf nd an
altrlmakta ve payitahtn asayiinde zararl tesirleri grlm ekte
idi. iV. Murad Han zorbalarn kkn kazmak ve zorbalar tama
men sindirmek iin bu meseleyi bir koz olarak kullanmaya karar
vermiti. Bu yasaklar Gen Osman faciasndan beri cereyan ed en
karklklarda mhim rolleri bulunan pheli ahslar tam amen
tedip edebilmek iin alnm kararlar olarak grlmelidir. Bu suretle
iV. Murad Han, stanbul'da haddi aan rezaletler, ahlakszl klar
ve pespayeliklerle ahaliyi rahatsz eden, m azanne -i su' erb abn
(potansiyel sulular) tamamen temizlemi ve iddetli tedbi rlerle
kepazeliklerin nne gemitir.
Sultan Murad Han kararn eyhlislam Ahizade Hseyin
Efendi'nin fetvasyla yrrle koymutur. te yandan eyh
lislamn ve Kadzadeli vaizlerin karar iddetle desteklemeleri ve
padiah bu konuda ar tahrikleri ttn tiryakilerinin tepkisine
yol amtr. Nitekim baz airler bu durumu tenkit etmekten geri
durmamlardr:
Zararsz bir duhan hakknda nedir bunca dikkatler;
Duhan- ah- mazluman men' eylen hner oldur'9
(Zararsz bir ttn iin bu kadar dikkate ne lzum var? Asl
hner mazlumlarn ahlarnn dumann men etmektir. )
Dier taraftan, "iV. M urad Han bu karar nedeniyle btn top
lantlar basar ve kimseye aman vermezdi;' diyerek ok acmasz
olduu ynnde yabanc yazarlarca mbalaaya varan yorumlar
yaplmtr. Oysa kaynaklara yansyan uygulam alar bunun byle
olmadn akca gstermektedir:
Nitekim bir gn eyh Sivasizade, Kathane mrahor Kk'ndeki
dostlaryla sohbet halindeydi. Birisinin onlar ikayeti zerine Sultan
IV. Murad, sandalla ani olarak kkn nne geldi ve meclisteki
eyalar talep etti. Onlarda yanlarnda bulunan kitaplar, tespihleri
S u l t a n I V. M u r a d H a n 1 23
s ecc ad el eri padiaha sundular. Bunun zerine padiah, "Bizim ki

taplar yla seyre giden ulemaya, tespih, seccade ve rts ile giden
dervil ere, divit, kalem ve kitabet levazmyla giden talebelere bir
-vecih ile szmz ve taarruzumuz yoktur; hemen kendi alemlerinde
ols unlar;' diyerek oradan ayrld. 60 Bu hadise Sultan Murad Han'n
takip meselelerinde, pek yle lsz hareket etmediini, namus
-ve fazilet erbabna asla dokunmadn gstermektedir.
Sultan Murad Han bu arada Rumeli beylerbeyi olan Vezir Bayram
P a a'ya tmar tekilatnn dzenlenmesi iin emirler verdi. Paa,
Sofya'ya giderek tmar ve zeamet yoklamas yapp her tmarlnn
hviyetini gsterir surette defterler tanzim ettirdi. Bu suretle bozul
mu ola n tmarl sipahi tekilat mmkn mertebe yoluna koyuldu.
M U RA D H A N B U RSA' DA
stanbul'da asayiin saland srada, bir ksm ran kuvvetle
rin in hududu geerek Van' muhasara etmeleri zerine, Anadolu
Beylerbeyi Mehmed Paa, blgeye gnderildi. Fakat Mehmed Paa,
daha sefere kmadan ranllarn malup olduklar haberi geldi.
Buna ramen sultann hayalinde mam- Azam Hazretleri'nin eh
ri Badad olduundan, 1 63 3 Ekim aynda Sadrazam Tabanyass
Mehmed Paa'y ran Seferi'ne memur etti.
Sefer hazrlklarn bizzat kontrol eden padiah, ihmalini gr
d drt veziri grevden azlederek srgne gnderdi. Bunlar
Caalazade Mahmud Paa, Nianc Yusuf Paa Mostarl Mustafa
Paa ve Civan Kapcba Semiz Mehmed Paalard. skdar'd an
hareket eden ordu, hem Anadolu'd aki zorbalar cezalandrmak,
karklklar dzeltmek, hem de ran Seferi'ne hazrlk yapmak
iin yola karlmt.
Bu arada Osmanl Devleti iinde karklklarn d zeldiini,
Sultan Murad'n gl bir padiah olduunu gren Avrupa kavim
leri, korkularndan ne yapacaklarn arp vermedikleri vergileri
gnderdiler. Ancak Leh kral vergiyi geciktirmiti. Bosna Beylerbeyi
Abaza Mehmed Paa'ya verilen bir emirle, Lehistan ilerine byk
bir akn tertiplendi. ok ganimet alnd. Bunun zerine Leh elisi
1 24 m p a r a t o r l u u n Z i rv e s i v e D n
derhal iStanbul'a geldi. Kanuni Sultan Sleyman zamannda yap

lan ittifak yenilemek istediklerini belirtince iV. Murad Han, "S en
sulhtan ittifaktan deil sefer ve harpten bahsetmelisin. Le his tan
kral vergi vermeye muvafakat ve Dinyestr istihkamlarn tah rip ve
Kazaklar imha etmedike onunla aramzda dostluk olamaz;' de di.
Yllk vergi demek ve Turla zerindeki Leh kaleleri yklmak artyla
Divan- Hmayun Lehistan'n sulh teklifini kabul etti.
Ancak Leh kral, bu defa da taahhtlerini yerine getirmed i. Bu
durum karsnda Lehistan'a sava ald. 8 Nisan 1 634 gn padi ah ,
Davutpaa ordugahna geti. Sultan, 27 Nisan'da Edirne'ye geldii
srada, Lehistan Elisi Terzebinski ordugaha gelerek Leh kral nn
anlamadan baka bir talebinin olmadn bildirmesi zerine se
ferden vazgeildi.61
ay sren mzakereler neticesinde yedi maddelik bir muahede
imzaland. Bu antlamaya gre Lehistan, hem Krm hanna, hem
padiaha yllk vergi verecek, sadece Ruslardan korunma amal
yaptrdklar Turla zerindeki kalelerini ykmayacakt.
Edirne'd en geri dnen Sultan iV. Murad, bu arada stanbul ve
evresinde asayii dzeltmek iin faaliyetlerine devam etti. 1 633
yl Aralk aynda Bursa'ya gitmek zere stanbul'dan ayrld. zmit
znik yoluyla avlanarak yol almaktayd. znik'e vardnda hakkn
da rvet ikayetleri olan znik kadsn yerinden aldrarak kale
kapsna astrd.
stanbul'd an knn drdnc gn Bursa'ya varan sultan,
halk sevin iinde karlad. Sultan ilk nce dedelerinin, daha sonra
bata Emir Sultan olmak zere byk velilerin kabirlerini ziyaret
etti. Fakirlere sadaka datt. Millete ok zulm yapm olan Hasan
keyfli Mehmed Aa'y idam ettirdi. Ancak henz be gn gemiti ki
stanbul'dan validesinden gelen bir haber zerine acele geri dnd.
znik kadsnn hibir soruturma yaplmadan ikayet zerine
aslmasndan, stanbul'daki ulema mteessir olup sylenmeye ba
lamlard. Bunun zerine eyhlislam Ahizade Hseyin Efendi
padiahn validesine bir tezkire gndererek ulemann teessrn
ve ecdadnn hrmet gsterdii bu zmre hakkndaki muamelenin

olma dn bildirip, "Ecdad- kiramlarnn yapmad ilerden uzak
durmalar mnasiptir. Kendilerini bedduadan saknrz. Uygundur
ki siz kendilerine nasihat buyurup zmre-i ulemann hayr duasn
ala s z. Zira henz alemin here merci snmeye yz tutmuken kll u
kale sebebiyet verecek ahvalden cenab- hilafet-penahiyi korumaya
al rz;' demiti. 62
Rivayete gre ulema eyhlislamn allame eyhinin evinde top
lanm eyhlislam burada hal'i ima eden ifadeler kullanmt.
Valide sultan bunlardan haberdar olunca Ahizade'nin tezkiresini
de bir mektupla oluna yollayarak, "Benim arslanm ! Acele zere
gelesiz, clus tedbiri iin szler ve tedbirler olmaktadr;' diyerek
padiah acele stanbul'a davet etmitir. Bu haberden telaa den
Sultan Murad, hemen yola kt. Gece uykusunu terk ederek yle
hzl hareket etmiti ki maiyeti yollarda kalmt. Kendisi Katrl
mevkiine gelip stanbul'dan kayk gelmesini beklemeden frtnal
olan denizi orada bulduu bir kaykla Gebze'ye geti. Oradan da
dinlenmeden skdar'a geldi. Saraya giren padiah, ilk i olarak
eyhlislam Ahizade Hseyin Efendi ile stanbul kads olan olu
nun birer gemi ile Kbrs'a srgn edilmelerini emretti.
Sultan Murad'n mehur bostancbas Due Mehmed evvela
mfty ve sonra olunu alp ayr ayr kayklarla yola kartt. Sonra
bunlarn arkasndan bostancbay gnderip eer baba oul, boaz
dan kmadlarsa ldrlmelerini, ktlarsa iliilmemesini emretti.
Bostancba boazdan kmadan nce Hseyin Efendi'nin kayna
yetiip onu alp Ayastefanos kysna kartt ve orada bodu. 6 3
Sultan Murad Han, ehzadelerin hayatna dokunulmayacana
dair kefil olduu tarihten beri Hseyin Efendi'yi mimlemiti. Bu defa
gnderdii mektup ve dolaysyla bir kyam ima etmesi padiaha
arad frsat vermi oldu.
R E VA N S E F E R
Zorbalar sindirip devlet dzenini yeniden tesis eden IV. Murad
Han'n hedefinde imdi ran vard. Padiahn ota daha kara k
iinde (2 1 ubat 1 63 5 ) skdar'd a kuruldu. Kendisi 7 Mart'ta ota

a kt. Hareketten evvel kendisinin haberi olmadan hibir ocak
aasnn ortak (tekad) ve koruyucu (yenieri odalarn bekleyen )
isimleriyle stanbul'da asker brakmamalarn emretti. Maltepe ge
ilip Kazkl derbendine gelindii zaman solakbalardan Galat al
elebi'nin bir neferi stanbul'da braktn duyunca emektarln a
bakmayarak derhal nnde kertip boynunu vurdurdu. Bun dan
sonra muhtelif konaklarda da zorbalardan veya haklarnda ikayet
edilenlerden isterse vezir veya kad olsun hi kimseye aman ver
meden ldrtt.
Bu cmleden olarak Seyid Gazi'd e Anadolu valisi hizmetinde
bulunan ve Konya ayanndan olup Karaylan denilen iki karde
i katlettirdi. Zorbalktan gelmi olan Manisa Sancakbeyi Tltici
(Duducu) Hasan Paa gsterili askeriyle orduya iltihak etti. Sultan
Murad Han bunu baz zorbalarn katillerini emrettii halde bir i
grememiti. Hasan Paa, iki bin kiilik maiyetiyle alay gsterip
padiahn eteini pecei srada, "Bir iki dman ldrmeye muk
tedir olamadn, imdi bana alay gsterirsin bire mel'un ! " dedikten
sonra katlini emretti. 64
iV Murad Han zorbalktan eyalet ve sancak idarelerine getiri
lenlerin birer bahane ile ldrlmesini esas prensip yapmt. Ilgn'a
geldii vakit Karaman Beylerbeyi Celebolu Ali Paa orduya iltihak
etmi ve bu da zorbalktan beylerbeylie geldii iin katledildi.
shakl Kona'nda Karaaa kadsndan ikayet edildiinden o da
ldrld.
Konya'ya geldiinde bata Hazret-i Mevlana olmak zere evliyay
ziyaretlerde bulundu. Yine Konya'da bulunurken sipahilerden Koca
Grc Osman, Sultan Osman vakasnda ocak subas bulunup
katle itirak ettii iin ve zeametli divan avuu da ttn imesin
den dolay katlolundular. Konya Kads ehla Mehmed Efendi de
hakkndaki ikayetler zerine Konya pazarnda asld.
Padiah yol boyu evvelce ekavete karm olanlar temizlemek
ten de geri kalmazken yiit ve dilaver kimseleri de takdir ediyor,
mkafatlandryordu.
S u l tan I V Murad Han 1 27
Konya'da, i kaleyi gezmek isteyen padiah tek bana at srp

hend ek zerindeki kpry geip kaleye karken, dizdar aa atla
gele n in padiah olduunu bilmeyerek kalenin zerinden heybetli
bi r sesle, "Bre aa aa inip piyade yr, bu padiah kalesidir. Buna
atla klmaz! " diye barmt.
Herkes aann kellesinin gideceinden korkarak b akrken
Sultan Murad Han dizdarn bu szlerinden memnun olmu ve
ken disine ihsanlarda bulunmutur. Ardndan kaleye girerek cep
hanelii gezmitir. 6 5
Sivas'a gelindii vakit Beyehri Sancakbeyi Keskinli Ali Paa me
zalimleri nedeniyle ldrld. Sivas'ta on drt gn kaldktan sonra
ordu Erzurum'a yneldi. Sultan Murad Han, Pasin sahrasnda resmi
geit ve byk bir askeri tatbikat icra etti. Anadolu ve Karaman, Sivas
ve Rumeli tmarl sipahilerini ikiye ayrarak manevra yaptrmt.
Sultan Murad 1 63 5 Haziran ortalarnda Bayburd'a geldi. Vezi
riazam kendisini karlad ve sancak- erifi padiaha teslim etti.
Padiah byk bir alayla Erzurum'a girdi (3 Temmuz 1635). Burada
da katiller yapld, Sivas Beylerbeyi Bosnal Osman Paadan ikayet
edildii iin ba kesildi. Buradan da douya doru hareket olunup
evvela Kars'a ve oradan Revan (Erivan) nne gelindi. 66
R E VAN ' ! N F E T H
Revan Kalesi hudut zerinde bulunmas sebebiyle ehemmiyeti
bykt. Kalenin muhafz Emirguneolu Tahmasb Kulu Han idi.
Kendisinden evvel babas Emirgune Han Revan beyi iken onun
lmyle yerine olu tayin edilmiti.
Padiah 1 635 Temmuz ay sonlarnda gelerek kaleyi muhasara
altna ald. Kalede on iki bin muhafz bulunuyordu. Padiah, ku
mandanlar ve askeri balarnda durarak gayrete getiriyordu. Biz
zat Rumeli kolundaki metrislere defalarca girmi, toplarn bana
geerek kendi eliyle nian alp atelemitir.
O tarihe gelinceye dek bir padiahn metrise girip top ateledii
duyulduk ey deildi. Bu hal gazilerin moralini ykseltti. Gaziler
var gleriyle almaya devam ettiler. Rumeli Beylerbeyi K k
Ahmed Paa birka darbezen ile kale bedeni zerinde gr n en

dman hedef alp aralksz kale bedenlerini dvyordu. D ier
bir yandan ise D eli Hseyin Paa kaleye hakim olan bir tep ed en
ahi darbezenleriyle kale iine ve dna top at yaparak dm ana
nefes aldrmyordu. O kadar dikkat ve zenle at yaplyordu ki kale
iindeki bir dman askerinin ban kaldrp bedende, mazgallarda
veya kale iindeki bir sokakta bir yer gstermesi hatta parm ayla
iaret etmesi bile imkanszd.
Revan Muhasaras on birinci gn bulduunda mdafiler kar
duramayacaklarn anlamlard. Kale Muhafz Emirgune olu
padiahla grp kaleyi teslim etti. Sultan Murad Han, Osmanl
hizmetine giren Emirguneolu'na Yusuf adn ve vezirlik rtbesini
verdi. Kendisini Halep Valilii'ne getirdi ise de ok gemeden hak
kndaki ikayetler nedeniyle azletti.
Revan Kalesi tamir edilip iine on iki bin asker ve cephane konup
muhafzl Vezir Murtaza Paa'ya braklarak avdet olundu. Padiah
Tebriz havalisini yamalamak zere Aras (Diki) Nehri'ni geti. Su
atlarn gsne kadar kyordu. O esnada su akntsna kaplm
tam tehizatl bir sola bizzat padiah tek eliyle yakalayp karaya
kardktan sonra bir avu altn ihsan etti.
Osmanl ordusu Tebriz'e doru btn kaleleri alarak ilerliyordu.
Crs, Kumla ve Merend ehirleri yama edildi. Meyve mevsimi ol
duundan her ey boldu. Fakat gittike rahatszl artan Sultan iV.
Murad atndan inerek bir tahtrevan yardmyla ilerlemeye devam
etti. 1 Eyll'de Hoy'a gelen padiah, 1 1 Eyll'de otuz iki yl nce
Safevilerin eline geen Tebriz'e girdi. Bu, Tebriz'in Osmanllarca
altnc fethiydi. 6 7
eyhlislam Yahya Efendi Tebriz'in fethi iin u iiri yazmtr:
Revan'a varcak Sultan Murad Han- mer-Heybet

Messer eyledi ana Huda-y Mste 'an fethin,
Cemi ehl-i snnet, asker-i slam ad oldu.
Didi Yahya, 'f\nn tarihin grdk Revan fethin"
Teb riz'de drt gn kalan padiah Van'a geti. Van'da tmarl si

p ah ile r yokland. _Padiah Diyarbakr'a urayp orada bir mddet
oturduktan sonra lstanbul'a dnd. Sultan Murad'n Revan Seferi'ne
gidii ve dn on ay srmt.
Sultan Murad'n hayatta, Bayezid, Sleyman, Kasm ve brahim
is imle rin de drt kardei vard. Bunlardan ilk ikisi yirmi be yanda
idiler. S ultan iV. Murad, stanbul'd a, tebdil gezerken kardelerinden
ehzade Sleyman' bazen beraberine alrd. Bayezid, Sultan Murad
Han'dan ay kadar kkt.
Yeni eri ve sipahilerin isyanlarnda ve ayak divannda asiler,
eh zadel eri padiaha emniyet edemediklerini syleyerek onlarn
hayatl arna dokunulmayacana sadrazam ile eyhlislam kefil
olmular d. O tarihten sonra iki defa daha Murad'n hal'i hakknda
lakrd gemesi Sultan Murad'n ehzadeleri ldrmesine vesile
tekil etmiti.
Osmanl ordusu ekilir ekilmez, harekete geen ah Saf, ertesi
sene k mevsiminde byk kuvvetlerle gelerek Revan' kuatt.
Diyarbakr'd a bulunan sadrazam durumu renince, Revan'a yar
dm gndermek iin harekete geti ise de k yznden muvaffak
olamad.
Revan Mdafii Murtaza Paa kaleyi kahramanca mdafaa etti.
ok cesur ve kymetli olan ve Sultan Murad Han'n pek sevdii
Murtaza Paa arpmalar srasnda ehit dtkten sonra kale fazla
dayanamad. Yardmn da gelmemesi zerine ay sonunda teslim
olmak zorunda kald.
Safevi ordusu Tebriz ve Azerbaycan'n byk ksmn geri ald.
Daha sonra gneye doru inen ahn karsna az bir kuvvetle kp
kahramanca savaan am B eylerbeyi Kk Ahmed Paa ehit
dt (2 Eyll 1 636). Sadrazam Tabanyass Mehmed Paa Revan'n
yardmna komad iin azledildi ve yerine Bayram Paa tayin
edildi (2 ubat 1 637) . 68
B E L N D E H Z. M E R KI L I C I !
Sultan i V. Murad Han'n hedefinde asl olarak Badad ehri
vard. Onun tekrar sefere kacan haber alan ran Hkmdar
ah Safi, Maksud Han adnda bir elisini stanbul'a anlama yapmak

zere gnderdi. ahn namesi tatmin edici bulunmad iin eli
alkonuldu. Gen Osmanl hkmdar kendisinden nce Sadrazam
Bayram Paa'y gerekli tertibat almas iin Anadolu'ya gnderdi.
Sefer hazrlklarn gren padiah da Sivasl Abdlmecid eyhi
Efendi'nin elinden Hazret- i mer'in klcn b eline kuandktan
sonra harekete geti.
Yenieri airi Kayk Kul Mustafa, iV. Murad Han'n heybetini
ve ordusunun kudretini u msralar ile vasfediyordu:69
Vaktine hazr ol Acem ah

Maribi:ien stne asker geliyor
Ykacaktr tacn ile tahtn
Sultan Murad Hani:ir kendi geliyor
Hazret-i Eyyubi:ia kl kuand,
Gittii yollara kuma dendi
Kzlba da korktu kendi uand
Sultan Murad geldi, aln dalar
Hezaran kalkanlar, yah kolaklar
Pr-silah olmutur nde kekler
Ba ein selama durun iekler
Sultan Murad geldi aln dalar
imdengeri Badad bizim ilimiz
Varn tedarik grnz lnz
Krdistan beyleri solda durunuz
Sultan Murad geldi aln dalar
Sultan IV. Murad 8 Mays 1 63 8 gn skdar ordugahndan,
yannda seksen alt yandaki eyhlislam Yahya Efendi, alimler
ve veliler olduu halde B adad' fethetmek niyetiyle hareket etti.
Aradaki mesafe yz on merhaleye blnmt . :o
Sultan Murad Han d emire brnm ej derha gibi bir ata bindi.
B a nda bul unan dern i r tolga ze r i n deki sann iki u c u Arap usul
nn'ne gelindii zaman Veziriazam Bayram Paa orduya geldi.

Bolvadin'de Hekimba Emir Efendi'nin arpal olan Mihali'de
n aibten ikayet olunarak katledildi. Ilgn'da Sakarya eyhi diye
meh ur olan Ahmed, gya mehdilik iddia ederek bana yedi sekiz
bin kii toplamt. 71 eyh Ahmed, zerine sevk edilen kuvvetleri
bo zmu ise de sonra bir dzen ile yakalanarak on iki adamyla
Konya'da bulunan Sultan Murad'n yanna getirildi. Sultan Murad,
"Bak! Sen Hazreti sa'ym der imisin, gerek midir?"
eyh, "Haa! Ben Muhammed mmetindenim, sa Aleyhisselam'
bekleyenlerdenim;' diye cevap verdi. Murad Han daha sonra l
drlmesini emredince eyhe bal olan mritler, "eyhe silah kar
etm ez! " diye dnyorlard.
Sakarya eyhi, Cellat Kara Ali tarafndan ldrld.72
Osmanl ordusu ehirlerden tam bir nizam ve disiplin ierisinde
geerek Konya yoluyla Haleb'e doru hareket etti. Ordu Birecik'te
iken Sadrazam Bayram Paa vefat etti. Padiah bu kymetli devlet
adamnn vefatna ok zlp alad. Sadarete Tayyar Mehmed
Paa getirildi.
Osmanl ordusu Musul'a vardnda orduya gelen Hindistan
elisi huzura kabul olundu. Hint Padiah, Murad Han'a gnderdi
i mektupta kendjsinin de Kandehar zerine yrdn beyan
ediyor ve Cenab - Hakk'n her ikisini de muzaffer klmas iin dua
ediyordu. Hint elisinin getirdii kymetli hediyeler arasnda 1 50.000
kuru deerinde murassa bir kemer ile fil kulandan yaplm ve
zerine gergedan postu geirilmi; tfek, kl ve karg kar etmez
diye inanlan bir kalkan dahi vard.
Sultan Murad bu kalkan nne koydurarak mzrak ile yle
kuvvetli bir darbe vurdu ki mzrak kalkann bir tarafndan br
tarafna geti. Kalkann iine be yz altn konularak eliye teslim
olundu. Osmanl ordusu, stanbul'd an hareketinin yz doksan ye
dinci gn Badad nlerine ulat.
1 32 m p a r a t o r l u u n Z i r v e s i v e D n
Padiah Badad nne geldiinde mam- Azam Hazretleri'nin

trbesinin bulunduu ksm surlarn dnda olduundan Osmanl
birliklerince ele geirilmiti.
Padiaha ncelikle mam- Azam Hazretleri'nin trbesini ziyaret
etmenin iyi olaca sylenince gen ve hain hkmdar alamakl
bir ekilde, "Badad ehri sapklarn pis ayaklaryla kirlenirken yce
imammzn kabrini ziyarete gitmekten haya ederim;' cevabn verdi.
Padiahn ota D icle'ye yakn bir tepenin zerinde, mam-
Azam Kalesi karsna kuruldu. Ancak Murad Han otana gir
meden her gruba bulunaca yeri gstermek zere asker arasna
kart. Daha nce Hafz Ahmed Paa Badad', aa tarafndaki
Karanlk Kap'dan ve Hsrev Paa ise mam- Azam Kaps tarafn
dan kuattklarndan bu mevkiler daha ziyade tahkim edilmiti.73
Veziriazam Tayyar Paa bu durumu padiaha arz ile kuatmann,
pek muhkem olmad haber alnan Ak Kap tarafndan yaplmasn
arz eyledi. Mtalaas kabul olunarak hemen o gece asker siperler
kazp metrislere girdi. Dier kale kaplar da kuatld.
Ak Kap tarafnda veziriazam, yenieri aas ve Rumeli beyler
beyi yerlemiti. Bu mevkiden Karanlk Kap'ya kadar Kaptan Paa,
Sivas Beylerbeyi, Samsoncuba, Kstendil ve Avlonya beyleri ve
Msr askeriyle beraber Anadolu Beylerbeyi emrindeki kuvvetler
dizilmilerdi.
Badad'n mdafii Bekta Han'n emri altnda krk bin kiilik bir
Safevi garnizonu bulunuyordu. ah Safi ise atl kuvvetleriyle Kasr-
irin'e gelerek gn be gn muhasarann gidiatn takibe balad.
O Badad'n gl surlarna ve mdafaa kuvvetlerinin okluuna
gveniyordu. Kuatma uzayp k mevsimi gelince padiahn geri
ekileceini mit ediyordu. Sultan Murad Han on iki bin kiilik
sipahi kuvvetini ran ilerine sokup ehriban blgesini inettii
halde ah sava meydanna ekemedi.
Bu arada 1 8 -20 okka glle atan Osmanl toplar kaleyi iddetle
dvmeye devam ediyorlard. Muhasarann sekizinci gn metris
ler hendek kenarna kadar vard. Padiah devaml olarak siperleri
gezip askerleri teci' ediyordu. ranllar ise siperlere kar youn

t aarr uz ve basknlarda bulunuyorlar ve bunlar Osmanl askerinin
gayretleriyle def ediliyordu.
Muhasarann otuz yedinci gnne gelindiinde hendekler dol
mu kale duvarlar pek ok yerden yklm bulunuyordu. Gen
p adi ah veziriazamn huzuruna davet ederek, "Hendekler doldu
niin yry edilmiyor?" diyerek tekdir etti. Sadrazam, "Padiahm
s abr olunsun. Yaknda ehir fetholunur. Yrye zaman vardr.
Acele ile askeri krdrmayalm;' deyince Padiah, "Senin namn,
dilaverliin ve ecaatin bu mudur? Tehirin manas nedir?" deyince
ve ziriazam, "Ben canm padiahma feda etmiim. Tayyar kulun
lmekle bir ey olmaz. Hemen Cenab- Hakk kal'ay ihsan buyursun;'
szleriyle ertesi gn kaleye yry ilan ettirdi.74
F E T H E Y L E D M BAG DA D E H R N !
Btn gece Osmanl dilaverlerinin gzne uyku girmedi. Geceyi
dua, niyaz ve yakarla geirdiler. Sabah namazn klp gnein
domas ile beraber, ''Allah Allah ! " sedalaryla yayndan frlayan ok
gibi Badad zerine aktlar. Vezirler, yenieri meras, beylerbeyi
ve sancakbeyleri hendeklerden karak en nde kuleler zerine
gittiler. iddetli arpmalar sonucunda baz kuleler ele geerek
bayrak dikildi. Tayyar Mehmed Paa da daima ilk safta olmak zere
klcyla Acemlerin balarn uurmakta iken, alnna bir kurun
isabetiyle ehit dt.
Sultan Murad bunu duyunca teessr ierisinde kalarak, ''Ah
Tayyar! Badad Kalesi gibi yz kaleye deerdin . Allah taksiratn af
ve yksek cennetlerde ruhunu rahmet nuruna gark eyleye! " diyerek
zntsn ve paaya verdii deeri gstermitir.
Tayyar Paa mam - Azam trbesinde, eskiden Badad valisi
olan pederinin ayakucunda defnolundu. Naima onun iin, "Said
olarak yaad, ehit olarak ld;' ifadesini kullanmaktadr.
Sultan Murad Han, Tayyar Paa'd an boalan veziriazamlk maka
mna Kemanke Kara Mustafa Paa'y getirdikten sonra, "Greyim
seni! Cenab- Hakk'n inayetiyle Badad fethini senden beklerim.

Bu hizmet iin can ve bala almalsn. Allah mu'inin olsun;' dedi.
Mustafa Paa yer perek, " Padiahn kalbi tevecchlerini ve
hayr dualarn isterim;' dedikten sonra alayarak kt. Kemanke
Mustafa Paa, Tayyar Paa'nn ahadetiyle askerin bir an iin kesilen
kahramanlklarn yeniden alevlendirmek zere hendek zerine
yrd. Mustafa Paa'nn, leventlerinin ve aalarnn nnde bu
ekilde ileri atldn gren askerler hep bir azdan, "lmek bu gn
iindir;' diyerek yeni bir evkle arpmaya baladlar. Ve btn ku
leler alnncaya, mdafiler aman dileyinceye kadar da durmadlar. 75
Nihayet muhasarann krknc gn olan Cuma gn Badad
han, muhafzlarndan bir Acem vastasyla Sultan Murad Han'a tes
lim olmay kabul ettiklerini ve huzuruna varmak istediini bildirdi.
Gen padiah banda levend-vari bir kemir al, onun zerinde
murassa bir ine ile tutturulmu sorgucu ve dizlerinin zerinde
klc olduu halde altn bir taht zerine oturmutu.
eyhlislam, vezirler ve sair erkan da yerlerini alnca Bekta Han
korkusundan akl bandan gitmi bir halde titreye titreye huzura
girdi ve yer perek el pene durdu. Hnkar byk bir evketle,
"Neden bana kar koydun? Bu kadar direnmek neden gerekti? Daha
evvel aman dilesen olmaz myd? " deyince Bekta Han tekrar yer
ptkten sonra, "Velinimetimiz olan ahmz uruna elden geldii
kadar direnmek lazm idi. Nitekim saadetl padiahmn kullar da
urunuzda ellerinden geleni yaparlar. te bir avu kanmla bam
ve canm. Huzurunuza geldim. Dilerse katletsin, dilerse affetsin.
Ferman padiahmndr:' Bu cevab beenen Hnkar, "Elbette y
ledir. Efendine hizmet etmek ise ancak bu kadar olu r. Sana ve sana
tabi olanlara aman verdim;' deyip bir sorgu ve seraskere kapl bir
samur hil'at ve bir mcevher haner ihsan etti. Daha sonra, "Kale
de olan hanlar ve Kzlba askeri hemen bugn kaleden ksnlar.
Sonra isteyen aha gitsin isteyen bize tabi olsun. Kimseye cebrimiz
yoktur;' diyerek kaleyi boattrd.76
Bylece, muhasarann krknc gn Badad bir kez daha Os
manl Trklerinin idaresi altna giriyordu (24 Aralk 1 63 8 ) .
B adad Kalesi bu ekilde teslim olduu ve iinde bulunanlara

aman verildii halde, i kaledeki baz mutaassp Safeviler teslim
olmay reddederek mukavemete kalktlar. Ancak, ertesi gn Halef
H an'n mdafaa ettii i kale zorla alnarak kar koyanlar kltan
geirildiler. Bunlardan ancak yz kadar ou yaral olduklar
halde kap kurtulabilmilerdir.
B adad'n fethine Sultan Murad Han "Gazam" (H. 1 048) lafzn
tarih olarak drmtr. Ayrca eyhlislam Yahya Efendi:
Hazret-i Sultan Gaz Han- Murad- kamyab

Eyledi n Badad'a saadetl hcum
Hakk Teala Hazreti an myesser eyledi

Didi tarihin lisan- feth "Gl Hakan- Rum77
beytini ehrin fethi mnasebetiyle sylemitir.
B adad Fatihi Sultan iV. Murad Han tebrikleri kabul ettikten
sonra byk bir huzur ierisinde maiyetine dnerek, "te imdi
mezhebimizin reisi Ebu Hanife Hazretleri'ni ziyarete yzmz
oldu;' dedikten sonra btn maiyetiyle birlikte Hazret-i mam-
Azam'n trbesine yz srdler.
Sultan iV. Murad, Safeviler eiinde ok tahrip gren Badad'
imar etmek iin byk para harcad. mam - Azam Ebu Hanife
Hazretleri'nin trbesi bakmsz ve perian bir haldeydi. Padiah, atas
Sleyman Han'n yaptrd trbenin ayn ekilde inasn emretti.
eyhlislam Yahya Efendi'yi bu ileri nezaret etmekle vazifelendirdi.
mam- Azam trbesinin btn kafes ebekesi som gmten
yapld. Altn ve mcevherli y zl e rce kandil kondu. Saadetl kaps
ve eii gmten yapld .
Eyledi ruh- mam - A'zam - mahzun ad

Fai:ih - i .Badad a 'n i Hazret- i Sultan Murad
Yi ne mam Musa Kazm, Ab dlkadir Geylan l, eyh ihabddin

Shreverdi Hazret] eri'r i n trbeleri de ayn gzellik v e muhteem -
Badad Kalesi'nin fethinden birka gn nce yal bir Mevl evi

dervii padiah otana kadar gelip, "Padiahm . . . Gayretle al n !
Pazartesinden evvel fethedesiz. Ve illa sonraya kalursa sele bou
luruz fetih mmkn olmaz;' dedi.
Padiah ise Tayyar Paay yanna ararak azarlam ve dah a
gayretli olmas hususunda paay uyarmt. Hakikaten de ertesi
Cuma gn kale fetholundu. Cumartesi yama oldu. Pazar gn
aman verildi. Pazartesi gn ise mthi bir yamur balad bt n
tabyalar, metrisler suyla dolup adrlar suya boulup amur iinde
kald.7 8
Dnemin nl halk airlerinden olan Katibi, padiahn Badad
Seferi'ni mteakip aadaki medhiye msralarn kaleme almtr:
Ptdiah- heft-iklim cmlenin evlasdr
Cmlesinden an evla eyleyen Mevlasdr
Evliya menzilidir menzili haslar hassdr
Ann in dostlarna merhamet deryasdr
mrn berbad eder emrine hem kim asidir
Hem veli hem ir-i ner hem adem ejderhasdr
Katibi ol zll- Yezdan Hazret- i Sultan Murad
Dilerim Hak'tan olsun devlet mr ziyad
ntizar payine yz srmee hak- i Badad
Evliyalar himmetiyle geldi vakt-i imdad
KA S R- 1 R N A N T LA MAS I
iV. Murad Han, bu zaferden sonra B adad fatihi diye anld.
Padiah, ordu ile Sadrazam Mustafa Paay Badad'da brakarak
stanbul'a doru yola kt. Badad'da gerekli dzenlemeleri yapan
Sadrazam Kemanke Mustafa Paa, byk bir kuvvetle ran ileri
ne doru harekete geti. Sadrazam harekatna devamla ranllar
anlama yapmaya zorlayacakt.
Nitekim Osmanl ordusu Kasr- irin kasabasna geldii zaman
Safevi Hkmdar I. Saf'nin Muhammed Kulu Han' isimli elisi
de ulam bulunuyordu (29 Nisan 1 639).
Vez iriazamla gren ran Elisi Sultan Sleyman zamannda

yap lan hudut anlamasnda Kars'n ran'a terki veya tahribi hu
susuna sz getirerek byle yaplmasn arzu ettiklerini bildirdi.
S ad raz am ise, "Bu mmkn deildir. ayet sen de Dertenek anah
tarlarn beraberinde getirmediysen beyhude gelmisin. Eer sulh
zeri nde geldiysen Dertenek anahtarlarn getir. Rstem Han da
B ad ad hududundan ekilsin ve illa elhamdlillah bizim hibir
suretl e aczimiz yoktur. Er iseniz vaktinize hazr olun ! " dedi.
Eli Rstem Han'd an , ahtan ise alt gne haber getireceine
dair sz verdi. Sadrazam ileri gitmek isteyince eli, "Bir elimizi
klavuz ederek Badad zerine yrdnz. Galiba bu defa da bu
kulunuz.u klavuz ederek sfahan fethine gidiyorsunuz. Lakin mu
kavele ettiiniz vechile ahmn cevabn bekleyiniz;' dedi.79
Birka gn sonra Safevi Bakumandan Rstem Han'd an, sadra
zama bir tezkere geldi. Bunda, Dertenek Kalesi'nin tahliye edildii
ve bir elilik heyetinin gnderildii bildiriliyordu.
Trk askeri Kasr- irin mevkiine geldii zaman Saru Han ba
kanlndaki bir murahhas heyeti de, buraya ulam bulunuyordu.
Burada yaplan grmelerde, Osmanl'y Sadrazam Kara Mustafa
Paa; ran' da, Saru Han ile eli Muhammed Kulu Han temsil edi
yordu.
14 Mays'ta mzakereler balad. 1 7 Mays 1 639'd a antlamaya
varld.
Antlama, Osmanl sadrazamlarnn muhteem otanda, btn
vezirler, beylerbeyleri, sancakbeyleri ve ocak aalarnn nnde
byk bir merasimle imzaland.
Bu antlama ile 1 1 Ocak 1 624'te Badad'n Safeviler tarafndan
igal edilmesiyle balayan ve 1 5 sene 4 ay 7 gn sren Osmanl
Safevi sava sona erdi. Antlama, ana hatlaryla yle idi:
Badad, B edre, Hassan, Hankin, Mendeli, Deme, Dertenk ile
Sermenel'e kadar olan alanlar Osmanllara braklacakt.
Deme, Azerbaycan ve Revan, ran snrlar iinde kald.
ran'n kuzey snr, Kars, Ahska ve Van Osmanl topraklarn da

kalacak biimde belirlendi.
Snrn her iki tarafnda kalan kaleler ve istihkamlar yklacakt.
Ahska, Kars, Van, ehrizor, Badad ve Basra zerinde Safevilerin
hibir hakk olmayacakt. 8 0
Hz. Muhammed'e, eine, sahabilerine ve halifelere kfr edil
meyecekti.
B adad ile ehrizor'un snr iin gan-Gedii snr tayin edi
lip, Kzlca Kale ve civar Osmanl'ya, Mihriban Kalesi ve civar
Safevilere brakld.
Van snrndaki Kotur ile Maku ve Kars snrndaki Maazberd
kaleleri, her iki tarafn daha nce kabul ettii zere yktrld.
Antlamay kabul edip imzalayan Safevi Hkmdar 1 . Saf,
imzal nshay iV. Murad Han'a gnderdi. Sultan iV. Murad Han
da antlamadan ok memnun kalarak imzalayacaktr.
Veziriazam sulh imzalandktan sonra Badad Valilii'ne vezir
likle Dervi Mehmed Paay tayin ettikten sonra stanbul'a dnd.
O K E RE M I RMAG I S E RA P O L D U !
Dier taraftan Badad nnden ayrlan Sultan iV. Murad Han,
27 Ocak 1 639'd a Musul'a geldi. Tikrit'te Hindistan elisini izzet ve
ikramla kabul etti. Yanna katt Kapcba Arslan Aa ile beraber,
Badad zafernamesi ve kymetli hediyelerle Hindistan'a gnderdi.
D iyarbekir'in Mderris kyne geldiinde Ramazan aynn
son gn idi. Bayram merasimi orada icra edildi. Ordu eit eit
enliklerle bayram kutlad.
Malatya yoluyla Ankara'ya gelindi. Aslen Ankaral olan ey
hlislam Yahya Efendi burada padiaha mkellef bir ziyafet ekti.
Ankara'nn latif orman kebab bu ziyafetin balca yemeklerindendi.
8 Haziran 1 639'd a zmit'e gelindi. ehrin ulemas ve stanbul'un
ileri gelenleri burada padiah istikbal ettiler. Karlayanlar arasnda
padiahn annesi valide sultan da vard. Padiah zmit'te iki gn
dinlendi.
Oradan deniz yolu ve donanma-y hmayundan elli sekiz kadrga

alar ak skdar'a geldi. stanbul'a girerken muhteem bir merasim
yapl d. Osmanl Devleti'nde bir hafta enlik ilan edildi. Yllardr
b yle bir zafer merasimine hasret olan halk, gzyalarn tutam
yordu. Fakat damla hastalndan muzdarip olan Sultan Murad ise
zt rap iindeydi. nk her geen gn hastal ilerliyordu.
Padiah daha nce Revan Seferi'nin hatrasna, Topkap Saray'na
Revan Kk'n yaptrmt. Bu sefer de, Badad Kk'nn yapl
masn emretti. Bu emir zerine klasik dnem Trk sanatnn en
muhteem eserlerinden olan Badad Kk ina edildi.
5 Ocak 1 640'ta Sadrazam Kara Mustafa Paa stanbul'a geldi.
H uzur- hmayuna kabul edilerek sancak- erifi bizzat padiaha
tes lim etti. Sultan iV. Murad, sadrazam, "Lala ho geldin. Ekmeim
san a helal olsun:' szleriyle ve birok hil'atlarla taltif etti.
Sultan Murad Han, kendisi douda ran'la megulken, batdaki
hadiselerden de gn gnne haberler alyordu. Bilhassa Venedikli
lerin yaptklar haddi amt. Bu sebeple donanma mhimmatnn
hazrlanmas, byk bir batarda, kadrgalar ve bilhassa iki mavna
yaplmasn, Venedik Cumhuriyeti ile btn ticari mnasebetlerin
kesilerek hemen sava almasn emretti.
Divan bu emri padiahn hastal sebebiyle eitli bahanelerle
on gn geciktirdi. Bu arada Venedik elisi gelip divann btn
artlarn kabul etti ve sava durduruldu.
te yandan hekimlerin uygulam olduu tedaviler ve alm
olduklar tedbirler fayda vermeyerek padiahn hastal daha da
artt. 8/9 ubat 1 640 gn, gne battktan sonra imam Yusuf Efendi
Yasin-i erif okuyordu. Bykl Hseyin Paa aya ucunda oturup
arada bir kelime-i ehadeti tekrar ederdi. Cihan padiah bir ara
gzlerini at ve Hseyin Paaya, "Eer ben erbet-i mevtin byle
ac olduun bileydim zaman- hkmetimde bir mlr- zaifden (zayf
bir karncadan) kendimi nahif grp rencide olduun murat etmez
idim:' buyurdu ve kelime-i ehadet getirip ruhunu teslim eyledi.
O grdn adalet diyar harap oldu
O iittiin kerem rma da serap oldu. 81
Cenaze namaz Sultanahmed Camii avlusunda. eyhli slam

Yahya Efendi'nin imamlnda mezzinlerin, "Er kii niyetine !"
nidalar ve Mslmanlarn gzyalar arasnda klnd.
Cenaze namazndan sonra, iV. Murad Han'n savalarda bindi
i at ters eelenip tabutun nnde ilerleyerek babas Sultan .
Ahmed Han'n trbesine defnedildi.
AH S YET
Dun perver feleka sende mrvvet yoimi
Ehl-i imana derununda adavet oimi82
Sultan iV. Murad, Osmanl sultanlarnn on yedincisi ve slam
halifelerinin seksen ikincisi idi. Sultan 1. Ahmed Han'n olu olup
27 Temmuz 1 6 1 2'de Mahpeyker Ksem Sultan'dan dodu.
En mmtaz mrebbiyelerin nezaretinde terbiye edildi. En derun
mektebindeki hocalardan hususi dersler ald. Ksem Sultan, olu
Murad'n dier ehzadelerden her yn ile stn olmas iin ok
gayret gsterdi.
ehzade Murad da kendisine gsterilen alakay boa karmad.
lim renmekteki srati, planl yaay, spor ve silah talimlerin
deki baars, atik ve eviklii, abucak serpilip yetimesi ile dikkati
ekti. Hsamzade, Sar Solak ve Hac Sleyman efendilerden ok
atmay, Cndi Halil Paadan ata binmeyi rendi. Zekeriyazade
Yahya Efendi gibi zamann nde gelen alimlerden fkh dersleri ald.
Babasnn da hocas olan Aziz Mahmud Hdayi Hazretleri'ni,
kk yata skdar'daki dergahnda ziyaret etmeye balad. Babas
Sultan Ahmed Han'n vefatyla, memlekette devlet otoritesi sarslm,
slam dmanlar her taraftan hcuma gemiti. Binlerce yenieri,
babozuk bir gruh haline gelmiti.
Sultan Murad Han, ocuk denecek yata olmasna ramen, salta
nat ilerine yabanc kalmamak iin her ii renmek ve mahiyetini
anlamak istiyordu. ok zeki ve seri anlayl ve h,afzas kuvvetli
olduundan, ya ilerledike devlet ilerine alakas artyordu. Dier
taraftan ilim reniyor, tarih kitaplarn okuyor, dedelerinin hal ve
Sultan IV Murad Han 141
h areketl erini, eitli durumlar karsnda aldklar tedbir ve tavrlar

tek tek incel iyordu.
De del erinden Yavuz Sultan Selim Han'a zeniyor, onun gibi
olmak iin her ynden kendisini yetitiriyordu. Onun gibi bilgili,
onun gibi gl kuvvetli, onun gibi korkusuz olmak iin rpn
yordu. Z aman zaman halkn iine girer, deiik kyafetlerle onlarn
s ohbetler ini dinlerdi. Halkn derdini halktan bir kimse olarak ye
rinde incelerdi. nsanlarn kimden nasl zarar grdn, zulm
m erkezle rini tek tek tespit etti.
Sultan Murad, uzun boylu, geni omuzlu, kaln kemikli, koyu
ku mral sal, kara gzl, beyaz tenli, simaca heybetli ve mehabetli
idi. Harikulade bir kuvvete malikti. Eine az rastlanan srat ve ma
haretle ok ve yay kullanrd. Att ok ve harbelerle kalkan bler,
iki y z okkalk grz sallayarak idman yapard.
Sultan Murad Han'n cesareti, her trl zorlua tahamml, kes

kin zekas, hnerleri askeri dehas, atclk, binicilik, silahrlkteki
baars, askerleri ve tebaas tarafndan ok takdir ediliyordu. ki
yz okkalk grzleri kolayca kaldrr, hzla giden iki atn birinden
dierine atlar, att ok, tfek mermisinden uzaa derdi. Eski
saraydan att bir cirit, Sultan Bayezid Camii minaresinin dibine
dmtr. Devrinin btn silahlarn en iyi ekilde kullanrd.
Kendisinin zekas kadar hafzasnn da kuvvetli olduu rivayet
edilmitir. Hafz Paann ahadetinde rol olan bir adam, B adad
Seferi'nde bulunurken Konya'da tehis etmi ve hemen yakalanma
sn emretmiti. Fakat zorba buradan kurtulmay bilip gizlenmiti.
iV. Murad Han memleketin en kark bir devresinde hkmdar
olmutu. Aabeyi Sultan i l . Osman bir isyan neticesi ehit edilmi
olup hem merkezde hem de tarada zorbalar devlet idaresini ele
geirmilerdi. stedikleri gibi hareket ediyor, halka zulmediyorlard.
Bu itibarla Murad Han yirmi yana geldiinde devlet dizginlerini ele
alnca zorbalara kar acmasz bir kym hareketi yapt. Zorbalkla
devlet kelerine gelenlerin hepsinin hakkndan geldi. Osmanl
Devleti'ne yeniden hayatiyet kazandrd.
Hey meded ehl-i dile zge musibet oldu

zge gam, zge bela, zge felaket oldu
Kimdir ol kim yakasn bu derd ile ak etmez
Kimdir ol kim yerine imdi ne eflak etmez83
Sultan iV. Murad Han, kendisinden elli dokuz ya byk olan
eyhlislam Yahya Efendi'ye, "Baba'' diye hitap eder, baba olarak
bilir ve her trl szn itirazsz kabul ederdi.
Dinin hkmlerini ok iyi bilirdi. Arapaya ve B at dille ri ne
hakim idi. Her trl memleket meselesine vakft.
lmi ve ilim adamlarn ok sever, frsat bulduka ilim me clis
lerine gider, onlar tevik ederdi. Evliya elebi ve Katip elebi gibi
alimler, tevik ettii kimseler arasnda idi.
iV. Murad Han'a, tarikat erbab ktlenmi ve onlarn baz ile
rinin yasaklanmas istenmiti. Padiah zamann tasavvuf ehli filim
ve faziletli kimselere de tarikatla ilgili hususlar sorup, onlardan
cevap talep etti. Bunlar arasnda smail Ankaravi de vard. O da
gn iinde yirmi sayfalk bir risale yazp arz etti. Cevaplar, eyh
lislam Yahya Efendi ve dier nde gelen alimler tarafndan incele
nip uygun grld ve padiah tarafndan da kabul edildi. Bylece
onlarn vesilesi ile tasavvuf ehli skntdan kurtuldu. Devrin byk
velilerinden Aziz Mahmud Hdayi de Ankaravi smail Efendi'nin
cevaplarn beenmi ve onu medhetmitir.
Sagredo onun, Machiavel'in Hkmdar adl eserini bir mhtediye
tercme ettirip okuduunu kaydetmektedir. Sultan Murad'n yazs
gzel bir talik krmasdr. Katip brahim Efendi'ye hattatlk sanatna
dair "Glzar- Savab" adl bir risale yazdrmtr.
Dnyada ilk defa olarak uu denemesi yine onun zamannda
stanbul'da yaplm; rivayete gre Hezarfen namyla maruf Ahmed
Efendi, Galata Kulesi'nden skdar'a kuvvetli bir lodos rzgaryla
umutur. Yine dnyada ilk defa olarak fiek usul ile fze tecrbesi
de Hasan elebi namndaki bir Trk sanatkar tarafndan tecrbe
edilmi ve barut macunu kullanlarak imal edilmitir. Bu iptidai
fzenin muharebelerde kullanlmas kendisine teklif edilen padia-
Sultan IV Murad Han 1 43
hn, ok adam krdracam, bunun ise zulm ve gnah olduunu

s yleyerek reddettii rivayet edilir.
H E R G E C E B R B A KA S O H B E T
Kur'an- Kerim okumay ve ibadetlerini hi ihmal etmezdi. De
desi Yavuz Sultan Selim Han gibi o da Hrka-i Saadet dairesinde
Kur'an - Kerim okurdu. Yaz ve k her Cuma gecesi bilginleri, eyh
leri ve hafzlar toplayarak ilmi tartmalar yaptrrd. Cumartesi
gecele ri ilahi okuyanlar dinlerdi. Pazar geceleri Tfli, Cevri, Nefi,
Arzi, Nedim, Nisari, B eyani ve Uzleti gibi airlerle sohbet ederdi.
Pazartesi gecesi damad Musli elebi, Mukallit Cift Hasan, Akbaba,
Sar elebi, akman elebi ve Simitizade gibi mukallit ve hazr
cevap kiileri toplar ve elenirdi.
Sal gecesi gngrm ihtiyarlar ile sohbet ederek konuma
larndan faydalanrd. aramba gecesi halkn salihleri ve hayr
sahipleriyle, Perembe gecesi derviler, macera sahibi ve maarif
erbab ile sohbet ederdi. Her sabah divana kar ve Mslmanlarn
ilerini grmeye alrd.
Evliya elebi, Osmanl slalesinde byle zapt edici, balayc,
adil, sert ve iddetli, ekya dman, Zalolu Rstem gibi kuvvetli,
yiit ve cesaret rnei bir padiahn gelmediini rivayet ederdi. 84
iV. Murad devlet erkanna ve hatta ulemaya kar sert davranma
sna ramen adil davranmay da kendisine iar edinmiti. Mesela,
seferler srasnda halka zulmedenlere gz atrmad gibi, halktan
parasz bir ey alnmamasn da emretmitir. Ayrca kadlarn hak
kaniyet zere hkm vermelerini de tlemitir. Gl bir iradeye
ve hafzaya sahipti. Her eyi renmek ister, devlet ilerine tam
manasyla hakim olmak iin her eyden phe ederdi.
Onun sululara merhametsiz davranmas ve ok kan dkmesi
dikkatleri ekmitir. Ancak gerek Anadolu'da gerekse stanbul'da
treyen zorbalarn devlet otoritesini hie sayarak halka zulmetmesi
padiah bu ekilde hareket etmeye zorlamtr. Bu yzden her vi
layetten raporlar alnp asayi gzetilirdi. huzura bu kadar nem
vermesinden dolay halk, onun zamannda rahatlk ve emniyet
iinde yaamtr. Bu onun e n mspet icraatlarndan biri olmutur.

Peevi bu durumu u ekilde yazmtr, ". . . Dnyada onun isteine
kar kabilecek kimse kalmad. Belki birinin ektiinden baka bir
kimse bir dane bile alamad:' 8 5
Birok tarihinin Kanuni sonras en byk Osmanl padi ah
olarak kabul ettikleri iV. Murad Han, hep dedesi Yavuz Sultan Selim
Han'a benzemeye alrd. Gerekten de birok vasflar onun la
uyuurdu. Fakat Yavuz'un sahip olduu kymetli devlet adamlar
na ve tecrbeye malik deildi. Tahta getiinde hazine bombotu.
Vefatnda ise on be milyon altn olup gm parann hesab yoktu.
Avrupa batanbaa istihbarat a ile rlmt. Avrupallarn en
gizli srlar, Osmanl sarayna gnlk ulayor, yabanc diyarlarda
adeta ku uurtulmuyordu. Tahta ktnda neye yarad belli
olmayan yz bin yenieri varken, vefatnda itaat altna alnm otuz
be bin yenieri bulunuyordu.
iV. Murad Han, bozulmu devlet nizamn yoluna koymak iin
mlazmlklar kaldrd. Tmar sistemini yeniden dzene koydu.
srafn nne gemek iin kanunlar kartt. Sipahilerden zorba
lkla ele geirdikleri evkaf idaresini ve dier hkmet hizmetlerini
ald. Sipahileri intizam ve itaat altna alarak, bunlarn ve birtakm
bozguncularn topland yerler olan kahvehaneleri kapatarak asa
yii temin etti. Yenierilik tahsisatnn una buna yemlik olmas
suiistimalini kaldrarak, yenierilii slah etti.
Asayiin tamamen bozulduu, kudretin zorbalarn elinde bulun
duu bir zamanda baa geen iV. Murad Han, vefatnda, ite ve dta
huzurlu ve itibarl bir devlet brakmt. Avrupa'ya hi sefer yapma
d halde, masumlar katletmekle mehur olan Avrupa devletleri
bu Muhteem Sultan'a itaat etmek iin birbirleriyle adeta yartlar.
En kk sular bile memleketin selameti iin cezalandrmak
tan ekinmeyen sultan iV. Murad Han'n merhameti oktu. Sava
esnasnda otann yanna kurdurduu seyyar hastanelerdeki yaral
ve hastalar bizzat ziyaret eder, onlarla yakndan ilgilenirdi. Memle
ketin her tarafndaki imarethanelerin vakf artlarna uygun ekilde
al ma s, fakir ve yetimlerin a ve akta kalmamas iin gayret

gs terir, emrine uymayanlar iddetle cezalandrrd.
Askeri kendisinden ne kadar ekinirse, o kadar sever ve tak
dir ederdi. Btn sefer meakkatlerine askerle beraber katlanm,
onl arn yedii gibi yemi, yatt gibi yatmtr. Bu suretle byk
kum an danlar gibi, nce onlarn kalbini teshir etmitir. Kudreti ve
kuvveti, tavrlar ve atlganl, ordusu tarafndan daima takdir
e dil mi ve hayranlkla mahede edilmitir. Nitekim vefat ettii
zaman , saray ve devlet erkanyla birlikte, ahali ve asker de ardndan
p ek ok gzya dkmtr.
Din ve devlet menfaatine i yapan hemen mkafatlandran
Sultan Murad Han, pek ok hayrl iin yannda, Top kap Saray'nda
Revan ve Badad Kk gibi nadide eserler, kprler, kervansaraylar,
hanlar ve benzeri hayr eserlerini de ina ettirdi. Boazda bir saray
yaptrp, olu Muhammed'in doumunda yedi gece kandiller aslp
enlikler yapldndan, buraya Kandilli denildi. Kavaklar'daki kale
leri yaptrd gibi, pek ok ehrin de surlarn tamir ettirdi. Badad'
fethedince, mam- A'zam ve Abdlkadir-i Geylani Hazretleri'nin
t rbelerinin tamirini yaptrd. Kabe-i Muazzama'y su basmas
zerine, Ankaral Mehmed ile Rdvan Aa'y Kabe-i Muazzama'y
tamirle vazifelendirdi.
Din ve devletin menfaatine ters den en kk hatalar bile
affetmeyen bilhassa zulm ve hyaneti, emre itaatsizlii iddetle
cezalandran Sultan Murad Han, hassas ve ince bir kalbe sahipti.
ok gzel iirler yazd ve airleri koruyup himaye etti.
iV. Murad Han devrinde kazanlan zaferlerin yannda pek ok
filim, air, tarihi ve sanatkar yetierek kymetli eserler meydana
getirmilerdir. Bunlardan bibliyografya, tarih, corafya sahasnda
Katib elebi ve Vekayiname sahibi Top ular Katibi Abdlkadir,
Ravdat'l-Ebrar ve Zafername sahibi Karaelebizade Abdlaziz,
Tarih-i Glmani sahibi Mehmed Halife, tekilat ve idare sahasnda
Koi Bey, airlerden Nef'i, Azimzade Haleti Efendi balcalardr. 86
Nef'i bir beytinde iV. Murad Han'dan u ekilde bahsetmektedir:
Nice benzer sana tarz- padiah- selef

Bir midir pervaz- anka ile pervaz- cerad
(Gemi padiahlarn tarzlar sana nasl benzer. Anka'nn u u u
ile ekirge'nin uuu bir midir? ) 8 7
M U RA D I
IV. Murad Han, sanata ilgi duyan ve b u yoldakileri tevik eden
kltrl bir padiaht. Muradi mahlasyla iirler yazard. Manzu
melerinin toplu halde bulunduu bir divan yoksa da iirler yazd.
Bu iirleri muhtelif tezkire ve mecmualarda yer almaktadr. 88
Bugn iin bilmece olarak adlandrabileceimiz ve devir iin
muamma ismi verilen trde devrin airlerinden Nefi ile IV. Mu rad
Han arasnda yle bir hadise yaanmtr. Bir meclis sonrasnda
padiah etrafa bakarak orada bulunanlara, "Bir gnein zerinde
be adet hilali parlarken grdm;' mealinde yle der:
Drahan oldu grdm be hilal s tnde bir hurfd
Msrada geen "grdm" fiilinden yola karak, Nefi evresinde
bulunanlara yle bir gz gezdirir. Bu esnada dizini dirseine destek
ederek be parmayla alnn kavrayp dnmekte olan bir veziri
grr ve hemen u msra syler:
Meer kim pene-i sfmfne ol meh-pare yaslanm
(Meerse o ay paras gmten bir peneye yaslanm)
Sultan Murad Han, Nefi'nin bu srat-i intikaline hayran olarak
kendisine ihsanlarda bulundu.
Padiaha ait olan bir dier muamma ise yledir:
Bir kal'a-i muallak iinde oldu derya
Ol kal'ann iinde bir balk eylemi ca
Tutar azda balk bir gevher-i yegane
Durduka gevher anda bal eyler ifna
Atd Murad bu nazm meydan- airana
Her kim dilerse mansb feth ide bunu ra'na
( Asl bir kalenin iinde deniz vardr ve o kalede de bir balk
yer almaktadr. Balk, aznda tek para bir mcevher tutmaktadr
S u l t a n IV. M u r a d H a n 1 47
ve b yle kald mddete balk yok olmaktadr. Sultan Murad bu

naz m airler meydanna att. Her kim kendisi iin bir ihsan dilerse
bunu gzelce zmesi gerekir. )
Mecliste bulunan herkes bu muammay zmeye alm fakat
nihayetinde muammay zmek Enderun mektebi mezunu Cihadi
Bey'e nasip olmutur. O da yine iir eklinde u cevab padiaha
ulatrr:
Kandil kal 'a ahm rugan iinde derya
Balk fitil olupdur iinde eylemi ca
Oldu alev azda bir gevher-i yegane
Durup yannca her eb bal eyler ifna
Vaad eylemisin ey ah kaiflere inayet
avuluk u zeamet ister Cihad aha
Bu iiriyle Cihadi asl kaleden murad, kandil olduunu, balktan
muradn ise fitil olduunu belirtir. B alk, aznda atei tuttuka
yanmaktadr. Son beyitte ise padiahn vadettii ihsana karlk
C ihadi Bey, kendisine avuluk rtbesi ve toprak geliri olarak da
zeamet verilmesini istemitir.
Murad Han kimi zaman tarih drme sanatnda maharetini
gstermitir. Badad'n zorlu mcadeleler sonucunda tekrar Osman
llara gemesi zerine syledii kt'adaki "gazam" kelimesi fethin
gerekletirildii tarih olan H. 1 048 (M. 1638)'e tekabl etmekteydi:
Fetheylerek diyar- Badad'

ah- alemde asker- i slam
Dedi Sultan Murad ali-an
Feth-i Badada tarih oldu ''gazam"
E LV E D A !
Devrin halk airlerinden olan Kulolu, ayn zamanda Sultan
Murad Han'a hayran bir ahsiyetti. Padiahla beraber Badad
Seferi'nde bulunmutu. Onun Murad Han'n vefat zerine kaleme
alm olduu at padiaha kar hissettii derin sevgi ve saygnn
bir nianesidir:
Sultan Murad eydr: imdi zamane

Bana da kalmad beyler elveda
Bkld kametim dnd kemane
Gezip seyrettiim iller elveda
Ardmca gelirdi zlf melekler
Tersine devretti arh- felekler
Yenierim, sipahiler, solaklar
nmce yryen kullar elveda
Gazaya gitmeye beyler dizilsin
Kullarn hep esamisi yazlsn
Tabutum zlsn kabrim kazlsn
Varp seyrettiim ller elveda
Ecelim yetiti yldzm indi
Dostlarm alad dmanm gld
Yaplan kadrgam deryada kald
u Malta'ya giden yollar elveda
Kulolu dostlarn yz a olsun
Dman olanlarn bar da olsun
Sultan brahim Han imdi sa olsun
Harben fethettiim iller elveda
Sultan IV. Murad Han, Acemlerin, en byk dmanlarndan
olduu iin onlarn birok iftiralarna maruz kald. Kendilerinde
bulunan zilletleri bu byk padiaha da bulatrmaya kalktlar.
nsanlara zulm ettiini ve iki itiini bile syleyecek kadar ileri
gittiler. Halbuki devrinin kaynaklarnda iki itiine dair hibir
bilgi yoktur.
BE NC BLM
B RAH M HAN
"Elhamdlillah. Ya Rabbi! Benim gibi zayf bir ku
lunu bu makama layk grdn . Saltanat gnlerimde
milletimi ho hal eyle ve birbirimizden honut eyle . "
brahim Han
Y ET M E S V E TA H TA I KM A S I
Azm -i ukba eyleyp Sultan Murad- cem -himem
Eyledi Sultan brahlm - i dara-fer clus 1 0491
iV. Murad Han'n lm zerine kap aas durumu ehzade
brahim'e bildirmek zere yanna varp, "ehzadem mbarek ba nz
sa olsun! Yldz mesut biraderiniz Sultan Murad dar- bekaya gitti.
Saltanat taht sizindir, buyurun ! "dedi.
brahim Han evvelce dier kardelerinin ldrlmesi dolaysyla
tedirgindi. Bir anlamda her gn lm bekler gibiydi. B u sebeple
bunun bir tertip olduunu dnd. B elki de kendisinin tahta
gz olup olmad aratrlyordu. Ayrca padiahn otuz ya gibi
genliinin baharnda olmas oun byle dnmesinde hakllnn
ak bir gstergesiydi. Bu itibarla yanna gelen kap aasna, '1\llah
Teala padiah kardeimin mrn uzun etsin. Bize sultanlk lazm
deildir. Padiah kardeimizin mrne duacyz:' dedi. Kap aas ne
syledi ise ikna edemedi. Bunun zerine valide sultana haber sald
lar. Ksem Sultan gelerek, "Arslanm ban sa olsun, gel k!" dedi.
Fakat brahim Han yine kmad. Bin yeminler ettiler ama bra
him Han' bir trl inandramadlar. Annesinin ve dier paalarn
srar ve yeminleri zerine aab eyi Sultan i V. Murad'n naan
grd ve sylenenlere ancak o zaman inanabildi. 2
Bundan sonra taht odasna geti. Burada, Sadrazam Kara Mus
tafa Paa, Hrka-i Saadet D airesi'nden getirilen Hazret- i mer'in
sarn, Sultan brahim'in bana B esmele ile sard. Tahta oturup
ellerini aan brahim Han, "Elhamdlillah. Ya Rabbi ! B enim gibi
zayf bir kulunu b u m akama layk grdn. S altanat gnlerimde
milletimi ho hal eyle ve birbirimizden honut eyle:' diye dua etti.
Ertesi gn clus merasimi iin deniz yoluyla Eba Eyylib el-Ensari
Hazretleri'nin trbesine giderek kl kuand. D n yine mutad
olduu zere kara yoluyla oldu. Edirnekap'd an Fatih Sultan Meh-
lbrahim Han 151
ned H an'n trbesi yanna gelince atndan inerek ziyarette bulundu.

Yine Yavuz Sultan Selim, II . Bayezid Han ve babas 1. Ahmed Han'n
trb el erin i ziyaret ederek ruhlarndan yardm ve himmet diledi.
Ve zirlere, ulemaya, ayana ve btn divan ehline hil'at ve bahiler
veril di. Fakir fukaraya sadakalar dattrd.
Clus gn kuluk vaktine kadar dkkanlar kapatlp biat me
rasimi tam am olduktan sonra dellallar, "Devlet ve memleket Sultan
ibrahi m'in dir;' diye bardlar.3 Sultan brahim, Kemanke Kara
Mustafa Paa'y sadarette brakt.
brahim Han'n tahta getii ilk senesinde, Emirguneolu hadise
si vuku buldu. IV. Murad Han 1 63 5'deki ran-Revan Seferi'nde Revan
Kale si'ni fethettiinde, kale kumandan Emirguneolu esir edildi.
Padiahtan af dileyen Emirguneolu, affedilerek, iilik propagandas
yapmamak artyla kendisine paalk rtbesi ve Emirgan'da bir konak
verildi. Emirguneolu, Murad Han'n vefatna kadar burada kald.
brahim Han'n Osmanl tahtna gemesiyle, sznde durmayp
blc ve ykc propaganda faaliyetlerine balad. Emirguneolu'nun
sefih, ayya ve ahlaksz hareketleri grlp Mslmanlar aldatmaya
alt tespit edilince, brahim Han tarafndan idam ettirildi ( 1 5
Temmuz 1 64 1 ) .4 kamet ettii yere imdilerde Emirgan denmek
tedir. Padiahn bu hareketinden sonra, Emirguneolu taraftarlar,
brahi m Han ve hanm Turhan Sultana eitli iftiralarda bulundular.
ldrlen Emirguneolu'nu da, "Kesikba Evliya'' diye propaganda
aleti yaptlar.
AZA K S E F E R
brahim Han i ilerini ksmen dzene koyduktan sonra, d
meseleler ile ilgilenmeye balad. Fransa ve ngiltere ile olan eski
ahidnameler yenilendii gibi padiah tebrike gelen ran elisi ile
Kasr- irin Antlamas hkmleri teyit edildi.
Bu arada 1 637 ylnda Don Nehri'nin aznda bulunan ve Krmn
emniyeti bakmndan ok nemli olan Azak Kalesi Ruslar tarafndan
igal edilmiti. brahim Han Azak'n geri alnmas iin Kaptan-
Derya Siyavu Paa'y grevlendirdi. 1 6 4 1 senesi baharnda Siyavu
Paa Yenieri Kethdas Haydar Aazade ile b eraber hareket etti.
1 52 mparato rluun Zirvesi ve Dn
Vezir Hseyin Paa, Silistre askerleriyle ve Krm Han' d a kendi

askerleriyle, karadan donanmay desteklemekle vazifelendirildi.
Ruslar Azak Kalesi'ni son derece muhkem bir hale getirmile rdi.
Kale on drt bin erkek ve sekiz bin kadn tarafndan muhafaza
ediliyordu.
Muhasarann uzamas, Krm Han ile Siyavu Paa aras n d a
gerginlie ve anlamazla yol at. Bu arada asker arasnda ba
gsteren hastalklar, barutun azalmas ve youn k artlar yzn den
kale fethedilemeden dnld.
Osmanl ordusu bu seferde yedi bin yenieri ve sekiz yz sipahiyi
ehit verdi.5 Baarszlk zerine Siyavu Paa kaptan- deryalktan
azledildi. Yerine Uzun Piyale Paa tayin edildi. Azak Seferi esna
snda rahatszlanp vefat eden Krm Han Bahadr Giray'n ye rine
ise D evlet Giray tayin edildi. Ertesi sene daha kuvvetli bir ordu,
Civan Kapcba lakabyla tannan Sultanzade Semin Mehmed
Paa emrinde Azak zerine gnderildi.
Mehmed Paa karadan yola karken, Karadeniz'de kendisini
denizden desteklemesi iin Uzun Piyale Paa komutasndaki Os
manl donanmas harekete gemiti.
Krm Han Mehmed Giray'n da yardma gelmesi emredildi. Bu
durum zerine kuvvetli Osmanl ordusuna kar duramayacan
anlayan ar, ehri batanbaa yakp yktktan sonra terk etti.
"Hele alnd kazaktan Azak shuletle" H. 1 052 (M. 1 642)
Neticede harabe bir ehirle karlaan Sultanzade Mehmed Paa,
kaleyi tamir ettirdikten sonra, Kefe Beylerbeyi slam Paay tamir
ilerini devam ettirmek zere kalede muhafz olarak brakp zi
Kalesi'ne ekildi. 6
Ayn yl Almanya snrnda ise aknclar devaml Avusturya'ya
aknlar dzenliyorlard. 1 64 1 'd e dzenlenen aknda, Osmanl akn
clar, Bavyera ilerine kadar ilerledi. Kuzey Bavyera'daki baz kasa
balar, Osmanl hakimiyetini kabul ettiklerini aklad.
Kanije Beylerbeyi Sokulluzade Hasan Paa ise, Raab Irma'nn
iki yakasndaki arazinin ve bu arazideki btn kasaba ve kylerin
b ra h i m H a n 1 53
Os manl topra olduunu belirterek her birinin byklne gre

al n acak vergiyi aklad. Bu aknlar zerine mparator I I I . Ferdi
nan d, Z itvatoruk Antlamas'nn yenilenmesini istedi.
1 642 senesi balarnda Zitvatoruk Antlamas'na ilaveler yap
lar ak yenilendi. Ayn senenin yaznda Kaptan- Derya Uzun Piyale
Pa a da spanya'ya ait talyann Kalabriya eyaletini ele geirmek
iin bu eyaletin kylarn bombalad.
B R N U RD U R G E L D !
IV. Murad Han, brahim Han hari btn kardelerini ldrt
mt. Ancak kendisinin de ocuu olmamt. ayet brahim Han'n
erkek ocuu olmasa devlet ve millet ok byk bir karkln
ierisine srklenebilirdi.
Bu itibarla gerek saray halk gerekse millet padiahn bir ocu
unun olmasn bekliyor ve dua ediyordu. Nihayet beklenen haber
1642 yl Ramazan aynn son gecesi geldi. brahim Han'n Haseki
Turhan Hatice Sultan'dan bir erkek ocuu dnyaya gelmiti. Meh
med ad verilen yeni ehzadenin doumu saray iinde ve dnda
byk bir sevinle karland. Galata ve skdar'd a gn gece
enlikler dzenlendi.
Utarid Mehmed elebi, "Nurdur geldi Muhammed s lb - i
brahim'den;' diyerek tarih drd.
Ayn yl brahim Han'n Saliha D ilaub Sultandan Sleyman
isminde bir ehzade daha dnyaya gelecekti ( 1 5 Nisan 1 642) .
Bu doumdan bir sene sonra ise Hatice Muazzez Hanm'dan
Ahmed isimli bir ehzade daha dodu. B ylelikle ebed- mddet
olduuna inanlan Osmanl Devleti'nin hanedan noktasnda istikbali
salama balanm oluyor, endieler dalyordu.
Bu doan ehzadeler srasyla Osmanl tahtna geeceklerdir.7
N A S U H PA A ZA D E M E S E L E S
D mnasebetlerde birok problemin halledildii srada, Nasuh
Paazade Hseyin Paa hadisesi ortaya kt.
O zamana kadar serhatlarda bulunan vezirler, lzumu halinde

padiah adna tura ekebiliyorlard. Fakat son zamanlarda vezir
lerin oalmas ve bazlarnn ilerinde ehliyetsiz olmas yz nden
serhat vezirlerinin tura ekmeleri Sadrazam Kemanke Kara Muso
tafa Paa tarafndan yasakland ( 1 643).
Erzurum Beylerbeyi Nasuh Paazade H seyin Paa veziriazam
aasyla gnderilen fermana itaat etmeyerek ferman getiren kiiye,
"Ben vezir olu vezirim. Turay bana Sultan Murad merhum gibi bir
gazi-yi sahih-kran padiah verdi. Senin paan Arnavut diyarndan
gelip o makama nail olsa da bana turakelii ok grmesine sebep
nedir? Bu emr-i eriften padiahmn haberi yoktur. Bu men etme
kendisindendir;' szleriyle ferman tanmadn bildirdi. 8
Sadrazam, Abaza Mehmed Paa gibi onun da Erzurum Kalesi'ne
snacan d nerek H seyin Paa'y nce Halep Valilii ile g
revlendirdi ardndan da azlettirdi.
H seyin Paa bu harekete daha da sinirlenmiti. Bu azli kabul
etmediini merkeze bildirdi. Sadrazamn maksad ise daha bakay
d. B u defa Hseyin Paa'ya Sivas Valilii'ni verdi. ayet vazifesine
gitmezse padiahn ordusuyla arpmak zorunda kalacan da
ihtar etti.
Sadrazam te yandan Sivas Valisi Kr-Haznedar brahim Paa'ya
da gizlice haber ulatrarak, "Bu memuriyet i icab Nasuh Paa
oluna verildi. Fakat sen asker toplayp hangi yoldan olursa olsun
Hseyin Paa'nn hakkndan gelesin;' diye bildirdi.
Hseyin Paa etrafna toplad sarca ve sekbanla Siva s a doru '
ilerlerken Sivas Valisi brahim Paa da alm olduu emir zere

birlikl eriyle karsna kt. Kayseri yaknlarnda meydana gelen
sava, brahim Paa kuvvetlerinin yenilgisiyle son buldu. arpma
srasnda brahim Paa da vurularak hayatn kayb ett i .
Bu durum karsm d a H s eyin Paa, kuvvetl eriyle, "Sadrazamla

davam vard r;' diyerek stanbul'a doru hareket e tti. Yolda kendisine
katlmalar oluyor ve daha da gl eniyordu. Eski Erzurum val isinin
by k bir kuvvetle stanbul'a yaklat haberi duyulunca halkta

b yk panik meydana geldi.
Nasuh Paazade zmit yaknlarndaki "Hoca ayr" denen yere
ordu gahn kurdu. Bunun zerine sadrazam tedbir olarak Anadolu
Beyl erb eyi Osman Paa'y, Hseyin Paa kuvvetlerini bastrmas iin
g n derdi. Nasuh Paazade zerine gnderilen kuvvetleri datt.9
Artk halk dkkanlarn kapatp evlerine kapanmaya balamt.
Nasuh Paazade stanbul'a doru ilerlerken hkmet merkezinde
bulunan sadrazamn muhalifleri de ona, hi vakit geirmeden bir
an nce gelmesini tavsiye ediyorlard. Zira Kemanke Kara Mustafa
Paadan memnuniyetsizliin hat safhada olduunu muhtemelen
kendisine sadrazamln verilebileceini bildirmekteydiler.
Bu haberlere inanan paa, birliklerine bu yolla mitler de vere
rek skdar'a geldi. O ana kadar sadrazamlk midi tayan paa,
p adiahn itaat etmesi ynndeki emrini alnca aknla urad.
Ne yapacan bilemeyen paa, o gece yanndaki birka mutemedi
ile kurtuluu kamakta buldu ve gemiyle Karadeniz'd en Rumeli'ye
geerek Rusuk'a gitti. Ancak Krm'a gitmek isterken Edirne Saray
B ostancbas Sinan Aa tarafndan yakalanarak stanbul'a gnde
rildi. Daha sonra idam edildi (2 6 Haziran 1 6 4 3 ) . 1 0
F T N E AT E N Y E N D E N A L E V L E N D RM E Y N !
Sadrazam Kemanke Kara Mustafa Paa, Nasuh Paazade H
seyin Paa'y ortadan kaldrdktan sonra yerini salamlatrmak
telana dt. O artk kendisine rakip olabilecek herkesi saraydan
uzaklatrma veya ortadan kaldrmann planlar ile megul oluyordu.
B u durum ise hasmlarn artrmaktan baka bir ie yaramyordu.
Sadrazam bu sefer kendisine rakip olarak Sultanzade Mehmed
Paa'y grd ve onu am valiliiyle stanbul'dan uzaklatrd. An
cak bu defa da karsna Sultan brahim'in silahtar olup kendisine
vezirlik verilen Yusuf Paa ile Cinci Hoca kt.
Nefesinin etkisi ile tannm olan Cinci Hoca diye mehur olan
Safranbolulu Hseyin Efendi, hekimlerin, padiahn hastalna are
bulmakta aciz kalmalar zerine, saraya girdi ve sonra d a padiahn

shhatini bir hayli dzeltti.
Yusuf Paa ise hizmetleri ile padiahn gzne girmeyi baarm
t. brahim Han bir gn, "Biraderimin musahibi olarak bir Silahtar
Paa vard, benim niin olmasn?" diyerek rikabdar Yusuf Aa'ya
ikinci vezirlik verdi.
Kara Mustafa Paa, Yusuf Paa'nn kendi icraatlarn nleyeceini
dnerek, "Padiahm, devlet ileri ortaklk kabul etmez. Vezirler
oktur. Silahtar paaya verilecek makam, haslar ve ihtiam iin
gereken eylere, devlet gelirinin tahamml yoktur. imdi vakti
deildir;' diyerek kar kt. Fakat engel olamad.
Bu iki kiinin padiahn birdenbire gzdesi haline gelmesi sadra
zamn koltuunu hayli sarsmt. Kara Mustafa Paa'ya kar birlikte
cephe alan Safranbolulu Hoca ve Yusuf Paa sadrazama ait tayin ve
azil ilerini ona sormadan padiaha arz ederek Kemanke'i aradan
karmaya baladlar. Kemanke de ii kaynandan baladklar
iin bunlara ses karamyordu. Sadrazamn, Sultanzade Mehmed
Paa'y stanbul'dan uzaklatrarak am'a gndermesi bile bu kiilerin
gzn korkutamamt.
Bu arada sadrazamn, devletin karn dnerek yapt ilerden
biri de hazinenin gelir ve giderleri arasnda bir denge salamak,
hatta gelirleri artrp giderleri azaltmakt. Sadrazam bunun iin
zellikle taradaki arazi tahririni yenilemiti. Bunun devam ola
rak ulufe ve maalarda ksntlar yapm, devlete yk tekil edecek
baz memuriyetleri ortadan kaldrm, ulufeli askerin yoklamasn
yaptrarak baz isimleri defterden sildirmiti.
Bu icraat baz kiilerin menfaatini engelledii iin hakknda
vaki ikayetlerin artmas karsnda sadrazam, iki kez padiaha isti
fasn sundu. Padiah ise her defasnda ona iini yapmasn bildirip
kabul etmedi. Kemanke Paa ise bu durumu anlamayp kiilerle
uramay kendisine iar edinmeye balamt. Kendi hasmlarn
kendisinin dourduunun farkna varamyordu. Padiah ise mer-
ke zde tek grn hakim olmasn istemiyordu. Bu itibarla iki taraf

da idare etmekteydi.
te yandan sadrazam muarzlarndan kurtulmak isterken so
nunda mahvna sebep olacak bir ie giriecekti. Nitekim o, Yusuf
Paa ile Hseyin Efendi'nin tahakkmlerinden kurtulabilmek iin
ken disinin mahremi olan Kul Kethdas Hseyin Aa ile grp
yen ierilerin tahrikiyle buna muvaffak olacan mit etmiti. Kul
kethdas, bu i hakknda ocak zabitleriyle grt ise de onlar bu
teklifi derhal kabul etmeyip ii ocan akl hocas olan Koca Musli
huddin Aa'ya atlar. Muslihuddin Aa, ''.Aman saknn, asla doru
deil. Sultan Murad merhumun nice bin adam katli ile sndrd
fitne ateini yeniden alevlendirmek mi istersiniz? Sz ayaa d
tkten sonra i ok zor olur. Bu nasl fasit fikirdir;' diye ii nledi.
Sonra veziriazama giderek durumu sordu. Fakat veziriazam inkar
etti. Sonra yenieri aasna sorup o da haberi olmadn syleyince
bandan korkarak bir vasta ile keyfiyeti padiaha bildirdi. Bunun
zerine padiah, Muslihuddin Aa'y davet ederek, "Bak ihtiyar!
Kullarm orba yememek isterlermi, asl var mdr?" deyince Mus
lihuddin Aa, "Haa padiahm, cmlesinin boynu kldan incedir,
cmlesi emrine muti'lerdir. Bu szden asla haberleri yoktur. Eeri
lalan, kethdann eliyle odalara birka kese gndermi; lakin onlar
onun kandrmasyla byle i etmek imkanszdr;' cevabn verdi.
Bu sz zerine Sultan brahim, "Ya ben imdi lalam (sadrazam)
katletsem kullarm bana incinirler mi?" deyince sadrazamn askeri
tahrikinden memnun olmayan ve byk endie duyan Muslihuddin
Aa, "Haa padiahm. Belki hepsi memnun olurlar ve padiahma
hayr dua ederler;' diye mukabele eyledi. 1 1
Yapt tertibatn duyulduunu renen Kemanke Kara Mustafa
Paa, koynuna Mushaf- erif koyup Demirkap'dan saraya geldi.
Byle davetsiz gelmesine sinirlenen Sultan brahim, "Lala ! Ne
acep baban evi gibi davetsz gelrsn? " diye azarlad.
Sadrazam koynundan Mushaf- erifi karp padiahn ayakla
rna kapanarak, "Sylenen eylerin kendisi hakknda iftira olduu -
nu;' arz eylediyse d e padiah b u szlere inanmad. "Ver mh rm,"

dedikten sonra B ostancbaya, ''.Al unu;' diyerek kendisi Harem'e
gitti.
Padiah kellesinin alnmasn istemiti. Bostancba ise al un
dan maksadn mhr al demek olduunu zan ile vezirden sadece
mhr ald. Kemanke Kara Mustafa Paa da bundan isti fade ile
atn a atlayarak kon ana geldi ve adamlarna, "Silahlann ! " diye
emretti. Adamlar toplanp, "Bu ne kt tedbirdir. Bu stanbul eh
ridir. Hepimizi kltan geirirler bir baka aren var ise onu gr!"
dediler. aresiz kalan sadrazam kendi konann harem ats n dan
Nallmescit civarnda bir yn otun arasnda saklanp g eceleyin
kamak istediyse de takibine kan bostanclardan biri tarafn dan
grlerek yakaland.
Sabk veziriazam, kendisinin ldrlmeyerek padiahn, hu zu
runa gtrlmesini istediyse de o srada katli hakknda emir geldi
inden Hocapaa ars'nda Trnak Saray ve Sebilhane nnde
Cellat Kara Ali tarafndan kement ile bouldu. Cesedi padiah
tarafndan grldkten sonra Parmakkap'daki ( arkaps'nda)
trbesine defnedildi (3 1 Ocak 1 644) .
Mhr- i ikbal-i vezir oldu giriftar- ksuf

Yz a ola zuhur etti hele hkm -i husuf
Kemanke' in veziriazaml be sene drt ay olup baz kusurla
ryla beraber devlete hayrl hizmeti dokunanlardand. lmnde
bir heybe iinde otuz bin duka altnndan baka bir eyi bulunm ad.
Yerine kendisinin sadarete rakip addettii am Valisi Sultanzade
Mehmed Paa tayin edilip o gelinceye kadar Vezir Kenan Paa kay
makam oldu. Oca tahrik etmek isteyen kul kethdas Hseyin de
Aa Kaps'nda (Yenieri Aas Dairesi) kahve ierken bouldu.12
S M B L AGA H A D S E S V E G R T
Kbrs'n fethinden sonra 1 8 Mart 1 573 tarihinde Venedik'le bir
ahitname imzalanmt. 1 645 tarihine kadar geen yaklak yetmi
yll k sre ierisinde, birka kk anlamazlk dnda iki devlet
aras ndaki ilikiler dostane bir ekilde devam etmi ve bu zaman

13
zarfnda be ahitname daha imzalanmtr.
Osmanl-Venedik dostluk srecinde, Girit' in Osmanl topraklar
ile s k bir ticari mnasebeti sz konusuydu. XVI. yzyln ikinci
yar s nda Girit, yllk tahl tketiminin ancak 6-8 aylk blmn
retebiliyordu. Bu sebeple Girit yneticileri, tahl ihtiyacn Osmanl
nemleketlerinden karlamak yoluna gidiyorlard. Geri Osmanl
devletinde hububatn ihracat yasakt. Ancak tahln fiyatnn, Ve
nedik topr aklarnda Osmanl i piyasasndan ok yksek oluu ve
deniz ta maclnn salad kolaylklarla Anadolu ve Rumeli
sahillerindeki Osmanl reticileri, mahsullerini kendilerine en yakn
Venedik topraklarnda pazarlyorlard. Bu pazardaki en byk pay
da, barndrd nfus itibar ile Girit Adas oluturuyordu.
Bu ekilde ucuz yolla tahl ihtiyacn karlayan Giritliler, Ve
nedik senatosunun balarn sklerek arazinin hububat ekiminde
kullanlmas ynndeki kararna ramen, topraklarn geliri daha
yks ek olan baclk, zeytin, turungiller, balclk gibi alanlarda
deerlendiriyorlard. Onlar da rettikleri bu rnleri stanbul piya
sasnda pazarlyorlard. Yaknl, mallarn elde kalma tehlikesinin
bulunmamas ve fiyatlar bu piyasay cazipletiren unsurlard.
Dier taraftan Msr, Tunus, Cezayir ve Trablus deniz yollar
zerinde bulunan Girit Adas, Osmanllarn Dou Akdeniz'deki
hakimiyetleri iin her zaman bir tehdit unsuru i d i . Bu eyaletlerden
. stanbul'a gelecek olan iaenin tehdit altnda olmas hibir zaman
istenmeyen bir eydi. Dier taraftan adann Latin-Venedik ynetimi
ile devaml mcadele iinde olan, Rum - Ortodoks kilisesine bal
halkn byk bir ounluu ya am sknts ve dini b a s kl ar n daha
az olduu Osmanl Devleti'ni, aday ele gei rmeye davet ediyorlard ; .
B u davetler, O s m a n l y n eticile r i tarafndan olumlu karlanyor ve
zaman zaman Girit'e sefer gndeme getiril iyordu.
Bu durum Girit'in Venedikli idarecil e r tarafndan da sezilmi
olup Venedik senaio s u n a gnderilen ar zlarl a sk s k dile get irilm i
ti. Bunlardan b i r i d e Kbrs S ava sm. s m d a G i rit generali. (asked
. . 1 '"'
mu . . fett
. ) o 1 a n I'v" a r m C ava 11 . . ,..j
u . . O 'D r r ap u t u n c.r a usrTi an 11 a c n.
'
Girit zerindeki emellerinden bahsettikten sonra, "Trkler Gi rit'i

ele geirmek iin frsat kolluyorlar. Bunu engellemenin bir tek yolu
var, o da onlara bu frsat vermemektir;' demekteydi. 14
Ancak Venedik Marin Cavalli ve Isepo Civran gibi devl et adan.
larnn ikaz ve uyarlarn yeterince deerlendiremedi. Girit'in O s
manllar aleyhindeki tavr ve davranlarn grmemezlikte n geldi.
iV. Murad Han zamannda ykl bir tazminat deyerek sava
engelleyebilmilerdi. imdi ise ortaya kan Smbl Aa ha dis esi
zeri rtlebilecek gibi grnmyordu.
Sultan brahim, baz hareketleri kendisine ho gelmeyen D a
rssaade Aas Smbl Aa'y, 1 644 ylnda azlederek Msr'a sr
gn etmiti. Bir hayli serveti olan aann malna, bir o kad ar da
padiah ihsanda bulunmutu. Alay gemileri gitmi olduu ndan,
KaradenizCl.en yeni yaplp gelen brahim Reis kalyonu ile gidilm eye
karar verildi.
Smbl Aa, btn mal, cariye ve sekin atlaryla gemiye bindi.
O srada Mekke- i Mkerreme kads tayin edilmi olan Bursevi
Mehmed Efendi ve bununla birlikte bin kadar hac aday da bu
gemiye binmilerdi. Kalyon acele ile hareket ettiinden lazm olan
sava malzemesi alnamam, sadece drt top ile denize almt.
Savunmasz bir geminin bu kadar kymetli yk ile Msr'a doru
ilerledii Malta korsanlar tarafndan haber alnnca, alt ektiri
kadrga ile adalar arasnda gezmeye balamlard. Nihayet bunlar,
Kerpe Adas'nda gizli bir koyda demirleyip brahim elebi kalyo
nunu beklemeye balamlard.
brahim elebi kalyonu Rodos Adas'na gelip tekrar hareket
etmek istediinde Malta gemilerinin Kerpe Adas'nda beklediini
renen Rodos ahalisi birka gn beklemelerini, Malta gemilerinin
gitmesinden sonra yollarna devam etmelerini istemilerdi. Ancak
Smbl Aa, "Bu sene hacca yetimem gerek;' diyerek bu teklifi
kabul etmedi.
Osmanl kalyonu hareket ederek Kerpe Adas'na gelmesinden
az sonra, korsanlar nlerine karak yollarn kestiler. Bir gece ve
brahim Han 161
devam eden muharebede bata Smbl Aa ve

gndz iddetli
ibrahi m elebi olmak zere pek ok insan ehit dt. Kalanlar ise
kors an larca esir alnd. Esir alnanlar ve ganimetler korsan gemisine
aktar larak Girit'in Kandiye Liman'na gtrldler. 15
Korsanlar, Girit valisine Smbl Aa malndan bir miktarn
hediye ederek birka gn burada dinlendikten sonra, Malta'ya doru
hareket ettiler. Ancak, Mesina Adas iskelesi olan Saragoza Liman'na
yirmi mil kala gemi ganimetleriyle birlikte batt.
B Y K H A RE KAT
Facia stanbul'da duyulduunda byk znt meydana gelmiti.
Sultan brahim Han da olduka mteessir olmu ve hemen Malta
zerine sefer ilan etmiti. Sefer iin, derhal i hazineden bin kese
altn karlarak, kapcbalarna verildi. Donanmann ihtiyac olan
keresteyi, Karadeniz ve Ege sahillerinden satn almalar emredildi.
ok az bir zaman zarfnda Tersane-i Amire'ye pek ok kereste gel
mi ve btn adalardan marangozlar getirtilerek, tersanenin her
gznde bir kadrga inasna balanmt. Ayrca bir batarda ve
on tanede kara mavna yapld. Yine stanbul dndaki tersanelere
de emirler gnderilerek kadrga yaplmas istenmiti.
Donanma hazrlklar devam ederken, Rumeli, Anadolu, Kara
man ve Sivas eyaletleri beylerbeyleri ve sancakbeylerine ve hatta
Tunus, Cezayir ve Trablus ocaklarna, "lkbaharda Akdeniz'e sefer
vardr. Gemileriniz ile hep birlikte gazaya hazr olup ruz- Hzr'dan
evvel gelp donanma-y hmayuna katlasz;' diye emirler gn
derilerek ilkbaharda balayacak olan sefere katlmalar istenildi.
O rdularn toplanma yerleri olarak da Rumeli'de Selanik, Anadolu'da
da eme limanlar tespit edilmiti. Serdarlk grevine, Kaptan-
Derya Silahdar Yusuf Paa tayin olundu.
Dzenlenen sefer, deniz ar kara muharebeleri olaca iin,
on un kaptanlk mansbna kara ve deniz askerlerinin serdar unvan
ilave olunmutu. Rumeli eyaleti, kale muhasaralarnda tecrbeli,
Badad'dan mazul Kk Hasan Paa'ya tevcih olunarak Selanik'e
gnderildi. Yenieri Oca komutanlarndan da Badad muhafaza-
1 62 m p a ra t o rl u u n Z i r v e s i v e D n
sn dan yeni gelmi olan Zaarcba Murad Aa, ocak kethd alna
tayin olunarak, yenieri aas yerine sefere grevlendirildi. Dier
ocak zabitlerinden ise Samsoncuba brahim Aa ve Haseki Ali
Aa, sair orbaclar ile birlikte sefere tayin olundular. 1 6
Eskiden Msr ve Budin beylerbeylikleri ile sadaret kaymakaml
makamlarnda bulunmu olan Musa Paa da, serdara danman tayin
olundu. Bundan sonra, derya beylerinden askerin sefere nakli iin
gemiler kiralanarak doksan karamrsel ve kalyon Selanik Liman'na,
altm gemi de eme Liman'na gnderilmiti. Ayrca Cezayir,
Tunus ve Trablus beylerbeylerine de fermanlar gnderilere k sefere
hazr olmalar bildirildi.
Bu iler devam ederken Sultan brahim, her gn Tersan e - i
Amire'ye gelerek, sefer hazrlklarna nezaret ediyordu. Hatta b iz
zat erzak ve barut sandklarnn gemilere tanmasna yardmc
oluyordu. Hazrlklarn tamamlanmasndan sonra, deniz askerle
rinin Tersane-i Amire'd e yoklamalar yaplarak gemilere girmeleri
emredildi. Sefere memur olan Yenieri Oca aa ve orbaclarna da
hil'atlar giydirilerek hareket etmeleri emir olundu ( 1 9 Nisan 1 645).
Serdar Yusuf Paa, 30 Nisan 1 645'te donanma ile birlikte pa
diahn nnden enlikler ile geerek Malta Seferi ad altnda,
stanbul'dan S akz Adas'na doru hareket etti. Yolda, Selanik
Liman'nda olan Rumeli askerlerini tayan gemilerin orduya kat
labilmeleri iin Kara Hoca diye bilinen Rodos Sancakbeyi brahim
Bey, sekiz ektiri kadrga ile gnderilip Kzlhisar Liman'nda orduya
dahil olmalar istenilmiti. Serdarn Sakz Adas'na gelmesinden
sonra Anadolu ordusunun seraskeri olan Ahmed Paa ve Anadolu,
Karaman ve Sivas beylerbeyliklerinden sefere memur sancakbeyleri
huzura kabul olundular. Burada sekiz gn kalndktan sonra hareket
olunarak, Kzlhisar Liman'na varld ve gemiler demirlendi.
Rumeli Beylerbeyi Hasan Paa da birliklerini tayan gemile r ile
20 Mays 1 645'te Selanik'ten hareket etmiti. Kzlhisar Liman'nda
drt gn bekledikten sonra, Mora Yarmadas Terme (Termesis)
Liman'nda orduya katld (27 Mays 1 64 5 ) . Burada iki gn dinle
nildikten sonra, hareket edilerek Benefe Liman'na gelindiinde
I b ra h i m H a n 1 63
iddetli bir rzgar kmt. Donanma gemilerinin ou, B enefe

Lim an'na girmek zorunda kald. Baz ayka ve burtonlar ise, Man -
ya burn una doru ekildiler. Limana giremeyen birka gemi de
Venedik'e tabi uka Adas'na srklenmilerdi. Bunlar, Venedik'ten
Gir it'e g nderilmekte olan ii barut, glle, humbara, tfek vs. harp
aleti ile dolu olan bir gemiye rast gelerek zapt ettiler.
Os manl donanmas, 7 Haziran 1 645'te Navarin Liman'na ge
lerek d emirledi. Burada btn askerlere Malta Seferi tedarikini
grmeleri emredildi. Tunus ve Trablus Beylerbeyi Abdurrahman
Pa a, s ekiz ektiri kadrga ile bu limanda donanmaya katld. Burada
on gn kalnarak gemilerin bakm ve tedarikleri yapldktan
so nr a, hareket edildi (20 Haziran 1 645) .
Avrupa'da Osmanl ordusunun Malta zerine hareketi konuu
luyordu. Osmanl devlet adamlar o ana kadar seferin malta zerine
oldu unu biliyorlard. Nihayet donanma Navarin'den ayrldktan
sonra Yusuf Paa, beyleri ve kaptanlar batardasna davet etti.
Ard ndan seferin Girit Adas zerine olduunu bildiren hatt- h
mayunu ilan etti.
Bundan sonra, derhal Divan'dan Venedik konsolosluklarnn
bulunduu yerlerdeki vali ve kadlara fermanlar gnderilerek kon
soloslarn tutuklanmas ve Venedik mallarnn sattrlmamas emir
olundu.
Donanma, Manya Burnu'na doru hareket ederek, gece uka
Adas civarnda demirledi. Ertesi gn de buradan hareket edile
rek, Sakalya adnda harabe bir adaya varlnca buradaki gzcler
dumanlar Osmanl donanmasnn geldiini Girit'e bildirdiler (22
Haziran 1 645). Kartabak dedikleri firkate reisi Girit Adas'na varr
varmaz elbiselerini deitirerek Sakalya Adas'ndaki gzclerin
peine dt. kisini ldrp drdn sa ele geirdikten sonra
bunlar konuturdu.
Sabah olunca da adann Kl Burnu dolalarak Girit ile Todori
adalar arasnda liman misali bir yerde demirlendi. Burada askerler
ve mhimmat karaya karldktan sonra Hanya muhasarasnn emir
olunmasyla akam vakti o tarafa hareket olundu. Ertesi gn, Hanya

Kalesi'nin kar tarafndaki Takpr yaknndaki tepelere ulald.
Bu taraftaki yerli halk gnlleri rahat, ba ve bahelerinde ky
metli elbiseleriyle ssl muhteem zevk ve safalarnda iken Osmanl
askeri bu ky basp saysz ganimet ve birok esir ald. Fakat serdar
bu esirleri azat ettii gibi kylerin yaklmasn, aalarn kesilmesini
ve esirlerin ldrlmesini yasak etti. Serdarn bu hareketini duyan
ada halk her taraftan orduya zahire getirip hizmet etti . 1 7
Adada ilk olarak Hanya'nn hedef alnmasnn stratejik bir karar
olduu ve zerinde uzunca bir sre dnlerek buna karar veril dii
anlalmaktadr. nk Hanya mevki itibari ile Mora sahillerindeki
iskelelere gayet yakn olup buralardan ok ksa bir srede zahire ve
mhimmat ikmali yaplabilecekti. Aksi halde Girit'in ksmen dou
sunda yer alan Kandiye Kalesi, adann merkezi olmasndan dolay
daha mstahkemdi. Ayrca asker ve cephane nakli Hanya'ya oranla
daha ge yaplabilecekti. lk harekattaki baarsz bir durum, belki
de bir daha hi almamak zere Girit meselesini kapatm olacakt.
H A N YA' N l N F E T H
Hanya Kalesi olduka mstahkem olup yedi yksek burca sahipti.
Bunlarn her birinde yirmier balyemez topu bulunup bin kadar
da askeri vard. Kale duvarlar be atlnn yan yana yryebilecei
kadar geniti. Duvarlarn arkasnda dokuz tabya ve bu tabyalarn
yine her birinde on beer balyemez top bulunuyordu. Ayrca denize
doru bakan tarafta ise yz kadar top yer alyordu. 1 8
ehir saf m ermerden binalar ve saraylarla doluydu. eme,
dkkan ve arlar, grenleri hayran brakacak derecede gzel ve
halk son derece zengindi. Her taraf ba ve bahelikti.
Ancak Hanya'nn muhasarasnn shhati asndan ncelikle
kalenin birka mil batsnda kk fakat stratej ik adan ok nemli
bir ada olan Sen-Teodoro (Ayatodori) Adas'ndaki iki kaleyi almak
gerekiyordu. Bu kaleler konumlar itibariyle Hanya'nn korunmas
iin son derece nemliydi.
Biri tepede dieri ise sahilde olan bu kalelerin ikisi de yaln

kayalar zerine ina olunmutu. D uvarlarnn ykseklii on iki
zira ( 1 zira: 65 cm) ne ise alt zira idi. Bu kalelerin her biri byk
b alyemez toplar, cephane ve zahire ile doluydu.
Serdar Yusuf Paa, Amasya Mirlivas Ahmed Paa ve Trhala
Sa ncakbeyi Ahmed Bey'i bu ile grevlendirdi. Tepedeki kalenin
muhafzlar Osmanl askerlerinin karma yaptklarn grnce
muhasaraya mukavemet edemeyeceklerini dnerek sahildeki
kaleye katlar.
23 Haziran 1 645 tarihinde sahildeki kalenin muhasarasna ba
land. Kale, kara tarafndan toplarla dvlrken deniz tarafndan da
kadrgalar ve mavralardan top atlaryla muhasara destekleniyordu.
Kale halk bu youn top atndan kalenin deceini anlamt.
lerinden iki tanesi eline beyaz bir mendil alarak, "Gelin kale si
zindir aln ! " dedi. Bunun zerine Osmanl askeri o blgeye doru
ilerledi. Osmanl askeri yaklanca daha nceden hazrlam olduk
lar barut lamn atelediler. Fevkalade bir ekilde patlayan lam
yerin altn stne getirdi ve be yz gazi ehit oldu.
Bu hal Osmanl dilaverlerini zd kadar gayrete de getirdi.
Nihayet drt saatlik youn top at sonucunda kale zapt edildi.
Daha sonra Osmanl donanmas gelerek bu limana demirledi ve
Hanya'nn alnmas iin ok nemli bir balang yaplm oldu. 19
Yusuf Paa bir ferman kararak gemilerde olan btn mhim
matn karaya karlmasn emretti. 2 7 Haziran 1 645 tarihinde
Hanya Kalesi'nin karsndaki Konstantin Kilisesi tepesine metrisler
kuruldu. Ertesi sabah balyemez toplar ve darbzenlerle kale duvarlar
dvlmeye baland. Muhasarann altnc gn 2 Temmuz 1 645'te
Trablus'tan gemi ve bir ayka, Msr eyaletinden de ok miktarda
barut, mhimmat ve asker gelerek orduya katldlar.
Hanya Kalesi'nin muhasara edildiini haber alan Venediklile
rin Girit valisi, be yz tfekli fedaiyi yardma gnderdi. Suda'd an
da topladklar drt yz askerle toplamda dokuz yz kii olan bu
kuvvetler, Hanya Kalesi'nin karsna geldiler. Karlarnda be yz
1 66 m p a r a t o r l u u n Z i r v e s i v e D n i
Osmanl gazisini bulan fedailer birliinden hibiri Hanya Kale si'n e

girmeye muvaffak olamayarak ok ksa bir srede daldlar.
Dier taraftan da kale nlerinde muhasara devam ediyo rdu .
Venedikliler kaleden tabyalara kadar bir yol ap zerini tahta ile
rterek altndan lam kazmaya balamlard. Bu giriim Osmanl
komutanlar tarafndan sezilince kar lam kazlmaya baland
ve lamclar korumak iin bir miktar sipahi tayin edildi. ok
gemeden iki taraf lamlar birbiriyle karlat. Yaplan muhareb e
sonucunda Venedikliler bertaraf edildi.
Muhasarann yirmi beinci gn brahim Han tarafndan ser
dara kabzas murassa bir kl ile iki srmal samur kapl hil'at geldi.
Padiahn gnderdii hatt- hmayun ordu iinde okununca askerin
maneviyat, g ve azmi artt.
Muhasara her geen gn daha da iddetleniyordu. Serdarn em
riyle kaleye doru toprak srlerek ilerleniyor fakat kaleden yaplan
taciz atlar sebebiyle fazla yaklalamyordu. Toprak srme ilemi
sonucunda yry mahalli hayli ykseltilmi, kalenin ykseklii
ok az kalmt. Yusuf Paa hendek azna toplar koydurarak kale
nin yksek yerlerini ykp buradan kale iine yry yaplmasna
karar verdi. Ertesi gn toplar yerletirip atelendi. Kale duvarlar
parampara oldu. Bunu gren kale halk hemen karlk vermek
istese de muvaffak olamayarak geri ekildi. Akam olunca bir miktar
askerle kale kaps nndeki tabyaya doru yry yapld ancak
kale iinden yaplan top ve tfek atlar yznden geri ekilmek
zorunda kalnd.
Muhasarann krk birinci gn olan 6 Austos gn Murad Aa
Tabyas'nn sol tarafnda "Byk Metris" denilen mevki nndeki
burca byk bir lam yerletirilmesine karar verildi. Yz elli kantar
( 1 kantar : 5 6 ,5 kg) b arut konuldu. Askerlere herkesin yerinde kal
mas tembih edildikten sonra gece yars patlatlan lam neticesinde
mthi bir zelzele meydana geldi ve kalenin duvar yerle bir oldu.
Herkesin yerli yerinde kalmas emrinden haberi olmayan asker
ler kaleye doru hcum ederek birok Venedikliyi kltan geirdi.
f akat metristeki askerler emir gerei yerlerinde kaldklarndan

o nl ara yardma gidemediler. Kale iinden kan dman askeri bu
aske rler zerine hcum etmesiyle geri ekilmek zorunda kaldlar.
Hanya kuatmas bunun gibi birok baarsz denemeyle devam
etti. Naima kalenin fetih gnn u ekilde anlatmaktadr:
Tamam elli drt gn muhasara olunup bur tepesinde metris alnd.

Pazartesi gn hcum tahmin olunmuken Frenk askeri grd
ki alma ile olmaz bunun biri lse yerine bin gelr ve biri on
dmana bedel olur. Bilhassa casuslar serdarn yiitliini grp
sylerlerdi. Melunlarn kale aalar ve kapudanlar ve topular
ou helak olup, kat'i olarak anladlarki bir daha bu kavn (Trkler)
hcum ederse ister istemez hisar alrlar.20
Nihayet 1 9 Austos gn Venedikliler grevlendirdikleri bir

eliyi bar grmeleri iin gnderdiler. Yaplan grmeler sonu
cunda kaleden ayrlacak olan Venediklilerin can ve mal gvenliinin
salanmas, istedikleri yere gitmeleri ve kalede kalacak olanlarn
da can ve mal gvenliinin salanmas artyla kale elli drt gn
muhasara olunduktan sonra teslim alnm oldu.
Venedikliler yaplan antlamaya gre can ve mallarna doku
nulmadan 22 Austos'ta Trk kadrgas ve iki Cezayir gemisi
ile Kandiye Kalesi'ne nakledildi.
Ertesi gn mahsurlar kadnlar ve ocuklar ile ehirden kp
iki saf halinde Osmanl ordusu arasndan asla hakarete uramadan
getiler.
Fethin nianesi olarak Santa-Nikola adndaki eski bir kilise ca
miye evrilerek, "Hnkar Camii" ad verildi. Bundan baka iki kilise
daha camiye evrilerek birisine "Yusuf Paa Camii" dierine "Musa
Paa Camii" denilmitir. 2 1
Durum stanbul'a bildirilince, zafer gn gece enliklerle
kutland. Hanya'nn Osmanllar tarafndan fethi Avrupa'da byk
akisler uyandrd. Almanya ve talya, asker gndererek Venedik'e
yardm etmek karar verdiler. Byk Venedik donanmas Girit
sularnda dolat halde, Osmanl donanmas ile karlamam aya

dikkat ediyordu. Yusuf Paa, on iki bin asker ile Hanya Kalesi mu
hafzlna Rumeli Beylerbeyi Kk Hasan Paay brakarak, 2
Ekim gn Girit'ten ayrld.
Hanya fethedildikten sonra kentte Osmanl ynetiminin ku
rumlar oluturulmaya alld ve adann dier ehirlerinin alm
iine giriildi.
N E YA BAN E S Z L E R E D E RS N ?
Kemanke Kara Mustafa Paann Sultanzade'yi istememesi gibi
yeni sadrazam da Yusuf Paa ile ekime halindeydi. Yusuf Paann
Hanya fatihi olarak payitahta dnmesinden sonra bu husumet daha
da belirginlemeye balad.
Sadrazam Sultanzade Mehmed Paa, sadaretinin balarndan
itibaren rvet ve suiistimal ile i grmeye balamt. Yanllarn
rtmek iin de padiaha kymetli hediyeler sunmay kendisine iar
edinmiti. Silahtar Yusuf Paann Safranbolulu Hseyin Efendi ile
ittifak edip de, kendisinin dncesine aykr olmak zere Girit
Seferi'ni atrm olduundan beri, Yusuf Paaya husumeti artmt.
Nitekim Hanya muzafferiyetinin bahettii nfuz ile dnmekte
olan Yusuf Paay Msr valilii acilen merkezden uzaklatrmay
dnd. Lakin buna muvaffak olamad.
te yandan Yusuf Paa seferden dnerken hediye olmak zere,
padiaha ancak birka esir ile Msr granitinden iki stun getirmiti.
Sadrazam bunu frsat bilerek Yusuf Paay gzden drmek iin
almalara balad. Onun Hanya muhafzlarn btn hazineleriyle
birlikte ekilip gitmelerine msaade iin, Venediklilerden ykl
miktarda paralar alm olduunu yaymaya balad. Muhafazas her
sene byk masraflar icap ettiren adi bir kalenin zapt iin devlet
hazinesinin tketilmi olduunu ilave etti.
Sultan brahim Han, Sultanzade'nin telkinlerine kaplarak, Yu
suf Paa'nn hapsini emretti. Ancak valide sultan ile Safranbolulu
Hseyin Efendi bu iin sadrazamn ekememesinin bir sonucu
olduunun farkndaydlar. Bu itibarla devlete byk bir lke ilave
e de n bir adamn hapisle mkafat grmesinin hakszlk olacan ve

askeri mteessir edeceini arz ederek mani oldular.
Tekrar padiahn musahipliinde kalan Yusuf Paa iin frsat
do m utu. Bu defa da o veziriazamn aleyhinde bulunmaya ba
l ad. Bu ekime brahim Han' da b ezdirmiti. Nihayet karlkl
ikayetlerini dinlemek iin silahtar ile sadrazam huzuruna ard.
Sultanzade , makamnn kendisine vermekte olduu tam
salahiyete gvenerek, Padiahn huzurunda hasmna, kibirli ve
t ahkir edici szler syledi. Bunun zerine grevinden azledildi.
Padiah sadarete Yusuf Paa'y getirmek istedi ise de onun da kabul
etmemesinden dolay grev Defterdar Salih Paa'ya tevcih olundu
( 1 7 Aralk 1 645).
Salih Paa, Bosna'da domu ve Kara Mustafa Paann himayesi
altnda yetierek ve dahili idarede sratle terakki ederek defterdar
la kadar gelmiti.
Salih Paann sadarete ykselmesinden beri, henz bir ay gemi
ti ki devletin payitaht, bu kez Hanya Fatihi Yusuf Paann lmyle
alkaland (2 1 Ocak 1 646) . Sznde itidalsizlik ile tannan Silahtar
Yusuf Paa, padiah ile bir mnazaasn hayatyla dedi.
Padiah, Yusuf Paa'nn uzun sre eski sadrazamla ekimesi
yannda grevden imtina etmesine sinirlenmi ise de belli etme
miti. Ancak onu merkezden bir grevle uzaklatrmay dnd.
Bu maksatla bir gn Yusuf Paa'y ararak Girit Adas'nn fethini
ikmal iin otuz gemi ile gitmesini emretti.
Silahtar ise gemilerin tersanede bulunduunu ve henz k or
tasnda bulunulduunu ifade ile, "imdi gidemem;' cevabn verdi.
Padiah bu muhalefete fkelenmiti. Eski kzgnlklarn da hatr
layarak, Hanya'daki kafirleri, mtemeddin bir Mslmann vazifesi
olduu vehile, kamilen idam etmeyip de hazineleriyle birlikte
ekilip gitmelerine msaade etmi olduunu iddetli bir dille ihtar
etti. Yusuf Paa ise, "Ben elimden geldii kadar hizmet ettim. Bir
baka kulunuz da gitsin, benim kadar yapsn ! " dedi. Padiah, onun
byle pervaszca konumasndan sklarak, "Ne yabane szler syler.
Sana var git dedim. Durma git, yoksa seni katlederim:'
Lakin Yusuf Paa, imdiki halini unutup zat- ahaneye bal

lna, eski mnasebetlerine ve aralarnda akrabalk bulunmas n a
bakarak, "Padiahm, siz deniz iini bilmiyorsunuz; krekileri
miz yoktur, krekisiz ise denize klmaz;' diyerek tekrar itirazda
bulununca, Sultan brahim, "Bre melun ! Deniz iini sen mi bana
reteceksin ! " deyip bostancbaya dnerek, "abuk, kaldr unu;'
diye emretti.
Yusuf Paa da, "Hemen ldr ne durursun! " szlerini syleyerek
bostancba ile beraber padiahn yanndan kt.
Bostancba, irade-i ahaneyi derhal infaz etmedi. Yusuf Paa'y
srgne yahut idama mahkum olan vezirlerin gtrld mutat
yer olan aml Kk'e gtrd. Sadrazam Salih Paa ve Defterdar
Musa Paa, brahim Han'n ayana kapanarak silahdarn affn
istirham ettilerse de tesiri olmad.
Hanya fatihi pervasz mukabelesinin kurban olarak boulmak
suretiyle ldrld. brahim Han'n daha sonra onu ldrttne
piman olduu ifade edilir. 22
Ayn gnlerde Hristiyan hkmetlerinin mukim elileriyle
sefirlerinin ikametgahlarnn Galata ve B eyolu'nda olmas ka
rarlatrld. O zamana kadar yabanc milletler sefirlerinin igal
ettii Eli Han vergi veren B odan, Eflak, Transilvanya, Raguza
hkmetleri maslahatgzarlarna tahsis olundu.
Padiah'n bu karar, ngiltere ve Fransa tarafndan hi beenil
medi. Zira Fransa ve ngiltere seyr-i sefain ticareti byk darbeler
yedi. ngiliz Elisi amvil Krev ile ark Ticaret Kumpanyas arasnda
meydana gelmi olan ihtilaftan mteessir oldu. Her iki taraf Bab-
Hmayun'a karlkl olarak ikayette bulundular. Ancak Divan en
ok para veren taraf iin mmkn olabileceini belirterek tart
malara noktay koymu oldu.
R E S MO ' N U N F E T H
brahim Han Girit iini yarm brakmak istemiyordu. Zira bata
Venedik, Papalk, Malta ve spanyol donanmalarnn gznn ol
duu Girit'te bir kale elde edip o ekilde brakmak akl kar deildi.
Yu suf Paa'nn idam edilmesinden sonra kaptan- deryala Musa

Pa a getirildi. Gz pekliinden ve cesaretinden dolay "Deli" diye
an lan Yeniehirli Hseyin Paa da Girit'in alnmas iin grevlen
dir ildi.
Hseyin Paa, Hanya muhafzlna tayin edilir edilmez hazr
lkla rn bitirdikten sonra Mora'dan Girit'e geerek nce adann
b atsnda bulunan Kisamo Kalesi'ni fethetti ( 1 0 Mart 1 646) . Yerli
halk kendilerine adaletle muamele edildii iin kolayca teslim oldu.
Bu arada Deli Hseyin Paa casuslar vastasyla Venediklilerin
K andiye ve Suda Liman'nda byk bir hazrlk ierisinde bulundu
unu, kara ve denizden Hanya'ya yrmek amacyla yerli Rumlardan
on be bin asker topladklarn rendi. Btn bu bilgileri bir taraf
tan stanbul'a ulatrmaya alan Hseyin Paa, dier taraftan da
Venediklilerin limana yaklamasna engel oluyordu. Aksi takdirde
Hanya Liman'nn durumu dman istilas ile tehlikeye girebilirdi.
Akrotiri Yarmadas'nn gneydou kysnda bulunan Suda
Liman Hanya'nn gvenlii bakmndan ok nemliydi. Zira Han
ya ynnde uzanan darack bir krfezin bat ucundan ve Akrotiri
Yarmadas zerinden karadan yryecek kuvvetler Hanya iin
son derece tehlikeli olabilirdi. Hseyin Paa, dmann bu gayesini
yakndan bildii iin Venediklilerin, Hanya'ya doru ilerlemesini
engellemi oldu. Hatta Suda Liman onlarn elinde olduu halde
dmann buraya asker ve malzeme karmasn nledi. Bu arada,
Haziran ortalarnda Esterni Kalesi'ni de fethetti ve bylece Suda
Liman'nn fethini engelleyen son mevzi de ele gemi oldu.
Venedikliler ise bir taraftan Osmanl donanmasnn Girit'i alma
sn engellemeye alrken dier taraftan da anakkale Boaz'n
tehdit ederek Osmanl askerlerine giden yardm kesmeye al -
yorlard. Girit'in savunmasnn gl olmas bu bakmdan onlar
rahatlatyordu. 1 645 Nisan aynda Bozcaada'ya asker karp boaz
aznda bir liman elde etmeye altlarsa da oraya gnderilen Kk
Hasan Paa kumandasndaki kuvvete yenilerek adadan katlar. 23
Venediklilerin anakkale Boaz'na kadar gelerek faaliyette

bulunmalar padiah kzdrmt. Ertesi sene eski sadrazam ve
Girit Seferi'nin muhalifi Sultanzade Semin Paa'y Girit serdarl
na getirdi. Serdar Sultanzade derhal Kaptan- Derya Musa P aa
ile Hanya'ya vard. "Suda'nn elde edilmesi hepsinden nemlidir;'
diyerek burann muhasarasn emretti. Suda Kalesi, krfezin aznda
muhkem bir yerde bulunduundan ele geirilmesi kolay grlm
yordu. Suda muhasarasnn balamasndan iki hafta kadar sonra
serdar Sultanzade Mehmed Paa hastalanarak stmadan ld.24
Mehmed Paa'nn lmnden sonra Girit'teki kuvvetlerin ser
darlna tekrar Deli Hseyin Paa getirildi. Kaptan- Derya Musa
Paa ise zahire toplamak iin Rumeli sahiline gitmiti.
Hseyin Paa Suda Kalesi'nin fethinin uzun zaman alacan
dnyor bu itibarla ncelikle kuatlmasn doru bulmuyordu.
Serdar olduktan sonra Suda muhasarasn kaldrarak kuvvetlerini
adann kuzeyinde ok mstahkem, fakat muhasaras mmkn bir
kale olan Resmdya kaydrd. Resmo, Girit Adas'nn kuzey tarafnda
bulunan adann nemli beldelerinden biriydi. erisinde elli kilise
ve onlarca saray bulunmaktayd. 2 5
Osmanl ordusu 7 Ekim 1 646'da Resmo Kalesi nnde hendek
amaya balad. drt gn iinde metrisler kale hendeklerinin
kenarna kadar getirildi. Bu hendekler kalenin tersane tarafndan
giren serdengetilerin hcumlaryla ele geirildi. 20 Ekim gn
yaplan bir yryle d kale tamamen fethedildi.
kalenin fethedilmesi iin birok yntem gndeme geldi kalenin
alt kaya olduundan lam kazmak ok zahmetli idi. Bu sebeple
metrislerle kaleye ulalmas kararlatrld. Bin bir glkle metris
ler kale duvarlarna yakn bir yere kadar getirilebildi. Kale kapsnn
yaknlarndaki bir kebendin altna b yk bir lam kuruldu.
Muhasarann otuz dokuzuncu gn bu lam patlatld. Akama
kadar burlar zerinde sren mcadelelerden bir sonu alnamad.
Nihayet ertesi gn devam eden iddetli atmalar sonucunda
gleri krlan Venedikliler bar teklif ettiler. Yaplan grmeler
brahim Han 1 73
netice si nde 1 6 Kasm 1 646 tarihinde kalenin anahtarlarn Hseyin

Pa a'ya teslim ettiler. Hseyin Paa, muhafzlarn btn mallaryla
ekilip gitmelerine izin verdi. lerinden onu kaptan yirmisi zabit
olm ak zere yz on esiri ve on gen kz stanbul'a gnderilip kale
n in fetih mj desi verildi. Ayrca Resmo bakilisesi, Sultan brahim
c amii ad verilip slam mabedine dntrlerek yaknlardaki be
karyen in geliri bu camiye vakfedildi. 26
Ayrca Resmo Kalesi'nin gneyinde buuk saatlik mesafede
Mil ap oteme (Serdi) Kalesi adnda bir kale vard. Buradaki Vene
diklil er zaman zaman kaleden karak Osmanl askerinin zahire
yoll ar n kesiyordu. Bu durumu ortadan kaldrmak iin Anadolu
Beylerbeyi ifteli Osman Paa, idaresine verilen bin kadar Osmanl
askeri ile kaleyi ele geirildi.
L M N E M CA D E L E
Deli Hseyin Paa, Resmo alndktan sonra Kandiye muhasa
ras iin hazrlklara balad. Serdar, yanna ald seme askerlerle
Kandiye'ye doru bir keif harekat dzenledi. Bu keif harekat
neticesinde kaleye giden yollarn ok etin ve bozuk olduu asker
ve sava mhimmatnn buralardan gemesinin ok zor olduu an
lald. Bunun zerine serdar "Hepsi donanma gemilerine muhtatr.
Bahardan evvel asker, zahire, mhimmat ve iki yz nefer lamc
ve ta gnderilip ulatrla! " diye Divan'a arz etti. 2 7
Kandiye, adann en mstahkem kalesiydi. Burada sekiz yz top,
on iki bin kadar da sava asker vard. Ayrca otuz bin civarnda
yerli de savunmaya katlmt. Buna mukabil Osmanl muhasara
ordusunda ise on top bulunuyordu.
Venedik donanmas kuvvetli olmadndan Hseyin Paa, o
zamana kadar Girit'e getirilmi toplarn nemli bir ksmn Hanya,
Kisamo ve Resmo gibi yerlerin muhasaras iin kullanmt.
Serdar Hseyin Paa, stanbul'dan asker ve malzeme istedikten
sonra onlar gelinceye kadar bo durmak istemedi. Kandiye'nin
etrafn Rumeli B eylerbeyi Hasan Paa'ya zapt ettirdi. Elindeki s
nrl kuvvetlerle 1 647-48 k mevsimini Kandiye etrafnda adrda
geirdi. Serdarn gz yollarda, gelecek olan donanmay ve onun

getirecei yardm bekliyordu. Fakat aylar, mevsimler geti i h alde
stanbul'dan bir ey gelmiyordu. Bu kez mevcut askerler mit sizlie
dyor, dman karsnda azimleri krlyordu. Bundan ces are t
alan Venedikliler de yer yer kaleden kp Osmanl kuvve tle ri ne
saldryordu. Aylarca devam eden kuatmada mhimmat ve yiyecek
tkenmi, stelik hibir haber de gelmemiti.
Hseyin Paa ve emrindeki kuvvetler canlarn dilerine takarak
mcadeleye devam ederken, mevcut erzak tkendi. Askerler etrafta
ne bulurlarsa onu yiyerek yaamaya alyorlard. te Osm an l
gleri bylesine kt bir durumdayken Venedikliler, stanb ul'dan
gelen donanmann malup edildiine, anakkale Boaz'ndan bir
kayn bile kamadna dair haberler yayyorlard.
Hseyin Paa ise bu tr haberlerin askerlerin maneviyat n bo
zacan dikkate alarak Resmo ve elde bulunan dier yerl erde n
gizlice birka top getirtiyor ve, "Donanmann gelemedii yalandr,
yollanan toplar ite, daha fazlas da gelecektir;' diye askerleri oya
lyordu. Beklenen yardmn gecikmesi zerine Girit'te elde edilen
dier yerlerin varl da tehlikeye dmt.
Venediklilerin ortala yaym olduklar haberler doruydu. Ve
nedik donanmas dier Hristiyan lkelerden de ald yardmlarla
yine anakkale Boaz'na musallat olmu, Osmanl donanmas
Marmara'ya hapsedilmiti. Dmann anakkale Boaz'n kapat
masndan dolay yardm gelmediinden Girit'teki kuvvetler iyice
mitsizlie dmlerdi. Serdar Hseyin Paa'ya yardm gelmeme
sine ramen askeri tescili ile sipere sokarak Kandiye'yi muhasara
altna ald ve bundan sonra siper muharebesi, lam atlmas su
retiyle srekli sava balad. Kandiye nnde artk bir lm kalm
mcadelesi balam bulunuyordu.
19 Mays 1 648 gecesi Venedikliler, drt bin kiiyle Kandiye'den
bir huru harekat yaptlar. Ancak birka saat iinde bin iki yz kii
zayiat veren dman kuvvetleri geri ekildi. Bununla beraber kale
dndaki tabyalarn da kaybettiler. 24 Mays'ta Venedik donanmas,
yeniden anakkale Boaz nlerine geldi. Kaptan- derya bu dman
bra h i m Han 1 75
do n an masn yarp bir trl adaya ulaamad. Bu yzden brahim

Ban , 1 8 Haziran'da Kaptan- Derya Ammarzade Mehmed Paay
idam ettirdi ve yerine Voynuk Ahmed Paay tayin etti. 28
te yandan barutu ve dier malzemesi hayli azalan Serdar H
seyin P aa, 1 2 Haziran'd a Kandiye bombardmann durdurarak
tabyalara ekildi. Bunu frsat bilip kaleden kma cesaretini gsteren
Vene dil<l iler, kalenin etrafnda bulunan tabyalarn geri almaya
balad lar. Bir sre sonra bir huru harekat yaparak Osmanl tab
yalarn elde etmek istediyseler de byk bir bozguna urayarak
geri ekilmek zorunda kaldlar. Bu arada Osmanl kuvvetleri on iki
top, bin kadar tfek, barut keseleri gibi malzemeler ele geirdiler.
Venedil<l ilerin bu huru hareketinde Hseyin Paann enesine iki
tfek kurunu isabet edip birisi iinde kalm, askerlerin moral ve
maneviyatn bozmak istemeyen byk kumandan ancak arpma
bittikten sonra adrnda istirahata ekilmitir.
30 Haziran 1 648 gn Deli Hseyin Paa, aylardr stanbul'dan
yardm bekledii halde gele gele 450 istihkam askeri ile bunlarn
aylk maa geldi. Bu duruma ok kzan serdar, padiaha, sadraza
ma ve eyhlislama ayr ayr mektup yazarak iinde bulunduklar
zorluklar anlatt. Yeterince yardm edilmedii takdirde yenilginin
kanlmaz olacan belirtti ve zahiresizlikten askerlerin bir sre
ot yiyerek yaamak zorunda kaldn dile getirdi.
Buna ramen byk kumandan btn bu yoksullua tahamml
edip mitsizlie kaplmayarak askerlerini teselli etmesini bildi.
6 Temmuz 1 648 gecesi Osmanl kuvvetleri Kandiye surlarna
byk bir saldr balatt. Rumeli ve Anadolu metrisleri nnde
Venediklilerin er byk tabyas bulunuyordu. Bu tabyalarna
doru lamlar kazlarak nihayet altlarna gelinmiti. Ayn gnn
akam lamlar atelendi. Hseyin Paa'nn emrindeki askerler
hcuma geti. Vuruma gece yarsna kadar be saat devam etti.
Uzun zamandan beri hazrlanan lamlar patlatan Osmanl gleri
tabya, be byk top, be bin tfek ve bunun yannda birok
arlk ele geirdiler. Ertesi akam, bir nceki akamki Anadolu
askerinin yerine Rumeli birliklerini dman hatlarna sren H-
seyin Paa, btn tabyalar v e kaleyi kuatan hendei ele geirdi.

Surlarda byk gedikler atrd.
Otuz bin Venedik askerinin savunduu Kandiye dmek ze rey-
di. Venedikliler teslim olmak iin Hseyin Paa'ya haber gnderdiler.
Ancak bir iki gn sonra yirmi be gemiden mteekkil Venedik
donanmasnn Kandiye Liman'na girerek byk miktarda asker
karmas zerine teslim grmeleri suya dt. 29
stanbul'dan uzun zamandan beri hibir yardm alamayan Hse
yin Paa taarruzlar durdurmak mecburiyetinde kald. nk mu
azzam bir dman kuvveti karsnda ok az sayda kalan Osm anl
askerleri ile kaleyi drmek imkanszd. Girit Sava iV. Meh med
devrine intikal edecekti.
KA R I I K L I K
Sadrazam Kara Mustafa Paa'nn idam ile Sultan br ahim
devrinin sakin geen dnemi de kapanm bulunuyordu. Devlet
adamlarnn ekimelerine saraydaki insanlarn da karmas so
nucunda Sultan iV. Murad Han'n binlerce kiinin kan pahasn a
kurmu olduu dzen yava yava bozulmaya yz tutmutu. En ufak
bir rvete eli demi kiinin ban uurmaktan endie etmeyen
Sultan iV. Murad'n hemen arkasndan balayan dnemde zaman
getike rvetsiz i grlememesi, gelinen noktay gayet ak ola
rak gstermektedir. Para her kapy amaya balamt. Vezirler ve
sancakbeylerine parasz olup olmadklarna bakmadan tahsildarlar
gnderilip padiaha, "Bayram harl;' isteniyordu.
Hezarpare Ahmed Paann sadareti srasnda tarada bulunan
vali ve sancakbeylerine haber gnderilip bayram harl istenmiti.
Bu durum Sivas Valisi Varvar Ali Paa'nn isyanna yol amt.
Varvar Ali Paa ldrld ise de isyan atei sndrlemedi.
Zira sancak ve eyaletlerde huzursuzluklar su stne kmt. Is
parta taraflarnda ortaya kan Haydarolu'ndan baka Badad
Valisi brahim Paa da kendi blgesinde isyan etmeye balam t.
Tarada hkmet otoritesi kalmadndan halk byk bir korku
brahim Han 1 77
iine dmt. Bunun da tek sebebi devlet adamlarnn padiah

etkilemek suretiyle menfaatlerine uygun kararlar aldrmalar idi.
te yandan Venedikliler Girit'te ellerindeki kaleleri birer birer
Trklere teslim edince kendilerine tutunacak baka yerler aradlar
ve Os manl Devleti'nden intikam almak zere Bosna hududuna
saldrdlar. stelik anakkale Boaz'ndan da donanma zorla kyor
veya kamyordu. Girit'teki asker ise zor durumdayd.
Boaz'n byle kapal kalmas bir mddet sonra stanbul'un
iae durumuna da tesir etmeye balad. Sadrazam Ahmed Paa
ceph elerdeki durumu veya kark siyasi vaziyeti padiaha ho gs
terebilme abasndayd. Girit'te binbir yoksulluk ve mahrumiyet
iinde dmanla canla bala arpan Serdar Deli Hseyin Paa ve
maiyetinde bulunan beylerbeyi ile sancakbeylerinin eyalet ve san
caklar stanbul'da rvet verenlere tevcih olunmakta idi. Keza bu
fedakar insanlarn tmar ve zeametleri de bakalarna veriliyordu.
Devlet adamlarnn yanl ilerinin faturas yava yava padiaha
kesilmeye balayacakt.
1 648 yl Mays ay sonlarnda ehir byk bir deprem ile sarsld.
Birok ev ve konak temelinden yklmt. Son zamanlarda ehrin
maruz kald yangnlardan sonra bir de bu zelzele stanbul halkn
perian etmiti. 30
B RA H M H A N ' I N H A L'
Padiaha kar muhalefet gittike artyordu. Girit'in fethinin
tamamlanamamas, Venedik donanmas Ege Denizi'nde dolat
halde uzaklatrlamamas yznden memnuniyetsizlik artt. Bu
arada pahalln artmas ve 29 Mays 1 648 gn stanbul zelzelesi,
durumu daha zor bir hale soktu. Sadrazamn, yenieri aalarndan
baz lzumsuz isteklerde bulunmas zerine, aalar sert cevap ver
diler. Bunun zerine sadrazam bu aalar ortadan kaldrmak istedi.
Sadrazam zaten fitneye hazr ortamda bir byk kargaaya se
bep olabilecek yolun kapsn aralamt. Sadrazamn bu giriimi
zerine aalar, baz devlet adamlar tarafndan isyana kkrtldlar.
Sonunda Kara Murad Aa'nn evinde toplanarak, Sultan brahi m' i

tahttan indirmeye yemin ettiler.
Ardndan derhal btn ocak odabalarn ve ihtiyarlarn Orta
Cami nnde topladlar. Orada sultann hal'i hi konuulm ayp ,
"Bu fesatlar padiaha yaptran vezirdir. Onu aradan karp iyi bir
ahs vezir tayin edelim;' diye karara varld. 3 1
Btn aalarn ortak karar ile yazlan tezkere, eyhlislama, Kara
Murad Aa tarafndan gtrld. eyhlislam durumun ehemmiye
tini ve vahametini derhal anlad. Kara Murad Aa, eyhlislamdan
btn ulemann Fatih Camii'nde toplanmasn istedi.
Fatih Camii'nde toplanan aalar, ulemaya; Sadrazam Ahmed
Paa'ya adam gnderelim camiye gelsin. Vaziyetin ahvalini syle
elim diye teklifte bulundu. eyhlislam da avuba Eri Boyun'a,
"Var syle vezir krkn ve btn ihtiam sebeplerini giyp mhr
alup buraya gelsn ! " diyerek gnderdi.
Bu srada Sultan brahim de aalarn hareketlerini renince
eyhlislama bir kii gndererek, "Bu toplantnn asl nedir? Edepleri
ile olup dalsnlar! " diye bildirdi. Gelen kiiye eyhlislam, "Veziri
bize teslim etmezse bu aalar dalmaz, er' ile szmz vardr;' dedi.
Aalar Orta Cami'ye gittiler ve Sadrazam Ahmed Paa'nn yerine
Mevlevi Mehmed Paa'nn sadaret makamna getirilmesini istediler
ve Mehmed Paa'ya bu isteklerini zorla kabul ettirdiler. Durumun
vehametini kavrayan Sultan brahim, "Cemiyet dalsn. stekleri
ne ise kabul olunacak, Mehmed Paa ile eyhlislam gelsin;' diye
emir gnderdi.
Padiah, huzuruna gelen Mehmed Paa ve eyhlislama, "Ahmed
Paa'y azlettim, fakat damadmdr nice vereyim? An kendilerinden
rica ederim. Ve kurtarlmasn senden bilrm ! " dedi.
Mehmed Paa camiye gelip durumu bildirince, "Hayr devletl!
Bu olacak i deildir ! " diyerek paay tekrar padiahn huzuru
na yolladlar. Mehmed Paa durumu padiaha, "Padiahm bizim
gibi bin vezir sana kurban olsun ! Hemen senin vcudun sa olsun
Ahmed Paa'y verp bu fitneyi def etmek doru bir idir;' deyin-
brahim Han 1 79
c e b u duruma ok sinirlenen Sultan brahim, "Bre koca bunak!

Ve ziria zam olmak in kulu tahrik ettin! Bu cemiyet daldktan
s onra gresin, senin hakkndan gelirim ! " dedi ve yerinden kalkarak
ke ndisini yumruklad.
Bu hadiseden sonra korkan Mehmed Paa bir adamyla mhr
bir b ohaya koyarak camiye gnderip, "Kendimi azlettim ! " diye
bildirdi.
B ekta Aa ve Koca Mslihddin Aa Mehmed Paann yan
na var p, "Devletl! Korkunun manas nedir? Senin ve bizim gibi
ihtiyarlar din uruna lmekten baka neye yarar? Kalk bu ile baa
kal m ! " diye srar ederek paay alp camiye gtrdler.
syanclar ehir kaplarn kapatarak ehzadelerin hayatlarnn
muhafazas iin valide sultana tezkere gnderdiler. Kap aasyla
bostancbaya adam gndererek Ahmed Paann idamn ve Sultan
brahim'in hal' edilerek yerine ehzadeyi tahta oturtmaya karar
verdiklerini bildirdiler.
Sadrazam Ahmed Paa ise kyafetlerini deitirip yanna birka
bin filori alp birka ev dolatktan sonra Hac Behram adndaki
birinin evine vard. Fakat Hac Behram derhal Mehmed Paaya
haber gnderdi.
Ahmed Paa tevkif edildikten sonra, Cellat Ba Kara Ali tara
tindan kementle bouldu. Naa Sultanahmed Meydan'na atld.
Asiler, Ahmed Paay para para ettiler. Bu yzden Ahmed Paa
Hezarpare (bin para) diye tarihe geti.32
Ertesi gn tekrar Fatih Camii'nde toplanan asiler, daha sonra
Sultanahmed Meydan'na gittiler. Padiah ayak divanna ardlar,
fakat bu istek reddedildi. Veliaht ehzade Mehmed'i tahta geirmek
isteyen asiler, saray savunmakla grevli bostancbay elde ettiler,
leden sonra saraya giren asiler, veliaht ehzadeyi tahta geirdiler.
E H T E D LM E S
Sultan brahim, tahttan indirildiini bildiren ulema ile uzun bir
mnazarada bulundu ve yaptklarnn memlekete ihanet olduunu
yzlerine kar syledi. Heyetin banda olan kazasker Karaelebi-
zade Abdlaziz Efendi, sultana, "Hayr. Padiah deilsin! er'i ve

dini ilere dikkat etmemekle cihan haraba verdin ve vakitlerinizi
oyun ve gaflet ile geirip rveti yaydn. Zalimleri aleme musallat ve
hazineyi telef ve israf ettiniz;' diye ok sert cevaplar verdi ve o tarihe
kadar bir padiahn huzurunda aza alnmam tabirler kulland.
Sonra brahim Han, iki cariyesi ile beraber bir odaya hapsedildi
ve o zamana kadar grlmedik bir ekilde bu odann kaplar ve
pencereleri rld. Ancak lzumlu eylerin alnp verilmesi iin bir
delik brakld. Bylece Sultan brahim Bahayi Efendi'nin tabiriyle
adeta diri diri mezara gmlm oldu.
Hal' iine karmam olan sipahiler arasnda Sultan brahim'in
tekrar tahta karlmas dedikodularn dolamaya balamas zerine
tahttan indirenler dehete dtler. Zira Sultan brahim'in intikam
mthi olurdu. Bundan dolay sultan brahim'i ortadan kaldrmaya
karar verdiler.
"lmiye ve kl erbabna memuriyet verilmeyip rvetle ehliyet
siz kimseleri tayin etmekle alemin nizamna helal veren padiahn
tahtan indirilip ortadan kaldrlmas caiz olur mu?" fetva istediler.
Katlin vacip olduuna dair eyhlislamdan alnan fetva zerine
sadrazam Mehmed Paa, eyhlislam Abdurrahim Efendi ve ye
nieri aas, Sultan brahim'in mezara benzeyen odasnn kapsn
krarak ieri girdiler.
ldrlmek istendiini anlayan brahim Han, "Beni gz gre
gre ldryorlar. Benim iyiliimi grm olanlardan bana ac
yacak kimse yok mu?" diyerek feryada balamt. Cellat Kara Ali
bile kam, bir tarafa sinmiti. Veziriazam Sofu Mehmed Paa ile
eyhlislam Abdurrahim Efendi Kara Ali'yi bulup zorla ve tartak
layarak padiah bomaya gtrdler. Bu ite barol eyhlislam
oynamaktayd. Padiah kendisine, "Bak Abdurrahim ! Yusuf Paa
bana senin iin bir fettan dinsizdir. Tepele demi idi. Seni ldr
medim. Meer sen beni ldrecek imisin. te Kitabullah, beni ne
hkm ile ldrrsz, zalimler! " diye barmt.
b ra h i m H a n 181
Sultan brahim, saray hizmetilerinin gzyalar ierisinde Cellat

B a Kara Ali'nin att bir kement ile bouldu ( 1 8 Austos 1 648) .
D ah a sonra naa Hasada avlusuna karld. Ayasofya Camii'nde
kln an cenaze namazndan sonra, 1. Mustafa Han'n yanna def
nedil di. 33
Za mane eylemez hrmet aman vermez dem-i frsat
Gerek dervf-i dil-ri ol gerek ah- cihan-bin ol
AH S YET
brahim Han Osmanl padiahlarnn o n sekizincisi olup seksen
n c slam halifesidir. Bu isimli tek Osmanl padiahdr. Sultan 1.
A hmed Han'n olu olup 5 K asm 1 6 1 5 Perembe gn Mahpeyker
(Ksem) Sultan'dan dodu. S arayda iyi bir tahsil grd. Ancak baba
sn n vefatndan sonra zellikle aabeyi IV. Murad Han'n saltanat
srasnda korkulu bir hayat srd. Zira kardeleri Bayezid, Sleyman
ve Kasm, IV. Murad Han tarafndan ldrlmlerdi. Kendisinin
de bir gn ldrlecei korkusu onun sinirlerini ypratmtr. Akli
dengesinde bozukluklar meydana getirmitir.
9 ubat 1 640 tarihinde IV. Murad Han'n lm zerine tahta
kt. Tahta ktnda henz yirmi be yandayd. Aabeyi Sultan
IV. Murad'n lmnde, hayatta kalan tek Osmanl ehzadesiydi.
Naima, Sultan brahim'i vcut ve simaca IV. Murad Han'a benzet
mektedir. "Heybetli, gzel yzl bir devleth1 idi. Aceleci olup, hzl
hzl konuurdu. Herhangi bir i iin acele edip, derhal yaplmasn
ister, gecikme ve ihtiyat bilmezdi. Fevkalade cmert olduklarndan
para datmakta o kadar ileri gittiler ki, btn yaknlar ve onlara
azck yaklaanlar fukaralk ve ihtiyalktan kurtulmular idi;' di
yerek anlatr. 34
S olakzade'ye gre "Mnevver yzl, iri siyah gzl, orta boylu,
yass burunlu;' idi. 35
Mehmed Halife de Sultan brahim'i gayet heybetli, evketli, boylu
poslu, cmert bir kimse olarak anlatr. S altanat sresince hazineyi
ap, sekinlere, halka herkese bol bol ihsanda bulunduunu aktarr.
Devlet ileri ile ilgili olarak ise Sultan brahim'in bakalarnn etkisi
altnda kaldn, memleket ileri ile kendisinin uramad n
,
Cinci Hoca, ekerpare Kadn gibilerin ona yaklaarak nfuz elde
ettiklerini, bu sayede byk rvetler yiyip devlet grevlilerini kendi
hizmetlerinde kullandklarn anlatr.
Kaynaklarn da ifade ettii gibi Sultan brahim, ok cme rt ve
ltufkar olup fakirlere, acizlere ok ihsanlarda bulunurdu. Devrin de
maliye dzeltilip milletin ktlk ekmemesi ve israfn nlenmesi iin
fermanlar karld. Padiah divan mzakereleri ile ok alakadar
oldu. Ayn hassasiyetle idareciler ve eyaletler zerinde de durdu.
Eyaletlerden haber alamamaktan byk znt duyard. Her ol an
bitenden doru olarak haber almak isterdi. Bu suretle sadrazamn
kendiliinden bir i yapmasna asla msaade etmezdi. Eyaletlerin
maddi durumunun tespiti, beylerin zalim olmamasna, halka zu
lm yaplmamasna, ok dikkat ederdi. darecilerin bulunduklar
yerlerden ayrlmalarn arzu etmezdi. Tayin edilen paalarn derhal
oraya gidip greve balamasn isterdi.
Halka zulm yapan ister idareci, ister halktan olsun, onunla
mcadele eder, ortadan kaldrlmasna kadar giderdi. Ek ya denilen
kimse ve maiyetlerinin durumunu takip eder, gerekli tedbirlerin
alnmas iin emirler verirdi. Bu hususta hi msamaha gstermezdi.
Sk sk tebdil-i kyafetle halkn arasnda dolar ve eksikliklere
vakf olarak tedbirler dnrd.
Bir gn yine tebdil-i kyafetle stanbul'da dolayordu. Halkn
ekmek almak iin frn nnde kuyruk olduunu grnce, saraya
dner dnmez sadrazama, "Sen ki lalamsn, stanbul'da tebdil-i k
yafet gezerken frn nnde ekmek almak iin bekleyenler grdm.
Tebaa-i ahanemden hibirisinin ekmek almak iin bir dakika dahi
beklemesine rza-y ahanem yoktur. Bir hoa mukayyed olasn ...
Ve illa ban keserim;' diye yazd.
Ertesi gn stanbul'da ekmek kuyruu diye bir durum kalmad.
B E N D E PA D A H l M !
Sultan brahim, bazen Edirne'ye gider, bazen de stanbul'da ayak
divan yapp halkn ikayetlerini dinlerdi. Bir seferinde Edirne'ye
brahim Han 1 83
gittiin de yle tellal bartt, "Padiah fermandr, duyduk duyma

dk de meyin! Yarn ayak divan olacaktr. Kimin kimden ikayeti
vars a gelsin, padiah efendimize sylesin. Duyduk duymadk deme
yin ! " Ertesi gn ayak divan oldu ve padiah halkn karsna kt.
!{al ab ala, "Ben dahil, kimseden ikayetiniz var m? " diye sordu.
Halktan biri ileri kt. Padiah selamladktan sonra, "Padia
hm ! B enim ikayetim vardr;' deyince, brahim Han, "Syle de
te db ir edelim. ikayetinde haklysan haksz cezalandralm;' dedi.
O adam, "Padiahm! Kerim Aa denen ekya bana zulmetti. Ma
lm, mlkm alp oluk- ocuumla sokaklara att. Memleketin
varlkl ailelerinden iken en varlksz oldum. Bir lokmaya muhta
hale geldim. Szm dorulayacak ahitlerim vardr:' dedi.
Padiah ahitleri de dinledikten sonra, Kerim Aa'y buldurup
getirtti ve ona, ''Aa! Hakknda ikayet var. Ekyala bulap maz
lumlar soyar, mallarn alarak sokaklara atarmsn. Doru mudur? "
diye sordu. Aa zr dileyecei yerde, ileri geri konumaya balad.
P adiahn kendisine bir ey yapamayacan sanyordu. nk
yandalarna ve zellikle de yenieri olmasna gveniyordu.
"Padiahm ben yenieriyim;' diye barmas zerine, Sultan
brahim fkeyle tahtndan kalkp, adamn yakasndan tutarak yere
arpt ve, "Bre densiz! Sen yenieri isen ben de padiahm ! " dedi.
Orada aay cezalandrp haklya hakkn teslim etti.
Sultan brahim, hazine gelirlerinin tahsilinde ok titiz davran
d gibi sarf iin de yle hareket ederdi. Kapkulunun maalarnn
zamannda verilmesine, yenieri saymlarnn dikkatli yaplmasna
ihtimam gsterirdi. 36
D E L M YD ?
brahim Han devrine kadar uzanan Osmanl kaynaklarndan
bir tanesi hari, bu sultann akli muvazenesinin bozuk olduuna
dair hibir bilgi yoktur. Bu kaynaklar, brahim Han'n meziyet ve
icraatlarndan vgyle sz etmekte, bedeni bir kusuruna dair her
hangi bir imada bile bulunmamaktadr.
1 84 mparatorluun Zirvesi ve Dn
Ancak son yzyl iinde baz romanlar v e maksatl kalem e aln

m ders kitaplarnda uzun yllar brahim Han iin "Deli" lakabn
kullanld.
Bu lakap, Karaelebizade Abdlaziz'in yazd Zeyl- i Ravzat 'l
Ebrar kitabnda gemektedir. Ancak bu Karaelebizade, Sultan
brahim'in tahttan indirilmesinde ve daha sonra ldrlm esinde
barol oynayanlardan biri olduundan, padiah itham edici szleri
ahsi kalmakta ve tarih iin muteber kabul edilmemektedir. Ayrca
muteber kitaplarda, Karaelebizade'nin son derece kindar tabiatl
olduu dikkat ekilmektedir.
Sultan brahim hakknda zellikle XX. yzyl balarnda baz
tarihilerin ortaya att "Deli" lakab daha sonra yaygnl k ka
zanmtr. Ancak o, amcas 1. Mustafa gibi olmayp zaman zaman
psikolojik rahatszlklar yaamaktayd. Naima'nn eitli kayn aklara
dayanarak aktard karlkl konumalar ve hal'i srasnda en s
kntl dnemde bile kendisini sulayanlara kar verdii bir ou
makul cevaplar, i dnyas delilik raddelerinde bulunan ve kont
rolsz hareketlere ak birinin ifadeleri deildir.
Nitekim says yzleri bulan ve bizzat kendi kaleminden k
m olan hatlarnda ruh halini de aksettiren samimi ifadeleri bu
durumun mahiyetini ak olarak ortaya koyar. Sadrazama yazd
baz hatlarnda mizacnn bozuk olduu, sanclar yznden sknt
ektii, itahsz olup yemek yiyemedii, dizlerinde mecal kalma
d, bana duman gibi bir nesne yerletii, cierlerinin skt,
baygnlklar geirdii, iinin darald gibi ikayetlerde bulunuyor,
hekimler ve nefesi kuvvetli hocalar bulunmasn istiyordu. Uygu
lanan tedaviler arasnda muskalar, okumalar gibi manevi ve ruhi
bakmdan telkine yarayacak areler yannda macunlar, erbetler,
trl ilalar, kan aldrmalara da bavuruluyordu.
O, btn bu ruhi skntlarna ramen yine de devlet ileriyle
ilgileniyordu. Ayrca d meselelerle ilgili olarak sadrazamla olan
yazmalarnda sk sk snr boylarndaki gelimelerden haberdar
edilmesini istedii grlmektedir. Hatta Yemen ahvali hakknda
istedii bilgi, sadrazam tarafndan bilenlere sorularak glkle
drlm, yine Azak, zi yresiyle ilgili bilgiler kendisine

cevaplan
sunulm utur Yazd hatlarnda aksi iddia edilmesine ramen ok
fazla imla hatas ve yanl yazlm yoktur. fadelerinde bazen kark
d n cele rinden dolay anlalamaz gibi grnenler varsa da genel
olarak onun ehzadelik yllarnda ve sonrasnda iyi saylabilecek bir
eitim grd sylenebilir.
Mes ela 1 644'te Aye Sultann ikinci kocas Vezir Ahmed Paa'nn
vefat zerine trbesi olmadndan ehzade Camii haziresine g
mlm esi izni iin kendisine mracaat edildiinde ilgili telhisin
stn e yle yazmt, "Bamz sa olsun. Dnyaya gelen gitmek
iin gelmi tir; az yaa, ok yaa sonu lmdr; hemen tezce borcu
var dem eye baladlar, emlakini datmasnlar .. :' bu ifadeler onun
manevi ve ruhi ynn en gzel bir biimde yanstmaktadr.37
Sultan brahim Han' "Deli" ve "Gaddar" lakab ile anan ve ad
nn yle yaylmas iin alanlardan byk bir ksm da, brahim
Han'n, memleketin huzuru iin ldrtt ranl ii Kesikba
Mirguneolu'nun adamlardr.
Fakat saltanatnn son dnemlerinde, devlet ilerini ihmal etme
ye balam, samur merak ve saltanatn devamn salama adna
cariyelerle megul edilmesi sarayda nfuzlarn srdrmek isteyen
Cinci Hoca vb. kimseler tarafndan zellikle saraydaki kar at
malarnn artt dnemde tezgahlanmtr.
Devlet ilerini yrtmekte aabeyi Sultan Murad kadar hiddetli
olmayp baz konularda olaylarn i yzn renmeye altn
gryoruz. Mesela Yusuf Paa ile Sadrazam Sultanzade Mehmed
Paa arasndaki anlamazlkta her ikisini de huzura alp dinlemi
ve kararn ondan sonra vermitir. 38
Nihayet askerin ayaklanmas devlet adamlarnn youn basksna
ramen Ahmed Paa'y teslim etmek istememesi ve bu uurda taht
tan olmas onun dik duruunu ve kararlln gsteren en nemli
hadisedir. Netice udur ki brahim Han dnemi devlet adamlar in
c elendiinde Osmanl Devleti'nde 15 ve 1 6 . asrlardaki gibi kudretli
1 86 m p a ra t o rl u u n Z i rv e s i v e D n
devlet adamlar yetimemekte veya pek a z bulunmaktadr. B elki de

devlet iin asl deerlendirilmesi gereken durum budur.
brahim Han'n hanmlar Hadice Turhan Sultan, Saliha Dilaup,
Hadice Muazzez, Hmaah'dr. Mehmed, Ahmed, Orhan, Baye zid,
Cihangir ve Murad isimlerinde alt erkek ocuu, mm Glsn '
Beyhan, Atike, Gevher Hatun ve Aye isimlerinde be kz olmutur.

ALT I NCI BLM
IV. M E H M E D HAN
"Sen ki veziriazamsn ve serdar- ekremsin.
Mukaddema Bosna tarafna sefer murat olunup ve
cmle mhimmat hazr olunmu iken, hala N eme
keferesi sulhu bozup , bunca palangay yakp ve
bunca Muhammed mmetin esir idp ve bundan
baka b izden dahi kal ' a ister. Ecdad - izamm
kefereden kal'a alagelmi iken bize dmen- i dine
mlk ve kaleler vermek dinimize uygun der
m i ? Filvaki devlet ve sal tanata layk, mne t - i
Muhammed'e faydal i edes in. Vzeram i le v e
ihtiyar k u llarm i l e ve sipah v e yen ieri kullarmla
meveret edip hangi i fayd al ise ona mbaeret
edesin ve bana b ildires in."
IV. Mehmed
C L U S V E C LU S B A H M E S E L E S
iV. Mehmed Han, babas brahim Han'n asiler tarafndan tahttan
indirilip 8 Austos 1 648'de tahta karldnda yedi yanda idi. Biat
merasimine eyhlislam, sadrazam ve vezirler katld.
"Clus - Han - Mehmed eyledi asude dnyay" msra tarih
olarak dld.
Bir hafta sonra Eyp Sultan Camii'nde eyhlislam Hoc a Ab
durrahim Efendi'den kl kuand.
Sultan iV. Mehmed ocuk yata olduundan, devlet idaresinde
sz sahibi olacaklar belirlendi. Buna gre saraydaki ileri tecrb eli
byk valide Mahpeyker Ksem Sultan idare edecekti. Bylece
Osmanl Devleti'nde ilk kez padiahn annesi glgede kalyordu.
Ksem Sultan, olu iV. Murad Han'n ilk yllarnda da idarede
sz sahibi olmas dolaysyla bilgi ve tecrbesini artrmt. H atice
Turhan Sultan ise bu oldubittiye kar olunun da kk olmas y
znden ses karamamt. Hkmet ileri ise veziriazam tarafndan
grlecekti. Ancak saltanat deiikliinde byk rol oynayan ocak
aalar idareden ellerini ekmeyecekler ve onlara rahat bir idare
imkan tanmayacaklard.
Nitekim brahim Han'n ldrlmesi ve ocuk yataki olu
Mehmed'in tahta karlmasnn zerinden iki gn gemeden ka
rklklar ba gstermeye balamt. ncelikle clus bahii ok
para tutuyordu. Halbuki hazinede para yok denecek derecede azd.
Sadrazam Sofu Mehmed Paa ile eyhlislam Abdurrahim
Efendi askeri teskin edebilmek iin clus bahii iin para bulmak
zorundaydlar. Bu i iin Cinci Hoca namyla mehur Safranbo
lulu Hseyin Efendi'd en iki yz kese ake istendi ise de verme di.
Oysa kendisinin gayr- meru yollardan, az zaman iinde byk
bir servet elde ettii malumdu. Cinci Hoca'd an istenilen parann
alnamamas zerine veziriazam, bunun kaynpederi olan Kazasker
IV Mehmed Han 1 89
M ahm ud Efendi'yi arp onun vastasyla da para istetti. ayet bu

p aray verirse kendisi hakknda bir fena muamele yaplmayacan
da bildirdi.
Fakat Cinci Hoca, "Ben mertlik ile adam oldum, canm tende
iken anlara bir ake vermezem ! " cevabn verdi. Nihayet avuba
ile divan avular gnderildi. Hakaretle, dayakla kendisini alp
veziriazamn yanna gtrdler. O da kendisinden para istedi ise de
Cin ci Hoca yokluundan bahsetti. Hapsolunarak evine bir heyetle
b a baki kulu yani maliye ba tahsil memuru gnderildi. Bunlar iki
yz kese ake ile boha boha hediyeler ve altnla dolu iki sandk,
ellid en fazla samur krk b ulup msadere ettiler. Bundan baka
Cinci'n in defterleri tetkik edilerek masraf ktktan sonra bin
kes e m al olduu anlald.
Mehur cellad Kara Ali'ye teslim edilip onun ikencesine ura
yacan hisseden Cinci Hoca, on iki gm il ake ve yetmi bin
kuruluk nakdi merdiven altndan kard. ki yz keseyi saknrken
btn servetini verdi. Bu para ile clus bahii datld. Saklad
il il akeler, "Cinci Akesi" diye elden ele gezerek mehur oldu. 1
Naima bu hadise iin, "Cinci Hoca'nn parasnn clus bahi
ine ok yardm oldu. Sanki byle bir vakit iin biriktirmi;' diye
belirtmitir.
Filori yma sonra kmak altndan ne mkildir
An fikr et yaran stne toprak yar bir gn
Cinci Hseyin Efendi sonra hapisten karlp Msr'da ikamete
memur edildiyse de hastalanarak Mihali'te oturmasna msaade
olundu ve daha sonra Krm Han'nn ricasyla stanbul'a getirildi.
S PA H -Y E N E R S AVA I
Sadrazam Sofu Mehmed Paa, mali ilerde tecrbeli bir devlet
adam idi. Devlet hazinesinin zor durumda olmas yznden sa
d aretinin ilk gnlerinde baz kararlar alarak hazinede bir dereceye
kadar denge salamaya alt. Masraflar azaltma almalarna
saraydan balad. Gmrk, tuzla gibi mukataalardaki vazife sahip-
lerinin yoklamasn yaparak, mstahak olmayanlara berat verm edi

ve beratlarndaki istihkaklarn da azaltt. Bu arada kapkulu sva
rilerine senelerden beri verilmeyen gulamiyelerini datt ve Girit
Seferi'ne katlmak artyla blklerinden karlan kapku llarn
tekrar deftere kaydettirdi.
Buna ramen yaplan ihsanlar az gren sipahiler eitli yerlerd e
toplanarak karklklar karmaya baladlar. Onlar, d saraylard a
bulunan ve celeb denilen acemi olanlar takip etti. Padiah clu
sunda, her be veya yedi senede bir brahim Paa Saray, Galatasa
ray, Edirne Saray ile Enderundan acemi kmalar olurdu. Bunlar
kabiliyetlerine gre yeni saraya veya kapkulu svari blklerine
alnrd. Sultan brahim zamannda, kma zamanlar gemesine
ramen karlmadklar gibi yeni clusta da ihmal edilmilerdi. 28
Ekim gn ayaklanan acemi olanlarna bir ksm sipahi de katld .
eyhlislam Abdurrahim Efendi'nin isyanclarn katledilmeleri
hakknda verdii fetva, ii daha da kartrd. syanclar ayak divan
istediler. Sadrazam ve eyhlislamn idamn talep ediyorlard. An
cak sadrazam ile eyhlislam yenierilere snarak onlar sipahiler
zerine tahrik etmeye baladlar.
te yandan asilerin saray sktrmas zerine karkln du
rulmas iin Sofu Mehmed Paa azledildi ve hatt- hmayun ken
disine gnderildi. Mehmed Paa hatt- hmayunu grnce, "Emir
padiahndr! Eer aalar da azlimizi m akul grrlerse mhr
teslim edelim;' dediinde yenieri aalar hep birden, "Vezir ve
mftnn katillerine deil azillerine bile raz deiliz. Saraya hcum
ederek hatt- hmayun almak ne demektir. Tiz dalsnlar yoksa
elimizde olan fetva ile hepsini krarz;' diyerek bir yenieri zabitini
isyanclara gnderdiler.
Ancak gnderilen zabitin isyanc sipahiler tarafndan ldrl
mesi zerine devletin iki byk askeri gc kar karya geldi.
Sultanahmed ve Ayasofya Meydan o gn byk bir arpmaya
sahne oldu. B alangta sipahiler youn ve isabetli ok atlar ile
yenierileri sersemlettiler. Ancak yenieri eski aalarndan Ko ca
I V. M e h m e d H a n 1 91
Musl ih iddin Aann ne dp, "Bre koman ahbazlarm ! Bu bir

avu ed epsizin cengi ne ola gerektir! Anlarn gerisi dalmaya bala
d. Gayret eylen!" diyerek ileri atlmasyla yenieriler toparlandlar.
Ardn dan yle bir hcuma getiler ki meydan ortasna varncaya
kadar nne gelen sipahi okularn doradlar. ller ayaklar
alt n da kald.
Bu byk kymdan sonra sipahilerin kymeti sfra dt. Ve
zir ia zam ile eyhlislam hayatlarn iki ocak snfnn arpmas
sayesinde kurtarmlard. 2
Dier taraftan bu baar neticesinde yenieri oca aalarnn
by n balta kesmez olup bundan sonra tam bir zorbalkla ilere
m dah ale etmeye baladlar. Artk sadrazam, aalara sormadan bir
i yapamaz oldu. Yenieri aalar sefahate dalarak ok zenginleti.
G RE Y M N C E H Z M E T E D E RS N
Aalarn bu dizginlenemez nfuzunu ortadan kaldrmak isteyen
Sofu Mehmed Paa, aalarn ba olan Kara Murad ile att. Bu
arada yine ilerine mdahalede bulunan valide sultan ortadan kal
drmay dnyordu. eyhlislam Karaelebizade ile de anlamt.
Ancak Kara Murad Aa onun tarafna gemeyince aralar ald.
Kara Murad Aa ise keyfiyetten byk valide sultan haberdar
ederek saraya yakn oldu.
Sofu Mehmed Paa, aalarla aras iyice aldktan sonra onlar
birer birer stanbul'dan uzaklatrmak istedi. O gnlerde ortaya
kan Grc Nebi syan'n ancak Yenieri Aas Murad Aann
halledebileceini syleyerek aann hemen kp gitmesini emretti.
Fakat bu srada Kaptan- Derya Voynuk Ahmed Paa kumanda
snda boazdan kan donanma Foa nlerinde Venediklilerle ar
pm ve ar kayplar vermiti. Bu durum veziriazamn donanma
iine gereken ehemmiyeti vermediine atfolundu. Keyfiyet valide
sultana bildirildi. Ayrca donanmaya gnderilen yz kese akenin
gemilerin boazdan kmas zerine verilmeyip veziriazamn zim -
metine getii arz edildi.
Veziriazam divanda eyhlislam, baz ulema v e ocak aalar il e

donanmann durumunu gryordu. Tertip edilen plan gerein ce
heyettekiler, arz odasna gelen kk hkmdarla byk vali desi
nin yanna davet edildiler. Sultan Mehmed kendisine reti ldii
zere veziriazama, "Niin donanmaya ihtimam etmedin, bu ne
ekil haldir?" deyince veziriazam, "Elhamdlillah, padiahm hi
bir tarihte donanmaya bu kadar sa'y ve ihtimam olunmamt r ve
byle mkemmel karlmamtr;' szleriyle mukabele eder etm ez
Sultan Mehmed kalarn atarak, "Sen vezaret ademisi deilsi n
getr mhr!" diyerek mhr ald. Ardndan, "Var imdi git;' diye
onu huzurundan kard. Mhr bir zaman elinde tutup oturanlar
gzden geirdikten sonra Yenieri Aas Kara Murad Aa'ya uzata
rak, "Gel aa, al mhr seni vezir yaptm, greyim seni nice hizmet
edersin;' diyerek Murad Aa'y veziriazam yapt. Bu srada valide
sultan oradaki zevata kendisinin ldrlmek istenmesinden sz
aarak, "Beni ldrmek sevdasna dld. Elhamdlillah ben drt
devlet grmm. Bunca zamandr devlet srmm. Ben lmekle
ne alem tamir olur ne de yklr. Bunda kah beni katle kastederler,
kah padiahm, baz nesne ferman ettike kim retti sana canm
derler. Padiahlar ile b yle mstehziyane muamele olur mu? Ya
talim olunsa ne lazm gelir?" diyerek sitemde bulundu.
Valide Sultan bu ifadeleriyle kendisinin ldrlmesi iin Sofu
Mehmed Paa ile ittifak eden ve padiah iin dier szleri sylemi
olup o srada orada bulunan Kara elebizade Abdlaziz Efendi'ye
ta atmt. 3
Kara Murad Aa'nn veziriazam olmas zerine ocak aalna
Kara avu Mustafa Aa getirildi. Sabk veziriazam bostancba
hapsine kaldrld. Sadaretten azline kadar elde ettii mallar ve para
larla hazineden alnan ve katledilenlerden msadere edilen paralarn
hesab hep Sofu Mehmed Paa'dan soruldu. Hanesi mhrlendi.
'
Mallar msadere olunup kendisi de Malkara ya srgn edildi. ok
gemeden de orada boulmak suretiyle ldrld ( 1639). Daha son
ra ayn sene iinde eyhlislam Abdurrahim Efendi de azlolundu.
I V. Mehmed Han 1 93
Yeni veziriazamn kona olmadndan bir yer buluncaya kadar

hkmet ileri Aakaps'nda grld.
Kara Murad Paa, sadrazam olduktan sonra, isyanc arkada
lar ile aras ald. Sadrazam, devletin en yksek mevkiinde bu
lunmasna ramen istedii gibi hareket edemiyordu. nk ocak
aal ar devlet ilerine mdahaleden geri kalmyorlard. Bu durum
zerin e Kara Murad Paa, "Bir memlekette drt veziriazam olmaz"
diyerek sadaretten ekildi. Yerine Melek Ahmed Paa tayin edildi
(5 A ustos 1 65 0 ) . Murad Paa Budin Valilii'ne tayin olunarak
istanbul'dan kt.4
C H A N AVU C U N U Z DA D l R!
Ahmed Paa, ocak aalarnn tahakkm yznden i greme
yeceini bildiinden veziriazaml kabul etmek istemeyerek uzun
sre direndi. Nihayet, o cak aalarnn hkmet iine mdahale
etmemeleri artyla mhr kabul etti. Buna ramen aalar her ie
burunlarn soktuklarndan aralarna soukluk girdi.
Ocak kethdasnn adam olan Defterdar Zurnazen Mustafa
P aa, veziriazam olmak iin saraya bir kat gnderdi. Fakat tezki
resi yakaland ve defterdarlktan azlolundu. Bu mesele veziriazam
ile Kethda B ey'in arasn at. Hatta saraydan Yenieri Oca'na
kethda tayin edilecei rivayetlerinin kmas zerine ocak aalar
veziriazam aleyhine tertibat aldlar. Olaylarn bymemesi iin
kethda bey yerinde braklarak anlald.
Aalarn bu mdahaleleri hkmet ilerinin tabii istikamette
yrmesine mani olmaktayd. Artk btn hkmet erkan ve halk
bunlardan nefret eder hale gelmiti. Eyalet valilerine kadar yaplan
bilumum tayinler ocak aalarna verilen rvetle oluyor ve tayin
edilenler verdikleri rveti karmadan deitiriliyorlard.
Def in gam belasn

Okuruz medh duasn
Dier taraftan her veziriazam, kendisine rakip olur dncesiy
le phelendii vezirleri bir vasta ile stanbul'dan uzaklatrmak
istiyordu. Melek Ahmed Paa d a kendisine rakip sand Siyavu

Paa'y bu suretle kaptanlkla Girid tarafna gndermek iste diys e
de gerek sarayn ve gerek aalarn tavassut etmesiyle Siyavu Pa a
stanbul'da kalabildi.
Bu arada zaman getike ocak aalarnn aralarndaki ittifak
da bozulmaya balamt. lerinden kk valideye mensup olan
kethda bey hepsine tahakkm ediyordu. Bunun kul kethdalnda
kalmas sebebiyle aalar arasnda terfi ve terakki yaplamyordu.
Bundan dolay kethda bey ile aalar arasnda da ihtilaf vard.
Bu kark vaziyet mali durumu sarsmt. 1 650 Mays ayn da
verilen uhifeye para yetimediinden gelecek senenin varidat da
zaman gelmeden evvel bin trl tazyik ve zulm ile tahsil ve s arf
olunmaya baland. Bu durum halkn tepkisini ektiinden bir are
bulmak iin divan erkan ve ocak aalar veziriazam konanda bir
araya geldiler. Ocak aalar gya are olarak vezirlerin haslarnn
hazineye alnmasn teklif ettiler. Bunun zerine Grc Mehmed
Paa veziriazama hitap ederek, "Siz kk bir mansb elli keseye
sattnzda yirmi kese kendiniz iin alrsnz. Haslarnz gitse de
dursa da zarar grmezsiniz Maalar yalnz haslarna dayanan ve
zirlerin bu dirlikleri alnrsa onlarn halleri ne olur, divanda vezir
kalmaz;' diye cevap verdi. Daha sonra Vezir Damat Yusuf Paa da
sz alarak, "Benim on yk ake ( 1 milyon ake) hasm var. Bayram
pikei ile sultann masarifine yetimez. Has kalkarsa bu masrafmz
da kalkar;' diyerek kendi hasnn saray n bayram hediyesiyle zevcesi
olan sultann masraflarna karlk olduunu beyan etmitir. Eski bir
vezir olan Kenan Paa ise bir tarafta durup ses karmyordu. Ona
da mtalaasn sylemesi teklif edilince ocak aalarndan Bekta
Aa'nn yzne bakm ve sa elini kaldrp avucunu yumarak,
"Cihan bsbtn avucunuzdadr. Her ne dilerseniz edin ! Yenieri
mevacibi yz bin kuru ile kapanrken sekiz yz bin kuru olur.
yz binden maadas sizin yannzda kalr. Bu makule mallar
alan uhifeye imdat etmek gerek. Yoksa vezirlerin yirmi otuz keselik
haslarndan alnd takdirde bunun hazineye ne faydas olur;' di-
IV Mehmed Han 1 95
ye re k asl sknty ortaya koydu. Bu szden aalara dehet gelmiti.

Birbirl erine gz ederek toplantdan ayrldlar. 5
Z U L M E R I ZAM YO KT U R!
Gerekten de btn iler aalarn eline gemi olup kendilerine
m uh al efet edecek bir g bulunmuyordu. Bunlar da mevcudu fazla
gstermek suretiyle elde ettikleri ullfe fazlas ve kendi vastalaryla
yap lan tayinlerden aldklar rvetle paraya batmlard. imdi
buna dahi kanaat etmeyerek hrs brm olan gzlerini daha
ba ka kazanlarla doyurmak istediklerinden sonu kendileri iin
fena olacak tehlikeli bir ie girimilerdi.
Kendi menfaatleri peinde koan ocak aalar mal memurla
ryla a nlaarak hazineye seksen akeye alnan bir kuruun, ullfe
yan i maata seksene verilmeyip zyuf yani ayar bozuk olan ake
ile tebdil edilmek suretiyle bin kese akede yz kese kalacan
hesap ederek tatbikata balamlard.
Bunun zerine bir taraftan Yahudiler ve sarraflar vastasyla
dier taraftan Belgrad ve Bosna'dan tedarik edilen akeleri salam
para ile tebdil ederlerken ayn zamanda verilen emir zerine Arna
vutluk ve dier baz yerlerde de ayar noksan ake kestirip yk yk
stanbul'a getirtip her yz on sekiz akeyi bir altn itibar etmilerdir.
Bu zyuf akeler keselere konup hal ve kudretlerine gre esnafa ve
sair sanat erbabna datlmak zere Bedesten kethdasna verildi.
Kendilerinden korkulduu iin aalar bu oldubittiye kimsenin ses
karmayacan dnmlerdi.
Austos 1 6 5 I 'd e bedesten kethdas, esnaf kethdalaryla Sa
rahane kethda ve ihtiyarlarn davet ederek zyuf akeleri gs
terip yz on sekiz akeye bir altn verecekl erini anlatnca esnaf,
"Maazallah bu ne olmaz itir;' diyerek veziriazama varp, "Halimiz
bitkin olup dkkan kiralarmzdan aciz iken byle zyuf akenin
yz on sekizine bir altn istemek ne demektir? Bu hale kudret ve
imkanmz yoktur:' diyerek kar ktlar.
Hemen her ite lzumsuz iddet ve hiddet gstermek adeti olan
Melek Ahmed Paa dertlerini yanan esnafa, "Ykln bire gidiler, va-
rn tedarik edin;' szleriyle bunlar dar srd. B u durum kar s n

da halk barp ararak dkkanlar kapayp yeni eyhlislam olan
Karaelebizade Abdlaziz Efendi'nin konana gitmiler, hallerini
anlatarak dertlerini padiaha arz etmesini rica ettiler. eyhlislam'n
ise, "Ben byle eylere karmam; derdinizi gidip yine vezi riazama
anlatn;' demesi zerine saralar kethdas Ramazan Dede ile birka
sz sahibi adam ileri gelip, "Kendinizden krkler istenin ce ayaa
kalkp Sultan brahim'i ve veziri katlettiniz. Ya imdi bizim ahvali
miz iin neden karmazsnz? Elbette emir er'in, ya kalk nmze
d, ya hemen ne olacak ise olsun ! " diyerek mftnn ze rin e
hcum ettiler. eyhlislam bunlar aldatarak savumak iste diyse
de muvaffak olamad. Kendisini ata bindirip etrafn sararak saraya
gtrdler. Yolda dellallar bartp halkn dkkanlarn kapayarak
davalarna itirak etmelerini ilan ediyorlard. Bir anda kalabalk on
bine ulat. Bu byk kitle saraya gelip Babssaade'ye kadar girerek
kk hkmdar ayak divanna ardlar.
Henz dokuz yanda bulunan iV. Mehmed Han ayak divann a
kt. Esnaf ileri gelenleri, "Padiahm, bu zulme takatimiz yoktu,"
dedikten sonra veziriazamn kendilerine fena muamele ettiini ve
ar sz sylediini arz ile ikayet eylediler. eyhlislam da bun
larn maksatlarn anlatt; Sultan Mehmed Han, "Size byle zulm
olduuna benim rzam yoktur;' dedi. Ardndan iin asln anlamak
zere Veziriazam Melek Ahmed Paa'y davet etti. Ancak sonucun
nereye varacan kestiremedii iin korkusundan gelemedi. Bu n un
zerine Kanuni Sultan Sleyman zamanndaki kanundan gayr
vergilerin affedildiine dair esnafn eline hatt- hmayun verildi. 6
Esnaf ayrca padiahtan, sadrazamn azlini ve ocak aalar olan
ve devlet ilerine karan Kara avu, B ekta Aa, Kethda Bey,
Samsuncu Sar Katip ve Deli Birader'in katlini istediler. Bu durumu
renen ocak aalar yenierileri Atmeydan'na kararak keba
larn tutup halk sindirdiler.
Padiah tarafndan azledilen Melek Ahmed Paann yerine Si
yavu Paa getirildi.
S A N A V E ZA RE T K M V E RD ?
S on esnaf ayaklanmas aalar endielendirmiti. Askeri devreye
soka rak imdilik vaziyeti kurtarmlard. Ancak sarayda aalarn
bitm ek tkenmek bilmeyen mdahalelerine kar bir hareket de
olum aya balamt.
Sarayda Ksem Valide Sultan zeki ve tedbir ehli bir kadnd.
Drt padiah devrinde saltanat srmeye alt iin bunu bakasna
brakmak istemiyordu. Bundan dolay mehd- i ulya denilen asl va
lide Hatice Turhan Sultan ikinci derecede kalyordu. Ocak aalar
byk valideyi tuttuklar gibi o da bu aalarn devlet ilerinde bir
te mel ta olduuna inanmt. ayet onlar olmazsa devlet ileri
alt st olacak sanr ve bundan dolay onlara yardmc olurdu. Bu
durum ise aalara daha byk cesaret veriyordu.
Nitekim ayaklanmann yatmasndan sonra veziriazam ile ey
hlislam grmeye davet ettiler. Ocak aalarndan Bekta Aa
vezir iazamn kendilerinin muvafakati olmadan mhr kabul ettiine
kzarak, "Baka paa karnda ! Sen bu ii ettin ama iyi etmedin:' dedi.
Siyavu Paa bu sze ararak, "Biz ne ettik? " diye sorunca Bekta
Aa, "Bizim maveremiz olmadan niin mhr aldn? Sana vezareti
kim verdi? " deyince veziriazam pervaszca, "Bana vezareti saadetl
padiah verdi. Ben talip ve ragb olmadm. Hatta bir iki defa imtina
ettim. Lakin ferman etti, emrine muhalefet olmaz, kabul ettim:' diye
mukabele edince Arnavut Bekta yumuayp, "Byle ise ne gzel,
Allah mbarek eylesin. Ancak bizim meveretimiz olmadan bir i
edeyim dersen vezirlik edemezsin:' deyince Siyavu Paa, "Padiah
hazretleri ne buyurursa fermanna gre hareket ederim; ferman
padiahndr. Bizim ve sizin boynumuz kldan incedir:' szleriyle
Bekta Aa'y ilzam ettikten sonra kendi sarayna geldi.
Bu grme sonunda grnte skunet meydana geldiyse de
aalar endielenmilerdi. pin ucunu ellerinden karmak isteme
d iklerinden veziriazam snamak istediler. Kendisinden Yenieri
Oca'na yeni on bin nefer yazlmas iin istekte bulundular. Vezi
riazam ise, "Ne mnasebeti var?" diye bu tekliflerini reddetti.
B u cevap her dediklerini yaptrmaya alm olan aalar kzd r

mt. Bunlar aralarnda grerek kendilerine muhalefet eden leri
temizlemeye karar verdiler. Bu temizlie ncelikle saraydan b a
layacaklard. Tem izleyecekleri saray aalar ise kk valid en in
adamlar idi. Zira onlar Hatice Turhan Sultan vastas ile padi aha
daha rahat nfuz ediyor ve istediklerini elde edebiliyorlard. Bu hal
ise aalarn nfuzuna yava yava darbe indiriyordu.
Ardndan hedefte Sultan IV. Mehmed Han vard. IV. Mehmed
Han tahtndan alaa edilerek yerine ehzade Sleyman ge iri
lecekti. Sleyman'n annesi saf bir kadnd. B ylece hem kendi
taraflarndaki byk valide sultann hem de kendilerinin nfuzunu
salama alm olacaklard.7
Bu karar sonrasnda aalar 2 Eyll 1 65 l 'd e Aakaps'na varp
toplandlar. eyhlislam, kazaskerler, nakibleraf ve sair kadlar
da davet ettiler. Ardndan saraya kat yazarak isimleri yazl saray
aalarnn kendilerine teslim edilmesini istediler.
Aslnda son yllarda yaanan gelimeler sarayda da bir nfuz
mcadelesinin balangc olmutu. Ya yetmie yaklaan ve ksa
faslalar hari otuz yldr devlet ilerinde messir olmu Ksem
Valide Sultan ile padiahn annesi Hatice Turhan Sultan arasnda
ekime artk nlenemez bir yola girmi bulunuyordu.
Bu durum hibir ite ift balln yrmediinin ve bundan
istifade ile nice g odaklarnn da ortaya ktnn en byk gs
tergesi olmaktayd. Nitekim ocak aalar Ksem Valide Sultan'a
yakn durarak ilerini yaptrmak isterlerken, onlarn tahakkmn
den bkan saray aalar ise Hatice Turhan Sultan etrafnda bir g
oluturmak abasndaydlar. Zira ocak a alarnn ar basklar ve
her ie mdahaleleri artk Enderun halkna ve saray aalarna ar
gelmekte idi.
te kendilerine kar byk bir gcn ortaya ktn ve n
fuzlarnn azalmakta olduunu gren ocak aalar imdi bu yeni
g odan krabilmek iin harekete gemiti.
Ocak aalarnn lm listesindeki Balala Sleyman Aa, padi
ahn yaz hocas Reyhan Aa ile Musahip smail Aa gibi tevailer
yani kara hadmlar saray aalarnn ileri gelenlerindendi. Kk

valide sultan etkilemek suretiyle ocak aalarnn nfuzunu krmaya
al yorlard.
Ocak aalar, ayet bu aalar kendilerine teslim edilmezse o gece
saraya girerek menfur planlarn gerekletireceklerdi. Bunun iin
m ute met bir adamlarn byk valide sultana gnderip yaplacak
ileri b elirtmilerdi. Aksi halde herkesi ldrebileceklerinden dem
vurm aktaydlar.
Ocak aalarnn gcnden ekinen ve daha nce yaanan nice
acl hallerden dolay rken Valide Ksem Sultan, selameti onlarn
isteklerini kabul etmekte gryordu. Ksem Sultan'n bu husustaki
m ah remleri kara hadmlardan ba kapolan ile Bostancba Ali
Aa ve bir de Kireiba idi.
Fakat hesapta olmayan bir olay cereyan etti. Byk valide sul
tann cariyelerinden Meleki, kendisinin ele verilmemesi artyla
bunu Turhan Sultan'a bildirmiti.
Turhan Sultan da olaylara vakf olduktan sonra bunlar Balala
Sleyman Aa ve Reyhan Aa'ya anlatt.
U Z U N G E C E V E AC I S O N
Balala Sleyman Aa da muhtelif vastalarla darbe plann en
ince detayna kadar rendi. Ocak aalarnn planna gre gece
demir kap ve gizli kaplar ak braklacakt. Ocak aalar buradan
girip, Turhan ve taraftarlarn gtrecekler ve ehzade Sleyman'n
clusunu gerekletireceklerdi.
Bu bilgileri Hatice Turhan Sultan'a aktaran Sleyman Aa, vazi
yetin ok nazik olduunu, ayet harekete geilmezse byk felaketin
kapda olduunu syledi.
P lann deifre olmas ile birlikte Balala Sleyman Aa'nn lider
liinde Turhan Valide'nin adamlar hi belli etmeden harekete geti.
Sarayn zlfl baltaclar kethdasyla oda eskilerine ve bunlar
arasnda Kk Mehmed dedikleri birine ii anlatp onlardan sz
aldlar. Sonra hasodallar d a ittifaka alnd. Nihayet belirlenen ge ce

bunlar silahlanarak hazr kta beklemeye baladlar.
Saraydan aalarn teslim edilmemesi zerine ocak aalar pl an
larn tatbik etmek zere hazrlandlar. lm timi o gece harekete
geecek ve Hatice Turhan Sultana yakn olanlar ortadan kal d
racak, iV. Mehmed Han' da alaa edecekti. Bir rivayete gre is e
padiah zehir verilerek ldrlecekti. Bu ii ise kendi taraflar n da
olan hasodaba yapacakt.
Dier taraftan o akam Veziriazam Siyavu Paa Anadolu ve
Rumeli kazaskerlerini iftara davet etmiti. Aa kapsnda toplanan
ocak aalar Enderundan istedikleri tevailerin isimlerini havi bir
tezkireyi Veziriazam Siyavu Paa'ya da yollayp kendisini aa ka
psna davet etmilerdi. ftardan sonra tezkireyi getiren Samsuncu
mer, veziriazam ile buluup meseleyi anlatt. Siyavu Paa, ka
zaskerlerin gitmelerine msaade ettikten sonra kendisi de abdest
almak zere ieri gitmiti.
Siyavu Paann silahtar, katiyen Aakaps'na gitmemesini,
kendisine suikast yaplacan bildirdi. Bu haber zerine Siyavu
Paa tereddt etti. Samsuncu mer'i arp, ''Aalarn kendisini
istemelerinden kastlar nedir?" diye srarla sual etti. O da drt
tevainin ban istemek olduunu, yoksa kendisine bir dman
lklar olmadn syledi.
Bunun zerine veziriazam, "Bu hususu tehir etmek doru olur
ve cemiyete varmann da mnasebeti yoktur, seninle beraber sa
raya gidelim;' diyerek saraya gitti. Divan gnlerinde blk aala
rnn oturduklar sedire oturup reislkttaba istenilen tevailerin
isimlerini yazdrp arz etti. Ancak ok gemeden harem tarafnda
kzlca kyamet koptu. Grltler zerine veziriazam ile samsuncu
kaarak biri kendi sarayna ve teki de Aakaps'na gidip Harem-i
Hmayun'daki hadiseyi anlatt.
Harem'de neler oluyordu? Veziriazamn yats vakti gelip ocak
aalarnn istei zere drt harem aasnn katlini istedii tezkireyi
IV Mehmed Han 201
saraya ulatrmasyla birlikte Sleyman Aa'nn iareti zere evvela

En derun halk harekete geti.
Evvela Sultan Mehmed'i zehirlemeyi zerine alm olan ha
so daba ldrld. Ardndan Harem- i Hmayun'a girip byk
vali denin dairesine yrdler. Ba kapolan, kavuklu tevailerle
(kara hadmlar) valide sultan bekliyordu. Bunlar Sleyman Aa'nn
maiyetindeki adamlara mani olmak istediler. Sleyman Aa'nn
vurun demesiyle kap olan yaralanrken dier grevliler yaral
yar asz katlar.
Ksem Valide Sultan, dardaki ayak sesleriyle grlty iitince
bekledii yenierilerin geldiklerini sand. Yksek sesle nbetilerini
arp, "Geldiler mi? " diye sorunca, ieriye giren Sleyman Aa,
"Beli (evet) , geldiler; taraya buyurun:' diyerek cevaplad.
Bu cevap zerine byk valide gelenlerin kim olduklarn anlad.
Derhal odalar iinden kap dolap zerinde bir yerde sakland ise
de kendisini takip edenler arayp sakland yerden aa indirdiler.
Zlfl baltaclar eskilerinden Kk Mehmed, valideye vura vura
sersem edip perde iplerinden birini kesip boazna geirerek bodu
( 1 65 1 Austos ) . 8
VA L D E N N VA R S M O L D U N ?
Sadrazam Siyavu Paa, kendi sarayna gittikten az bir mddet
sonra padiahn acele gelmesi ynndeki emrini ald. Sratle tekrar
saraya geldi. Sultan Mehmed, veziriazama, "Bak Lala! Ahval malum
olmutur. Sadakat ile hizmetinde kaim ol. Devletime ihanet zere
olanlarn cezas verilsin;' dedi.
Siyavu Paa da gerekenlerin yaplacan bildirip dar kt.
Her ihtimale kar sarayn ak braklan kaplar kapatlarak saray
halk silahlandrld. Ertesi sabah harekat tamamlanacakt.
Nitekim Siyavu Paa ertesi sabah erkenden i bandayd. n
celikle Bostancba Ali Aa ile beraber sarayda byk valide lehine
alan adamlarnn balar kesildi.
Bir taraftan d a kazaskerler, ulema ve vezirler saraya davet edildi

ler. Ocak aalarnn cemiyetine gidenlerin dndaki devlet adamlar
geldiler. eyhlislam Karaelebizade Abdlaziz Efendi padi ah
tarafndan davet olunmasna ramen saraya gelmeyip aal ar g
cendirmemek iin onlarn yanna gitmiti.
Sultan Mehmed, Babssaade nne kurulan tahta oturdu. Sa
bk kazaskerlerden Hanefi Efendi ile Hocazade Mesud Efendi'nin
tavsiyeleriyle sancak- erif karld. Padiah fermanna muhalefet
edenlerin katillerine dair fetva verildi. Halk, sancak- erif altn a
davet edildi. Davete icabet etmeyen eyhlislam ile kazaskerlerin
azil olunduklar ilan olundu. Ocak aalaryla yanlarndaki ulema
ve saire artk Aakaps'nda kalamayarak yeni odalardaki Orta
Camii'ne gittiler. Yenieri aas hareketinden evvel ata bin erken ,
"Bu adamlarn ettikleri nedir? Umur- devlete mdahale edenleri
istemeziz dediimiz iin valide sultan etba'yla katlettiler. Bu ne
itir? Bundan sonra validenin kann isteriz;' deyince yenierile
rin arasndan biri, "Sen validenin varisi mi oldun;' diye bard.
D ier yenierilerde seslerini karmadlar. Bu hal ocaklnn da
aalarn tahakkmnden ve hasis emellerine alet olmaktan bkm
olduklarn gstermekteydi. Zira gizliden gizliye bunlar aleyhinde
sylentiler oalm ve sklamt. Aaya kar sylenen szn ne
demek olduunu Kara avu ve arkadalar anladlarsa da atldklar
maceradan geri dnmediler.
Saraydaki ulemadan Hoca Sadeddin Efendi'nin torunu Ebu Said
Efendi eyhlislam, Hanefi Efendi ile Hocazade Mesud Efendi Ru
meli ve Anadolu kazaskeri oldular. Halk, asker, akn akn sancak-
erif altna geliyorlard. Sarayn ii, d, Ayasofya, Sultanahmed
meydanlar halkla doldu. Sipahilerle, cebeciler de geldiler. Eski
odalardaki (ehzadeba'nda) yenieriler Orta Camii'ne varmayp
silahlarn alarak sancak- erif altna geldiler. Bunlarn gelmesi
ocan inhilaline alametti. Kolluk yani karakol bekleyen stanbul'un
muhtelif semtlerindeki yenieri efrad da saraya gelmiti.
Sadece ocak aalar, m aiyetleri ve belli bir zmre ile Orta
Camii'nde kalmlard. Yeni Mft Ebu Said Efendi'nin istei zerine
IV M e h r e d H a n 203
aalar bir hatt- hmayunla saraya davet olundular. Buna ramen

yen ie ri aas, "Bizden anda varr yok. Biz hurda dururuz ve padia
hm za asi olmazz. zerimize gelirlerse mdafaa edip dvrz;'
diye cevap verdi. Aalarn bu vaziyetini gren ocan orbac, oda
ba ve saireleri de birer birer zlp sancak- erif altnda gittiler.
Aal ar bundan sonra birbirlerine sylenip tariz etmeye baladlar.
Aalarn yannda duran Karaelebizade ile kazaskerler ve dier
ul ema vaziyetin deimekte olduunu anlayp dalarak saraya
geldiler. Karaelebizade Yal Kk tarafndan saraya geldiyse de
bo sta ncba yannda alkonup saraya davet edilmeyerek Samat
ya'daki bahesine gitti.
Ocak aalarnn da artk btn mitleri krlmt. Mft Ebu
Said'e ve Balala Sleyman Aa'ya affedilmeleri iin tezkireler gn
derdiler. Bunlara muvafk cevap verilip her biri birer memuriyetle
ocaktan uzaklatrldlar. Yenieri aal sekbanba olan Kara
Hasanolu Hseyin Aa'ya, kul kethdal da zaarcbalktan
m azul Kk Kasm Aa'ya verildi.
Sabk Yenieri Aas Kara avu Mustafa'ya Temevar eyaleti,
kul kethdalndan ayrlan elebi Mustafa'ya vezirlik ile Bosna
eyaleti ve Bekta Aa'ya da Bursa sanca verildi. nce memuri
yetle merkezden uzaklatrlan zorbalar, ok gemeden temizlik
harekatna maruz kaldlar.
Bekta Aa Bursa'ya gitmeyip sakland ise de sonra yakalanp
sarayda ba kesildi. Memuriyeti mahalline gitmek zere Silivri'de
ki iftliinde bulunan Kara avu Mustafa oradan alnarak bir
kaykla saraya getirilip padiah tarafndan sual ve cevaptan sonra
bostancbaya teslim edilip bouldu. Kethda bey de memuriyeti
m ahalline giderken Kara avu'un idamn haber alarak Bosna'ya
gitmeyerek kat ise de Firecik' te yakalanarak bouldu. Sabk ey
hlislam Karaelebizade de Sakz'a srld.
Kara elebizade zellikle Sultan brahim Han'n hal'inde y
zne kar syledii pervaszca szleri nedeniyle saray ahalisince
sevilmezdi. lmi yn yksek olmasna ramen hak sz sylerim
diye birok kimseleri krm olduunda dman da oktu. Bu

itibarla 1 657 ylnda vefatna kadar bir daha stanbul'a dnne
izin verilmeyecektir.9
Sanmanz mihnet ve gam blble glden geldi
Kafese girdi bela bana dilden geldi
B ylece byk bir atma kmadan ve hi kan dklm ed en
ocak aalarnn zulm bertaraf edildi. Sarayda, hkmet erkan
ve ulema arasnda ocak aalarna mensup olanlar birer birer azl ve
tebdil olunurken bir ksm da msadereye tabi tutuldular. Silistre
eyaletine tayin edilmi olan Melek Ahmed Paa Malkara'ya srgn
edildi. stanbul'da et ii aalar inhisarnda olduundan o nlar n
bertaraf olmas zerine et on akeden sekize indi.
VA L D E - E H D E : MA H P E Y K E R K S E M S U LTAN
O, Sultan 1. Ahmed Han'n ei ve iV. Murad Han ile Sultan
brahim'in validesidir. Sultan iV. Mehmed Han'n babaannesidir.
Tam drt padiah dneminde sarayda etkin rol oynamtr. Sultan
Mustafa ve Sultan i l . Osman devirlerini de idrak etmitir. Sultan
iV. Murad ve Sultan iV. Mehmed'in tahta klarnda kk yata
bulunmalar nedeniyle saltanat naibesi sfatyla grev yapmtr.
D evlet ilerinde padiahlardan ziyade tecrbe sahibi olmutur.
Saraydaki g odaklarnn ekimesi sonucunda Harern'de feci bir
surette ldrlmtr. Bu son hadiseden hareketle baz tarihlerde,
romanlarda, dizi ve filmlerde ihtirasl, hrsl, makam sevdals bir
kadn olarak gsterilmi ve zihinlere o ekilde ilenmitir.
K M D R MAH P E Y K E R K S E M S U LTA N ?
Hayatnn ilk yllarna dair bilgiler mevcut deildir. Saraya ne
zaman ve nasl alnd dair eitli rivayetler bulunmaktadr. Muh
temelen 1 589 ylnda dodu. Bir Rum rahibinin kz olup asl ad
Anastasya idi. Ufak yata yetim kald zannedilen bu kz Bosna
Beylerbeyi Hsrev Paa tarafndan Osmanl Haremi'ne gnderildi.
Sarayda kendisine Mahpeyker ismi verildi. Gler yz, gzellii
ve gzel konumasyla dikkat ekiyordu. Ksem adnn kendisi ne,
IV Mehmed Han 205
ok gzel, tysz bir cildi olduundan veya sarayda dier hasekilere

gre nde olduundan ve gayet yetenekli olmasndan dolay verildii
rivay et edilir. Kaynaklarda uzuna yakn boylu, zarif, cazibeli, yol
yordam bilen, zeki bir kz olarak tarif edilmitir. Saraya geldiinde
zeka s, ahlak ve gzelliiyle 1. Ahmed Han'n hemen dikkatini ekti
ve 1 604 tarihinde onun haremine girdi.
On be yalarndayken 1. Ahmed Han'n hasekisi oldu. Ondan
sra syla 1 606 ylnda Fatma Sultan', 1 608'de Aye Sultan', 1 6 1 1 'de
ehzad e Murad', 1 6 1 2 'd e ehzade Sleyman', 1 6 1 3 'te ehzade
Kasrn' ve 1 6 1 5 ylnda ehzade brahirn'i dnyaya getirdi.
Ksem Sultan, kocas 1. Ahmed Han'n vefat zerine Topkap
Saray'ndan ayrlarak B ayezid'd eki Eski Saray'a gnderildi. 1. Mus
tafa Han ve il. Osman Han'n saltanatlar sresince toplam alt yl
Eski Saray'da ikamet etmek zorunda kald. 1 O Eyll 1 62 3 tarihinde
Olu iV. Murad'n tahta k ile Topkap Saray'na bir daha geri
dnmemek zere yerleti.
iV. Murad'n clusunun ardndan Ksem Sultan Eski Saray'dan
Topkap Saray'na byk bir alayla gelerek hem valide sultan, hem
de naibe-i saltanat oldu. Olu on bir yanda ve o gne kadar tah
ta kan en kk padiaht. Bylelikle, "makam- mehd-i ulya'
d enilen saltanat m akam, on yla yakn, bizzat Ksem Sultan'n
olacakt. iV. Murad Han tahta kt gn, Mahpeyker Sultan ise
otuz yandayd.
iV. Murad Han'n henz on iki yanda olmas nedeniyle olunun
saltanatnn ilk yllarnda naibe-i saltanat olarak devlet idaresindeki
yerini ald.
Sultan iV. Murad'n tahta kmasnn ncesinde gerek il. Osman
Han'n ehadeti ile ortaya kan karklklar gerekse 1. Mustafa Han
zamannda ba gsteren anari sebebiyle devlet dzeni ciddi biimde
sarslmt. iV. Murad Han'n ocuk yata olmas imdi bu durumu
daha da gletirecekti. te bu kark devrede Mahpeyker Ksem
Sultan, naibe-i saltanat olarak ok nemli bir grev stlenmi oldu.
Yenieriler bata clus bahii istemediklerini syle melerin e

ramen daha sonra szlerinde durmayarak clus bahii iin ayak
landlar. Hazinedeki para skntsndan dolay saraydaki bi rok
kymetli eyalar eritilip para bastrld. Bylelikle yenieril erin bu
isyan hareketi baaryla atlatld. Bu baarda Ksem Sultann pay
olduka byktr. Eski Saray'da gayet sakin, sessiz ve huzurlu bir
hayat sren Ksem Sultan, olunun ok kk yata padiah olm as
ile birdenbire kendisini zorlu devlet ilerinin iinde buldu. B ad ad'n
elden kmas, eyaletlerdeki itaatsizlikler, Abaza Mehmed Paa'nn
isyan, Kazan ekyasnn boaza kadar sokulmas ve Krmdaki
huzursuzluklar, naibe-i saltanat olan Ksem Valide Sultan' olduka
zorlayan siyasi meseleler olmutur.
Ksem Sultan devlet adamlar ile bu sorunlarn zm iin
bizzat almaktayd. Bu srada iV. Murad da annesinin yannda
devlet ilerini reniyordu. Ksem Sultan naibelik makamn iV.
Murad'n 1 632 ylnda mutlak idareyi eline almasna kadar srdrd.
Bu tarihten sonra iV. Murad Han'n dorudan ilerin bana ge
mesi zerine ilere karmad. Buna ramen iV. Murad Han idareyi
tamamen ele ald dnemde bile byk bir sayg ile validesinin
fikirlerine itimat ederdi.
iV. Murad Han Badad Seferi'ne karken hal' sylentilerinin
dolamas zerine zamannda kendisini ikaz etmeyi bildi. Yine
iV. Murad Han'n kardelerini ortadan kaldrd devrede ehzade
brahim'in ldrlmesini emretmesine ramen Ksem Sultan'n gay
retleri sayesinde olunu bu fiki rden vazgeirerek Osmanoullar'nn
devamn salad. ayet Ksem Sultann bu gayretleri olmasayd,
Osmanl Devleti iV. Murad'n 1 640 tarihindeki lmyle fevkalade
bir dalma srecinin akabinde ok ksa bir zaman zarfnda ortadan
kalkabilirdi.
8 ubat 1 640 tarihinde i V. Murad Han'n lm zerine di
er olu ehzade brahim'in clusu ile Ksem Sultan bir kez daha
naibe-i saltanat olarak devlet ilerini yeniden eline ald. B ylece iki
evladnn saltanatn gren ilk valide sultan oluyordu.
IV Mehmed Han 207
sultan brahim' in ardndan tahtn herhangi bir varisi bulunmu

yordu. Bu tehlikeyi farknda olan valide ultan ilk i olarak Osmanl
s oyunun devamn salamak iin Sultan Ibrahim'e ok sayda cariye,
gzde s undu.
S ult an brahim'in sekiz yllk saltanatnda hkmdara kar bir
muhal efet meydana gelmiti. Devlet erkan ve yenieri aalar padi
ahn hal' edilmesi konusunda fikir birliine varmlard. Sadrazam
Sofu Mehm ed Paa, eyhlislam Abdrrahim Efendi, Karaelebiza
de Ab dlaziz Efendi, Hanefi Mehmed Efendi ve Muslihiddin Aa
gibi devlet adamlar valide sultana bavurarak Sultan brahim'in
hal' edilm esini ve yerine ehzade Mehmed'e biat edilmesi iin ken
dil erin e gndermelerini istediler. Ksem Sultan ilk bata bu clusa
kar karak devlet geleneinden dn vermedi ve olu brahim'i
bu tehlike den kurtarmaya alt. Fakat baarl olamad. Sonradan
aresiz kalp torunu Mehmed'i saltanat iin bizzat hazrlad.
8 Austos 1 648 tarihinde brahim Han tahtan indirilerek IV.
Mehmed Han saltanata getirildi. Henz yedi yanda olan IV.
Mehmed'in bir saltanat naibine ihtiyac vard. Mahpeyker Ksem
Sultan'n devlet gelenei gerei bu clusun ardndan Eski Saray'a ge
erek valide sultanlk makamn brakmalyd. Fakat yllarn vermi
olduu tecrbe nedeniyle ve padiahn ok kk yata bulunmas
dolaysyla Haremde kalmaya devam etti. Bylece Osmanl tarihinde
bir ilk olarak torununun saltanatnda byk valide, valide-i muaz
zama, koca valide, mm'l-mminin, sahibet'l-makam , valide-i
atika, valide-i kebire gibi sfatlarla grevini srdrmeye devam etti.
Gelini Turhan, valide sultan oldu ise de, sarayda Ksem Sultandan
sonra ikinci konumdayd. Osmanl saraynda ilk kez olmak zere iki
valide sultan vard. Mehmed'in yirmi iki ya da yirmi yandaki
gen annesi Hatice Turhan Sultan ve ondan ok daha deneyimli olan
bykannesi Mahpeyker Ksem Sultan ! Osmanl devlet yapsnda
asla prim verilmeyen ift balln verecei zararlar ok gemeden
grnmeye balayacakt. Zira menfaati elden gidenler ile nfuz
sahibi insanlarn her biri birer validenin yannda g oluturmaya
balayacaklard.
Sultan i V. Mehmed'in saltanatnn ilk yllarnda yine Mahp eyker

Ksem Sultan devlet ilerini omuzlamt. Ancak brah im Han'
tahttan indirip lmne sebep olan aalarn devlet ilerine m da
haleleri her geen gn artyordu. Bu durum byk eki mel erin
habercisi gibiydi. Sk sk yaplan sadaret deiiklikleri de devlet
ekonomisini sarsyor karklklar byyordu. Zamanla dardaki
ocak aalarna kar saray aalar bir grup oluturmaya baladlar.
Bunlar ise padiahn validesi Turhan Valide Sultan' daha aktif ol
maya sevk ediyorlard. Bylece sarayda gruplama balad.
Zamanla ellerindeki nfuzu kaybedeceklerini anlayan oc ak
aalar yeni bir ihtilalin fitilini alevlendirmek iin giriimlere ve
frsat kollamaya baladlar. Bunlar iV. Mehmed Han' tahttan indirip
yerine kardei Sleyman'n kartacaklard. Yllardr Ocak aalarnn
nfuzunu ve kard karklklar bilen Mahpeyker Ksem Sultan
byk bir fitneye ve atmaya yol amamak iin bu ie rza gsterdi.
Ancak durumdan haberdar olan saray aalar tertibatlarn ok
tan almlard. Nitekim 2 Eyll 1 65 1 gecesi 6 1 yana gelmi olan
Mahpeyker Ksem Valide Sultan, Balala Uzun Sleyman Aa ve
taraftarlar tarafndan, dairesinde perde ipiyle, boularak ldrld.
3 Eyll 1 6 5 1 sabah Ksem Sultan'n cenazesi sevenlerinin gz
yalar eliinde nce Eski Saray'a nakledi. Techiz ve tekfin ileri
burada yapld. Sultanahmed Camii'nde klnan cenaze namaz
sonras ei Sultan 1. Ahmed'in trbesine gtrlerek defnedildi.
stanbul'da neredeyse lmne alamayan kii kalmamt. Zira bu
byk ehirde onun iyiliini grmeyen insan kalmamt.
Hayat hayr, hasenat, iyilik, zorda kalanlara yardm ve saire
ile gemiti. ocuk padiahlar dneminde devletin zerinde ise
koruyucu kanatlar hep var olmutu.
Mahpeyker Ksem Valide Sultan; Valide-i Muazzama, Valide-i
Maktule, Valide-i ehide, mm'l-M'minin, Mehd-i Ulya-y Salta
nat, Valide-i Kebire, Valide Sultan, Valide-i Atika, Sahibet'l-Makam
unvanlar ile anld.
IV Mehmed Han 209
S ult an iV. Murad ve iV. Mehmed'in saltanatnn balarnda pa

di ahla rn ok kk yata olmalar nedeniyle neredeyse devlet
iler in i tek bana idare etti. leri grll, tecrbesi, zekas ve
b ec erikli yaps ile Osmanl Devleti'ni daha byk badirelerden
kurt ard nda phe yoktur. iV. Murad Han'a ehzade brahim'i
ldrtm emesi belki de devletin devamn salayan hususlardandr.
Hayat nn son zamanlarnda iV. Mehmed'i iktidar hrsyla tahttan
indir m ek ve ldrtmek istedii ifade edilir. Oysa bu tertibin ieri
sinde asl olarak nfuzlarnn biteceini anlayan ocak aalar vardr.
Muhtemelen Byk Valide ya bunlara kar durmay gze alamam
veya byk bir fitnenin nn kesebilmek iin bu tertibe isteme
den evet demek durumunda kalmtr. Ancak bu vaka kendisinin
ldrlmesine yol aacaktr.
Mahpeyker Ksem Valide Sultan, hsn-i cemali, akl ve zekas,
hayrat ve hasenatyla mehur saliha bir valide sultand. Edindii
servetlerin tamamn stanbul'da ve tarada hayr eserleri yaptrarak
harcad. Halk arasnda, iyiliksever ve dindar olarak tannmasna
hizmet edecek gzel faaliyetlerden hibir zaman geri kalmad.
Zaman zaman gvendii adamlarna ehirdeki yoksul ve ga
ripleri tespit ettirirdi. Ardndan kendisi tebdil-i kyafet ehre kar
ve nceden tespit ettirdii yoksullara zekat ve sadakalar datrd.
Her yl Recep aynda yine tebdil-i kyafet saraydan kp katiller
hari hapislerdeki sulularn borlarn ya da sularnn karlnda
tazminatn deyip onlarn serbest kalmas ile bizzat ilgilenirdi.
Her yl hac mevsiminde kk saka ve byk saka denen iki va
zifeliyi hac kafileleriyle yola kartp bunlar vastasyla yol boyunca
haclara souk sular, baz konaklarda da eker erbetleri dattrrd.
eyizleri olmad iin evlenemeyen yetim kzlarn bulunup
onlara gerekli eyizin yannda oturacaklar evlerin de verildii bir
vakf oluturmutu.
Saraydaki cariye ve kleler onun sayesinde efendiden stn
hale gelirlerdi. nl Tarihi Naima onun bu konudaki faaliyetlerini
yle nakletmektedir:
210 m p a ra t o r l u u n Z i rv e s i ve Dn
Ksem Sultan klelerine iki- yl hizmetten sonra azat eder eski

saray grevlileriyle ya da dardan uygun kiilerle evlendirirdi.
Kadnlara yetenek ve mevkilerine gre eyiz, mcevher ve birka
kese para verir, elerinin uygun mevkilerde olmasn gzetirdi. Bu
eski klelerine yllk maa balayarak bakar, dini bayramlarda ve
mbarek gnlerde onlara keseler dolusu para verirdi.
Onun ayrca muhtalara maa balad da bilinmektedir.

Naima tarihinde onun lm ile binlerce kiinin stanb ul'da
muhta duruma dt yazldr.
Mekke ve Medine'deki mbarek makamlara gsterdii hrmet
ve yapt hizmet emsalsizdir. Vakfiyesinde Mekke ve Medine'ye
gideri haclara su salanmas amacyla otuz deve tahsis edilip yirmi
beinin su tama, beinin de gerekli ara gerecin tanmas iin
ayrlaca alt deveci ve alt saka olarak hizmet verecei belirtilmiti.
Yine Medine'de krk kiiye ve bunlarn yedekleri yirmi be kiiye
her gn hlas- erif ve bir Fatiha okumalarnn karlnda
bir bedel denecei de kayda balanmt. Ayrca Ksem Sultan
Haremeyn'in yoksullarna ve yoksul haclara her yl gmlek, yn
palto, yemeni ve sark kuma datlmas, Kuds, Mekke ve Medine
camilerinde Kur'an okutulmasna dair hayr ileri gerekletirdi.
Ksem Sultan Hz. Peygamber soyundan gelen iki yz kiiye Recep,
aban ve Ramazan aylarnda tahsisat verilmesini salad.
Mahpeyker Ksem Valide Sultan'n yaptrd hayr eserleri de
sayszdr.
skdar'da yaptrd inili Klliyesi, iV. Murad Han ve Sultan
brahim devrinde yaplan tek selatin eser olma zelliine sahiptir.
inili Klliyesi cami, mektep, eme, dar'l-hadis, mahfl-i hma
yun ve ifte hamamdan meydana gelen olduka byk bir klliye
olarak ina edilmitir.
Ksem Sultan ayrca akmaklar'da Valide Han olarak bilinen
ehrin en byk han ile skdar'n merkezinde bir hamam, ehre
mini, Yenikap ve Beikta'ta emeler, Boazii'nde Anadolu Kava
Mescidi, Sultan Selim civarnda Valide Medresesi Mescidi ve e-
rn e si, Ayasofya ile Kapalar arasnda ifte hamam ve Yenikap'da

bir hamam ina ettirmitir. Abdlmecid eyhi Efendi'nin Eyp'teki
trb esini de ihya etmiti.
Valide sultan, Anadolu topraklar dnda Eriboz, Midilli ve
Kb rs gibi yerlerde de vakflar tesis etmi, Livadya yaknlarnda
kp r, Kahire'de su terazisi yaptrmt. 10
TA RH U N C U A H M E D PA A
Aalar devri kapandktan sonra, i V. Mehmed Han, Siyavu
Paay sadaretten alarak yerine Hocazade Mesut Efendi'nin tavsi
yesi zerine Tarhuncu Ahmed Paay getirdi. 20 Haziran 1 652'd e
sadrazam olan Tarhuncu Ahmed Paa, bu vazifeyi, mali tedbirlere
ki msenin mdahale etmemesi art ile kabul etti. Btedeki mali
durumu yakndan takip etmi olan Ahmed Paa, hal arelerini de
iyi biliyordu. Yapaca ileri bir plan dahilinde yle sralad: Girit' in
fe thini tamamlamak, donanmay slah etmek, hazine iin gerekli
paray salamak ve hazineye borcu olanlardan paray tahsil etmek.
Sadrazamn bte an kapatmak iin btn devlet memur
larna irsaliye vergisi koymas, mesken ve deirmenlerden vergi
almas ulema arasnda kargaa kmasna sebep oldu. Hatr ve gnle
bakmadan alan yeni sadrazam, haksz kazan yollarn kapad.
Bu srada defterdarla getirilen ve vergilerin toplanmamasndan
ikayeti olan Mustafa Paa, buna bir are bulunmasn istedi.
Neticede padiahn hazr bulunduu bir toplantda Erzurum,
ankr, Kastamonu, Manisa gibi eyalet ve sancaklarn iltizama
balanmasna ve valilerin bu iltizamdan muayyen bir ksmn ha
zineye gndermelerine karar verildi. Ayrca has, zeamet, tmar ve
pamaklklardan gelen gelirden bir miktarn hazineye alnmas
kararlatrld. lk olarak da kendi haslarndan yirmi bin kuruu
hazineye terk etti.
Bundan baka btn dirliklerin hesaplarnn dkmn ihtiva
eden bir defter sadrazam tarafndan padiaha sunuldu. Bte an
kapamak iin masraflar ksld. Maliyeciler, kaynaklarda Tarhuncu
bteleri veya layihalar olarak geen iki bte hazrlad lar. Mas
raflarn kslmas baz devlet erkannn houna gitmedi ve bun lar
Sultan iV. Mehmed Han'a sadrazamn kendisini tahttan in direrek
yerine ehzade Sleyman' karacaklar iftirasnda bulun dular.
Daha ocuk yata olan padiah, bu entrikalara kanarak Tarhun cu
hakkndaki fikrini verdi.
Tarhuncu Ahmed Paa tersanede Dervi Paa ile baz mes elele ri
grrken sebepsiz bir ekilde padiah tarafndan arln ca olay
anlad. Abdest almak istedi. briini getirdiler ve abdest aldkt an
sonra, "Sizi Allaha smarladk. Ahret haklarnz helal eylen. Ancak
bize gadreyleyenler de yaayamazlar inallah! " dedi. Orada olanlar
durumu anlamayp, "Paam ! Hayr sylen ! Bu ne itir? " dediklerin
de, "Ben ryam grdm;' deyip helalletikten sonra birka rekat
namaz klp tvbe istifar etti. Sadakalar datt. Deniz yoluyla nce
Sarayburnu'na oradan da Hasbahe'ye getirildi. Burada bir bos
tancba tarafndan boularak ehit edildi. Cesedi Demirkap'dan
dar brakld. Tarhuncu Ahmed Paa'nn yerine 30 Mart 1 653'te
Kaptan - Derya Dervi Mehmed Paa getirildi. 1 1
B u arada Dervi Mehmed Paa'nn yerine kaptan- derya olan
avuolu Mehmed Paa, anakkale Boaz'nn knda Venedik
donanmasnn bulunmamasndan faydalanarak Girit'e yardmc
kuvvet ve mhimmat gtrd. Dnte Rodos'a urad srada
Venedik donanmas zerine geldi ise de muharebeye cesaret ede
medi. avuolu da taarruza cesaret edemeyerek stanbul'a dnd.
Bu hareketi avuolu'nun azline sebep oldu.
S A DA RE T AT E T E N G M L E K O L D U !
1 653 senesi Aralk aynda Budin Valisi Kara Murad Paa kaptan-
deryala tayin edildi. Kara Murad Paa 1 654 senesi Mays aynda
sefere karak, anakkale Boaz knda bekleyen Venedik do
nanmas zerine hcum etti. Malup olan Venedik donanmasnn
gemilerinin ou batt. Dman amirali lenler arasnda idi. Bu
baardan sonra Girit'e mhimmat gtren Kara Murad Paa, son-
I V. M e h m e d H a n 213
b ah ara doru stanbul'a dnd. B u srada geirdii fel yznden

s adaretten alnan Dervi Mehmed Paann yerine Halep Valisi bir
Mustafa Paa getirildi.
ib ir Paa, mehur Abaza Mehmed Paann yeeni olup, yanna
top lad sekban ve leventlerle etrafa zulm yapan, sz dinlemeyen
bir vezi rdi. Abaza Hasan Paa syan'nda, bu asinin yannda yer
ald ndan isyann bastrlmas iin bir Paaya valilik verilmiti.
onu sadrazam yaparak stanbul'a getirmek suretiyle, her an ka
rabil ecei bir isyann nne geilmek istenmiti. Fakat bir Paa,
hemen stanbul'a hareket etmedi. stanbul'daki nfuzlularn emrine
girm ek istemediinden Anadolu'daki karkl dzelttikten sonra
gel eceini bildirdi.
Halep'ten ayrlan bir Paa, kalabalk bir ordu ile Konyaya gel-
di. am, Halep ve Badad valiliklerine kendi adamlarn tayin etti.
istanbul'a geldii zaman maiyetinde yirmi bin kadar asker vard.
ib ir Paann stanbul'daki hoa gitmeyen icraatlarna Anadolu'd an
gelen ikayetler de katlnca, durumu nazikleti. Yannda getirdii
sipahilere vadettiini veremeyince de, bunlarla aras ald.
Sadrazamn Anadolu'da brakt adamlar, halk ezdiklerinden
istanbul'a ikayetler yayordu. bir Paann bu srada Kaptan-
Derya Kara Murad ile d e aras ald. Murad Paa sadrazamn ken -
disini donanma ile stanbul'dan uzaklatrp sonra da azlettireceini
renince, bir Paadan memnun olmayanlar trl vaatlerle kendi
yanna ekti. Sonra da asker taifesini bir Paa aleyhine kkrtt.
Nitekim Yenieriler ile sipahiler, 10 Mays 1 655'te Atmeydan'nda
toplanarak, bir Paa, eyhlislam ve kul kethdasnn katlini is
tediler. eyhlislam ve sadrazam saraya snd. syanclar sadra
zamn Ayasofyadaki konan hcum ile yamaladlar. Ertesi gn
de eyhlislam Ebu Said Efendi'nin konan talan edip Hasan
Can ailesinin yz elli seneden beri biriktirdikleri eya ve kitaplar
yamaladlar. Durumun yatmadn anlayan iV. Mehmed Han,
bir Paay azlederek yerine Kara Murad Paay getirdi. Fakat asiler
sadrazamn katlinde diretince, idam edildi.
kinci defa sadarete getirilen Kara Murad Paa, bol vaatlerde

bulunarak i bana geldiinden, hazine ilerini ve devlet iti barn
alt-st etti. Kapkulu svarilerinin velede denilen paralar n de
dii gibi, Revan ve Badad seferlerinde isimleri defterden karlan
sipahileri tekrar deftere kaydettirdi. Tarhuncu Ahmed Pa a'n n ,
lm bahasna byk bir gayretle yirmi be bine indirdii sip ahi
mevcudu elli bine, indirilen yenieri says da tekrar seksen bin e
kt. Bu durum devlet hazinesine byk darbe vurdu. bir Paa'n n
idam zerine Trkmen Voyvodas Abaza Hasan Paa, Anadolu'd a
karklk karmaya balad. Olaylar nleyemeyeceini anlayan
sadrazam, hacca gitmek gayesiyle 1 9 Austos 1 655'te istifa etti ve
am Valilii'ne tayin edildi. Yerine Sleyman Paa sadarete getirildi.
Sleyman Paa, sadarete geldikten sonra Anadolu'da kargaa
lk karan Abaza Hasan Paa ile mttefiki Seydi Ahmed Pa a'y
B oazhisar'n muhafazas ile vazifelendirerek Anadolu'dan uzak
latrd. Sadrazam btenin dengesizlii ve devlet ilerine her ta
raftan gelen mdahalelerden ne yapacan armt. Bozuk ve
kark ake sebebiyle esnaf, halk ve asker arasnda ekime eksik:
olmuyordu.
Devlet idaresine tam olarak sahip olamayan Sleyman Paa,
ihtiyarln ileri srerek yz doksan yedi gnlk sadaretten son
ra 27 ubat 1 656 gn istifa etti. Sadrazamla Girit Serdar Deli
Hseyin Paa, sadaret kaymakamlna da Zurnazen Mustafa Paa
tayin edildi. Ancak yedi gn sonra sadaretten azledilen ve Girit'te
bulunan Deli Hseyin Paa sadarete tayinini ve azlini renemedi.
I N A R. VA KA S l
Sadarette birbiri ardnda yaanan deiiklikler derde deva olma
d gibi atein ykselmesine sebebiyet vermekten de geri kalmyor
du. Mali bozukluk bir trl nlenemiyordu. Askerin bir ksmna
zyuf veya kzl ake ismi verilen deeri dk akelerin verilmesi
ve bir ksmna ise maa verilmemesi byk bir isyann habercisi
gibiydi. Zira bu akeleri stanbul esnaf almyor, alanlar ise tehditle
kabul ediyordu.
Bu srada Girit'ten dnen bir ksm yenieri, Aakaps'na va

rp , " Biz o sessiz adada ta yaslanup toprak dettik! Din-i mbin
urun a gaza eyledik. Hala dokuz ulufemiz verilmedi. Halimize
acyp hak ettiimiz maalarmz ihsan eylen ! " dediler. Ancak kul
keth das Osman Aa'nn ar hakaretine uraynca ocaa dnp
dier yenierilere durumlarn anlattlar.
Madur durumda olan sipahi ve yenieriler bir toplant ya
p arak, buna sebep olan ve hazineyi yamalayp servet biriktiren
saray aalar ile devlet erkanndan otuz kiiyi tespit ettikten sonra
Atmeydan'nda toplandlar. damn istedikleri kiilerin bulunduu
listeyi padiaha takdim ile ayak divan istediler (4 Mart 1 656) .
Bu durum karsnda padiah yenieri aas ile kul keth
dasn deitirdi. Ancak asiler tatmin olmad. Sonunda padiah
ayak divann kabul edip, vezirler ve ulema yannda olduu halde
Alaykk'nde toplanan askerlerle konutu. Asilerin aralarnda
setikleri temsilciler, Ayak Divan'nda padiahn ya itibariyle ileri
alabilecek aa geldiini belirterek u eksiklikleri dile getirdiler,
"Girit'te askerler aresizlik iindedir. Memleketin harap hale gel
mitir. Askerler maa yz grmemektedir. Verilenler de gemez
ak edir. Defterdarlar, saltanat eriklerinden korktuklarndan haki
kati arz edememektedirler. Padiaha yakn olan aa ve musahipler
devletin iine kararak mal toplama hrsna girimilerdir. Hazinede
iki senelik ak vardr:'
Temsilciler, duruma sebebiyet verenlerin temizlenmesi gerekti
ini de syleyerek bu cretlerinden dolay aflarn istediler. Ayrca
ulufe diye verdikleri ake budur diye bir avu zyuf akeyi padiaha
arz ettiler.
Listesini verdikleri otuz kiinin idamn istediler. Padiah, listede
isimleri bildirilenlerin mallarnn alnp srgn edileceklerini drt
saat nce sadrazam olan Zurnazen Mustafa Paa ile askere tebli
etti ise de asiler hep birlikte, "Hayr katlolunmadka dalmayz
ve seni de istemiyoruz;' diye bardlar.
216 mpara t o rluun Zirvesi ve Dn
Bunun zerine istekleri kabul edildi. Zurnazen Mustafa Pa a

sadrazamlktan alnarak yerine Silistre Valisi Siyavu Paa tayin
edildi. Sadaret kaymakamlna da kubbe vezirlerinden Yusuf Pa a
getirildi. Asilerin sunduklar listede bulunanlar yakalandka i dam
edilip Sultanahmed Meydan'ndaki nar aalarna asldlar. syan ,
idamlar tamamlanncaya kadar devam etti. Cesetler, nar aal a
rnda gnlerce asl kald.
Meyvas insan olan aaca ark mitoloj isinde Vakvak deniliyor
du. Maktullerin cesetlerinin nara aslmas nedeniyle ona telmih
olarak, bu isyana kronik tarih kitaplarnda Vak'a- i Vakvakiye de
denilmitir. 1 2
KA R I I KL I K L A R I N D E VA M I
Sadrazamla ikinci defa getirilen Siyavu Paann bu grevi
uzun srmedi. Hastal yznden ancak iki defa divan toplant
larna katlabildi. Siyavu Paa bir ay yirmi iki gnlk sadaretinden
sonra lnce, yerine Boynueri Mehmed Paa getirildi.
nar Vakas'nda ldrlen saray aalarnn yerini h alkn
meydan aalar adn verdii sipahi aalar almaya balad. Henz
am'dan gelmemi olan yeni sadrazam yerine devlet ilerini kendi
bildikleri gibi ynetiyorlard. Meydan aalarnn rezaleti stanbul'da
herkesi canndan bezdirdi. Devlet erkan bunlarn rezaletine nasl
son verileceini gizli gizli gnlerce grt.
Bu srada sipahi aalar, Anadolu'da Seydi Ahmed Paann zul
m ve ele geirdii sipahileri ldrmesi yznden padiahn bizzat
Anadolu seferine kmasn istediler ve bunda direndiler. Bunun
zerine padiah Anadolu seferine kmay kabul etti. Sefer iin tular
karlarak cephanelik nne dikildi. Sefer hazrlklar grlmek
zere devlet erkan yenieri ve sipahi aalar saraya davet edildi.
Grmeler srasnda, sipahi aalarnn hiddetle ortaya atlp
edep ve terbiye d birtakm szler sarf etmeleri zerine, ocak
aalarndan Kara Hasanolu Hseyin Aa, eyhlislama, "Sultanm!
Padiah zorlayp kullarn ilerinin nizamnn bozulmasna sebep
olanlara er'an ne lazm gelur?" diye sordu. eyhlislam, "Siyaset
I V. Mehmed Han 217
kl c ile vcutlarnn yok edilmesi lazmdr:' diye fetva verince,

Su ltan iV. Mehmed'in iareti ile toplantya gelen drt sipahi aas
ldrld. Bunu duyan dier aalar sonlarnn geldiini anlaynca
stanbul'un muhtelif yerlerinde saklandlar. Padiahn bu kaanlarn
yakalanmas hakkndaki kan ferman zerine stanbul' un kaplar
iki gn kapatld. Nihayet yakalanan yirmiden fazla ekya idam
ed ildi. Bylece meydan aalar devri sona erdi. 1 3
Bir gaza ittin k i honud eyledin peygamberi
Belki dahi hayrldr vallahu a'lem bi'r-read
stanbul'da arka arkaya sadrazamlar deiip, isyanlar birbirini
takip ederken, Anadolu'da yer yer ayaklanmalar oluyordu. Bu s
rad a en byk tehlike, anakkale B oaz knda bir zamanlar
A kdeniz'd eki mttefik devletler donanmasn yenen Osmanl'nn
Venedik donanmasna malup olmas idi.
Uzun sren Girit Sava yznden, buraya yardm iin giden
Os m anl donanmasnn boaz dnda bekleyen Venedik donanmas
ile arpmas adet olmutu. 1 656 Haziran aynda Girit'e yardma
kan Kaptan- Derya Damat Kenan Paa komutasndaki donan m a,
anakkale Boaz knda ters esen rzgar yznden malup oldu.
Yetmi dokuz gemiden sekizi dman eline dt. ou yanan
ge m ilerden pek az kurtulabildi. Bu, nebaht yenilgisinden sonra
donanmann urad en byk malubiyet idi.
Donanmann bu yenilgisi zerine Venedikliler, Bozcaada ve
m
Li ni gibi askeri nemi fazla adalar kuatarak ele geirdiler. Bu
durum stanbul'da byk heyecan uyandrd. Venediklilerin Rumeli
sahillerine taarruz etmesi zerine, tayin olduu Silistre eyaletine
gitmekte olan Seydi Ah med Paa, durumu renir renmez, derhal
sahillerin muhafazasna kotu. Karaya kan dman askerini geri
pskrtt. Bu baarsndan sonra grevden alnan Kenan Paann
yerine kaptan- deryala getirildi.
Donanmann malubiyeti yznden kabilecek herhangi bir
karkln nne gemek iin 15 Eyll'de devlet erkan ve ulema
Yal Kk'nde bir toplant yapt. Bu toplant neticesinde Manisa
ve Aydn sancaklar ile Anadolu ve Karaman eyaletlerine san cak

beyi ve valiler tayini ile bunlarn zmir, Sakz, stanky gib i ada ve
sahillerin muhafazalarna memur edilmeleri, tersanede yeni gemi
lerin hzla yaptrlmas, herkesten imdadiye ad ile para aln m as ve
i hazineden bir miktar para karlmas kararlatrld.
Sultan iV. Mehmed, nceki sadrazamlar gibi paraya d kn
olan B oynueri Mehmed Paann icraatndan memnun deildi.
Yal Kk'nde yaplan ikinci toplantda, sultan sefere hazrl anmas
iin emir vermesine ramen, sadrazam acz gsterince bir karara
varamayan meclis dald.
K P R L M E H M E D PA A
Kprl Mehmed Paa, Veziriazam Bonak Hsrev Paa hazi
nedarlndan yetimiti. 1 647 senesinde Sultan brahim'in yedin ci
hasekisi olan sultana bamaklk olarak verilen am eyaleti mtesel
limi idi. Bir sene sonra Karaman beylerbeyi bulunurken isyan eden
Sivas Valisi Varvar Ali Paa zerine memur edilmi ise de Ali Paa
kuvvetlerine esir dm ve bir Paa tarafndan kurtarlmasn
mteakip azledilmitir. Uzun mddet Kprl kasabasnda otur
mu daha sonra Kstendil, Amasya ve Trablusam eyaletlerinden
grev yapmtr.
1 655 ylnda Boynueri Mehmed Paa veziriazam olup stanbul'a
gelirken Kprl Mehmed Paa da evvelce azledilmi olduundan
Eskiehir'de bulunuyordu. Burada veziriazam karlam ve beraber
ce stanbul'a gelmilerdir. Veziriazamla birlikte stanbul'a gelirlerken
Kprl devlet ileri hakknda Boynueri ile ok eyler konumu
ve stanbul'a gelince veziriazam ona bir miktar tayinat verdirip
Beyazt'ta bir konakta oturtmutur. te Kprl bu konakta oturup
kendisinin bir valilie tayinini beklerken eski dostu Mimar Kasm
Aa ve onun vastasyla daha bir ksm yeni dostlarla tanmt.
imdi Boynueri Mehmed Paann azli durumu ortaya knca
Kasm Aa'nn delaletiyle Kprl'nn sadareti takarrr etmiti.
Kprl Mehmed Paa, kendisine sadaret teklif edilecek olursa
baz artlarnn kabul takdirinde mesuliyeti zerine alacan ifade
edi nce bu teklifi valide sultana arz edildi. Yenieri aasnn dei
tii g n ikindi zaman zlfl baltaclardan biri gelip Kprl'y
gizl ice saraya Darssaade aas odasna gtrd ve orada valide
sultanla grtrd.
Kprl Mehmed Paa yer ptkten sonra valide sultan kendisi
ne, "Pa a ho geldin;' diye iltifat etti. Ardndan, "Padiah hazretleri
size sadaret mhrn ihsan buyurmak murad etmektedir. D in ve
devle te matlup olan hizmetin uhdesinden gelebilir misin?" deyince
Kpr l, "Devletlf sultanm, taraf- saltanat- aliyyeden birka art
ile him met ve inayet buyrulursa inaallahu teala devlet- i padiahide
her i layk olduu derecede grlmek mmkndr;' diye mukabele
eyledi. Valide sultan artlarnn neler olduunu sormas zerine
Mehmed Paa, "Huzur- hmayuna ne telhis edersem kabul edilip
red olunmaya. En bykten en ke kadar btn rtbe, tayin
ve aziller hususunda katiyen hibir taraftan bu kullarna ibram
buyrulmaya ki ie kabiliyetli adam kullanla. Vzera ve vkeladan
birinin ya malna itibar veya hsn-i itikadna mebni mstear veya
erik olarak ileri ekilerek bu kullarnn istiklaline halel verilemeye.
Bu kullar hakknda garez sahipleri olan mnafklarn szlerine
itim at olunmaya ve sz syletilmeye. Zira herkes devlete hissedar
olm ak ister; herkesi hakkna raz etmek ve ikna eylemek mmkn
deildir. Bu cihetten veziriazama dman olanlar ve haset edenler
oktur. Bu drt art kabul buyrulursa Allahn inayeti ve duanz
b ereketiyle vezaret hizmetinin uhdesinden gelmek mmkndr;'
dedi. Bunun zerine valide sultan, "Vallah'l- azim bu ricalarna
msaade olunur;' diye defa szn tekrarlad ve sonra Kprl,
valide sultan selamlayp yerine dnd. Bu grme 1 3 Eyll 1 656
Perembe gn vukua gelmiti.
Grmenin ertesi cuma gn Kprl Mehmed Paa saraya
davet olundu. Ayn gn cuma namazndan iki saat evvel Veziriazam
Boynueri Meh m ed Paa da oraya arlmt. Veziriazam gelir
gelmez padiah tarafndan kabul olunarak sefer hazrlndaki i h
mali sebebiyle tekdir edildi. Sonra elinden mhr- i hmayun alnp
Kprl'ye verilirken Sultan Mehmed drt art beraber okuyarak,
"Bu artlara riayet olunmak zere seni mstakil olarak vezir eyle dim.
Greyim seni nice hizmet edersin;' dedi. Bunun zerine Kprl
alayarak, "evketl padiahm ! Allah mrnz ve devl eti n izi
uzun etsin. Dorulukla hizmet-i erifinizde iktidarm sarf ve u
runuzda canm veririm. Devletlu padiahmzn hizmeti ve h ayr
duas hareketiyle Hak Teala tevfik ihsan eyleye;' diyerek hu zurd an
kt. ( 1 4 Eyll 1 656) . 14
Kprl Mehmed Paann sadareti gerek saray ve devlet ricali ve
gerekse halk arasnda hayretle karlanmt. Bu tarihe kadar hibir
baars ve hreti olmayan ve Varvar Ali Paa'ya esir d m olan
Kprl aleyhinde her kafadan bir ses kyordu. Ulema snf oku
mak, yazmak bilmediini; aalar, liyakatsizliini; hkmet adamlar
da mflis olan bu yeni vezirin hibir i gremeyeceini ve maliyeyi
dzeltemeyeceini sylyorlard. Memleketin dardan ve ierden
tehlikeler geirdii bir srada hkmet banda muktedir ve mahir
bir adama ihtiya varken bu ihtiyar ve istirahata muhta vezirin i
bana gelmesini pek isabetsiz buluyorlard.
Bu tarihte iV. Mehmed on be yan henz bitirmi ve Kprl
Mehmed Paa da yetmi yan amt.
MA KSAT D O S T LU G U N U Z U T E C R B E D R!
Kprl Mehmed Paa ii ele ald zaman d tehlikeden baka
ieride icraatna engel olmak isteyecek zmreler vard. Bunun iin
saray mensuplar ile bunlarn tahrik edecekleri Kapkulu ocakla
rndan herbirini gzden ayrmayarak ilerini ona gre mahirane
evirmek mecburiyetindeydi. Bundan dolay padiahtan geni sa
lahiyet alarak ie balad.
Kprl, mhr- i hmayunu alp saraydan ktktan sonra se
lefi olan B oynueri Mehmed Paann katli iin hatt- hmayun
gnderilmiti. Fakat veziriazam efaat ettiinden ldrlmeyerek
mal msadere edildikten sonra Malkarada, ikamete memur edildi.
Kprl Mehmed Paa veziriazam olduktan sonra saray mensup
lar ihtiyar sadrazamn bir i yapacan tahmin etmeyerek kendisine
ehemmiyet vermeyip adetleri zere hkmet ilerine burunlarn
IV Mehmed Han 221
sokm ak istediler. Bunun zerine veziriazam, sarayda hasodaba

olup p adi ah zerinde tesir yaparak ilere engel olmak isteyen Halil
Aay tekadlkle oradan atarak yerine kendi mutemedi Galatasaray
Aas Krt Safer Aay tayin ettirdi.
Bundan sonra paralarn alarak askerleri terhis ile Bozcaadann
d man eline gemesine sebep olan Abaza Ahmed Paay stanbul'a
getirte rek valide sultana mensubiyetine ve onun himayesine bakma
yarak derhal idam ettirdi. Bu icraat saray halkna aknlk verdi.
Bunun zerine el altndan azli aresini aratrmaya b aladlar.
Bu srada Seydi Ahmed Paa kaptan- derya bulunuyordu.
Kendisi sarayda b altaclktan kma olup orada taraftarlar vard.
Bunlar Seydi Ahmed Paann veziriazam olmasn istediklerinden
musahipleri ve Enderun aalar vastalaryla bu hususta vaat alm
lard. Fakat Kprl Mehmed Paa bunu haber alr almaz Aralk
1 656'da Seydi Ahmed Paay Bosna Valilii'ne tayin ettirip derhal
istanbul'dan kard ve yerine Temevar Valilii'nden akta kalan
Top al Mehmed Paay getirtti.
Kprl'nn bu harekat saray adamlarnn cretlerini krdn
dan Seydi Ahmed Paann Bosnaya tayini mnasebetiyle bu defa
da el altndan kapkulu svarilerini tahrik eylediler.
Bu isyana takaddm eden gnlerde kapkulu svarileri maa
larn istemek b ahanesiyle D efterdar D ivrikli Mehmed Paa'nn
Sleymaniye'deki konan talayp camlarn krmlard. Bunun
zerine konandan kaan defterdar, veziriazama gelip dert yanm
ve nihayet tebdil edilmiti.
Kprl Mehmed Paa, sipahilerin daha o zamandan beri isyan
iin bahane aradklarn gerek saraydaki ve gerek dardaki casuslar
vastasyla renmi olduundan ona gre tedbir almakta idi. Hatta
isyandan bir gn evvel gizlice eyhlislam B ali Efendi'yi ziyarete
gidip, "Efendi hazretleri, biz vezir olal bizden er' -i erife aykr ve
devlet haysiyetini ihlal eden bir hareket sadr oldu mu? " diye sordu.
Bali Efendi de, "Hayr, cmle hareketiniz er'idir ve gzeldir;' diye
cevap verdi. Bunun zerine Kprl, bu mtalaasnn p adiaha
222 m p a ra t o r l u u n Z i r v e s i ve D n ii
arzn rica etti v e o tarzda eyhlislamdan bir hsn-i hal ves ikas
olarak lzumu halinde gsterilmek zere koynuna koydu. Batta
eyhlislam efendi, ortada hibir sebep yokken byle bir vesika
nn alnmasna hayret ederek, "Bu ilama niin ihtiya hasl oldur
diye sorunca Kprl, "imdiki halde ihtiya yok. Fakat m aks at
dostluunuzu tecrbedir. Muhaliflerimizin sizi de kendil eri ne celb
edip etmediklerini anlamaktr;' diye cevap vermiti. Kp rl yine
o gece tebdil- i kyafet Yenieri Oca'nn bir sz iki olmayan eski
aalarndan Kara Hasanolu Hseyin Aa ile grm eye gitti ve
ona, "Siz devletin hayrhah ve ocan mutemedisiniz. Bu ana ka
dar cereyan eden vakalar malumumuzdur; dman Boaz'a geldi;
askerin zapt ve rapt yok; benim maksadm din ve devlete hizmet
edip bu ahir mrmde canla bala almaktr. Dmana galebe
ile nizam myesser olur ise cmlemiz rahat oluruz; yoksa neticesi
vahimdir. Seydi Ahmed Paa'nn ecaati malum; lakin zulm ve
adaveti ne derecededir biliyorsunuz. Kaptanl a ve serdarl a liyakati
vardr; fakat gz sadrazam olmaktadr. Gareze mebni tek durmaz;
sadarete liyakati varsa ben arzumla ekileyim, an vezir etsinler.
Lakin ifrat, hiddet ve iddeti ve tedbirsizlii ile bu zamanda fena
l a sebep olacanda phe yoktur. An vezir etmeye alanlarn
maksatlar kendi ipliklerini boyamaktr. in neticesinin bir Paa
ahvaline benzeyeceine phe yoktur. Kaptanlkta kalsa da arzumuz
gibi istihdam edemeziz. Ann iin Bosna tarafna serdar eyledim.
Hala fesat karmak mutadlar olan sipah zorbalar Seydi Ahmed
Paa'nn tebdilini bahane edip fitne karmaya teebbs ettiler.
Ahir mrmde ehit olmaktan korkmam; bu hususta cenabnz
bize taraftar olup nasihat ederek yenieriyi zapt ile devlet erefini
muhafaza ederseniz sipahin muhalefeti bertaraf olur. Eer ocak
h a lkn zapt etmeyi taahht etmezseniz, bizden honut deilseniz
bizi haberdar edin de biz de ona gre iten el ekelim;' dedi. 15
Kara Hasanolu, Kprl'nn mtalaasn doru buldu. Vezi
riazam da Hseyin Aa ile beraberce h areket edip onun sznden
dar kmayaca na dair sz verdi. Bunun zerine o gece yenieri
aas ile kul kethdas gizlice davet olunarak alnacak tedbirler

tesp it olu ndu.
N C E B L RS E N Y L E E Y L E !
4 Ocak 1 657 Perembe gn sipahiler, aalarnn evlerini ta
layarak yolda rast geldiklerini evirip Atmeydan'na topladlar.

Keyfiyet veziriazam tarafndan padiaha arz edildi. Sultan Mehmed,
<p rl 'nn telhisi zerine yenieri aasyla ocak kethdasn
davet ede rek, "Ocanz devletin hayrhahdr. Fesatlarn bertaraf
edilmesi sizden isteimdir;' demesi zerine onlar da, "Ba stne"
diyerek yenierileri sipahilerle birletirmediler.
Sipahilerden adamlar gelip onlar da kendileriyle beraber olmaya
davet ettilerse de ocakl aa ve zabitlerinin nasihatlerini dinleyerek
birlik olmadlar. Bunun zerine asi sipahiler Atmeydan'ndan yava
yava zlp saklanmaya baladlar. O gece her tarafta kol gezi
lerek ufak bir toplantya meydan verilmedi. Ertesi gn veziriazam
saraynda byk bir toplant yapld. Bu srada padiah tarafndan
gnderilen hatt- hmayun okundu.
Gen hkmdar bu hatt- hmayununda:
"Clusumdan bu ana kadar sipahi ekyasnn fenal hadden
am , ekmek yedikleri kapya fenalklar oalmtr. Bu eit e
kyann vcutlarnn ortadan kalkmas elzem olduundan tedipleri
veziriazama havale olunmutur. Din ve devlete hayrhah olanlarn
ve ziriazama yardm etmeleri" beyan olunmakta idi. Bunun zerine
Yenieri Oca erkan, "Fesat ve fitneden biz de bktk; padiahmzn
emrini bekliyorduk;' diye mttefikan beyanatta bulunmalar zerine
ele geenlerin derhal katledilmelerine karar verildi.16
Hemen o gn silahdar aalndan mazul Ahmed Aa ile Ce
b eciler Kethdas Halil Aa'nn katliyle ie baland. stanbul ve
skdar'daki evler ve odalar baslarak zorbabalar ve zorbalardan
ele geenler gnden gne katledildiler. Bu suretle ortala skunet
geldi.
Veziriazam 1 657'd e vali tayinlerinde silahdarlktan kma am
Valisi Siyavu Mustafa Paa'nn yerine Halep Valisi Murtaza Paa'y
224 m p a r a t o r l u u n Z i r v e s i ve D n
tayin etti. Fakat Siyavu Mustafa Paa veziriazam olmak iste yerek
saraydaki taraftarlarna gvenip azli kabul etmeyip am ahalisin
i
isyana tevik eyledi. B unun zerine amllar yeni vali Mu r taz
a
Paay kabul etmeyip eski valinin yerinde braklmasn iste diler.
Kprl ise bunu yapmayarak am'a Tayyarzade Ahme d P a ay ve
Mara'a da Siyavu Mustafa Paay tayin etti.
Siyavu Paa'nn bu serke vaziyeti Kprl'ye frsat verdiinden
makamna gz dikmi olan Siyavu Mustafa Paa hakknda p adiaha
bir telhis takdim etti. Telhiste, "Padiah hizmetinden ve h usu siyle
silahdarlktan km olan bir zatn padiah fermanna herkesten
ziyade itaat etmesi lazm gelirken Siyavu Mustafa Paan n am
asil eriyle beraber olarak azli kabul etmeyip padiah fermanna kar
isyan etmesi sebebiyle katli lazmdr;' demiti. Nitekim Siyavu
Paa'nn katline dair hatt- hmayunu alan Kprl, bunu hemen
tatbik etmedi.
Enderun'da bulunan Siyavu Mustafa Paann kap yoldalar ve
bilhassa padiahn silahtarlaryla uhadar ve rikabdar gibi ileri gelen
Enderun aalar ve sairleri bunu nleyip Siyavu Mustafa Paay
kurtarmaya altlar. Kprl bunu haber alnca acele saraya giderek
padiahla buluup, "Hkmet idaresi bakalarnn elinde olu nca i
grmek mmkn deildir. Bu klenizin yaptn dierleri bozmak
istemektedir. Bir gn kusur isnadyla ldrlmekten ise daha evvel
bu makamdan ekilmek iyi olur;' diyerek mhr-i hmayunu padi
ahn eline verdi. Fakat IV. Mehmed, evvelki verdii sz tekrar ile
bundan sonra da hi kimsenin sznn katiyen dinlenmeyeceini
teyit edip mhr Kprl'ye verdikten sonra ona, "Senin iine ka
ranlarn cezalarn sana braktm. Nice bilirsen yle eyle, bundan
sonra iine kimse karmasn, mdahale edenlerin haklarndan gel;'
diye kat'i salahiyet verdi. 1 7
Kprl Mehmed Paa ince dnceli olduundan iine m
dahale eden Enderun aalarna derhal dokunmad ve iki ay kadar
bekledi ve ondan sonra silahdar, rikabdar, tlbend aas ve doan
cba gibi ierdeki i bozanlar uzaklatrd ve bu suretle ses kesildi.
Enderun aalarnn karlmalarndan epey zaman sonra Kpr

l M eh med Paa, Siyavu Mustafa Paa'y Mara'tan azl ile stanbul'a
getirerek Erdel Seferi'ne hareketinden evvel katlettirecektir (Haziran

1659).
KA D I ZA D E L L E R.
Kprl Mehmed Paann sadaretinin sekizinci gn idi. Fatih
C amii'n de mezzinler cuma namaz srasnda na'at- erif okumak
taydlar. te bu srada kendilerine Kadzadeliler ad verilen bir grup
bunlara engel olmak iin harekete geti. Ancak yerinde mdahale
ve halkn saduyusu sayesinde fitne nlendi.
A ncak Kadzadeliler daha sonra tekrar toplanarak stanbul'da
bulu nan btn tekkeleri ykmaya, rastladklar dervilere "tecdid-i
iman'' teklif edip kabul etmeyenleri ldrmeye, hep birlikte padiaha
gidip bi d'atlar kaldrmak iin izin istemeye, selatin camilerinde tek
minare kalacak ekilde d ier minareleri ykmaya karar verdiler.
Ertesi gn ellerinde talar ve sopalarla taraftarlarn toplayarak
Fatih Camii'nde bir araya geldiler. Sadrazam Kprl Mehmed
Paann adam gnderip isyanclara nasihat etmesi fayda vermedi.
Kprl Mehmed Paa devrin tannm alimlerini toplayp Kad
zadeliler hakkndaki grlerini sordu. Meclisin kararn padiaha
sunan sadrazam padiahtan Kadzadelilerin katli iin ferman ald.
Ancak bu ceza srgne evrilerek hareketin liderleri olan stvani,
Trk Ahmed ve Divane Mustafa Kbrs'a srld. Bylece hareketin
gc krlm oldu.
Kadzadeliler Kimdi ve Bu Hareketin Amac Ne di ?
Aslnda Osmanl Devleti'nde Kadzadeliler hareketi diye bilinen
bu faaliyet uzun bir sred ir toplumu megul e diyordu. Sultan iV.
Murad devrinde ortaya km olan Kadzadeliler hareketi, ad n iV.
Murad dneminin vaizlerinden Kadzade Mehmed Efend i'd en (v.
1635) almt. Mehmed Efendi ile dnemin tannm Halveti eyh
lerinden Abdl mecid Sivasi arasnda nce fikri seviyede balayan
tartmalar, sosyal ve dini hayat yannda devletin ana kurum larn

da etkisi altna alacak gelimelere zemin hazrlamtr.
Kadzade Mehmed Efendi ve onun takipileri, toplu md a yer
leen birtakm adet ve uygulamalar Hz. Peygamber dn emind e
olmad sebeple bid'at olarak nitelemi ve iddetle red detm itir.
Dolaysyla Kadzadeliler hareketinin amac, slam' Kur'an- Kerim
ve Resll- i Ekrem'in snneti dndaki bid'at saylan unsu rl ardan
arndrmak ve bu anlay devletin btn kademelerine yaym ak
olarak nitelendirilebilir.
Tarihte bu tr hareketler genellikle bunalml sosyal ve siya
sal artlarda ortaya kt gibi Kadzadeliler hareketi de Osmanl
Devleti'nin XVI I . yzylda iinde bulunduu karklklar, merkezi
idaredeki zaaflar, artan ekonomik bozukluklar, Avrupa ve ran ile
olan srekli savalar ve toprak kayb, youn nfus hareketleri ve
kan isyanlar gibi bir istikrarszlk ortam ierisinde doup gelime
imkan bulmutur.
Hareketin lideri Mehmed Efendi 1 582 ylnda Balkesir'de do
du, babas kad olduu iin Kadzade lakabyla anld. Genliin
de Balkesir'd e bir mddet Birgivi'nin talebelerinden ders okudu .
Ardndan stanbul'a geldi ve tahsilini burada tamamlad. Ksa bir
sre sonra stanbul'da Tercman Tekkesi eyhi ve Halveti tarikatna
mensup olan mer Efendi'ye intisap etti. Fakat tasavvufun, mizacna
ve fikirlerine uymad gerekesiyle bu yolu brakarak nce Fatih
Camii'nde, daha sonra da tayin edildii Ayasofya Camii'nde ders
ve vaaz vermeye balad ( 1 632). hreti ksa srede yayld.
Kadzade Mehmed Efendi tasavvufa kar olmas nedeniyle bu
ilmi ve bu ilmin mensuplarn anlamaktan acizdi. Byk mutasavvf
Abdlmecid Sivasi ile arasnda cereyan eden tartmalarn konular
Kadzadeliler hareketinin odak noktasn gstermesi bakmndan
mhimdir. Bunlar:
Sufilerin sema ve devrannn caiz olup olmad, zikir ve musiki
konular.
I V. Mehmed Han 227
Akli ilimleri (matematik, felsefe gibi) okumann caiz olup ol

na d .
H zr'n hayatta bulunup bulunmad.
E zan, Mevlid ve Kur'an- Kerim'in makamla okunmasnn caiz
olup ol mad.
Hazreti Muhammed ve sahabeye isimleri getii zaman
"s all allah u aleyhi ve sellem" (tasliye) ve "radyallahu anl" (tarziye)
demen in meru olup olmad.
Resul-i Ekrem' in anne ve babasnn imanla vefat edip etmedii.
Firavun'un imanla lp lmedii.
Muhyiddin bn'l-Arabi'nin kafir saylp saylmayaca.
Hz. Hseyin'in ehadetine sebep olan Yezid'e lanet edilip edi
le meyecei.
Hz. Peygamber zamanndan sonra ortaya kan bid'atlar terk
etmenin art olup olmad.
Kabir ziyaretinin caiz olup olmad.
Regaib, Berat ve Kadir gibi mbarek gecelerde cemaatle nafile
m
na az klnp klnamayaca.
Emir bi'l-ma'rllf nehyi ani'l-mnker konusu.
Ttn ve kahve gibi keyif verici maddelerin kullanlmasnn
haram olup olmad.
Rvet almann mahiyeti ve hkm.
Namazlardan sonra musafahann ve inhinann (el etek pme,
selam verirken eilme) caiz olup olmad.
Mehmed Efendi sema ve devran, akli ilimlerin tahsili, ezan, Mev
lid ve Kur'an'n makamla okunmas, tasliye ve tarziye, trbe ve kabir
ziyareti, cemaatle nafile namaz klnmas, ttn ve kahve iilmesi,
musafaha ve inhina konusunda olumsuz bir tavr iindeydi. Bunlarn
tamamn bid'at ve haram k abul ediyordu. Ayrca Hzr'n hayatta
olmadn, Resul-i Ekrem'in ebeveyninin ve bn'l-Arabi'nin kafir
olduunu, Firavun'un imannn geersizliini, devlet katnda yaplan
baz iler karlnda alnan parann rvet deil cret ol duunu,

Yezid'e lanet gerektiini ileri sryordu. Abdlmecid Siva si is e s z
konusu meselelerde genel olarak aksi ynde gr belirtm ekteydi.
Hareketin ilk kvlcmlar tartma seviyesinde nce camilerde
ve padiah meclislerinde meydana kt. Ancak hem eri at h em de
tarikat konusunda iyi yetimi mutasavvflar genelde fikri sahada
Kadzadelilere kar byk stnlk saladlar.
Kadzade Mehmed Efendi'nin vefatndan sonra onun taraftarlan
bir ksm krs vaizleri de er'an haram olduu kesin delillerle sabit
olmayan baz eylerin haramln iddiaya devam ettiler ve bunlar
yapanlar kfrle suladlar. Kandil gnlerinde cemaatle nafile
namaz klanlara, makamla salavat getirip na'at- erif okuyanlara,
tasavvuf ehlinin sema ve devranna iddetle kar ktlar. Sarayd aki
baltaclar, bostanclar ve kapclardan bazlarn da etkileri altna
alp onlar vastasyla kzlar aas ile valide sultana kadar ulatlar
ve siyasi g sahibi oldular.
Hareketin bu ikinci safhas, Sultan brahim'in hkmdarlnn
son yllar ile henz yedi yanda tahta kan iV. Mehmed'in saltana
tnn ilk yllarna rastlar. Tarihi Naima'ya gre Kadzadeliler sad ece
Halvetiler, Mevleviler ve dier tarikatlara mensup olan dervileri
deil onlarn tekkelerine giden halk da kfrle suluyorlard.
Bu dnemde Kadzadelilerin liderliini, Mehmed Efendi'nin
yannda yetierek Ayasofya Camii vaizliine kadar ykselmi olan
stvani Mehmed Efendi stlendi. Saray evresinde helvaclar,
bostanclar, Enderun- Hmayun hademesinin okuryazar ksm
onun derslerine devam ediyordu. Padiahn hocas Reyhan Aa'nn
himayesiyle Hasoda'da padiaha vaazlar veren ve "padiah eyhi"
olarak hret kazanan stvani Mehmed Efendi ve evresin d eki
vaizler zmresi sarayda byk nfuz elde ettiler. Hatta stvani
ve baz ileri gelen vaizlerin birtakm menfaatler karl sarayd aki
tayin ve azillerde etkili olduklar devrin kaynaklarnda belirtilir.
Kadzadeliler, bir yandan da tasavvuf ehline kar sert tavrla
rn srdrerek cami krslerinden halk tahrik ediyorlard. Fikir
tartmal arnda fazla baarl olamayan Kadzadeliler baz olaylara

seb ebiyet verdiler. lk olarak 1 65 1 ylnda Sadrazam Melek Ah
rne d Pa adan bir buyruldu alp Demirkap yaknlarndaki Halveti
Tekkes i'ni basarak devran eden dervileri dverek dattlar. Daha
sonra bir mddet skunet salandysa da bu defa stvani Mehmed
Efendi'nin liderliinde eyhlislam Bahai Mehmed Efendi'den sema
ve devrann haram olduuna dair bir fetva aldlar.
stvani, Abdlmecid Sivasi'nin halifelerinden Abdlkerim
elebi'ye gnderdii mektupta sema ve devrann men edilmesinin
vacip ol duunu, Abdlkerim elebi'nin tekkesini basp kendisini ve
takip il erini ldreceklerini, bu tekkenin temelini kazp topran
denize dkmedike orada namaz klmann caiz olmadn bildir
di. Ab dlkerim elebi mektupla birlikte Bahai Mehmed Efendi'ye
bavurdu. eyhlislam, verilen fetvay bu yollu kullanmaya ok
kzm t. stvani'yi arttysa da stvani bu davete gitmeyerek
sadrazamn himayesine snd. O da aff iin reislkttab gnderdi.
Kadzadelilerin saraydaki nfuzu, hamilerinin ounun katle
dildii nar Vakas'na kadar srd. nar Vakas'ndan sonra sad
razamla getirilen Boynueri Mehmed Paa, tayin ilerinde ulema
ve vaizlere danmaya kar kp bunlar bizzat kendisi yapmaya
balad. Bundan mteessir olan Kadzadeliler de Venedik donan
masnn anakkale Boaz'n abluka altna almasn frsat bilerek bu
durumun zulmn, rvetin artmasndan, bidatlarn oalmasndan,
vezirle mftnn tarikat ehlini himayesinden kaynakland yolunda
vaazlarla halk tahrike baladlar.
Nihayet Kprl Mehmed Paa'nn sadaretinde en byk ba
kaldrya gemilerdi. Fakat Kprl zc olaylara sebebiyet ver
meden srgnlerle hareketi nlemeyi baard.
Kadzadelilerin byk alim mam - Birgivi'nin eserlerinden
ve fikirlerinden etkilendikleri bilinmektedir. Ancak tarttklar
konularn ou kendilerinin daha ok bn Teymiyye'nin tesirinde
kaldklarnn ak gstergesidir. Nitekim bn Teymiyye de tasavvuf
alimlerine irkin iftiralar ile mehur olmutu. Ehl-i Snnet alimleri
de kendisine kar reddiyeler yazarak cevaplar vermilerdi.
Kadzadeliler grubunun byk blm iyi bir medres e tahsili

almam bulunuyordu. Tarttklar konular genellikle dzen li ve
sistemli bir programa dayanmyordu. Zamanla halk arasnda yaygn
olan inan ve dncelere tepki mahiyetini ald. Halbuki tart tklar
meselelerin ou ve bid'at konusu yeni bir durum da deil di. D aha
nce slam alimleri arasnda tartlm ve eitli eserle rde geni
e ilenmi ve cevaplar verilmi meselelerdi. Yavuz Sultan S elim
dneminin byk alimlerinden Kemalpaazade'nin bu mes elelere
dair risaleleri mevcuttur.
Neticede Kadzadeliler, yaadklar dnemde bid'at diyerek n ite
lemek suretiyle tenkit ettikleri her meseleyi gerekirse iddet kulla
narak ortadan kaldrmay amalamlard. Ancak emri bi'l-ma'r(f
nehyi ani'l-mnker prensibini zorla uygulamaya almal ar devlet
dzenine tehdit tekil edince siyasi otorite buna izin verme di . Bu
Selefiyeci hareketin benzerlerine Osmanl Devleti'nin dier blge
lerinde deiik zamanlarda rastlamak mmkndr.
Aslnda devlet ve toplum dzenini zaafa uratmaya ve fiili m
dahalelere varncaya kadar Osmanl Devleti'nin ve padiahlarn bu
hadiselere msamahal tutumu devletin fikir hrriyetine yakla
mnn da bir gstergesi olmutur.
Kprlen sonra hareketin tesirleri mevzi olarak zaman zaman
ortaya kacak ise de bunlarn devlette ciddi bir etkisi grlmeye
cektir. 1 8
M D L K KA N AAT E T !
Maribi eyh S alim isminde bir zat o n be seneden beri
stanbul'd a Hazreti Ebubekr-i Sddk evladndan olduunu iddia
ile keramet satp ulum- garibe denilen gaip eyleri haber vermekle
taraftar edinmiti. Sahtekar ve hilekar bir kimse olup gerek devlet
erkanna intisap etmek ve gerekse sarayda valide sultann evre
sine ulamak suretiyle epey hret bulmu ve bu sayede klliyetli
para sahibi olmutu. Kendisine gmrk, ipek ve sair mukataalarla
evkaftan yevmiye bin ake maa tahsis klnmt.
iV Mehmed Han 23 1
Kprl Mehmed Paa veziriazam olunca hazinenin darlna

n ebn i btn vazifeleri ve vazife sahiplerini bizzat yoklayarak gm
rkten vazifesi olanlardan sermaye sahibi ve vaziyetleri almaya
nsait olanlarla iki yerden maa alanlarn birinden maalarn
kesmi ve yalnz bir yerden maa verdirmiti.
Mahlul olan vazifelerden ancak iki akesiyle tayin yapp dier
lerin i ha zineye irad kaydediyordu. Bu halden ikayet ile kendisine
b avu ranlara, ''Allah muvaffakiyet ve hazineye genilik verince
yine he rkes gelsin, haline gre ihsan edelim;' diye cevap veriyordu.
Ve ziriazamn yoklamas mnasebetiyle eyh Salim de geldi,
beratlarn gsterdi. Kprl bu ile megul memurlara, "stanbul
gmr nden iki yz ake brakn. Bu para eyhin maietine yeter,
ge ri kalan yedi, sekiz yz akesi hazineye kaydolunsun;' deyince
eyh Salim hiddetlenerek, "Padiah ihsandr, niin kesersiniz?" diye
barmas zerine veziriazam mlayemetle, "Sefer etsek gerektir ve
hem hazinenin darl vardr. imdi bu kadar ile kanaat et. nallah
genilik zamannda ikram yine mmkndr;' cevabn verdi.
Bu yumuak ve makul sze mukabele olmak zere Maribi Salim
terbiyesizce bararak, "Biz size gr ne yaparz? " diye mrldanarak
meclisten gitti. Kprl glmseyerek Asesba Zlfikar Aa'ya
emir vererek eyh Salim'i tevkif ettirip o gece bodurduktan sonra
denize attrd. 1 9
Dier taraftan devletin iten ve dtan ne kadar tehlikeli du
rumlar geirdii bu dnemde dahildeki baz gayrimslim unsurlar
da byk mide dmlerdi. te bu arada Ortodoks kilisesinin
mevcudiyetini Fatih Sultan Mehmed'in himaye ve msamahasna
medyun olduunu unutan Rum Patrii I I I . Partenios'un devletin
bu kark vaziyetinden istifade ile Ortodoks kilisesine bal olan
Eflak ve Bodan voyvodalarn isyana tevik ettii elde edilen mek
tubundan anlald.
Eflak Voyvodas Konstantin tabi bulunduu hkmete kar
isyankar bir tavr taknmt. Rum patriinin, Eflak voyvodasna
g nderip elde edilen mektubunda yle deniliyordu, "Mddet-i
devr-i slam tamam olmaya a z kalmtr. Hristiyanlk velvel esi alemi

tekrar tutacaktr. Ona gre tedarikte olasnz. Pek yakn da cmle
vilayetler Mesihiler ( Hristiyanlar) eline girip ha ve ana me ns up
olanlar slam memleketlerine sahip olacaklardr:'
Bu mektubu elde eden Kprl, ii tahkik iin Rum pat riini
davet ederek mektubu kendisine gsterdi ve yazlmasnn seb ebini
sordu. O da cevap olarak her sene sadaka iin byle kat gn de
rildiini syledi. Bu hazrlksz cevap veziriazam tatmin etm edi.
Verilen emir zerine Partenios Parmakkap'da asld (24 Mart 1 657 ).
Patrikhane baslarak Rumlarn yenieri kyafetine girip isyan ede
ceklerine dair olan ayialar teyid edici krk elli kat dolama, fes ve
yenieri skf elde edildi. 20
Fatih Sultan Mehm e d'in tayin ettii patrikten itibaren .
Partenios'a kadar tm Rum patrikleri, milleti tarafndan intihap
tan sonra bizzat padiahlar tarafndan kabul olunurlarken bundan
sonra kendilerine kar yaplan bu imtiyazl muamele kaldrlarak
veziriazamlar tarafndan kabul edilmeleri kanun olmu ve bu tarz
Tanzimat'a kadar devam etmitir.
V E N E D K L L E R L E S AVA
Veziriazam bir taraftan stanbul'da temizlik yapp aleyhinde
alanlar bertaraf ile i lere olduka nizam verirken dier taraftan
Venedik Seferi'ne gitme hazrln yaparak vilayetlere icap eden
fermanlar gndermekteydi.
Nitekim 23 ubat 1 657'd e sefer mnasebetiyle tular karld.
Verilen karar zerine Venedik donanmas Boaz'a gelmeden ev
vel bizim donanmann Akdeniz'e karlmasna karar verildi. Mevcut
gemiler Kaptan- Derya Topal Mehmed Paa kumandasyla sevk
edildi. Hatta kaptan paann binecei batarde yani birinci amiral
kadrgas tamam olmadndan arkadan karlacak donanma ile
gnderilmek zere geri b raklm ve kaptan paa yedek gemisine
fener koymak suretiyle hemen hareket ettirilmiti.
Kprl Mehmed Paa hareketinden evvel stanbul'da hazrlanan
donanmann ikinci ksmn da sevk etti. ine mhim miktarda asker
IV Mehmed Han 233
konan bu donanma on dokuz kalyon, on mavna ve otuz ekdiri ile

kaptan paa batardesinden mrekkepti. Fakat gemiciler acemi,
ask er nizamsz olup gidenler bir kuru kalabalktan ibaretti.
ki nci ksm donanma da gittikten sonra veziriazam, padiah
tarafn dan kabul olunarak serdar- ekrem tayin olundu. Padiah,
s adrazama kendi eliyle sancak- erifi teslim ettikten sonra rpc
ay r'ndaki ordugaha gitti. stanbul'da sadaret kaymakam olarak
Ankeb ut Ahmed Paa kald. Kprl Mehmed Paa, ordu inzibatn
bizzat ele alp hareketinden sonra ikinci konakta askeri yoklad.
Bulun mayanlarn dirliklerini keserek mnasiplere verdi.
Bu srada B oazhisar yani anakkale B oaz'n igal etmek
zere Venedikliler sekiz bin kiilik bir kuvvetle karma yaptlar.
Ancak muhafzlarn mdafaa ve hcumu karsnda pek ou l
dr lrken be yz kadar esir alnd. Geri kalanlar gemilerine
kamak durumunda kald. Veziriazam Gelibolu'ya geldikten sonra
A nadolu yakasna geti ve Kale- i Sultaniye etrafn karargah yapt
(Temmuz 1 657) .
Boazn Rumeli tarafndaki Soanldere ile Anadolu tarafndaki
Kk Kepez mevkilerine toplar kuruldu. Buradan atlan glleler
ile o taraflara demirlemi olan dman gemileri hasara uradk
larndan ekildiler. 1 7 Temmuz gn dmana denizden hcum
edilmesi emrolundu. lk arpmada birka Osmanl mavnas yar
dm gelmediinden muvaffak olamayp biri dmann eline getii
gibi dierleri de batt. Yenieriler de bindikleri ektirilerle Rumeli
sahiline ekilip deniz muharebesine seyirci kaldklarndan dier
askere de zaaf ve ftur gelmi ve askerin bir ksm da gemilerinden
karak karaya ekilmilerdi.
te bu srada Venedikliler elde ettikleri Sleyman Kaptan mav
nasn ekip gtrrlerken Alaiye Sancakbeyi Kk Mehmed B ey,
b eer oturakl bir iki kayk ile zerlerine varp dve dve mav
nay kurtard. Kalyonlar ise muvafk hava ile yelkenlerini aarak
Boaz dnda kaptan paa kumandasndaki donanmaya iltihak
etmek zere denize almlard.
B u muvaffakiyetsizlikten tr fevkalade hiddetlenen veziriazam

hemen bir kaya atlayarak Rumeli sahiline geti. Dman donan
mas nnden kaarak ektirilerden ve mavnalardan karaya kan
firarileri alp Anadolu sahiline getirdi. Bu srada on be kad rga ile
dman nnden kaarak karaya dklenlerden sekiz yzn vezi
riazam derhal idam ettirdi. Dierleri gemilerine dndler. Bundan
sonra muharebe karadan Osmanllarn ve denizden Venedi klilerin
mdafaa ve hcumlaryla gn gece devam etti.
Bu srada dman gemileri Kumburnu'nda bulunan batarda ile
on yedi para ektiri zerine hcum ettiyse de muvaffak olamaya
rak ekilmiti. Fakat ertesi gn Osmanl tarihlerinin Kr Kaptan
dedikleri Venedik Amirali Moeniko bizzat kendi amiral gemisi ile
harekete geti. Kendilerine yardm eden devletlerin bayraklaryla
de donanm olduu halde Osmanl batardesini zapt etmek zere
akamdan bir saat evvel Kum Kalesi nnden geerek taarruza
balad.
Mdafaadan aciz olan Osmanl donanmas sahildeki toplarn
himayesi altnda tutunabiliyordu. Moeniko'nun iddetli taarru
zu zerine sahilden toplar yadrlyordu. Kprl Mehmed Paa
teessrnden alyor ve bu tehlikeli durumu nlemek iin gayret
sarf ediyordu.
Venedik amiral gemisi, Osmanl batardesini almak zere iken
Kumburnu'ndaki metrislerden Kara Mehmed adndaki bir topu
tarafndan atlan glle Venedik amirali batardesinin barut mah
zenine isabet ederek batardeyi berhava etti. Bu muvaffakiyetli
isabet, b ozulmu olan kuvve-i maneviyenin dzelmesine yarad ve
Osmanllarn galebesini temin etti.
Venedik amiralinin batardesi ve maiyeti ile berhava olmas
neticesinde Venedik donanmasnn faaliyetinin durmas Kprl'ye
geni nefes aldrd. Hemen dman eline den mavnay kurtaran
Kk Mehmed'i yanna ard. Kprl, "Gel ahbazm, padiahn
ekmei sana helal olsun. Senin gibi gayretli dilaveri Allah Teala
berhudar etsin;' diyerek alnndan ve gzlerinden pt. Arkasnda
ki samur krk karp Kk Mehmede giydirdi ve kendi eliyle
I V. Mehmed Han 235
b a na iki "gazi elengi" takt ve kendisine iki yzden fazla altn

ve b er aberinde giden adamlarna datlmak zere bir kese kuru
ve rdikten sonra, "Bu istidadna riayet iin seni akranndan mmtaz
me rteb eye nail ederiz; elem ekme;' diye de ayrca gnln ald.
Bundan sonra Amiral Moeniko'nun batardesi cephaneliine
is abet ettiren Kara Mehmed'i huzuruna artarak ona da, "Berhudar
ol, kerametlu padiahmzn nimeti sana helal olsun;' diyerek yetmi
ake sipahilik ulufesi ile ra edip yz altn harlk ve bir kat ar
elb ise ile topuyu da sevindirdi. Bunlardan baka az ok hizmeti ve
g ayreti grlenleri de derecelerine gre mkafatlandrd. 21
Bu i bittikten sonra sra harpten yz evirenlere geldi. Evvela
cezaya Ferhad Paa adndaki deniz kumandanndan balad. Ferhad
Paa, daha harbe balamadan evvel bindii kalyonu Rumeli tarafna
batankara edip kam ve o gece bir Venedik filikas gelip bu kalyon
ile dier iki kalyonu yakmt. Ferhad Paa yakalanp getirilmesi
ni mteakip kertilip boynu vuruldu. Sonra Yenieri Kethdas
Yusuf, yenierileri cenge tevik etmedikten baka orbaclaryla
(blk kumandanlar) beraber evvela kendisi katndan dolay
derhal getirtilip hem kendisi ve hem orbaclar veziriazam adrnn
arkasnda boulup cesetleri denize atld.
Kaptan Paa'ya vekalet eden ikinci filo kumandan Sivas Bey
lerbeyi Osman Paa da ayn akbete urad ve mavna kaptanlarn
dan Tophaneli Mehmed Kaptan ile dier birka mavna kaptan da
muharebe esnasnda sahile ktklar iin asldlar. Gayretsizlii
grlen Yenieri Aas Shrab Mehmed Paa Kprl'nn sadareti
iin alanlardan olduu iin yalnz azlolunup birka gn sonra
Sivas Beylerbeylii'ne tayin edildi. 22
B O ZCAA DA' N I N ZA P T I
Kprl harpte hizmeti grlenlerle grlmeyenler hakknda
kesin olarak icraattan sonra Bozcaada karsndaki Eski stanbul
namyla mehur ayba (Trova) mevkiine geldi. Kaptan- Derya
Topal Mehmed Paa, donanma ile Boaz'd an ktktan sonra baz
yolsuz hareketlerde bulunmu forsalar (krekileri) len bey ge

milerine forsa vermemi olduundan hakknda ikayet edilmi ti.
Bundan dolay kaptan paa veziriazamdan korkarak Midilli'de
demirleyip baz zrler ileri srerek davete icabet etmiyordu. Mavna
kaptanlarndan bazlarnn katledilmesi gerek kendisini ve gerek
maiyetindeki kaptanlar korkutmu olduundan Cezayir'e git m ek
istiyorlard. Bunu haber alan Kprl, bunlarn korkularn gider
mek iin Kaptan Paa'ya hil'at ile bin altn yollayp, "Sizler muharebe
mahallinde bulunmadnz iin zrnz makbuldr. Bulunsaydnz
dilirane hizmet edeceinize phe yoktur. nallah bundan sonraki
harekatta hizmet edersiniz:' gibi szlerle hem kaptan paann ve
hem de dier kaptanlarn korkularn giderdi.
Cezayir, Tunus ve Trablus gemileri daylarna da hil'at ve para
yollayp onlar da B ozcaada'nn istirdadna davet etti.
Venedik amirali batardesinin berhava olmasndan sonra Ve
nedik gemileriyle onlara yardma gelmi olan Malta ve Floransa
gemileri Bozcaada'ya ekilip Boaz aznda bir kalyon brakmlard.
Veziriazam, Kurt Paa kumandasyla bir ksm askeri kaptan paa
gemilerinden otuz ektiriye koyarak gece yars Bozcaada'nn
Kemerderesi mevkiine kartt.
Sab ahleyin dman bu durumu grnce gemileriyle Trk as
kerini topa tuttuysa da tesiri olmad ve veziriazam adaya mtema
diyen asker sevk etti. Bunun zerine Venedikliler de karaya asker
dkp Trk askerini iki ate arasnda brakmak istediler. Fakat bu
plan haber alnarak dman denize dkld gibi, Trk askerini
arkadan vurmak isteyen kale muhafzlar da kaleye karld.
Adaya ihra edilen askerin okluuna ve taarruzlarna dayana
mayan Venedik kuvvetlerinin bir gece kalenin baz bur ve beden
lerini berhava edip gemilerine binerek kamalar zerine Bozcaada
tamamen zapt olundu ( 3 1 austos 1 657) .23
KARA H A S AN O G LU
Yirmi seneden beri gerek Yenieri Oca'nda v e gerek padiah ve
devlet ricali arasnda bir sz iki olmayan ve mkl durumlarda
IV Mehmed Han 237
yen ie riler zerindeki nfuzundan ve tecrbesinden istifade edilen

o cak aalarndan Kara Hasanolu Hseyin Aa, Kprl'nn sa
dareti ni mteakip sipahi isyanna yenierileri itirak ettirmeyerek
0 s ayede sipahilerin temizlenmesine hizmet etmiti.
Kara Hasanolu'nun daha evvel de hadlerini aan ocak aalarnn

te mizlenmesinde, bir Paa aleyhindeki harekatta ve daha sonraki
bir sipahi isyannn bastrlmasnda da mhim rolleri olmutu. Ye
nieri Oca zabit ve efrad, bunun emrinde idi. Hi kimse bunun
re yinden dar kamazd. Padiah ve valide sultan taraflarndan
s or ulan eylere cevaplar yazarak mtalaasn bildirirdi. Eer g
r lecek i bizzat kendisinin bulunmasn icap ettirirse vcuta
zayf ve hastalkl olduundan gnderilen araba ile saraya gelirdi.
Zeki, tecrbeli, sinsi, hissiyatn gizlemesini bilirdi. Sipahi k -
yanmdaki yardmna mukabil Kprl Mehmed Paa da Kara
Hasanolu'nun reyinden kmayacana sz vermiti. Kara Hasa
nolu ordudaki casuslar vastasyla muntazaman haber almakta idi.
Kprl bu ahslar bildii halde Kara Hasanolu'ndan ekindii
iin kendilerine ses karmyordu. Veziriazamn boazda harpten
kaanlar cezalandrd srada ocak kethdasyla yedi sekiz orbac
ve baz yenierileri bodurmas, kap yoldal nedeniyle Kara
Hasanolu'nun gayretine dokunarak, "Bu kocann (ihtiyarn) hare
keti hareket deildir. Yenieri Oca'na kl koyup zabitler katline
balad. Bir gn evvel bunun tedariki grlmek gerektir;' szleriyle
Kprl aleyhine padiah tahrik etmeye balad.
Sultan Mehmed, veziriazama kar hsn-i zan besliyorsa da Yeni
eri Oca elinde olan Kara Hasanolu'ndan ekiniyordu. Bu srada
eyhlislam bulunan Bolulu Mustafa Efendi, Kprl taraftar idi.
Kara Hasanolu, buna da mracaat ederek Kprl aleyhinde kul
lanmak istedi. Adamlarndan Baki elebi'yi eyhlislama gnderip,
"Kprl Paaya sahip kmasnlar. Padiah hazretlerine ahvali ifade
olunup azli ve yerine Ankebut Ahmed Paann gelmesi kararlat
rlm gibidir. Aksine almasnlar. Onun zuhur ve hareketi gayet
korkuntur. Kuvvetlenirse bizi ve kendilerini ve sair ileri gelenleri
sa koymayacak alametleri vardr. Himaye ederlerse sonra kendileri
piman olurlar;' diyerek eyhlislam kendi tarafna ekmek is tedi.

Mustafa Efendi bu mtalaalara kar Burnaz Baki elebi'ye, "A B aki
elebi ! imdilik sefer zere azl gtr. Veziriazam muvaffakiyetle
kafir gemilerini B oaz'dan kaldrd. u anda da Bozcaada'y kur
tarmakla meguldr. Seferden avdetine dek sabrolunsun, grel im ;'
diye mukabelede bulundu. Baki elebi ise, ''Aann reyi bu dur ki
Bozcaaday ve Limni'yi alp muzaffer olarak gelirse bir dah a ona
zafer bulmak mkldr. Hemen frsat karmamak gerekti r;' diye
srar ettii srada eyhlislamn kethdas ieriye girdi.
Efendisinin kulana eilerek Kara Hasanolu'nun ld n
haber verdi. Bu haber zerine eyhlislam hem hayret ve taaccp ve
hem de glmseyerek keyfiyetten Baki elebi'yi haberdar edince 0
da ararak, "Sultanm, kusura bakmayn bizim bu derece srarmz
ann emriyle idi;' gibi szlerle zr dileyerek kp gitti.
Kara Hasanolu'nun lm, icraatnda Kprl'y nlemek
isteyen birinci derecede bir maniadan kurtard. Hseyin Aa sa
olsa idi, Kprl muhtemelen azl ve belki idam edilecekti. Padi
ah ve dierlerinin bunu nlemelerine imkan yoktu. nk Kara
Hasanolu'nun bir iareti yenierilerin ayaklanmas iin kafi idi.
te yandan Kprl Mehmed Paa, Kara Hasanolu'nun l
mn haber alr almaz ordudaki gelimeleri ona rapor eden adam
larndan Mmin Aa ile Sekbanba oban Kasm Aa'y derhal
ortadan kaldrd. 24
Dier taraftan B ozcaada'nn zapt stanbul'da byk sevince
sebep oldu ve enlikler yapld. Padiah Limni Adas'nn zaptna
kadar veziriazamn dnmemesini emretti. B ozcaada Kalesi tamir
olunarak asker ve mhimmatla tahkim edilerek muhafzlna da
Sivas Valisi Shrab Mehmed Paa kondu.
Bundan sonra Limni'nin alnmas iin kaptan paa yolland.
ok sarp bir mevkide olan kalesi iyice tahkim edilmiti. Kaptan
Moeniko'nun biraderi on yedi kalyon ile gelip kaleye mhim mik
tarda asker koyduundan muhasara uzad. Kaptan paa yaraland
ise de Kprl'nn korkusundan i sk tutuldu. Nihayet kalenin
IV Mehmed Han 239
g eri sine bin mklatla toplar karlarak iki ay muhasaradan sonra

muh afzlar ve kale halk btn eyalar ve kendi gemileriyle gitmek
artyla teslim olacaklarn bildirdiler. Fakat Kaptan- Derya Topal
M ehmed Paa hibir eyin kmasna msaade edilmeyeceini ve
y kte hafif eyalaryla gitmelerine msaade olunacan bildir
di inden bu teklif kabul olunarak Venedikliler aday terk ettiler
( Kasm 1 657). 2 5
Kprl Mehmed Paa, boaz ap iki aday da kurtararak m
kl ve tehlikeli durumu bertaraf ettikten sonra Erdel taraflarndaki
vaziyetin ciddiyeti zerine acele Edirne'de bulunan padiahn yanna
arld ve derhal oraya gitti.
D E L H S E Y N PA A
Kprl Mehmed Paa dalm bulunan dzeni toparlamaya
muvaffak olmutu. Osmanl Devleti'ne yeniden bir byk hayatiyet
kazandrmt. Devlet, iV. Murad Han'd an sonra en huzurlu dev
resine girmiti. Btn bu temizlik hareketlerini yaparken Kprl
Mehmed Paann belki de en yanl icraatlarndan biri Deli Hseyin
Paa'y ldrtmesi oldu.
Kprl, zellikle Abaza Hasan Paa syan'n bertaraf ettikten
sonra idarede tamamen serbest kalarak Hseyin Paa'nn hakkn
dan gelmeye karar verdi. Rumeli'd e bulunan paay nce tatl dilli
ve iltifat havi bir emirle stanbul'a davet etti. Geldii zaman gler
yz gsterip krk giydirdi. Ayn gece padiahla grp Hseyin
Paa aleyhindeki ikayet mahzarlarn arz ile katline msaade ald.
iV. Mehmed Han ertesi gn saraya davet edilen Hseyin Paa'y
sorguya ekti. Onu on be sene Girit'te serdar olup her sene ha
zineden giden bu kadar bin kesenin onda birini mahalline sarf
etmedii, hizmetin muattal kald, Kandiye'nin alnmas pek yakn
iken ihmal ve msamaha ettii buna ramen emekdarlna binaen,
kendisi hakknda takibat yaplmadn belirterek imdi Rumeli'nde
zenginlerden para toplamas nedeniyle azarlad. Hseyin Paa bu
ithamlar karsnda:
"Bana edenleri Allah'a havale eyledim. B e n i oktan ldrt

m ek isterlerdi. Bu arz- mahzarlar smarlayp getirttiler;' diye
Kprl'nn tertibatn ima etti. Ancak dinlenmeyip hapsolunmak
zere Yedikule'ye gnderildi. Kendisini kurtarmak isteyenlerin ri
calar fayda vermedi. Hapsinden iki gn sonra boulmak suretiyle
ldrld (Aralk 1 65 8 ) .
Kabri Yedikule'de Yaldzlkap bahesindedir. III. Ahmed Han'n
kz Saliha Sultann ilk zevci Sar Mustafa Paa bunun oludur.
Hseyin Paa, Bursa Yeniehir'de domutu. Gen yata stanbul'a
geldi. nce Eski Saray'd a, ardndan Topkap Saray'nda eitildi.
Zlfl baltaclar snfna girerek burada aa dairesinde hizmet etti.
Enderun'da bulunan pehlivanlar arasnda ad geen ve bedenen ok
gl bir yapya sahip olan Hseyin Aa, ran elisinin kimsenin
kuramayacan iddia ettii yay kurunca iV. Murad'n dikkatini ekti
ve onun yaknlar arasnda yer ald. Daha sonra kk mirahurlua,
ardndan da byk mirahurlua getirildi. Buradan vezirlik rtbesiyle
kaptan- deryala tayin edildi (Haziran 1 634) .
iV. Murad'n yannda Revan S eferi'ne katld ( 1 63 5 ) . Revan
Kalesi'nin fethinde zellikle topuluktaki maharetiyle padiahn
gzne girdi. 1 638 Badad Seferi'ne padiah musahibi olarak katld
ve ordu Konya'ya yaklarken Anadolu B eylerbeylii'ne getirildi.
Badad Muhasaras'nda iki kulenin ele geirilmesinde, Badad
sokaklarndaki arpmalarda ve i kaledeki Narin Kule'nin aln
masnda byk hizmetleri grld. iV. Murad tarafndan sefer
dnnde kubbe vezirliine tayin edildi.
B osna ve Badad valiliklerinde de bulunan Deli Hseyin Paa
1 646 ylnda Girit serdar oldu. Nitekim iV. Mehmed Han tahta
kt srada Girit serdar olarak adada bulunuyordu. anakkale
B o az'n kapatan Venedikliler Girit'teki Osmanl kuvvetlerine
yaplacak yardmlar engelledikleri iin byk sknt ekiyordu.
Hseyin Paa btn bunlara ramen kuatmay srdrd. 1 3 Ey
ll 1 649'da Kandiye Kalesi'ne yaplan nc hcumdan da olumlu
bir sonu alnamad. Fakat kale abluka altnda tutulmaya devam
IV Mehmed Han 24 1
edildi. Fevkalade muhkem nadiye Kalesi'ni ina ettirdi ve Girit'teki

Osmanl birliklerinin savunmasn glendirdi.
Be yldr Girit'te bulunan Hseyin Paa btn imkanszlklara
ramen yava yava adann fethini gerekletirirken ald yeni idari
te dbirler, dzenlemeler ve adil vergi sistemiyle halk Trk idaresine
sndrm, hatta bazlarnn Mslman olmasn salamt. Onun
bu faaliyetlerini kskanan stanbul'daki rakipleri entrikalara bala
dlar. nadiye Kalesi'nin inas dolaysyla eksilen Girit gelirlerini
gzden geirmek zere adaya mfetti gnderilmesi onu olduka
etkiledi. Bu arada uzunca bir sreden beri ullfe alamayan asker de
otan yamalad. Bu isyann planlaycs o srada Rumeli beylerbeyi
olan Zurnazen Mustafa Paa idi.
Bu hadise zerine Hseyin Paa istifa ettiyse de kendisine g
revinde kalmas bildirildi. 2 8 ubat 1 656'd a Sleyman Paa'nn
yerine sadrazamla tayin edildi ve mhr Girit'e gnderildi. Ancak
sadaret mhr daha Girit'e ulamadan Zurnazen Mustafa Paa ve
ziriazamla getirildi. Bylece Hseyin Paa haberi bile olmakszn
azledilmi sayld.
Hseyin Paa, Kprl Mehmed Paann sadrazaml zama
nnda Kandiye Muhasaras'nda baarsz olduu ithamyla Girit
serdarlndan alnarak merkeze arld. Ardndan da lmne
yol aacak giriimler hazrlanarak ortadan kaldrld.
Halk arasnda "Er", atlganl, cesareti ve pervaszlndan do
lay da "Deli" lakabyla tannan Hseyin Paa gl vcut yapsna
sahip bir vezirdi. Revan ve Badad kuatmalarnda zellikle Girit' in
fethinde gsterdii kahramanlklarla halk arasnda hakl bir hret
kazanmt. Hanya, Kandiye ve Ayatodori kaleleri dnda Girit'in
fethinde byk pay olduunda phe yoktur. Harp sanatnda ma
hir, kararlarnda isabetli bir kumandan olan Hseyin Paa Hanya,
Resmo ve nadiye'de cami, mektep, medrese, tekke, hamam, eme
vb. eserler yaptrmtr.
Kprlzade Fazl Ahmed Paa Kandiye'nin fethini tamamla

dktan sonra bir kiliseyi Deli Hseyin Paa adna camiye evi rterek
kadirinalk rnei gstermitir. 26
ahadeti byk zntye sebep olmutur. Nitekim onun azn-
dan kaleme alnm u iir bu teessrn bir ifadesidir:
Benimle Girit'te olan gaziler

Elveda gaziler unutman bizi
Bu imi alnmda yazlan yaz
Cenk iinde uyanrm ben byle
Bin yedi yz kffar kestim elimle
ehitlik isterdim kendi dilimle
Ben gittim hnkarm sen binler yaa
Birgn lazm olur Hseyin Paa
Devlete hyanet etmedim haa
Urarsa kabrime eer yolunuz
ehitler, gaziler kaldm ya/unuz
Hseyin Paa'ya fatiha klnz
E RD E L M E S E L E S
1 648 ylnda Erdel tahtna oturan George II. Rakoczi, kralln
ilk zamanlarnda seleflerinin yolunda giderek, Osmanllara ta
biiyet artlarn hakkyla yerine getirirken gayretli faaliyetleri ile
de devletini siyasi ve iktisadi adan iyi bir seviyeye ulatrmt.
lkede fikir hayat fevkalade canlanmt. D siyasetini nispeten
mstakil bir hale getirmiti. Protestan devletler ve Franszlarla canl
siyasi mnasebetlerde bulunuyordu. Bu gelime, bamszlk arzu
ve emellerinin de kvlcmlarn akyordu.
Nitekim birka yl sonra Erdel Kral George I I . Rakoczi, Habs
burglarn kuvvetlenmesinden esinlenerek slale siyasetine balad
ve Leh tacn ele geirmek iin harekete giriti. Bu maksatla sve

kral, Eflak ve Bodan voyvodalarnn desteini temin etti. Rakoczi,
ken disini Lehistan, olunu da Erdel kral yapmak emelindeydi.
Avus turya imparatoru da gizli gizli Rakoczi'yi tahrik etmekteydi.
Ancak Erdel kralnn Lehistan' da alarak kuzey hududunda
byk bir g haline gelmesi Osmanl d siyasetine uygun deildi.
Nitekim Eflak ve Bodan prensleri derhal Rakoczi'nin etki alanna
girerek bamsz harekete balamlard. Bu yzden Osmanl Devleti
ncelikle Eflak Beyi Konstantin ile Bodan Beyi stefan' azlederek
yerlerine Mihne ve Ghika adl prensleri yollad. Eski prensler azli
kabul etmeyerek isyan ettiler. zerlerine kuvvet gnderilmesi ze
rine de Rakoczi'nin yanna katlar.
Dier taraftan Rakoczi divandan gelen nasihatlere aldrmaya
rak, Eflak ve Bodan prenslerini himaye ettii gibi sve Kral Karl
Gustav ile de ibirlii yaparak Lehistan zerine hcumlarn artr
mt. Osmanllarn 1 655 ylndan beri sve'le iyi ilikiler ierisinde
olduunu bilmesi ihtimal ki kendisine rahatlk salyordu. Nitekim
onun Lehistan'a saldrs zerine Osmanl hkmeti vasal prens
lerin temsilcilerini merkeze ard. stanbul'a gelen Rakoczi'nin
temsilcisi kibirle; efendisinin bu gibi davalarda padiahtan talimat
almas gerektiini ngren balayc hibir anlamann mevcut
olmadn beyan etti.
Kprl Mehmed Paa gibi kudretli bir vezirin Rakoczi'nin eli
sine verecei tek cevap vard, "Bu teebbsnden derhal vazgesin.
Aksi takdirde padiahn demir ve ateten fkesini zerinde hisseder:'
Bu arada stanbul'a gelen sve elisinin mlayemetle karlanma
s Osmanllarn dncelerini deitirmeyecekti. Nitekim Kprl
Mehmed Paa, Rakoczi'nin Lehistan'a saldrlarnn durmamas
zerine ncelikle Krm kuvvetlerini harekete geirdi. Bu srada
sve Kral X. Karl, Danimarkallarn taarruzu dolaysyla Rakoczi'yi
yalnz brakmt. Krm Han Mehmed Giray sratle Erdel'e girerek
Vistl Nehri kenarnda Rakoczi'nin kuvvetlerini bozguna uratt
( 1 656). Bu durum zerine Erdel diyet meclisi Rakoczi'yi krallktan
azledip yerine Rhedey Ferenc'i getirdi (Ekim 1 657) . Buna ram e n

Rakoczi ok gemeden kralla tekrar sahip oldu.
Macaristan'daki karklklarn devam etmesi zerine 23 Haziran
1 658'de bu kez Kprl Mehmed Paa bizzat harekete geti. Erdel
topraklarna giren Kprl, nce Transilvanya'nn kilidi saylan
Yanova'y, ardndan kralln merkezi Erdel B elgrad'n (Varad)
zapt etti.
i l . Rakoczi Avusturya hududunda bir kaleye snd. Erdel'in
bana Ekos Barkay tayin edildi. Ancak bu srada Anadolu'da ortaya
kan Abaza Hasan Paa syan sebebiyle Kprl maksadna tam
olarak ulaamadan geri dnmek zorunda kald. Yeni Erdel Kral
ile yaplmas gereken mzakereyi Budin Valisi Kenan Paa'ya ha
vale etti. Yanova sahrasndaki ordugahta gerekletirilen mzakere
neticesinde Osmanllar Varad' tahliye etmeyi kabul ettiler. Buna
karlk Yanova, ebe ve Lugo kaleleri Osmanllarda kalacakt.
Ayrca krallk sefer tazminat vermenin yan sra yllk on be bin
altn olan harac krk bine karmay da kabul ediyordu ( 1 658) .27
K P R L ' N N V E FAT I
Kprl'nn Edirne'ye dnmesinden sonra i l . Rakoczi, bu kez
Avusturya kuvvetlerinin de yardmyla tekrar harekete geti ki
bu durum yarm asrdr devam etmekte olan Osmanl-Avusturya
sulhunun bozulmasnn da temelini tekil edecektir.
i l . Rakoczi'nin ald yardmlarla yeni kral B arkay' malup
ederek g kazanmas zerine Bosna Valisi Seydi Ahmed Paa,
Budin Valilii'ne getirilerek, Yanova'nn muhafazasna ve Barkay'n
Erdel'de hakimiyetini pekitirmesine memur edildi. Seydi Ahmed
Paa, Demirkap ve Sebin ( Hermanstadt) Kalesi savalarnda Ra
koczi kuvvetlerine ar kayplar verdirdi. En son Kolojvar Kalesi
yaknnda geen iddetli savata krk bin kiilik Erdel kuvveti ar
bir bozguna uratld. Bu savata yerinden yaralanan il. Rakoczi,
Varat Kalesi'ne kapand ve 5 Haziran 1 660'da ld.
te yandan Rakoczi kuvvetlerinden alt bini Osmanl kuvvetleri
nin nnden kaarak Avusturya'ya snmt. Ahmed Paa bunlar
lkesi nden karmas iin imparatora haber gnderdi. Fakat cevabn

gelm esini beklemeden harekete geerek Avusturya topraklarna girdi
ve bu kuvvetleri darmadan etti. Avusturya bu hareketin anlamaya
aykr olduunu beyan ederek padiah nezdinde ikayette bulundu.
Avu sturya ile sulhun bozulmasn istemeyen Osmanl padiah da
Seydi Ahmed Paa'y azlederek, Budin Valilii'ne Bonak smail
Pa a'y, Macar Serdarl'na da Kaptan- Derya Kse Ali Paa'y ge
tirdi. Kse Ali Paa, 1 3 Temmuz 1 660'd a kuatt Erdel'in merkezi
Var at' byk bir gayretle krk be gnde zapt etti ve Eko Barkay'
tekrar makamna oturttu ( 1 660 Austos).
Dier taraftan i l . Rakoczi'nin 1 660 ylnda lm zerine ta
raft arlar, onun en yakn generali Kemeny Janos'un evresinde
to plandlar. Avusturya'nn desteini de temin eden Janos, diet mec
lis inin kararyla kral tayin olundu. lkedeki bu olumlu havay de
erlendirmek isteyen Janos, derhal harekete geerek, Ekos Barkay'
yakalatp ldrtt ve lkenin byk ksmna sahip oldu. Krallnn
tannmas iin de Serdar Ali Paaya mracaat etti ( 1 66 1 ) . Ali Paa
ise, olunu rehin olarak gndermesi halinde szne sadk olup ol
madnn anlalacan, bylece arzusunun kabul edilebileceini
bildirdi. Ancak Janos'tan mspet bir haber kmaynca durumu
merkeze rapor etti.
Bu arada Avusturya mparatoru Leopold, Simon Reninger ba
kanlnda bir elilik heyetini stanbul'a gndermi ve ortaya kan
son durumun kabuln istemiti. Ancak Osmanl Devleti'nin kud
retli veziriazam Kprl Mehmed Paa, Avusturya daimi elisi
Reninger'i sert bir slupla uyarrken, olu Fazl Ahmed de yannda
olduu halde, devletinin Erdel siyaseti konusundaki kararlarn
bildirmi ve bunlardan asla taviz verilemeyeceini belirtmiti.
Buna gre, Avusturya imparatorunun Erdel krallk seimine
mdahalesi asla kabul edilmeyecektir. Osmanl askeri bu eyaletten
ekilmeyecek ve Erdel krall iinde Apafy'nin dnda hibir isim
zerinde durulmayacaktr.
Nitekim Osmanl Devleti, Kemeny'i tanmad gibi Bosna
birliklerini bu lkeye sevk etti. Kemeny Janos, Montecuccoli ile
birlikte Avusturya topraklarna ekilirken Erdel ileri gele nle ri bu

kez Osmanllarn tasvip ettii Apafy Mihal'i kral semek z or un da
kaldlar (4 Eyll 1 66 1 ) .
te Avusturya ile anlamazln giderek bir sava ortam na doru
srklendii gnlerde Sadrazam Kprl Mehmed Paa vefat etti.
Sadrazam hem yal ve hem de yorgundu. Be seneyi aan sada
reti zamannda hi durmadan binbir tehlikeye gs gererek azimli
ve gayretli hareketleriyle devlet ilerini dzene koymay baarmt.
Erdel-Avusturya meseleleri dolaysyla padiahla birlikte Edirne'ye
gelmiti. Bu srada rahatszl ilerleyince Padiaha, "Rahat olmak
isterseniz ben lnce sadaret makamn Halep valisi olum Fazl
Ahmed Paa'ya veriniz;' diyerek tavsiyede bulunmutu. Padiah da
bu tavsiyeyi muvafk bularak Fazl Ahmed Paa'y davet iin hatt-
hmayun gnderdi. Seksen alt yanda vefat eden Kprl Meh
med Paa, stanbul'da Divanyolu'nda yaptrm olduu Darlhadis'i
yanndaki trbesine defnolundu. 28
S E N K V E Z R AZA M S l N !
Dier taraftan Erdel'd en Avusturyallarn destekledii Kemeny
Janos ile Osmanllarn tuttuu Apafy Mihal arasnda mcadele
sryordu. Kemeny Janos Avusturya'd an salad kuvvetlerle bir
kez daha ansn denemek zere harekete geti. Ancak bu kez kuv
vetleri, Kk Mehmed Paa karsnda kesin bir bozguna urad
gibi kendisi de hayatn kaybetti (22 Ocak 1 662) .29
Erde! iindeki son buhranda aktif rol oynayan Avusturya im
paratoru, bir taraftan iktidar mcadelesi veren Rakoczi ve ardn
dan Kemeny Janos'u desteklerken dier taraftan da Erdel halkn
Osmanllara kar kkrtyordu. Hatta Seydi Ahmed Paa, Erde!
serdar iken Avusturya'nn aleyhteki tutumuna tahamml edeme
yerek bu lke topraklarna girmi ve baz faaliyetlerde bulunmutu.
Ancak Osmanl Hkmeti Avusturya ile barn devamn salamak
maksadyla Seydi Ahmed Paa'y serdarlktan azletmiti. Buna ra
men Avusturya emellerinden vazgemedi. Hatta karklklardan
istifade ile Erdel'e ait bulunan Seykelhid ve Kolojvar kalelerini zapt
IV Mehmed Han 247
etti . Ardndan Bat Macaristan'da Kanije'ye yakn yeni bir kale ina
e ttiler. Bu durum Avusturya'nn artk Erdel'e dorudan mdahale
edece inin iaretlerini veriyordu ki Osmanl- Avusturya harbinin
d e uzak olmadnn habercisi gibiydi.
Osmanl D evleti ise Erdel m e s elesi ile urat srada
Avu sturya'nn aleyhte faaliyetlerine yakinen ahit olduu halde,
im dilik bu lke ile bir harbe sebebiyet vermek istemiyordu. Avus
turya hududunu geerek asileri cezalandran Seydi Ahmed Paann
a zl edilmesi Osmanllarn sulhun devamndan yana olduklarnn
bir gstergesiydi. Nitekim Osmanllarn asl hedefi yllardr devam
etmekte olan Venedik savalarna bir son vermekti. Bu maksatla
yeni veziriazam Fazl Ahmed Paa'y sarayna davet eden Sultan
IV. Mehmed, Venedik zerine alacak intikam seferine kendisini
serdar tayin ettiini bildirdi.
Bu emir zerine Fazl Ahmed Paa 24 Eyll 1 662 pazar gn
divan toplad. Kubbe vezirleri, ulema, mera, asker ve ocak ihti
yarlarnn hazr bulunduu divanda Ahmed Paa, ''.Azametl pa
diahmz hazretlerinin emri zere makbul ve mnasip grlen
budur ki, B osna serhadlerinde olan Katur, ibnik ve spilit kaleleri
zerine varlp Allah'n ltfuyla kalr u cebr ile ellerinden alna;'
diyerek padiahn tembihini aklad. Sonra kendisinin serdarlk
hatt- erifini gsterdi. Kararn hayrl olmas iin yaplan duadan
sonra herkesin sefer tedarikine balamas, mhimmat ve levazmatn
hazr edilmesi iin memleketin her yanna hkmler gnderildi. 30
Bir taraftan taradaki beylerbeyilerine ve kadlarna emr-i erif
ler ve tembih mektuplar giderken, dier taraftan Bosna ve Katur
tarafna adamlar tayin olunup yollar dzeltmeleri istendi. zellikle
Katur semti byk lde sarp ve talk olup ve baz yerlerinde iki
atlnn yan yana geme ihtimali dahi bulunmuyordu. Tire Sanca
Mutasarrf Arnavut B eyko Ali Paa, Rumeli Valilii ile bu semtin
yollarn tamire memur edildi. Ayrca her trl mhimmat ve le
vazmatn naklinde var gcyle almas tembih buyruldu. Derhal
harekete geen Ali Paa, Katur semtinin yollarn dzeltmekte ve
blgeye top, glle ve sair harp levazmatnn naklinde byk gayret
sarf etti. Bylece harp sahas ilan edilen spilit, ibnik ve Kotur semti
gerek zahire ve gerekse cebehane ynnden ksa srede harekata
hazr hale getirildi. Ali Paadan hazrlklarn tamamland haber
leri geldiinde Ota- Hmayun Davutpaa sahrasna karlm
bulunuyordu ( 1 1 Mart 1 66 3 ) .
te bu esnada Macaristan serhatlarndan youn b i r ekilde
arz ve mahzarlar gelmeye balad. Bu gelen arz ve mahzarlarda
Avusturyallarn hudut blgelerine srekli taarruzda bulunduk
lar, Mslman ahaliyi ehit ve esir ettikleri, kale ve palangalarn
yaklp ykld, Seykelhit ve Kolojvar kalelerinin zapt olunduu
ve Kanij e karsnda yeni bir kalenin yapld beyan ediliyordu.
IV. Mehmed Han, Varat Serdar Ali Paa'ya bir ferman gndererek
Avusturya ile temasa gemesini ve bu devletin kuvvetlerini geri
ekmesini salamasn istedi. te yandan gelen haberler sefer yn
zerinde ilk kez tereddtler hasl etti. Fazl Ahmed Paa, "Her ne
canibe gidilirse gidilsin behemehal Belgrad'a varlacaktr. Oradan
ortaya kacak hale gre hareket olunur:' diyerek fikrini belirtmesine
ramen serhatlardan gelen haberler Avusturya meselesinin bir an
nce grlmesini gerekli klyordu.
19 Mart 1 663 Pazartesi gn stanbul'dan karak Davutpaa'daki
ordugahna gelen padiah, ayn gn sabk Budin Muhafz sma
il Paa'y stanbul Kaymakaml'na tayin etti. 26 Mart Pazartesi
gn ise yannda devlet adamlar olduu halde byk bir alay ile
Davutpaa'd an hareket eden padiah, 7 Nisan gn Edirne'ye geldi.
Burada iken Venedik Seferi'nden vazgeilerek Avusturya zerine
hareket edilmesini istedi. Veziriazam ve Sardar- Ekrem Fazl Ah
med Paa cmle vzera, mirmiran, ulema, mera, ocak aalar ve
ihtiyarlarn divanda toplayp padiahn hatt- hmayununu okudu.
yle deniliyordu:
"Sen ki veziriazamsn ve serdar- ekremsin. Mukaddema Bosna
tarafna sefer murat olunup ve cmle mhimmat hazr olunmu
iken, hala Neme keferesi sulhu bozup, bunca palangay yakp ve
bunca Muhammed mmetin esir idp ve bundan baka bizden
dahi kal'a ister. Ecdad- izamm kefereden kal'a alagelmi iken bize
iV Mehmed Han 249
dm en-i dine mlk ve kaleler vermek dinimize uygun der mi?

filvaki devlet ve saltanata layk, mmet-i Muhammed'e faydal
i e desin. Vzeram ile ve ihtiyar kullarm ile ve sipah ve yenieri
kull armla meveret edip hangi i faydal ise ona mbaeret edesin
ve bana bildiresin:'3 1
Hatt- erifin okunmasndan sonra Fazl Ahmed Paa divanda
bul unanlara, "Bakn mmet-i Muhammed! Bu Neme keferesi
p adiahmzn byk dmandr. Ve askeri okluklaryla me
hur keferedir. Frenk (Venedik) taifesi ancak deryada pehlivan ve
hilekardr. nk Frengin karadan yz yok ve karadan bir ie kadir
de il. Balk sudan kar misalidir. Tut ki be on sene Frenk taifesi
kal'adan tara kmaz. ksa dahi padiah vilayetini vurmaya kadir
olmaz. Onlar bu sene dahi tehir olsun. Bu tarafta Neme ahvalin
grelim. Zira Neme byk dmandr. Geri alkoymak muhaliftir.
Zahiremiz ve cebehanemiz iki tarafta mkemmeldir. Hemen Neme
seferine niyyet olsun;' diyerek ksa bir hitabede bulundu. Divanda
bulunanlar da bu gr makul ve muvafk grdklerinden Vene
dik Seferi daha sonraya braklarak Neme zerinde karar klnd.
EY B E N M KA R l N DA L A R l M !
IV. Mehmed Han, Avusturya Serdarl'na Sadrazam Fazl Ah
med Paay getirdi. 1 1 Nisan Perembe gn kabul ettii sadraza
mna sancak- erifi bizzat teslim etti. Fazl Ahmed Paa Edirne'd e
hazrlklarn tamamladktan sonra 1 3 Nisan 1 663 Cumartesi gn
Belgrad'a doru hareket etti.
7 Haziran Perembe gn Belgrad'a gelindiinde Osm anl ordusu
hemen hemen gcne ulam bulunuyordu. Bu sebeple Belgrad'da
byk bir alay tertiplendi. Bu gsterili al ay Avusturya elilerine
de seyrettirildi.
On iki gn kalnan Belgrad'd a elilerle sulh grmeleri yapld .
Avusturya elileri, elde ettikleri kalelerin kendilerine braklmasnda
srarl davranyordu. Buna karlk Osmanl gr sadrazamn,
Avusturya Bavekili Duc de Sagan'a gnderdii mektupta net bir
biimde grlyordu. yle ki, "Hala Neme asarnn bavekili
dostumuz. te mukaddema sulh murad eylemisiniz. Eer Kan ij e

karsnda yaptrdnz kaleyi ykarsanz ve Erdel'de olan Nem e
askerini ihra ederseniz sulha yakn olmu olursunuz. Mademki
bunlar yerindedir. Sulh yer ile gk aras kadar rak olmu olur. te
yer gtrmez asker ile B elgrad ehrine geldik ve yldz says Tatar
askeri dahi geliyor. Hak Teala Hazretleri ezelde ne takdir eylemi
ise ol olur. Vesselam:'
1 8 Haziran Pazartesi gn tekrar harekete geen ordu 1 7 Tem
muz Sal Budin'e ulat. ehre muhteem alaylarla getirildi. Osmanl
ordusunun says artk yz bine ulamt.
Fazl Ahmed Paa Edirne'den hareket ettii andan itibaren devlet
adamlaryla istiareleri yannda, dman hakknda doru bilgi sahibi
olmak ve yanl bir hareket yapmamak iin de byk dikkat sarf
ediyordu. Bunun iin getii menzillerde serhatlara vakf kimseleri
yanna celb ederdi. Zaman zaman kendileriyle grr, "Kolay ve
makbul olan hangisidir? " diyerek bilgiler alrd. Ayrca gidilen bl
geleri iyi tanyan bir ksm esirleri de orduya alr, bunlara kffarn
kaleleri ve menzilleri hakknda sorular sorar, ihsan ve iltifatlarda
bulunurdu. Bylece Fazl Ahmed Paa dman memleketini bizzat
gidip, gezmi ve grm gibi bilgi sahibi olurdu.
Osmanl askeri Budin'de toplannca, dman toprana ne ta
raftan girmenin ve ne tarafa yrmenin uygun olaca meselesi
gndeme geldi. Bu konuyu grmek zere sadrazam 23 Temmuz
Pazartesi gn vezirler, beylerbeyler, emirler, yenieri, sipahi ve
blk aalar, cebeci ve topu balar, ocak ihtiyarlarn ve nice i
grm tecrbeli serhat beylerini otaa davet eyledi.
Sonra cmlesine hitap ederek, "Ey benim karndalarn! te
dman memleketine yaklatk. Aramzda drt be konaklk mesafe
kald. Allann inayetiyle Budin'den sonra ne tarafa gideriz? Yank
tarafna m, Kamaran zerine mi. Yoksa Uyvar'a m niyet edelim?
Allann ltfu ve ihsanna muvafk hangisi ise ona gre tevecch
ve azimet edelim:'
IV Mehmed Han 25 1
Cmle vezirler ve ocak ihtiyarlar, "Emr-i ferman saadetl sul

tan mzndr;' dediler.
Veziriazam ise, "Hele sizin dahi iittiiniz vardr; deyin ki han
gisi kolaydr?"
Bunun zerine onlar yine cevap verip, "Biz padiahn kullaryz.
Her ne hizmet ferman buyrulur ise ileriz. Rey ve tedbir serdar
hazretlerinindir;' dediler.
Sadrazam, divandakilerin kendisine tam bir ballk ierisindeki
s zlerini iitince grlerini yle beyan etti, "Eer Yank muha
sarasna gidersek, yollar etin ve dastan olup etrafnda enlik
iin bir yer mevcut deildir. Askerimize doyumluk alacak varolar
ve kyler yoktur. Ancak karada metin bir kaledir. Duvar dolma,
hendei geni ve hendein suyu akcdr. inde top tfekten gayr
bir ey yok. Hak Tealann ihsan ile alnr. Lakin kale alm oluruz.
Vilayet alm olmayz.
Kamaran zerine gidersek oras ise su iinde bir kaledir. Bu
kadar askeri ol adaya kapatmak mkil bir itir. Hem Komaran'a
ancak byk kprler ile ulamak mmkndr.
Byle olunca biz Allah Tealaya tevekkl ile Uyvar Kalesi'ne
niyet edelim. Zira Uyvar bir muazzam kaledir. mparatorun ikinci
veziri ondadr. Orta Macar'n ba kalesidir. Ona bal kale ve pa
langalarn adedi otuza yakndr. Altn ve gm madenleri vardr.
Bunca varolar ve kyleri var. nallah hem metin ve mstahkem
kale alm oluruz, hem asker-i slamn doyumluu bolca ele geer,
hem de bir alay palangaya sahip oluruz. Bylece byk bir eyalet
ele geirilmi olur:'
Fazl Ah med Paa bu yerinde mtalaas ile dmann arazisi,
yollar, kaleleri, ky ve varolar hakknda en ince detaylarna kadar
vakf olduunu gsteriyordu. Divandakiler ittifakla sadrazamn
grlerine katldklarn belirttiler. Bylece Avusturya seferinin
yn belirlenmi oluyordu. Harekat Avusturya'nn Viyana'dan sonra
en kuvvetli kalesi konumundaki Uyvar ve evresinde geecekti.3 2
E N SAC LA M S U L H !
te yandan Budin'de Osmanl devlet adamlar ile Avusturya
murahhaslar anlama artlarn grmek zere son kez bir araya
gelmilerdi. Osmanllar adna grmeleri Ali Paa yrtyordu .
Elilerin, "On on be gn mhlet verin. Erdel'den Neme askerini
karalm. Kanij e yannda yaptrdmz kaleyi ykalm. Siz bu rada
Budin sahrasnda oturun;' szne karlk Osmanl mura hhas
Ali Paa, "Biz vallahi asker ile bir gn oturmayz. Zira Sadrazam
Ahmed Paa bir saat oturmaz. Hemen Uyvar'a doru yola kar.
Hem Uyvar'a varnca ve kpry geinceye kadar on be gn olur:'
Eliler, "Ya siz ol tarafa gidersiniz. Askerlerinizle yakp ykarsnz.
Biz ise bu taraftan askerlerimizi karalm ve kalemizi ykalm. Nasl
olur? Hem efendimiz, sadrazamnza nasl itimat eder. Hem kendi
zerine asker vara hem sulh nasl olur! Ya onun askeri kar kar
sa! " deyince Ali Paa, "Asker kartrsa biz de harbederiz ve harp
arasnda olan sulh daha salam ve kavi olur. Hem stanbul'da iken ve
yol boyunca niin sulh yapmak istemediniz ve hep tehir ettirdiniz.
imdi dahi bizi burada on be-yirmi gn bekletmek istiyorsunuz.
Sizin muradnz anlald ki sulh yapmak arzu etmiyorsunuz. ayet
isteseniz sulh be gn iinde olurdu;' cevabn verdi.
Grmelerin tkanmas zerine eliyi kabul eden Sadrazam
Fazl Ahmed Paa elileri huzuruna kabul ederek son szlerini
syledi, "imdi, sulh birka eit olur. Birincisi Al-i Osman'n cmle
kullar evlerinde rahat ve huzurda iken devlet bykleri iki tarafn
reayasnn asayii iin eylerler. kincisi, devlet bykleri sefer ze
rinde iken yaplr. Bir sulh da udur ki: Al-i Osman'n yer gtrmez
askeriyle dar'l-harbe girildiinde olur.
te biz bugn yer gtrmez Osmanl ve yldz says Tatar aske
riyle vilayetinize geldik. Asitane'de iken sulh murad etmi idin. Bir
hal ile makule yaklamayp bu ar askeri buraya kadar getirdiniz.
Bu vaktin sulh artk dier vakitlerle kyas edilemez:'33
B ylece B elgrad'd a, sek'te ve nihayet Budin'de yaplan sulh
mzakerelerinden bir netice alnamam ve her ey yaplacak savan
sonuna braklmt.
IV Mehmed Han 253
Dier taraftan Uyvar tarafna geebilmek iin Estergon nnde,

Tun a Nehri zerinde byk ve metin bir kpr yaplmas gereki
yordu. Bu i iin Budin Valisi Hseyin Paa, Kaplan Mustafa Paa
ve Nibolu Sanca Mutasarrf Kadzade brahim Paa memur
oldular. Bunlar 24 Temmuz'da Estergon'a doru yola ktlar.
Budin'de on gn kalan Osmanl ordusu 30 Temmuz Pazartesi
gn belirlenen hedefe doru harekete geti. nce Viegrad men
zilin e ardndan 1 Austos'ta Estergon Sahras'na gelindi.
Daha nce yaplmas ferman olunan kprnn henz yars dahi
tamamlanmam bulunuyordu. Fazl Ahmed Paa'nn da gayret ve
tevikiyle kpr 5 Austos'ta tamamland.
Sadrazam, Serdar Ali Paa, Halep Valisi Grc Mehmed Paa
ve Anadolu B eylerbeyi Yusuf Paa'ya, kar yakaya gemelerini
em retti. Ad geen paalar, yedi sekiz bin kiilik kuvvetleriyle kar
yakaya getiler. Ertesi gn dier kuvvetler henz gemeye frsat
bulamadan Osmanllarla Avusturya-Macar kuvvetleri arasndaki
ilk scak temas meydana geldi.
C G E RD E L E N S AVA I
Estergon nndeki kpr inas devam ederken Osmanl or
dusundaki iki Macar kle firar ederek Uyvar Kalesi'ne kamt.
Kale hakimi ve Neme imparatorunun ikinci veziri olan Forga'n
huzuruna kan firariler, "Kpr henz tamamlanmamtr. Bu taraf
muhafaza iin ancak bin adam geirmilerdir. Derhal hazrlanp
kpr tamam olmadan nce bir i grebilirsiniz. Frsat vaktidir;'
diye durumu bildirdiler.
Uyvar yakasndaki slam askerinin azlna gvenen Forga da,
onlar krmak ve umum Osmanl askerinin geiine mani olmak
maksadyla derhal on bin kiilik bir kuvvet hazrlayp Cierdelen
tarafna doru hareket etti.
Dmann gelii, kprnn tamamlanp Serdar Ali Paa ve sair
tayin olunan paalarn karya getii gecenin sabahna rastlad. Bu
arada karya geen Osmanl askerinin says on bini am bulunu-
yordu. Fakat Forga'n birlikleri sabahn erken vaktinde geldikleri

iin slam askeri gaflet halindeydi.
O sabah karakol hizmetinde Nibolu Valisi Kadzade brah im
Paa vard. Ayrca Grc Mehmed Paa da be yz nefer otlukuyu
otlua gndermiti. Forga'n birlikleri ilk olarak bu iki kuvve tle
karlat. arpmayla birlikte develerin rkp kamaya bal am a
laryla ortalk bir anda kart. Bu srada baz deveciler ehit dt.
D mann ani basknndan ve okluundan mukavemete kadir
olmayan nbeti kuvvetler bozularak, Halep Valisi Grc Meh m ed
Paa kuvvetlerine doru ekildiler. Dman kuvvetleri de pervaszca
kaanlar takip ederek Mehmed Paa kuvvetleri zerine yklendiler.
Vaktin erken ve ounluun uykuda olmasndan yararlanarak
bir miktar levendi ehit ettiler. Ancak Grc Mehmed Paa s r atle
tfekileri harekete geirerek dmann bozulmasn salad. Dier
kuvvetlerin de katlmyla ksa s r ede toparlanan Osmanl askeri,
tabl ve nakkarelerini alarak, tekbirler getirerek dman zerine
hcuma getiler. Bu esnada Serdar Ali Paa, Kaplan Mustafa Paa ve
Anadolu Beylerbeyi Yusuf Paa'nn da kuvvetleriyle gelerek mdaha
lede bulunmalar bir anda harbin neticesini belirledi. Macar-Avus
turya atl kuvvetleri meydan terk edip kamak zorunda kaldlar.
D ier taraftan Fazl Ahmed Paa, Cierdelen tarafnda top tfek
seslerini iitip dman basknn haber aldnda, karya gemi
bulunan askeri yeterli grdnden kimseyi karya geirmemesi
hususunda Yenieri Aas'n uyard. Bylece o, hem kpr zerinde
izdihama sebep olmamak hem de geriden bir baskna uramamak
istemiti.
te yandan Osmanl birlikleri kaan dman alt saatlik mesa
fede bir nehir kenarna varncaya kadar takip ettiler. zellikle nehir
kenarnda vuku bulan ikinci cenkte de dmana gz atrlmayp
ksa srede byk ksm kltan geirildi. Aman dileyenler ise esir
alnd. Ancak Uyvar hakimi ve askerlerin ba olan Forga, nehir
yanna gelince arabasndan inerek bir ata binmi ve yanndaki pek
az askeriyle sazlklar arasnda gizlenerek kurtulmay baarmt.
IV Mehmed Han 255
Sa drazamn huzuruna getirilen esir says binden fazla idi. Harp

m eydannda maktul denlerle birlikte dmann kayb alt bini
bulm utu. Yanlarnda getirdikleri yirmi bayrak, on alay topu, yir
rn i davul ve on be zurnalar cmle mal ve erzaklaryla beraber
ele geirilmi bulunuyordu. Osmanllar, Avusturya kuvvetlerinin
b yle bir teebbse kalkmalarn Allah'n bir ltfu olarak kabul
etm ilerdir. nk kuatlmasna birka gn kalm olan kaleden
alt bin miktar zinde gc birka saat iinde yok etmek phesiz
kalenin fethinde nemli bir unsur olacaktr. Bu sebeple ordugahta
b yk bir sevin yaanm ve akam da mum donanmas enlii
dzenlenmitir.
6 Austos 1 663 Pazartesi gn sabahndan akama kadar de
vam eden savaa, Cierdelen sahrasnda cereyan etmesi nedeniyle
tarihlerde "Cierdelen Cengi" denilmitir. 34
airler, "Oldu miftah- ftuh ( 1 074)" diyerek cenge tarih d
rmler ve bu zaferi yaplacak dier fetihlerin anahtar olarak
deerlendirmilerdir.
UYVA R KU AT M A A LT I N DA
Cierdelen Sava'nn muzafferiyetle neticelenmesinden sonra
harekete geen Osmanl birlikleri ksa bir sre sonra Uyvar nnde
gzktler.
1 7 Austos 1 663 Cuma gn Uyvar'n Be Kaps denilen mev
kii karsndaki otana yerleen Sadrazam Fazl Ahmed Paa, ilk
i olarak slam adeti uyarnca kale komutan Forga'a bir mektup
gnderdi.
Mektubun muhtevas ayn zamanda Osmanl fetih siyasetinin
gaye ve hedefini yanstan mkemmel bir vesika niteliindedir. Fazl
Ahmed Paa, mektubunda yle hitap ediyordu:
"Sen ki Orta Macar'n ayanndan Forga ve sair Uyvar Kal'as
kapudanlarsz. Malumunuz ola ki haliya azametl ve mehabetl
ve adaletl efendim ve yeryznn halifesi ve cemi' padiahlarn
ulusu slam padiahnn ba veziri ve serdar ve sipehsarlar ve Al
lah Teala Hazretleri'nin emri ve Peygamber Efendimiz iki cihan
gnei Muhammed Mustafa Aleyhisselat vesselamn mu cizat

kesiret'l-berekat ile serasker-i nusret-iar olup, yer gtrmez h add
hesab yok slam askeri ile kutlu ve mehabetl efendimin ferman
ile inaallahu teala Uyvar Kal'as'nn feth ve teshiri niyyeti ile geldik.
Eer kal'ay teslim iderseniz iinde olan ve byk ve k k he r
kim olur ise olsun cqlesine eman- Allah ve eman'r-Resl vi rlp
can ve malnza taarruz olunmayp, murad eylednz mahalle is al
olunursunuz ve kalmak murad olanlarn mal ve mlkleri elle rin de
ibka olunur. yle ki, inaallahu'l-melik'l-Mu'in cenk ile fetholun
dukta, kebir ve sairi, gani ve fakiri her kim olur ise olsun aman
verilmeyip, yerleri ve gkleri yoktan var eyleyen, eriki yok Allah
sbhanehu ve tealann inayetiyle inaallah cmlesi kltan geirilir.
eriat- erifemizin hkm budur ki yazlmtr. Eer azametl ve
ecaatl efendim Padiah- slam Hazretleri'nin bu kal'adan murad-
erifleri Macar halkna ne mertebe lutf ve ihsan etmek in olduu
olduu malumlar olayd evlatlarn kurban ederlerdi. Vesselam ala
meni't-tebe'a'l- Hda:'35
Teslim teklifinin reddedilmesi zerine Osmanl ordusu kurulu
bir makine gibi drt koldan harekete geerek Uyvar' bir ember
iine ald.
Ertesi sabah Osmanl askerleri nce sabah namaz kldlar. Kur
banlar kestiler. Dualar ettikten sonra cmle toplarn atelediler.
B ylece Avusturya'nn Viyana'd an sonra bu en byk mstahkem
kalesi sarslmaya balad.
Muhasarann ilk drt gn, Osmanl topularnn kaleyi dvmesi
ve metriste olan yenierilerle sair asker taifesinin binbir zahmet ve
meakkat iinde metrisi ileri srme almalar ile geti. Ancak gece
gndz ara verilmeyip drt koldan dvld ve gnde sekiz yz
top vurulduu halde, kale bedenlerinde istenilen gedikler bir trl
alamad. Zira kale duvarlarndan kula daha yukar kan da
gibi toprak yn kale bedenlerini toplarn tesirinden koruyordu.
lk drt gn iinde Osmanllar yz ehit ve yz elli kadarda yaral
verdiler.
IV Mehmed Han 257
Byk bir gayret ve almayla ileri doru srlen metrisler

h en dek bana yaklamt. Ancak kalenin Be Kaps mevkiinin
nnde hendee bitiik metin bir tabya bulunuyordu. Tabyada yer
al an drt-be yz kadar mdafi, metrislerdekilere yamur misali
kur un yadryordu. Bu youn ateten gz aamayan metris kuvveti,
elem ve keder ierisinde kalmt.
Nihayet binbir glkle metrislerin hendek kenarna yaklat
esnada, 22 Austos aramba gn kuluk vaktinde tabyadan kan
bir miktar Neme askeri, metrislerdeki yenieriler zerine ani bir
baskn yaptlar. Sabah namaz iin uyank bulunan Zaarcba
brahim Aa kolundan yenieri gazileri ve yaya sekbanlar tekbir
avazeleri ile dman zerine yrdler. Aman vermeyip tabyaya
kadar geri srdler. Fakat kaleden zerlerine yamur gibi kurun
yaard. Kar duramayp geri ekilirlerken bu defa geriden Kse Ali
Paann alt bayrak piyade Hrvat sekbanlaryla bir miktar yenieri
daha metrislerden karak hcuma katldlar. Neme askerleri tabya
iine kaarak kaplar kapadlar.
Gaziler ise pelerinden ayrlmayp tabyann kaplarna yklen
diler. ki kapy da zaman geirmeden kran gazilerin tabyadaki
mcadelesi ok iddetli fakat ksa srd. Mdafilerin ou kltan
geirilirken bir ksm ise tabyann i ve Uyvar'n Be cephesinden
kaleye can atarak hayatlarn kurtardlar. Bylece gazilere byk
sknt veren mstahkem tabya ele geirilmi oldu.
Tabyann ele geirilii kuatmann seyrini de deitirdi. Zira
bu tabya kalenin i kaps yannda olmas sebebiyle ierisinde olan
mdafaa kuvvetlerine herhangi bir ey yapabilmek mmkn de
ildi. Ayrca Uyvar Kalesi ierisini de top ve tfek ile tazyik etmek
zordu. Oysa tabyann ele geirilmesi ile Osmanllar buray pek ok
top ile tahkim ettikten sonra kale iini gece ve gndz istedikleri
gibi dvmeye baladlar. Sanki tabya Osmanllar iin ina edilmi
bir hcum mevzii idi. Mdafileri artk zor gnler bekliyordu. 3 6
Muhasarann onuncu gn ( 2 7 Austos Pazartesi) Krm
Han'nn olu Ahmed Giray'n krk bin Tatar, Mehmed Giray'n
258 i m p a ra t o r l u u n Z i r v e s i ve D n
be bin Kazak, Eflak ve Badan voyvodalarnn ise yirmi bin ki ilik

kuvvetle gelerek orduya katlmalar orduda maddi ve manevi gc
ykseltti.
Muhasara taraftan metrisleri ileri yrtmek yannda , i ddetli
top ve tfek at ile de devam ediyordu. Sadrazam Ahmed Pa a da
gece-gndz metrislerde alanlar ve toprak srenler yann da olur,
onlara kese kese altn ve gm datarak gayretlerini arttrrd.
zellikle geceleri yedi -sekiz saat metrislerde alanlar olurdu. Hatta
bir gece iddetli ekilde yamur yam ve sadrazamn elbiseleri,
samur krk batan ayaa kadar amur iinde kalmt. Metris iinde
Fazl Ahmed Paa'y bu halde grenler, "Senin gibi serdarn urunda
ve din devlet yolunda ba ve canlarmz fedadr:' demilerdir. 37
Dier taraftan metrislerin ve srlen topran hendeklere yakla
mas mdafileri daha da kamlamt. Gece-gndz gaziler zerine
top ve tfek yadrrlard. Nitekim bu atlar srasndan nce Rumeli
Beylerbeyi Beyko Ali Paa ahadet erbetini iti ( 4 Eyll) . Ardndan
Sipahiler Aas Sunullah Aa toprak srerken akta bulunup tfek
kurunuyla ehit dt ( 1 1 Eyll Sal).
Neticede nice zahmetler sonucunda hendekler doldurulup ilk
defa veziriazam kolunda olan kubur duvara yaklat. Kuburlar kaleye
yaklat gibi serdengeti gazileri, duvar dibinde olan ve aranpo
tabir olunan parmaklklar zapt edip top darbeleriyle yklan duvar
lar zerine yrye getiler (2 1 Eyll) . iddetle cereyan eden bir
cenk ve arpma sonucunda iki taraftan da pek ok kii hayatn
kaybetti. Fazl Ahmed Paa, "Buradan kale alnmaz" diyerek hcumu
durdururken, Anadolu Beylerbeyi Yusuf Paa bu srada yaralanp
drdnc gn (25 Eyll) vefat eyledi. Ancak serdengetiler aranpo
dibine yerletikleri gibi kuburlarn tamam da kale dibine ulat.
Mdafiler ise flar iine barut, saz ve baz yal maddeler ko
yarak bunlar zincirlerle bedenden aa sarktarak ortal aydn
lattktan sonra , serdengetiler zerine kumbara, ta ve sair harp
aletlerini yamur gibi yadrrlard. Buna ramen serdengetilerin
IV Mehmed Han 259
yeri emin olduundan bir zarar erimedi. Sadrazam bu duruma

s evindiinden Rabbine kr kurbanlar kesti.
Osmanllarn Sierot Burcu nnde yaptklar istihkam hemen
he men kale burcunun yksekliine varmt. imdi buradan istifade
il e kale muhafzlar zerine iddetli bir top ve tfek at balamt.
Artk mdafilerin kaleden kar koyabilecek en kk bir imkanlar
dah i kalmamt. Bu hal kaledeki mdaflerden teslime muhalif
olanlarn da btn mitlerini krd.
23 Eyll 1 663 tarihine gelindiinde Osmanl ordusunda umumi
hcum iin artk her tedbir alnm durumdayd. Lamclar kale
duvarlarn pek ok yerden ykmak zere tertibatlarn almlard.
Osmanl istihkam kale burlar hizasna ykselmi ve buradan top
ve tfekle kale her taraftan dvlmeye balanmt. Bu itibarla Fazl
Ahmed Paa ertesi gn (2 4 Eyll) lamlarn atlp alan gediklerden
umumi hcum yaplmas emrini verdi. 38
G A Z V E Z R F E T H EY L E D UYVA R' I
Kalede ise gnlerdir byk bir gayretle mukavemete al an
muhafzlarda artk ylgnlk ve bezginlik hakimdi. Ellerinden ge
len her trl gayreti gsterdikleri halde Trk askerinin yiitlik,
cesaret, kahramanlk ve tkenmek bilmeyen azmi karsnda aciz
kalmlard. Gerek Osmanl topusunun atlar, gerekse yry
esnasndaki arpmalarda byk kayplar vermilerdi.
Viyana'dan bekledikleri yardm bir trl gelmemi, erzak sknts
h ad safhaya ulamt. Dolaysyla Osmanl ordugahndaki youn
faaliyeti ve umumi hcum hazrlklarn gren Macar ve Nemeli
muhafzlar byle bir neticeyi gze alamadlar. Kendilerini artk son
h cuma dayanabilecek kadar gl hissetmiyorlard. Kaledeki he
men herkes, askerler ve halk, kadnlar ve ocuklar, iddetle kalenin
teslim edilmesini istiyorlard (24 Eyll 1 66 3 ) .
Muhasaran n 3 8 . gn (24 Eyll 1 663) Osmanllar hcum hazr
lklar ierisindeyken, mdafiler, "El-aman ! el-aman ! " diye barp
arp teslim bayraklarn Be Kaps zerine diktiler. "Zaferin
zekat affetmektir;' sz ile hareket eden sadrazam, hcum u dur

dururken askerlerine de uyank durmalarn emretti.39
leye doru kaleden kan iki kii sadrazamn huzuruna gele
rek, "Devletli Vezir! Kalenizi Allah mbarek eyleye. Lakin bize emn
eman ver ki malmza canmza zarar olmaya! " dediler. Sadrazamn
aman vermesi zerine sekiz madde rica ettiler. yle ki: Malmza
ve canmza zarar gelmesin. Tatar yzn grmemek iin ordu
iinden gemeyelim. Bin kadar araba verin. Krala gsterilmek zere
kalede ne ekilde cenk eylediimizi beyan eden bir mektup verin.
Bizler kaleden kmaynca slam askeri girmesin. Bol miktarda
zahire verilsin. Yaral olanlarmz kalede kalsnlar ve iyiletiklerinde
vilayetlerine yollansnlar. Kaleden ktmzda bayramz ap
tablmz (trampetler) dverek gidelim.40
Byle dedikleri gibi sadrazam da, "Utanmazsanz byle edin,
tabl dvn, boru aln ve bayrak dahi an ! " dedikten sonra, "Mal
ve cannza zarar olmasn. Ordu iinden geirmeyelim. Bir gnlk
zahire ve ancak drt yz araba verilip selametle Komaran'a ula
tralm;' diye sz verdi. Gedikleri ve kale bedenlerini ise ayn gn
zapt etmek istediklerini bildirdi. Eliler bunun iin ellerinde izinleri
olmadn, kaleye gidip Forga'a bildirmeleri gerektiini sylediler.
Nihayet kaleye varp konutuktan sonra bu maddeyi kabul et
tiklerini haber verdiler.
27 Eyll gn Vezir Kaplan Mustafa Paa, kale halkn Komaran'a
doru gtrrken, Osmanl askerleri de Avusturya'nn bu en salam
ve kuvvetli kalesine tamamen yerleiyorlard.
XVII. asrda yaam ordu airlerimizden skdarl Ahmed ise
Uyvar'n zaptn akc bir slupla u ekilde dile getirmitir:41
Mjde geldi Ehl-i slam ad oldu,
Gazi vezir fetheyledi Uyvar',
Neme la'in kal asndan yad oldu,
Gazi vezir fetheyledi Uyvar'.
Alaylar balayup saflarn dzp
Neme kralnn barn zp
IV M e h m e d H a n 261
Cenge ikdam edp adrn bozup

Gazi vezir fetheyledi Uyvar'
Sarho olan kafirler de ay ld

Cenk etm ede n havf eyleyip bayld
Yedi iklim drt keye yay ld,
Mnadiler aaz edp n idaya

Safa baheyledi bay gedaya,
Sad hezeran kr olsun Hda'ya,
Gazi vezir fe theyledi Uyvar'
skdari hamde t vah id- i ferde

Ku luna destgir olur her yerde
Yetmi drt tarih de m ah - Safer'de
Mezaki'nin Uyvar'n fethine drd u tarih ise fevkalade

gzeldir:42
Sadr- azam o vezir ibn- i veziriazam

Gerde n - i kafire merdane kllar ald
Kr lup gitti adu ti- cihan -giri ile

Ki n e Ta t buld rehay v ne Neme kald
Macarun ald yeni kalas n merdane

Neme iklimine sad-leker- i gare t sald
Alnp kal 'a - i kral ana olup hasretler

Yem m - i hayret gibi bir bahr- belaya dald
Ey Mezaki didi tarihini ehl-i himmet

Sa'y Ahmed Paa Uyvar' Macar'dan a ld (1 074)
N A N V E N M E T M H E LA L O L S U N !
Fazl Ahmed Paa da zaferden duyduu byk sevin ve mem
nuniyeti kelle ve esir getirenlere mkafatlar vermek suretiyle gs
termitir. O gn kelle ve dil getiren gazilere serdarazam toplam yz
yirmi kese ake ihsan etmitir. Esir getirenlere krkar ellier, kelle
getirenlere ise yirmier otuzar guru vermitir. Bu ekilde cmerte

para harcanmasn uygun bulmayan kethdas Bonak brahim Aa,
"Efendim bu datma gre iradmz (gelirimiz) sel gibi gelir ols a
yine vefa eylemez. Biraz tasarruf buyurulsa;' deyince sad razam ,
''.Ake byle gnde hare etmek iindir. ayet gerekirse bor ile alr
yine datrm;' diyerek onu susturmutur.43
Mttefik Avusturya ve Macar kuvvetlerinin korumas altn daki
Uyvar Kalesi'ne yaplan Trk hcumu son derece dzenli, disip
linli ve iddetli bir ekilde cereyan etmiti. Dnyann en muhkem
surlar gerisinde siperlenen mdafiler top, tfek, humbara ve her
trl sava aletleri ile glerinin son haddine kadar mdafaadan
vazgememitir. Ancak Osmanllarn, btn bu zor artlara ra
men zerrece ylgnlk gstermeden, byk bir azim ve sebatla otuz
sekizinci gnde kaleyi elde etmeleri "Uyvar nnde bir Trk gibi"
deyimini tarihe mal etmitir.44 Avusturya-Macaristan'da ok zor bir
mesai gerekletirildiinde veya yaplmas imkansz bir mukavemet
gsterildiinde hep bu sz sylenegelmitir.
te yandan bu zafer, Avrupa'nn kk byk, dost dman b
tn devletlerini bir araya getirmitir. Papalk, spanya, Fransa, Malta
ve Toskana para ve asker gndererek Avusturya'y desteklediklerini
ifade etmilerdir. Nitekim Osmanllar btn bu mttefik kuvvetlerle
aradan bir yl gemeden Sengotar'da arpmak zorunda kalacaktr.
Mehmed Han, fetih dolaysyla Cenab- Hakk'n lutf ve ih
IV.
sanna krettikten sonra btn Osmanl lkesinde yedi gn, yedi
gece donanma (enlikler) yaplmasn ferman etti. Bunun zerine
zellikle stanbul, Edirne, Bursa, Belgrad, Budin, Badad ve sair
byk ehirler grlmemi bir sevin ve enlik gsterileri ierisinde
kald. Mslmanlar bir taraftan nee iinde elenirken dier taraftan
Cenab- Hakk'a krediyor, sadakalar datyor, fetihlerin devam
iin dualar ediyorlard.
Sultan IV. Mehmed, Kapclar Kethdas Yusuf Aa ile Fazl
Ahmed Paa'ya bir mektupla beraber samur krk, sade kaftan,
sorgu ve haner gnderdi. Ayrca bata Ahmed Giray olmak ze
re dier komutanlara da kymetli hediyeler gnderilmitL Yusu f
iV Mehmed Han 263
Aa, Edirne'den Uyvar Sahras'na on gnde geldi. Onun gelii ile

bi rl ikte kalede ve ordu-y hmayundaki toplar atelenip alaylar ve
enl ikler yapld. Padiah mektubunda, "Sana (Fazl Ahmed Paa)
ve uur- din-i mbin yolunda ta yasdanup, toprak denen gazi
ve mcahit kullarmn kne byne, nan ve nimetim helal
ols un. Cmleniz berhudar alasz .. :' diyerek dualarda bulundu.45
te yandan sefere katlan veya katlmayan devrin airlerinden
n ic eleri bu kutlu fetih mnasebetiyle iirler yazp tarih drd
ler. Bylece yirmi yl kadar hakimiyetimizde kalan Uyvar'n fethi
asrlar boyunca hafzalarda canl bir ekilde yaatlageldi. Ayrca
edebiyatmza da kymetli eserler kazandrlm oldu.
Bizzat Fazl Ahmed Paa, Uyvar'n fethine, "Allah mu'in oldu
fetheyledik Uyvar'" ( 1 074/ 1 663) diyerek tarih drm, bylece
idari ve askeri kapasitesinin yannda edebi kiiliini de gstermitir. 46
F E T H L E R N D E VA M I
Fazl Ahmed Paa seferin balangcndan itibaren Erdel kral
na orduya katlmas iin birka kez mektup gndermiti. Ancak
Apafy Mihal, sadrazamn kendisini ldrtmesinden korktuu iin
ordugaha gelmeye bir trl cesaret edememiti. Nihayet fetihten
hemen sonra ordugaha geldi. Sefere katlamad iin birtakm
sebepler sralayp zr diledi.
Fazl Ahmed Paa, onun Macar kavmi yanndaki itibar ve ky
metini bildiinden kendisine gler yz gsterdi, krk giydirdi ve
eitli ihsanlarda bulundu. Bylece gerek onun, gerekse Macarlarn
devlete snmalarn temin ederek Avusturyallar blgede girie
cekleri faaliyetlerde yalnz brakmak istiyordu. Fazl Ahmed Paa
bu dncesinde byk lde muvaffak oldu. Erdel ve kral Apafy
Mihal, Viyana bozgunu sonrasna kadar Osmanllara ballklarn
srdrecektir.
Sadrazam, Uyvar'n alnmasndan sonra civardaki gl kaleler
den Novigrad, Nitra ve Leve (Lewenz) ile sair kale ve palangalara
aman katlar gnderip teslim olmalarn istemiti. Ancak ieri
sindeki muhafzlardan, "Biz bu palangay ta ve kerpiten yapn-
z. Niin verelim ! " Tarznda cevaplar gelmesi zerine sadra zam ,

birliklerini harekete geirdi.
Nitra Kalesi zerine, Budin Beylerbeyi Sar Hseyin Paa; Leve
Kalesi zerine Kse Ali Paa, Novigrad Kalesi zerine ise Kapl an
Mustafa Paa serdar tayin olundu.
Fazl Ahmed Paa ise Uyvar Kalesi'nin tamirini tamamlayp
levazm ve mhimmatn ikmal ettikten sonra otanda vezirle r,
beylerbeyler, yenieri, sipahi ve silahtar aalar, ocak ihtiyarlar ile
tecrbeli serhad gazilerinin katld bir divan tekil etti. Mecliste
cmlesine hitaben:
"Elhamdlillah kalenin btn mhimmat ve levazm kusursuz
tekmil olundu. Bundan sonra ne eyleyelim? K mevsimi yaklat.
Havalar soumadan nce askerlerimizle kalkp selametle Belgrad
veya Asitane'ye gitmek hususunda ne dersiniz? Hala dman ayakta
olduu gibi Neme asar da eli gndermedi. imdi herkes doru
kendi mekanlarna m gitsin, yoksa kla m olsun? Padiahm bu
mevzuda ileri gelenlerle mavere olunup devlete faydal olann
yaplmasn ferman buyurdular;' deyince meclistekiler ittifak.la,
"Emir, padiahmzn! Dman ayakta iken bu serhatlar nasl b
rakp gidelim ! lkbaharda pervaszca gelip serhattaki kale ve palan
galarmz muhasara ederler ise vilayetlerine dalm olan slam
askeri zevk ve sefada iken ksa srede nasl toparlanr ve imdat
edebilir. Dolaysyla askere izin verilmeyip serhattaki klaklara
yerletirilmek mnasiptir. Himmet buyurun. Can ve bamz din
uruna fedadr;' diye cevap verdiler.
Bylece Osmanl harp meclisi yerinde bir kararla k Belgrad'da
geirmek ve gelecek baharda harekata devam etmek kararn alarak
muzafferiyetin meyvelerini iyi bir antlama ile toplamak istiyordu.
Fazl Ahmed Paa dn yolunun, henz fetih haberleri gelmemi
olan Leve ve Novigrad zerinden olmasn arzu etti ve Leve'ye
doru harekete geti.
Sadrazamn harekete geirdii birlikler ar k artlar gelmeden
hedefe varmak istiyorlard. 10 Ekim aramba gn Nitra nne
IV Mehmed Han 265
g elen Hseyin Paa, kaleyi sulhen teslim ald. Kale halkna istimalet
ve rildi. Hepsi reaya kaydolunup, varouna yerletirildiler. Dileyenler
ise evlat ve mallaryla selamet ierisinde B ojun'a iletildiler. Kale
n in en mehur kilisesi, camiye evrilerek ilk cuma namaz burada
kl nd. Hseyin Paa Nitra Kalesi'nin mhimmatn, zahiresini ve
yeter derecede muhafzn tayin ettikten sonra orduya dnd. Fazl
Ahmed Paann ihsanlarna ve iltifatlarna kavutu.
Leve Kalesi, Kse Ali Paa tarafndan kuatlmt. Teslim teklifi
nin reddedilmesi zerine bir taraftan kale top ile dvlrken dier
taraftan metris srlmeye baland. Metrislerin kale bedenlerine
ulat gnlerde asl Osmanl ordusu da kale nne gelmi bulu
nuyordu. Bu hali gren mdafiler, kaleyi aman ile teslim etmekten
baka are bulamadlar (2 Kasm 1 663). Muhafzlar yz araba ile
kaleden ihra olundular.
Ayn gnlerde Kaplan Mustafa Paa da Novigrad kuatmasn
dayd. Novigrad, Uyvar<ian sonra civardaki en gl kalelerden
biriydi. Geni bir sahrann ortasnda, yumurta gibi sivri ve byk
bir kaya zerine bina edilmiti. Minare boyu yksekliindeki kaleye
metris ve kuburla ilerlemek fevkalade gt. Muhasarann uzun
sreceini gren Mustafa Paa, sadrazama haber gndererek asker ve
harp levazm istedi. Bunun zerine Novigrad'a takviye kuvvetlerle
top gnderildi. Bylece daha da glenen ordusuyla bir taraftan
metrise girmeye alan Mustafa Paa, dier taraftan gece-gndz
kaleyi dvmeye balad.
Metris ve lam faaliyeti Osmanl askerinin byk gayretleriyle,
zorlukla ilerliyordu. Mdafiler, kaleden metris erbab ve lamclar
zerine byk kaya paralar yuvarlayarak pek ok askerin ehit
olmasna ve yaralanmasna sebep oldular. Mustafa Paa, metrislerin
zerine kaln direk ve tahtalar deyerek talarn zararn nlemeye
alt. Nihayet lamlarn kale bedenlerine ulamas ile surlarda
gedikler almaya balad.
Bu srada Fazl Ahmed Paann Leve'yi alp, asl Osmanl or
dusuyla kaleye yaklat haberi geldi. Lamlarn da kale altna
ulamas, mdafilerin btn midini krd. Neticede 5 Kasm 1 663
gn kale aman ile teslim oldu. Kaleden yz Nemeli ve iki yz

Macar mdafi kt. Macarlar raiyyet olmay kabul ettikle rin den
kale varounda iskan olundular. Nemeliler ise silah ve zahire olarak
hibir ey verilmeden kaleden uzaklatrldlar.47
Fazl Ahmed Paa, 7 Kasm gn Novigrad'a alt saatlik bir mesa
fede iken, Kaplan Mustafa Paa'nn kalenin fethine dair gnderdii
mj deli haberi ald. Osmanl ordusunda byk enlikler yapld.
Sadrazam, bundan sonra Belgrad'a dnd (ubat 1 664) .
S E N G OTA R S AVA I V E VA S VA R A N LA MA S I
Osmanl ordusunun Avusturya zerine giritii seferin iki nci
ylnda da pepee baarlar kazanmas Avrupa'da heyecann art
masna sebep oldu. nk artk Avusturya, igale ak bir hale
gelmiti. spanya, Saksonya, Brandenburg, sve ve Fransa para ve
asker gndermek suretiyle Avusturyallar desteklediler.
G n d e rilen b u kuvvetlerle glenen Avusturya o rdusu
Montecuculi'nin komutasnda harekete geti. Avusturya ordusu
nce Nitra Kalesi'ni ardndan da Kanij e Kalesi'ni kuatt. Bu ge
limelerin ardndan Fazl Ahmed Paa hemen yardmc kuvvetler
gnderdiyse de Nitra Kalesi kuatmaya dayanamayp dt. Osmanl
kuvvetlerinin yetimesiyle Kanije muhasarasn kaldran Avusturya
ordusu geri ekilmek zorunda brakld. Osmanl ordusu ise Kanije
yaknlarndaki Komar Kalesi'ni teslim ald. Ardndan Egerseg Kalesi
de fethedildi. lerlemeye devam eden Osmanl birlikleri mttefik
kuvvetlerden oluan Avusturya ordusu ile Graz ve Viyana yollarna
hakim bir mevkideki Sengotar ( Saint Gotthard) Ky civarnda
karlat ( 3 1 Temmuz 1 664) .
ki orduyu Raab Nehri ayrmaktayd. Fazl Ahmed Paa alelacele
kurdurduu yaya kprsnden ilk olarak Bosna Beylerbeyi smail
Paa ile Kaplan Mustafa Paa'y kuvvetleriyle karya geirdi. Avus
turya bakomutan Montecuccoli ise Osmanl topusunun ateinden
korunmak maksadyla askerlerini gerideki ormana ekmiti.
Yaklak 1 0.000 Osmanl askeri karya gemiti ki aniden bala
yan iddetli yamur sonucu nehrin tamasyla kprnn bu arla
IV Mehmed Han 267
dayanamayp yklmas dmana arad frsat verdi. Derhal, karya

ge e n Osmanl birliklerinin zerine saldrdlar. Sabahtan akama
kadar devam eden iddetli muharebede Fazl Ahmed Paann kar
ya g een kuvvetlerine gerekli destei salayamamas, Osmanllarn
malubiyetine sebep oldu. Osmanl askerinden yaklak drt bin
asker savaarak geri kalan da zellikle geri ekilme srasnda yamur
sul aryla kabarm olan Raab Nehri'nde boularak ehit dtler
( 1 Austos 1 664) .48
Kaynaklar bu savataki Osmanl kaybn drt-on iki bin aras
asker ve on be top olarak gstermektedirler. Dmann telefat ise
iki-sekiz bin arasdr. Ancak mttefik kuvvetlerden altm kadar
komutann ldrlm olmas idare kuvvetini felce uratmtr.
Osmanl askerini takip etmeye dahi cesaret bulamamlardr.
Hammer, Osmanl Devleti'nin bu yenilgisini Hristiyan olmas
hasebiyle yle ifade etmektedir, " yz sene evvel Srplarn ve
Macarlarn Osmanl ordusuna malup olduklar mevki 'Srp Snd'
diye adlandrlmt. Bunun gibi Raab kenarnda bulunan Saint
Gottharh ovas da ' Trk Snd' unvan ile anlmaya layktr:'49
Hammer bata olmak zere bir ksm Batl kaynaklar bu ma
lubiyeti sanki Trk ordusu imha edilmi gibi sunmulardr. Hatta
Montecuccoli'nin zaferine ramen imparatorun Vasvar bar ile
(3 Austos 1 664) Osmanllara pek ok kale brakmas ltuf olarak
gsterilmektedir. 50
Oysa Uyvar, Varad, Novigrad, Leve, Komaran ve Zerinvar gibi
kaleler Trkler tarafndan muhasara neticesinde zapt olunmu ve
Avusturya buralar geri almaya muvaffak olamamt. Dolaysyla
Osmanllar anlamazla neden olan maddeleri giderdikleri gibi,
Uyvar ve Novigrad gibi iki mhim kale ve pek ok palangay da
zapt etmi bulunuyordu. Ayrca Osmanl kuvvetleri Macaristan'da
konulandrlm vaziyette olup, czi bir ksm kuvvetlerin katld
Sengotar malubiyeti ile ylacak veya geri ekilecek durumda da
deildi.
Ayrca pek ok Batl tarihiye gre; Osmanllarn Viyana zerine

yrmesi ihtimalini gz nnde tutan ehir halk kuzeye, Linz'e
doru kamlard. ehirden g eden halkn yetmi bin rakamyla
ifade edilmesi, hatta mparator Leopold'n dahi kentten ayrlmak
gerei duymas Avusturya'nn henz Osmanllarla ba edebilecek
kudreti kendilerinde grmediinin bir delilidir.
Bu itibarla Osmanl ordusunun sapasalam ve savaa hazr bir
durumda olduunu bilen Avusturya, padiahn bar teklifini kabul
etmekte tereddt dahi gstermedi (9 Austos 1 664) .
O n maddeden oluan antlamaya gre Avusturya kuvvetleri
Erdel topraklarn derhal terk edecektir. Erdel yine Osmanl hi
mayesinde olacak ve Avusturya, Apafy'nin kralln tanyacaktr.
Uyvar ve Novigrad kaleleri Osmanllarda kalacaktr. Zerinvar Kalesi
yeniden ina olunmayacaktr. Avusturya imparatoru bir defaya
mahsus olmak zere padiaha 240.000 filori verecektir. Antlama
yirmi yl mddetle yrrlkte kalacaktr. 51
Bylece 1 2 Nisan 1 663'ten 1 0 Austos 1 664'e kadar yaklak bir
sene drt ay sren Avusturya harbi sona erdi. Fazl Ahmed Paa
muahede hkmlerinin yerine getirildiini grmek maksadyla k
yine Belgrad klanda geirdi. Bu arada iki taraf antlama gerei
bykelilerini gnderdiler. mparatora gnderilen Trk bykelisi
kendisine Rumeli beylerbeyi payesi verilen Kara Mehmed Paa idi.
artlarn yerine getirilmesine bizzat vakf olan tedbirli sadrazam,
7 Haziran gn B elgrad'dan ayrlp 1 2 Temmuz 1 665'te Edirne'ye
dnd.
Y E N CA M i i ' N N A I L M A S I
Temelini 1 598'de Safiye Sultan'n att fakat eitli sebeplerle
tamamlanamayan, daha sonra Ksem Sultann 1 640'l senelerdeki
giriimine karn yine yarm kalan Yeni Camii, Turhan Valide Sultan
tarafndan tamamlanmt.
3 1 Ekim 1 665 Cuma gn, Yeni Valide Camii, padiahn, valide
sultann, Haseki Glnu Sultan'n ve devlet erkann da katld
grkemli bir trenle ibadete ald. Bu camiye "Yeni Valide Camii"
denildi. Sonralar ksaca Yeni Camii denilecektir. Klliyede camiye

ek olarak bir sbyan mektebi, darlkura, iki eme, trbe, denize
nazr bir kasr ve bir ifte ar bulunmaktayd.
Klliyenin eski plan zerinde Turhan Sultan baz deiiklikler
yaptrmt. En nemli deiiklik phesiz medresenin yerine klli
yenin ihtiyalarn gidermesi iin bir arasta yaplmasyd. stanbul'un
Eminn sahil ksmnn ticaret blgesi olmas gz nne alndnda
medresenin klliye planndan kartlp yerine arastann eklenmesi
son derece doru bir tercih olduu, yapnn gnmzde bile en
ilek yerlerden biri olmasndan anlalmaktadr.
Nitekim klliyenin camiden sonraki en nemli blm 'T' planl
arastasyd. Yaplndan ksa sre sonra Msr ars olarak anlan
Yeni Camii'nin arastas, 1 663- 1 664 tarihinde byk bir trenle ald.
Yeni Camii Vakfyesi'nde Msr ars ile ilgili u ksmlar alar
aan bir i ahlakn ve drstln de gzler nne sermektedir:
"Doruluk ve dine ballklar ile tannm, koruyuculukta
benzerlerine az rastlanan, gerekli hizmete muktedir iki kii ar
kapclar ola.
Mnavebe ile ar kaplarn akam kapayp sabah namaznda
aa.
Ciddi ve doru szl ola.
Bir kii ve bir kimsenin, az ya da ok, deerli ya da deersiz
bir nesnesinin asla yitirilmemesi yolunda ellerinden gelen en son
gayreti gstereler. Gndelik cretleri sekizer ake ola.
Alt nefer drst ve ayana abuk kiilerden ikisi arnn s
prcs olup bunlar her gn arnn iini silip spre.
Drt neferi ise helalar sprcs olup bunlar mnavebe ile her
gn temizlik ilerine devam ederek temizlik ileri ile megul ola.
Asla tembellik, nemsememe kolaya kama kusuru ilemeyeler.
Gndelik cretleri sekizer ake ola.
270 m p a r a t o r l u u n Z i r v e s i v e D n
Doru ve salam bir kii sprc olup camide ve arda top

lanan sprnty kaldrp p sprnt dkme yerine dke. Grev
gndelii on ake ola:'
Turhan Valide Sultan Yeni Cami iine koydurduu dolapla
ra balad eserlerle ayn zamanda pek kymetli bir ktphane
oluturmutu. lmin gelimesi iin byk gayret sarf eden Vali de
Sultan'n vakfiyesinde yer alan bilgilere gre ktphanede gnlk
on be ake ile bir hafz- ktbn dnda bir katib- i ktb, bir
de mcellit grevlendirilmiti. Vakfiyede hafz- ktbn ancak
rehin karl dn kitap vermesi, ktphanede dzenli ekilde
bulunmas ve kitaplar korumas istenmitir. 52
G R T ' T E B Y K M CA D E L E
Sultan brahim devrinde balayan Girit'in fethi, i karklk
lar, adann uzakl, Avrupa seferleri sebebiyle zamannda yardm
gnderilememesi ve Venedik donanmasnn nakliye gemilerine
taarruzu yznden uzamt. Ayrca henz fethedilemeyen kalelerin
durmadan tahkim edilmesi, mcadeleyi Osmanl aleyhine etkiliyor
du. Avusturya cephesindeki sava, bir antlamayla neticelendikten
sonra sadrazam Girit iin hazrlklara balad.
Girit Serdar Ankebut Ahmed Paann imdat mektubu zerine
toplanan mecliste, meselenin halledilmesi iin karar alnd. Mhim
mat ve donanma tedarikine baland. Tehlikeyi sezen Venedikliler,
bar teklifinde bulundular ise de elileri huzura kabul edilmedi.
Sultan i V. Mehmed Han, Girit serdarlna Sadrazam Fazl
Ahmed Paa'y getirdi. Hazrlklarn tamamlayan sadrazam, 1 5
Mays 1 666'da Edirne'den hareket etti. Teselya'ya vardnda as
kerin toplanmas iin birka ay kald. Bu arada Arboz Adas'yla
Benefe ve Selanik'ten donanma muhafazasnda Girit'e asker, m
himmat ve cephane nakledildi. Fazl Ahmed Paa 3 Kasmda Benefe
Liman'ndan yola kp, 6 Kasmda Girit'e vard. 53
Fazl Ahmed Paa, Hanya'da karaya ktktan sonra, Kandiye
karsndaki Osmanl karargahna gelerek durumu gzden geirdi.
Bir ay sonra donanma ile yeni takviyeler geldiinden, Trk kuvvetle-
IV Mehmed Han 27 1
rin in miktar yetmi bini bulmutu. Her trl hazrlklar yapldktan

so nra harp meclisi toplanp gerekli stratej i tespit edildi.
K hazrlklar iinde geiren sadrazam, Venedik toplar byk
lnde toplar dktrerek Osmanl ordusunun ate stnln
artrd.
Fazl Ahmed Paa Mays aynn girmesi ile birlikte Kandiye'nin
zapt iin harekete geti. 28 Mays 1 667'd e muhasara ve muharebeler
balad. Bu arada dman, Malta ve Papalk donanmalar tarafndan
yardmc kuvvetlerle takviye alm bulunuyordu. Osmanl ordusuna
da Sivas ve Budin valileri iltihak etmilerdi.
Muharebe esas itibariyle mstahkem bir kalenin kuatlmasndan
ib aret olduundan, mcadelenin esasn top ve tfek atmalar ile
lam ap patlatma faaliyetleri tekil ediyordu.
Zira Kandiye muhasaras, lam savalar ile nlenmiti. Girit
savalarnn balamasndan Fazl Ahmed Paann Kandiye'yi muha
sarasna kadar ( 1 645- 1 667) geen yirmi iki yl boyunca Venedikliler,
Kandiye'nin muhafazas iin byk gayret gstermilerdi. Kale
bedenlerinin drt tarafndan yz-drt yzer zira ileriye doru
kat st ste lamlar kazlmt. Venedikliler Metrislerin ileri
srlmesi ile birlikte, bu lamlara ate vererek Osmanl askerine
byk kayplar verdirebileceklerdi.
Bu duruma areler arayan Fazl Ahmed Paa, her iki kolda da
ikier tabaka olmak zere birer lam kazdrarak Venedik lam
larnn yerini tespit ederek iptal etmeyi baard. Bir taraftan da
metrisleri ileri doru yrtyordu.
Yaplan almalarn ardndan Osmanl ordusunun metrislere
yerleip kaleye doru ilerlemeye balamas ile Venedikliler 23 Hazi
ran 1 667 tarihinden itibaren daha nceden hazrladklar lamlar
atee vermeye baladlar. Osmanllar kale nlerindeki lamlarn
nn bildiklerinden, yer altndan yollar kazarak Venedik lam
larn bulup iptal ediyorlar ve metrisleri bu yollarn arkasndan
ilerletiyorlard.
Osmanllarn bu faaliyetlerinden haberdar olan Vened i kliler,

her nerede byle bir faaliyet sezseler, o taraftarn lamlar n ate
liyorlard. Onlarn bu hareketleri sonucunda, Osmanl ordu sun da
lam kazmakla grevli beldarlarn bir ksm ehit oluyor, bir ksm
ise yaralanyordu. Bunun zerine Fazl Ahmed Paa beldar ihtiya
cn gidermek iin Girit halknn her drt hanesinden bir beldar
yazlmas emretti. B ylelikle toplanlan beldarlar, her kola ihtiya
nispetinde datldlar. 54
Kuatma bu ekilde devam ederken, Osmanl donanmas o k
ierisinde Anadolu ve Rumeli sahillerinde hazrlanan asker, cephane
ve mhimmat Hanya'ya getirmiti. Getirilen malzemenin Hanya
Liman'na boaltlmasndan sonra, Kaptan Mustafa Paa, uka
Adas'n vurmakla grevlendirildi ( 1 2 Temmuz 1 667).
Fazl Ahmed Paa, muhasaraya katlmak iin yeni gelen komu
tan ve askerlerle birlikte, metrislerde yeni dzenlemeler yapyordu.
Nitekim donanmann Hanya Liman'na getirdii Halep eyaleti as
kerlerinin ordugaha gelmeleri zerine, bu kuvvetler Anadolu eyaleti
askerleri yanna yerletirildi. Beylerbeyi Sar Hseyin Paa da bu
kolun komutanlna atand. Sivas eyaleti sipahilerinin de Ankebut
Ahmed Paa kolundan metrise girmeleri emredildi.
Lam savalar, uzun sre ayn iddette devam etti. Nihayet,
2 8 Ekim 1 667'd e Rumeli eyaleti askerlerinin bulunduu metris
nndeki Ponigrad ( Pani-grad) tabyas hendeklerinin bir ksm,
serdengetilerin hcumlaryla zapt edildi.
K mevsiminin gelmesiyle birlikte, metrislerde klanmas ka
rarlatrlarak muhasaraya ara verilmesine karar verildi. Veziria
zamn daveti zerine Hanya'dan Kandiye'ye gelen Kaptan- Derya
Kaplan Paa ile k mevsiminde donanmann durumu mzakere
edildi. Mzakere sonrasnda alnan karara gre; nceki sene olduu
gibi Hanya Liman'nda on iki ektiri alkonulacak, dier gemiler
stanbul'a giderek baharla birlikte getirebildikleri kadar asker, cep
hane ve mhimmat getireceklerdi. Giderken de, sava srasnda
yaralanan yenierileri stanbul'a geri gtreceklerdi.
I V. Mehmed Han 273
Dier taraftan Venedikliler bir taraftan btn gleriyle mdafa

aya alrken bir taraftan da mzakere imkanlarn arayarak mm
kn olduu kadar az zararla kurtulmak istiyorlard. Fazl Ahmed
Pa a ise hem muhasarann iddetle devam ettirilmesi iin gerekli
te dbirleri alyor, hem de kn gelmesi sebebiyle muharebenin du
raklad aylarda Venediklilerle grerek kalenin sulh ile temini
iin alyordu.
K mevsimi getikten sonra 30 Haziran 1 668'd e Kandiye mu
ha saras Trk kuvvetlerinin taarruzuyla yeniden iddetlendi. Fazl
Ahmed Paa, baharda drt defa yardm alarak eksiklerini tamamlad.
Venediklilerin yeni anlama istekleri ise kabul edilmeyip Kandiye
surlar iyice tahrip edildi. 1 5 Temmuz'd a dman cephaneliine
isabet eden bir Trk gllesi, dmann iki bin kantar barut, birok
malzeme ve askerinin telefine sebep oldu. 55
B U RAYA B E Z RGAN L I GA G E LM E D K!
Bu arada Venedik'ten stanbul'a fevkalade bir eli gelmiti. Eli
Kandiye Kalesi'nden el ekmek artyla senevi yirmi drt bin riyal
kuru vergi vermeyi ve bundan baka Bosna'd a Kilis sancann geri
verileceini teklif ediyordu. Bunun zerine iV. Mehmed, veziriazama
u hatt- hmayunu gnderdi:
"Venedik elisi rikab - hmayunuma yz srmekle bu kadar
ake arz edip Kandiye Kal'as'ndan feragat edin (diyor) ; rikabmda
ve sair ide olanlara pike veriyor; ne dersin? Kal'ann feth ve tes
hirin akln keser mi? Filvaki yakinin var ise ne gzel ve illa bize
ona gre bildiresin:'
Veziriazam btn vezirler, asker kumandanlar ve ihtiyarlaryla
grtkten sonra bu hatt- hmayuna u cevab verdi:
"Benim evketlu padiahm! B eldar eksiklii ve askerin yor
gunluu sebebiyle biraz gecikiyoruz. Yoksa az zamanlk bir iimiz
kald. Lakin buna zaman tayin eylemek olmaz. Amma sar ve
kebir sulh mesa, Hak Teala cmlemizin cann alsn, tek bu kale
kefere elinde kalmasn. phe edilmesin, kale yle bir hale varmtr
ki saat be saat Hak Tealadan fethini mit ederiz. B enim efendim,
elinin akesine ve yahut mnafklarn szlerine itimat buyurm a

yasz. En yakn kulunuzu buraya gnderiniz ki Kandiye Kal'as n e
halde olduun grp rikab- hmayunlarna takrir eyleyip eliye
merdane cevap verile:'56
Girit'ten gelen bu cevap zerine eliye bir an evvel Kan diye'yi
teslim etmeleri gerektii ihtar edildi. Elinin aslnda Venedik sen a
tosunun teslime oktan raz olduunu fakat Kandiye'nin braklm as
halinde, papa bata olmak zere btn Avrupa devletlerinin gn der
dikleri muazzam yardmn hesabn soracaklarndan korktuklarn
beyan etti. Bunun zerine orada bulunan eyhlislam Minkarizade
Yahya Efendi:
"Demek ki siz spanyol ve Franszlara itimat ettiniz. Devlet-i
Aliyye-i Osmaniye ise sadece Allana itimat eder ve tiz zamanda
ltf-i ilahi ile Kandiye'yi alr:' dedi. Sonu alamayan eli stanbul'u
terk etti.
Bundan sonra mcadele devam etti. Kalenin skutunun yaklat
n gren eli bu defa adaya geerek veziriazamla grmek istedi.
Divan Tercman Panayot Efendi vastasyla ne istedii soruldu.
Yine , Kandiye kendilerinde kalmak artyla vergiden bahsedilince
veziriazam kzd ve:
"Biz buraya bezirganla gelmedik. Devletimizin paraya ihtiyac
yoktur. Kandiye'yi verirlerse ne ho ve illa baka trl olmaz:' ce
vabn yollad. Bunun zerine eli Kandiye Venedik'te kalp Suda
Kalesi'yle Bosna hududundaki Kilis Kalesi'ni teslim etmeyi teklif
ettiyse de o da kabul olunmad ve son olarak Kandiye Kalesi'nin
yklmasn, fakat adann bir kesinde bir kale inasn teklif ey
ledi. Bu teklifi de reddedildiinden dnp gitti. Kalenin durumu
ok fenalamt. 57
1 669 Austos aynda Kandiye kale kuvvetleri komutanyla Fran
sz yardmc kuvvetleri komutan arasnda anlamazlk knca,
mttefik donanmas Girit'i terk etti. Bu frsat karmayan Fazl
Ahmed Paa, muhasaray iyice iddetlendirip dmann kaleyi vire
ile teslim etmesini salad. 6 Eyll 1 669'da bir antlama yaplarak
IV Mehmed Han 275
Gir it Sava'na son verildi ve yaklak yirmi be senedir Osmanl

D evl eti'ni uratran mesele son buldu. Antlama 1 7 maddeden
olu uyordu. 58
En mhim maddeleri unlard:
1 Kan diye Kalesi btn cephanesiyle teslim edilecektir.
-
2- Suda ve Esperlonga (Spirna Longa) ile Granbusa (Karanbasa)

p alangas Venediklilerde kalacaktr. Bu kaleler yirmi bir yl sonra
Gir it'e ilhak edilecektir.
3 - Akdeniz'd eki Osmanl adalarna Venedikliler saldrda bu
lunmayacaklardr.
4- Dalmaya hududunda mhim bir kale olan ve Venediklilerce
zapt edilmi olan Kilis Kalesi talep edilmeyecektir.
5- Kandiye Kalesi, srf veziriazamn bir eref meselesi yaparak
gayret ve srar ve tabii olarak kumandanlarn da onunla ayn fikirde
olmalar neticesinde elde edilebilmitir. 59
Yirmi drt sene sren Girit Muharebesi esnasnda, Fransa, Papa,
Malta, Floransa, donanma ve askerleriyle Venediklilere mhim
yardmda bulunmular ve hatta 1 667 ylnda Franszlar yetmi
para kalyon, Papa ile Malta otuz kalyon ile gelmilerdi. Bu yardm
esnasnda vukua gelen arpmada Fransa kralnn amcazadesi de
maktul olmutu.
Fethin ardndan Su Kulesi'nde ilk ezan okundu. Hristiyanlarn
ibadeti iin braklanlar hari btn kiliseler camiye evrildi. le
rinde en byk olan camiye Hnkar Camii ismi verildi. Adada Os
manl adaletini gren bir ksm halk Mslman olmu, Anadolu'dan
getirilen Mslmanlarla beraber ounluu tekil etmilerdi.
Fazl Ahmed Paa Girit'te kald iki yl zarfnda en byk des
tei ve duay annesinden almt. Fetihten sonra derhal nadiye
Kalesi'nde bulunan annesini ziyaret edip elini pt ve mj deyi
verdi. Dnemin tarihilerinden Mhrdar Hasan Aa kaleme ald
eserinde paann annesinden yle bahsetmektedir, "Valideleri bir
Mslime ve muhaddere hatundur ki nly- zeminde iffet ve ismet ve
syam ve ibadet ile misli yoktur. On seneden ber yl orucun tutup
sabahlara dek ibadet ederdi. Esvab bir fakire hatun gibiydi. Bir
veziriazamn hatunu ve bir veziriazamn validesi ola bunun vasf
mmkn deildir:'60 Aslnda bu ifadeler baarnn grnmez arka
planlarna da k tutmaktadr.
Girit Adas'nn fethiyle birlikte dou Akdeniz'de huzur ve g
venlik ortam salanm oldu. Sadrazam Fazl Ahmed Paa temmuz
aynda adadan ayrld ve burann valiliine Ankebut Ahme d Paa
getirildi. Girit idari olarak, Kandiye eyalet merkezi olmak zere
Kandiye, Hanya ve Resmo sancaklarna ayrld.
Y E N H E D E F : KA M A N E !
Sultan iV. Mehmed Han, 1 669 Haziran aynda Yeniehir yay
lasnda bulunduu srada, Ukrayna kazaklar batman Doreen ko
bir eli gndererek Leh Kral'nn basksndan ikayetle himaye
edilmesini ve Avrupa tarafna olan seferde Osmanl ordusunda
hizmetinin kabuln istedi. Bu istei kabul eden Sultan iV. Mehmed
Han, kendisine bayrak, tu ve mehterhane gnderdi. Fakat bu srada
Leh kral, Doreenko zerine saldrlarn younlatrarak birka
palangay zapt etti. Leh Kral kendisine gnderilen eliler araclyla
yaplan uyarlar dikkate almayarak saldrlarn devam ettiriyordu.
Bunun zerine Lehistan'a kar harekete gemeye karar veren
IV. Mehmed Han, Fazl Ahmed Paa'y da yanna alarak Edirne'den
yola kt (Haziran 1 672) . Bu arada Doreenko'ya kar Leh kraln
destekleyen Krm Han Adil Giray grevinden azledilerek yerine
Selim Giray greve getirildi.
Osmanl ordusu Edirne, Hacolu Pazar, Babada, sak, Ya
ve Hotin zerinden ilerliyerek Lehistan topraklarna girdi. Dinyes
ter Nehri'nin geilmesiyle Krm han kuvvetleriyle orduya katld.
Daha sonra ise Doreenko, kuvvetleriyle orduya iltihak etti. Zvanic
(znovca) Kalesi savalmadan alnd. Artk hedef Lehistan'n Po
dolya eyaletinin merkezi olan Kamanie Kalesi idi. 61
1 7 Austos aramba gn, Kprba menzilinden hareket
eden Osmanl ordusu drt saatlik mesafede bulunan Kamani e
sahrasna varlp, kalenin batsna konuland. Alay ile gelen padiah,
Kamanie havalisinde bulunan sol taraftaki ormanlk alanda daha

nce belirlenen yerde kurulan tepenin zerindeki otana yerleti.
Padiah, Fazl Ahmed Paa'y huzuruna davet edip hil'at giydirdikten
son ra zafer iin dua ve niyazda bulundu.
Veziriazamn kethdalarndan Kaplan Aa ile adet zere, pa
di ah tarafndan kaledeki Leh kuvvetlerine mektup gnderilerek,
isl am'a davet edilip kalenin teslimi istendi. slam' kabul etmezler
ise kaleyi teslim edip mal ve canlarna aman verilecei ve istedikleri
yere gidebilecekleri, ayet muhalefet ederlerse, kalenin sava ile
alnaca bildirildi.
Leh askerleri kendi aralarnda grtkten sonra, "Bu kale bina
olduundan beri yabanc eli dememitir, savamaya karar verdik;'
diye haber gnderdiler. Mdafiler arasnda Rus ve Alman askerleri
de bulunmaktayd.
19 Austos Cuma gn, sabah erken vakitten itibaren Osmanl
toplarnn atlmaya balamasyla mstahkem surlar atrdamaya
balad. lk gnler top atlar ve Osmanl askerlerinin metrisleri
srmesiyle devam etti.
24 Austos aramba gn, seher vaktinde koldan kaleye
hcum balamt. Orta ve sol kol metrislerinin sona erdii hendek
kenarnda, bir siper oluturmak iin torbalarla yapay bir savunma
noktas meydana getirildi. Bu srada surlardan dman taarruzunu
nlemek iin yenieriler, srekli olarak tfeklerle ate atlar. Sol
tarafta kule stnde bulunan dman askerleri kurun ve el hum
baras attklar iin yine iddetli mcadeleler yaand.
25 Austos Perembe gn, ok erken vakitte top ve tfek at
lar yapld. Sadrazam kolunun karsnda bulunan ve Kamanie
Kalesi'nin en nemli noktalarndan biri olan byk tabyaya kar
hcum oldu. Bu tabya yle bir ustalkla yaplmt ki derin bir hen
dekle ele geirilmesi adeta g bir hale getirilmiti. Hatta birok
ynyle Kandiye Kalesi'ndeki Ak Tabyaya benzemekteydi. Byle
tabyalar Osmanllarn hakim olduklar yerlerde grlmemiti. Bu
278 m p a ra t o r l u u n Z ir v e s i v e D n
muhteem tabya, iddetli atmalarn sonunda muhasarann s e

kizinci gnnde ele geirildi.
Tabyann fethinden hemen sonra, btn balyemez toplar ve t
fekler atelenip kaleye umumi bir hcum balatld. Akam a kadar
iddetli top atlar yapld. Kale muhafzlar zaman zaman kar lk
vermekte zorlandlar. Kaymakam Paa, akam ve gece vakti met ris
leri gezerek askeri gayrete getirdi. Bylece kale ve ehir, dou, bat
ve kuzeyden olmak zere byk bir bask altna alnd. Kaymakam
paa, topu ve askerlere de byk ihsanlarda bulunmutu.
26 Austos Cuma gn, seher vaktinde byk bir hcum hareketi
balad. Her koldan yaplan umumi hcumlarda byk baarlar
elde edildi. Surlarda da byk gedikler almt.
Bu srada serdengetilerden bir miktar kuvvet veziriazamn hu
zuruna gelerek gnll olarak alan gediklerden surlara trmanp
kalenin fethi iin kendilerine izin verilmesini istediler. Veziriazamn
bunu kabul etmesi zerine, bu kuvvetler belirlenen yerlere hcum
ettiler. Ancak dmann da bu zayf noktalar takviye etmesi sebe
biyle, surlara kmaya muvaffak olamadlar. Sabaha kadar top ve
tfek atlar btn iddetiyle devam etmiti.62
F ET H
2 7 Austos Cumartesi gn, sabah erken vakitte iddetli top
atlarnn balamasyla birlikte kalede beyaz bayraklar dalgalanmaya
balad. Top ve tfek atna ara verildi. Kaleden be eli gelerek
eyhlislam, kaymakam paa, Kaplan Paa, yenieri aas ve dier
beylerin huzurunda kaleyi teslim edeceklerini bildirdiler. ayet
ikindiye kadar, kaleyi teslim etmezlerse, kalenin kl ile fethedile
ceini ve bunda merhamet gsterilmeyecei bildirildi. Eliler kaleyi
teslim iin be madde ileri srdler.
Kamanie ve ona tabi kale ve palangalarda kalmak isteyenlerin
canlarna, evlat ve ailelerine, kale ierisinde ve darsnda olan
mallarna kimse mdahale etmeyecek ve evvelden olduu gibi
onlarn tasarruflarnda olacak.
Kamanie Kalesi'nden gitmek isteyenlerin kendilerine, ailelerine

ve m allarna mdahale olunmayp yanlarna asker verilip gidecekleri
yerl ere salimen ulamalar salanacak.
Kamanie Kalesi'nde kalan Frenk, Ermeni ve Rum dininde kalan
la kale ve ehirde yeterli derecede kilise verilip ayin yapmalarna
ra
izin verilecek, papazlarna ve dier grevlilerine dokunulmayacak.
Leh asilzadelerinden ve papazlarndan kalede kalmak isteyen -
leri n evlerine, asker taifesinden kimse girmeyecek.
Asker taifesinden, kaleden kp gidenler kendi silahlaryla git
tiklerinde kendilerine ve mallarna dokunulmayacak. Bu mhrl
belge kendilerine verildiinde, onlar da kale ve ehrin kaplarn
Osmanl askerine aacakt.
stenen artlarn padiah tarafndan da kabul zerine, anlama
Trke ve Latince olarak kaleme alnp imzalanp, mhrlendi. 6 3
Kalenin fethi ve teslim alnmas iin yirmi oda yenieri, metri
sinden kp, kalenin alan kk kapsndan, gn batndan bir
saat evvel kaleye girdiler. Bunlar surlara bayraklarn diktikten sonra,
ezanlar okudular. Daha sonra btn tabyalar, toplar ve cephaneyi
ele geirmek iin ehre doru harekete getiler.
Kale mdafileri arasnda yer alan Alman ve Leh kuvvetleri, ka
leden ayrlmadan nce, cephanedeki kurun ve barutlardan almak
iin kale komutan Potocki'ye mracaat etmilerdi. Ancak Potocki
Osmanl hkmdar ile anlama yapldn ve artk cephanenin
padiahn mal olduunu bildirdi. Buna ramen b unlarn zorla
cephaneye girip, kendi aralarnda barutlar paylatklar srada fitilin
ate almas zerine, cephanelik b yk bir grlt ile patladndan
bine yakn Leh ve Alman askeri hayatn kaybetti.
Bu patlama, kendilerine bir tuzak kurulduunu dnen Osman
l askeri arasnda da galeyana sebep oldu. Kalenin dndakiler tekrar
metrislere girerlerken, kale iinde olanlar da mcadeleye baladlar.
Byk endieye kaplan kale komutan Potocki, yannda bulunan
Karakulak Ahmed Aa ve Hseyin Aa ile grp, bu patlamada
kendilerinin mdahalesi ve bilgisi olmadn, kale iindeki Trk
askerinin hcuma gemesinden korktuunu syledi ve b u dur umun

veziriazama haber verilmesini rica etti.
Bu gelime zerine Sultan iV. Mehmed de, emir gnd ererek,
kale mdafilerine hcum edilmemesini emrettiinden, askerl er
tekrar metrislerden kp adrlarna dndler.
29 Austos Pazartesi gn, sabah vakti kale komutan Batm an
Potocki, yirmi kadar papaz ve ayan ile Fazl Ahmed Paa'n n huzu
runa gelerek kale ve cephanenin anahtarlarn teslim ettiler.
O gn Sultan iV. Mehmed kaleye girip her tarafn gezdi. Ayn
gn kale ve surlarda yaplan incelemede hakikaten pek mstahkem
olan kalenin on gnde fethedilmiinden dolay kr dualar yapld.
Gece de Vani Mehmed Efendi, padiahn huzuruna gelerek gaza ve
cihadn fazileti hakknda bir konuma yapmt.
Fetihten dolay fermanlar yazlarak lkede gn gece en
likler yaplmas emredildi. Orduda da, top ve tfekler atlarak mum
donanmalar yapld.64
ehir ve kalede bulunan byk kiliseler, camiye evrildi. Pa
diahn adn tayan caminin Cuma namazna yetitirilmesi iin
minber ve krs hazrlklar yapld.
2 Eyll Cuma gn, padiah Cuma namaz niyetiyle otandan
hareket etti. Sultan Mehmed Camii'ne kadar asker alay ile dizilip
padiahn camiine geiini izlediler. Padiah, vezirler ve Vani Efendi
byk bir alay ile ehre, mteakiben de camiye girdiler. Hutbede
padiahn ismi zikredilip Cuma namaz klndktan sonra Vani
Mehmed Efendi, camiin minberine kp fetihten dolay dua ve
niyazlarda bulundu.
Kaleye kad ve dizdar tayin edildi. Piyade ve svari olmak zere
bin kadar yerli muhafz, yeterince yenieri, cebeci, topu ve
mhimmat konulmasn emretti. Orduda bulunan byk balyemez
toplar, el humbaralar, cephane ve zahire konuldu. Muhafzlna,
zi B eylerbeyi Vezir Halil Paa tayin edildi. Kalenin muhasaras
srasnda yklan yerlerinin tamiri iin emirler verildi.
I V. Mehmed Han 281
air Nabi'nin kalenin fethi sebebiyle kaleme ald iirinin son

beyti u ekildedir:
Tarihini felekde melek yazd Nabiya
D t Kamane hsnna nur- Muhammedi65
L E H S TAN PAN K N D E !
Kamanie'nin fethini mteakip Lehlilere iyi bir ders verilmesini
isteyen Sultan iV. Mehmed Han orduyu harekete geirdi. Leh kralna
gnderilen mektupta Kamanie Kalesi'nin fethiyle birlikte, bura
snn da iinde bulunduu, Podolya lkesinin Osmanl Devleti'ne
ait olduu kabul edilirse, anlamann yaplabilecei aksi takdirde,
sefere devam edilecei belirtilmekteydi.
Nitekim Kaplan Mustafa Paa serdar tayin edilerek, Leh kralnn
ikam etgah olan lbav kale ve ehrini fethetmek iin grevlendirildi.
Mustafa Paa yannda Rumeli Beylerbeyi Mehmed Paa da olduu
halde Anadolu, Karaman ve Sivas beyleri eyaletleri askerleriyle
harekete geti.
Dier taraftan Tatar ve Kazak askerleri ile Eflak Voyvodas da
kendi askeri ile harekete getiler. Bunlarn gayesi Leh lkesini tahrip
etmek ve Osmanl Devleti'nin nfuzunu bu blgeye hakim klmakt.
Bodan voyvodas ise Hotin Kalesi civarnda Turla Suyu stndeki
kprnn muhafazasna tayin edilmiti.
imdi Osmanllar drt bir koldan Lehistan taraklarn vurmaya
baladlar. Krm kuvvetleri palangay ele geirirken Vezir Kaplan
Mustafa Paa, yolu zerindeki Izborova Kalesi'ni hcum ile fethetti
( 1 6 Eyll) . Arkasndan Mikuline palangas sulhen elde edildi. Ka
ledeki top, mhimmat ve cephanelerine el konuldu. Muhafazasna
bir miktar yenieri ile beraber Kk Mehmed Paa tayin olundu.
Bu srada Erdel Kral Apafi Mihal, rikab - hmayuna eli gnde
rip tabiiyetini arz ettikten sonra padiahn emrine amade olduunu
bildirmi ve be yz araba zahire gndermiti. Adana Beylerbeyi
Abaza Hseyin Paa esir almak ve Leh kral hakknda bilgi edin
mekle grevlendirildi.
1 9 Eyll gn, Lehistan'n nemli merkezlerinden Hus ati n pa

lankasnn muhafzlar kaleyi teslim etmek zorunda kaldlar. Kaleyi
grmeyi arzu eden Sultan Mehmed, Veziriazam Ahmed Pa a ile
birlikte sipahi ve silahtardan bin kiilik bir kuvvetle gelerek buray
gezdi. Kalenin fethinde bulunanlara byk ihsanlarda bulu ndu.
Osmanl ordugahna ganimetler yayordu. Lehistan lke si panik
ierisindeydi. Kale ve palangalar bir bir dyordu.
Osmanl birlikleri Yazlofa ve Zolotnik kalelerini de fethettikten
sonra Lehistan'n en nemli merkezlerinden Buca ve lbav kaleleri
zerine yrdler.
Kaplan Mustafa Paa'nn ksa bir srede Buca' zapt etmesi ve
ardndan da btn kuvvetleriyle en mehur ehirleri olan bakent
lbav' (Lemberg) sarmas karsnda dehete den Leh kral, derhal
elilerini Osmanl ordugahna gnderdi.
Buca'ta drt gn sren mzakereler neticesinde, iki taraf ara
snda anlama saland. ( 1 8 Ekim 1 672) . Buna gre:
Leh lkesinden kp, Osmanl ordusuna katlan Lipka Tatar
larnn kendilerine ve mallarna zarar verilmeyecek ve Osmanl
lkesine gmek isteyenlere hi kimse mani olmayacak.
Leh kral tarafndan Osmanl Devleti'ne her sene yirmi ikier
bin altn pike verilecekti. Buna karlk Tatar ve Kazak taifesi de
Leh topraklarna akn hareketinde bulunmayacaklard.
Padalya lkesi tamamen Osmanl Devleti'ne teslim olunacak,
iinde olan ve henz teslim edilmeyen kalelerdeki Leh askerleri
kendi mallar ve silahlaryla gidip, top ve cephaneyi gtrmeye
cekti. Padalya lkesinin dnda kalan yerlerde fethedilen kale ve
palankalar ilerindekilerle beraber iade edilecekti.
Leh elileri, kaymakam paa vastasyla veziriazamn huzuruna
varp, yaplan antlama ile artk komuluk ilikilerinin baladn
belirttiler. Veziriazam da onlara ayet anlamaya sadk kalrlarsa,
Osmanllarn da sadk kalacaklarn bildirdi. Leh elilerine hil'atlar
giydirildi.
Elilerin ricas zerine Buca palankas, Podolya lkesi dnda

oldu undan, Lehistan'a iadesi kararlatrlm ve yenieriler kaleden
kp, Leh kuvvetlerine teslim edilmiti. Ayn gnn akam, padiah
t arafndan bir ferman yaynlanarak Leh kralna aman verilmi ve
bu ndan byle Lehlilere ait mallara, herhangi bir hcum yasaklan
m tr. lbav taraflarnda bulunan Selim Giray Han ile Serdar Kaplan
Paa da geri dnerek orduya iltihak ettiler. 66
Lehistan lkesi imdiye kadar Krm Tatarlarnn taarruzlar ve
II. Osman Han'n Hotin Seferi dnda byk bir Osmanl saldrsna
muhatap olmamlard. II. Osman Han ise Hotin'i drememiti.
Bu itibarla Lehliler o zamana kadar kendi lkelerinin zellikle
de Kamanie ile baz kale ve palangalarn metanetinden vgyle
bahsetmekteydiler. Bu defa Kaman ie Seferi srasnda kale ve palan -
galarnn, Osmanl gc karsnda kattan karton gibi yklmas
karsnda aknlktan te byk bir korku ve dehet duymulard.
L E H S TA N ' A K N C S E F E R
Buca muahedesinin zellikle Osmanl'ya hara deme maddesi
Lehistan'a ok ar gelmiti. Dolaysyla kral tarafndan tasdik edil
mi olmasna ramen Lehistan diyet meclisi bu antlamay tasdik
etmemiti. Neticede Lehistan anlama artlarna uymayarak taahht
ettii vergisini gndermeyip baz kaleleri de tesli m etmedi. Bunun
zerine 1 8 Eyll 1 673'te Edirne'de bulunan padiahn tular bir
kez daha havaland.
O rdu Leh hududuna geldii zaman Lehistan Kral'na, padiah
tarafndan name gnderildi. Bu namede tasdik ettii muahedeye
riayet etmeyerek hem vergisini gndermedii hem de teslim etmesi
icap eden palangalar hala vermedii ve bu hususta cevap beklendii
beyan edilmekte idi.
Lehistan Kral ise padiahn namesine, " Kamanie Kalesi'ni bo
bulup almak ve Podolya'y zapt etmek hner deildir. te biz de
askerlerimizle geliyoruz. Pikei (vergiyi ) kl ile alrsnz;' diye
cevap verince muharebe kanlmaz hale geldi.
Aslnda Lehistan b u muahedenin altndan kalkabilmek iin s aa

sola bavurmu kendi kuvvetlerinden baka Avusturya, Ma car ve
kazaklardan da yardm grmek suretiyle elli bin atl ve otu z bin
yaya askeriyle seksen bin kiilik bir gce erimiti. Bu srada Kral
Mihail hasta olduundan ordunun bana Lehistan'n bah atm an
Jan Sobieski'yi getirmiti.
Sobieski'nin sratle hududa ederek Dinyester Nehri'ni geip Ho
tin zerine yrd haber alnnca zi Valisi, Vezir Sar Hseyin
Paa derhal Hotin'i muhafaza iin gnderildi. Sobieski gelip kaleyi
kuatt. B odan ve Eflak kuvvetleri de Lehistan safna getile r. B u
durum karsnda Hotin'i mdafaa eden Sar Hseyin Paa kuvvetleri
bozulduundan kale Lehliler tarafndan zapt edildi (Kasm 1 673 ).67
B u esnada Karakovi'de bulunan Lehistan Kral Mihail ld
nden bahatman Jan S obieski acele Karakovi'ye davet olundu.
Ardndan da diyet meclisi tarafndan Lehistan krallna seildi.
K mevsimi girmiti. Tabiatyla askeri harekat durmu oldu
undan padiah, Veziriazam Fazl Ahmed Paay serdar- ekrem
tayin ederek kendisi k geirmek zere Hacolu Pazar'na ekildi.
Bu srada sabk Bodan voyvodas frsat bulup B odan'n merkezi
olan Ya ehrini zapt etti ise de tekrar geri alnd.
K Babada'nda geiren Osmanl Serdar Fazl Ahmed Paa,
Haziran 1 67 4'te Krm kuvvetleri de beraberinde bulunduu halde
Hotin nlerine geldi. Kaleyi ksa bir sre iinde kolayca geri ald.
Lehistan seferine devam edildii srada Kazak hatmanna yar
dm edilmek zere, Osmanl ordusu Ukrayna'ya girdi. Baz kale ve
palangalar alnd. Leh elisi gelip, Podolya ve Ukrayna'nn iadesi
artyla antlama istedi ise de kabul edilmedi.
Leh Seferi'ne devam edildii srada Ruslarn, Doreenko'nun baz
kalelerini aldklar haberi geldi. Kazak hatmanna yardm edilmek
zere Osmanl ordusu bu defa Ukrayna'ya girdi. Baz kale ve palan
galar alnd. Padiah zapt olunan Ladjin Kalesi nnde bulunurken
Leh elisi gelip Podolya ve Ukrayna'nn iadesi artyla sulh istedi.
Bu mnasebetsiz istee kar yeni krala cevap dahi verilmek ihti-
I V. Mehmed Han 285
yac grlmedi. Sadece veziriazam tarafndan evvelki taahhtlerini

yer ine getirmeleri ihtar edilen bir mektup gnderildi.
Ordunun dn srasnda Veziriazam Fazl Ahmed. Paa hasta
lan m olduundan Halep Valisi, Vezir iman brahim Paa 1 675
yl baharnda Lehistan tarafna serdar tayin edildi. Krm Han
Sel im Giray Han da gelerek orduya katld.
Padalya ktas bir kez daha Osmanl ordularnn harekat sahas
oldu. ki ay devam eden harekatta Buca muahedesiyle Osmanllara
terki icap ettii halde teslim edilmeyen krk sekiz palanga zapt ve
tah rip edildi. Leh Kral Sobieski meydanda yoktu. K mevsimi
girdiinde serdar Babada'na ekilip klaa girdi.
Ertesi sene ilkbaharda Osmanl ordusu Krm kuvvetleriyle
ber aber bir kez daha Lehistan topraklarndayd. Muvaffakiyetler
birbirini takip ediyordu.
Lehistan birlikleri zvanca'da Osmanl kuvvetleri karsna kt
ise de ar bir bozguna urad. Bu malubiyet zerine Lehistan Kral
Sobieski tekrar sulh istedi.
1 676 ylnda imzalanan anlamada Osmanllar Buca'taki art
lardan sadece vergi konusunda feragat ediyorlard. Padalya ve Uk
rayna yine Osmanllarda kald. Muvaffakiyetli muahede akdini
temin etmelerinden dolay serdar ile Krm Han'na murassa kl
ve samur gnderildi.68
V E Z R- N A M D A R
Veziriazam Fazl Ahmed P a a , Eyll 1 6 7 6 'd a p adiahn
stanbul'dan Edirne'ye hareketi srasnda ar hasta olduundan
dolay, gidi alaynda bulunamamt. Arkadan ar ar gelmesi
mnasip grlmt. Veziriazam uzun bir sredir istiskadan ra
hatsz bulunuyordu. Padiahn gidiinden sonra o da yola kt.
stanbul'dan Silivri'ye kadar deniz yoluyla, geti. Oradan kara
yoluyla Edirne'ye giderken orlu- Kartran arasndaki Karasinit
ky civarnda bulunan Karabiber iftlii'nde 3 Kasm 1 676 gecesi
ah irete irtihal etti. Cenaze namaznn burada klnmasnn ardn-
dan naa stanbul'a getirilerek babas Kprl Mehmed Paa'n n

emberlita'taki trbesinin yanna defnedildi. Vefatnda krk iki
yalarnda bulunuyordu.
Osmanl Devleti Fazl Ahmed Paa ile Avrupa'da en ha metli son
on be yln geirmi ve bir kez daha dnyann tek kutuplu devleti
olduunu gstermiti. O, on be seneye yaklaan sadrazamlnn
neredeyse dokuz yln cephelerde geirmiti. Fatih, Yavuz ve Kanuni
Sultan Sleyman zamanlarnda olduu gibi seferlerinde ks a sre de
netice alyordu. Devletin demir yumruu Avusturya, Venedik ve
Lehistan'a bir kez daha iniyor dnya bu muazzam gcn karsn
da eriyordu. Osmanl tularn on be sene Avrupa'da ham et ve
kudretle gezdirmiti.
Yerli ve yabanc tarihiler kendisini itidalli, msamahakar, sa
brl, azimli, ileri grl; ilmin ve alimlerin, sanatn ve sanatlarn
hamisi olarak gsterirler. Askeri dehas ise ok yksektir.
Yumuak kalpli, dindar, adil, rvet dman, zeki, cmert, is
tiareye nem veren ve en yaygn olarak da kendisine lakap olarak
verilen "fazl" bir kii olarak anlr. zellikle fkh ve felsefe alannda
derin bilgi sahibi idi .
Hat sanatnda da mahir olan Fazl Ahmed Paann stad mehur
Dervi Ali'd ir. Sls ve nesih yazlarnda olduka ileri seviyelerde
olan Fazl Ahmed Paa hocas kendisini ziyarete geldii zaman
onu eyhlislam karlad mevkiden karlar ve elini perdi.
Makamnda hocasnn dizinin dibine oturduu belirtilmektedir.
Babasnn vasiyeti zerine Rumeli ve Anadolu'da yarm kalm
sosyal ve dini messeselerin yapmn da tamamlatmtr. Ayrca
onun emberlita'taki konann yannda yaptrm olduu ktp
haneye de ok deerli eserler vakfetmitir. Uyvar'da, Kandiye'de ve
Kamanie'de camileri ve vakflar, zmir'de inas sonradan tamam
lanm bir han vardr. Kandiye'deki camisinde de bir ktphane tesis
eden Ahmed Paann her seferi iin mstakil eserler yazlmtr.
Uyvar Seferi iin Mehmed Necati, Taib mer, Mustafa Zhd,
Kandiye Seferi ve bu kalenin fethi iin Mhrdar Hasan Aa, Ah-
IV Mehmed Han 287
ne d Hamdi; Lehistan Seferi iin ise air Nabi ve Hac Ali Efendi
birer kitap kaleme almlardr.69
Fazl Ahmed Paa'nn Uyvar' fethinde bizzat yer alp Ravzat 'l
Gaza ismiyle bir de eser yazan Zhdi, Fazl Ahmed Paa'y u ifa
delerle tavsif etmitir:
Ol vezir-i alem-ara ol dilir- i kamkar
Ol nizam- alemin nazmna sahih-iktidar
Ol durur derya-y ltf u ma'den-i ihsan- cud
Ol enama merci'i sahib-i vefa ehl-i ikar
Malik-i ti u kalem mstahdem-i erbtb- seyf
Pir-i meydan- ecaat saf-der- i ali- tebtr
Ol ser-i dana v fazl hall-i akd-i mkilat
Husrev-asa eyleyen dmenlerini tarumar
Haddi yokdur bu fakirin medhini takrir ide
Lal olupdur bu zebtnm nutka yokdur iktidar
Leker- i slam ile n Neme'ye azm eyledi
rmedi damanna btd- muhtlifden gubtr
Hun- a'da ile tezyin eyledi esyafn
Ol guzat- msliminin dem- be-dem leyi nehtr
Hamdlillah mlk-i kffar msahhtr eyledi
Ltf- Hakk'la ekmedi bir zerrece fakr zarar
Kafirin ekser kla'n 'avn-i Hakk'la aldnz
Nar- hasretle n'ola yaksa derunun asar
Heft iklime n'ola velvele virse bu gaza
Tehniyet eyleseler ta'nm ncum- seyyar
ad olup ol demde Zhdi syledi tarihini
Ald Uyvar'n mel'Ctnun vezir-i nam-dar70
L K M O S KO F S E F E R
Fazl Ahmed Paa vefat ettii esnada yannda kardei Fazl Mus
tafa Bey bulunuyordu. Biraderinin boynundaki sadaret mhrn
alarak akamla yats arasnda henz Hasky mevkiinde bulu n an

padiaha teslim etti. Bunun zerine i V. Mehmed Han, de rh al
Kprl'nn damad nc Vezir Merzifoni Kara Mustafa Paay
davet ederek kendi eliyle mhr-i hmayunu verip, "Seni ken dim e
vekil-i mutlak ve cmle ibadullah sana emanet eyledim;' diyerek
onu veziriazam tayin eyledi (6 Kasm 1 676) .
Kara Mustafa Paa, Kprl Mehmed Paann oullaryla be
raber yetimi olup tecrbeliydi. Fazl Ahmed Paa zamannda
sadaret kaymakam, kaptan paa ve nc vezirlik makamlarnda
bulunduundan malumatl ve deerli bir zatt. Buna karlk Fazl
Ahmed Paa'nn zddna hain tabiatl, inat oluu yznden se
lefinin zamannda onun nezaket ve hilm ve mlayemetine alm
olanlara kar yeni veziriazamn gururu ikisi arasnda tam bir tezat
tekil etmekte idi.
Sarkam kazaklar hatman olan Doreenko, Osmanl himaye
sinde olarak Lehlilerden alnan Ukraynaya sahip olmutu. Fakat bir
kararda durmayan ve efendi deitiren bu adam, 1 675'de Moskof
arnn gnderdii kuvvetlere kar Osmanllardan yz dndrp
Ruslarla anlat gibi ehrin Kalesi'ni de Ruslara teslim etti. Bunun
zerine ilkbaharda eytan brahim Paa serdar tayin edilip Krm
Han Selim Giray'la beraber o tarafa gnderilmilerdi.
Ruslara tabi olduu iin hatmanlktan azledilen Doreenko'nun
yerine eskiden Zaporug Kazaklar hatman iken sonradan papaz olup
Yedikule'de mevkufbulunan Himielnitski tayin edildi. Himielnitski
hkmetin emriyle Rum Patrii iV. Parteniyos ile Divan- Hma
yun Tercman Mavrokordato tarafndan mahbesten karlarak
Ukrayna tarafna gnderildi. ehrin'in Ruslardan alndktan sonra
yeni hatmana teslim edilmesi serdar brahim Paaya yazld ( 1677 ).
Dier taraftan Serdar brahim Paa 1 677 Haziran aynda ehrin
zerine varp kaleyi kuatt. Pek yksek bir kaya zerinde bulunan
ve son derece mstahkem olan kalenin taraf bataklk olup an
cak bir taraftan yanalabiliyordu. Tasmin Nehri vastasyla kaleye
her zaman yiyecek ve cephane ulatrmak mmknd. Kale d rt
bin kadar Rus, Kazak ve Alman tarafndan mdafaa edilmekteydi.
I V. Mehmed Han 289
Muhasarann yirmi nc gn Moskov kuvvetlerinin kaleyi

m uhasaradan kurtarmaya geldikleri ve bunlara kar gnderilen Bos
n a kuvvetleriyle on alt bin Krm askerinin Ruslara kar koyama
yacaklarnn anlalmas zerine brahim Paa ehrin muhasarasn
kald rp toplar alarak ekilmeye mecbur oldu. Bu baarszlklardan
dolay brahim Paa ile Krm Han Selim Giray azlolunarak gelecek
ilkb aharda padiahn bizzat Moskov Seferi'ne gitmesi kararlatrld.
Kr m hanlna da Murad Giray tayin edilip gnderildi.
Aslnda Serdar brahim Paa ile Krm Han'nn muvaffakiyetsiz
liin den sonra 1 678 senesinde Rus ar name ile bir eli gnderip
ehrin'den bahsetmiyerek eskisi gibi dostluun devamn istemiti.
Os m anl hkmdar ise bu dostluun kendisine ait bir kalenin
igali nedeniyle gndeme bile alnmayacan ifade ile namesinin
cevabn ehrin nnde almak istediini bildirmiti. Bu suretle
Osma nl Devleti 1 1 Nisan 1 678 Rusya'ya harp ilan etti.
iV. Mehmed Han 3 0 Nisan 1 678'd e D avudpaa'd an hareketle
Silis tre'ye kadar geldi. Orada Veziriazam Kara Mustafa Paa'y serdar
tayin ederek ehrin zerine yollad. Bo Nehri geildii srada yeni
Kazak Hatman Himielnitski orduya gelip el pt. ehrin Kalesi'ne
konak kalnd zaman Krm Han Murad Giray da geldi.
E H R N ' N F ET H
ehrin nne varlarak kanun zere kurban kesildikten sonra
kale muhasara edildi.
Kalede ok miktarda asker ve harp malzemesi vard. Bundan
baka Romodanovski kumandasyla mhim miktarda Rus askerinin
yz elli kta alay topuyla kaleye yardma gelmekte olduu haber
alnd. Bunun zerine Krm han ile Kara Mehmed Paa Tasmin
Nehri'ni geerek bu kuvvetlere kar gnderildi. Kaleden yaplan
hcumlar pskrtld.
Ruslara kar giden Murat Giray Han ve Kara Mehmed Paa kuv
vetleri, dmann kalenin yardmna gelmesini birinci defa yaptklar
taarruzla nlemeye muvaffak oldular. Fakat Romodanovski'nin
yapt mukabil hcumda yats zamanna kadar iddetli arpmalar
290 mpara t o r l uun Zi rves i ve D n
vuku buldu. D man malup edilemediinden vaziyet ser dar-

ekreme bildirildi. Bu gelime ehrin zerinde faaliyete te sir ile
tehlike tekil etmiti.
Veziriazam derhal ordu erkanyla mzakerede buhndu. Kuman
danlar, muhasaradan el ekilerek saf cengi yaplmasn syle dile r.
Defterdar Ahmed Paa ise muhasarada devamda srar eyle di. Bu
mtalaa serdar- ekremin de arzusuna uygun geldii nden kabul
edildi.
Kalenin yardmna gelmekte olan Rus kuvvetleri yava yava iler
lemeye muvaffak olarak ehrin yaknndan geen Tasmin Suyu'nun
yukar batakl bana gelip vaziyet aldlar. Gece karanlndan
istifade ile de kaleye elli bine yakn asker koydular. Serdar- ekrem
bu tehlikeli zamanda temkin ve muhakemesini kaybetmeyerek
soukkanl hareketiyle kumandanlarn maneviyatn arttrmaya
alyordu. Her iki taraftan top muharebesi oluyordu. Bu srada
Baraba Kazaklar da Ruslara yardma gelmilerdi. Onlar da ayr
bir cepheden taarruza baladlar.
Osmanl ordusu bir taraftan kale muhasaras ve dier taraftan
kalenin imdadna gelen Moskof taburuyla muharebe ediyordu.
Vaziyet son derece kritikti. Alnacak bir b ozgun ordunun fela
keti olabilirdi. te bu srada kale altna sevk edilen iki lamn
patlatlmas ile surlarda byk gedikler ald. Frsat karmayan
Osmanl dilaverleri iddetli bir hcum neticesinde muhasarann
otuz nc gn ehrin'e girdiler ( 1 2 Austos 1 678). Kaledeki
otuz bin muhafz imha edildi.71
Bunu mteakip Tasmin Suyu'nun karsna kadar gelmi olan
Rus, Kazak ve Tatar'dan mrekkep iki yz bin kiilik dman kuv
veti, kalenin dtn grnce kuvve-i maneviyeleri krlp kale
zaptnn ertesi gn ekildiler. Derhal takiplerine Krm Han ile
baz eyalet kuvvetleri ve daha sonra da bizzat veziriazam gitti. Rus
lar, takip edildiklerini grnce mdafaaya karar verip arkalarn
z (Dinyeper) Suyu'na verdiler ve Osmanl ve Krm kuvvetleri
tarafndan kuatldlar. Bundan sonra pek kanl ve etin muharebe
oldu. Dman kendisini iyice mdafaa ettiinden bozguna ura-
IV Mehmed Han 291
tlamad. Mevsim gemi ve orduda zahire azalmakta olduundan

avdete karar verildi.
Son seferde ehrin alnm ise de Osmanl ordusu pek tehlikeli
gnler atlatm ve bu fena vaziyet ancak veziriazamn metaneti
say esinde kurtarlmt. O rdu 1 678 Eyll aynda geri dnd ve
dah a sonra dman karsnda braklan Krm han da avdet etti.
ehrin Kalesi'nin muhafazas imkansz olduundan tamamen
yktrld. ehrin muhasaras Ruslarn kuvvetli ve tehlikeli bir d
man olarak gelimekte olduunu gstermesi itibariyle Osmanl
Hk meti'ni dndrecek bir hal arz ediyordu.
Rus seferi henz bitmi olarak grnmyordu. Bu itibarla ve
zir iazam geri dnerken Kara Mehmed Paa serdar tayin klnarak
Babada'nda braklmt. B osna Valisi Vezir D efterdar Ahmed
Paa da Turcan kazann getii zi Suyu zerine iki kale yap
makla grevlendirilmiti. 1 679'da tamamlanan bu kalelere muhafz
konmak suretiyle hudut mmkn mertebe emniyet altna alnd.
Serasker Kara Mehmed Paa ile Krm hanndan gelen haberlerde
Ruslarn blgede faaliyetlerini devam ettirmekte olduu bildirili
yordu. Bu itibarla Eyll 1 680'de devlet erkan saraya davet olunarak
mesele tartld. Neticede padiahn bizzat sefere kmasna karar
verilerek Edirne'ye hareket olundu.
Rus ar, Osmanl Devleti'nin kendi zerine sefere hazrladn
haber alnca Krm Han Murad Giray vastasyla sulh iin mra
caatta bulundu.
Bar grmeleri Krm Bahesaray'd a yapld. Krm han
tarafndan bar esaslar Edirne'ye gnderildi ve tasvip olundu.
"Bahesaray Bar" olarak bilinen ve on iki maddeden meydana
gelen antlama yirmi sene yrrlkte kalacakt (ubat 1 68 1 ) . Bu
antlamaya gre zi Suyu Osmanl Devleti ile Rusya arasnda hudut
olacakt. ki tarafta hudutlarda tahkimat yapamayacakt. Ayrca
Krm Han, Rus topraklarna aknlar yapmayacak ve esirler m
badele edilecekti.
Bu anlama ile muhtemel harp tehlikesi bertaraf oldu u i in

padiah Edirne'den stanbul'a dnd.
O RTA MACA R S TA N M E S E L E S
Macaristan, Kanuni Sultan Sleyman Han tarafndan fethe dildii
zaman; halknn ekserisi Macar olan bir miktar arazi, Avus turya
Aridk Ferdinand'n elinde kalmt. Orta Macar arazisi denilen
bu blge Osmanl idaresindeki Macar arazisinin bat ta rafn dan
balayp kuzeybatdan Erdel snrna kadar bir erit gibi uzan arak
Tuna'nn dirsek yapt hizadan Tisa Suyu'na kadar dayanyordu.
Avusturyallar bu araziyi kendi menfaatlerine uygun bir idari
tekilata balamlar, ayrca, Erdel snr yaknndaki Kaav ehrin i
blge iin bir nevi merkez haline getirmilerdi. Blgede iyice yer
letikten sonra ar vergilerle Macar halkn ezen Avusturyallar,
mezhep ayrln bahane ederek Katolik olmayanlara zulme ba
lamlard. Bu basklara kar halk tekilatlandran Macar liderleri
ise tek tek ldrlyordu. Kprl Fazl Ahmed Paa zamannda
Avusturya'ya kar ayaklanan Macar Lideri Tkli mre, Osmanl
Devleti himayesine girmek istemi, fakat devlet o srada Lehistan
meselesiyle megul olduundan, Avusturya ile srmekte olan bar
bozmayp Tkli mre'nin isteini reddetmiti.
Buna ramen Tkli mre, Avusturyallara kar mcadeleye
girimekten ekinmedi. Serhat boylarndaki Osmanl birliklerinden
de yardm grerek kalabalk Avusturya ordular karsnda drt
be yl urat. Avusturya imparatorunun 1 68 l 'd e umumi af ilan
etmesi zerine, yanndakilerin birounun kendinden ayrlmas
neticesinde zor duruma den Tkli mre, kurtuluu Osmanl
Devleti'ne snmakta buldu. stanbul'a gnderdii elileriyle, Os
manl himayesine girmek iin mracaat etti.
Bu srada Avusturya'nn tabii dman olan Fransa Kral XIV. Lui
de Tkli'ye yardmc oluyor, mali destekte bulunuyor, hatta Macar
milliyetileri ile Erdel ve Eflak voyvodalar arasndaki gizli ittifaklara
yardm ediyordu. Osmanl hkmeti iin asl gaye Avusturya'nn
zayf dmesi idi ve siyasi durum da buna msait grnyordu.
Merzifonlu Kara Mustafa Paa, bu vaziyeti deerlendirerek

Tkli'nin mracaatn ve O rta Macaristan'n himayesini kabul
etti. Osmanl Devleti, Orta Macaristan'd aki baz kaleleri zapt edip
Tkli mre'ye verdii gibi, onu resmen Macar kral olarak tand.
Tkli mre Orta Macar kral ilan edildikten sonra mhrne u
beyti yazdrp kullanmtr:
Muhibb-i Al-i Osmanm itaat zereyim emre
Kral- Orta Macarm ki namm Tkli mre
Fransa, Macarlar ve Osmanl Devleti tarafndan kskaca aln
d n anlayan Avusturya mparatoru Leopold, stanbul'a eli gn
de rerek mevcut barn sresini uzatmak istedi. iV. Mehmed Han
da ortada bir sebep yokken sulhu bozmak taraftar deildi. Eli ile
grlerek anlamann yenilenmesi yolunda arzusunu gsterdi.
Lakin Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paa savatan yana
tavr koyuyordu. "Sengotar Muharebesi'nde bulaan yal kara he
nz silinmedi" szleriyle o yenilgiyi telafi etmek ister grnerek
padiah tahrik etti. Yenieri Aas Bekri Mustafa Paa vastasyla
yenierileri savaa kar kkrtt. Bunlar, "Padiah bizi niye besler.
Oturmaktan ktrm olduk. Cenk isteriz. Varp Sengotar'da kalan
elbiselerimizi dmandan alalm;' demeye baladlar.
Btn bunlara ramen padiah sulhu bozmaya taraftar olmad.
Bu defa sadrazam yeni bir hileye bavurdu. Serhat beylerine ve
valilere yazarak oralardan Avusturyallarn taarruzlarna dair sahte
feryadnameler gndertti ve bunlar padiaha arz etti. Bylece mu
harebeden ve anlamay bozmaktan ekinen padiah yava yava
hazrlamaya balad.
Maksad tamamen harp etmeye ynelik olan Kara Mustafa
Paa'nn tavr nihayet eli ile grmelerine de yansd. Eliye mu
ahedeyi yenilemek iin Yankkale'nin kendilerine iadesi, sava ha
zrlklarnn tazmin edilmesi ve Orta Macaristan milliyetilerinin
serbest braklmas artlarn ileri srd.
Buna karlk Avusturya elisi, "Beni asarm sulhu yenilemek
iin gnderdi. Mal ve memleket ver demedi. Siz ise sefer kapsn
294 m p a r a t o r l u u n Z i rv e s i v e D n ii
aarak zerimize kuvvet sevk etmek istiyorsunuz. Nahak ye re bu

kadar kan dkmek reva mdr? Ben asarma ne yzle varaym ;
diyerek reddetti. Avusturya elisi savaa mani olabilmek iin ey
hlislam Ali Efendi'ye mracaatla, "slam eriat zere boazn a
bez balayp aman diyene kl olur mu? zerine sefer caiz mi dir ?"
diye sordu. Bylece seferin caiz olmadna dair fetva ald ise de
sadrazam buna da bir kymet vermedi ve eliyi gz hapsine aldrd. n
Avusturya zerine yeni harp artk kapdayd.
M U RA D I M V YA N A' D I R !
Sonbaharda padiah ve kapkulu ocaklar Edirne'ye gidip k
orada geirdiler. Bu mnasebetle imparatorun daimi elisi ile fevka
lade eli de Edirne'ye gittiler. Ancak oradaki grmeler de netices iz
kald (Aralk 1 682).
Gerekten de Avusturya'nn vaziyeti Otuz Yl Savalar ad verilen
Avrupa'd aki i muharebeler nedeniyle fena durumdayd. Osman
llarla harbi nleyemeyince saa sola bavurmak suretiyle kendi
sine yardmc arad. Bata Papalk olmak zere spanya, Venedik,
Lehistan ( Polonya) devletlerine Bavyera, Saksonya ve Frankonya
prensliklerine mracaat etti. Fransa yardm etmemekle beraber
hasmane bir vaziyet almayacan bildirdi. Venedik Cumhuriyeti
teklifi kabul etmekle birlikte ok ihtiyatl hareket edip ittifaka gir
diini sezdirmiyerek vaziyeti idare ediyordu.
Papa XI. Innosan nakden yardm ettii gibi Katolik mezhebinde
olan devletleri Osmanllar aleyhine hareket ettirmek iin abala
maya giriti. Bu suretle her taraftan Avusturya'ya para ve gnll
gelmeye balad.
Avusturya'nn en kuvvetli destekisi ise hem-hudut olduklar
Lehistan Devleti oldu. Lehistan'n banda ayn zamanda iyi bir
kumandan olan Jan Sobieski bulunuyordu. Sobieski aslnda Osman
llarla harp halinde iken kendisine yardm edilmemesinden dolay
Avusturya'ya gcenikti. Bununla beraber siyasi menfaatleri ve bu
arada papann tesiri ile 3 1 Mart 1 683'te Avusturya ile ittifak yapt.
IV M e l m e d H a n 295
Anlamaya gre Lehliler, sonuna kadar Avusturyallarla bera

b er hareket edeceklerdi. Gnderecekleri krk bin askere ise bizzat
kr allar Sobieski kumanda edecekti. ayet Trkler malup edilirse
Lehliler, Buca Muahedesi'yle Osmanllara geen yerleri ve hatta
Ba dan ve E flak' alacaklard.
Bir taraftan da st ste Osmanl Devleti'ne eliler gndermeye
devam ediyorlard. Bunlarn sulha talip olup aman dilemesi bata
sadrazam olmak zere bir ksm Osmanl ricalinin gururuna ar
pyordu.
Edirne'de, bulunan fevkalade Avusturya elisi son defa olarak
Yenieri Aas Vezir Bekri Mustafa Paa tarafndan davet edilerek,
"ite zerinize sefer tahakkuk etti. Yankkale teslim edilirse sulh
yenilenir;' deyince eli, "Kale kl ile alnr, yoksa buradaki sz ile
kale verilmez:' cevabn vermi olduundan Ocak 1 683'te padiah
tular bir kez daha dalgaland. Sefere memur olanlarn baharda
Belgrat'ta bulunmalar hakknda her tarafa fermanlar gnderildi.
Padiahn Belgrad'd a kalarak veziriazamn serdarlkla ileri gitmesi
kararlatrld.
Nihayet 1 683 yl ubat ay sonunda Edirne'den hareket olundu.
Ordu 3 Mays'ta B elgrad'a ulat.
Belgrad'da toplanan Osmanl ordusunun mevcudu imdiye ka
dar sefere km olan ordularn asker itibariyle en kalabalyd.
Kapkulu yayalar altm bin, Kapkulu svarileri on be bin, Krm
han kuvveti elli bin, tmar ve zeametliler krk bin, Msr kulu
bin idi. Eflak ve Badan voyvodalar ile Erdel kral onar bin, Orta
Macar kral ise yirmi bin kiiyle gelmekteydi. Bylece ordu mev
cudu iki yz bini ayordu. Geri hizmet ktalar ile bu rakam drt
yz bine ulayordu.73
iV. Mehmed Han Belgrad'da sancak- erifi Kara Mustafa Paa'ya
verip onu Yankkale'nin (Raab ) zaptna serdar tayin etti. Bylece
Osmanl birlikleri 1 5 Mays'ta bir kez daha ileri yrye geti.
Ordu, sek Sahras'nda bulunduu srada Orta Macar Kral Tkli
mre birlikleri ile gelerek katld. Kendisi serdar- ekrem tarafndan
merasimle kabul edildi ( 1 0 Haziran 1 68 3 ) . B u srada Uyvar zerine

gelen dman kuvvetlerinin malup edildikleri haberi gelerek byk
sevince sebep oldu.
27 Haziran'da stolni-Belgrad'da sadrazam byk bir harp meclisi
toplad. nce kendisi sze balayarak, "Geri maksadmz Yank
ile Kamaran Kalesi'dir. Allahn inayetiyle alnmas mmk n dr.
Lakin kale alm oluruz, memleket deil. Muradm inallah B e'e
(Viyana'ya) gitmektir, ne dersiniz?" diyerek sordu.
Bu mtalaa karsnda herkes susmutu. Bunun zerine ve
ziriazam evvelce anlam olduu am Valisi Vezir Sar Hseyin
Paa'ya bakarak, ''Azn b al m? Niin sylemezsin? " deyinc e
Hseyin Paa, "Ferman sizden, hizmet bizden;' szleriyle muka
belede bulundu.
Neticede Krm Han hari olmak zere sadrazamn teklifi kabul
olundu. Bylece Viyana zerine gidilmesine karar verilerek Fatihalar
okundu ve dualar edildi.
Krm Han Murad Giray, tecrbeli bir devlet adam idi. By
lesine mhim bir ite bir kiinin szyle derhal karar alnmasn
uygun bulmamt.
O, verilen kararn doru olmadn, bu sene, Yank ve Kamaran
kaleleri alnarak etrafa aknlar yaplmasn ve k hudutta geirilerek
ertesi sene Viyana zerine gidilmesinin yerinde olacan belirtti.
Kardaki dmann hret sahibi bir imparator olduunu ve ken
disine dier krallarn da yardm edebileceklerini ilave etti.
Veziriazam, sylenen bu szlere kzd ise de ses karmad.
Aslnda veziriazamn Edirne'den hareketinden itibaren kafasn
da Viyana olduu anlalyordu. Kendisini bu ie tevik edenlerin
banda ise Reislkttap Mustafa Efendi geliyordu. Mustafa Efendi
onun hrsn tahrik etmek suretiyle bir anlamda veziri maceraya
sevk ediyordu. Kendisine askerin okluundan bahisle bu kadar
byk kuvvetle Yankkale gibi ehemmiyetsiz bir mevkiin zaptna
gitmeyerek Viyana'y muhasara etmesini tavsiye eylemekteydi. By
lece hem byk bir hrete hem de bol ganimete nail olacaklard. 74
IV Mehmed Han 297
te bu szlere aldanan sadrazam dier mtalaalar neredeyse

duymaz olmutu. Nitekim Budin beylerbeyi ile grmesinde de
bu durum net bir biimde ortaya kacakt.
N C E D E N B L D RS E Y D RI ZA V E RM E Z D M !
Viyana kararnn verildii son mzakerede Budin Beylerbeyi
Uz un brahim Paa bulunamamt. Sadrazam daha sonra brahim
Paa ile grmesinde kendisine:
"Paa baba! Be'e gidecek olduk, ne dersin? " diye sordu. brahim
Paa:
"Zerini, Nadasd, Battani oullar gibi imparatora bal klliyetli
asker sahibi ocaklk Macar beylerinin memleketleri alndktan son
ra Yank ve Komaran zerine varalm. Bundan sonra Be zerine
yrrz;' deyince veziriazam:
"Viyana'nn zapt asker ve mhimmat telef etmeden daha kolay
tatbik edilecektir. Viyana elde olmadka btn Avusturya'nn fet
hinden bir fayda hasl olmaz. ayet imparatorluun merkezi olan
Be kalesi (Viyana) alnacak olursa btn boy beyleri ve Frenkler
itaat altna gireceklerdir;' dedi. Bunun zerine Uzun brahim Paa:
"Bu dman dier dmanlarla kyas buyurmaynz. Sklp
feryat edince Frengistan'n en cra kesinden dahi asker ve para
ile yardma koarlar. Acizane mtalaam udur ki bu yl Yankkale ile
Kamaran zaptedilip nizam verildikten sonra Avusturya ierilerine
kadar akn yaplsn. Serhadde klanarak hazrlandktan sonra ertesi
sene arzunuz gibi Be muhasara ve zapt olunsun;' dedi. Aksi halde
Yankkale alnmadan Be'e gitmenin byk hata olduunu beyan
ile yol zerindeki kalelerin zaptnda srar etti.
Bu mtalaaya can sklan Kara Mustafa Paa Budin valisine, "Sen
bunamsn! Bir adamn ya sekseni geince idraki kalmayaca
hakknda sylenen szler yerinde imi. Aknclar bir taraftan akn
yapp etrafa dehet salarken biz de bir taraftan kale alrz. Hemen
sen memur olduun hizmeti gr. Yank, Komaran dediin kaleler
bize helva gelmez. Alnrsa muhafz askere zeamet ve tmar verilip
hazineye faydas olmaz. Fakat Be alnrsa bu kaleler harpsiz elde
edilir. Sarf edilecek hazine ve cephaneyi Be Kalesi iin sarf ede riz:'
dedikten sonra baka bir sz syletmedi.
Nihayet ordu B elgrad'dan hareketle 1 Temmuz'da Yankkale
nnden geti. Raab Suyu sahiline gelindii zaman on iki bin kiilik
dman kuvveti ordunun nehri gemesine mani olmak isted iys e
de muvaffak olamad. Sratle kar tarafa geen Osmanl ve Tatar
kuvvetleri bu dman askerini fena halde bozguna urattlar.
Nehir zerine kurulan on kprden ksa srede btn as ker
geerek Yankkale'yi geride brakp Viyana'ya doru yola ilerle di.
Budin Valisi Uzun brahim Paa, Raab Nehri zerindeki kprlerle
bu kprlerden geecek askerin muhafazasna memur edilerek
yirmi bin kiilik bir kuvvetle orada brakld.
Ordu ncs kumandan olan Diyarbakr Beylerbeyi Kara Meh
med Paa Tuna'ya yakn yol zerindeki Ovar (Altenburg) ; Eri
Beylerbeyi Abaza Kr Hseyin Paa da Viyana'nn dousunda ve
Tuna kenarnda hkmdar talarnn bulunduu Pojin (Presburg )
Kalesi'nin zaptna tayin edilip gnderildiler.
Kara Mehmed Paa ksa srede Ovar Kalesi'ni zapt etti ise de
Kr Hseyin Paa bir baar elde edemedi. Yine Kara Mehmed
Paa ile D eli B ekir Paa tarafndan Viyana'nn gneydousunda
pek mstahkem olan Hanburg (Haimburg) Kalesi de elde edildi.
Bu suretle Yankkale nnden kalkldktan sonra sadan soldan
bir hayli kale ve palangalar zapt edildi. Nihayet 1 4 Temmuz 1 683
aramba gn Viyana nne gelindi.
Avusturya mparatoru Leopold muharebenin kanlmaz ol
duunu grnce ordularnn bakumandanln enitesi arl d
Loren'e vermiti. Trklerin Viyana zerine geleceklerini tasavvur
etmeyerek Macaristan'da harekat yapacaklarn tahmin ediyordu.
Lakin Osmanl birliklerinin Viyana zerine doru geldiklerini haber
alnca bu defa Viyana'y terk ederek Lenz kasabasna kat. Kalenin
savunmasn nl komutanlarndan Von Starhamberg'e brakmt. 75
yle ki imparator Viyana'dan kaarken halk, "Bizi brakp nereye
gidiyorsun?" diye baryordu.76
TV M e h n e d H a n 299
te yandan Viyana zerine yrnmesi karar alndnda Sad

raz am Kara Mustafa Paa, ordunun Viyana'ya doru gidiini iV.
M eh med Han'a bir telhisle bildirmiti. Telhisi gtren smail Aa,
Belgrad'a gelerek huzura kabul olunup arzay takdim edince, veziri
azamn kendisine danmadan Viyana'y muhasaraya karar verdiine
h ayret eden padiah:
"Kasdmz, Yank ve Kamaran kaleleri idi. Be (Viyana) Kalesi
dilde yoktu. Paa ne acip saygszlk edip bu sevdaya dm. Ho
im di Hak Teala asan getre. Lakin nceden bildirseydi rza ver
mezdim;' diye teessflerini bildirip bu emr-i vakiyi istemeyerek
kab ul etti.77
V YA N A M U H A S A RA S I
Kanuni Sultan Sleyman'n Viyana'y kuatmasnn zerinden
yz elli drt sene gemiti. Byk Osmanl gc Bat Avrupa'nn
bu en byk geit kaps nne bir kez daha gelmi bulunuyordu.
Avrupa devletleri korku iinde neticeyi beklemeye balamlard.
Papa drt bir yana mracaatla herkesi Viyana'nn savunmasna
davet ediyordu.
Viyana son derece mstahkem surlarla evrili bulunuyordu.
Tuna Nehri'nin sanda ve Tuna'd an ayrlan kanaln ise hemen
kenarnda yer almaktayd.
Kara Mustafa Paa gl ordusuyla 14 Temmuz 1 683'te Viyana
nlerine varp kaleyi kuatt. Dmann kaleye yardma gelebilecei
yol zerine Krm Han Murad Giray' gnderip, Viyana'ya gelebi
lecek yardmlar nlemekle; Eri Beylerbeyi Abaza Hseyin Paa'y
da alt bin askere serasker yapp Tkli mre ile birleerek Kuzey
Macaristan'd a faaliyette bulunmakla grevlendirdi.
Adet zere yaplan teslim teklifinin reddedilmesi ile muhare
be balad. Kanuni dnemindeki birinci Viyana muhasarasndaki
hata tekrar edilmi ve ar toplar getirilmemiti. Zira sefere kta
h edef Viyana deildi. Viyana muhasara edildii zaman Osmanl
ordusunda ancak okkadan dokuz okkaya kadar iki glle atan on
dokuz kolonborna top ve bir miktar humbara havan ve yz yirmi
kadar ahi zarbezen bulunmaktayd. Buna mukabil dmann otuz

kadar drder okka glle atan yz otuz adet balyemez ve bir miktar
da kolonborna toplar vard. Bu hal muhasarann uzamasna seb ep
olacakt.
Muhasara esnasnda Austos 1 683'te Erdel Kral Apafi Mihal de
orduya geldi. Veziriazam tarafndan kabul ve ikram olundu. Vezi
riazam, muhasara mnasebetiyle Erdel kralnn da fikrini almak
istemiti. Kendisine:
"Elhamdlillah ite gelip B e'i muhasara edip dvyoruz. Kale
duvarlarna el vuruldu. nallah birka gne kadar fethederiz, ne
dersin? " deyince Erdel kral:
"Pek gzel olmu; Allah kolay getre; isabet buyurmusuz gibi
beylik szleriyle mukabelede bulundu. Fakat veziriazam bu mutad
dalkavuka szlerden ziyade kraln hakiki kanaatini renmek
isteyerek:
"Yok, izin sana. Korkmadan kanaatini syle;' demesi zerine
Apafi Mihal:
"Sizde sofraya pilav konsa evvela ortasndan m balanr, yoksa
kenarndan m?" diye sordu. Veziriazam, "Zahir kenarndan;' diye
cevap verince yle syledi:
"Askerinize, mhimmat ve cephanenize diyecek yok. Cmle
Hristiyan devletleri bir yere gelse bu cemiyete malik olamaz ve
mukabelenize kimse gelemez. Lakin Be sarp bir kaledir. Gelin
dii gibi elendirilmeyip yry veya vire ile alnmas mmkn
olayd gzel i idi. lla zaman getike fethi gleir ve bu kadar
insan ve hayvana dalar dayanmaz. Ganimet elde edenler kaarlar.
Hem kalt u galaya urar ve hem de buralarda erken gelen ktan
ok sknt ekersiniz. Haber aldmza gre imparator, Hristiyan
devletlerden yardm istemitir. Benim fikrim bu idi ki Yankkale'nin
zaptna himmet edip k orada geirip dman topraklarn vurmu
olsaydnz imparatoru amana drrdnz. Mademki Yankkale'yi
almadnz, Tuna'nn etrafn vurup sonra Uyvar zerinden Budin'e
IV. M e h m e d H a n 301
gidip k orada geiriniz;' dedi. Veziriazam kendi planna muhalif

olan bu fikre de kzarak:
"Sen Neme'den korkarsn! Var git Yankkale altnda zevkine
bak;' diyerek Erdel kraln geri Yank tarafna gnderdi.
te yandan Viyana kuatmas uzuyordu. Bu arada Kuzey
Macaristan'da faaliyette bulunan Eri B eylerbeyi Hseyin Paa
dman kuvvetlerinin drt bir yanda zinde beklediklerini ve bu
arada Lehistan Kral Jan Sobieski'nin atl ve yaya krk bin kiilik
bir kuvvetle Viyana'nn yardmna gelmekte olduunun haberlerini
bildirdi.
Merzifonlu Kara Mustafa Paa, Hseyin Paa'y Viyana n
ne geri arrken Krm hanndan on bin kiilik bir kuvveti ona
yardmc gndermesini sylemiti. Ancak Krm atllar ganimete
boulduklarndan ancak yz kii ile yanna vardlar.
Seksen bin kiilik Neme kuvveti, Hseyin Paann Viyana'ya
doru geldiini haber alnca zerine yryp kendisini sktrdlar.
Bunun zerine Hseyin Paa geri dnmeyerek bir avu askeriyle
muharebeye giriti. Pek iddetli bir savatan sonra Krm kuvvet
leri kap kendisi de eitli yerlerinden yaralanarak Moravya Suyu
kprsne doru ekildi. Yklm olan kpry getii srada ya
ralarndan fazla kan akmas sebebiyle nehre dp bouldu. Bu
suretle veziriazamn kendi yaknna Tuna'nn sol sahiline celbettii
Hseyin Paa'ya yardm edilememesi yznden bu deerli kuman
dan ehit dt.78
Viyana muhasaras iki aya varmak zereydi. Veziriazam, tamah
yznden kalenin hcum ile alnmasn istemiyor, teslimini bekli
yordu. mparator ise etraftan yardm toplamak suretiyle Osmanl
erzak kollarn vurduruyordu. Orduda yiyecek sknts balamt.
Svarilerin hayvanlarna lazm olan ot, saman, yulaf ve sairenin
tedariki glemiti. Bunlara yiyecek bulmak iin on be yirmi saat
uzak yerlere gitmek lazm geliyordu. Yemsizlik yznden ordudaki
hayvanlar telef olmaya balam ve toplarn nakli iin tayin olunan
mandalarn bir ksm bu yzden telef olmutu. nsan yiyece i de

daralm ve fiyat ykselmiti.
B Y K H A N E T
B u arada yakalanan esirlerden otuz be bin Leh kuvvetiyle sek
sen be bin Almandan (Avusturya, Saksonya, Bavyera, Franko nya)
mrekkep yz yirmi bin kiilik bir kuvvetin Viyana'ya yakla arak
Osmanl muhasara hattn saracaklar haber alnd. Bu durum ze
rine Yankkale altnda kprlerin muhafazasna braklan Budin
Valisi Uzun brahim Paa'ya, Silistre Valisi Mustafa Paa'y yerine
brakarak birlikleriyle acele orduya gelmesi bildirildi. Sekiz bin ki
ilik maiyeti ile gelen brahim Paa ordu yaknna kondu (8 Eyll).
Hseyin Paa'nn ahadetinden sonra Merzifonlu, iin ciddi
yetini kavramt. Viyana'nn teslim olma teklifini beklemeden 26
Austos'ta kuvvetli bir hcum yapt. Baz tabyalar drd. M
dafaa kuvvetlerine ar zayiat verdirdi. ehirdeki dizanteri hastal
da mhim telefata neden olmutu. Kalede zahire olduka azalmt.
Kale kumandan acele yardm yetitirilmesini yoksa ksa srede
ehrin deceini bildiriyordu.
te yandan dman birlikleri tehlikeli bir biimde Viyana'ya
yaklayordu. Elde edilen tutsaklardan imparatorla Lehistan kralnn
toplarn, skender ( Hrelen) Kprs'nden Tuna'nn sa sahiline
yani Osmanl ordusunun bulunduu tarafa geirecei haberi alnd
nda Merzifonlu Kara Mustafa Paa, buna mani olmak iin Krm
hann grevlendirdi.
Lakin kalabalk dman birlikleri Tuna'y geerken Murada Giray
mani olmak bir tarafa yksek bir yerde elini brne koymu olduu
halde at zerinde dmann geiini seyretmekle iktifa ediyordu.
Bu hal zerine kendi imam yanna vararak:
"Hanm, u blk blk geen kafirleri krdrsanz gerisi kesilmez
miydi?" demesi zerine han, "Be hey efendi sen bu Osmanl'nn bize
ettii cevri bilmezsin! Bizi bir hale kodular ki yanlarnda Eflak ve
Badan keferesi kadar rabetimiz kalmad. Bu dmann cemiyet
ve hareketini ka defadr yazp bildirdim. Dman ok, mukavemet
T V. Mehmed Han 303
m mkn deil, askeri ve toplar metristen karalm, iktiza ederse

saf cengi edelim ve illa selamet yere gidelim dedim. nadndan dn
meyip sz geiremedim. Bu dmann def'i yanmda iten deildi ve
bilrm ki dinimize de dmez ihanettir! Lakin gayret beni komad,
anlar da grsnler kendilerin; ka akelik adam imi, Tatar kadrin
bilsinler;' diyerek atn depip kuvvetlerini alarak ordugaha dnd.
Vaziyet nazikti. Sadrazam derhal kurmaylarn toplad. Yaplan
grmede serdar- ekremin arzusuna uygun olarak, dman gel
dii zaman paalarn maiyetleriyle kar durmalar kararlatrld.
Siperlerde Viyana'y muhasara eden birlikler ise yerlerinden ayrl
mayacaklard.
Ancak ele geen esirlerden dmann ertesi gn orduyu ba
saca haber alndndan btn askerin hazrlanmas emrolundu.
Mttefik kuvvetleri Alman D a veya Kalenburg eteindeki
manastr etrafna gelince Viyana'da mahsur olanlar enlikler yap
tlar. 1 2 Eyll pazar gn da gerisinden yryen dmanla nc
kumandan Kara Mehmed Paa kuvvetleri arasndaki muharebe
duyulunca veziriazam maiyeti ve kapkulu halkyla ileri vard. Os
manl ordusunun sanda Budin Valisi Uzun brahim Paa, mer
kezde veziriazam ve sol kolda da Krm han ile Sar Hseyin Paa
bul un uyarlard. 79
BOZG U N
Sava balar balamaz mttefikler Osmanl ordusu zerine top,
glle ve kurun yadrmaya balad. Sa kolda bulunan Budin Bey
lerbeyi brahim Paa kolu bozulduundan dman ordunun iine
yol buldu. Sol kolda yer alan Vezir Sar Hseyin Paa uzun sre
dayand. Ancak ayn hatta bulunan Krm hannn yardmn gr
mediinden o da sarsld. Bylece iki cenah alm olan serdar-
ekrem kolunda panik balad.
Artk Leh kral, dorudan doruya Osmanl merkezine sancak-
erif zerine yrd. Serdar- ekrem yerinden kmldamayp be alt
saat kahramanca mcadele etti. Nihayet tm cenahlarn kmesi
ister istemez onu ekilmeye mecbur etti. Artk ortalk ana baba g-
nne dnm herkes can kaydna dmt. Harp ede ede otan a
kadar gelen Kara Mustafa Paa burada hala metriste bulunan otuz
bin askerin siperlerden kmalarn emretti. Dman ordugahn
adrlarna kadar girmiti.
Sadrazam aknd. Tam, "Seni aldm Viyana;' dedii anda kale
nin avucunun iinden kayp gittiini grmt. O anda nelere yand
kimbilir? Zamann ne kadar nemli olduuna m? Kalp kazanma
nn ne kadar mhim olduuna m? Dman asla hafife almamak
gerektiine mi? Olmaz denilen oluyordu. Osmanllarn gl bir
ekilde Viyana zerine vard ordusu darmadan olmutu. Kyamet
denilen sanki bugnd.
Veziriazam tamah ve inadnn byle netice verdiini grn
ce, elem ve keder iinde, "Bu gnleri grmektense, lmek iyidir;'
diyerek kendisini dman zerine atp maiyetiyle beraber tekrar
arpmaya giriti. Vakit akama yaklamt. Sonunda Amca Hasan
Aa ( Kprl Mehmed Paa'nin kardei) serdar- ekreme gelerek:
"Ne olur gidelim! Bundan ger sancak- erifi ve asakir-i slam'
selamete karmaya sa'y eyle! Artk i iten geti. Allah korusun
sancak- erifi kffara aldrrsn da kyamete dein lanetle anlrz;'
diyerek yalvard. Sipahiler Aas Osman Aa da serdar- ekremi
ikaz ederek, "Efendim, lutf u kerem et! iten geti. Senin vcu
dun askerin ruhudur. Feda olmakla asker felakete urar; buyurun
gidelim;' dedi.
Neticede sadrazam, sancak- erifi alp otan arka kapsndan
karak Yankkale tarafna doru ekildi.
Veziriazamn btn eyas ve hazinesi ile birlikte yz top, on
be bin adr, hesapsz harp levazm, hlasa ordunun btn eyas
dmana terk edilmi bulunuyordu. 8 0
Sadrazam Kara Mustafa Paa, 14 Eyll'de Yankkale nne geldii
zaman, orada sava meydanndan ilk nce ekilen Budin Valisi Uzun
brahim Paa'y grnce hiddetlendi. brahim Paa, serdardan bir
gn evvel gelmiti. Veziriazam brahim Paa'y yanna davet ettiyse
de ekindii ve hiddetinin gemesini bekledii iin gelmedi.
IV Mehmed Han 305
Serdar, "Grlecek i vardr, hasta ise araba ile gelsin:' diyerek

tekrar haber gnderdi. Bunun zerine brahim Paa aresiz kala
rak yanna geldi ve eteini pt. Veziriazam, kendisine hi tazim
etmeyerek, "Bre dinsiz koca mel'un ! Seni bu kadar zamandan beri
padiahmzn vezirleri arasnda gayret ve himmeti vardr diye
itibarda tutardk. Bu defa cmleden evvel kaarak btn askerin
bozulmasna sebep oldun. Birde ordu ncs gibi buraya gelip bir
i grm gibi adrnda oturursun ha!" dedikten sonra avubaya
verip bodurdu.
brahim Paann gerek Budin'de ve gerek ordudaki eyalarn
msadere ettirdi. Budin valiliini ise Diyarbakr Valisi Kara Meh
med Paa'ya verdi.
Dmann Osmanl ordugahn yamayla megul olmas ve ara
larnda bu sebeple ihtilaf kmas sebebiyle askeri takip etmemesi
Osmanllara nefes aldrd. Veziriazam Yankkale altna dknt
halinde gelen ordu efradn toplad. gn burada kalmak suretiyle
dmann ilerleme mitlerini krd.
Muharebede kusurlar ve kaytszlklar grlenleri cezalandrd.
Dmann gelmesi ihtimali olan kale ve palangalara muhafz kuv
vetler yollad. Ald tedbirlerle perianl nleyerek orduda zapt u
rapt tesis etti. Ardndan evvela Tata kasabasna, oradan da Budin'e
geldi. dare kabiliyeti yksek ve soukkanl bir hkmet reisi olan
Kara Mustafa Paa, bozgundan dolay son derece mteessir olmakla
birlikte hatalarn telafi ile fena durumu dzeltmeye alt.
Viyana bozgunu, Avrupann gbeine kadar girmi olan Trk
ordularnn son seferi oldu. Osmanl ordularnn Avrupay tela ve
heyecana dren byk harekatlar bu seferle son buldu. Bundan
sonra birleen Avrupa Viyanadan ald moralle bu byk bitmek
tkenmek bilmeyen taarruzlar ile Osmanl kuvvetlerini hrpala
yacaktr.
E S T E RG O N KA L E S S U B A I H SAR!
Veziriazam Budin'de iken yakalanan Neme ve Lehli esirlerinden
mttefiklerin Komaran ve Estergon zerine yrdkleri habe-
r i gelmiti. Kara Mustafa Paa derhal o kalelere muhafz kuvveti

gnderdii gibi ayn zamanda dman zerine Budin Valisi Kara
Mehmed Paa kumandasnda otuz bin kiilik bir kuvvet sevk etti.
Serdar- ekrem gerek seraskere ve gerek dier paalara, "Aske rini zi
tamam gtrn; ben de arkanzdan gelirim ve gerek kap halknz ve
gerek eyalet kuvvetlerinizi yoklarm, noksan bulursam hakknzdan
gelirim;' diyerek dikkatli olmalarn uyard.
Bu arada Viyana bozgununda byk rol oynayan Krm Han
Murad Giray'a da Cierdelen zerine gitmesi emredildii halde
askerinin azln ileri srerek gitmek istemedi. Bunun zeri ne
hanlktan azlolunarak yerine Krm Giray'n olu i l . Hac Giray
Han getirildi. (Ekim 1 68 3 ) .
Kara Mehmed Paa Tuna'nn sol sahilindeki Cierdelen tarafna
geip dman karlayarak Leh kralnn kumanda ettii byk
ordunun yirmi drt bin kiilik nc kuvvetini bozarak yarsndan
fazlasn krd. Ancak geriden gelen altm bin kiilik asl kuvvetler
karsnda malup olarak Estergon Kalesi'ne ekildi. Bu muharebede
tecrbeli Osmanl kumandanlarndan Silistre, Sivas, B osna, Kara
man beylerbeyleri esir veya ehit oldular. Cierdelen nne gelen
dman, palangann teslim olmasna ramen iindeki muhafzlar,
kadn ve ocuklar ldrdler (9 Ekim 1 68 3 ) .
Mttefikler Cierdelen Kalesi'ni aldktan sonra Tuna'nn sa
sahilindeki Estergon'a yrdler. Bu srada Budin Valisi Kara Meh
med Paa Budin'e arldndan Estergon'un mdafaasna Halep
Valisi Deli Bekir Paa gnderildi.
Tuna'nn sol sahilinden gelerek Estergon'a doru ilerleyen d
man birlikleri, Osmanllarn basknlar sonucu epeyce kayp vererek
ilerledi. Nihayet kar tarafa getikten sonra 29 Ekime kaleyi kua
tp dvmeye balad. Dman kumandan kalenin teslim edilmesini
teklif etti. Kale kumandan Deli Bekir Paa bunu reddettiyse de
asker, "Kaleyi veririz, bizden cenk eden yok;' diyerek Deli Bekir
Paa ve Arslan Mehmed Paa ile oradaki ocak aalarndan Zaarc
ve Samsoncu balarn zerlerine hcum ettiler. Onlar kendilerine
IV Mehmed Han 307
nasihat ettilerse de dinlemediler ve teslim bayran ektiler. Harp

levazmndan baka eyalarn alp Budin'e geldiler.
Pek mstahkem ve btn harp malzemesi tamam olan mhim
bir kalenin neredeyse hi savunulmadan drt gnde teslimi byk
zntye neden oldu. Deli Bekir ve Arslan Mehmed Paalarla ocak
aalar Budin'e gelir gelmez derhal katledildi. Hala trksn din
lediimiz Estergon'un dmana gemesi halk nezdinde de derin
bir teessr brakmtr.
Estergon Kalesi su ba, durak,

Kemirir iimi bir sinsi firak.
Gnl yar peinde yar ondan rak.
Akma Tuna akma ben bir dertliyim;
Yar peinde koar kara bahtlym.
Estergon Kalesi su ba hisar,
Baykular arr blbller susar;
Kafir bayran burcuna asar.
Akma Tuna akma ben bir dertliyim;
Yar peinde koar kara bahtlym
B R H O U S U L Y L E TA K I N !
Serdar- Ekrem Kara Mustafa Paa Budin'de yirmi iki gn oturdu.
Hudutlara mmkn mertebe nizam verdikten sonra Budin Valisi
Kara Mehmed Paann yanna Kapkulu ve am Valisi Sar Hseyin
Paa ile bir miktar eyalet askeri koyduktan sonra kendisi de k
geirmek zere 1 6 Ekim gn Belgrad'a hareket etti. Yolda dma
nn Kanije ve Sigetvar taraflarna sokularak baz palangalar igal
ettii ve bundan dolay bu taraflarn tehlike altna girdii haberini
aldndan o tarafa destek kuvvetleri gnderdi.
Kara Mustafa Paann sert ve garazkar tutumu, fikrine muarz
olanlara kar kindarl ve kalp krcl sebebiyle gerek ordunun
gerekse sarayn ileri gelenleri tarafndan sevilmiyordu. Arzu ve
mtalaasna itiraz edenlerin en hafif cezalar srgnd. Doru veya
yanl mutlak surette kendi dncesinin kabul ve tatbikini isterdi.
Viyana bozgunu imdi muhaliflerine aradklar frsat verm i

bulunuyordu. D arssaade Aas Yusuf Aa ile Byk Mi rahu r
B onak Sar Sleyman Aa, veziriazamn en amansz dm an
idiler. Bunlar Kara Mustafa Paa'nn ayan kaydrmak iin frsat
b ekliyorlard. Viyana muhasarasnn muvaffak olmamas bu iki
hasm faaliyete geirdi.
Bunlar, veziriazamn kendi adam olan Sadaret Kaymakam
Kara brahim Paa'y da veziriazamlk vaadiyle kendi tarafl arn a
ektiler. Kara brahim Paa, balangtan beri efendisi Kara Mustafa
Paa'nn yannda yetimi bir kimse idi. Efendisi ykseldike onun
da derecesi artm, kethdas iken saray imrahorluuna tayin edil
miti. Merzifonlu son seferine giderken de Kara brahim'i vezirlikle
sadaret kaymakam tayin ettirmiti.
Sarayda veziriazamn aleyhinde yaplan almalardan haberdar
olan dostlar, stanbul'da kap kethdas olan avuba Kadkyl
Mehmed Aa vastasyla kendisini vaziyetten haberdar ettiler. Ayrca
padiaha hediyeler takdimi ile bu giriimlerin nn kesmesini
tavsiye ettiler. Bunun zerine veziriazam da hediyelerin tedariki
iin telhisisi smail Aa'y stanbul'a gnderdi.
Efendisinin yerine kendisine sadaret vadolunan Kara brahim
Paa, telhisinin gelmesinden telaa dt. Bir taraftan hediyelerin
takdimini geciktirirken dier taraftan Darssaade aasn sktrd.
Bylece padiah veziriazam aleyhine evirmeye muvaffak oldular.
Sultan iV. Mehmed, mutad olan avdan dnp Edirne Saray'nda
Telhisi smail Aa'y huzuruna kabul etti. Hudut vaziyeti hakknda
baz sorular sordu. Sadrazama kar nceden doldurulduu anlalan
padiah, smail Aa'nn cevaplar srasnda hiddetlenerek, "Paan da
sen de yalanc bir alay mel'unlarsz! Devletimi ykp rzm paymal
eyledi! Askerimi krdrp naml paalarm ldrd! Memleketlerimi
kafirlere aldrd;' diyerek smail Aa'nn tevkifini emredip kendisi
ieri Harem'e gitti.
lV Mehmed Han 309
Ardndan da Kara Mustafa Paann katliyle mhr-i hmayun,

san cak- erif ve Kabe anahtarnn alnp getirilmesine dair bir hatt-
hmayun gnderdi.
Kara Mustafa Paann katline dair kendisine hatt- hmayun
ver ilen Kapclar Kethdas Gazaz Ahmed Aa ile avuba Ka
dkyl Mehmed Aa B elgrad'da ncelikle Yenieri Aas B ekri
Mustafa Paa ile gizli bir grme yaptlar. Durumu anlattktan sonra
Neme cephesi serdarlna dair olan hatt- hmayunu kendisine
verip krkn giydirdiler. Bundan sonra veziriazamn oturduu
yere gittiler.
Bu srada Kara Mustafa Paa, imam Mahmud Efendi ile le
namaznn snnetini klmak zere ayaa kalkmt. Sokakta at nal
sesleri duyuldu. Nedir diye pencereden sokaa bakp yenieri aas
arkasnda kapclar kethdas ve avubay grnce, "imam efendi
namaz boz, i gayri yzden oldu;' diyerek ellerini outurup gezin -
meye balad. Gelenler yukar kp yanna girdiler. Yenieri aas
eteini pp kapclar kethdasiyle avuba selam verip durdular.
Veziriazam, "Ne haber?" diye sorunca Gazaz Ahmed Aa mhr-i
hmayunla sancak- erif ve emanetlerin istendiini syledi. O da
bunlar teslim edip, "Bize lm var m?" diye sordu.
"Olmak gerek, Allah imandan ayrmasn;' cevabn almas ze
rine "Rza Allah'n;' diyerek seccadesini serdirip le namazn
kld. Kendisine asla infial gelmedi. Dua edip el yze aldktan
sonra i olanlarna, "Artk siz varn gidin ! Beni duadan unutman:'
dedi. Kendi eliyle krkn, sarn kardktan sonra adamlarna,
"arn gelsinler! u kalieyi (haly) kaldrn ! Cesedim topraa
allde olsun;' dedi. Kaldrdlar ve celladlar gelerek iplerini hazrla
dklarnda elleriyle sakaln kaldrp, "Bir ho usulyle takn;' deyip
kazaya rza gsterdi.
Onlar da takp iki defa ekip teslim-i ruh eyledi. Ardndan gasle
dip cenaze namaz klndktan sonra naan saray karsnda cami-i
erif avlusuna defnettiler. Kesilen ba ise Edirne'ye getirildi. 8 1
310 mparat o rl uun Zi rves i ve Dn
Kara Mustafa Paay tevik ederek Viyana muhasarasna yn

lendiren Reislkttap Laz Mustafa Efendi de Edirne'ye getirtil ip bu
felaketin msebbiblerinden olmak zere erefeli Camii nn de
asld.
Merzifonlu Kara Mustafa Paann ayet katledilmemi olsa, baz
kusurlarna ramen Viyana malubiyetinden sonra az bir zayiat ile
ve belki de baa ba olarak vaziyeti dzelteceinde mverri hle rin
ittifaklar vardr. Hatta Viyanada ilk bozulan sa kol kuma nd an
Uzun brahim Paa bile ldrlecei srada, "Bu adam beni haksz
yere ldryor, zayiat telafi edecek olan yine odur. Padiahmza
syleyin, ldrmesin;' dedii mehurdur. 82
AVU S T U RYA L I LA R I N L E R H A RE K E T L E R
Padiah, yeni veziriazam Kara brahim Paaya mhr-i hmayu
nu teslim ederken, "ibadullah sana ve seni Allah'a emanet ettim.
Gzn a yoksa seni selefinden beter ederim;' dedi. Veziriazam
bizzat sefere gitmeyip Halep Valilii ile Avusturya cephesine Yeni
eri Aas Bekri Mustafa Paa'y, Leh cephesine de Sar Sleyman
Paay tayin etti.
Avusturya cephesine serdar tayin edilen Yenieri Aas Bekri
Mustafa Paann birinci plan Estergon'u geri almakt. Halbuki
Avusturyallar Estergon'u aldktan sonra harekatlarn devam et
tirmekteydi . Brandenburg dukas kumandasnda hareket eden
kuvvetler, 1 9 Haziran 1 6 84'te Budin yaknndaki Viegrad' ald
lar. Ardndan Tunann sol sahiline geerek sahildeki Va Kalesi'ni
kuattlar. Kara Mehmed Paa seraskerliiyle o tarafa sevk edilen
Osmanl kuvvetlerini malup eden Avusturyallar Va Kalesi'ni ele
geirdikten sonra evvelce boaltlm olan Pete'yi de igal ettiler.
Avusturya kuvvetleri bu muvaffakiyetlerin akabinde daha rahat
ve pervaszca hareketlere giritiler. Budin'in kuzeyinde Tuna'y geip
Akkilise sahrasnda kendisine kar gelen Serdar Bekri Mustafa Paa
kuvvetlerini bozguna urattlar. Ardndan gelip Budin'i muhasa
ra ettiler ( 1 684 Temmuz) . Bu muvaffakiyetsizlik zerine serdar,
Budin'in Gney-batsndaki Hamzabey palangas tarafna ekildi.
IV Mehmed Han 31 1
Ancak Avusturya kumandan peini brakacak gibi deildi. Bu

di n muhasarasn kaldrarak btn birlikleriyle Budin'in drt saat
yak nnda bulunan Osmanl serdar zerine yrd. Onu, btn
ord ugahn terk edip karmak suretiyle bozdu. Bu suretle B ekri
Mu stafa Paa Tuna ile Drava arasndaki mhim ehir ve kasabalar
d man istilasna ak braktktan sonra sek taraflarna can att.
Avusturya kumandan ise emniyet iinde bir kez daha Budin'e dnd.
nl komutan Kara Mehmed Paann idaresindeki Budin, teslim
olm aya niyetli grnmyordu. Yardm gelmeyeceinin anlalma
syla iddetle mukavemete balad. Dman devaml top atlar ile
Bu din hisarn dvmekteydi. Muhasarasnn yirmi sekizinci gn
Budin Valisi Kara Mehmed Paa den bir humbara ile ar surette
yaraland. Mdafilerin kalbine korku gelmemesi iin hemen Divrikli
brahim Paay huzuruna ard. Budin'in mdafaasn ona vasiyet
ederek gerei gibi ihtimam ve gayret gstermesini istedikten yarm
saat sonra ehit dt.
te yandan Serdar Bekri Mustafa Paa k cephede geiyordu.
Padiah kendisine gnderdii hatt- hmayunda Budin'in mutlak
surette muhasaradan kurtarlmasn emretti. ayet Budin elden
kacak olursa katledileceini bildirdi. Bu arada kendisine devaml
surette imdat kuvvetleri gnderiliyordu.
Bekri Mustafa Paa ald kesin emirler zerine 6 Eyll 1 684'te
sek'ten kalkp stoni B elgrad'a ve oradan da Dalderesi mevkiine
geldi. leri sevk ettii nc birlikleri baz muvaffakiyetler elde ettiler.
Yaplan mzakerede ilk i olarak ferman gereince Budin'e asker
konulmasna karar verildi. Evvela Kprl'nn damad Vezir Abaza
Siyavu Paa ile Rumeli Beylerbeyi Kadkyl Mehmed Paann,
B udin' i muhasara eden dman kuvvetleri zerine gitmelerine
karar verildi.
KA L E KU L LA R I MA. KU L LA R I M A L LA H 'A
E MA N E TT R !
Siyavu Paa ile Kadkyl Mehmed Paa ayr ayr iki koldan
yani biri dadan dieri ovadan sratle ilerleyerek Budin nnde
312 m p a ra t o r l ug u n Z i rv e s i v e D n
siperlenmi Hrvat taburlar zerine yklendiler. saat devam

eden iddetli muharebenin sonunda Hrvat taburlar byk b oz
gun yaad.
Budin'deki mahsur kuvvetler, kendilerine imdat geldiini g rn
ce sevindiler. Bu taarruzdan iki gn evvel de Eri Beylerbeyi Sarh o
Ahmed Paa ile hudut gazileri Pete tarafndan gelerek dm an a
baskn yapmlard. Bu baskn mteakip Budin tarafndan da ser
darn yardma gelmesi kaledekilerin midini artrmt.
Nitekim Serdar Bekri Mustafa Paa Budin'e daha yakn olmak
zere ilerledi ve karsna kan dman kuvvetlerini bozdu . Bun
dan sonra kaleye kuvvet koymak iin drt taraftan dman zerine
hcum edilmesi kararlatrld.
Verilen karar zerine Siyavu Paa ile Ktahyal Osman Paazade
Ahmed Paa toplam bin kadar kuvvetle Estergon istikametinden
kaleye doru ilerlemilerse de dier paalar iddetli yamuru bahan e
ederek tertip edilen plana gre hareket etmediler. Bu suretle Siyavu
Paa ile Ahmed Paa yalnz kaldlar. Fakat bu iki cesur kumandan
her ne bahasna olursa olsun ellerindeki czi kuvvetle yz bin kiilik
muhasara kuvvetinin bir tarafndan daldlar.
Dman ve kaleden atlan top ve humbaralar arasnda Budin'in
Viyana tarafna alan kaps istikametinden yryp tabyalardaki
Avusturya kuvvetlerini kra kra ilerlediler. Bunu gren kale gazileri
de ieriden karak yaln kl yedi saat sren bir muharebeden
sonra dmann gz nnde bin kadar askeri kaleye koyup yine
dve dve geri ekilerek ordugaha geldiler.
Bu harikulade cret ve cesaretten aran dmann kuvve-i
maneviyesi krld. ayet yamur olmayp dier paalar da taarruza
geselerdi, Viyana nnde Osmanl ordusunun urad akbete bu
kez dmann urayacandan phe yoktu.
ki kumandann bir avu maiyetleriyle gsterdikleri bu cesaret,
kaledeki Trk kuvvetlerini heyecana getirmiti. Bunlar da birbirle
rini tevik ederek paalara yardm olmak zere kaleden dar kp
metrisleri basarak bin kadar dman ldrp bu arada Avus-
I V. Mehmed Han 313
turyallarn Estergon beyini de katletmilerdi. Kale gazilerinin elde

ettikleri dman lamc efradndan birinin kale altna koyduklar
lam yerlerini gstermesiyle buradan drt yz yetmi kese barut
elde edilip lamlar bozuldu.
Bu srada Budin'i muhasara eden kuvvetlere imparatorun dama
d Maksimilyen kumandasnda olarak otuz bin kiilik taze kuvvet
gel di. Budin muhasara edileli iki ay olmutu. Maksimilyen geldikten
son ra bir miktar ekmekle birlikte Budin Valisi brahim Paaya eli
gn derdi.
Paa yemek yerken elinin geldiini haber verdiklerinden, "Bu
yursun:' deyip yanna getirtti. Maksimilyen, kaleyi zahiresiz san -
<lndan Budin paasna ekmek yollamt. brahim Paa eliye
mkellef ziyafet ekti. Bu ikramdan aran eli, "Biz sizi zahiresiz
sanyorduk;' demesine mukabil kumandan, ''Allaha kr, be sene
idare edecek zahiremiz vardr:' dedikten sonra eliye, "Sen niye
geldin, syle? '' diye sordu. O da Maksimilyen'in mektubunu ver
di. Btn kale kumandanlar ve aalarnn huzurlarnda okunan
bu mektupta, brahim Paa'nn ve muhafzlarn hizmetleri takdir
edildikten sonra, "Yz gn sren muhasaradan Budin'in drt du
varndan eser kalmad. Kaleden size hayr yok. Kaleyi bize teslim
edin. Btn kuvvetleriniz, eya, aileniz mreffehen naklolunacaktr.
Harben alnrsa umum en katliam yaplacaktr:' deniliyor ve kalenin
teslimi isteniyordu.
brahim Paa ise eliye, "Bu kaleyi Sultan Sleyman fethedince
paalara sipari etmemi, iindeki kul taifesine smarlam. te kul
aalar verirlerse kendileri bilirler;' diyerek sz aalara brakt.
Onlar ise, "Padiahmz bizi bu kaleye tayin ettii zaman, "Kulla
rm Allaha emanet olsun. Kal'am bir ho muhafaza edin;' dedi.
"Dmana verin;' demedi. "Ftur getirmedik, evk ile vuruuruz!
Siyavu Paa ieri imdat gnderdi. Zahiremiz vardr. Bir neferimiz
kalncaya kadar harbe devam edeceiz. Allahn inayetiyle bu asker
sa olduka size kale yok. Kumandanna yle syle;' cevabyla gelen
eliyi geri gnderdiler.
314 mparatorluun Z i rvesi v e Dn
Teslim teklifinin reddi zerine Maksimilyen yirmi binden ziyade

nc birliini 4 Ekim 1 684'te le vakti drt taraftan kaleye h c um
yaptrd. Arkasndan kendisi de btn kuvvetleriyle taarruza ge ti .
Drt saat sren pek iddetli muharebede muvaffak olamayar ak
siperlerine kadar tard edildiler. Dmann bu hcumu kendi sin e
ok pahalya mal olmu byk kayplar vermilerdi.
Serdar Bekri Mustafa Paa ise Budin'e bir miktar imdat kuvveti
koyduktan sonra geri stoni Belgrad'a dnmek zere iken krk bin
kiilik Tatar birliinin gelmekte olduunu haber ald. Bunun zerin e
bir casus vastasyla bunu Budin valisine bildirdi ve ayn zaman
da gerek kendisi tarafndan ve gerek kaleden yaplacak mterek
hcumla dmann iki ate arasna alnmas kararlatrld. Saldr
gn de tespit olunmutu.
Budin'i muhasara eden kuvvetler hem umumi hcumdan ve
hem de lam iinden dolay muvaffak olamamt. Bir taraftan
kn yaklamakta olmas ve dier taraftan hastalk ve yiyecek dar
l sebebiyle skntl bir duruma dmeye baladlar. Bu srada
Tatarlarn gelmekte olduunu duyunca kaleyi almaktan midi n i
keserek gizlice ve acilen arlklarn ekmeye baladlar. nk
Maksimilyen, serdar ile Budin valisinin 2 Kasm gecesi mtereke n
yapacaklar baskndan haberdar olduu iin baz arlklarn terk
ve adrlarn yakarak sratle ekilmiti.
Budin muhasaras yz on gn yani drt aya yakn bir zaman
srmt. Dmann ekildiini haber alan Serdar Bekri Mustafa
Paa baz kumandanlarla Tatarlar takibe memur ederek yirmi bin
kadarn krdrd. Dmann terk ettii klliyetli cephane Budi n
Kalesi'ne alnd (2 Kasm 1684) .
Aslnda kale zahirece ok darda olmasna ramen harice bir ey
szdrlmayp yiyecein bol olduu ifa olunmutu.
Serdar B ekri Mustafa Paann btn harekat beceriksizlikle
gemi olup Budin Valisi brahim Paa'nn kulland tedbirlerle
kaleyi mdafaa etmesi padiah tarafndan byk takdir grd.
I V. Mehmed Han 315
b r ahim Paann "eytan" olan lakabn "Melek" olarak deitirdi.

Arkasndan da Macaristan'd aki orduya serdar tayin edildi.
Avusturya cephesindeki muvaffakiyetsizliklerden mesul tutulan
sabk serdar ile baz kumandanlarn katillerine irade km ise de
Veziriazam Kara brahim Paa'nn ricasyla lmden kurtuldu
lar. Kendilerine daha aa vazifeler verildi. Bu arada sabk serdar
Bek ri Mustafa Paa Kanije Valilii'ne tayin olundu. Melek brahim
Paann Halep Valilii ile serdar olmasndan dolay ondan alan
Bud in Valilii'ne de Arnavud Abdi Paa getirildi.83
S E L M G RAY V E ) A N S O B E S K
Viyana muharebesinin kazanlmasnda en byk rol Lehistan
Kral Jan Sobieski salamt. Ancak mparator Leopold, kendisine
bu byk muvaffakiyeti temin eden Lehistan kralna layk olduu
ehemmiyeti vermedii gibi beklentilerine de bir cevap vermemiler
di. Lehliler bundan sonra Osmanl hududu zerinde bizzat atklar
cephede mcadeleye giritiler.
Dier taraftan Eski B odan Beyi stefan, Lehlilerin yanna katk
tan sonra onlarla birlikte hareket etmekteydi. Viyana bozgunundan
sonra faaliyetlerini daha da artrd. Bir aralk B odan Voyvodas
Duka Bey'i bastrarak esir edip gtrd. Bunun zerine Osmanllar
onun yerine stanbul'da bulunan sabk Bodan Voyvodas Dimirta'
gnderdiler.
Lehliler Viyana galebesinden sonra Kamanie ve Badan taraf
larnda taarruza baladklar srada zi ( Silistre) valisi ve Babada
muhafz olarak o cephede Kprlzade Fazl Mustafa Paa bulun
maktayd. Ancak yeni sadrazam , Kprl ailesinden olmas hase
biyle onu grevinden alarak yerine Lehistan cephesi serdar olarak
Sar Sleyman Paay tayin edip gnderdi. Fazl Mustafa Paa'y
da kubbe veziri yani sandalyesiz nazr olarak Edirne'ye davet etti.
San Sleyman Paa vazifesine baladktan sonra kuvvetli bir
Leh ordusunun hududa geldiinden bahis ile acele yardm istemi
ti. Halbuki hkmet asl orduyu Avusturya cephesine sevk ettii
iin elde hazr yardmc kuvvet yoktu. Bunun iin Haseki Sultan
Kethdas Gmrk Hseyin Aa'ya vezirlik verilip orlu 'd an

Tuna sahiline varncaya kadar harbe muktedir olanlar toplayp
Sleyman Paa'nn yanna gtrmesi emrolundu. Ayn zamanda
Lehistan Elisi Proski vastasyla Lehistan kralna sulh teklif etti.
Austos 1 684'te Kral Sobieski seksen bin kiilik bir kuvvetl e
Krakovi'd en karak Kamanie zerine gelmiti. Hedefi, bu ray
aldktan sonra Bodan' igal etmekti. Hotin Kalesi kars na ge
len Sobieski kale tarafna gemek iin otuz bin kii ayrp bunl ar
kpr kurmaya memur etti. Fakat nehir takn olduundan temel
tutturulamad. Kpr yaplncaya kadar sekiz bin kadar Barab a
Kazan muhafz tayin eyledi.
Bu srada ikinci defa Krm Hanl'na tayin edilen Selim Giray
Han yz bin kiilik bir kuvvetle sefere kp Lehistan Cephesi Ser
dar Sar Sleyman Paa ile Turla yani Dinyeper Nehri kenarnda
bulumay kararlatrdklarndan her ikisi de o tarafa hareket etmiti.
Selim Giray, byk olu ve kalgay Devlet Giray Sultana otuz
bin kadar kuvvet verip Hotin nndeki kpry muhafaza etmekte
olan Baraba Kazaklar zerine yollad. Devlet Giray Sultan bunlara
baskn yapp yakalayarak hemen hepsini kltan geirdi.
Dinyeper Nehri kenarna gelindii zaman Selim Giray bir yksek
yere kp btn Tatar kuvvetlerini etrafna toplayarak heyecanl
ve yksek sesle, "Dinimize zaaf gelmekle her taraftan zerimize
din dmanlar galebe eyledi. Kerbela gndr! Bu cengi ne Al-i
Osman ve ne de benim iin edin. lnceye kadar din uruna a
lp din dmanna arka vermeyelim ve kyamete kadar iyi adla
anlalm;' deyip attan inerek secdeye vard zaman Tatar askeri
titreip bararak dmandan yz evirmeyip ehit oluncaya kadar
dveceklerine and itikten sonra Hotin nne geldiler.
te yandan Lehistan Cephesi Serdar Sleyman Paa, maiyeti
kuvvetleriyle sak'dan Kartal yakasna geip yrrken bir gn evvel
yetimesi hakknda Krm hanndan mektup ald. Sratle hareket
ederek Turla kenarnda Selim Giray'la bulutu.
IV Mehmed Han 317
Han ve Osmanl kuvvetlerinin geldiini haber alan Sobieski ta

arr uza cesaret edemeyerek kuvvetlerini tedrici surette geri ekmeye
b al ad. Lakin Osmanl ve Tatar askerleri her taraftan sktrdkla
rn dan Lehlileri ar zayiata urattlar.
Sobieski sonunda bir i baaramadan ve byk bir zayiatla ekil-
di. Onun blgeden ekilmesiyle Sleyman Paa, Babada klana
ve Krm han da yerine dndler. Cephe olaylar tafsilatyla padiaha
bil dirildi (5 Kasm 1 684) .
Bu muvaffakiyetten memnun olan iV. Mehmed, Selim Giray ile
Sleyman Paa'ya ve maiyetlerine hil'at, kl ve atiyye gnderdi.
Lehliler Temmuz 1 687e Lehistan Kral Jan Sobieski'nin byk
olu Yakob Sobieski kumandasndaki altm bin kiilik bir kuvvetle
bir kez daha Kamanie zerine yrdler. Byk bir Leh kuvvetinin
zerine geldiini haber alan Kamanie Muhafz Bonak Hseyin
Paa, keyfiyeti Serdar Bozoklu Mustafa Paa'ya bildirdi.
Serdarn yannda kafi kuvvet olmadndan hazrla balad.
Fakat bu srada da dman gelip Kamanie'yi muhasara edip kaleyi
dvmeye balad. Bundan baka bir ksm Leh kuvvetleri Ya eh
rini igal eylediler. Lehliler muhasara esnasnda zahireden sknt
ekiyorlard. Bucak'taki Tatarlarn buday ambarlarn elde etmek
iin Prut Nehri'ni geip o tarafa gittilerse de Tatarlar her taraf atee
verdiklerinden Leh ordusu muharebe etmeden klliyetli telefat
verdii iin Prut'u tekrar geerek geri dnd.
Bu srada Krm Han'nn gndermi olduu on bin kiilik kuvvet
imdada yetiti. Bunlar gelince Lehliler Kamanie'yi muhasaradan
vazgeip btn arlklarn alp sratle ekildiler. Bu suretle Lehis
tan Kral birinci emeli olan Kamanie'yi alamad (2 Eyll 1 687) . 84
UYVA R' I N KAYB I

Avusturyallar 1 685 ylnda byk kuvvetlerle Uyvar zerine
yrdler. Serdar Melek brahim Paa ise hedefini Estergon olarak
belirlemiti. Ancak Osmanl ordusunun kalelere dalm olmas
sebebiyle serdarn yannda az bir kuvvet bulunuyordu. Harp levazm
eksikti. Bunlar Sadrazam Kara Mustafa Paa'd an talep etti. Ancak
sadrazam, Melek brahim Paa'nn Budin mdafaas dolays yla

kazand itibardan rahatsz olmutu. Bu sebeple istedii yard m lar
yerine getirmedi.
Dier taraftan Uyvar' muhasara altna alm olan Avu sturya
Kumandan Lotheringen Melek brahim Paa'nn az bir kuvvetle
Estergon zerine yrdn haber almt. Uyvar nnde yirmi
bin kiilik bir kuvvet brakarak geri kalan birliklerini dk de Lor
raine komutasnda Estergon zerine sevk etti.
Melek brahim Paa Estergon'un daryla irtibatm ifte bir hat
zerinden askerlikte "mukabil evre" denilen tertiple kesmiti. Yedi
bataryadan ikisini Thomas Tepesi'nde, ikisini Georges Tepesi'nde,
ikisini ovada ve yedincisini Tuna Adas zerinde mevzilendirm iti.
Gece gndz demeden ehrin zerine top atei yadryordu.
Dk de Lorraine Estergon'd an hareketle on gn sonra kale
nnde grnerek Trklere hcum etti ( 1 6 Austos 1 685 ) . Melek
brahim Paa, Hristiyan ordusunun say stnln gz nnde
tutarak ordugahn kaldrmak ve ekilmek zorunda kald. Bu arada
arlklarnn byk blmn kale nnde kalmt.
imdi topyekn Avusturya birlikleri Uyvar zerine yrdler.
Kaledeki toplam drt bin kiilik birlik, dman kuvvetlerine kar
amansz bir mcadele veriyordu. Yz bin kiilik Avusturya ordusu
kaleyi drebilmek iin her yolu deniyordu.
Kalenin d hendeindeki kapal yola kadar be batarya ileri
srlmt. Aynca on dokuz havan topu btn taarruz hattnda
taksim edilmiti. G ece gndz dvlen kale surlarnda alan ge
diklere umumi yryler tertipleniyordu.
Buna ra men bin kii kalan kale mdafileri son ferdine kadar
kahramanca direnmeye devam ettiler.
Nihayet kuatmann krknc gn Uyvar Avusturyallarn eline
geti. Muhasara kuvvetleri fkeden kendilerini ylesine kaybetmi
lerdi ki nlerine her kan ldrdler. Kaledeki bin kiiden sa
kalanlarn says sadece iki yzden ibaretti. Trklerden kadn ve
ocuklar Avusturya mparatorluu beylerine satld.85
Melek brahim Paa b u muvaffakiyetsizlikten sonra hudutlarda

icap eden tertibat aldktan sonra sonbaharda Belgrad klana
dn d.
Sadrazam Kara brahim Paa, Melek brahim Paa'ya gerekli
yardmlarda bulunmad gibi son seferindeki baarszln ileri
srerek kendisini katletme yollarn aratrd. Bu srada Melek b
rahim Paa'nn bir teebbs ona arad frsat vermi oldu.
Uyvar'n sukutundan sonra Melek brahim Paa kendisinin
itim at ettii adamlarndan Ahmed elebi'yi, sulh teklifini havi bir
mektupla Avusturya kumandan Lotheringen'e gndermiti. Hk
metten emir almadan kendi kendine sulh giriiminde bulunmu
olmas serdar aleyhinde bir thmet tekil etti. Nihayet padiahn
huzurunda yaplan grmede sadrazamn tahriki ile katline fetva
verildi (2 Aralk 1 68 5 ) . Belgrad'da boulup ba Edirne'ye getirildi.
Hadisenin sonrasnda Sultan iV. Mehmed, Melek brahim
Paa'nn, veziriazamn garazna kurban gittiini anlayarak mte
essir olmu ve Kara brahim Paa'ya, "Yzn kara ve cann rahat
olsun. Vcuda getirdiin hneri bir ho gr:' szleriyle kesik ba
veziriazama iade etmekle beraber ona kar olan nefret ve itimat
szln hissettirdi.
Melek brahim Paa'nn yerine Halep Valilii ile Budin Valisi
Abdi Paa serdar oldu. Fakat hemen onu mteakip sabk Eri valisi
olup o srada kaptan- derya bulunan Sarho Ahmed Paa Neme
taraf serdarlna getirildi.
O S MA N L I 'YA KA R I N C C E P H E : V E N E D K
Venedik, Viyana Seferi ncesi gerek Papalk'n gerekse mparator
Leopold'n Osmanllara kar ittifak tekliflerine itidalli yaklamt.
Bilhassa papann mkerrer teviki zerine gizlice imparatorla uyu
mulard. Bununla beraber Viyana muhasarasnn sonuna kadar
hibir giriimde bulunmadlar. Nihayet Venedik Doju Jstinyani ile
mparator Leopold 25 Nisan 1 684'te mukaddes ittifak akdeyledi.
320 m p a r a t o r l u u n Z i r v e s i v e D n
B ylece Avusturya v e Lehistan'dan sonra Venedik'te Osm an

llara kar harbe girmi bulunuyordu. Osmanllara kar cep he
byyordu.
Venedik Cumhuriyeti kendi donanmasndan baka Papa, Fl o
ransa, Malta, Ceneviz ve spanyadan da gemiler tedarik edip yz
para gemi ile taarruza geti. Cumhuriyet donanmasnn umum
kumandanl Kandiye Mdafii Franesko Morozini'ye veril di.
Osmanl hkmeti buna kar sahil ve adalarn muhafazas iin
mmkn mertebe tedbirler ald ( 1 684) .
Venedikliler deniz cephesinde ilk olarak yerli Rumlarn da yar
dmlaryla Ayamavra Adas'n igal ettiler; Mora'nn igali iin birinci
adm olan Ayamavra'nn elden kmas zerine Osmanl hkmeti
Boaz Muhafz ahin Mustafa Paa'y serdar tayin ederek Mora'ya
gnderdi.
Venedik donanmasndan iki kalyon ve firkate bayram na
mazndan istifade ile Limni'ye karma yapt ise de bu teebbs
kendilerine pahalya mal oldu. Ar kayplar vermek suretiyle tard
edildiler.
Ayn yl papazlarn tevikiyle Mora, Yanya ve Yeniehir Hristi
yanlar isyan edip Venediklilerle birleerek faaliyete getiler. Bunlar
Preveze Kalesi'ni karadan ve denizden abluka altna aldlar. Mora
Seraskeri ahin Mustafa Paa'nn yapt yardmn muvaffak ola
mamas zerine Preveze dmana teslim oldu.
ahin Mustafa Paa baarszlk zerine grevinden alnd. Yeri
ne vezirlikle Edirne Bostancbas Karaylan Ispanak smail Aa
tayin edildi ( 1 684 sonlar) .
smail Paa ile ahin Mustafa Paa'nn aralar iyi olmadndan
dman karsnda bir fenala sebep olurlar diye smail Paa Sakz
Adas muhafzlna tayin olunup Sakz Muhafz Vezir Halil Paa
da Mora seraskeri oldu.
Venedikliler taarruzlarn Bosna, Mora ve adalar olmak zere
cepheden yapyorlard. 1 685'te Bosna Beylerbeyi Fndk Mus
tafa Paa yedi bin kiilik birliiyle Bosna hududundaki Sin Kalesi
I V. Mehmed Han 321
zerine gelen yirmi bin kiilik Venedik, Hrvat, Uskok v e sairden

mrekkep dman kuvvetlerini etine Nehri kenarnda ar bir
bo zguna uratt.
Yine Venedikliler yirmi bin kiilik bir kuvvetle Adriyatik De
nizi sahilinde Osmanllara ait olan Kartaro Kalesi zerine gelerek
karaya asker kardlar. kodra Sancakbeyi Sleyman B ey on bin
kiilik bir kuvvetle iki koldan bunlara baskn yaparak sekiz binini
katletti. Kurtulanlardan bir ksm gemilerine ve bir ksm da da
lara doru katlar ( 1 68 5 ) . Bu hizmetine mukabil Sleyman B ey
beylerbeyi rtbesiyle iki tulu paala terfi ettirildi. Yine bu zat,
asi Arnavutlar devlete itaat ettirip Nove, lkn, Bar taraflarn
Venedik taarruzundan muhafaza eyledi. Ayn zamanda stavigrod
Kalesi'ni zapt eylemeye muvaffak oldu.
Venedik'in saldrlar hi durmadan devam ediyordu. Avusturya
ve Lehistan cephelerine de kuvvetler gndermek zorunda kalan Os
manllar blgeyi yeterince destekleyemiyordu. Nitekim Venedikliler
1687 Nisan aynda Kartaro, Karnaro ve Sin kalelerini zapt ettiler.
Buralarn geri alabilmek iin on iki bin kiilik bir kuvvetle
Bosna valisi ile Hersek sancakbeyi mcadele ettilerse de muvaffak
olamadlar. Venedik ardndan 30 Eyl l 1 687'de Dalmaya'nn seddi
saylan Kastelnova'y igal eyledi.
M O RA'. DA D U RU M
Venedik asl olarak hcumlarn Mora zerine teksif etmiti.
Mays 1 68 5 'te elli bin kadar Venedikli, Karadal, Hrvat ve asi
Hristiyan Arnavutlarndan m rekkep m ttefik birlii Venedik ami
ralinin kumandasnda byk bir donanmayla Ayamavra Adas'na
geldi. Donanmada Venedik kadrgalarndan baka Papa, Floransa,
Malta, Ceneviz ve spanyadan aldklar toplam iki yz yirmi para
gemi bulunuyordu. lk planlar nebaht Krfezi'ne girip Grds
Boaz'n elde etmekti.
Bunun iin ncelikle krfezin sularn yoklamak istedilerse de
Mora Valisi Siyavu Paa tarafndan Rumeli kastilinden atlan top
larla men edildiler. Venedik donanmasnn kesin olarak ne tarafa
saldraca bilinmiyordu. Venedik Amirali Morozini Manya'dan

yani gneyden Mora'nn igaline balamak istedi.
Ancak Manyallarn bir casusu gelerek 1 685 Temmuz ayn d a
smail Paa'nn on bin kiilik bir kuvvetle Manya'ya baskn yap
tn, kylerini yakarak rehin makamnda kadn ve ocuklarn
alp gtrm olduunu sylediinden amiral plann dei ti rd i.
eriden yardm gelinceye kadar Koron ve Modan kalelerinin zap
tna karar verdi.
Byk mttefik donanmas ksa bir sre sonra Modan nnde
grnd. Kaleden yaplan youn top at ile gemileri batrld.
Bunun zerine Koron nne gelerek demirlediler. Derhal karaya
on bin kadar asker karan dman amirali, Koron'u hem deniz ve
hem karadan muhasara ederek dvmeye balad (7 Austos 1 685).
Vaziyeti haber alan Mora Seraskeri Halil Paa drt bin kadar
kuvvetle yardma geldiyse de yaplan muharebede ehit dt. Yerine
tayin edilen Siyavu Paa da kaleyi kurtarmak zere Venedik kuvvet
lerine kar taarruza geti ise de o da ehit oldu. Bunun zerine Mora
seraskerlii kaptan- derya olup o srada donanma ile Anapoli'ye
gelmi olan padiahn damad Musahip Mustafa Paa'ya verilmitir.
Mora Seraskeri Koron nne geldiinde Osmanl kuvvetlerinin
fena durumunu grp hayrette kald. ahin Mustafa Paa'ya, "Bu
nasl muhasaradr ? " diye sorduunda o da, "Be defadr yardm
istedimse de dinletemedim;' cevabn verdi. Bunun zerine Musa
hip Mustafa Paa ackl vaziyeti, kuvvetin azdan az olup dmann
ise ok kuvvetli olduunu ve mhimmat ihtiyacn bildirdi. Fakat
yardm gelmeden evvel dmann bir baskn neticesinde ay
muhasaradan sonra Koron Kalesi dt ve iindekiler tamamen
ldrld.
Amiral Morozini bundan sonra Zarnata yaknnda karaya
kard kuvvetle Mora Seraskeri Musahip Mustafa Paa ile yapt
muharebede galebe aldndan Zarnata ve Kalamata kalelerini zapt
eyledi. Bundan sonra Korfu Adas'na dnen Venedik donanmas
amirali gelecek sene de Mora Seferi'ni uygun grp Navarin zerine

yr meye karar verdi.
Ertesi sene Venedik donanmas tekrar Mora sularndayd. Ha
zir an 1 686'd a yetmi kalyon, elli ektiri ve krk firkate ile Eski Na
va rin ( Zonchio) nne gelerek demirledi. Kale mdafaada aciz
kaldndan teslim oldu.
Sefer Paa tarafndan mdafaa edilen Yeni Navarin ise on yedi
gn iddetle mukavemete alt. Ancak sekiz-on bin kiilik kuv
vetle yardma gelen smail Paa'nn General Knigsmark tarafn
dan malup edilmesi zerine oras da teslim oldu. Kalenin teslim
olduu gece i kaledeki barut ate aldndan Sefer Paa bir ksm
askerle beraber berhava oldu. Bundan sonra Knigsmark karadan
Modan zerine yrd. On drt gn sonra 7 Temmuz 1 686'd a
oras da dt.
Bylece Venedikliler Gney Mora'da en mhim limanlar elde
etmeye baladlar. Bu arada yirmi gn muhasaradan sonra Mora'nn
dousunda mhim bir liman olan Anapoli Kalesi, muhafzn iha
neti neticesi olarak dt. Burann kumandan deniz merasndan
Rum Hasan Paa olup kaleyi Venediklilere teslim ederek kendisi
de eski dinine dnd (Austos 1 686). Bu suretle 1 686 sonlarna
kadar Amiral Morozini ile General Knigsmark tarafndan Zarnata,
Kalamata, Koron, Modan, Anapoli ve Arkadya kaleleri elden kt.
Mora'ya ikinci defa Ispanak smail Paa tayin edildiyse de baa
rszl sebebiyle tekrar azlolunarak (Aralk 1 686) Divrikli Mehmed
Paa getirilmiti. Halk hemen tamamen Rum ve katolik olan Mora
Yarmadas'nda vaziyeti muhafaza edecek kuvvet olmamasndan
dolay serasker deitirmekle bir i grlemiyordu. 86
B U D N ' D E B Y K M CA D E L E
Osmanl kuvvetleri cephede iddetle direnmesine ramen
malubiyetlerin ve buna bal olarak kayplarn n alnamyordu.
Kara brahim Paa, Merzifonlu'nun idam edilmesinden sonra
bizzat sefere gitmeyerek cepheye lazm olan asker ve mhimmat
gndermekle megul olup oralar serdarlarla idare etmeye al-
yor v e padiahn yanndan ayrlmyordu. Fakat kendisi iktidars z

olduundan hizmeti grlen serdar ve vezirleri istirkab ve birer
bahane ile azl veya katlettirmekte idi. Ayrca son zamanda hast a
olduundan vekalet etmek zere z Valisi Sar Sleyman Paa'y
Lehistan serdarlndan alarak Edirne'ye getirtmiti. Her ikisi evvelce
Kara Mustafa Paa'nn katli iin almlard.
iV. Mehmed'in ise veziriazama kar itimad iyice azalm bulu
nuyordu. Bu itibarla veziriazam olacan Sleyman Paa'ya gizli ce
vadetmiti. Kara brahim Paa bu defa da Sleyman Paann faz
laca tevecche mazhar olduunu grnce Lehistan cephesindeki
baarlarndan b ahisle onu da Avusturya cephesine serdar yapmak
istedi. Fakat eski dostu na da oyun yapmak istemesi kendisinin daha
evvel azline sebep oldu. Mhr-i hmayun alnarak Sar Sleyman
Paa'ya verildi ( 1 685 Aralk) .
Veziriazam Sar Sleyman Paa da bizzat cepheye gitmeyerek
Avusturya cephesine daha nceden tayin olunan Sarho Ahmed
Paann gitmesini muvafk bulmutu. Ancak bu durum byk tep
kiye yol at. Zira seneden beri devam etmekte olan Avusturya
seferi hibir muvaffakiyetli netice vermiyordu. Memlekete, asker,
hazine ve mhimmat itibariyle mtemadi ziyana sebep olduu gz
nne alnarak buna bir are bulmak zere padiahn huzurunda
toplanld. Burada sz alanlar, " ngrs Seferi yalnz serdar ii de
ildir. Buna bizzat padiah veya mhr (veziriazam) gitmelidir. Eer
padiah giderse ne gzel ve illa mhr giderse padiahn Edirne'de
oturmasnn lzumu olmayp her cihetle stanbul'a nakletmek la
zmdr. Zira iki senedir Edirne halk tekalif vermeden fakir oldular,
bir zamir rahat olsunlar;' diyerek mttefikan karar verildi. Ardndan
padiahn yerine veziriazam kendisinin sefere gideceini syleyerek
etrafa fermanlar karld.
Krm Han Selim Giray'a da krk bin altn izme baha ile murassa
kl hil'at yollanp icap eden yerlere kuvvet gndermek zere hudut
ta hazr bulunmas bildirildi. Veziriazamn sefere hareketi sebebiyle
yerine kendi adamlarndan olup sabk veziriazam brahim Paann
I V. Mehmed Han 325
mal ve eyasn msadere edip Edirne'ye getirmi olan byk mi

rahur atr Recep Aa vezirlikle sadaret kaymakam tayin edildi.
iV. Mehmed Han 1 9 Nisan 1 686 serdar- ekrem tayin ettii ve
ziriazama sancak- erifi verip gnderdii gibi verilen karar zerine
drt gn sonra kendisi de stanbul'a hareket etti.
Veziriazam ve Serdar- Ekrem Sar Sleyman Paa 1 686 Mart
aynda Belgrad'a vard. Fakat bu srada Lotheringen kumandasndaki
Macar, Hrvat, Alman (Frankonya, Brandenburg, Suab, Saksonya
ve B avyera kuvvetleri dahil hemen btn Avrupa'nn milletleri
valyelerinden mrekkep doksan bin kiilik byk bir kuvvetle
gelip 1 8 Haziran 1 686'd a yandan Budin'i sardklar gibi Pete
yakasndan da burasn dvmeye baladlar.
Sleyman Paa Budin Kalesi'nin sukutuna ihtimal vermeyerek
ar hareket etti. Durumun vehameti kendisine bildirildii halde
ehemmiyet vermedi. Sonradan kaleye girmek zere sevk edilen
kuvvetler de bozuldu.
kale cephanesine isabet eden humbara, otuz alt bin kantar
cephaneyi ve kral sarayyla kalenin yarsn berhava ederek drt bin
muhafz bir anda ldrd. Budin Valisi Ali Paa ehrin Viyana ka
ps tarafnda dvyordu. Nihayet yetmi sekiz gn muhasaradan
sonra 1 1 Eyll 1 986'da bir pazar gn toprak kuleden kaleye yaplan
hcum neticesinde Budin sukut edip Vali Abdi Paa ehit dt. 8 7
Budin, yz krk be sene Osmanl idaresinde bir eyalet merkezi
olarak kalm olup alt defa muhasara edilmitir. Burasnn zapt
Hristiyanlar ne kadar sevindirdi ise Mslmanlar da o derece
mteessir etmiti.
A H NAZ L I B U D N !
Budin 167 yl Trklerin elinde kalm, Mslman ve Hristiyan
halka ok iyi baklm, ehir bayndrlk iinde yaamt. Fakat el
den knn, hele kadnlarn, kzlarn gz dnm askere peke
ekilmesi, tutsak olanlarn boazlanmas olaylar Trk'n yreinde
o kadar derin yara amtr ki aradan 275 yl geti ise de bu felaket
zerine kan trkler hi unutulmad:
tme blbl tme, yaz bahar oldu,

Blbln figan barm deldi,
Gl alp satmann zaman geldi,
Ald Neme bizim nazl Budin'i
emelerde abdest alnmaz oldu,
Camilerde namaz klnmaz oldu,
Mamur olan yerler hep harap oldu,
Budin'in iinde uzun ars,
Orta yerinde Sultanahmed Camisi,
Kabe suretine benzer yaps,
Budin'in iinde serdar kzym,
Anamn, babamn iki gzym,
Kafeste besli knal kuzuyum,
Cephane tututu, aklmz at,
Selatin camiler yand, tututu,
Hep sabi sbyanlar atee dt,
Serhatlar iinde Budin'dir ba,
Kan ile yorulmu topra ta,
erkez Alemdar ehitler ba
Ald Neme bizim nazl Budin'i,
Kble tarafndan top atld,
Perembe gnyd, gne tutuldu,
Cuma gn idi, Budin alnd,
PA D A H I AZ L E G D E N YO L !
Budin'in kuatmasnda bulunan byk dman birlikleri kale
nin dmesi ile serbest kalmlard. Bunlar artk blk blk evre
kale ve palangalar zerine yrmeye ky ve kasabalara saldrmaya
IV Mehmed Han 327
baladlar. Bir ksm kale ve palangalar ya dman tarafndan igal

ediliyor veya bizzat Osmanllar tarafndan boaltlp yktrlyordu;
Avusturya ordular artk mteaddit cephelerden Macaristan ilerine
dalmt. Serdar- ekrem Segedin Kalesi tarafna kuvvet gnderdiyse
de gnderdii kuvvetler malup oldu. Yirmi sekiz gn muhasaradan
sonra da Segedin dt. Daha sonra emontorna, Peevi (Peuy) ,
Kapovar ve iklo mhim kaleleri elden kt.
Kn gelmesi sebebiyle ordu sek'ten kalkarak Belgrad'a geldi.
Erdel'e tabi Marmaro mntkasna gelen Avusturya kumandan
Osmanl ordusunun fena durumundan istifade ederek birtakm
vaatlerle Erdel kalelerini igal ederek ierisine Avusturya kuvvetleri
koydu.
1 687 senesi Avusturya cephesindeki Osmanl ordusu olaylar
bir facia eklini ald. Bu sene baharnda Serdar- Ekrem Sar S
leyman Paa, B elgrad'da eyaletlerden gelecek kuvvetleri bekledii
srada Avusturya kuvvetlerinin sek Kalesi'ni muhasara ettikleri
haber alnd.
Derhal o tarafa gidilerek dman malup edilip takip olundu ve
dmann geen sene zapt ettii iklo Kalesi'ni boaltarak Budin
taraflarna ekildii haber alnarak ileri hareket olundu ve iklo n
lerinde Prens arl kumandasndaki Avusturya ordusuyla karlald.
Baz muvaffakiyetler elde edildi ise de veziriazamn orduyu zapt
u rapttaki hatas sebebiyle bu baarlar kahkari bir malubiyetle
neticelendi. Anadolu kolundaki muvaffakiyetsizlik btn orduya
sirayet etti; ordugah terk edilerek sek taraflarna kadar kald.
Defterhane ve ordu hazinesi dmana kald. Serdar- ekrem, sek
Kalesi'ne asker koyup kendisi Peter Varadin'e geldi.
Bu srada Eri Kalesi'nden feryat gelip zahire istiyordu. Fakat
yollar dman elinde olduundan zahire gndermeye imkan yoktu.
Venedik cephesi periand. Lehistan imdilik Krm birliklerinin
faaliyetleri ile zapt u rapt altndayd. Ancak nereye varaca belli
deildi.
Dier taraftan Veziriazam Merzifonlu Kara Mustafa Paa'n n

katli zerine serdar- ekremlie onun yerini tutacak kudrette idari
ve askeri inzibat temin edebilecek bir kumandan gelmemiti. Sk sk
sadaret deiiklikleri neticesinde ordu nizam yava yava bozulmaya
balam, muharebenin uzamas ve ayn zamanda malubiyetlerin
devam bunu arttrmt. Padiah krk drt ve krk be yalarnda
olup ileri eline alabilecek bir ada bulunuyorsa da ifrat derecede
av merak sebebiyle bizzat ilerin banda bulunmuyordu.
cephedeki muharebenin bir elden idaresi iin veziriazamlar
devlet merkezinde bulunup tarafa serdar gndermek suretiyle
savalar idare etmek istiyorlard. Fakat mevkilerini muhafaza iin
kendilerine rakip saydklar deerli vezirleri de birer bahane ile azl
ve katletmeyi de ihmal etmiyorlard.
Muharebeler sebebiyle eyaletlerden gelen kuvvetlerin cephelerde
kalmalar, ehir ve kasabalar tenhalatrm olduundan yava
yava vilayetlerde balayan asayisizlik muharebenin devamndan
tr gittike artmaya balamt; asker kaaklarnn akavetleri de
Anadolu'nun durumunu zorlatrmt. Bundan dolay hkmet
dmana kar sevk edecei kuvvetlerin bir ksmn bunlarn zerine
gndermeye mecbur olmutu.
F L N Z D EC i T R N !
Sultan IV. Mehmed btn devlet idaresini Kprllere brakarak
yirmi be seneden fazla bir zaman avclkla megul olarak rahat
rahat geirmiti. Ancak Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn katlin
den sonra o ayarda bir hkmet bakan bulamadndan dolay
skk bir durumda kald. Fakat bu felaket senelerinde olsun itiyad
olan avcl brakarak idareyi bizzat ele alp ordularnn banda
bulunmamakta srar etti.
Padiahn bu hali dedikoduyu ve zaman iinde halkn kendi
sinden yz evirmesine neden oluyordu. Her tarafta aleni olarak
ikayetler balamt. Halk, asker ve ulema tarafndan, "Memleket
elden gitti ! Avdan nice bir feragat etmez! Bu daha ne kadar sre
cek? Krk yldr avland ne fayda grd? Bu ekilen eyler hep ikar
IV Mehmed Han 329
fezahati deil mi?" gibi szlerle Sultan Mehmed muaheze ediliyor

ve bu tarzdaki szler her yerde korkmadan syleniliyordu.
Nitekim bir gn Avc Sultan Mehmed, Hac Evhad Tekkesi eyhi
Hac Hseyin Efendi'yi avlanmak zere Davudpaa'd a bulunduu
srada vaaz iin Davutpaa Camii'ne davet ettiyse de Hseyin Efendi,
"Vaaz isteyen stanbul'a gelip dierleri gibi camide meclisimizde
hazr olurlar; buraya gelsnler, benim syleyeceim, avdan vaz
ge, gelip tahtnda otur, ibadet ve taata megul ol; vilayetler harap
oldu, ibadullah gr gzet demekten ibarettir;' szleriyle padiahn
gnderdii adam geri evirdi.
Bu szlere gcenen padiah bu defa da Bayramiye tarikat eyh
lerinden ayn zamanda selatin camileri krs eyhlerinden Him
metzade Abdullah Efendi'yi davet etti. Himmetzade daveti reddet
meyerek Davudpaa'ya gitti. Ancak camide pek ac szlerle halk
hngr hngr alatacak bir vaazda bulundu. yle ki, "mmet- i
Muhammed! Devlet sahipsiz kald. ehir v e kaleler dman eline
dp cami ve mescitler kilise oldu. Fiilinizi deitirin ! Gnahlar
nza tevbe edin! imdiden sonra bize lazm olan gzmz yandan
imen bitinceye kadar bamz yerden kaldrmamaktr;' dedikten
sonra padiaha hitap ile, "Nedir bu inip binme, bu hay huy ve nefs-i
emmarenize uymalar? Nice bir gaflet uykusunda yatursunuz? Geri
padiahlar ava gidegelmitir, ancak imdi zaman deildir. Her
zamann bir icab var;' dedi.
Sultan IV. Mehmed Han bu tariz ve dedikodular nedeniyle av
meselesine ara vermi ise de karklklar son bulmad. Zira
cephedeki harplerin devam d hazinede (Maliye Hazinesi) para
brakmad gibi i hazinede (Enderun Hazinesi) de para kalmam
t. Bundan dolay kapkulu ocaklarnn maa muntazam verilme
diinden drt kist yani bir senelik maalar birikmiti. Bunun iin
1 687 senesinde imdad- seferiyye namyla yardm olarak Osmanl
memleketleri dahilindeki ehir ve kasabalarn zengin ve tccarla
rndan ve devlet memuriyetinde bulunanlardan para tedarikine
karar verilerek her tarafa fermanlar gnderildi.
Bu hesaba gre stanbul'd an b i n b e yz, Bursa'dan iki y z,

Msr'dan yz elli, Badad ve Basra'dan yz ellier kese alnacakt;
vali olan vezir ve beylerbeyiler de haslarna gre birer miktar p ara
vereceklerdi; bundan baka sultanlarn pamaklk haslarnn yars
da hazineye alnacakt.
Bu para yardm ihtiyacndan dolay iV. Mehmed sadare t kay
makamna hatt- hmayun gnderip eyhlislamdan balayarak
aa payede olan mderrislere kadar ulema snfndan "imdadiyye"
ismiyle iane istenmesini emretti. Fakat almasn bilip vermes ini
istemeyen bu snf derhal grltye baladlar. Rumeli Kazaskeri
Deli Hamid Efendi'yi nlerine katarak sadaret kaymakam nn ya
nna gittiler. Paa bunlara, "Padiahmz her birinizin haline gre
yardm talep eder, ne dersiniz?" deyince szbalar olan Hamid
Efendi, "Krk yldr padiahlk edip hava-y nefsine uyup beytlmfil-i
mslimini manasz olarak kasrlara, ali binalara sarf edeceine
bugnleri fkredip imsak etmek gerek idi. Biz bir alay fukarayz.
Arpalk olarak verdikleri kaza lmeyecek kadar bile ihtiyacmza
yetimez, nerede bulup verelim? stanbul'da bu kadar hizmet ehli
faizciler var, onlardan aln. Bu ana dein ulemaya byle teklif olma
mtr. Artk kitaplarmz atee yakmak iktiza eyledi;' gibi szlerle
ilerine gelmeyen harp ianesini kabul edemeyeceklerini syledi.
Bu szlerinden tr Hamid Efendi Kbrs'a srgn edildi. Lakin
ulemadan yardm istenmesi hakkndaki hatt- hmayun geri alnd.
Fakat ihtiyaca binaen ehirdeki zenginlerin mali durumlarna gre
verdikleri paradan epeyce bir yekun hasl oldu. Sultanlarn haslar
da tamamen hazineye alnd; padiah kendi kz Hatice Sultana
ayda bin kuru tahsis edip dier sultanlara da saray kilerinden
tayn balad. Bu arada padiahn zevcesi Haseki Sultan da kendi
haslarndan bir miktarn hazineye terk etti.
Daha sonra Rumeli'deki bir ksm yerler ile Mora ve baz ma
hallerin istilaya uramas sebebiyle mukataat, nezl, cizye ve avarz
vergilerinin tahsilleri mmkn olmadndan baka Anadolu'daki
asayisizlik ve darlk sebebiyle birok ky halk dalp bu hal de
vergilerin tahsilini azalttndan bte muvazenesi alt st olmutu.
lV Mehmed Han 33 1
Nihayet paraszla bir are olarak her bir okka halis bakrdan sekiz
yz mangr kesilip iki mangrn bir akeye gemesi kararlatrld
ve stanbul Tavanta'nda yaptrlan darphanede bu suretle hayli
mangr kesildi (Austos 1 688).
Bu suretle mangr para itibar grp srlrken bu rabetten
daha fazla istifade edilmek zihniyeti ile birka ay sonra mangrn
bir akeye alnp verilmesi hakknda ferman kar kmaz mangr
da derhal itibardan decekti.
iV. M E H M E D H A N ' I N A Z L !
te btn bu gelimeler adm adm isyan hazrlam bulunu
yordu. Neticede kvlcm Varadin'de akt. Varadin'e gelen kapkulu
ocaklar isyan etmeye baladlar. Tehlikeyi sezen Veziriazam Sley
man Paa, sancak- erifi alp defterdar ve yenieri aas paalarla
birlikte bir Tuna aykasyla ve nehir yoluyla kat. Bunun zerine
asker, orduda bulunan Kprl damad Siyav Paa'y veziriazam
ilan ettiler. Ardndan da aralarnda anlaarak dman karsnda
cepheyi brakp Sultan Mehmed'i hal' etmek zere stanbul'a ha
reket ettiler.
Varadin'd en kaan Veziriazam Sleyman Paa Belgrad'a geldi.
Yenieri Aas Bekri Mustafa Paa'y orada brakp kendisi Defterdar
Mustafa Paa ile beraber 1 5 Eyll 1 686'da stanbul'a hareket etti.
Sadaret Kaymakam Recep Paa ile gizlice grp ona sancak-
erif ile sadaret mhrn teslim ile cephedeki durumu bildirdi ve,
"Fitne alevlenmi bir atetir! nnde olan yakp geliyor;' diyerek
onu uyard. Kendisi Kurueme'ye yakn olan yalsnda gizlendi.
Recep Paa ise bu durumu frsat bilerek Sleyman Paann ge
tirdii mhr-i hmayunu bir evirme hareketiyle kendisi alp vezi
riazam olmak istedi. Padiaha durumu izah ettikten sonra askerin
yannda gelmekte olan Siyavu Paa'ya serdarlk menuruyla hil'at
ve kl gnderip Belgrad'dan ileri gelmemelerini emrettirdi. Bylece
fitnenin de nnn kesileceini mit ediyordu.
Oysa Siyavu Paa en batan IV. Mehmed Han'n hal' kararn
da rol oynayanlardand. Varadin'de bulunurken kul aalar (ocak
aalan) lisanndan eyhlislam Ankaravi Mehmed Efendi'ye giz

lice mektup gnderip, "Din, iman, rz ve namus gidip dman lar
arasnda bednam olduk! Madem bu padiah tahtndadr, askerde
gnl birlii olmayp bir i vcut bulmaz. Umumun ihtiya ryl a
cmlenin nne dp er' ile davamz grmeye stanbul'a azi
metten maksat ancak padiahn hal'ine ve ortanca biraderi eh
zade Sleyman Han'n clusuna mttefikan karar verildi;' diyerek
durumu zetlemiti.
Bunun zerine eyhlislam, gizlice ulemay davet edip gelen
kad gsterip mtalaalarn sormu; onlar da, "Bu padiahtan biz
de emin deiliz; ulemay ayak altna alp bir alay liyakatsiz adamlar
ileri ekti. Kendi hevasna dt, nasihat kabul etmez oldu. Bunun
hal'i bizim de muradmzdr. Fakat asker iindeki reziller stanbul'a
gelince edepsizce hareket etmeyeceklerine sz verirlerse biz de
onlara yardm ederiz;' diye cevap verdiler. Ordudan gelen cevapta
ulemann teklifi kabul olunarak iki taraf anlat.
Bu itibarla Siyavu Paa padiahtan gelen hatt- hmayunu havi
ferman ile murassa kl ve krk aldnda hatt- hmayunu askere
kar usulen okuttu. Nitekim ocaklar halk derhal kar karak, "Bu
hatt- hmayunu gnderen adamn mutlak padiahln istemeyiz.
Burada klamayp er' ile davamz grmeye stanbul'a varmaynca
bir mahalde dizginimizi ekmeyiz;' diyerek Belgrad'da kalmayacak
larn belirttiler (22 Eyll) .
Siyavu Paa baz kalelere asker koyup kumandan tayin ettik
ten sonra Anadolu Beylerbeyi Hazinedar Hasan Paay sek'ten,
Belgrad'a getirtti. Kendisini vezirlik ile serdar tayin eyleyerek yanna
bir miktar kapkulu askeri brakp Ni'e geldi.
B urada iken padiahn kendisine gndermi olduu sadaret
mhryle hatt- hmayunu ald. Burada bulunduu srada yenie
rilerin sraryla azlolunan Yenieri Aas Bekri Mustafa Paa'y Bo
azhisar (anakkale) muhafzlna gnderip yerine Kul Kethdas
Cad Yusuf Aa'y yenieri aas tayin eyledi. Ardndan stanbul'a
doru hareketine devam etti.
te yandan Recep Paa, Ocakllarn isyan ve stanbul'a gelmek

istemelerinin nedeninin padiahn kardei ehzade Sleyman' h
kmdar yapmak olduunu anlamt. Onlardan evvel davranarak
Sultan Mehmed'in olu Mustafay padiah yapmak istedi. Bunun
iin nce eyhlislam Ankaral Mehmed Efendi'ye ardndan sek
banbaya teklif gtrd ise de dinletemedi. Sekbanba onun bu
giriimlerini padiaha bildirdi.
Bunun zerine iV. Mehmed Han bostancbay gnderip Recep
Paa ile Sabk Veziriazam Bonak Sleyman Paa'nn yakalanp kap
arasna hapsini emreyledi. (Fakat Recep Paa tevkife gelen bostan
cbay aldatp, tebdil-i kyafetle sarayn gizli kapsndan kamaya
muvaffak oldu. Sleyman Paa ise yalsndan alnp kap arasna
hapsolunarak hemen boulduktan sonra ba, stanbul'a gelmekte
olan askere gnderildi. Mhr-i hmayun da Siyavu Paa'ya verildi.
Askerin Edirne'den teye gememesi istendi. Recep Paa da ok
gemeden atalca'da yakalanarak boulacakt.
te yandan sadrazam da olsa Sivavu Paa'nn asker zerinde
hibir hkm ve nfuzu kalmamt. Artk sz ayaa dmt.
Ni'te bulunduu srada defterdar Seyyid Mustafa Paa ile birinci ve
ikinci tezkirecileri ve Defter Emini Hseyin Efendi'yi veziriazamn
adrnda ldrmlerdi. te veziriazam bu sz anlamaz gruh ile
stanbul'a geliyordu.
Siyavu Paa, padiahn gnderdii son hatt- hmayuna uya
rak Edirne'de klamak ister gibi grnd. Fakat el altndan da
stanbul'a harekette srar etmeleri iin o cakl zorba balarn ve
bu arada Ebsseyf olu Ahmed, Kk Mehmed, Deli Piri, Tekeli
Aa gibi sipah ve silahdar blkleri kethda yerlerini ve yenieri
lerden Fetvac Hseyin avu ile Hac Ali Aa'y tahrik ediyordu.
Neticede stanbul'a gitme karar alnd. Padiaha gnderdii arzda,
"iradeleri zere Edirne'd e klamaya ittifak olunmuken kul taifesi
atam basp bunda klamazz ve ulufelerimizi stanbul'da alp
er' ile davamz anda grrz ve illa otan bana ykarz:' diye
cebren tular kaldrdlar. Yeen Paa kulunuz her ne kadar mene
alt ise d e are edemeyip ktale uru' olunmakla o l tarafa azim et

ile fitne defedildi;' diye yazd.
Yeen Osman Paa her ne kadar padiahtan ald altnlar mu
kabilinde stanbul'a gidilmesini nlemek istemise de muvaffak
olamamt. Hatta ocakllarla aralarnda kanl bir hadise kmas
glkle nlenmiti. Nihayet ordu Silivri'ye vard srrada ocak
aalar aralarnda grerek padiahn kardei ehzade Sleyman' n
clusunu kararlatrdlar (7 Kasm 1 687) .
Veziriazam Siyavu Paa, ordunun Edirne'de kalmayp stanbul'a
gelmek zere yola kt hakkndaki arzay sadaret kaymakam
vastasyla alp okuyunca, "Netice malum oldu;' diyerek fetva emini
ile veziriazama aadaki ar ve midsiz hatt- hmayunu gnderdi:
Sen ki veziriazam Siyav Paasn !

Cmle ocak aalar ve ihtiyar kullarma selam ve dua ederim.
defadr hatt- erif gnderdim. Belgrad ile Edirne arasn kla tayin
ettim. Muradnz her ne yzden ise yerine getirdim. Asla mltefit
olmayp hatt- erifime itaat ve inkyat etmediinizden fikriniz belli
oldu. Muradnz beni tahttan indirmek ise olum Mustafa size Allah
emaneti olsun. Yerime geirip beni kendi halime koyasz. Kk
Ahmed'i (nc Ahmed) dahi size Allah emaneti eyledim. Hak
Celle ve Ala Hazretleri'nin bir ismi de Kahhar'dr; dilerim Allah'tan
ki cmleniz kalr olasz.
Hatt- hmayun Silivri'de veziriazama verildi. Ocak aalar ve

ii idare eden zorbalarn huzurunda okundu. Ancak ehemmiyet
verilmedi. Fetva eminini de, "Bizimle gidersiniz;' diyerek yanla
rnda alkoydular.
Dier taraftan Siyavu Paa, Silivri'd e ocak aalarn ve zorba
balarnn aldklar karar stanbul'a Sadaret Kaymakam Kpr
lzade Mustafa Paa'ya gnderdi ve gereinin yaplmasn istedi.
ldrlmekten korkan iV. Mehmed Han, yerine olu Mustafa'nn
gemesini istiyordu.
Ertesi gn bata eyhlislam olmak zere ulema ileri gelenlerini,

vezirleri, yksek rtbeli ocak aalarn Ayasofya Camii'nde toplayan
Mustafa Paa ordudan gelen karar suretini onlara duyurdu. Toplan
tda bulunanlar, Kprlzade'nin lke dman istilasna urarken
avdan ban alamayan, etrafndaki mfsitlerin tesiriyle bu derdin
ilacn grecek kiileri uzaklatran bir padiahn hal'inin er'an
caiz olup olmad sorusuna skutla cevap verdiler.
Bunun zerine il. Sleyman'n tahta karlmas kararlatrld.
iV. Mehmed Han iki oluyla birlikte sarayn imirlik dairelerine
konuldu. Bir sre burada sk bir gzetim altnda yaad.
Sultan il. Sleyman 1 689 Macar Seferi'ne ktnda Edirne'ye
getirildi. Dier kardei il. Ahmed Han'n da saltanatna ahit oldu.
6 Ocak 1 693'te bu ok sevdii ehirde vefat etti. Naa stanbul'a
getirilerek annesi Turhan Sultan'n Yeni Camii civarndaki trbe
sine gmld.
AH S Y ET
Sultan brahim'in olu olan iV. Mehmed 1 /2 Ocak 1 642'd e Ha
tice Turhan Sultan'd an stanbul'da dodu. Doumuna ok sevinilip
donanma enlikleri yapld. ocukluunu sarayda geleneksel ortam
iinde geirdi. ehzadeliinde, mam- ami, Yusuf Efendi, ami
Hseyin Efendi ve dier kymetli hocalardan ders alarak yetitiril
di. Ancak babasnn bir darbe ile tahttan indirilmesi sonucu yedi
yanda saltanata getirilmesi eitimine nemli lde sekte vurdu.
Buna ramen tahsil ve talimine saltanat zamannda da devam etti.
iV. Mehmed'in ( 1 648- 1 687) ilk sekiz senesi i ve d trl gaileler
iinde gemitir. Kprl Mehmed Paa sadaretinden Viyana boz
gununa kadar yirmi sekiz sene idareyi ellerine brakt Kprller
sayesinde rahat etmitir.
Oullar Mustafa ile Ahmed doduklar vakit kardeleri olan
Sleyman ile Ahmed'i bodurmak istediyse de validesi Hatice Tur
han Sultann mdahalesi zerine vazgemi ve bundan sonra valide
sultan bu iki ehzadeyi gerek Topkap ve gerek Edirne Saray'nda
daimi surette kendi nezareti altnda bulundurarak lmden kur-
tarmtr. B ylece i V. Mehmed Han zamannda, hanedandan en

byk ehzadenin tahta kma usul yerleecektir.
Osmanl Devleti'nde Kanuni Sultan Sleyman Han'dan sonra
en fazla tahtta kalan padiah olan iV. Mehmed Han, yaradl icab
mutedil, kadirinas ve vefakar olup verdii sze sadk biriydi. Orta
boylu, tknaz, beyaz tenli ve yank ehreli idi. Ata ok bindii iin
vcudu ne meyilli idi. Ava, edebiyata, tarihe merak olup sohbet
dinlemeyi severdi. Be vakit namaz cemaatle klard. kiyi yasak
edip imalathaneleri kapattrd. Dine sonradan kartrlan btn hu
rafelerin kaldrlmas iin urat. Kahvehaneleri kapattrp oyuncu
ve algclar stanbul'd an uzaklatrd.
Sadrazaml Kprl ailesine verip, idareden memnun olunca,
savalardan zaman kaldka ok sevdii srek avlarna devam etti.
Ava olan merakndan dolay ''Avc" lakab verilmitir. Zamannda
Osmanl Devleti en geni hudutlarna kavuarak, dnya siyasetinde
faal rol oynad.
Yedi yanda hkmdar olduu iin vesikalar arasnda grl
d zere yazs pek fenadr, oullarna mehur hattatlardan yaz
mek ettirmitir.
iV. Mehmed Han sk sk ayak divanlar tertip eder halkn du
rumunu aratrrd.
Divanda meselelerin ak bir ekilde tartlmasn ister gerek
lerin gizlenmesine msamaha gstermezdi. Bir divan toplantsn
da sadrazama, "Yaptm tetkiklere gre etin okkas sekiz akeye
satlr, fakat yine de et bulunmazm sebebi nedir? " diye sorunca,
sadrazam, "Hnkarm et ve ekmek, zaman- devletinde pek oktur.
Art yoktur. Var diyen size yalan sylemitir;' dedi. Divanda hazr
bulunan Hocazade Mesud Efendi, "Devletl vezir asl yalan imdi
siz sylediniz;' dedikten sonra, padiaha dnerek, "evketlm, hala
narha takyit (kayt, balama) yoktur. ehirde bir okka et bulunmaz.
Bulunursa sekiz akedir. Hatta semiz etler gizlice on- on iki ake
ye satlr. Fukara muzdariptir. Fukaras muzdarip olan bir lkede
b olluktan bahsetmek abestir;' dedi.
IV Mehmed Han 337
Bu szleri zerine sadrazam onu susturmak istedi ise de Ho

cazade, "Burada da m sus dersiniz. Bu huzur- hmayundur. Hak
ne ise onu sylemek gerekir. Bunda yalan ve hatr iin sz, din ve
devlete hyanettir;' dedi.
Padiah bu mlakattan memnun kalarak meselenin en ksa
zamanda zlmesini salayacaktr.
iV. Mehmed Han tarihe dknlyle de bilinmektedir. D
nemin entelektel ahsiyetlerinden Hezarfen Hseyin Efendi'd en
tarih dersleri almtr. Sr Katibi Abdi Aa'y dneminin olaylarn
yazmakla grevlendirmi ve zaman zaman her eyin yazlp yazl
madn kontrol etmitir. Mehmed Halife'nin Tarfh-i Glmani 'si
bu padiahn 1 665 ylna kadar gelen dnemin olaylarn, zellikle
stanbul ve saray hadiselerini vermektedir. Evliya elebi de mehur
eserini bu devirde yazmtr.
Kaynaklardaki bilgilere gre iyi kalpli, ok cmert bir kimse
olan ve mazbut bir hayat yaayan Sultan Mehmed sade giyinirdi.
abuk bkan bir karaktere sahipti. ocukluundan beri elence
ve oyunlar iinde yetitiinden sarayda eitli sanat ve oyuncu
bulundurma geleneini srdrm, Edirne'de 1 675 ylnda dzen
lettii dn enlikleriyle yakndan ilgilenmitir. Onun zamannda
zellikle besteci ve icraclarn saysnda art olmu, bunlardan
Hafz Post ile Buhurizade Mustafa ltri'nin bestelerinden bazlar
gnmze ulamtr. Ayn zamanda iyi bir musikiinas olan Salih
b. Nasrullah'n tp ve eczaclk zerine yazd kitaplar Avrupa'da bile
okunmaktayd. Yirmi yl sarayda kalan Leh asll Ali Ufki Bey ise
Kitab- Mukaddes'i ilk defa Trkeye evirmi, bu arada musikiye,
rf ve adetlere dair eserler kaleme almtr.
Osmanl Devleti zirveyi onun dneminde yaad. Dn de onun
devrinde oldu. Devletin zirve dneminin mimari eserleri, annesi
Hatice Turhan Valide Sultan ile Kprl Mehmed Paa dneminde
yapld. Fazl Ahmed Paa'nn eyrek asrlk sadareti ise Osmanl
azametinin Avrupa'da devam ettii son zamanlar oldu.
Annesi Hatice Turhan Sultan vefat ettiinde padiah, "Devletin

rkn (direi) gitti;' diyerek teessrn belirtmiti. Gerekten de
dedii gibi oldu.
IV. Mehmed Han'n saltanatnn son drt yl baarszlk ve hatta
felaket seneleri oldu. Annesi Turhan Sultann vefat ve Kprl
ailesinden olanlarn iten el ektirilmelerinin ardndan padiahn
devlet ilerindeki tecrbesizlii grlmeye baland.
En buhranl ve tehlikeli zamanlarda dahi devlet ilerini ihmal
ederek av peinde komaya devam etti. Avusturya cephesinden
felaket haberleri gelmesine ramen bu alkanlndan vazgeme
di. Hatta IV. Mehmed'e bu dknlnden dolay ''Avc" lakab
verilmiti. Neticede bir tutku haline gelen av merak tahttan indi
rilmesinin de balca sebebi oldu.
Bu devirde ok kymetli ilim adamlar ve sanatkarlar yetiti.
Her trl sahada kymetli eserler yazlp yapld. Seyyid Feyzullah,
Ayi Mehmed, Hibri Ali, Eb'l- Beka EyyCb bin Musa, uuri Hasan
Efendiler kymetli fkh, edebiyat, lgat ve dier ilimlere ait eserler
yazdlar.
Sultan IV. Mehmed dneminde inas tamamlanp ibadete alan
Yeni Camii, Osmanl mimarisinin aheserlerindendir. Yeni Camii
yanndaki Msr ars, bu camiye vakf olarak yaplmtr.
IV. Mehmed Han'n hanmlar; Emetullah Rabia Glnu Sultan,
Cihanah, Driye ve Nevme Sultanlardr. Bu hanmlarndan Musta
fa, Ahmed ve Bayezid isminde olu; Hadice Sultan, Fatma Sultan,
mm Glsm Sultan isminde de kz olmutur. Oullarndan
ehzade Mustafa ve Ahmed tahta kmlardr. 88
Abdi Paa vakayinamesinde, IV. Mehmed'in d ve saray ha
yatna ait olaylar ve sefer hareketlerini yazm olup bu eserden
padiahn avcln, devlet nizamna ait itinasn ve cmertliini
renmekteyiz.
IV. Mehmed Han iirlerinde Vefai mahlasn kullanrd. Fevka
lade gzel beyitlerinden bir tanesi u ekildedir:
IV Mehmed Han 339
Gnl ne Gksu'ya mail ne Saryare gider

Sipah- gamdan emin olmaa Hisara gider
iV. Mehmed Han'n, kadnlar arasnda en ok Afife Kadnefendi'yi
sevdii u iirinden anlalmaktadr:
Beyazlar giydiince bir drr-i yektaya benzersin
Siyahlar giydiince sen heman Leyla'ya benzersin
Yeiller giydiince tutl-i guyaya benzersin
Benim ho-bu Afifem sen gl-i ranaya benzersin
iV. Mehmed'e ait "Vefai" mahlasl bir gazel ise u ekildedir: 8 9
Bir nazardan akl u sabrm ald gitdi ol melek
Ala ey dldem ki kd gitti elden ma-melek
Zahm- ate-bar- cismin da- mihnet sanmanuz
Padiah- ak giydirdi bir altunlu benek
Bunca demdir tlrini hun- cigerde besledim
imdi kasd- can eder anda kan nan nemek
Ahm iitmi eiinde gece rahm eylemi
Hamdlillah kim bugn oldu hevadarm felek
GCte-i gamda Vefai bendeni tenha koma
Yoluna canm feda olsun begim gel gitme tek
D P N OT LA R
1 . M U S TA FA H A N
Peevi brahim Efendi, Peevi Tarihi II, (haz. Bekir. S . Baykal), Mersin 1 992, s . 337.
2 Solakzade, Tarih, stanbul 1 298, s. 698; Peevi, il, s. 337; Mehmet zdemir, I.
Mustafa ve Dnemi (Yksek Lisans Tezi), stanbul 1 996, s. 4-8.
3 Naima Tarihi, c. 2, (ev. Zuhuri Danman), stanbul 1 967, c. 2, s. 707-709; Peevi,
il, 337-338; Solakzade, s. 698-699; I. Mustafa ve Dnemi, s. 8 - 1 3 .
S U LTAN i l . O S MAN HAN

Peevi, il, s. 338- 339; Naima, c . 2, s. 7 1 0. Feridun Emecen, Osman II, stanbul 2007,
c. 33, s. 453.
2 Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, c. 2, stanbul 1 994, s. 38-39.
3 Fezleke, 1 , 392; Naima, c. 2, s. 7 1 2.
4 Geni bilgi iin bkz. zer Kpeli, Osmanl-Safevi Mnasebetleri (1 612-1 639), zmir
2009, s. 62-68; Naima, c. 2, s. 7 1 3 - 7 1 6 ; Peevi, il, s. 342-345.
5 Peevi, il, s. 350.

6 Naima, c. 2, s.738.
7 Geni bilgi iin bkz. Halisi, II. Osman Adna Yazlm Zafername, (nr. Yaar Ycel),
Ankara 1 98 3 ; Karaelebizade Abdlaziz Efendi, Ravzat'l-Ebrar, stanbul 1 284, s.
543-545; Naima, c. 2, s. 746-755; Peevi, il, 35 1 -354; Tufan Gndz, "il. Osman'n
Hotin Seferi ( 1 62 1 )''. Osmanl, Ankara 1 999, c. !, s. 465-47 1 .
8 Naima, c. 2, s. 755-756.
9 Aksun, c. il, s. 58.
10 Peevi, il, s. 354.
11 Aksun, c. il, s. 57.
12 Naima, c. 2, s. 756-757.
13 Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, c. V, stanbul 1 977, s. 1 69.
14 Naima, c. 2, s. 762.
15 Naima, c. 2 , s . 762-763; smail H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. IIl/ l , Ankara 1 973,
s. 1 35 - 1 36.
16 Naima, c. 2, s. 766-768.
17 Peevi, il, s. 357. Osmanl Tarihi, c. III/ l , s. 1 3 6 - 1 37.
18 Peevi, il, s. 358.
19 Naima, c. 2, s. 77 1 .
20 Peevi, il, s . 359.
21 Naima, c . 2 , s . 779.
Dipn o t l a r 341
22 Naima, c. 2, s. 780.
23 Peevi, II, s. 360-36 1 .
24 Peevi, I I , s . 362; Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, (haz. M . evik-E. Kl), c . VIII,
stanbul 1 985, s. 225-226.
25 Bostanzade Yahya Efendi, Vaka- i Haile-i Osmaniye, Sleynaniye Ktp., Halet Efendi
nr. 6 1 1 ; vr. l lb-23a; Naima, c.2, s. 784-785; Hseyin Tlgi, Musibetname, (haz.
Nezihi Aykut, Doentlik Tezi, 1988), s. 9 vd.; Peevi, II, s. 360-363.
26 Halisi, Zafername, s. XXII.
27 Ayrca bkz. Halisi, Zafername, s. XXII; Emecen, "Osman r: s. 453-456; smail H.
Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. IIl/2, Ankara 1 977, s. 585-586; Ylmaz ztuna, Byk
Trkiye Tarihi, c. 5, stanbul 1 977, s. 1 57- 1 59.
28 Tayyar-zade Ata, Osmanl Saray Tarihi-Tarih-i Enderun, c. IV, (haz. M. Arslan),
stanbul 2010, s. 1 1 1 .
29 Osmanl Saray Tarihi, c. IV, s. 1 1 3.
30 M. sen-A. F. Bilkan, Sultan airler, Ankara 1 997, s. 189.
1 . M U S TA FA H A N
Bostanzade, vr. 40a-b; /. Mustafa ve Dnemi, s . 8 - 1 3 .
2 Naima, c. 2, s. 790-79 1 ; Hammer, c. VIII, s. 232.
3 Naima, c.2, s. 804-809; Osmanl Tarihi, c. IIl/ l , 1 44 - 145.
4 Bostanzade, vr. 40a-b; Naima, c. 2, s. 809 - 8 1 0 .
5 Peevi, II s. 3 7 1 -373; Bostanzade, vr. 62-63a; Naima, c. 2, s. 8 1 2-820.
6 Bostanzade, vr. 63b; Solakzade, s. 736-737; Osmanl Tarihi, c. III/ l , 148.
7 /. Mustafa ve Dnemi, s. 8 - 1 3; Osmanl Tarihi, c. IIl/2, s. 584.
S U LTAN IV. M U RA D H A N
Naima, c . 2 , s . 822.
2 Naima, c. 2, s. 859.
3 Mithat Sertolu, IV. Murad, Kltr ve Turizm Bakarl Yaynlar, s. 5.
4 Osmanl Tarihi, c. III/ 1 , s. 1 5 1 .
5 Naima, c. 2, s. 8 1 1 .
6 Katip elebi, Fezleke, II, stanbul 1 286, s. 39; Naima, c. 2, s. 824-825; Osmanl Safevi
Mnasebetleri, s. 78; Osmanl Tarihi, c. III/ l , s. 1 54.
7 Nazmi-zade Murteza, Glen-i Hulefa, (haz. Mehmet Karata, Doktora tezi,)
Erzurum 200 1 , s. 277-279; Naima, c. 2, s. 825- 826; Osmanl Tarihi, c. III/ l , s. 1 54.
8 Osmanl Safevi Mnasebetleri, s. 80.
9 Naima, c. 2, s. 829-830.
10 Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, c. 9, stanbul 1 985, s. 59.
11 Fezleke, II, s. 4 1 -42; Naima, c. 2, s . 834-835.
12 Hammer, c. IX, s. 22.
13 Fezleke, II, s. 44; Naima, c. 2, s. 838-839.
14 Glen-i Hulefa, s . 289-29 1 ; Naima, c . 2 , s . 847-850; Fezleke, il, s . 50.
15 Yusuf Halao lu, "Ba dad, il, Osmanl Dnemi''. DA , c . 4 , stanbul 1 99 1 , s . 434;
Osmanl Safevi Mnasebetleri, s. 88-89; Hammer, c. IX, s. 27.
16 Naima, c. 2 , s. 850.
17 Fezleke, II, s. 55; Naima, c. 2 , s. 8 8 1 ; Osmanl Tarihi, c. III/ 1 , s. 1 52.
18 Peevi, II, s . 376; Naima, c. 2, s. 885-902; Fezleke, il, s. 56.
19 Fezleke, Il, s. 74-75; Hammer, c. IX, s. 59.

20 Aksun, Osmanl Tarihi, c. II, s. 1 07; Hammer, c. IX, s. 60-6 1 .
21 Naima, c . 2 , s . 954-95 5 .
22 Fezleke, i l , s. 8 1 ; Naima, c. 2, s. 932; Osmanl Tarihi, c. IIl/ 1 , s. 1 62 .
23 Naima, c. 2, s. 936-940.
24 Fezleke, il, s. 88-89; Naima, c. 2 , s. 945 - 948; Hammer, c. IX, s. 67-68.
25 Osmanl Safevi Mnasebetleri, s. 1 0 5 - 106; Aksun, Osmanl Tarihi, c. il, s . 1 09;
Hammer, c. IX, s. 68.
26 Naima, il, s. 964.
27 Fezleke, il, s. 95; Naima, c. 2 , s. 967; Hammer, IX, s. 78.
28 Naima, c. 2 , s. 985-987; Hammer, IX, s . 84.
29 Fezleke, il, s. 1 1 0- 1 1 1 ; Naima, c. 2, s. 998 - 1 003; Osmanl Safevi Mnasebetleri, s.
1 1 2 - 1 14.
30 Peevi, il, s. 385.
31 Naima, c. 2, s. 1 004.
32 Geni bilgi iin bkz. Mustafa Tatc-Musa Yldz, Aziz Mahmud Hdayi-Divan-
lahiyat, stanbul 2005, s. 3 - 1 1 ; Ylmaz H. Kamil, ''Aziz Mahmud Hdayi'; DA, c . IV.
s. 338-339; Ziver Tezeren, Aziz Mahmud Hdayi, Ankara 1 987; Mustafa zdamar,
Aziz Mahmud Hdayi, stanbul 200 1 ; stanbul Evliyalar, c. 1 , Trkiye Gazetesi
Yaynlar, s. 1 44- 1 73.

33 Naima, c. 3 , s. 1 054.
34 Glen -i Hulefa, s . 297 - 30 1 ; Fezleke, il, 1 30; Naima, c. 3, s. 1 1 03 - 1 1 07.
35 Naima, c. 3, s. 1 1 29- 1 1 3 1 .
36 Naima, c . 3, s . 1 1 33 - 1 1 36.
37 Hammer, c. IX, s. 1 3 3 .
38 Naima, c. 3 , s. 1 1 37; Hammer, c. IX, s. 1 33 .
39 Fezleke, il, s. 1 39- 1 40; Naima, c. 3, s. 1 1 37- 1 1 40-4 1 ; Hammer, c. I X , s. 1 34- 1 36.
40 Naima, c. 3, s. 1 1 42- 1 1 45; Osmanl Tarihi, c. III/ 1, s. 1 8 3 - 1 84.
41 Solakzade, s. 750; Hammer, c . IX, s. 1 3 8.
42 Naima, c. 3 , s. 1 1 49- 1 1 50.

43 Peevi, il, s. 396; Naima, c. 3, s. 1 1 5 3 - 1 1 5 5 ; Hammer, c. IX, s . 1 40.
44 Naima, c. 3 , s. 1 1 55 ; Aksun, Osmanl Tarihi, , s . 1 29.
45 Evliya elebi, Seyahatname, c. !, s. 245-246.

46 Hammer, c. IX, s. 142.
Dipnotlar 343
47 Mehmed Halife, Tarih-i Glmani, haz. Erturul Oral, Doktora Tezi, stanbul 2000,
s. 9.
48 Peevi, il. s. 399; Naima, c. 3, s. 1 1 62; Hammer, c. IX, s. 1 44.
49 Solakzade, s. 75 1 ; Naima, c. 3, s. 1 1 64- 1 1 65.
50 Naima, c. 3, s. 1 1 66-67; Aksun, Osmanl Tarihi, s. 1 33; Hammer, c. IX s. 1 46.
51 Naima, c. 3, s. 1 1 67; Hammer, c. IX, s. 1 47.
52 Naima, c. 3, s. 1 1 68- 1 1 69; Hammer, c. IX, s. 1 48.
53 Naima, c. 3, s. 1 1 74- 1 1 79.
54 Hammer, c. IX, s. 1 5 1 - 1 52 .
55 Naima, c. 3, s. 1 1 95; Osmanl Tarihi, c. IIl/ l , s. 1 89- 1 90.
56 Naima, c. 3, s. 1 1 95; Hammer, c. IX, s. 1 53.
57 Naima, c. 3, s. 1 229; Osmanl Tarihi, c. III/ l , s. 1 90- 1 9 1 .
58 Naima, c . 3 , s . 1 2 1 7. Ziya Ylmazer, "Murad iV': DA, c . 3 1 , stanbul 2006, s . 1 79.
59 Naima, c. 3, s. 1 2 1 9.
60 Naima, c. 3, s. 1 222; Hammer, c. IX, s. 1 6 3 .
61 Ylmazer, Murad IV, s. 1 80; Hammer, c. I X , s. 1 78- 1 79.
62 Naima, c. 3, s. 1 240- 1 24 1 .
63 Naima, c . 3 , s . 1 242- 1 245; Hammer, c . IX, s . 1 68- 1 69.
64 Hammer, c. IX, s. 1 94- 1 95; Naima, c. 3, s. 1 285 - 1 287.
65 Naima, c. 3, s. 1 288; Hammer, c. IX, s. 1 97.
66 Sheyl nver, "Drdnc Sultan Murad'n Revan Seferi Kronolojisi': Belleten,
XVl/64 ( 1 952), s. 547-576; Solakzade, s. 754-756; Osmanl Safevi Mnasebetleri, s.
1 42- 1 46.
67 Glen-i Hulefa, s. 304; Peevi, Il, s. 408-4 1 1 ; Solakzade, s. 760-763.
68 Ylmazer, Murad IV, 1 80; Hammer, c. IX, s. 2 1 5-223.
69 F. Kprl, Kayk Kul Mustafa, stanbul 1 930, s. 5 - 1 0 .
70 iV. Murad Han'n Badad Seferi yolculuu ve safahat iin bkz. Nuri Ziyaeddin
brahim, Fetihname-i Badad - Kadzade Ahmed elebi, Fetihname-i Badad, haz.
Mehmet Fatih Gkek, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul 20 1 3 , s. 1 47 vd;
Solakzade, s. 763-765.
71 Naima, c. 3 , s . 1 375- 1 38 1 ; Hammer, c . IX, s . 230-233.
72 Hammer, c. IX, s. 1 234; Naima, c. 3, s. 1383.
73 Kadzade, Fetihname-i Badad, s. 338; Naima, c. 3, s. 1 402- 1 408; Hammer, c. IX, s.
244.
74 Nuri Ziyaeddin, Fetihname, s. 238-242; Naima, c. 3, s. 1 4 1 2- 1 4 1 4.
75 Nuri Ziyaeddin, Fetihname, s. 246 vd.; Kadzade, Fetihname-i Badad, s. 340-346;
Naima, c. 3, s. 1 4 1 5; Fezleke, Il, 202 -203.
76 Glen-i Hulefa, s. 304-309; Naima, c. 3, s. 1 4 1 7.
77 Yahya Efendi'nin yan sra Pertevi, Hafz, Cevri, Nisari, Beyati, Sa'ati, Kesbi ve
Nuri'nin Badad'n fethi iin syledii tarih drmeler iin bkz. Nuri Ziyaeddin,
Fetihname, s. 264-267.
344 mp a ra t o r l u u n Z i r v e s i v e D n
78 Naima, c . 3 , s . 1423 - 1 424.

79 Nuri Ziyaeddin, Fetihname, s. 308 - 3 1 0; Naima Tarihi, c. 3, s. 1 470.
80 Fezleke, 2 1 0-2 1 6; Naima, c. 3, s. 147 1 -72; Osmanl Safevi Mnasebetleri, s. 1 93-20 1 .
81 Nuri Ziyaeddin, Fetihname, s . 320-32 1 ; Naima, c . 3, s . 1 487.
82 Peevi, II, s. 454.
83 Peevi, II, s. 455.
84 Evliya elebi, Seyahatname, c. I, s. 240-245.
85 Peevi, II, s. 374.
86 IV. Murad Han'n ahsiyeti ile ilgili olarak ayrca bkz. Ylmazer, Murad IV, s. 1 82-
183; Osmanl Tarihi, c. III/2, s. 586-588; Seyahatname, c. I, s. 243 -258. nder Bayr,
IV. Murad'n Hatt- Humayunlan, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul
1 994; Hsrev Suba, "Hattat Osmanl Padiahlar'; Osmanl, Ankara 1 999, c. XI, s.
54-55; ztuna, Byk Trkiye Tarihi, s. 244-252.
87 Peevi, II, s. 4 1 3 .
88 IV. Murad Han'n airlik yn iin bkz. Osmanl Saray Tarihi, s. 1 1 4- 1 20.
B RA H M H A N
Naima, c . 3 , s . 1495.
2 Naima, c. 3, s. 1 492 - 1 493; Hammer, c. X, s. 1 1 .
3 Naima, c. 3, s. 1 500; Solakzade, s. 766.
4 Osmanl Tarihi, c.III/ l , 207; Hammer, c. X, s. 1 3 .
5 Hammer, c. X, s. 1 9 .
6 Naima, c. 4, s. 1 552- 1 5 6 1 ; Osmanl Tarihi, c. III/2, s. 133.
7 Naima Tarihi, c. IV, s. 1 553.
8 Hammer, c. X, s. 23; Naima Tarihi, c. IV, s. 1 567.
9 Fezleke, II, s. 226-227; Naima, c. 4, s. 1 568- 1 5 7 1 ; Osmanl Tarihi, c. III/ 1 , s. 2 1 0- 2 1 1 .
10 Fezleke, II, s . 227-228; Naima, c . 4 , s . 1 573 - 1 575.
11 Naima, c. 4, s . 1 588- 1 5 9 1 ; Hammer, c. X, s. 33.
12 Naima, c. 4, s. 1 594- 1 608.
13 Ersin Glsoy, Girit'in Fethi ve Osmanl daresinin Kurulmas (1 645-1 670), stanbul
2004, s. 23.
14 Glsoy, Girit'in Fethi, s. 25.
15 Piri Paazade Hseyin, Tarih-i Feth- i Hanya, Sleymaniye Ktp, Mikrofilm Arivi,
nr. 1 920, vr. 8a-b; Naima, c. 4, s. 1 638- 1 639.
16 Naima, c. 4, s. 1 66 1 - 1 662; Glsoy, Girit'in Fethi, s. 28-29.
17 Naima, c. 4, s. 1 665 - 1 669.
18 Tarih-i Feth-i Hanya, vr. 22-23a; Fezleke, II, s. 245-246.
19 Hammer, c. X, s. 73; Naima, c. 4, s. 1 669- 1 670.
20 Naima, c. 4, s. 1 685- 1 689.
21 Geni bilgi iin bkz. Tarih-i Feth-i Hanya, vr. 47- S l a; Fezleke, II, s . 259-260.
22 Naima, c. 4, s. 1 7 1 5 - 1 7 19.
Dipn o t l a r 345
23 Naima, c. 4 , s . 1 730- 1 73 1 ; Osmanl Tarihi, c . III/ 1 , s . 2 1 8- 2 1 9.

24 Naima, c. 4, s. 1 737; Hammer, c. X, s. 88.
25 Hammer, c. X, s. 90.
26 Fezleke, s. 287-289; Naima, c. 4, s. 1 748 - 1 752.
27 Fezleke, II, s. 289; Glsoy, Girit'in Fethi, s. 53.
28 Naima, c. 4, s. 1 804.
29 Fezleke, II, 3 1 5-342; Naima, c. 4, s. 1 800- 1 804; Glsoy, Girit'in Fethi, 60-64.
30 Naima, c. 4, s. 1 823.
31 Naima, c . 4 , s . 1 833; Osmanl Tarihi, c . III/ 1 , s . 234-235.
32 Naima, c. 4, s. 1 836- 1 845; Abdlkadir zcan, "Hezarpare Ahmed Paa'; DlA, XVII,
s. 3 0 1 -302; Osmanl Tarihi, c. III/ 1 , s. 235-236.
33 Naima, c. 4, s. 1 858- 1 863; Hammer, c. X, s. 1 27- 1 29.
34 Naima, c. 4, s. 1 86.
35 Solakzade, 767.
36 Ayrca bkz. Feridun Emecen, "brahim'; DlA, c. 21, stanbul 2000, s. 274-28 1 ;
Osmanl Tarihi, c . III/2, s . 588; ztuna, Byk Trkiye Tarihi, s . 320-322.
37 Emecen, brahim, s. 280-28 1 .
38 Naima, c . 4 , s . 1 7 1 9 .
I V. M E H M E D H A N
Naima, c. 4 , s . 1 8 65 - 1 873; Hammer, c . X , s . 1 34; Osmanl Tarihi, c . III/ 1 s . 24 1 ; E.
Afyoncu-A.nal-U.Demir, Osmanl mparatorluunda Askeri syanlar ve Darbeler,
stanbul 20 1 0, s. 1 07- 1 1 4.
2 Naima, c. 4, s. 1 890- 1 900.
3 Naima, c. 4, s. 1 926- 1 93 1 .
4 Osmanl Tarihi, c. III/ l , s. 248.
5 Naima, c. 5, s. 2096-2098; Osmanl Tarihi, c. III/ l , s. 249-250.
6 Naima, c. 5, s. 2 1 35 - 2 1 39.
8 Erturul Oral, Mehmed Halife - Tarih-i Glmani, Yaymlanmam Doktora Tezi,
stanbul 2000, s. 27-28; Askeri syanlar ve Darbeler, s. 1 20- 1 25; Osmanl Tarihi, c.
III/ 1 , s. 253-256.
9 Behceti Seyyid brahim Efendi, Silsilet'l-Asafiyye fi Devleti'l-Hakaniyyeti'l-
Osmaniyye, haz. M. Fatih Gkek, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul
2006; Naima, c. 4, s. 1 959- 1 960; s. 80-8 1 ; Osmanl Tarihi, c. III/2, s. 470-472.
1O Hakknda geni bilgi iin bkz. Ahmet imirgil, Valide Sultanlar ve Harem, stanbul
2 0 1 4 , 1 60- 1 70; L. P. Peirce, Harem-i Hmayun: Osmanl mparatorluu'nda
Hkmranlk ve Kadnlar, trc. Aye Berktay, stanbul 1 996; Mcteba lgrel, Ksem
Sultan, stanbul 2002, c. 26, s. 273-275.
11 Naima, c. 5, s. 2328-2329; Tarih-i Glmani, s. 34-40; Osmanl Tarihi, c. III/ 1 , s. 264-
266; Hammer, c. X, s. 2 1 7-220.
12 Naima, c . 6 , s . 2640-2645; Mnir Aktepe, "nar Vak'as'; DA , c . 8 , stanbul 1 993 ,

s. 3 0 1 -302.
13 Naima, c. 6, s. 2668-2669.
14 Behceti Efendi, s. 6-8; Naima, c. 6, s. 2 7 1 1 - 27 1 3 .
15 Naima, c . 6, s. 2738-2743.
16 Behceti Efendi, 2 1 -22; Naima, c. 6, s. 2744-2745.
17 Naima, c. 6, s. 2748-2749; Hammer, c. XI, s. 22.
18 Behceti Efendi, s. 9 - 1 4; Naima, c. 5, s. 209 1 - 2097; Fezleke, il, s. 1 54- 1 55; Semiramis
avuolu, Kadzadeliler, stanbul 200 1 , c. 24, s. 1 00- 1 02; Cengiz Gn dodu, "XVII.
Yzylda Tekke -Medrese Mnasebetleri Asndan Sivasiler- Kadzadeliler
Mcadelesi'; !LAM Aratrma Dergisi, 111/ 1 , stanbul 1 998, s. 37- 72; Osmanl Tarihi,
c. 111/ 1 , s. 350-366.
19 Behceti Efendi, s. 26-27; Naima, c. 6, s. 2749 -2752.
20 Behceti Efendi, s. 26-27; Naima, c. 6, s. 2752-2753; Osmanl Tarihi, c. 111/ 1 , s. 374.
21 Naima, c . 6 , s . 277 1 -2773 ; Hammer, c . XI, s . 27; Osmanl Tarihi, c . 111/ l , s . 376-378.
22 Naima, c. 6, s. 2773-2774.
23 Behceti Efendi, s. 39-42; Naima, c. 6, s. 2776-2779.
24 Behceti Efendi, s. 43-46.
25 Naima, c. 6, s. 2805-2806; Behceti Efendi, s. 56-57.
26 Hayat hakknda bkz. Mcteba lgrel, "Hseyin Paa, Deli'; DlA , c. 19, stanbul
1 999, s. 4-6; Osmanl Tarihi, c. IIl/ 1 , s. 328-342.
27 Bu konuda geni bilgi iin bkz. Ahmet imirgil, Slovakyaaa Osmanllar, (Trk
Uyvar, 1 663- 1 685), stanbul 20 1 2 , s. 38-42.
28 Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekayiat Tahlil ve Metin (1 066- 1 1 1 6/1 656-
1 704), haz. Abdlkadir zcan, Ankara 1 995, s. 6; Osmanl Tarihi, c. III/2, s. 4 1 4-41 8;
Mcteba lgrel, "Kprl Mehmed Paa'; stanbul 2002, c. 26, s. 258-260.
29 Hammer, XI, s. 88; Uzunarl, "Ekos Barkay'; s. 366; Raid, !, s. 2 1 .
30 Mhrdar Hasan Aa, Cevahir't-Tevarih, Sleymaniye Ktp., Esad Efendi Kitapl,
nr. 2242, vr. 5b-6a; Silahdar, !, s. 235.
31 Cevahir, vr. 7a-b; Silahdar, ! , s . 238-239.
32 Cevahir, vr. J 7b- J 8a; Silahdar, !, s. 249-250; Erzurumlu Osman Dede, Tarih-i Fazl
Ahmed Paa, Sleymaniye Ktp., Hamidiye nr. 909, vr. 7a; Raid, i, s. 34.
33 Sulh grmeleri iin bkz. Cevahir, vr. 1 8a-20b; Silahdar, i, 246; Tarih-i Fazl
Ahmed, vr. 7a-b.
34 Tarih-i Fazl Ahmed, vr. 9a; Cevahir, vr. 22a; Taib mer, Fethiyye-i Uyvar, stanbul
niversitesi Ktp., Ty. Nr. 2602, vr. 1 2b ; Silahdar, !, s. 263.
35 Cevahir, vr. 22b-23a; Silahdar, !, s. 267.
36 Cevahir, vr. 30b; Tarih-i Fazl Ahmed, vr. l Oa; Tarih-i Glmani, s. 86.
37 Tarih-i Fazl Ahmed, vr. 1 la.
38 Youn arpmalar iin bkz. Cevahir, vr. 35a-37b; Tarih-i Fazl Ahmed, vr. l la;
Silahdar, ! , s. 2278-280; Raid, i, s. 46; Fethiyye- i Uyvar, vr. 1 7b.
Dipnotlar 347
39 Cevahir, vr. 38a; Silahdar, I, s. 280; Tarih-i Fazl Ahmed, vr. 11 b; Fethiyye- i Uyvar, vr.
1 8a-b; Mehmed Necati, Ez-Menakbiit- Gaza ve Cihad, Topkap Saray Ktp. Revan,
nr. 1 308, vr. 1 6a-b; Mustafa Zhdi, Ravzat'l-Gaza, stanbul niversitesi Ktp., Ty.
Nr. 2488, vr. 9-b; Raid, I, s. 47.
40 Tarih-i Slale-i Kprl, vr. 85a-b; Cevahir, vr. 38a-b; Silahdar, I, 280; Tarih-i Fazl
Ahmed, vr. 1 2a; Raid, I, s. 47.
41 Bkz. Saim Sakaolu, "XVII. Yzyl Saz airi'; Balangcndan Gnmze Kadar
Byk Trk Klasikleri, stanbul 1 987, c. 6, s. 1 1 4.
42 Tarih-i Fazl Ahmed, vr. l 3a-b; Cevahir, vr. 37b.
43 Silahdar, I, s. 263; Tarih- i Fazl Ahmed, vr. 9a; Cevahir, vr. 22a.
44 Hammer, c. XI s. 1 09.
45 Cevahir, vr. 38b-39a; Silahdar, I, s. 288-289.
46 Menakbat- Gaza ve Cihad, vr. 1 7a.
47 Btn bu fetihler iin bkz. Silahdar, I, s. 297-298; Tarih-i Fazl Ahmed, vr. 1 4b- 1 5a;
Menakbat- Gaza ve Cihad, vr. 1 6a- 1 7b; Nihadi, vr. 1 90b; Zbde-i Vekayiat, s. 7.
48 Silahdar, I, 3 6 1 -365; Zhdi, vr. 26-33a; Menakbat- Gaza ve Cihad, vr. 39a-40b;
Eickhoff, Venedig Wien und die Osmanen, s. 2 1 7- 2 1 8 .
49 Hammer, c. XI s. 1 3 5)
50 Vocelka, Osmanl - Avusturya ekimelerinin Dahili Etkileri, s. 7; Macaristan Tarihi,
s. 1 37; Dorothy, Europe and the Turk, s. 253.
51 Silahdar, I, s. 368- 372; Raid, I, s. 78-80; Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, c. 4,
s. 1 14; Zbde-i Vekayiat, s. 8-9; Reat Ekrem, Osmanl Muahedeleri ve Kapitlasyonlar,
stanbul 1 934, s. 68-69.
52 Ahmet Vefa obanolu, "Yenicami Klliyesi': DA , stanbul 20 1 3 , c. 43, s. 439 -442;
Hammer, c. XI, s. 1 52.
53 Ersin Glsoy, Girit'in Fethi ve Osmanl daresini Kurulmas (1 645-1 670), stanbul
2004, s. 127- 1 29.
54 Silahdar, I, s. 447-453; Tarih-i Fazl Ahmed, vr. 42b-45a.
55 Geni bilgi iin bkz. Girit'in Fethi ve Osmanl daresi, s. 142- 1 5 1 ; Tarih- i Fazl
Ahmed, vr. 62-66b; Silahdar, I, s. 493 - 50 1 .
56 Osmanl Tarihi, c. III/ l , s. 4 1 7 .
57 Osmanl Tarihi, c . III/ l , s. 4 1 7- 4 1 8 .
58 Geni bilgi iin bkz. Zbde-i Vekayiat, s. 1 2 - 16; Hammer, c. X I s. 226.
59 Cevahir, 1 1 6a- 1 1 6b; Silahdar, I, s. 5 1 9-520; Tarih- i Fazl Ahmed, vr. 74a-74b;
Hammer, c. XI, s. 227; Girit'in Fethi ve Osmanl daresi, s. 160- 1 65; Osmanl Tarihi,
c. III/ l , s. 4 1 8-42 1 .
60 Cevahir, l l 7b - l l 8a.
61 Kamanie seferinin sebepleri ve gelimeleri hakknda geni bilgi iin bkz. Mehmet
nba, Ukrayna'da Osmanllar - Kamanie Seferi ve Organizasyonu (1 672), stanbul
2004, s. 36-44.
62 Silahdar, I, s. 596-600; Raid, I, s. 278- 279; Ukrayna'da Osmanllar, s. 1 54- 1 59.
63 Silahdar, I , s . 60 1 -603; Raid, I , s . 279-280; Nabi, s . 56-58; Ukraynal:la Osmanllar, s.

1 60- 1 6 1 .
64 Zbde-i Vekayiat, s. 28-30; Ukraynal:la Osmanllar, s. 1 63 - 1 64.
65 Nabi, s. 64; Ukraynal:la Osmanllar, s. 165.
66 Geni bilgi iin bkz. Silahdar, I, s. 606-6 1 8 ; Raid, I, s. 283-287; Ukraynal:la
Osmanllar, s. 1 68 - 1 80; Osmanl Tarihi, c. III/ l , s. 424-425; Hammer, c. XI, s. 266.
67 Zbde-i Vekayiit, s. 47; Ukraynal:la Osmanllar, s. 1 90- 1 92; Osmanl Tarihi, c. III/ l ,
s. 425-426.
68 Ukraynal:la Osmanllar, s. 1 9 3 - 1 98; Osmanl Tarihi, c. III/ l , s. 426-427.
69 Fazl Ahmed Paann hayat hakknda ayrca bkz. Zbde-i Vekayiat, s. 76-77;
Osmanl Tarihi, c. III/2, s. 4 1 8-420. Abdlkadir zcan, "Kprlzade Fazl Ahmed
Paa; DA, stanbul 2002, c. 26, s. 260-263; Josef Blakovi, "Sadrazam Kprlzade
Fazl Ahmed Paann Ersekujvar Blgesindeki Vakflar'; TED, sy. 9 ( 1 978), s. 293-
342; Tayyib Gkbilgin, "Kprller'; A , VI, s. 897-903.
70 Ravzat'l-Gaza, vr. l Oa-b.
71 Vekayi'name, s . 464-470; Osmanl Tarihi, c . III/ 1 , s . 430-432.
72 Osmanl Tarihi, c. III/ 1 , s. 434-438.
73 Abdlkadir zcan, Merzifonlu Kara Mustafa Paa, stanbul 2004, c. 29, s. 246-24 7.
74 Raid, I, s. 389-400; Osmanl Tarihi, c. III/ 1 , s. 44 1 -442.
75 Fatih Grcan, Avrupal:laki Askeri Gelimeler ve ikinci Viyana Kuatmas, stanbul
2008 Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, s. 27-30; John Stoye, Viyana Kuatmas,
ev. S. Atalay, stanbul 1 983, s. 1 95- 1 99.
76 Hammer, c. XII, s. 62.
77 Osmanl Tarihi, c. III/ 1 , s. 445.
78 Fatih Grcan, ikinci Viyana Kuatmas, s. 69- 7 1 ; Osmanl Tarihi, c. III/ l , s. 446-449.
79 Osmanl Tarihi, c. III/ l , s. 452-454; Viyana Kuatmas, s. 309-343
80 Fatih Grcan, ikinci Viyana Kuatmas, s. 87-89; Viyana Kuatmas, s. 343-357;
Hammer, c. XII, s. 67-8 1 ; Osmanl Tarihi, c. III/ l , s. 445-454.
81 Raid Tarihi, I , s . 437; Osmanl Tarihi, c . III/ l , s . 457-458.
83 Osmanl Tarihi, c. III/ l , s. 461 -465.
84 N. Jorga, Osmanl imparatorluu Tarihi, ev. N. Epeli, stanbul 2005, c. 4, s. 1 78-
1 79; Osmanl Tarihi, c. III/ l , s. 473-476.
85 Hammer, c. XII, s. 1 1 5 - 1 1 6 ; Osmanl Tarihi, c. III/ l , s. 466.
86 /orga, c. 4, s. 1 82- 1 84.
87 Hammer, c. XII, s. 1 27- 1 3 1 ; Osmanl Tarihi, c. III/ l , s. 470-47 1 .
88 Hayat hakknda genel bilgi iin bkz. Abdlkadir zcan, "Mehmed IV'; DA, c . 28,
stanbul 2003, s. 4 1 4- 4 1 8 ; zdemir Nutku, IV. Mehmed'in Edirne enlii (1 675),
Ankara 1 987, s. 3 5 -4 1 ; Cavid Baysun, "Mehmed IV'; A, VII, s. 547-557; Osmanl
Tarihi, III/2, s. 588-590; Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, c. 6, stanbul 1 978, s.
129- 1 36.
89 Mustafa sen-Ali Fuat Bilkan, Sultan airler, Ankara 1 997, s. 1 99-200.
B B L YO G RA F YA
Abdurrahman Abdi Paa, Vekayiname, Tahlil ve Metin Tenkidi, haz. F.

etin Derin, stanbul 1 993.
Abdlkadir zcan, "Hezarpare Ahmed Paa", DA , c. 1 7, stanbul
1 998, s. 3 0 1 -302.
____ , "Mehmed iV", DA , c. 28, stanbul 2003, s. 4 1 4-4 1 8.
---- ' "Kprlzade Fazl Ahmed Paa'', DA , stanbul 2002, c.
26, s. 260-263.
____ , "Merzifonlu Kara Mustafa Paa'', DA, c. 29, stanbul 2004,
s. 246-249.
Ahmet imirgil, Slovakya'da Osmanllar, (Trk Uyvar, 1 663- 1 685),
stanbul 20 1 2 .
____ , Valide Sultanlar ve Harem, stanbul 20 1 4.
Ahmet Vefa obanolu, "Yenicami Klliyesi'', DA , stanbul 20 1 3 , c.
43, s. 439 -442.
Behceti Hseyin, Tarih-i Slale-i Kprl, Kprl Ktp., nr. 2 1 2.
B ehceti S eyyid brahim Efendi, Silsilet 'l-Asafiyye fi Devleti 'l
Hakaniyyeti'l- Osmaniyye, haz. M. Fatih Gkek, Yksek Lisans
Tezi, stanbul 2006.
Bostanzade Yahya Efendi, Vaka -i Haile-i Osmaniye, Sleymaniye Ktp.,
Halet Efendi nr. 6 1 1 .
Cavid Baysun, "Mehmed iV'', A , VII, s . 547-557.
Cengiz Gndodu, "XVII. Yzylda Tekke-Medrese Mnasebetleri
Asndan Sivasiler-Kadzadeliler Mcadelesi", LAM Aratrma
Dergisi, IIl/ l , stanbul 1 998, s. 37-72.
D efterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekayiat Tahlil ve Metin (1 066-
1 1 1 6/ 1 656- 1 704), haz. Abdlkadir zcan, Ankara 1 995.
Dorothy M. Vaughan, Europe and the Turk A Pattern ofAlliances 1 350-
1 700, Liverpool 1 954.
E. Afyoncu, A. nal, U. D emir, Osm a n l mparatorluu nda Askeri
syanlar ve Darbeler, stanbul 20 1 0.
F. Eckhart, Macaristan Tarihi, ev. brahim Kafesolu, Ankara 1 949.

Ekkehard Eickhoff, Venedig Wien und die Osmanen Umbruch in S
dosteuropa 1 654- 1 700, Mnchen 1 970.
Ersin Glsoy, Girit'in Fethi ve Osmanl daresinin Kurulmas (1 645-
1 670) , stanbul 2004.
Erzurumlu Osman Dede, Tarih - i Fazl Ahmed Paa, Sleymaniye Ktp.,
Hamidiye nr. 909.
Evliya elebi, Seyahatname, c. 1, stanbul 1 3 1 8.
F. Kprl, Kayk Kul Mustafa, stanbul 1 930.
Fatih Grcan, Avrupaaaki Askeri Gelimeler ve kinci Viyana Kuatmas,
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2008.
Feridun Emecen, "brahim", DA , c. 2 1 , stanbul 2000, s. 274-28 1 .
____ , "Osman il", DA, c. 3 3 , stanbul 2007, s. 453-456.
Halisi, II. Osman Adna Yazlm Zafername, nr. Yaar Ycel, Ankara
1 983.
Hammer, Osmanl Devleti Tarihi, haz. M. evik-E. Kl, c. VIII, s
tanbul 1 985.
Hseyin Tugi, Musfbetname, haz. Nezihi Aykut, Doentlik Tezi, 1 988.
Hsrev Suba, "Hattat Osmanl Padiahlar", Osmanl, Ankara 1 999,
XI, s. 54- 5 5 .
smail H . Uzunarl, Osmanl Tarihi, c. III/ l , Ankara 1 973.
____ , Osmanl Tarih i, c. IIl/2, Ankara 1 977.
stan bul Evliyalar, c. l, Trkiye Gazetesi Yaynlar, s. 1 44- 1 73 .
John Stoye, Viyana Kuatmas, ev. S. Atalay, stanbul 1 983, s. 1 95- 1 99.
Josef Blakovi, "Sadrazam Kprlzade Fazl Ahmed Paann Erse-
kujvar Blgesindeki Vakflar", TED, sy. 9 ( 1 978 ) .
Karaelebizade Abdlaziz Efendi, Ravzat 'l-Ebrar, stanbul 1 284.
Katip elebi, Fezleke, il, stanbul 1 286.
L. P. Peirce, Harem-i Hmayun: Osmanl mparatorluu'nda Hkm
ranlk ve Kadn lar, trc. Aye Berktay, stanbul 1 996.
M . sen - A. F. Bilkan, Sulta n airler, Ankara 1 997.
Mehmed Halife, Tarih - i Glmanf, haz. Erturul Oral, Doktora Tezi,
stanbul 2000.
ndeks 351
Mehmed Necati, Ez-Menak bitt- Gaza v e Cihad, Topkap Saray Ktp.

Revan, nr. 1 308.
Mehmet nba, Ukrayna'da Osmanl lar - Kamanie Seferi ve Organi
zasyonu (1 672), stanbul 2004.
Mehmet zdemir, I. Mustafa ve Dnemi, Yksek Lisans Tezi, stanbul
1 996.
Mithat Sertolu, I V. Murad, Ankara 1 987.
Mustafa zdamar, Aziz Mahmud Hdayi, stanbul 200 1 .

Mustafa Tatc - Musa Yldz, Aziz Mahmud Hdayi-Divan- lahiyat,
stanbul 2005.
Mustafa Zhdi, Ravzat 'l- Gaza, stanbul niversitesi Ktp., Ty. Nr. 2488.
Mcteba lgrel, "Hseyin Paa, Deli", DA , c. 1 9 , stanbul 1 999, s. 4-6.
____ , "Ksem Sultan", DA, stanbul 2002, c. 26, s. 273-275.
____ , "Kprl Mehmed Paa", stanbul 2002, c. 26, s. 258-260.
Mhrdar Hasan Aa, Cevah ir 't- Tevarih, Sleymaniye Ktp. , Esad
Efendi Kitapl, nr.2242.
Mnir Aktepe, "nar Vak'as", DA , c. 8, stanbul 1 993, s. 3 0 1 - 302.
N. Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, ev. N . Epeli, c. 4, stanbul
2005.
Naima Tarihi, ev. Zuhuri Danman, c. 2, stanbul 1 967.
Nazmi- zade Murteza, Glen-i Hulefa, haz. Mehmet Karata, Doktora

Tezi, Erzurum 200 1 .
Nihadi, Tarih , stanbul niv. Ktp., Ty. Nr. 605 3 .
Nuri Ziyaeddin brahim, Fetihname-i Badad - Kadzade Ahmed e
lebi, Fetihname-i Badad, haz. Mehmet Fatih Gkek, Doktora
Tezi, stanbul 20 1 3 .
nder Bayr, IV. Murad' n Hatt- Humayunlar, Yksek Lisans Tezi,
stanbul 1 994.
zdemir Nutku, I V. Mehmed'in Edirne enlii (1 675), Ankara 1 987.
zer Kpeli, Osmanl-Safevi Mnasebetleri (1 612- 1 639), zmir 2009.
Peevi brahim Efendi, Peevi Tarih i II, haz. Bekir. S. Baykal, Mersin
1 992.
352 mpa ra t o r l u u n Z i r v e s i ve D n
Piri Paazade Hseyin, Tarih - i Feth - i Hanya, Sleymaniye Ktp, Mik-

rofilm Arivi, nr. 1 920.
Raid, Tarih, 1, stanbul 1 282.
Reat Ekrem, Osmanl Muahedeleri ve Kapitlasyonlar, stanbul 1 934.
Saim Sakaolu, "XVII. Yzyl Saz airi': Balangcndan Gnm ze
Kadar Byk Trk Klasikleri, c. 6, stanbul 1 987.
Semiramis avuolu, "Kadzadeliler", DA , stanbul 200 1 , c. 24, s.
1 00- 1 02.
Silahdar Fndkll Mehmed Aa, Silahdar Tarihi, nr. Ahmed Refik,
1, stanbul 1 928.
Solakzade, Tarih, stanbul 1 298.

Sheyl nver, "Drdnc Sultan Murad'n Revan Seferi Kronoloj isi",
Belleten, XVl/64 ( 1 952), s. 547-576.
Taib mer, Fethiyye-i Uyvar, stanbul niversitesi Ktp., Ty. Nr. 2602.
Tayyar-zade Ata, Osmanl Saray Tarihi-Tarih-i Enderun, haz. M. Arslan,
c. iV, stanbul 20 1 0.
Tayyib Gkbilgin, "Kprller': A , VI, s. 897-903.
Tufan Gndz, "il. Osman'n Hotin Seferi ( 1 62 1 )", Osmanl, c. 1, An
kara 1 999, s. 465-47 1 .
Vocelka, "Osmanl-Avusturya ekimelerinin Dahili Etkileri", TD, sy.
3 1 , stanbul 1 978, s. 5-28.
Ylmaz H. Kamil, ''.Aziz Mahmud Hdayi", DA , c. 4, stanbul 1 99 1 ,
s . 338-340.
Ylmaz ztuna, Byk Trkiye Tarihi, c. 5, stanbul 1 977.
____ , Byk Trkiye Tarihi, c. 6, stanbul 1 978.
Yusuf Halaolu, "Badat, il, Osmanl Dnemi': DA , c. 4, stanbul
1 99 1 , s. 433 -437.
Ziver Tezeren, Aziz Mahmud Hdayi, Ankara 1 987.
Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, c. 2, stanbul 1 994.
Ziya Ylmazer, "Murad iV': DA , c. 3 1 , stanbul 2006, s. 1 77- 1 83 .
N D E KS
1. Ahmed Han 1 6, 1 7, 47, 57, 64, 96, A
1 40, 1 5 1 , 1 8 1 , 204, 205 Abaza Mehmed Paa 6, 59, 62, 70, 7 1 ,

1 . Mustafa Han 16, 56, 63, 70, 1 8 1 , 205 78, 8 1 , 90, 94, 98, 1 2 3, 1 54, 206, 2 1 3
1. Saf (Safevi Hkmdar) 1 3 7, 1 3 8 Abaza Paa 2 3 , 70, 7 1 , 72, 90, 9 1 , 92,
II. Osman 2, 3, 1 9, 22, 23, 25, 27, 30, 93
3 1 , 32, 3 3 , 34, 3 5 , 36, 40, 4 1 , 42, 44, Abaza Siyavu Paa 3 1 1
48, 50, 5 3 , 56, 57, 59, 60, 65, 70, 96, Abbasi Devleti 73
1 4 1 , 204, 205, 283, 340 Abdi Paa 3 1 5 , 3 1 9, 325, 3 3 8
II. Rakoczi 242, 244, 245 Abdurrahim Efendi (eyhlislam)
III. Ahmed Han 240 1 80, 1 8 8, 1 90, 1 92
III. Ferdinand 1 5 3 Abdurrahman Paa 1 6 3
III. Mehmed Han 64 Adana 9 0 , 2 8 1
III. Murad Han 96 Adriyatik Denizi 3 2 1
III. Sigismund 3 1 Afyonkarahisar 1 O 1
I V. Mehmed Han 1 0 , 1 4 , 1 8 8 , 1 96, Arboz Adas 270
1 9 8 , 200, 204, 207, 208, 2 1 1 , 2 1 2, Ahska 2 5 , 7 1 , 90, 9 1 , 92, 1 3 8
2 1 3 , 2 3 9 , 240, 248, 249, 262, 270, Ahmed Aa 45, 5 9 , 60, 1 00, 223, 279,
276, 2 8 1 , 2 8 8 , 289, 2 9 3 , 2 9 5 , 299, 309
3 2 5 , 3 2 9 , 3 3 1 , 3 3 3 , 3 34, 3 3 5 , 3 3 6 , Ahmed Bey (Trhala Sancakbeyi) 1 65
337, 3 3 8 , 3 3 9 Ahmed Han ( Erdelan ve ehriban
IV. Murad Han 1 3 , 73, 8 5 , 89, 9 4 , 96, Hakimi) 1 6, 1 7, 27, 47, 57, 64, 96,
1 0 3 , 1 05 , 1 09, 1 1 4, 1 22 , 1 24, 1 2 5, 98, 1 40, 1 5 1 , 1 8 1 , 204, 205, 240, 335
1 26, 1 3 0 , 1 3 5 , 1 3 6, 13 1 40, 1 4 1 , Ahmed Paa 6, 8, 1 3 , 39, 74, 76, 78,
1 4 1 44, 1 4 5 , 146, 1 4 1 5 0, 1 5 1 , 80, 82, 83, 84, 87, 89, 90, 1 00, 1 0 1 ,
1 5 3 , 1 60, 1 76, 1 8 1 , 1 8 204, 2 0 5 , 1 02 , 1 03 , 1 04, 1 1 8 , 1 1 9 , 1 20, 1 2 8 ,
206, 209, 2 1 0, 239, 343, 344 1 29 , 1 3 1 62 , 1 6 5 , 1 75 , 1 7 1 7
XI. Innosan ( Papa) 294 1 78 , 1 7 1 85 , 1 9 1 , 1 9 3 , 1 94, 1 95 ,
X. Kari ( sve Kral) 243 1 96, 204, 2 1 1 , 2 1 2 , 2 1 4, 2 1 6, 2 1 7,
2 2 1 , 222, 224, 229, 2 3 3 , 2 3 7 , 242, Ankara 7 2 , 93, 1 3 8 , 340, 3 4 1 , 3 4 2 ,

244, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 344, 346, 348
2 5 1 , 252, 2 5 3 , 254, 2 5 5 , 258, 259, Ankaral Mehmed 1 45 , 333
26 1 , 262, 2 6 3 , 264, 2 6 5 , 266, 267, A n ka r avi Mehmed E fe n d i
268, 270, 2 7 1 , 272, 2 7 3 , 274, 2 7 5 , (eyhlislam ) 3 3 2
2 7 6 , 277, 2 8 0 , 2 8 2 , 284, 2 8 5 , 286, Ankebut Ahmed Paa 2 3 3 , 237, 270,
287, 2 8 8 , 290, 29 1 , 292, 3 1 2 , 3 1 9 , 272, 276
324, 3 3 7 , 345, 348 Apafy Mihal (Erde! Kral) 246, 263
Akbaba 143 Aras (Diki) Nehri 1 2 8
Akdeniz 27, 1 5 9, 1 6 1 , 2 1 7, 232, 275, Arnavutluk 1 95

Arnavut Mustafa Paa 98
276
Arslan Paa (Rumeli Beylerbeyi) 24
Ak Kap 1 3 2
Arzi 1 43
Akkilise 3 1 O
Atlas Okyanusu 27
Akrotiri Yarmadas 1 7 1
Atmeydan 38, 39, 1 0 1 , 1 02, 1 04, 1 08,
Akehir 97
1 96, 2 1 3 , 2 1 5 , 223
Ak Tabya 277
Avlonya 1 3 2
Alaykk 2, 2 1 5
Avni Osman Efendi 97
Alemdar Osman Aa 8 8
Avrupa 27, 1 20, 1 2 3 , 1 44, 1 63 , 1 67,
Ali Paa 25, 30, 62, 68, 69, 70, 78, 80,
226, 262, 266, 270, 274, 276, 286,
1 26, 1 2 7, 1 76, 2 1 8 , 220, 245, 247,
294, 299, 305, 3 2 5 , 3 3 7 , 348
248, 252, 2 5 3 , 254, 2 5 7 , 2 5 8 , 264,
Avusturya 1 3 , 1 4 , 2 3 , 1 5 2, 243, 244,
265, 3 2 5
245, 246, 247, 248, 249, 2 5 1 , 252,
Ali Ufki Bey 3 3 7
2 5 3 , 254, 2 5 5 , 2 5 6 , 260, 262, 266,
Allame Efendi (Nakibleraf) 94
267, 268, 270, 284, 286, 292, 293,
Almanya 27, 1 5 2, 1 67 294, 2 9 5 , 297, 2 9 8 , 3 0 2 , 3 1 0 , 3 1 1 ,
Amasya 1 65 , 2 1 8 3 1 2 , 3 1 5 , 3 1 8 , 3 1 9 , 3 2 0 , 3 2 1 , 324,
Anadolu 29, 3 3 , 3 5 , 36, 39, 46, 59, 6 1 , 327, 3 3 8 , 347
70, 72, 8 1 , 84, 90, 1 00, 1 0 1 , 1 06, 1 1 6, Ayamavra Adas 320, 3 2 1
1 1 7, 1 1 8 , 1 20 , 1 2 3 , 1 26, 1 27 , 1 3 0 , Ayasofya Camii 4 0 , 6 3 , 9 6 , 1 8 1 , 226,
1 3 2 , 1 4 3 , 1 5 5 , 1 5 9 , 1 6 1 , 1 62 , 1 73 , 228, 3 3 5
1 75 , 200, 202, 2 1 0 , 2 1 1 , 2 1 3 , 2 1 4, Aydn 70, 1 0 1 , 2 1 8
2 1 6, 2 1 7 , 2 1 8 , 2 3 3 , 234, 240, 244, Aye Sultan 1 8 5 , 205
2 5 3 , 254, 2 5 8 , 272, 2 7 5 , 2 8 1 , 286, Ayi Mehmed 3 3 8
327, 3 2 8 , 3 3 0 , 3 3 2 Azak 7, 1 5 1 , 1 5 2, 1 8 5
Anadolu Kava Mescidi 2 1 0 Azerbaycan 1 29, 1 3 8
Anapoli Kalesi 323 Azimzade Haleti Efendi 1 45
ndeks 355
B Beikta 2 1 0
Babada 276, 284, 285, 29 1 , 3 1 5 , 3 1 7 Beyani 1 43
B adad 6 , 7 , 1 3 , 62, 7 2 , 7 3 , 74, 7 5 , Beyko Ali Paa 247, 258
7 6 , 7 7 , 7 8 , 7 9 , 8 0 , 8 2 , 8 3 , 84, 8 6 , Beyrut 1 20
8 8 , 89, 90, 94, 97, 98, 99, 1 00, 1 1 8 , Beyehri 1 00, 1 1 8, 1 2 7
1 2 3 , 1 3 0, 1 3 2 , 1 3 3 , 1 34, 1 3 5 , 1 3 6, Birecik 1 3 1
1 3 7, 1 3 8 , 1 3 9 , 1 4 1 , 1 45 , 1 47, 1 6 1 , Birgivi 226, 229
1 76 , 206, 2 1 3 , 2 1 4, 240, 24 1 , 262, Boazhisar (anakkale) 2 1 4, 332
3 3 0 , 342, 343 B odan 25, 26, 3 1 , 32, 1 70, 23 1 , 243,
Badad Kk 1 3 9, 1 4 5 258, 28 1 , 284, 295, 302, 3 1 5, 3 1 6
Bahadr Giray 1 5 2 Bo Nehri 289
Bahai Mehmed Efendi 229 B ojun 265
Bahesaray 29 1 B olulu Mustafa Efendi 237
Baki elebi 237, 2 3 8 B olvadin 1 3 1
Baki Paa (Badefterdar) 23, 2 4 , 39, Bosna 29, 94, 1 2 3, 1 69, 1 77, 1 95 , 203,
82 204, 2 2 1 , 222, 240, 244, 245, 247,
Balkesir 70, 82, 1 1 8, 1 1 9, 226 248, 266, 2 7 3 , 274, 289, 29 1 , 306,
Balkesirli lyas Paa 84, 1 05 320, 32 1
Bali Efendi (eyhlislam) 22 1 B osnal Osman Paa 1 27
Baltk Denizi 27 B ostan Paa ( Kerkk Valisi) 8 3 , 84
Basra 1 3 8 , 3 3 0 Bostanzade Yahya Efendi 6 1 , 3 4 1
Bavyera 1 5 2, 294, 302, 325 Bonak smail Paa 245
Bayburd 127 B oynueri Mehmed Paa 2 1 6 , 2 1 8 ,
Bayram Aa 62 2 1 9, 220, 229
Bayram Paa 1 0 2, 1 23 , 1 29, 1 3 0, 1 3 1 B ozcaada 8, 1 7 1 , 2 1 7, 22 1 , 235, 236,
Bebr Mehmed Aa ( Bostancba) 35 238
Be Kalesi (Viyana) 298 Bozkr 1 00
Bedoloka 83 Bozkrl Dereli Halil 1 1 8
Bedre 1 3 8 Brandenburg 266, 3 1 0, 325
Bekta Han 1 3 2 , 1 34 Buca 282, 283, 285, 295
Belgrad 1 9 5, 244, 248, 249, 250, 252, Budin 10, 60, 1 62, 193, 2 1 2 , 244, 245,
262, 264, 266, 2 6 8 , 2 9 5 , 296, 298, 248, 2 5 0 , 2 5 2 , 2 5 3 , 262, 264, 2 7 1 ,
299, 3 0 7 , 309, 3 1 1 , 3 1 4, 3 1 9 , 325, 297, 2 9 8 , 300, 3 0 2 , 3 0 3 , 304, 3 0 5 ,
327, 3 3 1 , 3 3 2, 334 306, 3 0 7 , 3 1 0 , 3 1 1 , 3 1 2 , 3 1 3 , 3 1 4,
Benefe Liman 1 62, 1 63 , 270 3 1 5 , 3 1 8 , 3 1 9, 3 2 3 , 325, 326, 327
Bergama 1 1 9 Buhfrizade Mustafa Itri 337
Burnaz Baki elebi 238 erkez Mehmed Paa 8 1

Bursa 7, 3 6 , 42, 9 5 , 1 2 3 , 1 24 , 2 0 3 , eme Liman 1 62
240, 262, 3 3 0 etine Nehri 3 2 1
Bursevi Mehmed Efendi 1 60 gan - Gedii 1 3 8
rpc ayr 2 3 3
C-
ifteli Osman Paa 1 73
Caalazade Mahmud Paa 1 2 3
orlu 285, 3 1 6
Canbey Giray Han 2 3
uka Adas 1 63, 272
Canbolatolu Mustafa Paa 1 1 0
Celebolu Ali Paa ( Karaman Bey- D
lerbeyi) 1 26 Dalderesi 3 1 1
Celvetiyye 94
Dalmaya 275, 3 2 1
Ceneviz 320, 3 2 1
Davudpaa Saray 64
Cevri 1 1 9, 1 43 , 343
Davutpaa 2, 27, 1 24, 248, 329
Cezayir 36, 1 59, 1 6 1 , 1 62, 1 67, 236
Davutpaa Camii 329
Cibali Kaps 1 2 1
Debbazade Mehmed Paa 3 3 , 34
Cidde 3 6
Defterdar Musa Paa 1 70
Cierdelen 9, 2 5 3 , 254, 2 5 5 , 306
Defterdar Mustafa Paa 1 0 1 , 1 07,
Cihadi 1 47
1 08 , 3 3 1
Cin Ali 1 1 0, 1 1 8
Demirkap 1 5 7, 2 1 2, 229, 244
Cinci Hoca 1 5 5 , 1 82 , 1 8 5 , 1 8 8, 1 8 9
Denizli 82
akmaklar 2 1 0
Deme 1 3 8
akman elebi 1 43
Dertenek Kalesi 1 3 7
alk Dervi 1 1 O
Dervi Ali 286
aml Kk 1 70
anakkale Boaz 1 7 1 , 1 72, 1 74, 1 77, Dervi Mehmed 79, 80, 1 38, 2 1 2, 2 1 3
2 1 2, 2 1 7, 229, 2 3 3 , 240
Dervi Paa 60, 2 1 2
ankr 2 1 1 Devlet Giray 1 52, 3 1 6
atalca 3 3 3 Dicle 74, 76, 79, 8 3 , 89, 98, 99, 1 32
ayba (Trova) 2 3 5 Dinyeper 290, 3 1 6
ehrin 9, 288, 289, 2 9 0 , 29 1 Dinyester 25, 26, 29, 30, 276, 284
ehrin Kalesi 288, 289, 29 1 Divane Mustafa 225
elebi Mustafa 203 Divanhane 4 1 , 5 6
emberlita 286 Divanyolu 69, 246
erkes Hasan Paa ( Karaman Bey Divrikli brahim Paa 3 1 1
lerbeyi) 8 3 Divrikli Mehmed Paa 22 1 , 323
ndeks 357
Diyarbakr 74, 76, 78, 80, 8 2 , 8 3 , 84, Erde! 9 , 2 5 , 3 1 , 225, 2 3 9 , 242, 2 4 3 ,

8 9 , 9 0 , 1 00 , 1 05 , 1 29 , 298, 305 244, 245, 246, 247, 2 5 0 , 2 5 2 , 2 6 3 ,
Dobruca 28 268, 2 8 1 , 292, 2 9 5 , 300, 3 0 1 , 3 2 7
Doanc Ali Paa 3 0 Erzurum 2 3 , 3 5 , 5 9 , 6 2 , 7 0 , 7 1 , 8 1 ,

82, 9 1 , 92, 93, 94, 1 2 7, 1 54, 2 1 1 , 34 1
Don Nehri 1 5 1
Esad Efendi (eyhlislam) 1 6 , 1 8, 27,
E 34, 3 6 , 3 7 , 3 8 , 4 1 , 49, 50
Eba Eyyub el- Ensari Hazretleri 3 7 Eski Navarin (Zonchio) 323

Ebu Said Efendi 2 0 2 , 2 1 3 Eski Saray 2 0 5 , 206, 207, 208, 240
Edirne 2 8 , 3 2 , 36, 69, 9 5 , 1 24, 1 55 , Eskiehir 1 0 1 , 2 1 8
1 8 2 , 1 90 , 2 3 9 , 244 , 2 4 6 , 2 4 8 , 249, Esperlonga (Spirna Longa) Palangas

275
2 5 0 , 262, 2 6 3 , 2 6 8 , 2 7 0 , 276, 2 8 3 ,
Estergon 9 , 2 5 3 , 3 0 5 , 306, 3 0 7 , 3 1 0,
2 8 5 , 2 9 1 , 2 9 2 , 2 94, 2 9 5 , 2 9 6 , 3 0 8 ,
3 1 2 , 3 1 3 , 3 1 7, 3 1 8
3 0 9 , 3 1 0 , 3 1 5 , 3 1 9, 3 2 0 , 3 2 4 , 3 2 5 ,
Esterni Kalesi 1 7 1
333, 334, 335, 337, 348
Evliya elebi 1 09 , 1 42 , 1 43 , 3 3 7 , 342,
Edirnekap 1 50
344
Edirne Saray 1 5 5 , 1 90 , 3 0 8 , 3 3 5
Eyp 1 7, 2 2 , 5 1 , 59, 6 8 , 1 88 , 2 1 1
Edirne Sultan Selim Medresesi 9 5
Eflak 2 8 , 2 9 , 3 1 , 2 3 1 , 243, 2 5 8 , 2 8 1 , F
284, 292 Farisi 5, 50, 5 1 , 5 2 , 5 3
Ege Denizi 1 77 Fas 2 3
Egerseg Kalesi 266 Fatih 2 , 4, 2 2 , 3 4 , 5 0 , 6 1 , 69, 96, 1 2 1 ,

1 3 5 , 1 50 , 1 78 , 1 79 , 2 2 5 , 226, 2 3 l ,
Eri 1 78 , 298, 299, 30 1 , 3 1 2, 3 1 9, 327
2 3 2 , 286, 343, 345, 348
Eriboz 2 1 1
Fatih Camii 6 1 , 9 6 , 1 2 1 , 1 78 , 1 79 ,
Ekos Barkay 244, 245, 346
2 2 5 , 226
Elmac Mehmed Paa 24
Fatih Sultan Mehmed 22, 6 9 , 1 5 0 ,
Eminn 269
23 1 , 232
Emir Efendi ( Hekimba) 1 3 1
Fatma Sultan 2 0 5 , 3 3 8
Emir Fahreddin 3 5 , 3 6
Fazl Ahmed Paa 1 3 , 2 4 2 , 246, 247,
Emirgan 1 5 1 248, 249, 2 5 0 , 2 5 1 , 2 5 2 , 2 5 3 , 254,
Emirgune Han 1 2 7 2 5 5 , 2 5 8 , 2 5 9 , 2 6 1 , 2 6 2 , 2 6 3 , 264,
Emirguneolu Tahmasb Kulu Han 2 6 5 , 266, 267, 2 6 8 , 2 7 0 , 2 7 1 , 2 7 2 ,
127 2 7 3 , 274, 2 7 5 , 2 7 6 , 2 7 7 , 280, 2 8 4 ,
Erdebil 24 285, 286, 287, 2 8 8 , 292, 337, 348

Ferdinand ( Avusturya Aridk) Hac Behram 1 79

1 5 3 , 292 Hacolu Pazar 276, 284
Ferhadiye Medresesi 95 Hadice Turhan Sultan 1 86
Ferhad Paa 96, 235 Hafz Ahmed Paa 6, 74, 76, 78, 80,
Feridun Efendi 1 06 82, 83, 87, 89, 90, 1 00, 1 0 1 , 1 02, 1 03 ,
Firecik 203 1 04, 1 1 8, 1 3 2
Floransa 236, 2 7 5 , 320, 3 2 1 Hafz Post 3 3 7
Foa 1 9 1 Halef Han 1 3 5
Forga 2 5 3 , 254, 2 5 5 , 260 Halep 2 9 , 3 5 , 84, 8 9 , 9 0 , 9 1 , 9 8 , 1 2 8,
Franesko Morozini 320 1 5 4, 2 1 3 , 2 2 3 , 246, 2 5 3 , 254, 272,
Frankonya 294, 302, 3 2 5 285, 306, 3 1 0, 3 1 5 , 3 1 9
Fransa 1 5 1 , 1 70, 262, 266, 275, 292, Hali 26, 68
293, 294 Halil Paa 1 6 , 22, 2 3 , 24, 25, 28, 89,
Frengistan 297 90, 9 1 , 92, 99, 1 40, 280, 320, 322
Halime Sultan 64
G
Halveti Tekkesi 229
Galata 26, 1 42 , 1 5 3 , 1 70
Halvetiyye 95
Galata Kulesi 1 42
Hamza Paa 1 2 1
Galatal elebi 1 2 6
Hanburg (Haimburg) Kalesi 298
Galatasaray 1 90
Handan Sultan 63
Gelibolu 2 3 3
Hanefi Efendi 202
Georges Tepesi 3 1 8
Hanya 7, 1 63 , 1 64, 1 65 , 1 66, 1 67, 1 68,
Glt 9 , 1 3 , 1 5 8 , 1 59, 1 60, 1 6 1 , 1 6 3 ,
1 69 , 1 70 , 1 7 1 , 1 7 2 , 1 7 3 , 24 1 , 270,
1 64, 1 6 5 , 1 6 7, 1 68 , 1 69 , 1 70 , 1 7 1 ,
272, 276, 344
1 72 , 1 73 , 1 74, 1 76 , 1 77, 1 90 , 2 1 1 ,
Hasanabad 99
2 1 2 , 2 1 4 , 2 1 5 , 2 1 7 , 2 3 9 , 240, 24 1 ,
Hasan elebi 1 4 2
242, 270, 2 7 1 , 272, 274, 2 7 5 , 276,
Hasan Halife 1 02 , 1 0 5 , 1 07, 1 08, 1 1 0
344, 345, 347
Hasan Paa 2 3 , 24, 8 3 , 1 26, 1 52 , 1 6 1 ,
Grds B oaz 3 2 1
1 62 , 1 68 , 1 7 1 , 1 7 3 , 2 1 3 , 2 1 4, 239,
Granbusa (Karanbasa) Palangas 275
244, 32 3 , 3 3 2
Graz 266
Hasbahe 4 2 , 2 1 2
Gubari Efendi (Nakibleraf) 40
Hasky 288
Gulanber (Kelgr) Kalesi 98
Hatice Muazzez Hanm 1 5 3
Guriel 83
Hatice Turhan Sultan 1 88 , 1 97, 1 98,
H 1 99, 200, 207, 3 3 5 , 3 3 8
Hac Ali Efendi 287 Hatman Potocki 2 8 0
ndeks 359
Haydarolu 1 76 madiye Sanca Hakimi Seyyid Han

Hazreti Ali 80, 86 76
Hazreti Ebubekr- i Sddk 2 3 0 mam- Azam Kalesi 1 3 2

Hazreti sa 1 3 1 mam- Azam Kaps 73, 1 3 2
Hazreti Muhammed 227 mam- Azam Kulesi 88
Hazreti Osman 80 mam- Birgivi 229
Hazreti mer 69, 80 mam- ami 335
Hemedan 99 nadiye 24 1 , 275
Hersek 3 2 1 nebaht 2 1 7, 3 2 1
Hezarpare Ahmed Paa 1 76 nebaht Krfezi 3 2 1
Hibri Ali 3 3 8 ngiltere 2 3 , 4 8 , 1 5 1 , 1 70
Hicaz 38 ran 6, 1 3 , 1 6, 1 7 , 22, 2 3 , 2 5 , 74, 75,
Hille 98, 99 77, 78, 80, 8 1 , 8 3 , 84, 86, 8 8 , 89, 92,
Hindistan 1 20, 1 3 1 , 1 3 8 97, 98, 99, 1 00, 1 2 3 , 1 2 5 , 1 3 0, 1 3 2,
Hocapaa ars 1 5 8 1 3 6, 1 3 7, 1 3 8 , 1 3 9, 1 5 1 , 226, 240
Hoca Sadeddin Efendi (eyhlislam) sak 28, 276, 3 1 6
96 sfahan 89, 1 3 7
Hocazade Mesud Efendi 202, 336 shakl Kona 1 26
Horasan 80 skender ( Hrelen) Kprs 26, 302
Hotin 5, 1 9 , 25, 26, 28, 29, 3 1 , 3 2 , 3 3 , skender Paa 26
49, 60, 276, 28 1 , 2 8 3 , 284, 3 1 6, 340 skilip 1 0 1
Hoy 1 2 8 slam Paa (Kefe Beylerbeyi) 1 5 2

smail Ankaravi 1 42
-i smail Paa 245, 248, 266, 320, 322,
Ilgn 1 26 , 1 3 1 323
Isparta 1 76 spanya 34, 1 5 3 , 262, 266, 294, 3 2 0 ,
bn Teymiyye 229 321
brahim Bahayi Efendi 1 80 stanbul 2 , 4, 2 6 , 2 7 , 2 8 , 3 2 , 3 6 , 3 7 ,
brahim elebi 1 60, 1 6 1 48, 5 8 , 59, 60, 64, 6 5 , 69, 70, 7 1 , 7 2 ,
brahim Paa 1 08 , 1 54, 1 76, 1 90, 253, 74, 78, 80, 82, 89, 92, 9 3 , 94, 9 5 , 96,
254, 2 8 5 , 2 8 8 , 2 8 9 , 297, 298, 3 0 2 , 97, 1 0 1 , 1 02, 1 06, 1 08, 1 1 1 , 1 1 8, 1 1 9,
3 0 3 , 304, 3 0 5 , 3 0 8 , 3 1 0 , 3 1 1 , 3 1 3 , 1 20 , 1 2 1 , 1 22 , 1 2 3 , 1 24 , 1 25 , 1 26 ,
3 1 4, 3 1 5 , 3 1 7, 3 1 8 , 3 1 9, 3 2 3 , 324 1 29 , 1 3 0 , 1 3 2 , 1 3 6 , 1 3 8 , 1 3 9, 1 42 ,
brahimpaa Saray 1 08 1 4 3 , 1 54 , 1 5 5 , 1 5 6 , 1 5 8 , 1 5 9, 1 6 1 ,
bir Mustafa Paa (Halep Valisi) 2 1 3 1 62 , 1 67 , 1 7 1 , 1 7 3 , 1 74 , 1 7 5, 1 76 ,
bir Paa 2 1 3 , 2 1 4, 2 1 8 , 222, 2 3 7 1 7 7, 1 82 , 1 8 9, 1 9 1 , 1 9 3 , 1 94, 1 9 5 ,

202, 204, 208, 209, 2 1 0, 2 1 2 , 2 1 3 , Kandilli 1 45

2 1 4, 2 1 6 , 2 1 7, 2 1 8 , 22 1 , 2 2 3 , 2 2 5 , Kandiye 1 3 , 1 6 1 , 1 64, 1 67, 1 7 1 , 1 73 ,
226, 230, 2 3 1 , 232, 2 3 3 , 2 3 5 , 2 3 8 , 1 74, 1 75 , 1 76, 239, 240, 24 1 , 242,
239, 240, 24 1 , 243, 245, 246, 248, 270, 2 7 1 , 272, 2 7 3 , 274, 2 7 5 , 2 76,
2 5 2 , 262, 269, 272, 273, 274, 2 8 5 , 277, 286, 320
286, 292, 2 9 3 , 3 0 8 , 3 1 5 , 324, 3 2 5 , Kanije 1 52, 247, 248, 250, 252, 266,
329, 3 3 0 , 3 3 1 , 3 3 2 , 3 3 3 , 3 34, 3 3 5 , 307, 3 1 5
336, 3 3 7 , 340, 34 1 , 342, 343, 344, Kapalar 2 1 1
345, 346, 347, 348 Kaplan Mustafa Paa 253, 2 54, 260,
stavigrod Kalesi 3 2 1 264, 265, 266, 2 8 1 , 282
stavroz Bahesi 1 1 9 Karaaa 1 26
stefan ( Bodan B eyi) 243, 3 1 5 Kara Ali 70, 1 3 1 , 1 58, 1 79, 1 80, 1 8 1 ,
stoni Belgrad 3 1 1 , 3 1 4 189
sve 243, 266 Kara Davud Paa 5 6
kodra 3 2 1 Karadeniz 6 0 , 1 52, 1 5 5, 1 60, 1 6 1
talya 1 20, 1 53 , 1 67 Kara Hasanolu 9 , 203, 2 1 6, 222, 236,
zmit 1 24, 1 3 9, 1 5 5 237, 238
zvanca 285 Karaka Mehrned Paa 3 0
Karakovi 2 8 4
J
Kararnan 29, 30, 58, 83, 1 00, 1 0 1 , 1 26,
Jan Sobieski (Lehistan Kral) 1 0, 284,
1 27, 1 6 1 , 1 62, 2 1 8, 2 8 1 , 306
294, 3 0 1 , 3 1 5 , 3 1 7
Kara Mehrned Paa 2 6 8 , 289, 2 9 1 ,
K 298, 303, 305, 306, 307, 3 1 0, 3 1 1
Kabe 39, 1 45 , 309, 326 Kararnzrak 44, 45

Kadzade Mehrned Efendi 225, 226, Kara Murad Aa 1 78, 1 9 1 , 1 92
228 Kara Murad Paa (Budin Valisi) 1 93,
Kathane 1 22 2 1 2, 2 1 3 , 2 1 4
Kahire 2 1 1 Kara Mustafa Paa 1 3 , 1 34, 1 37, 1 3 9,

Kalabriya 1 53 1 50, 1 5 1 , 1 54, 1 5 5 , 1 5 6, 1 5 7, 1 58,
Kalavun Yusuf Paa ( Mara B eyler- 1 68, 1 69, 1 76, 2 8 8 , 289, 2 9 3 , 295,
beyi) 72 297, 299, 3 0 1 , 302, 304, 3 0 5 , 306,
Kale-i Sultaniye 233 307, 3 0 8 , 309, 3 1 0 , 3 1 7, 3 24, 328,
Kalenburg 303 348
Karnanie 9 , 1 3 , 3 0 , 276, 2 7 7 , 278, Karanlk Kap 1 3 2

279, 2 8 1 , 2 8 3 , 286, 3 1 5 , 3 1 6, 3 1 7, Karkay 7 5 , 76, 7 7 , 7 8 , 80, 8 2 , 8 3
347 Kari Gustav (sve Kral) 243
ndeks 361
Kars 2 5 , 7 1 , 1 27, 1 3 7, 1 3 8 Koi Bey 1 45

Kartal 3 1 6 Kolojvar Kalesi 244
Kartaro Kalesi 3 2 1 Komaran 250, 25 1 , 260, 267, 296, 297,
Kasm 1 6 , 2 4 , 4 7 , 5 7 , 8 4 , 1 07, 1 29 , 299, 305
1 73 , 1 8 1 , 2 0 3 , 2 0 5 , 2 1 8 , 2 3 8 , 239, Komar Kalesi 266
265, 266, 270, 284, 2 8 5 , 288, 3 1 4, Konstantin 1 65 , 23 1 , 243
3 1 7, 3 3 4 Konstantin (Eflak Beyi) 1 65, 23 1 , 243
Kasr- irin 7, 1 3 2, 1 3 6, 1 3 7, 1 5 1 Konstantin Kilisesi 1 6 5
Kastamonu 2 1 1 Konya 5 8 , 8 1 , 98, 1 00, 1 0 1 , 1 1 0, 1 26,
Kaav 292 1 27, 1 3 1 , 1 4 1 , 2 1 3 , 240
Katip brahim Efendi 1 42 Korfu Adas 322
Katip Mustafa elebi 1 00 Koron 322, 323
Kavaklar 1 45 Koron Kalesi 322
Kayk Kul Mustafa 1 3 0, 343 Kr-Haznedar brahim Paa 1 54
Kays 5 2 Kse Ali Paa 245, 257, 264, 265
Kayseri 8 1 , 9 3 , 1 54 Kse Mehmed Aa 1 1 O
Kemalpaazade 230 Ksem Sultan 8, 1 7, 64, 68, 69, 1 40,
Kemanke Ali Paa 62, 68, 69, 78, 80 1 5 0, 1 8 8 , 1 99 , 204, 2 0 5 , 206, 207,
Kemanke Kara Mustafa Paa 1 34, 208, 2 1 0, 268, 345
1 5 1 , 1 54, 1 5 5 , 1 5 7, 1 58, 1 6 8 Kse aban 1 0 1
Kemerderesi 236 Kstendil 60, 1 3 2, 2 1 8
Kenan Paa 1 58, 1 94, 2 1 7, 244 Krakovi 3 1 6
Kerpe Adas 1 60 Kumburnu 234
Keskinli Ali Paa 1 2 7 Kumla 1 2 8
Kbrs 1 25 , 1 5 8, 1 59, 2 1 1 , 2 2 5 , 3 3 0 Kurt Paa 2 3 6
Kl Burnu 1 63 Kurueme 3 3 1
Krm 2 3 , 2 5 , 26, 2 8 , 29, 30, 3 1 , 3 2 , Kuyucu Murad Paa 7 0 , 1 20
1 24 , 1 5 1 , 1 52 , 1 5 5 , 1 89, 206, 2 4 3 ,
2 5 8 , 276, 2 8 1 , 2 8 3 , 284, 2 8 5 , 2 8 8 , L
289, 290, 29 1 , 2 9 5 , 296, 299, 3 0 1 , Ladj in Kalesi 284

302, 303, 306, 3 1 6, 3 1 7, 3 24, 327 Lefkeli Mustafa Paa 5 8
Kzlca Kale 1 3 8 Lehistan 5 , 9, 1 4, 2 5 , 26, 27, 28, 2 9 ,
Kzlhisar Liman 1 6 2 3 1 , 3 2 , 3 3 , 3 8 , 1 23 , 1 24, 243, 276,
Kilis 273, 274, 275 2 8 1 , 2 8 2 , 2 8 3 , 284, 2 8 5 , 286, 287,
Kisamo Kalesi 1 7 1 292, 294, 3 0 1 , 302, 3 1 5 , 3 1 6, 3 1 7,
Koca Muslihuddin Aa 1 5 7 320, 3 2 1 , 3 24, 327

Leopold (Avusturya mparatoru) 245, Mehmed Efendi (Camii-i Kebir Vaizi)

268, 293, 298, 3 1 5, 3 1 9 80, 1 26, 1 60, 207, 225, 226, 227, 228,
Leve ( Lewenz) Kalesi 2 6 3 , 264, 265, 229, 280, 3 3 2 , 3 3 3
266, 267 Mehmed Giray ( Krm H a n ) 1 5 2 ,

Limni 2 1 7, 238, 3 2 0 243, 258
Livadya 2 1 1 Mehmed Halife l l l , 145, 1 8 1 , 337,

Lokman 53 343, 345
Lorraine Hanedan 1 20 Mehmed Necati 286

Luristan 99 Mehmed Paa 6 , 8 , 1 6 , 1 8 , 22, 24, 2 5 ,
27, 3 0 , 3 3 , 34, 3 6 , 5 9 , 60, 6 1 , 62, 70,
M
7 1 , 7 8 , 8 1 , 8 2 , 8 7 , 8 9 , 90, 9 4 , 9 8 ,
Maanolu Fahreddin 3 6 , 1 1 9, 1 20
1 00 , 1 1 2 , 1 20 , 1 23 , 1 29 , 1 3 1 , 1 3 3 ,
Macaristan 9 , 2 4 4 , 2 4 7 , 2 4 8 , 2 6 2 ,
1 38 , 1 52 , 1 54 , 1 5 5 , 1 56 , 1 5 8 , 1 68 ,
267, 292, 293, 298, 299, 30 1 , 3 1 5,
1 72 , 1 75 , 1 78 , 1 79 , 1 80 , 1 8 5 , 1 88 ,
327, 347
1 89 , 1 9 0 , 1 9 1 , 1 92 , 1 94 , 2 0 6 , 207,
Machiavel 1 42
2 1 2, 2 1 3 , 2 1 6 , 2 1 8 , 2 1 9 , 220, 22 1 ,
Magrav Han 8 2 , 8 3
2 2 4 , 2 2 5 , 2 2 9 , 2 3 1 , 2 3 2 , 2 3 3 , 234,
Marib 1 30
235, 2 3 7 , 238, 2 3 9 , 2 4 1 , 2 4 3 , 244,
Maribi Salim 2 3 1
245, 246, 2 5 3 , 2 5 4 , 2 6 8 , 2 8 1 , 286,
Mahfiruz Valide S ultan 47
2 8 8 , 2 8 9 , 29 1 , 2 9 8 , 303, 304, 305,
Mahmud Efendi 1 89 , 309
306, 3 0 7 , 3 1 0 , 3 1 1 , 3 1 2 , 323, 335,
Mahpeyker Ksem Sultan 8 , 1 7, 68,
1 40, 1 88 , 204, 2 0 5 , 207, 208 337, 346
Malatya 1 3 8 Mekke 36, 1 60 , 2 1 0
Malkara 1 92 , 204, 220 Melek Ahmed Paa 1 9 3 , 1 94 , 1 95 ,
Malta 1 48 , 1 60 , 1 6 1 , 1 62 , 1 63 , 1 70 , 1 96 , 204, 229
236, 262, 2 7 1 , 2 7 5 , 3 2 0 , 3 2 1 Mendeli 1 3 8
Maltepe 1 26 Merend 1 28
Manisa 64, 8 2 , 1 1 9 , 1 26 , 2 1 1 , 2 1 7 Merzifonlu Kara Mustafa Paa 1 3 ,
Manya 1 63 , 3 2 2 293, 30 1 , 3 0 2 , 3 1 0 , 328, 348
Mara 70, 72, 74, 1 1 1 , 224, 225 Mesina Adas 1 6 1
Mardin 78, 8 0 , 8 3 Mevleviler 228
Marin Cavalli 1 5 9 , 1 60 Mevlevi Mehmed Paa 1 78

Marmara 4, 1 74 Meydan Bey 60
Medine 2 1 0 Mezaki 2 6 1
ndeks 363
Msr 3 3 , 3 5 , 36, 5 2 , 56, 5 8 , 9 5 , 1 2 , Mustafa Paa 1 3 , 24, 5 8 , 7 , 84, 98,

1 3 2 , s 9 , 60 , 1 62, 65 , 1 68 , 8 9, 1 o , 107, o 8 , 1 1 0 , 2 1 , 1 23 , 1 34,
269, 295, 330, 3 3 8 1 3 6, 1 3 7 , 3 9, 1 so , s , 1 54, 1 s s ,
Msr ars 2 6 9 , 3 3 8 s6, s 7, s 8 , 1 68 , 69, 1 76, 9 3 ,
Midilli Adas 1 1 9 2 1 , 2 3 , 2 4, 2 1 5 , 2 6 , 223, 224,
Mihali 1 3 1 , 1 89 2 2 5 , 240, 24 1 , 2 5 3 , 254, 260, 264,
Mihriban Kalesi 9 8 , 1 3 8 265, 266, 272, 2 8 , 282, 288, 289,
Mihrimah Sultan Camii 9 6 2 9 3 , 2 9 5 , 297, 299, 30 1 , 302, 304,
Milapoteme (Serdi) Kalesi 73 305, 306, 307, 3 0 8 , 309, 3 1 0, 3 l ,
Mimar Kasm Aa 2 8 3 1 2 , 3 4, 3 1 5, 3 7, 3 2 0 , 322, 3 24,
Minkarizade Ya h y a E fe n d i 328, 3 3 1 , 332, 3 3 3 , 334, 3 3 5 , 348
(eyhlislam) 274 Mustafa Paa ars 1 2 1
Mirg'.'neolu 1 8 5 Musul 74, 76, 78, 80, 83 , 84, 98, 99,
Montecuculi 266 1 03 , 1 3 , 1 3 8
Mora Yarmadas 1 62, 323 Mu 9
Mostarl Mustafa Paa 1 2 3
N
Mudanya 4 2
Muhammed Kulu H a n 3 7 Naima 27, 48, 98, 2 , 1 3 3 , 1 67, 8 1 ,
Mukallit Cifit Hasan 1 43 84, 89 , 209, 2 0 , 228, 340, 34 1 ,
Murad Aa Tabyas 66 342, 343, 344, 345, 346
Muradi 7, 1 46 Narin Kule 240
Murad Paa (Diyarbakr Beylerbeyi) Nasuh Paazade 7, s 3 , s4, s s

70, 84, 86, 87, 1 20, 9 3 , 2 1 2, 2 3 , Navarin 6 3 , 323
24 Nazrzade Ramazan Efendi 95
Murtaza Paa 8 1 , 1 05 , o6, 28 , 29, Necef 9 8
223, 224 Nedim 43
Musa elebi 1 02, 1 07, 1 08, o9 Neme 34, 248, 249, 2 5 0 , 252, 2 5 3 ,
Musahip smail Aa 98 2 5 7 , 260, 26 , 264, 287, 30 1 , 3 0 5 ,
Musahip Musa elebi 102 309, 3 1 9, 326
Musa Paa 62, 67, 70, 7 , 72 Nibolu 26, 2 5 3 , 254

Musa Paa Camii 1 67 Nide 72, 8 1
Mushaf- erif 1 4, s 7 Nisari 43 , 343
Musli elebi 1 43 Ni 332, 333
Muslihiddin Efendi 9 5 Nianc Yusuf Paa 23
Mustafa Aa (Darssaade Aas) 6, Nitra Kalesi 264, 265, 266
8 , 87, 92 Nogay Paa 9 , 99
364 mparatorluun Zirvesi v e Dn
Nove 3 2 1 Remahiye 9 8
Novigrad 263, 264, 265, 266, 267, 268 Resmo 7 , 1 70, 1 72 , 1 73 , 1 74, 24 1 , 276
Revan (Erivan) 7, 1 3 , 5 1 , 1 2 5 , 1 27 ,
0-
1 28 , 1 29 , 1 38 , 1 39 , 1 45 , 1 5 1 , 2 1 4 ,
Okmeydan 1 1 3
240, 2 4 1 , 343
Ordu 2 8 , 98, 99, 1 3 1 , 1 3 8, 260, 2 8 3 ,
Revan Kk 5 1 , 1 39
29 1 , 295, 298
Reyhan Aa 1 98 , 1 99 , 228
Orta Camii 59, 6 1 , 202
Rhedey Ferenc 244
Oru Ovas 70
Rdvan Aa 1 45
Osman Paa 1 27, 1 55 , 1 73, 235, 3 34
Ro dos Adas 1 60
Ovar (Altenburg) 298
Rum Mehmed Paa 8 7
mer Efendi 3 2 , 33, 35, 36, 37, 38,
Rusuk 1 5 5
3 9 , 48, 50, 226
mer Nuri Efendi (Badad Kads) S-

80 Safikulu Han 77
sek 2 5 2 , 295, 3 1 1 , 3 2 7 , 3 3 2 Safiye Sultan 268
Sagredo 1 4 2
p
Sakalya Adas 1 6 3
Parmakkap ( arkaps) 1 58 , 2 3 2
Saka Mehmed 1 1 O, 1 1 7, 1 1 8
Parmaksz Mustafa Paa 98
Sakarya eyhi 1 3 1
Partenios 23 1 , 232
Sakz Adas 1 62 , 320
Peevi (Peuy) Kalesi 1 7, 43, 1 44, 327,
Saksonya 266, 294, 3 0 2 , 3 25
340, 34 1 , 342, 3 4 3 , 344
Saliha Dilaub Sultan 1 5 3
Pete 3 1 0, 3 1 2, 325
Saliha Sultan 240
Pir Mehmed Paa 2 7
Salih b. Nasrullah 3 3 7
Podolya 276, 28 1 , 282, 2 8 3 , 284, 285
Salih Paa 1 69, 1 70
Pojin ( Presburg) Kalesi 298
Saragoza Liman 1 6 1
Ponigrad (Pani-grad) Tabyas 2 7 2
Sarayburnu 42, 6 8 , 1 1 3 , 2 1 2
Preveze Kalesi 320
Sarbabazade Abdurrahim 7 2
Prut Nehri 2 6 , 3 1 7
Sar elebi 1 43
R Sarkam 2 8 8
Raab Nehri 266, 267, 298 Sar Mustafa Paa 240
Raguza 1 70 Sar Solak 1 40
Rakka Beylii 76 Saru Han 1 37
Rakoczi 242, 243, 244, 245, 246 Sebilhane 1 58
Receb Paa 60, 1 0 3 Sebin ( Hermanstadt) Kalesi 244
ndeks 365
Segedin Kalesi 327 Shrab Mehmed Paa 2 3 5 , 238

Sekbanba Nasuh Aa 3 9 Stanislav Zolkiyoveski 26
Selanik 6 , 62, 270 Suab 325
Sen-Teodoro (Ayatodori) Adas 64 Suda 85, 65, 1 7 1 , 1 72, 274, 275
Serav 25 Suf Da 1 20
Sermenel 1 3 8 Su Kulesi 275
Seydi Ahmed Paa 2 1 4, 2 1 6, 2 7, 22 1 , Sultanahmed Camii 46, 96, 1 40, 208
222, 244, 245, 246, 247 Sultan Bayezid Camii 4
Seydiehri 1 00, 1 1 8 Sultan brahim Camii 1 73
Seyfoglu Yusuf Paa 72 Sultan Mehmed Camii 1 1 1 , 280
Seyid Gazi 126 Sultan Selim Camii 1 2 1
Seyyid Feyzullah 338 Sultanzade Mehmed Paa s2, 1 5 5 ,
Seyyid Han 76 1 56, 1 5 8, 1 68, 1 72, 8 s
Sdk elebi 42 Suriye 3 5
Sr Katibi Abdi Aa 3 3 7 ah Abbas 2 3 , 2 4 , 75, 77, 78, 79, 8 0 ,
Sierot Burcu 259 82, 84, 86, 87, 88, 89, 9 7
Sigismond (Lehistan Kral) 28 ah Saf 9 7
Silistre 1 5 2, 204, 2 1 6, 2 1 7, 289, 302, air Yahya Efendi 40
306, 3 s am 29, 3 3 , 3 5 , 9 5 , 98, 1 1 9, 1 20, 1 29,
Silivri 203, 285, 334 1 5 5 , s6, s8 , 2 1 3 , 2 1 4, 2 1 2
Simitizade 43 223, 224, 296, 307
Sinan Aa (Bostancba) 1 55 amvil Krev 1 70
Sinan Paa Kk 68, 1 1 3 , 1 1 7 ebinkarahisar 7
Sin Kalesi 320 ehla Mehmed Efendi ( Konya Ka-
Sivrihisar 95 ds) 1 2 6
Siyavu Mustafa Paa 223, 224, 225 ehremini 2 1 0
Siyavu Paa s , s2, 1 94, 1 96, 1 97, ehriban 98, 1 3 2
200, 2 0 1 , 2 1 1 , 2 1 6, 224, 3 1 1 , 3 1 2, ehrizor Beylerbeylii 9 8
3 3 , 3 2 , 322, 3 3 , 332, 3 3 3 , 334 ehzadeba 202
Sofu Mahmud Aa (Bostancba) 42 ehzade Camii 1 8 5
Sofu Mehmed Paa 6, 18, 80 , 1 88, ereflikohisar 94
89, 9o, 9 , 92, 207 eyh Sivasizade 1 2 2
Sofya 1 23 iklo Kalesi 3 2 7
S oanldere 233 imirlik Kasr 9
S okulluzade Hasan Paa s2 irvanl Mustafa Paa 2 4
Solakolu lyas Paa 8 1 uuri Hasan 3 3 8
T Trablusam 7 2 , 2 1 8
Tabanyass Mehmed Paa 1 1 2, 1 2 3 , Trakya 96
1 29 Transilvanya 1 70, 244
Tahamurs 83 Tuli 28
Taib mer 286 Tuna 2 8 , 2 5 3 , 2 9 2 , 2 9 8 , 2 9 9 , 3 0 0 ,
Tarhuncu Ahmed Paa 8 , 2 1 1 , 2 1 2, 3 0 1 , 302, 306, 307, 3 1 0 , 3 1 1 , 3 1 6,
214 3 1 8, 3 3 1
Tasmin Nehri 288, 289 Tunus 36, 1 59, 1 6 1 , 1 62, 1 63 , 236

Tavanta (stanbul) 3 3 1 Turhan Valide Sultan 208, 268, 270,
Tayyar Mehmed Paa 8 1 , 1 00 , 1 3 1 , 337
133 Turla Suyu 28 1

Tayyarzade Ahmed Paa 224 Tftici ( Duducu) Hasan Paa (Manisa
Tebriz 23, 89, 96, 1 28 , 1 29 Sancakbeyi) 1 26
Temevar 203, 22 1
U-
Tercan 8 1
Ukrayna 276, 284, 285, 288, 347, 348
Teselya 270
Unkapan 1 2 1
Thomas Tepesi 3 1 8
Utarid Mehmed elebi 1 5 3
Tfli 1 43
Uyvar 4, 9, 1 0, 1 3 , 250, 25 1 , 252, 253,
Trnak Saray 1 5 8
254, 2 5 5 , 256, 2 5 7 , 259, 260, 26 1 ,
Tikrit 1 3 8
262, 263, 264, 265, 267, 268, 286,
Tire Sanca 247
287, 296, 300, 3 1 7 , 3 1 8 , 3 1 9, 346,
Tisa Suyu 292
347
Todori adalar 1 6 3
Uzleti 1 43
Tohte Han 87, 8 8
Uzun brahim Paa ( B udin Valisi)
Tokat 4, 82, 1 00, 1 05 , 1 06
297, 298, 302, 3 0 3 , 304, 3 1 0
Topal Mehmed Paa 22 1 , 2 3 2 , 2 3 5 ,
Uzun Piyale Paa 1 52, 1 5 3
239
erefeli Camii 3 1 O
Topal Receb Paa 1 03
ftade Hazretleri 95
Tophane 66
Tophaneli Ahmed elebi 60 v
Topkap Saray 4, 1 9, 46, 5 1 , 56, 68, Va Kalesi 3 1 0
69, 1 3 9, 1 4 5 , 205, 240 Valide Han 2 1 0
Toskana 1 20, 262 Valide Ksem Sultan 64, 1 99
Tkli mre 292, 293, 295, 299 Valide Medresesi Mescidi 2 1 0
Trablus 98, 1 5 9, 1 6 1 , 1 62, 1 63 , 1 6 5 , Van 1 23 , 1 29, 1 3 8
236 Vani Mehmed Efendi 280
ndeks 367
Varad 244, 267 Yavuz Sultan Selim 69, 1 4 1 , 1 4 3 , 1 44,

Varadin 327, 3 3 1 1 5 1 , 230
Varvar Ali Paa 1 76, 2 1 8 , 220 Yedikule 45, 46, 56, 59, 60, 240, 288
Vefai 338, 339 Yemen 1 84
Vefa Meydan 1 0 8 Yemii Mustafa 1 1 0
Vekayiname 1 45 Yeni Camii 268, 269, 3 3 5 , 3 3 8
Venedik 1 0, 1 3 , 1 4, 1 7, 2 3 , 1 3 9, 1 5 8 , Yenikap 2 1 0 , 2 1 1
1 5 9 , 1 60 , 1 6 3 , 1 6 1 70 , 1 7 3 , 1 74, Yeni Navarin 3 2 3
1 7 6 , 1 7 7, 2 1 2 , 2 1 7 , 229, 2 3 2 , 234, Yeniehir 2 4 0 , 276, 320
2 3 5 , 2 3 6 , 247, 248, 249, 270, 27 1 ,

Yeni Valide Camii 269
Yezid 227, 228
2 7 3 , 274, 2 8 6 , 294, 3 1 9 , 3 2 0 , 3 2 1 ,
Yusuf Efendi 1 3 9, 335
3 2 2 , 3 2 3 , 327
Ysuf- Msri 5 3
Venedik Amirali Moeniko 234
Yusuf Mehmed (irvan Han) 8 3
Vezir Ahmed Paa 39, 1 85
Yusuf Paa 72, 73, 1 2 3 , 1 5 5, 1 56, 1 57,
Vidin 26
1 6 1 , 1 62 , 1 6 3 , 1 6 5 , 1 66 , 1 6 7, 1 68 ,
Viegrad 2 5 3 , 3 1 0
1 69, 1 70 , 1 7 1 , 1 8 0 , 1 8 5 , 1 94, 2 1 6 ,
Viyana 9 , 1 3 , 1 4, 25 1 , 256, 259, 263,
2 5 3 , 254, 2 5 8
266, 2 6 8 , 294, 296, 297, 2 9 8 , 299,
Yusuf Paa Camii 1 6 7
3 0 1 , 3 0 2 , 3 0 3 , 304, 3 0 5 , 306, 3 0 8 ,
Yusuf Paa (Hanya Fatihi) 7 2 , 7 3 , 1 23 ,
3 1 0, 3 1 2 , 3 1 5 , 3 1 9, 3 2 5 , 3 3 5 , 348
1 5 5, 1 5 6 , 1 5 7 , 1 6 1 , 1 6 2 , 1 6 3 , 1 65 ,
Vladislas 2 8
1 66 , 1 67, 1 68 , 1 6 1 70 , 1 7 1 , 1 8 0 ,
Voynuk Ahmed Paa 1 7 5 , 1 9 1
1 8 5 , 1 94, 2 1 6, 2 5 3 , 254, 258
y
z
Yahya Efendi (eyhlislam) 40, 5 8 , Zekeriyazade Yahya Efendi 1 40
59, 6 1 , 92, 1 0 1 , 1 05 , 1 1 9, 1 2 8, 1 3 0, Zerinvar 267, 268
1 3 5, 1 3 8 , 1 40 , 1 42 , 274, 34 1 , 343 Zeynel Han 99
Yankkale 293, 295, 296, 297, 2 9 8 , Zeyrek Camii 1 2 1
300, 3 0 1 , 302, 304, 305 Zitvatoruk Antlamas 1 53
Yanova 244 Zurnazen Mustafa Paa 1 93, 2 1 4, 2 1 5 ,
Yanya 320 2 1 6, 24 1
Ya 26, 276, 284, 3 1 7 Zvanic ( znovca) Kalesi 276
1 7. asrn son yirmi ylna girildiinde Osmanl Devleti gcn n ve
kudretinin zirvesinde, dnya siyasetinde etkin bir ekilde hkm n icra
ediyordu. Dnyada yen e m eyecekleri hibir devle t yoktu.
Yllardr birok tarihi yetitiren ve yapt televizyon programlaryla

tarihi yediden yetmie herkese sevdiren Prof. Dr. Ahmet imirgil,
tamamen ilmi kaynaklardan beslenerek her yatan tarih severin
kolaylkla okuyup anlayabilecei bir slupla KAYI dizisini yazm ve
tarihimizi skt bu alandan kurtarmtr. nyargsz ve objektif bir
ekilde okuyucunun deerlendirmesine sunulan bu serinin hedefi;
Osmanl mparatorluu'nun kuruluundan yklna kadar siyasi,
sosyal, iktisadi ve imari tm servenini ve Osmanl padiahlar
hakknda bilinen gerekleri akc, anlalr, merak uyandrc ve roman
tadnda bir slupla yorumlamaktr.
Ahmet imirgil, adaletiyle kalpleri kazanan; yiitlii, cesareti ve

mertliiyle dosta gven, dmana korku salan; aa damgasn
vurmu, ktaya yaylm Devlet-i Aliyye-i Osmaniye'nin hikayesine
KAYI VI: imparatorluun Zirvesi ve Dn kitabyla devam ediyor. Bu
eserde, I . Mustafa'dan II. Osmana, IV Murad'dan IV Mehmed Hana
kadar birok padiahn; Kprl Mehmed Paadan Kprl Fazl
Ahmed Paaya; Tarhuncu Ahmed Paadan Merzifonlu Kara Mustafa
Paaya kadar birok devlet adamnn; Halime Valide Sultandan
Mahfruz Hatice Sultana, Hatice Turhan Sultandan Ks em Sultana
kadar birok valide sultann nasl yaadklarn, neler yaptklarn,
imparatorluu idame ettirmek gayesiyle ne gibi siyasi yollar
izlediklerini, imar faaliyetlerini ve ahsiyetlerini bulacaksnz.
I S B N 9 7 B - 6 D .S - 0 8 - 1 7 7 8 - 2
9 l ll llJI!ili!il i! tl j IJ I! IJ 1 t 1 8,50
timas.com.tr

Ahmet Şimşirgil - Kayı VI PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ahmet Şimşirgil - Kayı VI PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KAYIYI

TMA YAYINLARI l 36n

Kltr Bakanl Yaynclk

Kaptan Paann Seyir Defteri

DOKSAN ALTI GNLK PADAHLIK! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

LEHSTAN ZERNE HAREKET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . 25

HAC KARARI VE GELMELER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

SULTAN MUSTAFAYI STERZ! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

NEDR BU ETTGNZ CEFA! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

SULTAN OSMAN HAN'A MERSYE . . . . . . .

EHZADELER LDRME GRM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56

O PADAH SZE EMANETT! ................................................ 57

MECNUNUN MAMET CAZ DE G L D R! .......................... 62

SULTAN MURAD-! RAB' OLDU PADAH . . . . . .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . 68

ABAZA MEHMED PAA SYANI ............................................. 70

BAGDAD VE BEKR SUBAI .................................................... 72

AGA GREN KU! ...................................................................... 74

BAGDAD'IN DMES . ... .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . .

ABAZAYA LK DARBE ............................................................... 80

ALDI ETRAFI ADV! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..

SEN DE ASKER YOK MUDUR? ................................................ 85

PADAHIMIN FERMAN I BUDUR Ki! . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

GDEN E KALE VERLMEZ! . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

ABAZA'N IN KNC SYANI . . . . . . .. .

BU GELEN ASKERDEN KURTULU YOKTUR! .................... 92

AZZ MAHMUD HDAYI . . . . . . . . . . . . . . . . .

HSREV PAAN IN RAN SEFER.. . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

SPAH ZORBALARI . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . ...

HAFIZ AHMED PAANIN EHT EDL . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . 102

HSREV PAAN IN KATL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104. .

BZE KEFL GSTER! . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..... . . . . . .. .. . . . . . . . . . . . . . ..

GEL BERU TOPAL ZORBA BAI! ............................................ 110

SZNZDE SADIK SEN Z ! ................................................. 112

ZORBALARLA MCADELE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

YANGIN VE TTN YASAG I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

MURAD HAN BURSADA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

REVAN SEFER . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

REVAN'IN FETH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

BELNDE Hz. MER KILICI! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

FETH EYLEDM BAG DAD EHRN! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

KASR-I RN ANTLAMASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

O KEREM lRMAG I SERAP OLDU! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

AHSYET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140

HER GECE BR BAKA SOHBET . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. 143

AZAK SEFER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

BR NURDUR GELD! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

NASUH PAAZADE MESELES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

FTNE ATEN YENDEN ALEVLENDRMEYN! . . . . . . . . . . . . . . . 155

SMBL AGA HADSES VE GRT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

BYK HAREKAT 161

HANYANIN FETH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

NE YABANE SZLER EDERSN? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168

RESMO'NUN FETH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

LMNE MCADELE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

BRAHM HAN'IN HAL' . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

SPAH-YENER SAVAI........................................................ 189

GREYM NCE HZMET EDERSN..................................... 1 91

CHAN AVUCUNUZDADIR! .................................................. 1 93

ZULME RIZAM YOKTUR! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 95

UZUN GECE YE ACI SON . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . 199

INAR YAKASI ........................................................................... 21 4

KARIIKLIKLARIN DEVAMI .................................................... 216

KPRL MEHMED PAA ..................................................... 2 18