TEKLT-I

MAHSUSA

ki Devrin Perde Arkas

SAMH NAFZ TANSU

 TEKLT-I MAHSUSA
SAMH NAFZ TANSU
Genel Yayn Ynetmeni: Oya Uur
Editr: Ahmet Seyrek
Gnmz Trkesine Uyarlayan: Recep Usta
Kapak Tasarm: Deniz Karata
Bask-Cilt: Melisa Matbaas
ifte Havuzlar Yolu Acar Sitesi No: 4
Davutpaa / stanbul
Tel: 0212 674 97 23
Sertifika No: 12088

1. Bask: Ekim: 2012

ISBN: 978-605-5231-05-7

Bu kitabn yayn haklar, Nokta Kitap Yaynlarna aittir.

Yayncnn izni olmadan yaynlanamaz,
kopyalanamaz, oaltlamaz. Ancak kaynak gsterilerek ksa alnt yaplabilir.

NOKTA KTAP
Perpa Ticaret Merkezi A Blok No: 1559
ili/stanbul

Tel: 0212 221 73 96-97 - Fax: 0212 220 07 96

 TEKLT-I
MAHSUSA

ki Devrin Perde Arkas

SAMH NAFZ TANSU

 NSZ

Hsamettin Ertrk, kitabnn son szn imdi genlere sesleniyorum. Arkamda kalan 85 yln,
mutlakiyet, merutiyet, mtareke ve cumhuriyet devirlerinin iinde geen yllarn bende brakt
derin bir deneyim ve gzlem evresini onlara belirtmek istiyorum. (....) Yaamnn bu uzun yolunda ne
mutlakiyetin basks, ne merutiyetin hareketli yllar, ne mtarekenin umutsuz gnleri, ne de
cumhuriyetin yeni bir sr atlmlara gebe takvimi beni dncemden alkoyabildi. Her zaman iimde
lke iin rpnan bir hareket ve enerji kayna hissettim. Yaadm bu drt devirden, tantm
birok adamlardan, karlatm eitli olaylardan bana kalan tek miras, insann duruma gre
dmn zlebileceini dnmesidir. yle gecelerim oldu ki yarna kacam hi umut etmedim.
yle gndzlerim, sevinli zamanlarm oldu ki, btn gnn byle srp gideceini sandm.
Deimeyen ideallerimiz amalarmzdr diyerek, anlarn yaymlama nedenini anlatmaktadr.
Toplumlarn geleceklerini salam temeller zerinde kurabilmeleri iin gemilerini ok iyi
bilmeleri ve gemiin yanllarndan ders alp, dorularn gelitirmeleri gerekmektedir. Yanl-
doru ekseninde bireysellikten uzak, evrensel normlarla, tarihin eletirel deerlendirilmesinin
yaplmas zorunludur.
Toplumlarn gemiin olaylarn renebilmesinde, o dnemi yaam kiilerin anlattklar anlar
nemli bir rol oynamaktadr. Anlar; anlatcsnn olaylara bakt adan ve olaylarn iindeki
yaknlk ve uzaklndan tr, tarihi gerekler kiiden kiiye farkl bir boyutta grlebilir ve
anlatlabilir. Tarih yazar ve dikkatli okuyucunun eitli anlar okuyup ortak noktalarndan
faydalanmayla, tarih kltrn gelitirmesinde byk yarar vardr.
Tarihsel olaylarn salkl bir ekilde alglanmas ve evrensel bir gereklikle yazlmas sonucunda,
toplumlarn tarihsel bellei gelimesi, istenilen dzeyde ve gelecei aydnlatacak ekilde
gerekletirebilir.
Yukarda belirtilen nedenlerden tr, toplumlarn dn ok iyi bilmeleri gerekmektedir. Bu gerei
yerine getirebilmek iin de yazlanlar okumak ve anlamak sorununun alm olmas zorunluluu
bulunmaktadr. zellikle genlerin, gnmz Trkesiyle bu kitaplar okuyabilmesi iin yazlm
anlarn sadeletirilmesi bir gereklilik olarak ortaya kmaktadr. Biz de bu gereklilik nedeniyle
Hsamettin Ertrkn anlarn elden geldiince sadeletirerek, zellikle genlerin daha rahat
anlamasnn ortamn yaratmaya altk.
Bu alma yaplrken, Osmanlca yazlm baz isimleri aynen brakp, gnmzdeki karln
dipnot olarak verdik. Okuyucunun kitab bir an dinginliinde okuyabilmesi ve kitab akademik bir
almann dipnotlarla zenginletirilmi havasndan uzaklatrmak iin, bir ok kii, rgt ve kurum
hakknda dip not verilmesi ynnde bir alma yaplmasndan zenle kanlmtr. Burada kolay
okunabilmesinin yansra, okuyucunun, gemii biraz da kendisinin aratrarak, tarih kltrn
gelitirme abas iinde olmasnn salanmas amalanmtr.Sonuta bu alma, zellikle
merakllar iin, bir dnemi anlamalarn kolaylatrmak, genler iin zerinde yaadklar bu lkenin
ne gibi zorluklarla bugnlere getirildiini anlamalarn salamak;
Bu lkeye hizmet etmi olanlarn hatralar iin, toplumda duyulan saygy pekitirmek;
Gelecek kuaklar iin, bu lkeye hizmet edenleri toplum unutmaz algsn yerletirmek, toplumlarn,
en karamsar olduklar dnemlerde bile umutlarn yitirmemeleri gerektiini dndrmek amacyla
yaplmtr.
Tm kusurlarmzn balanmas dileiyle.
 ki Devrin Perde Arkas eserinin yazar olarak aziz okuyucularma unu belirtmek isterim ki,
Cumhuriyet Gazetesi gibi lkemizin vnc olan bir gazetede yz bine yaklaan bir tiraj gcyle tam
drt ay yurdun her tarafnda Arastan Merie, Karadenizden Akdenize kadar her kent, her kasaba,
hatta her kyde elden ele dolam, byk bir okuyucu kitlesini ilgilendirmi bulunan bu anlar,
bizzat yaam olan sayn Albay Hsamettin Ertrkn anlatt atmosfere sadk kalarak ve herkesin
zevk alabilecei bir slupla kaleme almak benim iin ok g olmutur. Alt ay ara vermeden
altm bu tefrikann bir tarihi olarak zerinde almaktaki isabeti de aklamak isterim. Anlarn
dankl, olaylarn karmakl, isimlerin okluu ancak bu sayede durulmu, bir berrak su haline
getirilebilmi; ta, topra, kumu elendikten sonra ortaya altn madeni kabilmitir. Hele
yaayanlarn hayatlarna her an deinen byle bir tarihi ve siyasi any aln akl ve nemsiz bir-iki
hatayla sonulandrmadaki zorluun bykln sayn okuyucularmn takdir edeceklerine hi
phem yoktur. Bu anlardan bize kalan, vatan hizmetinde hayatlarn feda etmi nice kahraman Trk
evladnn kamuoyuna sunulmas; okuyucularmdan aldm yzlerce mektupta yazlarn slubu
hakkndaki vglerinin bize verdii sonsuz onurdur. Bu iki nemli etken, emeklerimizin karln
fazlasyla demi bulunmaktadr. Bu nedenle okuyucularma teekkr etmeyi nemli bir grev bilirim.

ki Devrin Perde Arkas Yazar

Samih Nafiz TANSU
 T.C.
Byk Erkn- Harbiye Reislii
XI ube IV. Ks.
Say 59516
SURET
Ankara: 16.10.933

YKSEK BAVEKALET MAKAMINA

Balkan Harbinden itibaren Tekilt- Mahsusada hizmetleri sebkeden ve en son Milli Mcadele
esnasnda, stanbulda teekkl eden ve muhtelif gruplardan ibaret bulunan gizli tekilt taazzuv
ettirerek Milli Mcadelenin baarlmasnda da byk hizmetleri grlm olan ve harp zamlaryla 46
seneyi bulan hizmetine mukabil 340 senesinde ancak yirmi iki lira kadar ok az bir maa ile tekade
sevkedilmi bulunan mtekait Svari Kaymakam Hsamettin Beyin, ibu hizmetlerine mkfaten,
hidemat- vataniye tertibinden mnasip bir miktarda ikramiye veya emval-i gayr-i menkule verilmek
suretiyle terfihi iin hkmete bir kanun layihasnn ihzar ve Byk Meclise sevkine emir ve
msaadeleri maruzdur ef.
B.E.Rs.
Mir Fevzi

YKSEK BABAKANLIK MAKAMINA

Balkan Savandan itibaren Tekilt- Mahsusada hizmetleri ne kan ve en son Milli
Mcadele esnasnda, stanbulda oluan ve eitli gruplardan ibaret bulunan gizli tekilt
rgtleyerek Milli Mcadelenin baarlmasnda byk hizmetleri grlm olan ve sava
kdemleriyle 46 yl bulan hizmetine karlk 1340/... ylnda ancak yirmi iki lira kadar ok dk
bir maala emekliye ayrlm bulunan, emekli Svari Yarbay Hsamettin Beye, ibu hizmetlerinin
dl olarak vatana hizmet deneinden uygun bir miktarda ikramiye veya tanmaz mal verilerek
rahat yaamasn salamak iin hkmete bir kanun teklifinin hazrlanmas ve Byk Meclise
sevkine emir ve izinlerinize sunulmutur efendim.
Genel Kurmay Bakanl
Mareal
Fevzi
 T.C. M. M. V.
Zat leri Dairesi .: Sv. Say: 41886
Ankara: 12/1/1942
VESKA SURET
Trkiye Cumhuriyeti
Ali Karar Heyeti
Ankara 929/1/3

Mtekaid Svari Kaymakam Hsameddin Beyefendiye li-kader Beyim,

Ar vazifemizi hamdolsun bitirmee muvaffak olduk. fay- vazife esnasnda ok kereler isminiz
geti. Zat- alinizi suallerimizle epeyce taciz ettik. Fakat verdiiniz cevaplar kararlarmzda byk ve
kymetli bir amil oldu. Hak ve adlin tecellisine ok yardm ettiniz. Bu cihetle teekkratm pek
kalbidir.
Ayn zamanda dman kahr altnda vatan hizmetlerinden dolay da evlad- vatandan olmak
itibariyle minnetdarlm pek samimidir. sminizi daima hayrla yadetmek borcumuzdur. Dnyada
kalan ancak iyiliklerdir. Hepsi botur. Sevgili vatanda emsallerinizin artmas temenniyat-
halisanemdir. Temiz nasiyenizi ve gzlerinizi hrmet ve muhabbetle perim efendim.

Ankara Ali Karar Heyeti Reisi

Doktor Sleyman Emin

BELGE RNE
Emekli Svari Yarbay Hsamettin Beyefendiye ok deerli beyim,
Zor grevimizi krler olsun sonulandrmay baardk. Grev yaplrken isminiz ok geti.
Yce kiiliinizi sorularmzla epeyce rahatsz ettik. Fakat verdiiniz cevaplar kararlarmzn
olumasnda byk ve kymetli bir etken oldu. Hak ve adaletin ortaya kmasna ok yardm
ettiniz. Bu ynden teekkrlerim ok itendir.
Ayn zamanda dman basks altnda yaptnz vatan hizmetlerinden tr de bir vatan evlad
olarak teekkrlerim ok itendir. sminizi daima hayrla anmak borcumuzdur. Dnyada kalan
ancak iyiliklerdir. Hepsi botur. Sevgili vatanda sizin gibi insanlarn artmas en iten dileimdir.
Temiz alnnz ve gzlerinizi sayg ve sevgiyle perim efendim.

Ankara Yksek Yarg Heyeti Reisi

Doktor Sleyman Emin
 SURET
Metni: bu varaka zahrnda muharrer bulunan 66 Numaral Kanun mucibince verilecek olan stiklal
Madalyas vesikas
Numara: 2765
Bilfiil vazife banda sar- hamaset ve fedakr gsterdiinden dolay Trkiye Byk Millet
Meclisinin 22/4/1341 tarihinde vuku bulan ikinci itima senesi yzdokuzuncu itima nc
celsesinde zrde hviyeti muharrer Hsameddin Beye bir kta krmz eridli stiklal Madalyas
verilmitir.
Trkiye Cumhuriyeti Riyaseti
24/5/341
Gazi M. Kemal
stiklal Madalyas alan zatn hviyeti:
Mtekait Svari Kaymakam Hsameddin Bey bin Eref
stanbul 10 210
Metni: bu kt arkasnda yazl bulunan 66 numaral kanun gereince verilecek olan stiklal
Madalyas belgesi
Numara: 2765
Grev banda gsterdii kahramanlk ve fedakarlklardan tr Trkiye Byk Millet
Meclisinin 22/4/1341 tarihinde yaplan ikinci toplant yl yz dokuzuncu toplantsnn nc
oturumunda aada kimlik bilgileri yazl Hsameddin Beye bir para krmz eritli stiklal
Madalyas verilmitir.
Trkiye Cumhuriyeti Bakanl
24/5/341
Gazi M. Kemal
stiklal Madalyas alan kiinin kimlii:
Emekli Svari Yarbay
Erefolu Hsamettin Bey
stanbul 10/210
 DER SURET
Ankara: 29/1/934
Trkiye Cumhuriyeti
Byk Erkn- Harbiye Reislii
ube 11 Ksm 4
Say 55188

YKSEK BA VEKALET MAKAMINA

16/10/933 ve ube 11 ksm 4 55916 Numaraya ektir.
Balkan Harbinden itibaren Tekilt- Mahsusada deerli hizmetlerde bulunan ve bilhassa stiklal
Mcadelesinde stanbulda faaliyete geirdii gizli tekiltlar taazzuv ettirerek bu savan
baarlmasnda ok byk hizmetleri sebkeden mtekait Svari Kaymakam Hsameddin Beyin de son
defa emsalleri hakknda karlm olan kanun ahkam misill terfihi hususunu mumaileyhin yeniden
vaki mracaat zerine tekrar arzeylerim efendim.
Byk Erkan- Harbiye Reisi
Mir Fevzi
Balkan Savandan itibaren Tekilt- Mahsusada deerli almalar yapan ve zellikle stikll
Mcadelesinde stanbulda almalarn balatt gizli tekiltlar rgtleyerek bu savan
baarlmasnda ok byk katklar olan emekli Svari Yarbay Hsamettin Beyin de son kez
benzerleri (emsalleri) hakknda karlm yasa hkmnce ekonomik rahatlnn salanmas
konusunu ad geenin yeni bavurusu zerine tekrar sunarm efendim.
Genelkurmay Bakan
Mareal Fevzi
 SURET

Kararname: 18027
29/kinciterin/332 tarihinde yedek yarbayla yaplan terfiinin muvazzaf olarak tannmas ve 1290
stanbul doumlu olduuna gre 12/8/928 tarihinden itibaren ya haddinden mtekaitliinin icras
23/Terin/9242 tarih ve 17681 sayl kararname ile tensip edilmi olan Svari Yarbay Hsameddin
Ertrkn (10-310) emsalleri 1/ Eyll/339 tarihinde (Albayla) terfi etmi olduklarna gre
mumaileyhin de bu tarihten (Albayla) nasbnn kabul ve tesciline ve 1290 doumlu (Albay) olacak
olan mumaileyhin ya haddi de (58) olacandan 12/8/931 tarihinde ya haddine urayarak
mtekaidliinin icras ve bu suretle yanlln tashihi ile hakknn yerine getirilmesi iin icabeden
muamelenin Mdafaayi Milliyye Vekletince icra ve ikmli lzumuna Byk Millet Meclisi Arzuhal
Encmenince 7/kinci kanun/943 tarih ve 4416 say ile kararlamtr.
bu karara tevfikan Hsameddin Ertrk hakkndaki 13-Birinci Terin/942 tarih ve 17681 sayl
kararname ile yaplan mtekaidlik muamelesinin iptaliyle 1/9/939 tarihinden itibaren muvazzaflnda
(Albayla) terfii ve 1290 stanbul doumlu olduuna gre de Albaylkta ya haddine urad
12/8/931 tarihinde muteberen Albaylk zerinde mtekaitlii tensip edilmitir.
bu kararname hkmnn icrasna Mill Mdafaa Vekili memurdur.

Mdafaayi Milliye Vekili: Ali Rza Artunkal

Bavekil:kr Saraolu
Reisicumhur :smet nn

29 Kasm 332 tarihinde yedek yarbayla yaplan terfiinin grevdeymi gibi kabul edilmesi ve
1290 stanbul doumlu olduuna gre 12.8.928 tarihinden itibaren ya snrndan emeklilik
ileminin yaplmas 23 Ekim 942 tarih ve 17681 sayl kararnameyle uygun bulunmu olan Svari
Yarbay Hsamettin Ertrkn (10-310) benzerleri 1 Eyll 339 tarihinde (Albayla) terfi etmi
olduklarna gre ad geenin de bu tarihten (Albayla) atanmasnn kabul edilmesine ve kayda
geirilmesine ve 1290 doumlu (Albay) olacak olan ad geenin ya snr da (58) olacandan
12/8/931 tarihinde ya snr uygulamasndan emeklilik ileminin yaplmas ve bylece yanlln
dzeltilerek hakknn verilmesi iin gerekli ilemin Milli Savunma Bakanlnca yaplmas ve
tamamlanmas gerektii Byk Milet Meclisi Dileke Komisyonunca 7 Ocak 1943 tarih ve 4416
say ile kararlamtr.
bu karara uyarak Hsamettin Ertrk hakkndaki 13 Ekim 942 tarih ve 17681 sayl kararname
ile yaplan emeklilik ileminin iptaliyle 1/9/939 tarihinden itibaren grevdeyken (Albayla)
terfisi ve 1290 stanbul doumlu olduuna gre de Albaylkta ya snrna takld 12/8/931
tarihinden geerli olmak zere albay rtbesinden emeklilii uygun bulunmutur.
bu kararname hkmnn uygulamasndan Milli Savunma Bakan grevlidir.
Milli Savunma Bakan : Ali Rza Artunkal
Babakan:kr Saraolu
Cumhurbakan: smet nn
 ALBAYIN M. M. V.1 SCL

Emekli Sv. Yb. Hsamettin Ertrk (310-10); Sv. 25 A. 4. bl. yzbasyken tefti esnasnda ve
tatbikat talimlerinde almas ve ynetme gc, adiletli disiplini ve gayreti grld, bundan dolay
takdirnamelerle taltif edildii ve mzrak verilen bln bu silahla savaa yetenekli bir surette
yetitirdii kaldrlm 2. Svari Mfettilii Kur. Ba. Alb. Reit Galipin 18/Aralk/329 tarihli
raporuyla belgelenmitir. Savalarda yararl grlenlerin dllendirileceini duyduundan konu
aarak sunduu 3. Kr. Kur. Bak. lndan gnderilen dilekesine bal 11/Aralk/329 XIV. Tm. K.
General Galip ve XVII. Tm. K. General Mustafa tarafndan verilen belge suretlerinde talya
Savann devam esnasnda ad geenin Urfani Krfezinden Kavale Limanna kadar sahilleri
gzetlemeyle grevlendirilerek iki ay kadar devam eden grevini laykyla yapt ve 328 yl
Kasmnn 3. ve 4. gnlerinde Manastrdaki ordunun geri ekilme snrn saklamak ve korumak
amacyla Kayalar civarnda Kumana kynde snftan oluan Yunan kuvvetleriyle gerekleen
atmada blyle savaarak ve bizzat arparak yararllk gsterdii ve sol kalasndan yaral
olduu ve Sorovi Savanda keif hizmetlerinde fevkalade yararl grldnden kendisi gibi
olanlar yreklendirmek iin dllendirilmesi konusu yce bakanla 17. Tm. K. General Mustafa
tarafndan yazlan 22/ Mart/330 tarihli neriyle ulatrlmtr.
Balkan Savandan evvel bulunduu blkte grlen aba ve almalarna karlk bir daha
vgye deer bulunduu gibi, Balkan Savanda Bat ve sonra Dou ordularnda hizmetleri ve
yararlklar grld ve savata yaraland dosyasnda saklanan kaytl belgeler sunun yazlaryla
saptanm olduundan benzerleri gibi dllendirilmesi gerekirken tam tersi, yanllk sonucu olarak
Balkan Savann ardndan geneline yaplan uygulama arasnda 7. SV. A. binbasyken 2 Aralk 329
tarihinde emekliye ayrlm olan ad geenin emekli edildiini renmesi zerine inceleme yaplarak
savalardaki yararlklarndan tr dllendirilmesine ilikin 9 Ocak 330 tarihli dilekesi ekinde
sunduu iki belge dnda, Selanik Hastanesinden verilmi 22 Ocak 329 tarihli rapor suretinde de
ad geenin 8 Kasm 328 tarihinde Filorinada yaral olarak hastaneye geldii, 22Aralk 328
tarihinde tam iyilemeden hastaneden kt Yunan subaylar tarafndan tasdik olunmutur. Ayn
dilekeye Sv. 7. A.K. tarafndan yazlan 13 Aralk 329 tarihli notla atalca Meydan Savann ikinci
devresinde mrahor kynde bulunan alaya Aralk 328 sonlarnda katlarak Alayn her trl
harektna katld ve Edirneye doru ileri yryte Lleburgaz yresindeki Kumsait ve Alacaolu
kylerinde bulunan Bulgar snr blne baskn uygulamasyla subay ve erlerini tutsak ald ve
Yanbolu ynndeki yrye katldndan dllendirilmesi gerekenler arasnda ismi olduu
belirtilmitir.

Emekli olmasndan tr Balkan Savandaki hakknda yazlm olumlu sicillerin dosyasnda

kalmas, emekliliinden nce alt Tekilt- Mahsusadaki grevlerinde belirttii stn hizmet ve
benzeri gibi taltiflerden tr kdem zammna laykken, emeklilik yznden elde edemedii haklarn
elde edebilmek iin, emekliliindeki yanln dzeltilmesi ve dosyasnda sakl olumlu sicil ve takdir
belgelerinin incelenmesi ile elde edilecek sonuca gre taltifi, Tekilt- Mahsusada Kur. Yb.
Halilin 22 Kasm 330 ve 8750 grevli sayl nerisinde bildirilmitir. Daha sonra 16/1/331 gn ve
331/348 say ile Tekilt- Mahsusada grevli Yb. Cevat tarafndan nerilmitir.
18/10/331 gn ve 17692 sayl Tekilt- Mahsusada grevli Yb. Cevatn Harbiye Nezaretine
sunduu teklifte:
Balkan Savandan nce bulunduu ktalarda grlm olan aba ve almalarndan tr tekrar
tekrar takdir edildii ve Balkan Savandaysa hizmet ve yararlklarnn nce kt ve zellikle
savata yaral olduu belge ve takdir yazlaryla ortada dururken, dllendirilmesi gerekirken,
beklenilenin aksine emekli edildii; bundan dolay, emeklilik tarihinden evvel kadrolu olarak
alt Tekilt- Mahsusadaki grevinde ayrca verdii stn hizmetten tr emsalleri gibi kdem
zamlarna hak kazand halde emeklilii yznden yine mahrum edilmekte olduundan rtbesinin
iadesiyle terfisi ve Merkez K. l dare Reislii grevine atanmas istenmitir. 3 Austos 332 de
stn hizmetinden tr krmz kurdelal sava madalyasyla dllendirilmitir.
Afrika blgesindeki Gruplar K. l ile iletiim ve ulam salanmas grevlerini yrtt srada
denizaltyla rakip olduu itilaf donanmalar mhimmatyla her seferinde top ve torpil atyla, savata
8 gemi batrld ve onaylanm olay listeleri geldii, bunun zerine seyir halinde devrettikleri
Otrant Kanalnn giri ve k torpil ve alarla kapatlm olduundan ak denizlerde mehul,
babo torpiller bulunmasndan ok tehlikeli yerlerde yaamn feda edercesine grev yaptndan
yola karak, ad geenin hizmet ve fedakrlna dl olarak emekli kanununun 32. maddesi
hkmlerine uyarak, snf yedek kalmak zere Yarbayla terfisi 29 Kasm 332de onaya
sunulmutur.
Umur- arkiye (Dou leri Masas Mdrl-Osmanl istihbarat birimi) Md. nin 17 Haziran
1333 tarihli teklif yazsyla denizaltyla 42 gn seyrederek tilaf sava gemilerinin takibine ve
torpillerine ramen kendisine verilen grevini fedakrca yerine getirilmesinden tr Kll 3.
Mecidi nianyla dllendirilmesi istenmitir.
Denizaltyla 42 gn seyrederek tilaf sava gemilerinin izlemesine ve savana ak denizlerle
Boazlara dklen hareketsiz torpiller ve alar ve arpmal bombalara ramen Cebelitark Boaz
yoluyla Afrikaya ait verilmi grevleri fedakrca baaryla yerine getirmesine ve rakip olduu
U.S.73 nolu denizaltnn birok geminin hareketini arpmayla engelleyip, yok edip Bingazi ile
Trablusgarp arasnda kmr ykl bir talyan tccar vapurunu ykyle Afrika Gruplar Genel
Komutanlna teslim konusunda gsterdii stn hizmetten tr Gm Muharebe imtiyaz
madalyas ve bir yl sava kdem zamm ile dllendirilmesi teklif edilmi, Kll 3. Mecidi
verilmesi 5/9333 de onaylanmtr. Harbiye Nezareti Umur- arkiye D. Md. nn 12/1/334 gn ve
507 sayl (Gn. Kur. Bak. Harp Tarihi Encmeninde bulunan Harbiye Nezareti Tahrirat- Ecnebiye
ve Tercme Kaleminin -Yabanclar ve eviri Brosu406 sayl ve 12 Ekim 334 tarihli tercme
rneinde 4 Muharrem 337 tarihli Ahmet erifl-sunisnin Albayla terfi yazs iliik) teklifinde:
331 ylndan beri denizaltyla Afrikaya gidip gelmitir. 333 yl balangcnda Helgolant Adasnda
Alman denizaltsyla hareket ederek Kuzey Denizi, Okyanus, Cebelitark Boaz yoluyla Afrikaya;
Bingazi Humus kasabasn bombardmanla, Akdeniz ve Otrant Boaz yoluyla Polaya gelmitir.
Deniz seferi 53 gn srp giderken, yolda 17 sava gemisi, yalnz bana seyreden bir kruvazr ve
yelken gemisi batrd, Portsait nlerinde ele geirilen bir filodan ayrlm kruvazr ykyle Afrika
Gruplar kumandanlna teslim ettiinden ok tehlikeli grevler ve deniz savalaryla dman
karsnda yllardan beri zellikle belirtilen seyahatte fedakrca hizmetleri getiinden yedek (ihtiyat)
Albayla terfisi teklif edilmitir.
Erkn- Harbiye-i Umumiyeye (Genelkurmay Bakanl) bal Tekilt- Hususide (stihbarat
Birimi) grevliyken 16/7/338 gn ve VI. .4708 sayl Gn. Kur. Bakanlnn terfi teklifleri de
Ankarada Hkmet-i Milliyenin kuruluundan sonra stanbulda oluturduu M. M. Grubu Tekilt
ile parasal deeri birka milyon lira tutan alt vapur ve belirli sayda motor, sava malzemesi, eya
ve askeri donatm cretsiz elde edip ok az bir harcamayla iskele ve limanlarmza ulatrm ve
ilgililere teslim etmitir. Haberalma ve rgtlenme konusuna gelince; yine belirtilen grubun
yardmlaryla pheli kiiler, askeri haber alma ve dmann haber alma rgtlerinin yardmclar
engellenmi, stanbul ve evresindeki halk Ulusal Hkmetin ama ve iradesine balamak konusunda
ok kymetli hizmetleri srekli ve benzersiz bulunmutur diye yazl olduu dosyann
incelenmesinden anlalmtr.
16/11/338 ve IV. . 5946, 19/12/338 Zt. . . 616, 20/2/339 gn 6236, 6/3/339 gn 65090 sayl
Gn. Kur. Bak. lnn tekliflerinde sekin hizmetleri yazldr. eyh Sunusi Hazretlerinin 14 Arlk
338 gn ve 271 sayl tekliflerinde Afrikadaki almalar belirtilmitir. Gn. Kur. Bakanlnn
3/3/340 gn ve 4..583/3396 sayl yazlaryla 340 btesinde yresinde kadro bulunmamasndan
tr 1 Mart 340 tarihinden itibaren iliiinin kesilmesi ile emekliliinin ileme konulmas iin izin
verilmesi hususunun onaya sunulduu 12/3340 da kendisine bildirilmitir.

Asl gibidir. 17/11/942.

1 Milli Mdafa vekleti/Savunma Bakanl
 DRT HAMALIN SIRTINDA TAINAN PADAH

Osmanl mparatorluu gibi ktaya hi olmazsa asr egemen olmu, birok rk ve mezhepte
eitli milletleri idare etmi bir devlet iin, gizli tekilta kesinlikle gereksinim vardr. Bunun adn
koyan Enver Paa olmu ve ismine de Tekilt- Mahsusa veya Umur-i arkiye denilmitir.
ngilizlerin nl gizli haber alma servisi gibi bizim de deiik lkelerde propaganda yapmak, askeri
srlar ele geirmek, bir taraftan Mslmanlar, dier taraftan Trkleri ayaklandrmak ve hepsini
gnn birinde bir imparatorluk bayra altnda birletirmek gibi son derece karmak ve g birtakm
problemlerin zmn bir rgt kurmamz zorunluluunu, bir bakumandan olarak Birinci Dnya
Savandan nce dnen Enver Paayd.
Etrafna deerli ve becerikli arkadalar toplamt. Bu rgt bana Sleyman Askeri Beyi
getirmi, ondan sonra Ali Bey bahempa (E.n: Can yolda) ve daha sonra da ben, srayla bu zorlu ve
olduka tehlikeli iin iinde almtk.
Esasen askerlik hayatm V. Muratn lm srasnda balam, Jntrkler arasnda geen gnlerim
beni bir taraftan hapse, srgne, daha sonra da savaa kadar gtrmt.
Genliimiz bugn bile birok yerleri hl gizli kalm olaylarn iinde geti. Abdlhamitin her
gn biraz daha nasl ktne, ykldna tank olmu, Yldz suikastndan, yaratt heyecana kadar
her eyi dnem dnem yaam bulunduk. ttihat ve Terakkinin idaresine kar at savata grev
alm, Enver Paann daima yannda kalm, onun gvenini kazanm bir insan olarak bana verdii
birok nemli ileri bugn tamamen unutulmamas iin belirtmek arzusundaym. nemli kiilerin zel
yaamlaryla ilgili eden bu sahneler, okuyucularmzn gzleri nnde daima iki devri, imparatorlukla
mtareke yllarn ve bu iki devrin perde arkasnda bugne kadar gizli kalm pek nemli sorunlarn
aydnlatacaktr.
Bugn 85 yandaym. ok kr hafzama ve hatralarma hkim bulunuyorum. Yalnz kendi
hayatm bile imdi renkleri ksmen solmu bir albmn resimlerini seyreder gibi gryorum.
1871de Eypsultanda Otaklarda dodum. Babam askerlik ubesinde yazmalar dzelten Eref
Bey, dedem sarayda Sultan Abdlazize, kinci Abdlhamite Hasrcbalk etmi Rdvan Efendiydi.
Evimiz gsterisiz bir memur evi, semtimiz Mslmanlk ve Trklk ananelerinin yaad bir
yerdi. Eypsultandaki mahalle okulundan Rtiyeye kadar eitim yllarm geirdim. Bir gn
babama sormutum:
Niin bu mahallenin ad Otaklar baba?
Fatih Sultan Mehmetin byk adr, stanbul kuatmasnda buraya kurulmu da onun iin olum!
Biraz bydm zaman, babam beni Divanyolunda her Ramazann on beinde oradan geen
padiahn mzrakl alayn seyre gtrrd. Saltanat arabasnda padiah, onun arkasnda ikide birde
zapt edilmez atlarnn stnde mzrakl svarilerini, onlarn srmal elbiselerini, gsterili
kalpaklarn ve ayaklarndaki parlak izmelerini grnce, svari subay olmak iin iimde ok
kuvvetli bir heyecan duyardm. Belki de bu etki, Askeri Rtiyeden beni Kuleli Askeri dadisine
doru gtrd. nsann yaamnda en tatl seneler kuku yok ki okul yllardr. Sanki drt duvarla
evrilmi, ortas bo, muazzam bir kale gibi duran bu Kuleli dadisinin zerimdeki etkisi ok
gldr. Sonra yepyeni bir dnem balad. Kuleliden mezun olarak Harbiyedeki tarihi okula
trenle geiimizi, orada daha gzel ve k Harbiye rencisine zel bir giysiyle hafta balarnda
sokaa kmann mutluluunu da unutamyorum.
Snf arkadalarm iinde mtarekede Jandarma Genel Kumandanl yapm Ali Kemal Paa, son
snfta da kodra Muhafz Hasan Rza Paa ve Bahriye Nazr Cemal Paa bulunmaktayd.
Harbiyenin diploma treninde millete, devlete, padiaha sadk kalmak zere yemin edilirdi. Biz de
yemin ederek okuldan km ve temen olmutuk. Bu sralarda yolum genellikle Yenicami
Meydanndan geirdi. Oras o zamanlar bir lemdi.
Benim berberim oradayd. Bektai Tarikatndan Hac Haim Efendi, eli abuk, temiz ve titiz bir
Mslmand. Sarayla da daima ilikisi vard. Burada tra olur, gnlk haberleri ondan alrdm.
1904 senesi bir sonbahar akamyd. Dkknda sra bekliyordum. Birdenbire satclarn katn,
polislerin ke balarn tuttuunu grmtk. Herkes yerinden kalkmt. Yenicaminin kemeri
tarafndan trbelerin bulunduu yere drt gmrk hamalnn srtnda bir cenaze geliyordu. Tabutun
nnde ve arkasnda polisler, zaptiyeler vard. Bunlarn arkasnda iman, kelli felli birka kii de
yryordu. Ben dnmeden berber Hac Haime sormutum.
Ne oluyor kuzum Haim Efendi, bu tela ne, bu cenaze kimin?
O gzlklerini alnna kaldrarak kulama eilmiti.
Susun temen efendi, Allah rahmet etsin, bu Sultan Muratn cenazesidir.
Ne diyorsunuz, Sultan Murat ld m?
Orasn Allah bilir, lm elbette, sizlere mr! Sonra kulama eilerek daha o sabah saraydan
gelen bir haremaasnn anlattklarn fsldamt. Tam 28 sene raan Saraynda tutuklu bulunan
Sultan Murat, 64 yanda o sabah lmt. Padiah Sultan Abdlhamit buna inanmam, eyhlislam
Cemalettin Efendiyle beraber raan Sarayna gelmi, Beinci Murat tedavi eden doktoru Macar
mer Paadan durumu sormu, doktor lnn nabzn tutarak; Sizlere mr efendimiz demi, fakat
buna ramen Sultan Abdlhamit bir trl kukusunu giderememi ve durumu kendisi kontrol etmiti.
Bundan sonra geni bir nefes alan padiah yanndakilere Ykansn, namaz Eminnndeki gmre
bitiik camide klnsn, oraya ly bir atanayla gtrsnler, cenazede kimse bulunmasn, her ey
gizli yaplsn. Beikta Muhafzm Merzifonlu Hasan Paa, Merkez Kumandanm Mir Sadettin Paa,
Zaptiye Nazrm Halepli efik Paayla gvenilir adamm Sakall Ferik Mehmet Paa gmlmesine
kadar bu iin banda bulunsunlar! diye emir vermi. te bu sebeple yollar tutuldu. Murat Efendi
imdi ehzadelerin irili ufakl sandukalar iinde yatt u trbeye defnedilecek.
Biz byle gizli gizli grrken, berberin tand yal biri dkkndan ieri girdi. imdi polisler,
Erturul Alayndan emekli bir paay tutuklamlar. Sen muhakkak Murat Efendinin cenazesine
geldin demiler, adam arm, Yenicami kemerinin altndan geiyormu; iittim ki adam srgn
ediyorlarm... dedi.
Ertesi gn kan haberde Murat Efendinin zc kaybndan dolay padiahn zntleri bildiriliyor
ve cenaze trenini gzel bir ekilde yneten paalarla, alayn dzenini salayan polis ve zaptiye
askerine birer maa tutarnda padiah bandan bahsediliyordu.
Kendi kendime dnmtm. Sultan Murat byle bir davrana layk deildi. Cenazesi milletten
habersiz, sanki bir sulu gibi herkesten gizli, bu her biri zc bir olayn kurban olan ehzadelerin
arasna defnediliyordu.
Askerliimin bu ilk heyecanl manzarasn daha sonra girdiim savalar, tutsaklm, birok kez
kuruna dizilmem kararlar, Divan- Harplerin huzurunda geirdiim dakikalar, Alman
denizaltlarnda geen sava gnlerim, Trkiyeyi rahat brakmayan casuslar, pheli kiilerin
izlemesinde, dman igali altnda binbir tehlike iinde geen bir sr olaylar, nemli kiilerle kar
karya geldiim zaman duyduum szler, grdm felaketler beni hi deitirmedi. nsanolu bir
tahta p gibi pekala denizlerin, okyanuslarn stnde, dalgadan dalgaya atlayabiliyor, ypranyor,
slanyor, fakat gene cevherini kaybetmiyor.
 ABDLAZZ NTHAR MI ETT, YOKSA LDRLD M?

Anlarmda saraylardan, hkmdarlardan bahsetmemi, okuyucularmn dsel olaylar saymamasn

ok isterim. Ben, bir taraftan saraya ilikili bir ailenin ocuuyum. Dedem Rdvan Efendi,
Abdlazizin hasrcbasyd. Onun lmne tank olmu, Beinci Muratn hznl yaamn
zlerek izlemi, sonunda Abdlhamitin saltanatnn banda da grevinde kalmt. Bykbabamn
ve babamn sarayla ilgisi daima devam etmiti: Saraylar, sultanlar, bizim ailenin en ufak detayyla
bile ilgilendii konulard. Kald ki Tekilt- Mahsusada altm sralarda Sultan Reat, Vahdettin
ve son halifeyle birtakm ilikiler nedeniyle yaknlamak olanan bulmutum. Bu frsatlarn,
aklayacam birok olayda bana rehberlik edeceini herhalde kabul edeceksiniz. te bu
bilgilerimden birini de bugn anlatacam. O da Abdlazize ait olandr. Dedem Hasrcba Rdvan
Efendi, babam Erefe, Sultan Abdlaziz iin yle anlatrm:
Sultan Abdlaziz hemen herkesten kukulanan, son derece kuruntulu bir hkmdard. Kardeinin
olu ve veliahd olan Murat Efendinin bir gn kendisini tahtndan indireceinden korkard. Kardei
olan Abdlmecitin ocuklar da heybetli amcalarndan yle rkerlermi. Kardelerinin ocuklarn
tm saltanat sresince Dolmabahe Saraynda hapsetmi olan Abdlaziz, Avrupaya yapt nl
gezisinde Murat Efendiyle Abdlhamiti hep yannda bulundurmu, her gittii yere onlar gtrmt.
Tuhaf bir rastlant gerek Fransada, gerek ngilterede ve gerekse Almanyada gen, yakkl ve
sevimli Veliaht Murat Efendi, nc Napolyondan, Kralie Viktoryadan ve Prusya Kral Birinci
Wilhemden son derece vg ve yaknlk grmt. Murat Efendi ok iyi yabanc dil biliyordu. Grg
kurallar konusunda da amcasndan daha fazla bilgiliydi. Bu tarihte 27 yanda gen ve yakkl bir
ehzadeydi. Bykbabam Murat Efendi hakknda unlar sylemi: Avrupadan dnnce Abdlaziz,
Murat Efendiye kar davrann tamamen deitirip onu sk bir gzetim altna ald. deneini
azaltt ve sokaa kmasna izin verdi. Etrafnda hep hafiyeler vard. Fakat buna ramen Murat Efendi
Beyoluna ktnda yabanc bir avukatla buluur, bazen de Mason Locasna giderdi. Avukattan
istedii mkemmel bir anayasa rneiymi. Saltanata geince lkeye zgrlk vermeyi, adalet ve
eitlii salamay tm itenliiyle dilemekteymi. Bir gn yannda alp kendine sadk olan birine
aynen yle demiti: Okul sralarnda Mslmanla Yahudinin, Hristiyanla putperestin yan yana
oturup, ocuklarndan beri karde olarak okuduklarn, birbirlerini tanyp sevdiklerini grdm gn,
dnyada en byk mutlulua kendimi erimi kabul edeceim!
Murat Efendinin hocalar yabanc uluslardan aydn kimselerdi. Ona yalnz dil retmekle
kalmam, ada Avrupay da tantmlard. Murat Efendinin namus ve ahlak deerleri de ok
yksekti. te uzun yllar yalnzlk, bekr yaamak da onun sinirlerini tamamen bozmutu. Zavall hem
amcas zamannda, hem de kardei Abdlhamit dneminde bir tutsak hayat yaayarak hakk olan
saltanata sahip olamam, sonunda da unutulduu kede dnyaya gzlerini kapamt. Abdlaziz ve
annesi Pertevniyal Sultan, sanki ilerine domu gibi, bir gn tahttan indirileceklerini hissetmilerdi.
Sk sk stanbulun eitli semtlerinde kurbanlar, paralar datrlarm; yalnz zaptiyeye verdikleri
bahi senede yarm milyon altn bulurmu. kisi de son derece tutumsuz ve apknlarm. Bir taraftan
yaplan byk borlar, kocaman saraylara, kklere, donanma satn alnmasna harcyor, dier
taraftan yiyip iip eleniyorlard. Bilhassa mollalar isyanyla en gvendii adam olan Mahmut
Nedim Paa sadaretten ayrldktan sonra, korku ve kuku Abdlazizi ve annesini daha fazla sarmt.
Her ikisi en byk tehlikeyi Serasker Hseyin Avni Paada gryorlard. Bu kalar atk, sert ve
ciddi paadan bir gn kendilerine zarar geleceine eminlerdi.
Abdlazizin gvendii kimselerden biri de Rus Elisi General gnatief idi. O, her zaman devlet
idaresine karabilir, arn dostu olan padiah koruyabilir zannedilirdi. Fakat Abdlaziz bunda
aldanmt. nk Sultan Abdlazizin son kabinesi, Mtercim Rt Paann bakanlnda Mithat
Paa, eyhlislam Hayrullah Efendi, Serasker Hseyin Avni Paa, Bahriye Nazr Kayserli Ahmet
Paa ve dier nemli kiilerden oluuyordu.
Bunlarn hepsi, padiahn tahttan indirilmesi gerektii konusunda anlamlard. Toplantlarn
gizlice stanbulda Beyaztta Mithat Paann konanda yaplmas ve etrafa hibir haberin
szmamas, baarnn balca etkenleri olmutu. Abdlazizi de oyalamay baarmlard. Hatta
Sadrazam Mtercim Rt Paayla eyhlislam Hayrullah Efendi, medrese rencilerinin Mithat
Paay kabinede grmekten byk sevin duyacaklarn ve padiaha daha ok balanacaklarn
sylemesi zerine, Abdlaziz ocuk gibi sevinerek derhal atanmasn buyurmu ve Mithat Paayla
bylece barmt. Fakat devletin ileri gelenleri ve subaylar, padiah tahtndan indirme plan
zerinde kusursuz alyorlard. Tahttan indirmek iin dnlen gn, 1293 (1876/1877) senesi
Cemaziyelevvelinin (Ay takviminin beinci ay) 8. sal gnyd. Plan da u ekilde hazrlanmt:
Serasker Hseyin Avni Paa harekt bizzat idare edecekti. Bahriye Nazr Kayserili Ahmet Paa
Donanmay Hmayunu bir gn nce Dolmabahe Saray nnde demirletecek ve o gece sarayn
rhtmlarn, donanmadan kayklarla karaca bahriye askerleriyle igal ettirecekti. Mekatib-i
Askeriye Nazr Sleyman Paa, Harbiye Okulu rencilerini kumandasna alarak Akaretlerden
Dolmabahe Sarayna inen yollar tutacakt. Redif Paa da, Ayazpaadaki kladan karaca
taburlarla Dolmabahe Sarayna inecekti. Saray, karadan ve denizden evrilecek, bu srada Veliaht
Murad Efendi kknden arabayla getirilecek, kaykla Sirkeciye ve faytonla Bab- Seraskeriyeye
gtrlerek ballk treni orada icra edilecekti. stanbul ile Galatay birbirine balayan kpr de o
gece alacakt. Fakat Abdlazizin, Serasker Paay pazartesi gn saraya aniden davet etmesi
Hseyin Avni Paay telaa drm ve ertesi gne kadar beklemenin tehlikeli olacan dnerek
hastaln bahane edip o gn saraya gitmemi ve pazartesiyi salya balayan gece padiah tahttan
indirmeye karar vermiti. Hemen yataklarndan kaldrlan kabine azas ve ileri bana gnderilen
paalar, plan uyarnca hareket ederek Dolmabahe Sarayn kuatmlard. Beinci Muradn o gece
kknden Sleyman Paa ve yanndaki subaylarla Dolmabaheye getirilmesi ve oradan kaykla
Sirkeciye ulatrlp arabayla Beyaztta Bab- Seraskeriyeye sokulmas, yeni padiahn aklna zarar
vermiti. O gece sabaha kar donanmadan kurusk toplar atlyor, sokaklarda tellallar padiahn
tahtndan indirildiini halka ilan ediyordu. Bir taraftan da veliaht Murad Efendi caddelerden
geerken, halk yeni padiah sevinle alklayarak Padiahm ok yaa diye haykryor, dier
taraftan, donanmann top seslerini duyup uyanm, bandaki takkesi, stndeki entarisiyle sarayn
balkonlarna komu olan Abdlazizin sarayn bahelerine bakarak Yazklar olsun sizlere, bana
sadk tek bir adamm da m yok? Hseyin Avni kim oluyor, beni kimse tahtmdan indiremez! diye
bard iitiliyordu. Fakat Redif Paann sert emirleri ve koluna giren gen subaylarn padiah
sratle giydirip rhtma indirmeleri ve muhafzlarla beraber bir saltanat kayna bindirip Topkap
Sarayna doru gndermeleri, birbirini takip etmiti. Bu srada haremden de birtakm lklar
ykseliyordu. Valide Pertevniyal Sultan, bu tatl saltanat brakmak fikrinde deildi. O da,
hizmetileri de gzyalarna, feryatlarna baklmadan kayklara bindirilerek saraydan karlmlard.
Abdlaziz, saldan cumaya kadar Topkap Saraynda kalmt. Bu eski, khne, kasvetli saray hi
sevmiyor ve yeni padiahtan kendisini yeni saraylara nakletmesini istiyordu. Sultan Murat amcasna
acmt. Belli ki ondan korkuyordu. kan kararla Abdlaziz kaykla Feriye Sarayna nakledilmiti.
Bu bina, ferah ve gzel bir sarayd. Burada geni salonlar, rahat yatak odalar ve denize bakan
balkonlar vard. Ona kalsa her gn bu balkonlarda oturacak, bahelerde gezecek, denize kaykla
alacakt. Fakat Serasker Hseyin Avni Paa btn bunlar yasaklamt. Hatta balkonda fazla kalsa,
nbeti askerlerin uyarsyla karlayordu.
Abdlaziz, onuruna ve gururuna fazla dknd. Bu kadar alalmay nefsine yediremiyordu. Birka
gn sonra en ok sevdii mabeyinci Fahri Beye; Bana bir kk ayna ve makas getiriniz! demiti.
Fahri Bey durumdan Valide Sultan haberdar etmiti. Zaten sakallarn krpan padiaha, annesi her
zaman bunu yapard. stediklerini alnca sabk padiah maiyetine ekilmelerini sylemiti. Bir sre
hibir ey duyulmad. Sonra bir grlt koptu. Bir ey devrilmi gibiydi. Kotular. Kap kilitliydi.
Kaplar krld zaman olunun stne kapanan Pertevniyal Sultan, Abdlazizin damarlarndan oluk
gibi kan aktn grmt. Abdlaziz intihar etmiti.2

2 Abdlazizin, Mithat Paa ve arkadalar tarafndan kurgulanm bir suikasta kurban gittiine ve bu ite birka pehlivann bulunduuna
dair Yldz Sarayndaki mahkeme karar arivlerde mevcuttur. H. Ertrk
 ERKEZ HASAN OLAYI

Merhum bykbabam Hasrcba Rdvan Efendi, Abdlazizin son devirlerine tank olduu gibi
Abdlhamitin saltanatnda da saraydaki grevine devam etmiti. Onun zerinde, her zaman anlatt
vakit heyecan ve dehet uyandran erkez Hasan olayn babama sk sk anlatrm. O da bize
naklederdi. Dedem dermi ki: erkez Hasan, bir erkez beyi olan smail Beyin oluymu. Askeri
dadiden Harbiyeye gemi ve buradan temen olarak kmt. renciliinde nianclk ve
binicilikte ok baarl olmu ve dller alm. Yakkl ve zeki olan erkez Hasan sarayn
dikkatini ekmi, nce Yusuf zzettin Efendinin emrinde yaverlie atanm, sonra Abdlazize kz
kardeini vermiti. Sarayn ileri gelenleri meseleyi padiaha aarak bu evlilii gerekletirmilerdi.
erkez Hasan Bey bylece Abdlazizin ahsna balanm ve Serasker Hseyin Avni Paann
uygulamalarna kar koymaya karar vermiti. Padiahn zc bir ekilde tahttan indirilmesi ve sonra
intihar en fazla onu fkelendirmiti. Daha nceleri Serasker Paann aleyhinde iip iip kfr
etmesi, atp tutmas da gn gnne Hseyin Avni Paaya yetitirilmiti. Hseyin Avni Paa, sanki
bana gelecek felaketi nceden tahmin etmi gibi rtbesi yzba olan erkez Hasan kolaalna
(E.n: Osmanl ordusunda yzbayla, binba arasnda yer alan rtbe) terfi ettirerek Badata atam,
fakat stanbuldan bir trl gitmeyen, Beyolundaki meyhanelerde ien ve kadn lemlerine devam
eden bu babo yzbay sonunda tutuklattrarak hapsettirmiti. Nihayet kendine gelen Hasan Bey,
Serasker Paaya ricac gndererek grev yerine derhal hareket edeceini, Badata gitmek zere
vapura bineceini bildirmi ve balanmasn dilemiti. Serasker Hseyin Avni Paa, ilerinde ciddi
ve sert olduu kadar merhametli bir insand. erkez Hasan balam ve szne inanmt. Merhum
bykbabam, olayn asl bundan sonrasn heyecanlanarak yle anlatrm: Mithat Paa, Beyaztta
Tavantanda geni bir bahe iinde bulunan iki katl bir konakta otururdu. Hatta birka defa da
saraydan yazlan birka tezkere iin ben de bizzat bu konaa gitmi ve paayla grmtm. Alt katta
geni bir sofa vard. Buras selamlk ksmyd. Bu sofaya paann emrinde ikamet edenlerin odalar
alrd. Selamln geni mermer merdivenlerinden knca ikinci katta iki byk salon, aralarndaki
bir kapyla birbirine geilir bir vaziyetteydi. Birinci salonda rahat koltuklar, kymetli hallar ve
tavanda da krk mumlu bir avize aslyd. Byk bir avizenin altnda geni ve yuvarlak bir masa
dururdu. ok defa Mithat Paa burada vekillerle oturur konuurmu. te olay gecesi de Bakanlar
Kurulu burada toplant halindeymi. Masann etrafnda daveti yapan Mithat Paa, yannda Sadrazam
Mtercim Rt Paa, onun yannda top sakall, atk yzyle Serasker Hseyin Avni Paa, bunlarn
karsnda Bahriye Nazr Kayserili Ahmet Paa, onun yannda Hariciye Nazr Rait ve Maarif
Nazr Cevdet Paalar, Defter-i Hakani Nazr Yusuf, Tophane Miri Rza Paa, erif Hseyin ve
Halet Paalarla, Sadaret Mstear Sait Efendi, Sadaret Mektupusu Memduh ve hulefadan Mahmut
Cellettin Beyler oturuyorlarm Vakit gecenin balangcym. erkez Hasan, Seraskeri evvel
Kuzguncuktaki yalsnda aram, oradan Serasker Paa, bu gece Beyaztta Tavantanda Mithat
Paann konanda toplanan Bakanlar Kuruluna katlyor demiler. erkez Hasan hemen
Kuzguncuktan bir kaya atlayp Beiktaa gemi, oradan bir arabaya binerek Beyazta gelmi ve
derhal konan bahe kapsndan geerek ieri girmi. Uaklar erkez Hasan hl ehzadenin yaveri
bildikleri iin bu geliini doal karlamlar. O da onlara; Yarn sabah erkenden Badata, grev
yerime gidiyorum. Serasker Paaya veda edeceim demi... Ses karmamlar. Hasan Bey
merdivenleri er-drder atlayp karak yukar kattaki Bakanlar Kurulunun topland salona aniden
girmi ve elindeki tabancay Serasker Hseyin Avni Paann zerine evirerek, Serasker, davranma
yakarm! diye barm. Hi beklemedikleri bir insan, beklemedikleri bir saatte karlarnda gren
paalar aknlktan neye uradklarn bilememiler, ilk davranan gene Serasker Paa olmu ama
kmldanmasyla vurulmas da bir olmu. kurun Hseyin Avni Paay koltua sermi, yerinden
frlamak isteyen dierlerine de ate eden erkez Hasan, bu srada Mithat Paaya; Sana dmanlm
yok, olduun yerde kal! demise de Mithat Paa ile Mtercim Rt Paa kendilerini ikinci salona,
oradan da hareme atmlar, dierleri il yavrusu gibi dalm ve mthi bir panik olmu. Bahriye
Nazr Kayserili Ahmet Paa bir ara katilin arkadan kollarn tutmak istemise de, ok evik ve cesur
olan erkez Hasan izmesinin kenarndan kard bir ba geliigzel Bahriye Nazrna
saplayarak onu kanlar iinde yere sermi ve kendisine ate etmek isteyen Hariciye Nazr Rait
Paay da atik davranarak ektii ikinci tabancayla delik deik etmiti. Bu silh sesleri, iniltiler,
feryatlar arasnda salona yaverleri, uaklar koturmularsa da gzleri dnm olan erkez Hasann
manzaras hepsini yldrm, stne atlmak isteyen iki yaverle bir ua da vuran erkez Hasan,
tavandaki avizeleri ekip ortal atee vermek istemi, nihayet civardaki jandarma devriyesi yetiip
sngleriyle ona hcum ederek bu azgn adam yakalayabilmiti. O gece Bab- Seraskeri3de
hapsedilen ve ertesi cuma gn sabahtan akama kadar Redif Paann bakanlk ettii Divan-
Harpte yarglanan erkez Hasan, rtbelerinin elinden alnmasyla lekelenmi bir ekilde idama
mahkm edilmiti.
Gene bykbabam anlatyor: Sabahn erken saatlerinde Bab- Seraskerinin nndeki dut aacnn
yannda kurulan idam sehpasnda Kolaas Hasan Bey sallandrlmt. Divan- Harbin btn gayreti,
iin iinde baka kimselerin bulunup bulunmad konusunu aratrmakm! erkez Hasan, cumartesi
sabah gne domadan Beyaztta aslmt. Aslmadan nce rtbesi sklm ve dmeleri
koparlmt. Kendisi Divan- Harp4te ve daraacnn banda; Padiahn katili Hseyin Avni
Paadr diye barmaktan kendini alamamt.
Bykbabam anlatrm ki, halktan bir ksm, erkez Hasan serasker zerine sevk edenlerden biri
de Mithat Paadr derlermi. Halk arasnda yle dedikodu yaplrm: Bir kimse, hi Mithat
Paadan yz bulmasa, byle elini kolunu sallayarak konaa gelir, ta st kata kar ve Bakanlar
Kurulunun topland mahrem bir salona girebilir mi? Bu adam deli deilse, mkemmel bir plann
kahramandr. Esasen Mithat Paa, bu kimseye sz hakk tanmayan zalim seraskeri hi sevmezdi.
Ondan kurtulmak ancak bu ekilde gereklemitir. Hatta bu yzden halk, erkez Hasann cenazesini
alp Edirnekap dnda gmm ve bir de ta dikerek kahramanln bu taa yazmt.
Fakat babam bize ka defa Dedeniz Rdvan Efendi buna asla inanmamt demiti. erkez
Hasan yakndan biliyordu. Onun kimseden korkusu yoktu. Abdlazizi ok seviyor, ona yaplan
aalanmay iine sindiremiyordu. Zaten onun her an patlamasndan korkuluyordu. O gece, bu mthi
fkenin yansmas olmutu. Bu basknla dokuz kii vurulmu, lmt. lenlerin banda Serasker
Hseyin Avni Paa ve Hariciye Nazr Rait Paa vard. erkez Hasan vakas, Bakanlar Kurulunda
iki bo kadro yaratmt.
3 Askerlik ileri ile uraan daire.
4 Askeri mahkeme.
 JNTRKLER STANBULDA NASIL
RGTLENMLERD?

Daha Kuleli Askeri dadisinde ve sonralar Harbiyede renciyken siyasetle megul olmaktan
zevk alrdm. renciliimiz, en hararetli ve dedikodulu bir devre denk gelmiti. Okulda inasinin,
Ziya Paann, Ebuzziya Tevfikin, Namk Kemalin, Abdlhak Hamitin, zmirli air Eref merhumun
eserleri, iirleri en ok okunanlard. Bunlarn okunmasysa resmen yasaklanmt. Bize nerilen
eyler, edebiyat namna, Leyla ile Mecnun, Ferhat ile irin, Tahir ile Zhre, k Garip, Battal Gazi,
Envarl kn, Ahmediye ve Muhammediye gibi eserlerdi. Sarayn adamlar srekli rencilerin
okuduu kitaplar kontrol ederlerdi.
Tekkelerdeki zikirler, camilerdeki vaazlar, gayrimslimlerin mabetlerindeki ayinler, hep sivil
memurlar tarafndan izlenirdi. Fakat buna ramen btn yasaklar deliniyor, genler el altndan ve gizli
gizli hem lkede yazlan, hem de d lkelerden getirilen gazeteleri, dergileri, kitaplar okuyor, bask
ynetimine kar derin bir nefret ve padiahn etrafndakilere kar anlatlmaz bir dmanlk
duyuyorlard. Bahriyenin birou Jntrk tekiltna dhildi. Ben de Pangalt ubesine kaytlydm.
Harbiyede Franszca hocamz Binba rksulu Mahmut ve yardmcs Piyade stemeni Bursal
Muhittin Beyle, gene yardmclar Sultantepeli Ferit Efendi, Paristen gelen gazeteleri, dergileri bana
veriyorlard. Ben de uygun grdm, gvendiim arkadalara datyordum. Fakat bir gn Binba
rksulu Mahmut Bey yakalanm ve Rodos Kalesine srlmt. Harp Okulu rencisi Ferit
Efendi ise korkudan Msra kamt. Ama buna ramen Paristeki Trklerle iliki kesilmemiti. Bir
sre sonra rksulu Mahmut Beyin Rodostan kaarak Parise gittiini renmitik.
Heybeliadadaki Bahriye Mektebinde de byle bir rgt vard. Orada rencilerden Edirneli
Sami, Haydar, kardei Behet, Trabzonlu Osman ile Harbiyeden Giritli stemen Cevat ve Saffeti
etkin yelerdendiler.
Gene Bahriye ktiplerinden Ali, Kasmpaal Sadk, Ali Rza ve Seyfi Beyler, okulun hademesi
Trabzonlu ri Boyunlu Osman, Mahmutpaa yokuunda kapitlsyondan faydalanarak postane
am olan Franszlarn bulunduu yere gnderiyor ve Paristen gelen bu gazeteleri aldryorlard.
Dardan gelen posta paketlerinin datld yerlerden biri de, Galatada Mehmetali Paa Han
karsnda bulunan Avusturya Postanesiydi. Jntrkler rgtne dhil olan genliin bir ksm
Glhanedeki tbbiye rencileri, Vefadaki idadi rencileri, Kumkapdaki Eczac Mektebi
rencileri arasnda bulunmaktayd. Harbiyeden Giritli Abdlhalim, tp rencilerinden
Karagmrkl Ethem Ruhi, Erkn- Harbiye birinci snfnda stemen Soukemeli Ferit,5 Erkn-
Harp birinci snfnda stemen Dastanl yahut Kazanl Yusuf Akura da Jntrkler rgtne
dhildiler. Hepsi tutuklanmlard. Bask ynetimine kar koymakta Trkler kadar gayrimslimlerin
de pay vard. Bu tarihlerde Halcolunda meyhanecilik yapan Yunan uyruklu Dimitri, Galatadaki
Avusturya Postanesinden postrestant (alcs tarafndan postaneden alnmak zere gnderilen mektup
veya paket) ald gazete ve dergileri, Stlcede Bektai Tarikat derghnda yaayan tekkenin eyhi
Mnir Baba Efendinin olu Hseyin Ulvi Beye teslim ederdi. Gene bu tarihlerde Yldz Saray
posta ve telgrafhanesinde alan Kara Kemal Bey6 bo zamanlarnda ehzadebana gider, mehur
ayc Hacnn kahvesinde bir sandalyeye yerleir, her zaman yapt gibi bir taraftan nargilesini
hprdetir, dier taraftan ele geen bu gazete ve dergileri gvendii kimselere verirdi. Dier
kahvehanelerden Kara Kemali ziyarete gelen birok kii, Avrupadan yurda sokulan bir ksm
Trke, bir ksm Franszca kitap, dergi ve gazeteleri bu sayede okur ve birok eyleri anlarlard.
Samatyada mrahor eyhinin de giriimleri nemliydi. Bu derghn eyhi ve kardei hukuk rencisi
Vehbi Efendinin de Parisle ilikisi vard. zinli olarak Tp ve Eczac Okulu rencileri cuma
geceleri bu dergha devam ederler, bu sayede el altndan gazete ve dergileri ele geirirlerdi.
Bilhassa bizim Yenicamideki berberimiz, Bektai Tarikatndan Hac Haim Efendi de
Jntrklerdendi. Stlce Derghnn eyhi Mnir Babann olu Hseyin Ulvi Bey burada tra olur,
her defasnda da buraya gazete getirirdi. Hac Haim, eline geen bu gazete ve dergileri Merdivenky
Derghnda Bektai airi Harabiye yollar, o da tekkeye devam edenlere okuturdu. Topkap
Saraynn iinde de Jntrk rgtnden kimseler vard. Enderun- Hmayun beyleri olarak yetimekte
olan Divanyolu Eczanesi sahibi Sreyya, seferli kouundan Kzm, Hayri, Arap Cafer, Badat
Kknde grevli Avni Beyler bu almalarda son derece etkindiler.
Denilebilirdi ki ehrin her semtinde, okul olsun, dergh olsun, tekke veya kraathane olsun, hi
umulmayan kimseler bu rgtn yesiydiler. Hepsi padiaha kar di biliyor ve bir gn saltanat
ykarak iktidara hr fikirli bir padiah getirmeyi dnyorlard. Heyecan bilhassa subaylar arasnda
daha fazlayd. lkenin tarihi dikkatle incelenirse Islahat ve Merutiyete, Cumhuriyete kadar btn
yeni ve olumlu hareketlere askerler nderlik yapmlard. te bu tarihte Harbiye ile Bahriye ve
Asker Tbbiye birbirleriyle rekabet halindeydiler. Heybeliadadaki Bahriye Mektebi mezunlarndan
Edirneli Temen Sami Efendi, Paristen gelen bu gazeteleri, o tarihte Edirne Postanesinde gen bir
memur olan, Krcaalide domu Talat Efendiye 7 gizlice gnderiyordu. O da evresine bunlar
yayyordu. Bu dnemde gerek Harbiye ve gerekse Bahriye rencileri kendilerine Sleyman Paa
Frkas adn vermilerdi. nk nl pka kahraman Sleyman Paa, Harbiye rencileriyle
Abdlazizi tahttan indirmiti. Bunlar da Abdlhamiti ykmaya karar vermilerdi. Sultan Abdlhamit,
alld ekilde Ramazann on beinde Topkap Sarayna gelerek Hrka-i erif Dairesinde Kutsal
Emanetleri ziyaret ederdi. Her zamanki yolu Karaky Kprsnden geer ve Glhane Bahesinden
Topkap Sarayna varrd. Dnte Sultanahmet Meydan, Divanyolu, Beyazt, ehzadeba,
Unkapan Kprs yoluyla ihane Yokuundan Taksime ve oradan Yldza giderdi. Jntrkler, iki
kprden birini bu srada uurmaya karar vermiler ve kprlerden birinin ayaklarna dinamit
koymay dnmlerdi.
Gizli bir toplant yapmtk. Ben de dhil olduum halde, ok sayda vatanda toplanmt. Fakat
oumuz byle bir ldrme giriimini ho grmemitik. nk bu yzden birok masum kardelerimiz
de hayata veda edeceklerdi. Gene iimizden bazlar byle kutsal bir gnde bylesi bir giriimi uygun
karlamamlard. Aramzdaki subaylardan Topu Rza Bey o zaman Taksim Klasnda grevliydi.
Bu kladaki bataryalar Yldza evirerek buray bombalamay nermiti. Nihayet toplant, gizli
bildirilerle halk, Mithat Paann zamannda padiaha kabul ettirdii Kanun- Esasinin iln iin
harekete gemeye yreklendirme yolunda verdiimiz kararla bitmiti. Derhal giriimlere balanm,
sokaklara bildiriler aslm ve halka bildiriler datlmt. Hatta Ramazann on nc gecesi bu
karar uygulamaya konulmutu. Sarayda Hrka-i erifin8 duvarna ve Badat Kkne, hatta Orta
Kapya bildiri yaptrmak grevi Sreyya Beye verilmiti. Aksi bir rastlant, o gece Kasmpaada
duvarlara bildiri yaptran akrabamdan Bahriye subay Haydar Beyi polisler yakalamlar ve doru
Yldz Sarayna gtrmlerdi. Heybeliadada hademe Trabzonlu Boynu ri Osman da bekiler
yakalamlar ve Beyolu Kaymakam Enver Beye gtrmlerdi. Osman, rgtte bulunan herkesi ele
vermi ve ksa zamanda Jntrklerin nemli isimleri bu yzden yakalanmt. Ben de tutuklanarak
Takladaki hapishaneye gnderilmitim. Hepimize grme yasaklanmt. Kurulan Divan-
Harbin bakanlna Reit Paa getirilmiti. Divan- Harbin kararlar ok kesin ve kapsaml
olmutu. Yzlerce renci eref kurbanlar nam altnda Trablusgarpa srlmt. Benim iin de
karar buydu. Fakat talih bu ya, bykbabamn sarayda alyor olmas nedeniyle padiahn
maiyetinden Avanozlu Mabeyinci Arif Bey ve enitesi padiah yaverlerinden Svari Tugenerali
Rza ve gene padiah yaverlerinden Ahmet evket Paalarn yol gstermeleri, padiahn maiyetinden
Faik Beyle Hariciye Nezareti Evrak Mdr Atf Beyin araya girmeleriyle cezadan kurtarlm ve
stanbulda kalmtm. Fakat bu ans uzun srmemiti. Abdlhamitin esvapbas ve stkardei
smet Beyin olu Fehim Paayla benim korunmam zerine alan Svari Tugenerali Rza Paa, bir
gn Tokatlyanda otururken nce az kavgasyla ie balamlar, sonra tokat tokada, yumruk
yumrua gelmilerdi. Padiah bunu duyunca kendi kullarndan ve bask ynetimine taraftar Fehim
Paay madalyayla dllendirmi ve Rza Paay da azarlamt. Bunu onuruna yediremeyen Rza
Paa, Ahmet evket Paa ve Mabeyinci Arif Beyle birlikte Avrupaya kamt. te bunun zerine
byle bir frsat bekleyen Divan- Harb Reisi Reit Paa da beni 4. Ordunun merkezi Erzuruma
srmekte zerre kadar kararszlk gstermemiti. Bizim iin yeni bir yol, yeni bir macera grnyordu.
Kendi kendime o zaman Bakalm, kader alnmza neler yazmtr demitim.
5 Ferit Bey, Merutiyetin ilnndan sonra milletvekili olmu, Mondros Mtarekesinden sonra stanbul hkmetinde Dhiliye Nazrl
yapm, Milli Mcadelede Ankaraya geerek Byk Millet Meclisine ye seilmi, daha sonra da Londra elisi olarak Milli Hkmeti
temsil etmitir.
6 ttihatlarn nl iae nazr.
7 ttihat ve Terakkinin mehur Dhiliye Nazr ve Sadrazam Talat Paa.
8 Hz. Peygamberin hrkas (burada hrkann korunduu yer)
 ABDLHAMDN GNLK YAAMI VE GECE
ALIKANLIKLARI

Sultan kinci Abdlhamit dindar bir insand. zellikle akam ezan okununca bana bir sark sarar
ve mihraba geerdi. Namaz kldrmasn pek severdi. padiahn yaknlarndan Ltfi Bey,
Esvapbas smet Bey, Seccadeciba, amdancba, Kahveciba ve kullarndan Hac Mahmut
Bey bu namazda hazr bulunurdu.
Gndzleri kitap okumak, marangozluk yapmak, hafiyelerden gelen jurnalleri okutmak ve ibadet
etmekle vakit geirirdi. Tutumluydu. Hkmdar olur olmaz sarayn masraflarn ksmt. O zamanlar
sarayda bir det vard. Padiahn emrinde alan tm muhafz, memur ve hizmetlilerin evlerine le
ve akam saray mutfaklarnda pien yemeklerden tabla tabla nefis yiyecekler giderdi. Abdlhamit
nce bu deti kaldrm, saraydan bedava yemek kmasn yasaklamt. Sarayda yemek yemeye
hakk olanlar, bundan byle sarayn alt katnda ve belirli zamanlarda beraberce yemek yiyeceklerdi.
Kendisi, o zamana kadar Osmanl Saraynda det olduu zere yalnz yemek yemeyi de kaldrmt.
Aile bireyleri de sofra banda hazr bulunurdu. Abdlhamitin dier bir nemi de saraylarda valide
sultanlara gsterilen ballklar ve ayrcalklar kaldrmak olmutu. Annesi zaten ok erken vefat
etmiti. Anal olan kadna da fazla sayg gstermemiti. Marangozluu iyi bilir, kendisi alarak
gzel retimler yapard. Saltanatnn banda her trl kural ve seremonileri de sadeletirmiti.
Abdlhamit olaanst zeki ve kurnazd. Kime nasl davranlacan bilir, herkesin nabzna gre
erbet verirdi. Dier padiahlar gibi nazrlarn saatlerce ayakta tutmaz, aksine oturturdu. Onlara
sigara ve kahve ikram ederdi. Mtercim Rt Paa pek sklgand, Mithat Paa ise padiahn
huzurunda sigarasn yakp ierdi.
Padiahn marangozlua fazla hevesi vard. Gndzleri birka saat zel marangozhanesinde alr,
testereyle aa keser, ubuk veya tahta rendeler, ivi akar, kaplama yapar, dolaplara kilit takard.
Maliye ilerine ve bankacla da merak sarmt. Bu sebeple stanbul bankerlerinden mehur Zarifi
Efendiyi artm, kendisine hoca yapm ve bu suretle bankacl renmiti.
Abdlhamitin baz geceler, Yldz Saraynn tiyatro salonunda verilen temsillere geldii,
Avrupadan birok masraflarla tiyatro, opera truplar, konser veren sanatkrlar getirttii de
biliniyordu. Tiyatro, sarayda bilhassa cuma geceleri oynanrd. Byle geceler iin zel davetiyeler
bastrlr, Boazii yallarnda oturan sultanlara, damatlara gnderilir, onlar saraya davet edilirdi.
Ayrca oyunlarda, Padiah Saraynda ikamet eden kadn efendiler, sultanlar, ehzadeler, saray ileri
gelenleri, kalfalar da bulunurdu. zellikle komik-i ehir Abdrrezzak Efendinin trupu sk sk sarayn
sahnesinde boy gsterir, nkteli szler, gln jestlerle etrafa nee saard.
Abdlhamit de zaman zaman kendisini tutamaz, gler, kahkaha atar ve glenleri de ho grr ve asla
kzmazd. Tiyatro salonu byk ve rahat olmakla beraber iki tarafnda localar vard. Padiahn
oturduu yer sahneye yakn localardan biriydi. Baz localar Padiah Haremine, kadnlara
ayrldndan kafesliydi. Baz akamlar Klsik Bat Musikisi Fransz, Alman, talyan sanatkrlar
tarafndan sunulur ve pek beenilirdi. Padiah, Paristen gelip Yldz Tiyatrosunda temsiller veren
Madam Sarah Bernarda bu hizmetlerine karn dl olarak iki bin altn lira hediye etmiti. Bazen de
Merkez Kumandan Mareal Sadettin Paa, Divanyolundaki konanda hazrlad alaturka
konserleri saray sahnesinde tekrarlatrd. Gen ve gzel erkez kadnlar, gzel Yrk kzlar eitli
fasllarla sazlara itirak ederler, bu da padiah olduka honut ederdi. Abdlhamitin nemli bir
alkanl da geceleri yatmadan nce roman okunmasn istemesiydi. Ykanr, yatana ekilir, yan
banda stkardei Esvabbas smet Bey, kendisine polisiye romanlar, bakaldr ve ihtilallerin
elebalarnn binbir servenlerini okurdu. Bunlar dinlemesini ok sever ve bylece uykuya dalard.
O zaman smet Bey yanndan ekilir, yatak odasnn dndaki ikinci bir odada kendi yatana
uzanrd. Abdlhamit son derece kuruntulu olduu iin bylece gvenlik nlemi alyordu. Onun
geceleri huzur iinde gemez, uyanr, uyur, saa sola dner ve bazen de korkun ryalar grrd.
Ertesi sabah uyanp zengin kahvaltsn yaptktan sonra, her taraftan gelmi istihbarat raporlarn
okutur ve bunlar bir nceki gece dinledii polisiye romanlarla karlatrr, onlardan sonular
karmaya alrd. Baz geceler uykusu kaar, smet Bey onu oyalayarak uyutmaya alrd.
Abdlhamit, bylece uzun yllar hep ayn hayat yaamt. smet Beye byk bir gveni vard. Ancak
onun varlyla rahat edebilirdi.
Abdlhamit saltanat sresince daima kuruntu ve korku iinde yaam, zgrln gelimesini
isteyenlerden ve zgrlk szcnden son derece rkmt. Tahttan indirilme olasl onun en ok
dnd, son derece yld bir durumdu. Yllarca hafiyeleri, sadk kleleri ona memleketi hep
baka trl gstermi ve tantmlard. Yalnz kendi karlarn dnmler ve padiah kendileri
iin geim arac olarak grmlerdi. Abdlhamit, bir hafiye ve kr krne bal insanlar emberi
iinde gya rahat yaayacana inanmt. Hepsine durmadan paralar yedirmi, balar datmt.
Fakat sonunda neticeyi hibir ey deitirmemiti. 31 Marta ramen nihayet Hareket Ordusu
stanbula gelmi, sokak atmalar yaplm, ne Takladaki askerler, ne Beiktaa giden yollar
tutan karakol, ne emrindeki nl paalar ve hafiyeler, ne de yllarca ekmeini yiyen kullar, tahttan
indirilmesine engel olmulard. Abdlhamit, 33 sene saltanattan sonra korktuuna uramt. Harbiye
Nezaretinden atlan toplar duyuyor, Taklann bombardman onu titretiyordu. Halkn neeli,
sevinli sesi, ta saraya kadar yanklanyordu. Hele gece olup da stanbulun donandn, gklere
ykselen hava fieklerin manzarasn grd zaman ok zlmt. Bu insanlar demiti, vaktiyle
benim clusumu da byle karlamlar, o kadar sevinmilerdi. Hele o gece kendisini saltanattan
indirmek zere saraya gelen heyetle karlanca bsbtn armt: Sreniz doldu Efendimiz,
Meclis-i Mebusan kararyla tahttan indirildiniz. Sizi Selanike gtreceiz dedikleri zaman, yalnz
saltanattan deil, bir de stanbuldan ayrlmann ve her eyi kaybetmenin acsn ta iinden duymutu.
Kurula rica etmiti: Bari demiti, beni stanbuldan ayrmaynz.
Fakat kabul etmemilerdi. Selanikte Alatini Kk hazrlanmt. Ona imdilik, yalnz, btn bir
mrn tatl gnlerini hatrlayaca hayatn brakyorlard.
 MANASTIRDA PATLAYAN TABANCA

Sultan kinci Abdlhamite Birinci Merutiyeti kabul ettiren Yeni Osmanllar ve bunlarn banda
bulunan Mithat Paa, Ziya Paa, Namk Kemal gibi zgrlk gnllleri birer birer srlp yok
edildikten sonra, padiah Osmanl-Rus Savan (93 Harbi) gereke gstererek Meclisi datm,
kendisine sadk kleleriyle korkun bir baskc ynetime bavurmutu. Otuz sene sonra tahttan
indirilen ve Selanikte Alatini Kknde oturmaya zorlanan Abdlhamit, korumas olarak atanan
snf arkadam Svari Yzbas Debreli Zinnun Beye bu olay anlatrken yle demiti: 1293
Moskof Harbinin (1878 Osmanl-Rus Sava) patlamasna taraftar deildim. Bar grmeleriyle
buna bir are bulunacana inanmtm. Fakat Mithat Paa sava istiyordu. Meclis-i Mebusan9 da
bask altnda brakmt. Bu sava bizi ok zor duruma sokacakt. Ekonomik gcmz yok edecekti,
nitekim de yle olmutur. Meclis-i Mebusana laf anlatmak mmkn olamad. Bir sre yalnz bama
kalarak dndklerimi gerekletirmek istedim. Meclis-i Mebusan kapattm. Bu bask Mekteb-i
Harbiyede, Tbbiyede, Mlkiyede okuyan genlii ayaa kaldrmt. Bu hareketler eer bugn
memlekete fayda vermise vn duyarm. Buna da sebep oldum demektir. kinci defa Merutiyeti
iln ederken aradan uzun zaman gemitir, memleket olgunlamtr sanyordum. Hlbuki ideal bir
amala ie baladklarn syleyenler, Yldz yamasyla kendilerini lekelediler. Senelerce
biriktirdiim, diimden trnamdan arttrdm altnlarn, bunca tahvillerin ne olduu belli olmad.
Bu hazineyi Yldz Saraynn geni havuzunun altndaki zel olarak yaptrttm mahzende
saklamtm. Oradan aldlar, bu servet hakknda Meclis-i Mebusana hesap verdilerse ne mutlu!
Yalnz bana Katil Padiah, Zalim Padiah, Kzl Sultan dediler, bakalm tarih onlar iin ne diyecek?
Cenab Haktan dileim, onlarn sonunu bana gstermesidir!
Sultan Hamitin baskc saltanatnn sonunda gerekten biraz da olsa bir idareye kavumu olan
Makedonyann bilinen ehirleri Selanik ve Manastrda 3. Ordu subaylar arasnda bir gizli dernek
kurulmu bulunuyordu. Bu tarihin 1908 olduunu sylemeliyiz. Niyetleri yle zetlenebilirdi:
Abdlhamitin baskc ve keyf ynetimini g kullanarak ykmak, Birinci Merutiyetin lkeye
getirdii Kanun-i Esasi10 ruhunu yeniden kurmak, yurda zgrl, adaleti, eitlii ve kardelii
getirmek, imparatorluun btn unsurlarn, rk, din, dil ve snf fark gzetmeksizin vatanda kabul
etmek, Osmanl Hanedanna sadk kalmak, hilfeti salamlatrmak, orduyu devrimlerin bekisi
yapmak, ttihat ve Terakki genel merkezini hkmetin stnde bir gce kavuturmak ve dzenleyici bir
rol oynamasna almak. Bu siyasi partinin gerek askerlerden ve gerek sivillerden nemli kiileri
unlard:
Ohrili Eyp Sabri, Yakup Cemil, Hsrev Sami, Topu hsan, Sapancal Hakk, Atf, Enver Paann
Yaveri Mmtaz, Talat Paa, Enver ve Niyazi Beyler, Hseyin Cahit, Hac dil, Ziya Gkalp, Kzm
Nami, Akagndz, Hseyin Kzm, mer Seyfettin, Mehmet Ali Tevfik, smail Mtak, mer Naci,
Mithat kr, Doktor Nzm, Prens Sait Halim Paa, Babanzade smail Hakk, Emrullah Efendi,
Ahmet Nesim, Ali Fethi, Halil, Kk Talat, Selanikli Cavit, Mustafa eref, Cemal Paa, Doktor
Bahaettin akir, Kurmay Subay Hasan Tosun ve daha sonralar bunlara katlan pek ok aydnla bu
parti rgtlenmi, gelimi ve amalarna ksmen ulaabilmitir.
 te Abdlhamitin saltanatnn sonunda karlat tehlike bu ekilde ttihat ve Terakkiden
gelmitir. Balangta kullarndan mareal(mareal) olan Arnavut Byk Tahir ve tm general
Arnavut Kk Tahir Paalar ve Arnavutlukta sa Bulatin, 11 padiaha ttihat ve Terakkinin
hakkndan gelmeyi teklif etmilerdi. Fakat padiah, ttihatlarn Masonlarla i birliini bildii iin
buna cesaret edememiti. Bu srada Yanya Valisi Mir Tatar Osman Paay ttihatlar daa
kaldrmt. Ohrili Eyp Sabri Bey de Bulgar etecileriyle daa kmt. Nihayet Niyazi Beyin
Resne Postanesini basarak Yldza, Abdlhamitin Merutiyeti kabul ve hrriyeti iln etmesini
isteyen bir telgraf ektii renilmi, biraz sonra da Enver Beyin emrindeki kuvvetlerle Niyazi
Beye katld duyulmutu. O zaman padiah telgrafla Rumeli Mfetti-i Umumsi Hseyin Hilmi
Paadan ttihat ve Terakki Cemiyetinin gerek gcn sormu, ald yant u olmutu:
Zat- Hazreti Padiahilerine bildireyim ki bu blgede benden baka herkes, ttihat ve Terakki
Cemiyetine dhildir!
Selanikte bulunan Mir Hayri Paa, ttihat ve Terakki Cemiyetini datma grevini kabul
etmemi, Serez ve evresi kumandan Manastrl brahim Paa ii zerine alarak Selanike gelmi ve
Manastra da Ferik Bonak emsi Paa gnderilmiti. emsi Paa son derece sert bir paayd.
stelik Abdlhamite de gnlden balyd. Enverle Niyazi Beylerin ya lsn veya dirisini
getirmeye kesin niyet etmi olan bu sert kumandan, 7 Temmuz sal gn tabur Arnavut ve Bonak
svarisiyle Manastra gelmi ve oradan Resneye hareket etmek zere hazrlanmt. ttihat ve
Terakki Cemiyeti ise paay Manastrda vurmaya, hem kendisine ve hem de padiaha gzel bir ders
vermeye karar vermi, gnll subaylardan stemen Atf Bey adnda 26 yanda gen ve cesur bir
delikanly bu ile grevlendirmiti. Orta boylu, esmer yzl, kvrk bykl ve idealist bir subay olan
Atf Bey Manastra gelmi ve 7 Temmuzu 8ine balayan aramba gecesi gerekli dzenlemeyi
yapmt. Paay vuraca tabancay da Prevezeli Ahmet Talat Beyden almt. Sabaha kar yatt
yere gitmi ve 8 Temmuz aramba gnn sabrszlkla beklemeye balamt.
8 Temmuz 1908 aramba gn, Manastrn belli bal yollar daha sabahtan insanlardan dolay
geilmez hale gelmi, sokaklar polis ve jandarma erleri tutmutu. Kuluk vakti (Gnn sabahla le
arasndaki blm) Ferik emsi Paann faytonu postane nne gelmi ve arabann nn ve arkasn
muhafz Arnavut ve Bonak svarileri igal etmiti. Manastr Postanesi bir meydana bakyordu.
Buras ine atlsa yere dmeyecek nitelemesine yakr derecede kalabalkt. Abdlhamitin bu nl
paasn grmek iin halk birbirinin stne kacak bir hal almt. Paa, sabahtan beri postanenin st
katndaki telgrafn bandayd. Yldzla iletiim kuruyor, hareketini ve plnn bildiriyordu. ektii
telgrafta zetle yle demiti:
Zat- ahanelerine unu bildirmek ve sz vermek isterim ki, isyan halinde bulunan bu subaylar diri
veya l olarak kkn kurutarak bu byk sknty ortadan kaldracam. Allahn izni ve zat-
ahanenizin buyruu ve izniyle baarl olacama inanyor ve imdi de Manastrdan hareket
ediyorum, o hayrl emir ve ferman emir sahibinindir.
Tam bu srada borazanlar almaya balam, askerler verilen emre uyarak svari atlarnn zerine
atlam ve harekete hazr olmulard. Paann postane kapsnda gzkmesi ve faytona kadar yrmesi
iin bir-iki dakika yetmiti. Heybetli ve gururlu Ferik emsi Paa, Enverle Niyazinin l veya
dirisini getirmeyi kendince ok kolay bir ey zannediyordu. te tam bu srada, askerin arkasna
gizlenmi bulunan gen bir temenin ortaya kt ve cebinden kard bir tabancayla paaya ate
ettii grlmt. Tam faytonun basamana ayan koyduu bir srada stelik kendisine ve
yapacaklarna ok emin bulunduu bir zamanda Ferik emsi Paa, birka saniye iinde temenin arka
cebinden bir tabanca ekip be el ate ettiini grmeye bile frsat bulamam ve derhal arabann
basamaklarna kanlar iinde ylmt. Ortalk birdenbire karmt. Bonak, Arnavut svarileri,
askerleri, mavzerlerini havaya boaltarak tehlikeyi birbirlerine haber vermi, halk da askerin
kendilerine ate edecei zannyla il yavrusu gibi saa, sola sokaklara kamaya balamt. O
kalabaln iinde btn ttihat ve Terakki yeleri, rgt elemanlar ve eteleri derhal harekete
gemilerdi. stemen Atf Bey12 de byk bir cesaret ve soukkanllkla yerinden srayarak halkn
iine karmt. Bu srada askerler halka gerekten ate amlard. Ke balarn tutan polisler
herkese; Katili grdnz m? Gen subay nereye gitti? diye soruyor ve rgte ye kiilerse srf
bunlar aldatmak iin; te buradan sapt, u keyi dnd. Arkadan grdk, ileri doru gidiyordu!
gibi yanl bilgi veriyorlard.
Gerekte stemen Atf Bey brnden (insan ve hayvan vcudunun kaburga ile kala arasndaki
blm) yaralanm, elini yarasnn stne kapatarak Drahor Kprsnden gemi ve dar sokaklara
girmiti. Halk son derece korkmutu. imdi Abdlhamitin kendileri iin ne korkutucu cezalar
uygulayacan dndke aknlklar artyordu. Atf Bey, o srada korkudan kepenklerini
kapatmaya alan bir dkkna girmi, dkkndaki iki kiiyi elindeki bo tabancayla korkutarak
akama kadar orada kalmt. Esasen ortalk byk bir sessizlie gmlmt. Ferik emsi Paa
faytonun iine yklm, lm ve suikast haberi telgrafla Yldza bildirilmi, bu haberi alan padiah
yldrmla vurulmu gibi korku ve dehet iinde kalmt. Hele bu katilin ele gememesi padiahn
kuruntu ve heyecann daha fazla arttrmt. Etrafndakilere; Demek ki ttihat ve Terakki
syledikleri kadar gl bir cemiyetmi, bir gn bizi oturduumuz yerde de ldrebilir diyordu.
Dier taraftan gecenin birka saatini kat ve sakland dkknda geiren Atf Bey nihayet sokaa
km ve dkkndakilere ayet sokaa kar, arkamdan gelirseniz, ikinizi de kpek lei gibi yere
sererim! demiti.
Atf Bey, birka soka dikkatle atktan sonra, merhum Siirt Milletvekili Mahmut Beyin evine
snm, ilk tedavisini yaptrdktan sonra Manastr tekiltn adamlar sayesinde terk ederek
Selanike gelmiti.
9 Osmanl mparatorluunda iki millet meclisinden, yeleri, hak tarafndan seilmi olan.
10 Osmanl mparatorluundaki Anayasa.
11 sa Bultin Abdlhamitin gvenini kazanm mirlerinden biridir. Saraya ektii telgrafta Sakn Merutiyeti kabul etmeyiniz. Hepsini
temizleyeceim demiti. Padiah bunu kabul etmiti. H. Ertrk
12 Atf Kaml daha sonra TBMMde milletvekili olmutur.
 1908 MECLSNN AILII

Abdlhamit, Manastrda patlayan tabancayla en sadk adamlarndan biri olan Ferik emsi
Paann ehrin en kalabalk meydannda ve tabur svari askerinin gz nnde, ttihat ve Terakki
yesi yrekli bir subay tarafndan vurulduunu rendii zaman dehet iinde kalm btn gn
kendisine gelememiti. Hi kimse padiahn yanna giremiyor, emrin kendisinden gelmesini
bekliyordu. Abdlhamit, perembe gecesini son derece skntl geirmiti. 9 Temmuz perembe gn
Meclis-i Vkel13 sabahn erken saatlerinden gecenin sekizine kadar toplant halinde kalm ve bu
toplantda tartmalar olmutu. Serasker Rza Paa zgrln gelimesini isteyenlerin lehinde
konumu, Umumi Mfetti smail Paa (Zlfl) ise asilerin yok edilmelerini ve srgne
gnderilmelerini istemiti. Abdlhamit ise tamamen armt. 10 Temmuz cuma gn sabah stanbul
pembe bir afakla uykusundan uyanmt. O gn gazetelerin yaynlanmas gecikmiti, herkes birbirine
soruyordu: Acaba ne vard? Gazeteler neden kmamt? Eer stanbul halknn kulaklar
duyabilseydi, mmkn olsa da iitebilseydi Manastrda toplar atlyor, halk sevinten sokaklara
frlyordu. Artk hrriyet isteinin nne gemek mmkn deildi. Gerekten o tarihi gnde birka
saat gecikmeyle gazeteler de yaymlanmt. stanbullular o sabah gazeteleri kapmlar ve haberleri
bilgiye a birer insan gibi bir hamlede yutmulard. Gazetelerin hepsinde resmi bir bildiri vard:
rade-i Seniyye-i Hazreti Padiahi ile bundan byle memalik-i Osmaniyenin her tarafnda
merutiyet ynetimi kuruluyordu.14
Fakat satrlar o kadar belli belirsiz, anlam o kadar kapalyd ki, okuyanlar sevinmekle dnmek
ikilemi arasnda kalm ve birbirlerine ne diyeceklerini armlard. Herkes bu bildiriyi
anlayamadn sylemekten ekiniyor, fakat baklaryla bunu pek gzel ifade ediyordu. En byk
sevin Babli yokuunda hkm sryordu. kdam Matbaas bu sevincin odayd. Herkes sevinte
daha ileri gitmekten, Abdlhamiti kzdrmaktan ekiniyordu. lk bayra asan kdam Matbaas
olmutu. Sonra btn
Babli, daha sonra ehir bu usul taklit etmiti. Daha sonra top sesleri iitilmiti. Sokaklardan,
ellerinde bayraklarla eitli halk tabakalarndan insanlar geiyordu. Hocalarla papazlarn,
Mslmanlarla gayrimslimlerin kucaklat grlyordu. Gazeteler, bundan sonra gnlerce halk
tarafndan deta yama edilmi ve yayn dnyasnda Tanin, Millet, Hrriyet gibi yeni isimler altnda
yeni gazeteler kmaya balamt. ehrin meydanlar, belirtilen nedenden Tepeba Bahesi dolup
tayor ve kalabalk, gece yarlarna kadar sokaklardan ekilmiyordu. Birok kii kollarna krmzl,
beyazl kurdeleler takyor, birok hatip hep 33 seneden bahsediyordu. Namk Kemalin Vatan
piyesi, en ok seyredilen, lgnca alklanan bir eser olarak stanbulu megul ediyordu. Yeni
kabineyi oluturmakla Sait Paa grevlendirilmi, o da adamlaryla padiahn huzuruna km ve
orada ballk yemini etmiti. Artk btn lkenin midi yeni seimlerdeydi. Her tarafta bunun
hazrlklar grlyordu. Ayasofya Camisi evresindeki Adliye Saray, Meclis-i Mebusan iin baz
deiikliklerle tamamlanmt.
4 Aralk 1908de byk bir trenle Meclis-i Mebusan almt. Sabah saatlerinden itibaren halk bu
meydan doldurmu, fakat btn caddeleri iki sra dizilmi sngl askerler muhafaza altna almt.
Saat sekizde yabanc lke bykelilerinin arabalar, halkn alklaryla askerin arasndan geerek
Meclisin kapsnn nne gelmi, eliler etraf selamlayarak ieri girmeye balamlard. Biraz
sonra milletvekilleri ikierli, erli gruplar halinde glmseyerek askerlerin arasndan geiyorlard.
Onlarn da halk selamlayarak ieri girdikleri grlyordu. Bu srada askeri mzka mehur havalar,
zmir, Cezayir Marlarn alyordu. Halk, milletvekillerini lgnca ve yrekten gelen bir sevinle
alklyordu. zellikle bu alk tufan, yllarca zgrlk uruna alm olan Ahmet Rza Beyi
grnce iddetlenmiti. Tam yirmi sene hayatn bu davaya adamt. Neden sonra Abdlhamitin
arabas gzkmt. kier koulmu drt atl bir faytonda Abdlhamit resmi kyafeti, neesiz yz,
kukulu tavryla etrafna bakmyor, karsnda ehzade Burhanettin Efendi ile yeni Sadrazam Kamil
Paa bulunuyordu. Arkasnda muhafz svari bl, srmal elbiseleri, siyah kalpaklaryla cidden
grkemliydi. Padiahn arabas caddelerden ar ar gemi ve Meclisin kapsnda durmutu.
Heyet-i Vkel, padiah bu kapnn nnde tek sra halinde bekliyordu.15 Halk bu srada padiah
alklamt. Abdlhamit bir sre kendisine ayrlan salonda dinlenmi; az sonra da Meclisteki
locasnda grnmt.
Ayaa kalkarak padiah selamlayan ve alklayan mebuslar, Sadrazam Kamil Paann elinde
tuttuu zarf Baktip Cevat Beye verdiini grmlerdi. Abdlhamit, kendi nutkunun okunmas
sresince ayakta durmu, bylece milletvekillerini de ayakta bu nutku dinlemeye zorunlu brakmt.
Nutuk yle balyordu: Ayan ve Mebusan:
Tahta ktmda srasnda belirtmi olduum Kanun-i Esasinin uygulanmasnda baz glklere
uram ve o zamanki devlet yneticilerinin gsterdii gereke zerine Meclis-i Mebusan geici
olarak tatil etmitim. Bundan sonra lkemin eitli blgelerinde eitimin ilerlemesi ve halkn yetenek
ve idrakinin gelitii anlaldndan, bu mutlu gnde Meclis-i Mebusan tekrar ama ve lkemin her
tarafnda okullar kurulmasyla arttrlmasna allmasn uygun grdm. te bu nedenle kararllkla
Kanun-i Esasiyi iln ve seimlerin ve Meclis-i Mebusann toplantya arlmasn emrettim.
Abdlhamitin al nutku, bundan sonra babakanln Kamil Paaya verildiini ve onun
bakanlaryla Meclisin huzuruna karak gvenoyu isteyeceini aklyor, bir taraftan memleketin yeni
kanunlara gereksinimi, dier taraftan da bu alma yllarnda btn devletlerle Devlet-i Aliyenin16
yakn ilikiler kurmaya almasnn gerei anlatlyordu.
Nihayet padiahn nutku u cmleyle bitiyordu:
nallah Meclis-i Mebusanmz, devletimize ve milletimize hayrl iler grr, vatanmz her trl
mutlulua ular. Cenab- Hak tmmzden yardmlarn esirgemesin. Amin.
Padiahn nutku tam bir sessizlik iinde dinlenmi, yalnz bir noktada lkemizin Kanun-i Esasi ile
ynetilmesi hakkndaki kararllm kesin ve deimezdir cmlesi dakikalarca alklanmt.
Abdlhamit nutuk okunur okunmaz locasn terk etmi, arabasna binerek ve arkasndan muhafzlarn
srkleyerek tekrar Yldza geri dnmt
Birka gn sonra Meclis-i Mebusan padiahn nutkuna cevap vererek gsterdii bu zgrlk sever
davrantan dolay kendisine teekkr etmiti. Bunu Yldz Saraynda verilen bir ziyafet takip
ediyordu. lk defa bir Osmanl hkmdar tebaasyla beraber yemek yiyor, o gece Yldz Saraynn
salonlar, padiahn bu gsterisiz ve iten hareketini alklyordu. Hatta nl Ahmet Rza Bey,
yemein ortasnda padiaha hitaben syledii nutukta; Dnya tarihleri bu akamki padiah sofrasn
vg dolu bir dille hatrlatacak, btn Osmanllarn kudretl ve evketl hkmdarlarnn
milletvekilleriyle bir sofrada oturmalarn, bir karavanadan yemek yemelerini bir ibret belgesi olarak
Mslmanlarn Halife-i Ziannn17 cins ve mezhep fark gzetmeksizin vatan evltlarndan oluan
bir ailenin babas olarak aramzda bulunmasn kranla anacaktr diyordu.
Gerekten de o gece, o yemek ok zel bir akam tarihe kaydetmiti. Fakat kim tahmin edebilirdi
ki ay sonra, ayn padiah ve ayn hkmet, stanbula gelmi olan Rumeli avc taburlarn bir
gericilik hareketine ynlendirecek ve 31 Mart facias gibi, Osmanl tarihinde leke saylacak bir
sayfay yazdracak ve ayn gn de Meclis-i Mebusann nnde bu asi askerler adliye razrn
ldreceklerdi.
13 Bakanlar kurulu.
14 Yce padiahn buyruklaryla bundan byle Osmanl lkesinde Merutiyet ynetimi kuruluyordu.
15 Trenin detay, o zaman padiahn arabasnn sanda at stnde giden ve halen yaayan Yaver smet Bey tarafndan tamamlanmtr.
S. N. TANSU
16 Yce Devlet / Osmanl Devleti.
17 Onurlu Halife.
 31 MART OLAYI

Daha geceden Beyazt Meydannda, Bab- Seraskeri dhilinde silh atm, adr kurmu avc
taburlar iinde kaynama balamt. Sarkl, cbbeli birtakm eriatlarn askerin iine daldklar,
onlara bir eyler syledikleri ve harekete geirdikleri grlyordu. Rumeliden gelmi ve
Merutiyetin muhafz kabul edilmi bu saf ve masum askerlerin, yobazlar tarafndan fitne ve fesada
ynlendirildikleri gerekti. Nitekim sabahn erken saatlerinde sokaklara dklen bu asker gruplar
havaya silhlarn boaltyor ve gen subaylar yakalarndan srkleyerek ldryorlard. itilen ses
u idi: eriat isteriz! Fakat kim kimden bu eriat istiyordu? eriat denilen ey neydi? Bunu
herhalde baranlardan hibiri anlatabilecek bilgiye sahip deillerdi. Olsa olsa kulaktan kulaa
duyduklarn tekrarlyorlard. Onlar kkrtan eriat gruhuna gre, ttihatlar ve onlarn devlet
adamlar, bu memlekete kendi dncelerince gvurluu getirmilerdi. Mslmanlk elden gitmi,
halk Allah korusun kfir olmutu. Bunun sorumlular hkmet olmakla beraber, balarndaki gen ve
okullu subaylarn da bu ite hisseleri bykt. Namaz ve niyazdan habersiz olan, oru tutmayan,
camiye gitmeyen bu zppe genler ordunun imann bozmulard. O halde ie nce bunlar
temizlemekten balamak gerekiyordu.
31 Mart sal sabah Beyazt Meydan, Ayasofya Meydan, on binlerce insann topland alanlar,
manzarasn alm, saa sola, kepenkleri kapal dkknlara saldranlar, ortal krp geirenlerle
dolmutu. Artk bu iki meydan arasndaki nl Divanyolu Caddesi de tkanmt. ok sayda merakl
da evlerinden karak sokaklar doldurmutu. Asker eriat isteinden baka eyler de talep ediyordu.
Derhal Meclis-i Vkelnn toptan istifasn, mebuslarn dalmasn, eriat kurallarnn
uygulanmasn ve alayl subaylarn tekrar yerlerine iadesini art kouyor, gne batana kadar bu
arzular yerine getirilmedii takdirde, btn hkmet yneticilerini ldreceklerini iln ediyorlard.
in hayret edilecek taraf, bu barp armalarda padiahn isminin gememesi, sanki sarayn ve
Sultan Hamitin kendilerine bu hususta izin verdii hissini vermesiydi.
Gerekte Abdlhamit durumu geceden renmi, tam bir dinginlik ve tarafszlkla olaylarn
geliimini beklemeye balamt. Ak bir taraftarlk,sonucu pheli olan bu olayda kendisi iin
tehlikeli olabilirdi. Padiah daha evvel Kanun-i Esasiye sadk kalacana dair milletvekilleri
nnde yemin etmiti. lgisiz gzkmek de doru olamazd. ayet gericilik baarl olursa, zgrlk
dkn bir hkmdar olarak asiler tarafndan tabii ki tahttan indirilirdi. En iyisi sessiz kalmak ve
olaylar uzaktan seyretmekti. Olay ilk defa renmi olan Hassa18 Askeri Kumandan Mahmut
Muhtar Paa, ihtilali daha balangcnda bastrmak istemise de padiahn ak emri u olmutu:
Kesinlikle tebaam arasnda kan dklmesini istemem. Olay bar yoluyla zmlenmelidir.
Bunu Harbiye Nazr Rza Paa da desteklemi ve Mahmut Muhtar Paann ilk anlarda girimek
istedii iddetli harekete engel olmutu. Kendilerine hibir ey yaplmadn gren asi askerler
gittike kstahlaarak Meclis-i Mebusan sarm, o sabah Meclise gelen milletvekilleri
tutuklanm, bylece bakaldrya engel olmak isteyen Adliye Nazr Nazm Paa ve Lazkiye
Milletvekili Aslan Beyi de Meclis-i Mebusann nnde ehit etmilerdi. 19 Dier taraftan eriat
isteyen askerler; gen, okullu bir subay kpr zerinde ldrmlerdi. Artk ke balarn tutmu,
elinde silh olan, sz ve emir dinlemeyen bu askerlere kimse engel olamamt. Bu olay, kabinenin
dmesi sonucunu dourmu ve yeni hkmeti Sadrazam Tevfik Paa kurmutu. Harbiye Nazrlna
Gazi Ethem Paa getirilmi, bu kabineye daha sonra Abdlhamitin tahttan indirilmesine ilikin
fetvay imzalayacak olan eyhlislm Ziyaettin Efendi, Hariciye Nezaretine Rifat Paa, Maarif
Nezaretine20 Abdurrahman eref Bey, Ticaret ve Nafa Nezaretine 21 Noradonkiyan Efendi, Orman
ve Maadin Nezaretine de Mavro Kordati Bey getirilmiti. Asiler, ttihat ve Terakki Cemiyetinin
dncelerinin yaycs olan Tanin Gazetesiyle, gene zgrlk taraftar olan ray mmet
Gazetesinin binalarn yama etmilerdi.
stanbul tam gn gece bu disiplinsiz asi askerlerin elinde kalm, okullu subaylar, genler,
okumu kimseler sokaklarda srklenerek ldrlm, halk korkudan dar kamaz olmutu. Asi
taburlarn kumandasn Hamdi avu zerine alm, Hazm avu da ona yardm etmiti. syanda 1.
ve 2. Avc Taburlarnn rol bykt. Taksim Klasndaki askerler de isyana karmlard. Olayn
tara kentlerine etkisi korku verici olmu, en byk heyecan Makedonyadaki 3. Ordu merkezi
duymutu. Selanik ve Manastrda zgrlk taraftar insanlar ayaklanmlard. Hepsi baryor,
fkeden kpryorlard. Bu rezalet, bu ihanet nasl olur? Bunu Rumeliden giden Avc Taburlar
nasl yapar? Bunda ne olursa olsun padiahn parma vardr. Abdlhamit tekrar istibdat idaresine
dnmek istiyor, milleti birbirine krdryor diye haykryorlard. Artk gen subaylar durdurmak
mmkn deildi. Derhal Selanik Redif22 Tmeni Kumandan Hseyin Hsn Paa kumandasnda yola
kmt. Bu tmenin Kurmay Subay Mustafa Kemal Bey (Atatrk) idi. Bu ekilde dzenlenmi olan
Hareket Ordusu stanbul zerine yrmeye karar vermiti. ttihat ve Terakki genel merkezi de gereken
tm nlemleri almt. Hareket Ordusu, Nisann 3nde hareket ederek 6 Nisanda atalcaya
gelmiti. Badatl Mahmut evket Paa da atalcaya gelerek stanbula girecek olan bu Hareket
Ordusunun emir ve kumandasn ele almt. Paann yannda Erkn- Harbiye23 Reisi Pertev Paa
(emekli general) ve kinci Bakan Rza Paa vard. Edirnede hazrlanan bir tmen evket Turgut
Paa ve Erkn- Harp Reisi Kzm Karabekir Beyle arkadan gelmiti.24

stanbulda hl Dervi Vahdeti isminde bir softa, Volkan Gazetesiyle ttihat ve Terakkicilere
Rumeli ekyas diye sesleniyordu. Abdlha-mit son derece korkuya kaplmt. nk stanbulda
kendisine bal 2. Orduya ait ktalarla Rumeliden gelen 3. Ordu birliklerinin sokak atmalar ok
iddetli ve kanl olacakt. Derhal atalcaya Sait Paann (Kk Sait Paa) bakanlnda sekin bir
kurul gndermiti. Bu kurul padiahn Kanun-i Esasiyi kabul ettiini ve irticai gericilii azdranlarn
iddetle cezalandrlmasna izin verileceini bildirmiti. Nihayet Hareket Ordusunun 10 Nisan cuma
gn stanbula resmen girmesi kararlatrlm ve Hareket Ordusu ile hrriyet taraftarlar ehrin
sokaklarndan gemilerdi. Bu orduyla gelenlerin iinde u nl kiiler vard: Erkn- Harp Feriki
Mahmut evket Paa, Kurmay Kdemli Yzba Selanikli Mustafa Kemal Bey, Kurmay Binba
Pirlepeli Fethi Bey (Okyar-Paris askeri ataeliinden geliyordu), Kurmay Kdemli Yzba zmirli
smet Bey (nn), Kurmay Yzba Hafz smail Hakk Bey (Paa-Viyana askeri ataeliinden
geliyordu), Kurmay Yarbay skdarl Cemal Bey (Paa), Kurmay Binba Faik Bey (skdar
kaymakam), Kurmay Binba Selanikli Remzi Bey (Birinci Dnya Savanda albay), Kdemli
Kurmayp Yzba Vehbi Paazade Sleyman Askeri Bey (daha sonra Tekilt- Mahsusa Bakan
olacak), Kdemli Kurmay Yzba Halil Bey (Enver Paann amcas, paa), Kdemli Piyade
Yzbas Ohrili Eyp Sabri Bey (ttihat ve Terakkinin bir numaral kurucusu), Kdemli Piyade
Yzbas Resneli Niyazi Bey (Hrriyet kahraman), Kurmay Yzba Giritli Rueni Bey (Tekilt-
Mahsusada alm, Milli
Mcadelede Ankarada milletvekili olmu), Erkn- Harp Yzbas Sey-fi Bey (Kazm Karabekir
Paa ile Dou Cephesinde alm, Ankarada milletvekili olmu), Svari Subay Nidai Bey
(stanbulda gizli tekiltta alm, svari generalliine kadar ykselmitir), Svari stemeni
Tolal Sleyman Bey (Merutiyette svari ktalarnda alm binbala ykselmi, gizli tekilta
girmi, Mill Mcadelede Anadoluya gemitir), Piyade stemeni Yakup Cemil Bey (Babli
Basknnda Nazm Paay vurmu, Enver Paa ile Almanyaya taraftar olmas yznden aras
alarak isyan etmi ve yarglanarak kuruna dizilmitir), Piyade Subay Filibeli Hilmi Bey
(Merutiyetten sonra ttihat ve Terakki mfettii olmu, Tekilt- Mahsusada alm. Milli
Mcadeleye katlm, Ankarada milletvekili olmu, Mustafa Kemali ldrme giriimine
katldndan idam edilmitir), Svari Yzbas zmitli Mmtaz Bey (Enver Paann nl yaveri),
Svari stemeni Selanikli Saffet Bey, stemen mer Naci Bey (ttihat ve Terakki Frkasnn
konferanss, Babli25 basknna katlm, Tekilt- Mahsusaya girmi, Birinci Dnya Savanda
ran snrndaki Bahtiyari airetlerini savaa sokmaya alrken tifsten lmtr), Baytar (veteriner)
Yzbas Rasim Bey (Milli Mcadeleye katlm, albay olmu, zmir suikastna katldnda idam
edilmitir), Piyade stemeni Sar Efe Edip Bey (ttihat, Mondrostan sonra jandarma yzbalna
ykselmi, stikll Savanda yararllk gstermi, zmir suikast zerine idam edilmitir),
Kastamonulu kr Bey (ttihat ve Terakki merkezinin nl isimlerinden, eitim bakan, Kurtulu
Sava yllarnda milletvekili olmu, zmir suikastna katldndan idam edilmitir), Piyade
stemeni Yenibaheli Nail Bey (ttihat ve Terakki rgtne katlm, jandarma subayl yapm,
Osmanl Meclisinde milletvekili olmu, Pontusularla arpm, stikll Savana katlm, zmir
suikastna katlmam olmakla beraber Doktor Nazm ve Cavit Beylerle beraber aslmtr), Topu
stemeni Kzanlkl Cevat Bey (ttihat ve Terakkinin sekinlerindendir. Babli basknnda
bulunmu, hkmeti devirmi, stanbul merkez kumandanl yapm, albayla ykselmi, Milli
Mcadelede Anadoluya geerek Milli Mdafaa Vekleti Mahkemeler ubesi Mdr olmu,
hastalanarak vefat etmitir), Piyade stemeni Erzurumlu Necati Bey ve Piyade stemeni Edremitli
Sar Necati Bey (her ikisi ttihat ve Terakki rgtnde bulunmu sekin isimlerdendir. Birinci Dnya
Savanda Tekilt- Mahsusada almlar, Mondrosta Anadoluya gemilerdir. Edremitli
Necati Bey Mustafa Kemal tarafndan sonradan Millet Meclisine milletvekili seilmitir), Piyade
Yzbas Afyonkarahisarl Ali Bey (Milli Mcadelede milletvekili, stikll Mahkemesi reisi, sonra
nafa vekili olmutur), stemen Japon Rza Bey (ttihat ve Terakkinin nde gelen isimlerindendir,
Milli Mcadelede milli mdafaa vekletinde, levazm ubesinde, bte komisyonunda
grevlendirilmi, hastalktan vefat etmitir), Kurmay Yzba Kprl Kzm Bey (Meclis Bakan
Kazm Paa), Doktor Abidin Bey (ttihat ve Terakkide gizli grevler yapm, Milli Mcadelede
Byk Millet Meclisine ye olmu ve zmir suikastnda idam edilmitir), stemen smail Canbolat
Bey (ttihat ve Terakkinin kurucularndan ve nde gelenlerindendir. zmir suikastna kart iin
idam edilmitir), Kdemli Kurmay Yzbalardan Ali hsan Bey (General Ali hsan Sabis) ve Hareket
Ordusunun nc kumandan olanKurmay Binba Muhtar Bey.
te Hareket Ordusuyla stanbula gelen ve benim isimlerini ve unvanlarn anmsadm nllerden
bir ksm bunlardr. Bunlardan baka daha nice subaylar bulunduuna kukum yoktur.
18 Hkmdar korumakla grevli askeri snf, muhafz alay.
19 Her iki kii de ttihat nderlere benzetilmiti. zellikle Aslan Beyi gericiler Tanin Gazetesi sahibi Hseyin Cahite benzetmilerdi. S.
N. Tansu.
20 Milli Eitim Bakanl.
21 Bayndrlk Bakanl.
22 Yedek Kuvvet.
23 Kurmay Bakan.
24 Hareket ordusuna ait geni bilgi Askeri Temyiz Mahkemesi bakanlarndan emekli Korgeneral Mnr Kocataktan (Mnr Aa)
alnmtr. S.N. Tansu.
25 Osmanl Hkmeti.
 ABDLHAMTN POLTKA HAKKINDA DNDKLER

Selanikte tahttan dm hkmdar Sultan Abdlhamitle ba baa kalabilmi olan arkadam

svari Binbas Debreli Zinnun, sonradan beraber altmz M. M. Grubunda, Milli Mcadele
yllarnda onunla yaptmz zel syleilerde, padiahn i ve d politika hakkndaki dncelerini
yle zetlemiti:
-Abdlhamit, herhalde konuacak kimse bulamam olmaktan tr bir can skntsyla korumas
olarak grevlendirildiim iin benimle grmekten honuttu. Bir gn bana dedi ki:Zinnun Bey,
imdi saltanattan uzak, gnlk dedikodudan uzak, size dndklerimi syleyeyim, bizim lkenin
ekonomik skntlar yz yldan beri devam etmektedir. Giritiimiz sonu gelmeyen savalar devletin
hazinesini boaltm, lke halkn yoksullatrmtr. lkenin gelimesi iin Merutiyet ynetimini
yeniden kurarken, Meclis-i Mebusan tekrar aarken, kyler ve ehirlerimiz iin unlar
dnyordum: Bizim kalknmamzda tarmn yannda, hayvancln byk bir rol olmaldr. Bu lke
gerek kkba ve bykba, gerekse kmes hayvanlarnn yetimesine, gelimesine uygundur. Bunun
iin kylmzn hayvan yemini oluturan rnlerin tarmna byk nem vermesi gerekir. Sonra
hayvansal besinler olan st, stl maddeler, yumurta retimi zorunluluktur. Bylece lkemizde grbz
bir kuan yetimesine olanak salam, d lkelere de bunlar ihra ederek esasl bir gelir kayna
elde etmi oluruz. Ulusal servetimiz saylan ttnclkte rejinin26karsndaym. Hele ttn
kolcularyla (Bir eyi korumak iin bekleyen veya kol gezen grevli, muhafz) kaaklarn bitip
tkenmeyen arpmalar sonucunda kahraman halkmzn yprandndan bunun karsndaym. Bizim
nemli bir zelliimiz meyve memleketi olmamzdr. zellikle baclk, sebzecilik ve konservecilik
bu lkeye gelecekte yararl olacaktr. te ele alnacak nemli davalar! Kylerimizde bal arlarnn
petekleri de azdr. Hlbuki bu lke bu alanda iyi bir rn elde edebilir. Dier taraftan yabani zeytin
ve fndk aalarn da alamak, bu iki nemli gelir kaynamz gelitirmek gerekir.
Sulama davalarmz da nemlidir. Nehirlerimizi kanallarla birletirmek ve Msrda Assuanda
olduu gibi birtakm barajlar yapmamz gerekmektedir. Frat ile Dicleyi, Seyhan ile Ceyhan,
Sakarya ile Kzlrmak daha faydal bir hale sokmak olasdr. Btn limanlarmz, bilhassa
Karadeniz ve Akdeniz limanlarmz batanbaa ina etmek, Anadolu ve Rumeli demir yollarn
oaltmak ok gereklidir. nanmanz isterim yzbam, btn saltanatm sresince hep bunlar
dndm. Baz olanaklar da aradm. Fakat bu noktada en korktuum ey, yabanc sermayenin mevcut
kapitlsyonlar ok daha kabul edilmez bir duruma sokmas olaslyd. Esasen dmanlarmzn
ekonomik basks altndayz. Borlarmz oktur. Yabanc sermaye lkeyi bylece daha iinden
klmaz bir duruma sokacaktr. Bir smrge haline gelmekten korktum.
Yzba Zinnun, tahttan indirilmi hkmdarn bunlar dikkatli ve dnceli bir tavrla anlattn,
szlerinde son derece iten olduunu ve gerekten grlerinin yerinde bulunduunu bana sylemi
ve zellikle bu parasal yardmlar, borlar ve yabanclarla ilikiler konusunda tahttan indirilmi
padiahn u dncede olduunu ilave etmiti:
Saltanatm zamannda aslen Midilli halkndan olup, Fransz uyruklu bir sermayedara devletin altn
ake borcunun denmemesini, faiz ve taksitlerin hazineden verilmemesini Fransa hkmetinin nasl
gereke gstererek Midilliye sava gemileri gnderip asker kardn ve aday nasl igal ettiini
hl unutmadm. Hatta Franszlar, daha ileri giderek stanbul Limanndaki rhtm ayrcalnn
Franszlara ait olmas ve Fransz elisinin arabasna ayrlan lke toprann padiah emriyle
Fransann topraym gibi kabul edilmesi izninden yararlanarak bu istasyon gibi kullanlan yere
Fransz askerlerinin karldn, stanbul rhtmlarnn ele geirilmesiyle devletin nasl bask altna
alndn da ok iyi hatrlyorum. Bu hareketi iittiim zaman son derece zlm ve derhal u emri
vermitim: Hazine-i Hassadan bu borcu derhal altn para olarak deyiniz! Ancak bu sayede Midilli
Adas ve stanbul rhtmlar Franszlarn igalinden kurtarlmt. te beni korkutan bu iki rnek,
yabanc sermayeyi lkeye armaktan alkoymutu.
Gene arkadam Debreli Zinnun, Abdlhamitin d siyasette oynak bir politika izlenmesi taraftar
olduunu sylerdi. O devrin Avrupada iki byk ittifakna liderlik eden ngiltere ile Almanyadan
hibirini dorudan doruya tutmamak gerektiini ilve edermi. ok defa hkmdar; ngiltereyi,
slm dnyas iin dost tutmaya gereksinim vardr dermi. Bir gn Hindistan ve Afrikann
kuzeyinde, byk Mslman kitlelerinin herhangi bir saldrdan korunmasnda bu devletin yardmna
imparatorluumuz muhtatr. Dier taraftan, kara Avrupasnda ordular ve silahlaryla hibir zaman
kmsenmeyecek bir devlet olan Almanyay da darltmamak zorundayz. Birisinin kara ordular
bilgisinden, tekinin deniz kudretinden faydalanmak iin, Osmanl mparatorluunun iki dostu olarak
Almanya ile ngilterenin ayn dzeyde tutulmas gerekmektedir. Bu sebeple yllarca ngiltereyle
dostluk sz konusu olunca Kbrsl Kmil Paay, Almanyayla dostluu srdrmek amacyla
Avlonyal Ferit Paay iki koz olarak daima elimde tuttum. Bu iki lider dnda Rus arl bizim
iin yaamsal bir neme sahipti. Ulu atalarm, Moskoflarla (Ruslar) iki yz seneden beri
savamlard. Ben de saltanatmn banda Ruslarla savatm. Buna iddetle karydm. O zamanki
kaynaklarmzn bu sava yrtemeyeceine inanmtm. Fakat Mithat Paa gzn zaferlerin verdii
hayallere dikmiti. Bu ii ok kolay zannediyordu. Meclis-i Mebusan zerinde etki yapmt. Zaten
memlekette her zaman iin kolaylkla uyandrlabilen bir Moskof dmanl olduu iin sava
kanlmaz bir hale gelmiti. Savatk, yenildik ve Ruslar stanbul kaplarna kadar getirerek, hasta
adam deyimiyle tanmlanan imparatorluumuzu skntl bir duruma soktuk. Fakat bu bana bir ders
olmutu. Ondan sonra daima savatan ekindim. Yalnz Yunanllarn hareketlerine susmak olas
deildi. Fakat bu sava de yzde yz kazanacamz dnerek atk ve Dmeke zaferiyle Atina
kaplarna kadar dayandk. Bu, bizim iin bir kuvvet denemesi olmu ve Alman imparatorunu
ayamza kadar da koturmutu. Yunanllara biraz hogrl davranmakla nce Almanyay
kazanm, sonra da bu dostluktan kukulanan ve kaygya den ngilizleri de bizimle yeni anlamalara
ynlendirmitik.
Padiah, biraz dinlendikten sonra yle devam etmiti: Greceksiniz yzbam! ttihatlar,
stanbul zerine yrylerinden cesaret alarak bu devleti birtakm kt servenlere srkleyecekler,
belki de Turanclk gayretiyle veya slamclk siyasetiyle korkarm ki hem arlk Rusyas, hem de
Byk Britanya mparatorluu ile ayn zamanda savaa sokacaklardr. Allah gstermesin, byle bir
durumun olumas durumunda Osmanl mparatorluunun paralandna tank olacaz, zira
ngilterenin iinde olduu bir savan kaybedileceini hi zannetmiyorum. arlk Rusyasysa, ii ne
kadar khne olursa olsun varln muhafaza edebilecektir. Hi olmazsa millet olarak ayakta
kalacaktr. nallah ttihatlar byle bir denemeye girime isteinde bulunmazlar, zira bu bizim
memleket iin gerek bir ykm olacaktr!
 Aradan yllar geti, imdi olaylar daha yakndan inceleyebiliyoruz. 1909da bu konumay yapan
Abdlhamite, uza gren bir hkmdar demeyip ne diyeceiz?
26 Osmanl dneminde ttn, iki vs. tekeline alan irket.
 ABDLHAMT VE ERMENLER

Sultan Hamit, padiah olduu zaman arlk Rusyasnn arzusu, Osmanllarla grnrde dost
geinmek, gerekte Srplar, Bulgarlar ve Karadallar bamszla kavuturmakt. Nitekim sradan
gerekelerle alan 1877 Savan (93 Harbi) Ruslar elverili bulmulard, Balkanlar yama
etmiler, Ayastefanos Antlamas ve onu deitiren 1878 Berlin Kongresiyle de arzularna biraz
ulaabilmilerdi. Yalnz Almanyann araya girmesi Bulgaristan zgrlkten mahrum brakmt. O
srada Avrupada egemen olan dnce, her eit anlamazln Osmanl mparatorluundan
koparlacak, datlacak paralarla zmlenebilecei eklindeydi. Nitekim Arnavutluk, Bosna-
Hersek, Krdistan, Bat Trablus, Vehhabi lkeleri ve Ermenistan da bu metoda uygun birok sorunun
zmne konu olmulard.
Ermeniler, birok defalar arlk Rusyasnn ncln yapmlar, doup bydkleri Anadolu
topraklar zerinde beraber yaadklar vatandalar olan Trklerin yok edilmesine almlard. Saf
Ermeni halkn bu kt yola sevk eden, onlar ekmeini yedikleri bir lkeye kar nankrle
ynelten, gerekte Ermeni Tanak ve Hnak komiteleriydi. Bu anlay, stanbuldaki Ermenilere de
bulamt. Hlbuki Osmanl mparatorluunun ticaretinin gayrimslimlerin elinde oluu ve
Ermenilerin de bu ite nemli bir konumda bulunuu, onlar devlete uyumlu olmaktan baka bir
ekilde dndrmemeliydi. stanbuldaki Ermeniler Kumkapdaki byk Ermeni kilisesinde
toplanarak Osmanl hkmeti aleyhine kararlar almlard. Arzular, bamsz bir Ermenistand.
Ermeniler bu karardan sonra Babliyi bastlar, dier bir grup da Galatadaki Osmanl Bankasn
ele geirdi. Hatta sokaa bir de bomba atarak her zaman olduu gibi halk korkutma giriiminde
bulundular. Sadrazam Sait Paa derhal askeri kuvvetlerle Osmanl Bankasn kuatm, Babliyi
basan Ermenileri de jandarma ktalaryla cezalandrp, gmrk hamallar ellerindeki sopalarla ie
girierek Ermenileri hem Babliden, hem de Osmanl Bankasndan atm ve ellerindeki silh ve
tabancalar toplamlard. Kumkapda Ermeni kilisesindeki direniiler tabanca ve bomba
kullanmlard. Askeri ktalarla buradaki bozguncular saatlerce atm ve nihayet teslim olmulard.
Rus elisi araya girerek Rus uyruunda olan Ermenilerin Rus bandral bir vapurla memleketten
karlmasna izin istemiti. Buna olur denilmiti. Bylece Ermenilerin yaratt sorun dnceden
uygulamaya geememiti.
Babli baskn, Galatadaki Osmanl Bankasnn ele geirilii, Kumkapda Ermeni kilisesindeki
direni rtbas edilmi, fakat ne arlk Rusyas, ne de Ermeni Tanak ve Hnak komiteleri Ermeni
bamszlndan vazgemilerdi. Hatta bu olaydan birka gn sonra Sultan Abdlhamiti saraynda
ziyaret eden byk devletlerin elileri padiah yemekten kaldrm ve kendileriyle grmeye
zorlamlard. Abdlhamit soukkanllkla elileri bir salona gtrm, burada duran ve ynlar
oluturan Ermenilerden alnan silh ve tabancalar gstererek evirmenlere, Bu efendilere unu
syleyiniz ki Rus uyruklu Ermeniler, hkmdarlm uyruunda olan Mslmanlara bu silhlarla
saldrmlardr. Bunlarn fabrikas hkmdarln topraklarnda yoktur demiti. Sonra misafirlerini
ikinci bir odaya gtren padiah, bu odada st ste ylm bir yn sopa gstererek, Kendilerine
unu da anlatnz ki, halkm da bu sopalarla kendilerini koruyabilmitir. Bu denekler bizim
ormanlarmzdan elde edilmitir demiti.
 Sultan Hamitin bu mantkl aklamas karsnda syleyecek bir ey bulamayan eliler, padiah
saygyla selamlayarak ekilmilerdi. Rusya, Ermenilere bir yurt istemekte daima srar etmi, fakat
Abdlhamit her defasnda olaylar kflendirmi, fakat kvlcmlar Birinci Dnya Savanda tekrar
parlamt. Ermeniler stanbuldaki ayaklanmada baarl olamaynca Abdlhamiti ortadan
kaldrmaya karar vermilerdi. Bu ama iin svirede komitaclarn katlmyla bir toplant
dzenlenmi ve aralarnda i blm yaplmt.
Tam bu srada bamsz bir srail yurdu olarak dnlen Kuds iin istemlerde bulunmak zere
Siyonizmin kurucularndan Theodor Herzl ile hahamba, girdikleri huzurdan Abdlhamit tarafndan
kovulmulard. te Siyonistler de Ermenilerle birleerek birlikte dmanla balamlard. Suikastn
plnlar svirede hazrlanm, Rusyada ihtilalci olarak yetitirilmi bir Yahudiyle, suikast
ilerinde deneyimi bulunan bir Macar Yahudisi ve Fransz Edward Jores ile Ermeni komitaclar bu
plnda grev almlard. Abdlhamitin saatli bir bombayla ldrlmesi uygun bulunmutu. Bomba
bir fayton arabasnn yaylar stndeki ahap ksmn iine konacak ve cuma selmlndaki trene
sokulacakt. Bu arabann padiahn her zaman bindii drt at koulu saltanat arabasnn evresinde,
Yldz Sarayndan Hamidiye Camisine kadar gittii yol zerinde ve olabildiince ona yakn bir
yerde braklmas gerekiyordu. Bu araba Viyanada yaplm ve her paras ayr ayr gmrkten ieri
sokulmu, sonra bir araya getirilerek monte edilmiti. Paralarn rvetle gmrklerden denetimsiz
geirildii sonradan yaplan aratrmalarla aa kmt.
Sultan Hamit, zel ve resmi hayatnda son derece dzenli bir insand. Cuma selml da belirli saat
ve dakikalarda cereyan eder, hibir zaman gecikmezdi. Yldz Saraynn kapsndan camiye kadar
olan yol ancak drt yz-be yz metre uzaklktayd. Caminin yeil parmaklkl bahe kapsnn
karsndaki binalar saray mensuplarnn, muhafzlarn, aalarn daireleriydi. Yabanc lke eli ve
konsolosluklarndan kadnl erkekli, oluklu ocuklu, kavasl, hademeli byk bir kalabalk buraya
davetiyeyle girer, bahiler datarak bu dairelerin pencerelerinden selmlk trenini rahat rahat
seyrederlerdi. Yolun iki tarafna padiahn muhafzlar olan svari ve piyade hassa askerleri iki sra
dizilir, mzka (askeri bando) Mar- Sultaniyi alar, devlet ileri gelenleri ve komutanlar bu trende
hazr bulunurlard. Her zaman protokolde bulunan kiilerden baka hi kimse, cuma namaz iin
padiahla beraber camiye giremezdi. Her tarafta hizmetliler, hafiyeler, sivil polisler de bulunurdu.
te o gn de padiah her zaman olduu gibi saltanat arabasyla saraydan camiye gelmi, yabanc ve
yerli seyircilerin alklar, yaa sesleri iinde ieri girmiti.
Minareden okunan Ezan- Muhammedinin ardndan padiah caminin ikinci katndaki kafesli
balkonda cuma namazn aadaki cemaatle beraber klard. Bu srada yan odalarda ve arka
balkonda hkmdarn muhafzlarndan baka kimse bulunmazd.
Namaz ve dualar bittikten sonra Halife ve Padiah Abdlhamit, mermer merdivenlerden kum
dklm baheye inmi ve eyhlislm Cemalettin Efendiye her zaman olduu gibi hatr sormak
istemi ve birka dakikay bu ekilde geirmiti. Bu konuma esnasnda caminin avlusunda
komutanlar ve her tarafta kordonlu yaverler, sivil hizmetliler duruyordu. Tam bu srada gkleri
titreten bir cehennem bombas patlam, atlar, araba paralar, insan kol ve bacaklar havaya
ykselmi, ortal bir duman kaplamt. Bu sarsntdan bir taraftan caminin camlar paralanp
dklrken, dier taraftan askeri yetkililer ve saray hizmetlileri il yavrusu gibi dalarak caminin
iine kamlard. Ortada dimdik ve bir heykel sessizliiyle duran, yz biraz sararm, fakat hibir
korku izlenimi gstermeyen yalnzca hkmdard. O, bir anda bulunduu yerden birok ey grmt.
Padiahn yaverlerinden Albay Sadk Beyin korku ve skntdan klcn yere drdn, Albay
Sleyman efik Beyin apoletini kaybettiini, hizmetinde bulunanlarn yalnz kendi canlarn
kurtarmak sevdasna dtklerini bir anda fark etmi, olaydan sonra yaveri iin, Klcn dren
yaveri emrimde grmek istemem, Trablusa srgn gidecek! diye de emir vermiti.
Neden sonra koup gelenler, padiaha salk dileyenler, Gemi olsun efendimiz szleriyle
yaltaklananlar olmutu. Abdlhamit, yalnz u emri vermiti: Arabam ekiniz, buray kordon altna
alnz, sorumlular tutuklaynz! Bu srada muhafz ktalarnn tfeklerine mermi srdn grnce
treni ynetmekle grevli olan subaya, Selm emrini verdir, ne duruyorsun! diye barm ve
ardndan tiz bir ses duyulmutu: Kta selm dur!
Btn muhafz ktalar resmi selm yerine getirirken, caminin kapsna ekilen arabaya binerek ve
inadna ayakta durup, dizginleri bizzat kullanarak saraya doru hareket etmiti. Bu srada kklerin,
saray dairelerinin penceresindeki kadnl erkekli yabanclar, bu manzara karsnda barmlard:
Viva le Sultan!
O gn birok kii tutuklanmt. Elebalarn birou snr dnda bulunuyorlard. nl Necip
Melhamenin bakanlnda kurulan aratrma komisyonu, geceli gndzl alarak ksa bir zamanda
suikastn btn gizli hazrlklarn sulularn meydana karmt. Ermeniler bu ite bata geliyordu.
Yalnz yakalanan birinci snf suikastlardan bir Slav, gereksinimini grmek zere girdii tuvaletin
teneke ibriiyle karnn ve kol damarlarn yrtarak intihar etmiti.
 ABDLHAMT VE YAHUDLER

Arkadam Svari Yzbas Debreli Zinnun bana unu da anlatmt: Sultan Hamitin
korunmasyla grevli olduum yllarda tahttan indirilmi olan hkmdar bir gn bana dert yanm ve
yle demiti: Bana en ok dokunan, bu Mason tasla Yahudinin tahttan indirilmem kararn getirii
olmutur. Yldza gelen milletvekilleri arasndaki Emanuel Karasuyu hi unutamyorum. Bylece
Hilafet makamna hakaret edilmitir. Yahudilerin, Hazreti Peygamber zamanndan beri Sadr- slama
ve Makam- Hilfete kar duyduklar kin ve nefret herkese bilinmektedir. Ben Osmanl
tahtndayken, Siyonistlik davas iin bir gn huzuruma uluslararas Yahudi rgtnn kurucusu
Theodor Herzl ile hahamba gelmilerdi. Bunlar Yldz Saraynda kabul etmi ve niyetlerini
dinlemitim. Her ikisi Yahudiler iin bir yurt dileindeydiler. Bunun iin de Kuds gsteriyorlard.
Hatta utanmadan o Theodor Herzl; Yce hkmdara arz ederim ki, Kuds iin ka milyon altn uygun
grrseniz derhal vermeye hazrz demez mi? Kan beynime sramt. Dn ki yzba, saltanat
makammza bu iki Yahudi, rvet verme cesaretinde bulunmulard. Terk edin buray, vatan parayla
satlmaz diye barmtm. eri giren saray adamlarna da her ikisini almalarn sylemitim. te
bundan sonra Yahudiler bana dman oldular. imdi burada Selanikte ektiklerim, Yahudilere yurt
gstermeyiimin cezasdr!
Arkadam Svari Yzbas Zinnun, Milli Mcadele yllarnda bana bu any sk sk tekrarlard.
imdi bu ac gnlerden sonra epey zaman geti.
Ben Tekilt- Mahsusada alrken dnyaya egemen olmak isteyen bu uluslararas Siyonist
rgtnn elimize geen 21 maddelik talimatlar vardr ki ne kadar anlamldr. Burada yle
yazldr:

1. Gen kuaklar ahlak d ynlendirmelerle yozlatrmal.

2. Aile hayatn ykmal.
3. nsanlara yeteneksizler, bilgisizler hkmetmeli.
4. Sanat zayflatarak edebiyat ak sak ve ehvetli bir hale sokmal.
5. Kutsalla saygy ykmal, saygyla anlan kimseler hakknda ahlakszca olaylar uydurmal.
6. Snrsz bir lks, ba dndrc modalar yaratmal, lgnca tketime altrlmal.
7. Kalabalklarn vakitleri, elenceler, oyunlarla oyalanmal, herkes dnmekten
alkonulmal.
8. Ar fikirlerle dnceler zehirlenmeli, grlt ve kargaalklar yaratlmal, sosyal snflar
arasna kin ve gvensizlikler sokulmal.
9. Aristokratlara mthi vergiler koyarak onlar bunaltmal, aralarna kin ve gvensizlik
samal.
10. Mal sahipleriyle iilerin arasn bozmal, grevler, sabotajlar dzenlemeli.
11. Yksek tabakann moral gcn her areye bavurarak krmal.
12. Sanayinin tarm ezmesine olanak vermeli, bylece kyl snfn ortadan kaldrmal.
13. Sama dnceler ortaya atarak halk gerekletirilmesi olanaksz dncelerle dolambal
yollara ynelmeli.
 14. Hayat pahalln krklemeli, cretleri arttrmal.
15. Uluslararas sorunlar yaratarak uluslarar asna kin ve nefret tohumlar serpmeli.
16. Uluslarn kaderlerini eitim ve retimden yoksun kimselerin ellerine brakmal.
17. Btn hkmet ekillerini deitirmeli, birok srlar aklamal.
18. Yasal ynetim ekillerinden kaytsz koulsuz despot bir ynetime geilmeli.
19. Siyas ekonomik krizler yaratmal, servetleri yok etmeli.
20. Mali istikrar bozmal, ekonomik krizleri oaltmal, speklasyonlara, enflsyonlara yol
amal, altn belirli ellerde toplamal, byk sermayeleri felce uratmal.
21. Hkmetlerin lmlerini hazrlamal: nsanl dert, ac ve yoksulluk iine atmal.

Tekilt- Mahsusann dikkatli takibi sonucunda ulatmz gerek udur ki, 1892den beri
dnyamz, bu dncedeki Yahudilerle mcadele halindedir. Bunlar bir Dnya htilali
hazrlamaktadrlar.
Bugn o Yahudilerin plnlar dhilinde kurulmu olmasa da bir bamsz Yahudi devleti
bulunmaktadr ve Ben- srail27 ile Arap dnyas arasnda devaml bir sava durumu vardr. Bundan
dolaydr ki, Arap dnyasn elinde tutan Ruslarla, srail Devletini destekleyen Amerikan ve ngiliz
Bloku arasnda nc bir dnya savann tohumlar Ortadouda gmldr. Ortaya kacak bir
savata Birlemi Milletler yesi devletlerin drtte Yahudilere taraftar olacaktr. Dier taraftan
komnist liderler de Araplar, dman blokun nclerine kar srecektir.
Hi phe yok ki Abdlhamit, daha o zamanlar, anlattmz niyetlerle kurulaca n grlen srail
Devletini sezmi ve buna kendisinin alet olmasn istememiti. Yahudilerin Masonlarla beraber
hareket ettiine inanmt. Aslnda o, daima yerli ve yabanc uluslarn imparatorluu paralanmaya
mahkm etmesinden ok korku duyuyordu. Arnavutlarn, Krtlerin, erkezlerin ileri gelenlerini
saraynda eli altnda bulundurur, onlar en yksek rtbelere, hatta mareallie kadar karrd. Onlar,
bir eit rehine gibi padiahn gzetimi altndaydlar. Araplardan, Ermenilerden, Yahudilerden de
daima phe etmi, onlarn da bir gn oyunbozanlk yapacaklarna inanmt. Abdlhamit ne kadar
baskc yaradll bir hkmdar olursa olsun evresini tanyor ve uza gryordu. Savatan ok
ekiniyor, bar yoluyla zmlenilmeyecek bir ey olmadna inanm bulunuyordu. Osmanl
mparatorluunu oluturan uluslar iinde sinsi olduklar kadar kurnaz ve ok becerikli olan
Yahudilerden kukulanyordu. Padiah Rumlarn, Ermenilerin, Araplarn veya Arnavutlarn
ayaklanmasndan korkmuyordu. Bunlar kuvvetle, silhla bastrabilirim, fakat Yahudiler daima
benden zengin ve zeki olacaklardr, onlarla savamak kolay deildir diyordu.
Arkadam Svari Yzbas Zinnun, Selanikte Alatini Kknde Abdlhamitle bir dert orta
gibi konumu, daha sonra da btn bunlar bana anlatmt.
27 srail Oullar, Yahudiler.
 AL SAV OLAYI VE 7-8 HASAN PAA

Bykbabam, Abdlazizin Hasrcbas Rdvan Efendi anlatrm. Sultan Muratn raan

Sarayndan karlmasna giriildii gn, 1878 senesi Maysnn 20. gn, pazartesi vakit ikindiye
doruymu. Rumeli gmenlerinden yaklak drt yz kiinin banda, stanbul Aksarayda domu, o
tarihte krkl yalarda olan, gl kuvvetli, sarkl Ali Suavi Efendi bulunuyormu. ocukluu ve
genlii medrese ve okullarda gemi, rtiye28 hocalna birincilikle kabul edilmi, Bursa
Rtiyesinde edebiyat retmenlii yapm, sonradan da Muhbir Gazetesini kard iin
Abdlaziz dneminde ho grlmemi ve nihayet yakalanacan anlaynca Avrupaya kam ve
senelerce kald Fransada Namk Kemal ve Ziya Paayla tanma frsatn bulmutu. Sonra da
Abdlazizin tahttan indirilmesi zerine lkesine dnm ve 1876da Beinci Muratn tahta kt
gnlerde stanbula gelerek Basiret adl gazeteyi karm ve burada Mithat Paa aleyhinde yazlar
yazarak Abdlhamite ho grnm ve bu sayede Mekteb-i Sultani 29 mdr olmu bulunan Ali
Suavi Efendi, Osmanl-Rus Sava srasnda iyi bir ynetici olmamas yznden Mekteb-i
Sultanideki grevinden alnm ve skdara ekilerek bir mddet sesini soluunu kesmiti. Fakat
Sultan Muratn iyiletiini ve Abdlhamitin de yasal padiaha yazl sz verdii halde yerini terk
etmediini grnce, ortaya karak zorla saltanat deiimine girimi ve bu hareketi lmne neden
olmutur. Bykbabam, bu olay babama yle anlatm:
-O gn, lk bir Mays gnyd. Biz, Yldz Sarayndan bu haberi duymu ve raana komutuk.
Sultan Muratn eski ve sadk adamlar olay bize yle anlatmlard: raan Saraynn sokaa
bakan kaplarndan birinin nnde byk bir kalabalk toplanm, nbeti askerin Yasak! szne
ramen onu ldrerek baheye girmiler, orada da bekiler, uaklar ve bahvanlarla boumaya
balamlard. Bu kalabaln iinde medrese talebeleri, baz sarkl hocalar ve birtakm iiler de
vard. Bunlar hzla Sultan Muratn dairesi nne gelmilerdi. Dairenin kapsn bekleyen iki
nbetiyi de tabancayla ldren asiler, bu grlt zerine dairesinden dar kan Sultan Murat
karlarnda grmlerdi. Gerekten, o srada Sultan Muratn akli dengesi bandaym. Onlara
seslenerek:
Ne oluyor kuzum, ne istiyorsunuz, sizlerin burada iiniz ne? diyecek olmu, kalabaln iinde Ali
Suavi Efendi: Padiahm, millet sizi hkmdar grmek istiyor, sarayn kaplarnda pek ok insan
topland, buyurun sizi gtrelim, buradan kurtaralm, hakknz elinizden alnmtr. Zalimler
saltanatnza hkmediyor diye barm. Sultan Murat, soukkanlln bozmadan Ali Suavi
Efendinin ve kendisini kurtarmaya gelenlerin hayretleri iinde u cevab vermiti:
Rica ederim devlet ilerine karmaynz, her eyin stnde Allah var. O adaletlidir. Kaderimize
razyz.
Bykbabam anlatrm ki, Beinci Muratn dairesinin kapsnda bu dram cereyan ederken, haber
Beikta Karakoluna ve dier taraftan Yldza uurulmu. Bu tarihte Beikta Muhafz Merzifonlu
Hasan avutu. Sonradan paa olmu ve o zaman kadar imza namna parmak basmaktan baka bir
ey bilmeyen bu cahile, glkle, imzasn ataca zaman, sonra 7 (eski 7) ve bana 8 (eski 8)
rakamn yazp aralarn bir izgiyle birletirirse bunu baarabilecei anlatlmt. O da bunun
kolayn bulduu iin lakab 7-8 Hasan Paa olmutu. Bu paa, gayet sert, iri yar ve zalim yzl bir
adamm. raan Sarayna emrindekilerle beraber koup gelmi, hemen kalabal yarmak iin
askere; Sng tak! Mar, mar diye barm. Asker de ald emir zerinde bu kurtarclar
snglemeye balam. 7-8 Hasan Paa, elindeki demir topuzlu sopayla Sultan Muratn nnde Ali
Suavi Efendinin bana vurarak onu yere sermi, ayaklaryla tekmeleyerek zavallnn lmne sebep
olmutu. Sultan Murat, bu kt ve korkutucu sahne karsnda sapsar kesilerek dairesine ekilmi,
Beikta muhafznn adamlar yze yakn insan sngleyerek bir ksmn ldrp, bir ksmn ar
yaralayarak duruma egemen olmulard. Yldz Saray olay renince yardm taburlar da
gndermiti. Dier taraftan raan Saraynn karsnda demirli bulunan Donanmay Hmayundan
da bahriye askerleri, sandallarla sarayn rhtmlarna karlmt. ki askeri kuvvet arasnda kalan bu
drt yz kiinin hemen hepsi yok edilmiti. Bunlardan bir ksm denize dklm ve orada
boulmulard. Bir ksm da l ve yaral olarak arabalara doldurulup Beikta tepelerinde saraya
hkim mezarla gmlmt. Bir ksm da srgne gnderilmiti. Abdlhamit, bu haberi alnca 7-8
Hasan Paay baarsndan dolay kutlam, daha sonra kymetli hizmetlerinden tr bu adam
mareallie kadar ykselmiti. stelik hacca da giderek galiba gnahlarn affettirmeye uram,
dnnde bir de 7-8 Hac Hasan Paa olarak Sultan Hamite yzsuyu dkmt. Abdlhamit, Ali
Suavi olayn hayatnn sonuna kadar unutmam, yirmi sekiz sene raanda hapsettirdii, daha
sonra her trl grmeyi yasaklad kardeinin karlmamasna olduka zen gstermiti.
Gene bykbabam ilave edermi ki, Sultan Murat karmak iin daha nce de birok giriimlerde
bulunulmutu. Bunlardan nemlileri, saraya kadn kyafetinde giren gen erkeklerle iki yabancnn
Yldz tepelerinden geirecekleri bir su yolu plnyd. Kadn klna girenlerin banda Rus
eliliinde alan bir Rum evirmen vard. Gzel bir delikanl olan bu Rum evirmen kadn
klnda ok kez saraya girmeyi baarm, fakat nihayet yakay ele vermiti. Rus eliliinde alt
anlalnca eliliin de araya girmesiyle serbest braklmt. Bu ie o zaman bir apknlk ss
verilmiti. Daha sonralar, Ali efkati Beyle Sultan Muratn Beyolunda ehzadeliinde sk sk
urad avukat Kleanti ve Skalyeri Efendiler, bir talyan iisinin gayretiyle su yolundan saat
yryerek bir gece raan Sarayna girmeye ve Sultan Muratn huzuruna kmay baarmlard. Bu
sralarda Beinci Murat daha rahat bir gzetim altndayd ve sadk adamlar da henz yanndan
uzaklatrlmamt.
Sultan Murat, bu iki dostunu karsnda grnce heyecann gizlemeden kollarn aarak onlar
kucaklam; Benim sadk ve vefal dostlarm, ho geldiniz, Allah sizleri korusun! diyebilmiti. Bu
iki insan, Beinci Murat salkl, neeli, akl banda ve saduyulu bulmulard. Yalnz Skalyeri
kendini tutamayarak, Ah Efendimiz, son altesimiz, size ne olmu, genliiniz kaybolmu, salarnz
aarm, yznze izgiler inmi demiti.
Sultan Murat glmseyerek, Aziz dostlarm, beni bir buuk sene evvel grmtnz. Aradan on be
ay geti, evet salarm biraz aard, fakat hibir zaman Mari Antuanet gibi birka gece iinde
kmedim. Aslnda amcam Abdlazizin lmnden sonra da bamda birka tel beyaz sa vard. O
zaman annem endielenerek Beyolundan bana bir sa ilac almt. Bunu bama srer, salarm
karartrd. Fakat o zaman da ba arlarndan kurtulamazdm. Doktorlarm, bu suyun iinde nitrat
darjan olduunu sylemilerdi. imdi Allaha krler olsun bu suyu salarma dkmyorum.
Salarm aard ama ba arlarm da geti. Varsn d grnmz yal olsun, bizim iimizde nee
ve zindelik vardr demiti.
 Btn bu szlerin bir delinin anlatm olmadn avukat birok kez tekrarlamt. Fakat Abdlhamit,
saltanat hrsyla bir defa kardeine bu damgay vurdurmu, zaman zaman gelen krizler de iine
yaramt.
kide bir kendi emirleri dna kamayacak derecede sadk yerli ve yabanc doktorlar toplayarak,
Beinci Murat hakkndaki bu tedavi kabul etmez ifadesiyle zetlenilen hastal etrafa yayar, hakkn
zorla ele geirdii sultann tekrar saltanata gemesine engel olurdu.
28 ilk, orta olmak zere alt snflk bir okul.
29 Galatasaray Lisesi.
 ABDLHAMT DNEMNN LER GELENLER

33 sene saltanat srm olan Abdlhamitin bu uzun yllarnda, devletin ileri gelenleri olarak birok
kii, saray ileri gelenleri olarak da pek ok kii ibanda bulunmulard. Devlet ileri gelenlerini u
isimlerde toplamak mmkndr:
Avlonyal Ferit Paa, Erzurumlu apur lakabyla nl Sait Paa, Kbrsl Kmil Paa, birok
defalar sadrazamlkta30bulunmu olan Halil Rifat Paa, Osmanl mparatorluunun en son sadrazam
olma ansszlna uram olan Tevfik Paa, ehremini 31 Rdvan Paa, Dhiliye Nazr32 Memduh
Paa, Mir erkez Zeki Paa, Arnavut Recep Paa, Mir Tatar Fevzi Paa, Mabeyin 33 Miri
Plevne kahraman Gazi Osman Paa, Dmeke kahraman Gazi Ethem Paa, Kars savunan Gazi
Ahmet Muhtar Paa, Mir akir Paa, Mir Deli Fuat Paa, Beikta Muhafz ve raan olay
kahraman 7-8 Hasan Paa ve daha birok kimseler anlabilir.
Saray ileri gelenleri iindeyse Baktip Tahsin Paa, Abdlhamitin btn ktlklerinin nedeni
Arap zzet Holo Paa, Mabeyinci Ragp Paa, ifre Ktibi Asm Bey, Mabeyinci Arif, Faik, Bekir,
Dastanl Emin Beyler, gene Abdlhamit devrinin btn ktlklerinin ba sorumlusu Fehim Paa,
Sakall Mehmet Paa, Tatar akir Paa, Jurnalci Ba Ahmet Paa, Abdlhamit devrinin zevk ve
elencelerinden haberi olan Kzlaraas Abdlgani Aa, Ba Musahip Cevher Aa, nc Musahip
Nadir Aa, Hazine-i Hassa Nazr Ermeni Ohannes Paa ve gene bu sralamada nc, drdnc
planda saylabilecek birok kii vardr.
Bu devlet ileri gelenleri ile saray ileri gelenlerini birer birer gzden geirirken zaman zaman
bunlarn beraber, zaman zaman da rakip olarak alan ve birbirine paralel srp gitmi iki kurumun
yeleri olduunu sylemek yararl olacaktr.
apur elebi Sait Paa: kinci Abdlhamit devrinde dokuz defa sadrazamla gelmi olan, zor
bulunur zeki insanlardan biridir. Erzurumda domu olup, Ankaral Seyyitzade Ali Namk Efendinin
oludur. stanbulda ilk grevi Meclis ktiplii olmutur. Abdlhamitin tahta kyla saray
baktibi olmu ve siyasi yaama buradan balamtr. apur elebi lkab ona inasinin bir
armaandr. Hazine-i hassa 34 ve iileri bakanlklarndan sonra sadrazamla getirilmitir.
Abdlhamitin her ne zaman ba sklsa, Sait Paa sadrazam olurdu. kinci Merutiyet yenileme
hareketinden sonra bile defa sadrazamla gelii bu stn zeksnn rndr. Sait Paa, kusursuz
bir yazard. Birok makalesi gazetelerde yaymlanmtr.

Kbrsl Kmil Paa: Sait Paann rakibiydi. Kbrs Lefkoada domu olup Topu Yzbas
Salih Efendinin oludur. Kbrsta ve Msrda eitimini tamamlayan Kmil Paa, Arapa ve
Farsay ana dili kadar bilecek derecede bilgi sahibiydi. Orduya girmi, binbala kadar
ykselmiti. Bir sre Msr Valisi Abbas Paann evirmeni ve ktibi olmu, sonra eitli
valiliklerde bulunmu, 1884te Sait Paann yerine sadrazamla getirilmitir. Siyasette ngiliz
politikasna eilimi bulunan Kbrsl Kmil Paa, ii oluruna brakan bir devlet adam olarak
tannm, grevden alndktan sonra atand zmir valiliinde olu Sait Paann rvet ald ve nl
haydut akrcalya yardm ettii eklinde bir dedikoduya yer vermitir. kinci Merutiyetten sonra
gene Sait Paa ile halef selef olmu, zamannda Babli Baskn yaplarak zorla sadrazamlktan
alnmtr. Nihayet Kbrsa dnerek 80 yanda orada vefat etmitir.
Tevfik Paa: Son Osmanl sadrazamdr. Aslen Krmldr. Bahesarayl Mirza Mustafa Efendinin
torunu, Tuna Havalisi Kumandan Ferik smail Hakk Paann oludur. Babaannesi Krm Han
Ahmet Girayn kzdr. skdarda domu ve eitimini stanbulda yapm olan Tevfik Paa,
Mekteb-i Harbiyeden35 svari temeni olarak km, fakat askerlikten ekilerek siyasi hayata
atlm, talyada elilik ktiplii, Berlin, Viyana, Atina elilikleri baktiplii, Petersburg
maslahatgzarl36 yapm; yetkili delege olan Abdlkerim Paann kararghnda bulunmu, birok
eliliklerde grev yaptktan sonra kinci Merutiyette sadarete getirilmi, daha sonra gerek Sultan
Mehmet Reat, gerek Vahdettin devirlerinde sadrazam olmu ve 91 yanda memleketinde vefat
etmitir.
Arnavut Recep Paa: Debrelidir. Harbiyeden ktktan sonra ok sayda hizmetleri ve Osmanl-Rus
Savandaki yararll zerine paa olmu, Hersek Tmenine kumandan atanm ve tmgenerallie
terfi etmi, 6. ve 3. Ordu kumandanlklarna getirilmi, 1896da Trablusgarp kumandan ve valiliine
gnderilmi, Merutiyetin ilnna kadar orada kalm, fakat srgn gelen subaylara son derece iyi
davrandndan hrriyetten sonra stanbula gelince grlmemi bir trenle karlanm, Harbiye
Nazr olmu, fakat gn sonra kalp krizinden grevi banda lnce grkemli bir trenle Sultan
Mahmut trbesi mezarlna gmlmtr.
Gazi Osman Paa: Plevne kahraman, Tokatl Yacoullar ailesindendir. ok sayda savaa
katlm, birok makama getirilmi, Plevneden dnnce mareal olarak yedi sene ordu komutanl
yapm ve son olarak saray marealliine atanmtr. Abdlhamit, kuruntu ve kukuculuu yznden
birok nemli kiiyi saraynda bulundurmaktan, onlar ilerine kartrmaktan ekinmitir. Nitekim
Yldz Mahkemesinde Mithat Paann Abdlazizin lmnde pay olduuna dair kararda Osman
Paann da imzas vardr.
Gazi Ethem Paa: Dmeke kahraman Mir (Mareal) Ethem Paa, stanbulda domu olup
gmrk memurlarndan Mustafa Ferhat Efendinin oludur. Harbiyeden ktktan sonra Osmanl-Rus
Savanda yararllklar grlm, albayla kadar ykselmi, birok birliin kumandanlnda
bulunarak 1895te mareal olmutur. 1897de Osmanl-Yunan Savanda bakumandan olarak
orduyu zaferden zafere koturmu, Yunanllar Dmekede bozguna uratmtr. Hrriyetin ilnndan
sonra harbiye nazrlna getirilmi ve Msrda ldkten sonra cenazesi stanbula getirilip Eype
gmlmtr. Abdlhamit, Ethem Paann da halk arasndaki iyi hretinden faydalanarak onu yanna
alm ve Yldz Mahkemesinde Mithat Paa aleyhindeki karar imzalatmtr.
Gazi Ahmet Muhtar Paa: 93 Osmanl-Rus Savanda Zivinde Ruslara byk bir darbe indirmi,
Kars ve Erzurum Kalelerinin savunmasnda byk bir n salam ve Abdlhamit tarafndan gazilik,
mareallik rtbeleri ve altn klla dllendirilmitir. Msra yetkili komiser olarak atanm ve tam
23 sene bu grevde kalm, Bursada bir katrcnn oluyken Harbiyeden Kurmay Yzba olarak
birincilikle kp en yksek makamlara ulamtr. Hrriyetten sonra ayan37 reislii ve Balkan
Savanda sadrazamlk yapm, Fatih Camisinin avlusuna gmlmtr. Darafakann ilk
kurucularndandr.
Mir Deli Fuat Paa: skdar ve Kadkyn gzetimi Abdlhamit devrinde Mir Deli Fuat
Paaya verilmitir. ncirkyl Mir Hasan Paann oludur. Msrda domu, stanbulda okumu,
ray Askeriyeye 38ye olmu, kodra isyann, Krt isyanlarn bastrm, Osmanl-Rus Sava
srasnda dmana zaman zaman basknlar yapm, byk yararllklar grlerek mirlie ykselmi,
bakumandan vekillii yapm ve halkn sevgisini kazanmtr. Yalnz zgrlk dncelerin
temsilcisi olup, Abdlhamite de zaman zaman kafa tutar ve eletiriler yapard. Abdlhamit, Damat
Mahmut Cellettin Paa aleyhindeki aratrmalar srasnda bir bahane bularak Fehim Paann raporu
zerine onun rtbe ve nianlarn alarak ama srm, paa alt sene orada kaldktan sonra
Merutiyette ayan yesi olmu, Balkan Savanda kendi isteiyle 77 yanda Askeri raya
katlm, dmann atalcada durdurulmasnda hizmeti olmutur. Berlin ve Viyanaya gnderilen
askeri heyet bakan olarak bulunmu, Milli Mcadelede Sivas Kongresine katlm, Anadolunun
temsilcisi olarak stanbula gelip saray sktrm, Ferit Paay grevden ayrlmaya zorunlu
brakm ve lkesinin kurtuluunu grdkten sonra 96 yanda lm ve Eype gmlmtr.
Abdlhamit devrinin saray ileri gelenleri iinde en nemlilerinin banda Baktip Tahsin Paa
vard. Abdlhamite son derece sadk, verilen emrin bir kelime dna kmayan bu kii Trkeden
baka lisan bilmezdi. Bahriye Mektupuluundan saraya gelmitir. Hibir dnce belirtmez,
grevinden baka hibir ie karmazd. Tahsin Paa saraya erken gelir ve gece yarlarna kadar
odasnda alrd. Daha sonralar Arap zzet Paa onun yetkilerini alm, ona uyumak ve mutfaktan
gelen yemekleri yiyip, maan almak kalmt. zzet Paa gzden dtkten sonra daha deneyimli
olarak grevine devam etmitir,
Arap zzet Paa: amda rvetle mehur olmu Holo Paann oludur. Beyrutta Fransz
Kolejinde okumu, stanbula gelerek gizli polislie girmitir. Serkldoryanda (Cercle dOrient)
nemli bir kiinin paltosunun cebinden bir mektup ve bir czdan alm fakat yakalanmtr. Gizli
polislii yznden ticaret mahkemesi bakan olmutu. Mehur falc Eblhdann desteklemesiyle
sarayda i bulmu ve Abdlhamitin emrine girmitir. Abdlhamit eitli zamanlar, Memleketimde
zzet gibi bir adamm varm da niin haberim olmam, ben asl byle bir adam aryordum. Bu kadar
yaknmda olduunu neden kimse haber vermedi dermi.
zzet, Sadrazam Halil Rifat Paay ekitirmekle ie balam, fakat baarl olamamt, yalnz
Sait Paann Yldzda gzn korkutmu ve ngiliz eliliine snmak zorunda brakmt. Daha
sonra Eblhday bile gammazlad. O bile padiaha, Efendimiz, zzet yle ahlkszdr ki bir gn
sizi, vatan bile satar, herkese ihanet eder demi; hatta padiaha Bu adam niin yannzda
tutuyorsunuz? diye sormu ama gene de srdrememiti. Abdlhamitin akl hocasyd. Rus elisi
tarafndan Yldzda odasnda tokatlanm, fakat bunu da iine sindirmiti. Sarayda kk bir odada
oturur, yer, ier, alrd. Acele yemek yer, birka lokmayla doyard. Her kim, hangi saatte saraya
gelse zzeti karsnda bulurdu. mparatorluun btn nianlarn ald. Merutiyetin ilanyla
Avrupaya kat, Msrda ld.
Dier saray ileri gelenleri iinde Ragp Paa, Fehim Paa, Serhafiye (ba hafiye) Ahmet Paa
nemlidir. Bunlardan Fehim Paa, Esvap smet Beyin oludur. Sarayda bym, Harbiyeden
soylular snfndan yzbalkla km, padiahn yaverliini yapm ve yirmi be yanda paa
olmu, namuslu adamlar srdrm ve halka kan kusturmutur. Merutiyetin ilannn ardndan
Bursadan kaarken yakalanarak halk tarafndan lin edilmitir.
Sarayn musahiplerinden olan Gani Aa, Hafz Behram Aa, Nadir Aa padiahn btn
zelliklerini bilen kimselerdi. Abdlhamit devri, birok kiinin saray etrafnda toplanp gelecek
bekledii bir devirdi.
30 Babakanlk.
31 stanbul Belediye Bakan.
32 ilei Bakan.
33 Sarayda, vekillerin ve dier kiilerin bavurularn yapacaklar ve padiah yaknlarnn grev aldklar daire.
34 Hkmdarlk makamnn zel denei, para ve mallar.
35 Harp Okulu.
36 Eli adna ileri takiple grevli kimse.
37 Millet Meclisinin kararlarn incelemekle grevli ikinci bir meclis olup Osmanl mparatorluunun 1877 ve 1908 Meriteyitende yeleri
hkumete seilmiti. Gnmzde senato.
38 Askeri dantay.
 ABDULHAMT VE MTHAT PAA

Abdlazizin tahttan indirilii, ksa bir zaman sonra hl srlar zlmemi bulunan lm tarznn,
kamuoyunu yakndan ilgilendirdii bir srada, Osmanl tahtna oturmu olan Sultan Muratn cuma
gnleri selmlk trenine kt zaman gsterdii delilik belirtileri ve azdan aza dolaan deli
olduuna ynelik dedikodular stanbulu kartrm ve her kafadan bir ses kmasna sebep olmutu.
Abdlazizi ldrdler, Sultan Murat, amcasnn lmnden dolay oynatt diyenler bulunduu gibi,
Abdlaziz intihar etti, zaten onun soyunda delilik belirtileri grlmtr dncesinde bulunanlar
da vard. Abdlazizin ortaya atld ekilde ve iinde Mithat Paann, banda Ordu Komutan
Avni Paann bulunduu, kuvvetli birka pehlivann da bu ie katld bir ebeke tarafndan korkun
bir ekilde ldrlerek, ie bir intihar ss verildii haberini srarla ileri srenler bulunduu gibi,
tahttan indirilmi olan padiahn son derece onuruna dkn olduunu ynetim erkinin ve gcnn
snrlandrlmasn iin sindiremedii iin canna kydn syleyenler de vard. Bu bilinmezlik bir
trl zmlenemiyordu. te bu srada, yeni padiahta da grlen normal olmayan davranlar devlet
ileri gelenlerini hem korkutmu, hem de skntya drmt. Bu hale tam 93 gn dayanlmt. Fakat
bir gn, Yldzdaki havuza Sultan Muratn kendisini kaldrp atmas ve Amcam, amcam
ldrdler, bunu ben sylemedim diye lk atmas zerine, padiahn hastal son derece kt bir
ekil alm, arlan yerli, yabanc doktorlar, Beinci Muratn nemli bir dinlenmeye gereksinimi
olduunda ortak gr belirtmilerdi. eyhlislm ise deliren bir hkmdar ve halifenin emir vermesi
ve yasak koymasnn slam mmeti iin Allah korusun tehlike nedeni olaca ve bu sebeple o
kimsenin hilafetin yce katnda ve yce Osmanl tahtnda kalmas izin verilebilir mi diyerek fetvada
soruyu ortaya koydu ve zin verilemez kararna vararak Sultan Muratn iyileinceye kadar
Osmanl hilafet ve saltanat makamndan uzaklatrlmasn istedi.39 Bu durum karsnda devlet ileri
gelenleri ortak kararla saltanata ehzade Abdlhamit Efendiyi armlar ve Mithat Paa,
padiahtan bu konuya ilikin yazl bir belge almt.
Aslnda o zamanki devlet adamlar, erkez Hasan olayyla hayatn kaybetmi olan Serasker40
Hseyin Avni Paann diktatrlnden kurtulmu bulunuyor, yeni padiah da avular iine
aldklarn sanyorlard. Fakat Abdlhamiti hi tanmyorlard. Gayet kurnaz ve sinsi bir insan olan
yeni padiah, gcnden kendisini kurtarmak ve bamszln ele almak abasndayd. Bunu zellikle
Mithat Paaya ilk balarda hissettirmemek iin ok zen gstermiti. Ne dediyse onu yapm, ne
istediyse onu onaylamt. Bu belgeyi de bu nedenle imzalayp Mithat Paaya vermiti. Fakat ay
sonra Sultan Muratn bilinci yerine gelmeye, hastal normal bir hal almaya balamt. te
Abdlhamit, bu olaydan son derece korkmutu. Mithat Paaya verdii yazl belgeyi geri almaya
kalkmt. Doal olarak Mithat Paa bu istee raz olamazd.
Bir gn kendisini ziyarete gelen Mithat Paay bir saat Yldzda bekleme odasnda beklettikten
sonra, onu drt yaverin eliinde tutuklattrp birka saat sonra Dolmabahe Saraynn nnde istim
zerinde duran zzettin Vapuruyla lke dna, Brendizi Limanna gnderip kartmt. Bir sre
Avrupada yaayan Mithat Paay, lkede grd kuvvetli taraftarlarndan korkarak ekici
nerilerle tekrar lkeye arm ve ona eski makamn vereceine sz vermiti. Halk, hrriyet
kahraman Mithat Paaya hayrand. Padiahn, ne 93 Moskof seferinin sorumluluklarn Mithat
Paaya ykletmesi, ne de Abdlazizin lmnden Mithat Paann suu bulunduuna dair kard
sylentiler halk zerinde etkili olmamt. Hibir are, Mithat Paann gnllerde kurduu
kahramanlk antn ykamyordu. lkesini seven, ok temiz bir karakterde bulunan Mithat Paa, bu
defa da Abdlhamitin tuzana dmekte gecikmemiti. Yurda dnm, nce Suriye valisi olmu,
sonra da zmir valiliine getirilmiti. Hele bir akam yoklamasnda rencisinin alld gibi
Padiahm ok yaa! diye baraca yerde Mithat Paa ok yaa! diye barmas, bu haberin de
hafiyelerin jurnalleriyle saraya yetitirilmesi Abdlhamiti deliye evirmiti. Abdlhamit, saltanata
getii ilk gnlerde imzalad belgenin hl peindeydi. Mithat Paadan bunu zorla almaya karar
vermi, gizlice zmir Blgesi Kumandan Rza Paa ile zmirde srgnde olan erkez Hasann
kardei erkez Osman, Mithat Paann tutuklanmasyla grevlendirmiti. Bunu haber alan Mithat
Paa, dostu bulunan Fransz konsolosluuna giderek siyasi snmac olarak kabul edilmesini rica
etmi, fakat Abdlhamit korkuya kaplarak stanbuldaki Fransz elisiyle hemen anlam ve Tunus
zerindeki hak iddialarndan vazgemek kouluyla Mithat Paann teslimini eliye kabul ettirmiti.
te bunun zerine Mithat Paa gzetim altnda stanbula getirtilmi, Yldz Saraynn adr
Kkne sokularak burada hapsedilmiti. Mithat Paann ktibi Osman Srr Efendi, ar ikenceler
yaplmasna ramen bu belgenin nerede bulunduunu bir trl sylememiti. Padiah buna fkelenerek
ad geenin aile bireyleriyle beraber Bitlise srlmesini emretmi, Bitlis valisi de ikenceye devam
etmiti. Fakat Osman Srr Efendinin ei Safiye Hanm buna dayanamam, belgeler arasnda bulduu
bir kd atee tutarak yazlarnn okunmasn salam, olay telgrafla saraya bildirilmi, Abdlhamit
Osman Srr Efendiyi balayarak stanbula artm ve bu nemli belgeyi sonunda ele
geirmiti.41
Bu baar zerine erkez Osman Bey padiahn yaverliine atanm, Rza Paa da terfi ederek nce
zmit ve evresi kumandan olmu, sonra da mareallie ykseltilerek ordu komutan olarak atanmt.
Yldzda, Kadasker42Srr Efendinin kurulan olaanst hal mahkemesinde, Abdlazizin lm
konusu ele alnarak Padiah Baktibi Zlfl Sait Paann dzenledii sorularla Mithat ve Mahmut
Paalarn ve mabeyinci Fahri Beyin bu cinayete ortak olduklar, Necip Beyin bizzat tahttan indirilen
padiah ldrd, birka pehlivann da bu ie yardm ettii heyetin kararyla gya meydana
karlmtr. Elimizde fotokopileri bulunan Yldz Mahkemesi zabtlarnda, Plevne kahraman Gazi
Osman Paa, Dmeke Fatihi Gazi Ethem Paa gibi daha birok paann ve beylerin bu uydurma olaya
imza koymu olmalarn, Sultan Abdlhamitin onlarn zerindeki snrsz etkisinin bir grnts
saymak gerekmektedir. Gerek bu kurmaca cinayette bizzat rolleri olan, gerekse cinayete ortak
olduklar gya ortaya karlm bulunan kimseler hakknda Yldz Mahkemesinin verdii idam
karar, hakikatte padiahn arzusuna uygun verilmi, fakat grnte Abdlhamit bir acma duygusuyla
ve cmertlik gsterisiyle ad geen kimselerin cezalarn mr boyu hapis cezasna evirmiti.
Nuri, Mithat ve Damat Mahmut Paalar, bu nedenle Arabistann bir kesinde ikliminin iddeti,
scaklnn fazlalyla nlenmi, ku konmaz, kervan gemez szne uygun bir l kalesi olan Taife
srlmlerdir. Nuri Paa yolda ldrm, dier ikisi tam sene, bu korkun zindanda hcre hapsine
dayanmlardr.
Abdlhamit, bu cezayla da halkn gznden dmediini grd paalarn kesinlikle
ldrlmesine karar vermi ve korkun olay 1884 yl Mays nn 7. gecesi cereyan etmitir. Mithat
Paann yanna girenler paay kement atarak bomular, ok gl kuvvetli olan Damat Mahmut
Paa, uzun sre kar koyduu iin birok kiinin yardmlaryla reme organlar koparlarak ehit
edilmitir. te bu hizmetleri zerine Hicaz Valisi Topal Osman Paa mareallik rtbesine terfi
ettirilmitir. Zavall hrriyet kahraman Mithat Paann son sz u olmutu: Allah, devlet ve milleti
sonsuza dek korusun!
39 O zamanlar u tarih drlmt: 93te 93 gn na-murad oldu (arzusuna ulaamad) Murat. 1293 S.N.Tansu.
40 Ordu komutan; Tanzimattan sonra savunma bakan.
41 Osman Srr Bey, hlen Bursada Evkaf (Vakiflar) Mdr Cahit Beyle bugn Denizyollar Kontrol ubesi memurlarndan Ercment
Beylerin babalardr.
42 Kaad-i askerden kazasker haline dnm ve byle yaygn kullanlmtr. Osmanl devrinde ordu kads askeri yarg denmektedir.
 ERZURUM, HRRYETN LNI ONURUNU AZ KALSIN
MANASTIR VE SELANKN ELNDEN ALACAKTI

Merutiyeti lkede yeniden kurmak dncesiyle zgrlk arkadalarla beraber altmz

gnlerde, ben de dierleri gibi srgne mahkm edilmi ve Erzurumun yolunu tutmutum. Oraya
vardm zaman Erzurumda kaynaan bir genlik ve subay kitlesiyle karlam ve deta
sevinmitim. Merutiyetin ilnna rastlayan gnlerde eer orada bulunan Vali Arnavut Abdlvahap
Paa skynetim iln etmemi ve Erzurumlu vatanseverleri Sinop Kalesine gndermemi olsayd,
Erzurum, Hrriyetin iln onurunu Manastr ve Selanikin elinden alm olacakt. Yalnz Abdlvahap
Paann subaylara dokunma dncesini Ordu Miri Zeki Paa nlemi ve buna engel olmutu.
Benim grevim, Rus snr zerindeydi. Svari yzbas olarak bulunduum yer, Sarkam
cephesindeki Azap kyyd. Grevim da yollarndan ve Rus snrlarndan kaak olarak gelecek
Ermeni komitaclarn yakalamak, onlarn imparatorluk topraklarna silh, bomba, cephane
sokmalarna engel olmakt. Komitaclarn kimliklerini saptamak da nemli grevlerim arasndayd.
Hi unutmam bir gn askerlerimiz, banda erkez kalpa, belinde erkez kamas ve stnde erkez
elbisesi olan bir yolcuyu tutmu ve karakola getirmilerdi. Kendisine nereden gelip nereye gitmek
istediini sormutum: Biraz izin verin de soluklanaym, yorgunluktan bitkin bir halde olduumu
grmyor musunuz? demiti.
Erleri savp be-on dakika dinlenmesine izin verdikten sonra, ilk nce sze balayan gene o
olmutu. Hsamettin Bey, beni tanmadn m? diye sze balaynca enikonu armtm. O, yzme
bakarak; Ben, Harbiyede senin okul arkadan Hseyin Tosunum. Yoksa bizi de Ermeni komitacs
m sandn? demiti.
O zaman Hseyin Tosunu tanmtm. O da, benim gibi Jntrklerdendi. O da bizim gibi tevkif
edilmi ve Taklada yatmt. Sonra da eref Vapuruyla Trablusgarpa srlmt. Hemen
kendisine sokularak; Peki ama Tosun, Trablusgarp neresi, Kafkasya snr neresi? imdi burada ne
aryorsun? dedim.
Gld: Acele etme Hsam, Trablusgarptan bir kolayn bularak l yoluyla katm. Afrika
sahilinden bir gemiye atlayarak Fransaya getim ve Parise gittim. Jntrklerle iliki kurdum.
rgtn yardm ve emriyle yola ktm. Rus uyruklu olarak Kafkasyaya geldim. Oradan da snr
geerek Erzuruma gitmek ve rgt kurmak arzusundaym dedi.
Bir sre, ba baa uzun uzun konutuk. Ayn rgtn iki adam, stelik iki birbirini seven ve
birbirine inanan okul arkada olarak abuk anlatk. Yalnz merak ettiim bir-iki noktay sormam
gerekiyordu. Dedim ki: Kuzum Hseyin, hepsi gzel, fakat iletiimi nasl salayacaksn?
Ruslarn elindeki Kars ehrinin Postane Mdr Ermeni ampan Rus kuryesidir. Onun araclyla
mektuplar, gazeteler snrdan geecek ve Erzurum Postanesi mdrne verilecektir. O da rgttendir.
Ben de Erzurumda kalpak derileri gibi Rus mallar satlan bir dkkn aacam diye anlatt.
abucak her noktada anlatk. Ben snrn bu noktasndan geecek mektuplar ve basl gazete ve
dergileri postane mdrne gnderiyor-dum, o da Hseyin Tosuna veriyordu. Paristen zellikle
Meveret Gazetesi geliyordu. Bunlar Van, Bitlis, Diyarbakr, Mu ve Erzincana gn-deriyorduk.
Hseyin Tosun Beye direktif verenler, ona bu konuda yetkilisin diyenler Ahmet Rza ve Doktor
Bahaettin akir Beylerdi. Nihayet Erzurumda bir baskn dzenlenmiti. Ordu Tabur Kumandan
Binba Saffet Bey de rgttendi. Onun ho grmesi sayesinde zgrlklerden, subay ve vaizlerden
oluan bir kalabalk postaneyi ele geirmiti. Buradan Yldz Saraynn telgrafhanesi bulunmu,
makine bana gelen Arap zzet Paadan, Erzurumlularn Merutiyetin iln iin hissettikleri gl
duygu ve cokuyu padiaha bildirmesi istenmiti. Abdlhamitin sadk klesi Arap zzet Paa,
telgrafla halkn bu hakl isteinin padiaha sunulacan ve isteklerin yerine getirilecei konusunda
sz vermiti. Fakat ok az sonra Erzurum Valisi Nazm Paa grevden alnm, yerine Arnavut
Abdlvahap Paa atanm, o da Yldzdan ald emirleri yerine getirmeye balamt. Padiah
telgraf bana aranlarn hepsi yakalanm ve ikenceyle konuturulmulard. Birok vatansever bu
yzden Sinop Kalesine yollanmt.43 Abdlvahap Paa, Erzurumdaki Kolordu Kumandan Kurmay
Albay Ahmet Abuk Paann ve Rus Snr Kumandan Kurmay Albay Fahri Beyin deitirilmesini,
benim ve btn subaylarn tutuklanmasn istemiti. Fakat Erzincandaki 4. Ordu Mareali erkez
Zeki Paa buna izin vermemiti. nk tam bu srada Ruslarn Kafkasya Askeri Valisi General
Avriyanof ile Kafkasya Rus Svari Alaylar Kumandan Kurmay Albay Maksimof, Erzincanda
Mareal Zeki Paann konuu bulunuyor ve onu ziyaret ediyorlard. te bu olaylar douda
yaanrken, Rumeli Genel Mfettii Hilmi Paa da, Abdlhamite ektii telgrafta, Zat- ahanelerine
unu arz ederim ki bu taraflarda benden baka herkes ttihatdr cevabn veriyordu.

Bir sre sonra Kolordu Kumandan emsi Paa Manastrda ldrlm ve Merutiyet,
imparatorluun her tarafnda yrrle girmek kouluyla iln edilmiti. Abdlvahap Paa subaylar
tutuklamaya hazrlanrken, cann kurtarmak iin zor kaabilmiti. Merutiyetin iln zerine
Erzurumda 1 ve 2 numaral ttihat ve Terakki kulpleri almt. 44 Bunlardan ikincisinin kurucusu
olmak onurunu tadm iin byk bir sevin duyuyordum. Enver Paann amcas Halil Bey (Paa),
pilot Salim, mehur Yakup Cemil, sava ve konferans mer Naci ve Filibeli Hilmi Beyler oraya
gelmilerdi. Ermeni vatandalardan hibirisi kulbe kaydedilmemiti. Halbuki genel merkez,
gnderdii direktifte yle diyordu:
ayet Ermenileri kulplerimize kaydettirmezseniz, bunlarn hepsi Prens Sabahattinin Adem-i
Merkeziyeti Partisine45 kayacak ve oraya dhil olacaklardr. O zaman bamza yeni belalar
alacaktr. yemizin bu konuda uyank olmas lzmdr.
Bir numaral ttihat ve Terakki Kulbn ziyaret eden heyet Erzurumdan rana gemiti. nk
orada da vatanseverler ran hkmetine Merutiyet idaresini kabul ettirmilerdi, ikinci bakanla
seilen Baytar (veteriner) Yzba Ali Rza Beyle el ele vererek almaya balamtk. Biz,
Gregoryen olan Ermenilerin kilise heyetiyle sk sk gryorduk. ok iyi hatrlyorum, her haftann
pazar gn, byk kilisenin bahesinde kadn, erkek btn Ermenileri toplayarak nutuklar atyor ve
onlar inandrmaya alyorduk. Ermenilerin kaytlar oalmt. Kulbn al treninin yapld
gece aramzda davetli olarak Fransz ve ngiliz konsoloslaryla Rus general konsolosu da eleriyle
beraber bulunmulard. Ermeni ileri gelenleri de gelmiti. Sonralar toplantlar cuma ve pazar
geceleri olarak ikiye karm ve Ermeni vatandalarn dertlerini dinleyerek yerine getirmeye
balamtk ve Ermenilerin Prens Sabahattinin partisine gemesini bylece nlemitik. in garibi,
kulbe Ermeni Tanaklarndan bile girenler olmutu. O zamanlar Azerbaycandan gelen Ermeni
tiyatro gruplar, Erzurumda Glbanda kiraladklar tiyatroda, geceleri sergiledikleri oyundan
evvel ttihat ve Terakkinin iki numaral kulbnden grdkleri destek ve yardm iin teekkrlerini
bildiriyorlard. Btn konsolosluklarn Ermeni evirmenlerini elde etmitik. Nihayet bu genel
uyumdan holanan Fransz ve ngiliz konsoloslar beni yemee davet etmilerdi.
Rus general konsolosu da dzenledii ayda bana teekkr ediyor, ttihat ve Terakkinin cins ve
mezhep fark gzetmeden yapt almalara kar duyduklar honutluu belirtiyordu.
Bu olaylar, Paris ve Londra basnna kadar aksetmiti. Rus general konsolosunun ei de Trk-
Ermeni dostluunu vm, stanbulda yaynlanan bir gazetenin bayazar Yervant Efendi de buna dair
bir yaz yazmt. Benim toplantlarda Ermenilere nerim, Osmanl mparatorluuna sadk
kalmalaryd. Onlara tarihte, Trklerin, Ermenilerin ve Rumlarn hep beraber karde gibi
yaadklarn anlatm, ekmek yedikleri bu kutsal topraa nankrlk etmemelerini sylemitim. Ayrca
Prens Sabahattinin merkezden ynetimci partisinin bu memleketi paralamaya gtrdn
anlatmtm. stelik; Ermeni aydnlarnn, Osmanl mparatorluu saraylarnda, devlet ileri gelenleri
arasnda grd deer ve nemi unutmaynz, Noradunkyan Efendi gibi kiiler, sizlerin arasndan
km bir Osmanl nazrdr demitim. Ermenilerin mimar, kalfa, tccar ve sanatkr olarak bu
memlekette n yaptklarn, slm adaletinden emin olmalarn, Merutiyet nimetlerinden Trklerle
beraber faydalanmalarn dilemitim. Ermeniler bu konumalarmdan ok mutlu olmulard. Fakat
tpk stanbulda olduu gibi Erzurumda da bir gericilik olay gereklemi, padiahn sadk adam
Arapkirli Yusuf Paa, kulplerin Ermeni propagandas yaptn ve eriatn elden gittiini ileri
srerek bunlar kapatm ve subaylar ldrtmt. O zaman canmz kurtarmak iin Fransz
konsolosluuna snm ve Erzurumdan kamtk.
43 Sinopa srlenlerden hatrmda kalanlar: Erzurumda Mezar Arkal Mevlt, Kapalarda kuyumcu Hac Akif, dava vekili Seyfullah
ve vaiz evket Hoca. H. ERTRK
44 Birinci ttihat ve Terakki Kulbn o tarihte Ahz- Asker Reisi (Askerlik ubesi Bakan) Erzurumlu Sleyman Bey kurmutu. H.
Ertrk.
45 Toplumun bir merkezden deil; her il, her eyalet veya her kurumun zerk olarak ynetilmesini savunan bir siyasal gr savunan
parti.
 MUSTAFA KEMAL NEREDE VE NASIL TANIDIM?

Erzurumda yaanan gericilik olay yznden kamak zorunda kalmtm. nk orada da eriat
isteriz! diye baran insanlar vard. Halk kitleleri hzla istenilen yne dndrlebiliniyordu. Askerin
ve cahil halk katmanlarnn ldrmek istedii kimselerin banda aydnlar ve subaylar vard. Beni de
ldrmek istemilerdi. Evim, Dibahane Mahallesindeydi. Hkmet konann nnde kendisine
rastladm Fransz konsolosluu evirmeni Ermeni Srebyan Efendi, Neredesiniz Hsamettin Bey,
sizi vuracaklar, gelin konsoloslukta size yer ayrdk! diye haykrmt. lk iim, annemi ve ailemi
Vali Tahir Paann yanna gtrp teslim etmek olmutu. Vali, ok temiz ve namuslu bir insand, ayn
zamanda ttihat ve Terakkiye de eimliydi. Bu srada orada bulunan bir polis memuruna,
Hsamettin Beyi Fransz konsolosluuna gtrnz emrini vermiti. Gittik. Fakat bu srada asiler
evime saldrmlar, eyalarm snglemiler, yatak ve yastklarm delik deik etmilerdi. ttihat ve
Terakki Genel Merkezine bu gericiliin nedeni olarak gsterilen Arapkirli Yusuf Paa sonradan
stanbula davet edilmi ve yarglanarak idam edilmiti.
Dier taraftan o srada Erzincanda bulunan 4. Ordu46 Mfettii Mareal brahim Paa bu gerici
isyana Erzurumdaki 2 numaral ttihat ve Terakki Kulb neden olmutur kararna varm, beni de
onun bakan olmamdan tr sulu grm, cret durumumu belirtir belgemi alarak stanbula
gitmem ve Merkez Kumandanlna teslim olmam konusunda ilgililere emir vermiti. Mareal
brahim Paann bana dmanl undan douyordu:
Kendisi Merutiyeti izleyen gnlerde 4. Ordu Mfettiliine ttihat ve Terakki Genel Merkezinin
izniyle atanmt. Halbuki bu kii istibdat devrinde Serezde kumandanken ttihat subaylarn Selanik
ve Manastrdaki ubelerle grme yapmasna engel olmu ve bylece Abdlhamitin sevgisini
kazanmt. Bu atanma haber alnnca Erzurum Garnizonundaki subaylarn isteklerine uyarak
kendisine yle bir telgraf ekmitim:
Abdlhamit devrinde, Selanik ve Manastrdaki ttihat ve Terakkinin eylemlerine sert emirlerle
engel olmaya almtnz. imdi de 4. Orduya ve buradaki ttihat ve Terakkicilere ihanet edip
etmeyeceinizi renmek istiyoruz.
Benim imzamla ekilen bu telgraf Trabzonda alan Mir Paa, ok gururlu ve zorba ruhlu bir
insan olmasna ramen zorunlu olarak yle cevap vermiti:
4. Orduya bal tm subaylarn dileklerini yerine getirmek arzusuyla anl ordunun kumandanln
stlendiimi sizlere haber verebilirim.
Fakat o bunu unutmam ve beni Erzurumdan srmt. Erzurumdan deve katarlaryla Trabzona
gidilirdi. Bu tama iini zerine alm bulunan kervanclar ranlyd. Ben de ran konsolosunun
yardmyla katara ailemle beraber katlmtm. Uurlamaya konsoloslar gelmi, fakat subay
arkadalarma izin verilmemiti. Erzurumdan, stanbul Kapsndan karak yola koyulmutuk. Deve
katar, Kop Dalarn ve Ziganalar arkasnda brakarak Trabzona varm, biz de akir Efendinin
oteline inmitik. Trabzon Kumandan Kurmay Tugeneral 47Abuk Ahmetti. Paa beni snr
karakollarndan tanr ve severdi. Parasz olduumu syleyince glerek, Hsamettin Bey i paraya
kalsn, al imdilik u on altn, ne zaman elin deerse verirsin demiti.
 Trabzondan kalkan Seyr- Sefinin48bir vapuruyla stanbula gelmi, annemi ve ailemi
akrabalarmn evine brakarak Merkez Kumandanlna gitmitim. Merkez Kumandan Piyade
Yarbay Kalkandelenli ahap Beydi. Odada okul arkadam zmitli Svari Yzbas Mmtazla
karlaarak kucaklamtk.
Merkez kumandan olaydan haberdard. Hsamettin Bey demiti, size vereceim inzibat
avuuyla Divan- Harbe bavuracaksnz! Bunu iiten Mmtaz Bey Ne mnasebet ahap Bey
dedi, onu ben Divan- Harpe gtrr, ben elik ederim.
Beraberce Divan- Harbe gitmitik. Hepsi Mmtazn arkadalaryd. Beni zgrlk, ttihat,
sekin bir subay olarak tantnca, bakan Hepsinden haberimiz var, onu Svari ubesine gtrnz
de atama ilemini yapsnlar demiti.
Svari ubesi Mdr Binba Zeki Bey, defterleri aarak biraz dndkten sonra yzme bakarak,
Sizi en civcivli bir yere, Serezdeki 25. Alayn 4. Blne kumandan olarak atyoruz, yolunuz
ak olsun dedi.
Serezdeki askeri kulpte konferanslar veriliyordu. Svari Mfettii Tugeneral Tayyar Paa ve
Kurmay Bakan Albay Rait Galip Bey, svarilie ait konferanslar da bana verdiriyorlard. Bu
konferanslar ksa zamanda dikkat ekmiti. Askerin eitim ve renimi st dzeydeydi. Yaplan bir
tatbikatta svari alaylar iinde bizim blk birincilii kazanmt.
Ordu kumandanl bu sonucu harbiye nezaretine yazd. Takdirname geldi. Blmze mzrak
verildi. Bu, svarilikte bir eit ayrcalkt. Askerlerin hzla yetitirilmesi emredildi. Selanik Ordu
Mfettilii de bizimle yakndan ilgilenir oldu. O srada Osmanl Erkn- Harbiye-i Umumiye
Riyaseti49 muhtemel bir Balkan Savan sezmi ve bunu gz nne alarak Bulgar, Srp, Yunan,
Karada devletlerine kar drt cepheli bir sava iin gereken tatbikatn yaplmasn emretmi, otuz
kadar kurmay subay bu ile grevlendirilmi ve bizim bl de bu tatbikatlarda krmz-mavi
kuvvetlerin harektnda grevlendirmek zere semiti. Blmle beraber Selanike gitme emrini
alm ve ehre de gelmitim. Tatbikatn tartmasn yapacak subaylar Selanikte toplanmlard. te
ilk defa burada Mustafa Kemali grm ve tanmtm. O zaman ok genti. Orta boylu, altn
renginde sar salar vard, yeil gzl, pembe yzl, ar bal ve ciddi bir subayd. Giyinii ok
temiz ve dzenliydi. Konumas son derece dikkatimi ekmiti. Baklarnda insan kendisine hayran
eden bir ekicilik vard.
Otuz kurmay subayn iinde bir kdemli kurmay yzba olarak en ok konuan, dikkatle ve keyifle
dinlenen bir kiiydi. Parmaklarn harita zerinde gezdirerek yerinde grler ortaya atyor ve nemli
eletiriler yapyordu. Mustafa Kemal bu kurmaylara, Durum Balkanlarda bir sava olacan
gstermektedir. Bu durumda drt kk devletin saldrsna urayacamz, bu ordular birbirleriyle
birlemeden tpk Napolyonun savalarnda tatbik ettii gibi, hepsini teker teker yenmemiz
gerektiini syleyebilirim. Bulgarlarn, Yunanllarla ve Srplarla anlaamayacan sanyorum. Bu
durumda ilk savan Bulgarlara kar olmas gerekmektedir. Taarruzu Bulgaristan zerine yapmalyz.
Burada hzla sonu aldktan sonra, Yunanllar zerine yrmek, Srp ve Yunan ordularnn
birlemesine engel olmak zorundayz. Karadaa kar bir savunma sava yapmak ve onu en sona
brakmak gerekiyor. O halde iki nemli cephemiz olacaktr: Dou Cephesi ve Bat cephesi. Bu iki
ordunun arasnn kapanmamas da gerekmektedir. Dnceme gre tatbikatn dm noktas Manastr
n olacaktr demiti.
 Mustafa Kemali herkes dikkatle ve nemseyerek dinliyordu. Kararlarnda seri, dncelerinde
tartmac olan bu gen subay her zaman, ilk gn grdm cokuyla hatrlarm. Yaptmz tatbikat,
hep onun nerdii eklide gelimi, douda mavi kuvvetler, batda krmz kuvvetler yenilgiye
uramt. Mustafa Kemal bundan u sonucu karmt: Eer belirgin bir dzenleme yanl
yaplmazsa, douda Bulgarlara kar baarl olmamz mmkndr. Fakat batdaki kuvvetlerimizin
durumu her zaman iin tehlikelidir.
O gnden sonra bu gen subayn kaderi ve yaamyla yakndan ilgilenmeyi kendime i edinmitim.
1909da Selanikte byk bir salonda konuan bu gen ve yakkl subay, bilgisine gvenen,
inandrma yetenei olan bir insand. Cesurdu kukusuz. ikyet ettii baz nemli sorunlar da vard.
Orduda partizanlk grdn ve bunun lke iin byk tehlikeler douracan sylyordu.
Yksek rtbeli subaylar Hrriyet ve tilf, kk rtbeliler de ttihat ve Terakki yeliiyle
vnyor. Ordu, siyasetten daima uzak kalmaldr. Hepimiz zgrlk ve gvenlik, adalet ve eitlik
ilkelerinin bu lkede egemen olmas iin savatk. Hareket Ordusuyla stanbul zerine yryerek
Merutiyeti elde ettik. Sonuta bunlar rejim sorunuydu. Ordu, kendisine den grevi yapt.
Gericilii bozguna uratt. Fakat artk yeter, imdi iimize bakalm. Yarn savalar olur da orada
Osmanl subaylar particilie derse, zavall Mehmetiklerin hali ne olur, sorarm sizlere?
Bu gen subayn hl kulaklarmda nlayan bu hakl yaknmalarn, Balkan Savana katlm ve
byk kn iinde gnlerce rpnm, dman ordularnn hzla birlemelerine tank olmu,
Rumelinin bir frtna, bir kasrgaya tutulmu sandal gibi altmzda battn grm bir asker olarak,
Mustafa Kemalin Selanikteki konumalarn, eletirilerini ve tam bir kurmay subay olarak, her eyi
btn ynleriyle birer birer nasl gzden geirdiini anmsyorum. Ona kar duyduum bu hayranlk,
bizi daha sonra birok yerde karlatrd. Bize, onun emrinde almak onur ve mutluluunu yaatt.
Atekes yllarnda rahmetli Mareal Fevzi akmakn da bana verdii nemli bir grev nedeniyle,
Anadoluda balatt savaa paralel olarak stanbulda, dman igali altnda gizlice yrttmz
rgtlenmeyle yaptmz nemli yardmlar, daha sonra Gazi Mustafa Kemali, Byk Atatrk
honut etmi, birok kez beeni, teekkr ve vglerini kazanmama neden olmutu. Yarbaylktan sonra
kazandm rtbe, elimdeki takdir ve vg mektuplar, resmi belgeler, onun bu beenisini kantlayan
deliller olarak saklanmaktadr.
46 4. Ordunun merkezi Erzincandayd. H. Ertrk.
47 Osmanl Devletinde kurmay olmadan da general rtbesi alnabiliyordu.
48 Akay denizcilik irketiyken, sonradan Denizbank olan kurum.
49 Genel Kurmay Bakanl.
 YILDIZ YAMASI

Batllarn bir atasz vardr; Kral ld, yaasn kral derler. Bu kk satrda neler gizlidir
bilseniz! Ben de Yldz yamas iin bunu tekrarlayacam. Gerekten Abdlhamit tam 33 sene bu
lkeyi ynetmi, birok genci uzak lkelere srmt. Fakat gnl isterdi ki, byk bir fikir
balln temsil ettiklerini iddia eden ttihat ve Terakkiciler, istibdat idaresini tarihe kartrrken,
iktidar ele alrken ve bir saltanat deitirirken, o zamana kadar yokluundan ikyet ettikleri hrriyet,
adalet, eitlik ve kardelik prensiplerine sadk kalsnlar, bize de rnek bir idare tarz gstersinler...
Ne gezer! stanbulu direni olmadan alan, Hrriyet-i Ebediye Tepesi diye sonradan adlandrdklar
yerde adr kuran, silh atan, beli fiekli, omuzlar tfekli bu idealistler, halka kendilerini
sevdirecekler ve eski ynetimin ktlklerini hzla ortadan kaldracaklard. Bu yolda yapmalar
gerekenin bir ksmn yaptlar.
Yeni dnemin resmi aln Yldz yamasyla yaptlar. Abdlhamit, bu 33 senelik saltanatnda her
taraftan kendisine hediye olarak gnderilen mcevherleri, altn, gm takmlarn, prlanta, yakut,
zmrt, necef ve daha binbir renk ve trde gzleri kamatran byk bir serveti Yldz Saraynda
byk bir dikkat ve zenle saklamt. Sonradan kendi anlatmyla unlar demitir: Ben bu kymetli
hazineyi, Yldz Saraynda zel olarak yaptrdm bir dolapta demir kasalar iinde saklardm.
Bunlar yama edilmitir. Kimin neyi ald da meydana kmamtr. Bu hazinenin milyonlar aan
deeri zerinde durulmaktadr. Tahttan indirilen Sultan Abdlhamit, Selanikte Alatini Kknde
arkadam Debreli Zinnuna, Ne yazk ki, ttihatlar bu byk hazineden hi olmazsa Meclis-i
Mebusan bilgilendireceklerdi, onu da yapmadlar ve bu byk serveti unutturdular demitir.
ttihat ve Terakki kartlar, Hareket Ordusu stanbula geldii zaman Yldz Saray yama edildi
diye sulamalarda bulunduklar gibi, Yldz Saray bahesindeki havuzun altnda gizli mahzende
bulunan hazineyi ttihat ve Terakki ileri gelenlerinin ellerine geirmeleri zerine Osmanl maliyesinin
yzn gldrdkleri halde, saysn Osmanl Meclis-i Mebusanna bildirmedikleri konusunda ttihat
ve Terakki ileri gelenlerini sulamlard. Halbuki gerekte yama edilen yalnz mcevherler deildi.
Sarayn kadife ipek perdeleri, gz kamatrc avizeleri, Herekede zel dokunmu hallar, sedef
tablalar, oyma ilemeli kaplar, altn vazo, gm amdan ve mangallar, ceviz ve maun aacndan
retilmi koltuk ve kanepeleri, kutynden yatak, yorgan ve yastklar, gm mutfak takmlar, kak
ve atal koleksiyonlar, lkeye yeni bir ynetim anlay getirdiklerini savunan Hareket Ordusunun
dndaki fedai eteleri tarafndan paylalmt. Dier taraftan da padiahn hizmetinde bulunanlar,
yaverler, mabeyinciler, saraydan ekmek yiyen yzlerce insan, erkek olsun, kadn olsun, onlar da
ellerine geenleri ceplerine atarak savumulard. in en zc taraf, Abdlhamitin sevgili kz
Aye Sultanla, alelacele bir kat amarla saraydan karlp Sirkeciye getirilmeleri, oradan da
klar yanmayan bir vagon iinde tirenle Selanike gnderilmeleriydi. Yolda, sudan baka bir ey
verilmeyen tahttan indirilen hkmdarla kz, Selanikte uzun zamandan beri kullanlmayan, bombo
odalaryla insana her eyden nce znt veren bir kkte yaamak zorunda braklmlard. Birok
geceler ok yen Abdlhamit, kkn kadife perdelerinden birini yorgannn stne rterek
snmaya almt Bereket versin ki, ttihatlarn kalbine inen bir korku vard: Ya eski padiah,
hizmetinde bulunanlar veya ona hayran olan yabanclar karr da bamza bir dert aarsa? yisi mi,
biz onu tekrar stanbula getiririz. Hi olmazsa Abdlhamit, gzmzn nnde bulunur. Ve yle
yapmlard. Abdlhamiti sene sonra tekrar stanbula getirtmilerdi. Fakat bu defa da tahttan
indirilmi hkmdar, kardeinden Hi olmazsa insan gibi yaanacak bir kk isterim dileinde
bulunmu ve Sultan Mehmet Reatn iyi kalpli oluu da ona, lnceye kadar Beylerbeyi Saraynda
yaama ansn vermiti (Abdlhamit, Alman imparatorunun yatyla gelmitir).
Yldz yamas, olumsuz etkisini yalnz Abdlhamit ve Trk milleti zerinde gstermekle kalmam,
imparatorluun iinde ve dnda yaayan insanlar derin bir d krklna uratmt. Bu duyguyu
bize, hl dillerde bir ark gibi sylenen, idealist bir insan, byk sanatkr Tevfik Fikretin u
dizeleri ne gzel anlatmaktadr:

Yiyin efendiler, yiyin bu han- itiha sizin.

Yiyin, yemezseniz bugn, yarn kalr m kim bilir?
Bu hakkdr gazanzn, evet o hak da elde bir!
Doyunca, tksrnca, atlayncaya kadar yiyin!50

Fakat onlara da yar olmad. Parlayan ocak snd, hepsi il yavrusu gibi daldlar, kimisi uzak
diyarlarda Ermeni kurunlaryla, kimisi yurdun iinde kartklar iren bir ldrme giriiminin
durumas sonunda daraalarnda can verdiler. Balangcnda byk bir cokuyla girilen, tabancalar
zerine namus ve onur yemini yaplan, btn Trkleri bir arada toplama lksyle yelerini
birletiren bir partinin, dokuz senelik bu ksa dnemden sonra tarihe gmlmesi gerekten zcyd.
Bata Enver Paa, u szleriyle gittikleri yolun ne kadar yanl bulunduunu sonradan yle
anlatmt: Mcadelemizi baaryla sonulandrmak iin nmzde hibir engel yoktu. Kazanmamza
ramak kalmt. Eer Dnya Savanda baarl olsaydk byk Turan mparatorluu kurulmu, Rus
arl km olacakt. Ne are ki ans yzmze glmedi, viran olduk.
Hi phe yok Enver ve Talat Paalar mert, drst, namuslu ve idealisttiler. Fakat ttihat ve
Terakkinin genel merkezi hkmet ilerine ylesine kart ki, ortada partinin yksek dzeydeki
kiilerinden bakas grlmedi.
ttihat ve Terakkinin en nemli isimleri unlardr: Talat Paa, Enver Paa, Bahriye Nazr Cemal
Paa, Genel Sekreter Doktor Bahaettin akir, Doktor Nzm, Kara Kemal, Maarif Nazr kr,
smail Canbolat ve Prens Sait Halim Paa.
Bunlar ne oldu? Talat Paa -ki btn yaam sresince, zgrlk ve parlamenter rejim iin alm,
imparatorluun en ar ykn omuzlarna alm olmasna ramen sonuta partizan bir ynetimin
varaca korkun bir bitile karlatimparatorluun yklmasna tank oldu ve lkesini brakp
kamak zorunda kald. Snd Berlinde de itenlikle, yenilginin zararlarn en aza indirmek, bir
gn tekrar gzel yurdunu kurtarmak dncesindeydi. Fakat kahpece atlm bir Ermeni kurunuyla
Berlinde katledildi.
Enver Paa, bir denizaltyla Odessaya karak Moskovaya gitmi, dmanmz Ruslarla grnte
ngilizlere kar savamak iin anlamt. Oradan Kafkasyaya gelerek Batum Kongresinde Trk
illerinin her tarafndan gelen delegelere kapitalist devletlerin kt niyetlerini anlatm, Bolevik
Rusyay da bu ideal urunda yanlarnda savayor diye gstermiti. Baka yapacak ey de yoktu.
Ruslar kukulandrmaktan ekinmiti. Batumdayken Trkiyeye gelmek dileinde bulunmu, fakat
Mustafa Kemal hakl olarak, d dnyada, yeni balam olan Kurtulu Savann bir ttihat ve
Terakki hareketi olduu sanlmasndan ekinmiti. O zaman Enver Moskovaya dnm, Bolevik
liderleriyle ngilizlere kar Afganistanda, Trkistanda, olabilirse Hindistanda daha nceden
gnderdii Tekilt- Mahsusa yeleriyle i birlii yaparak sava srdrmeyi kararlatrmt. Fakat
Ruslar paadan pheleniyor, Enver Paa da Ruslar aldatmaya alyordu. Bir gn Moskovadan
kat51 ve Dou Trkistana geti. Buhara, Semerkant ve Takentte rgtlenmeye balad. Amac bu
Dou ve Bat Trk illerindeki Trkleri Ruslara, Boleviklere kar savaa ynlendirmekti. Fakat iki
dman -Ruslar ve ngilizlerbirleerek Enver Paay sktrdlar. Nihayet 1922 senesi
Austosunda Kzllara kar giritii savata kendisinin kumanda ettii Trkmen svarilerinin
banda vurularak ehit dt. Makedonyada doan, Trkistanda len ve btn mr boyunca Turan
mparatorluunu kurmak isteiyle rpnan Enver de bylece ehit oldu.
Cemal Paa, sava senelerinde yapt birok hataya ramen drst ve namuslu bir askerdi. O da
idealistti. Yenilgiyi grdkten sonra yurtdnda, fakat Trk memleketlerinde yeni bir rgt kurmaya,
savan srdrmeye karar vermiti. Bir sre Afganistan ordularnn dzene sokulmasnda, bir sre de
Kafkasyada urat. Fakat Tifliste bir gn Tanak etesine mensup bir Ermeni kurunuyla ehit oldu.
Ayn son Dr. Bahaettin akiri Berlinde, Prens Sait Halim Paay Romada, Trabzon Valisi Cemal
Azmiyi de Berlinde bulmutu. Ermeniler her tarafa dalarak ve gnlllerden oluan tetikilerle,
rkdalarn Trkiyeden karm olan bu ttihat eflerini yok etmeye yemin etmilerdi.
ttihatlarn, yenilgiye ramen memlekette kalanlar stanbulun igali srasnda Maltaya
srldler. Aslnda o devrin btn Trk aydnlar iin Malta zindanlarn grmek bir kaderdi. Fakat
Anadolu direnii glendike ve ngilizler milli hkmetle bir anlamaya vardka, bu aydnlar
serbest braklmaya balamt. Mustafa Kemal, bir zamanlar bu lkede zgrlk uruna savam bu
asil insanlar Byk Millet Meclisine ye yapt. Hepsine makam verdi. Amac artk tek bir bayrak
altnda ve az eyle yetinilen bir lk arkasnda btn aydnlar birletirmek, yeni devrimlere doru
yrmekti. Fakat baz ttihat ve Terakkicilerin kafasnda hl partilerini diriltmek, eski gnleri tekrar
yaatmak hrs vard. Bu hrs, maalesef iren bir ldrme giriiminin dzenlenmesine kadar
gtrld. Tm ama Mustafa Kemali vurmakt. Bu Trk ulusu iin ne kadar kt bir iyilikbilmezlik
olacakt. Olay zamannda haber alnd. lgililer her tarafta yakaland. te o yzden ttihatlarn
Maarif Nazr kr ve sekin eflerinden smail Canbolad, Albay Arif, Topu Rt Paa, Ziya
Hurit, Halis Turgut, opur Hilmi zmirde asldlar. Doktor Nzm, Maliye Nazr Selanikli Cavit,
Ankara Valisi Abdlkadir, Yenibaheli Nail, Filibeli Hilmi Ankarada idam edildiler. ae Nazr
Kara Kemal de evinde sakland tavuk kmesinde yakalanacan anlaynca intihar ederek hayatna
son vermiti.
50 O zamanlar Tevfik Fikret merhumun iirleri iinde Yama sofras, Han- Yama adyla dillerde dolayor ve elden ele geziyordu.
ok rabet grmt. S. N. Tansu.
51 Lenin ona inanyordu. Fakat dier Bolevik liderler aleyhindeydi. Lenin onu gizlice gnderdi. Vazifesi ngilizlerle mcadeleydi. H.
Ertrk.
 TRABLUSGARP SAVAI VE GNLL SUBAYLAR

talya, 1912 sonbaharnda donanmasnn korumasnda ve baskn eklinde Trablusgarpa, Osmanl

mparatorluunun bu son smrgesine asker karmt. Ynetim dneminde talyann byle bir
hareket yapacan sezmi ve devlet adamlarna sylemi olan Abdlhamit, talyanlar iin yle
demiti: Bu makarnaclar, korkarm ki bir gn Afrikadaki topraklarmza kmasnlar... Bize uzak
olmasa derslerini vermek her zaman mmkn olur. Fakat uzaklk ve deniz stnl, etkili bir ekilde
engelleme yapmamza olanak vermez. Bu yzden Trablusgarp da er ve ge kaybedeceiz.
Abdlhamit, ermi gibi konumu, yllarca sonra yaamnda bu kt sonu grmt. O zaman
Selanikte Alatini Kknde gzetim altnda bulunuyordu. Arkadam Debreli Zinnuna; Yzba,
biz bir zamanlar bu kt sonucu sylemitik. imdi ttihatlarn gnllleri arpyormu, gzel ama
sonu alnamayacak bir aba demiti.
Biz Rumelide drt cepheli bir olas savan tatbikatyla urarken, talyanlarn Trablusgarp ele
geirmesi haberi, bomba gibi Balkanlarda patlamt. Btn Rumeli ayaa kalkmt. O gnleri ancak
Rumelide bulunanlar anmsayabilecektir. Trakyada, Makedonyada, Arnavutlukta halk deta silha
sarlm, bu alakla kar iinde duyduu isyanla askerlik ubelerine koarak gnll yazlmak
istemiti. Babli her zaman yapt gibi diplomasi yoluyla sorunu zmek dncesindeydi. Harbiye
nezaretinde Hareket Ordusunun kahraman kumandan Mahmut evket Paa bulunuyor ve baz gnll
subaylar gizlice, Balkanlardan Yunanistan zerinden veya Msrdan Afrikann kuzeyinden
Trablusgarpa gnderiyordu. Bunlarn iinde Berlin Askeri Ataesi Kurmay Binba Enver Bey, Paris
Askeri Ataesi Binba Fethi Bey (Okyar), Hareket Ordusu Kurmay Bakan Kdemli Yzba
Mustafa Kemal Bey ilk koup gidenler iinde saylabilirdi, Trablusgarptaki askeri kuvvetlerin
banda Halepli Ethem Paa bulunuyordu. Gnll subaylar iinde Cevat Abbas, Atf (smet Paann
yaveri), Fuat Bulca, Sleyman Askeri (Tekilt- Mahsusann sonradan bakan), Gazzeli Cemal,
Manastrl Nuri, Piyade Temeni Bonak Fazl, Doktor Refik Saydam, Doktor Nihat Sezai,
Kuubazade Eref, Afyonkarahisarl Ali (etinkaya), kodral Ali Rza, Mareal Fuat Paann
olu Reit, dier olu slm, Jandarma Yzbas Kadri, Svari Temeni Fuat, Topu Yzba smail
Hakk, stemen Arif, Yzba Ali (Pilot Sadk Beyin aabeyi), Svari Yzbas zmitli Mmtaz,
Piyade Yzbas Hac Emin, Piyade Yzbas erkez Reit, Piyade stemeni nl Yakup Cemil,
Bingazili Yusuf etvan, Doktor Yarbay brahim Tali, Kurmay Binba Halil (Enver Paann
amcas), Nuri Bey (Enver Paann kardei), Trablusgarpl Sleymanl-bruni, Kurmay Albay Neet
Bey, Trablusgarpta Derne, Tobruk, Msrata cephelerinde savaa girmiler, Enver Bey Bingazideki
ve Dernedeki, Mustafa Kemal Tobruktaki kuvvetlerin bana gemilerdi. Bu iki ateli ve
zgrlk subay geleceklerinin belirlenecei bugnlerin balangcnda birbirlerine rakip
olmulard. Yerli Arap savalar da bu ele geirmeye kar duyduklar nefret ve alma duygusuyla
savayorlard. talyanlar, donanmalarnn korumasnda olmalarna ramen Trablus kumsallarndan
bir adm ileri atamyorlard. Enver Bey Derne zaferinin, Mustafa Kemal de Tobruk galibiyetinin
kahraman olmulard. Baarlar savalar daha fazla coturmu ve talyanlara kar direni
iddetlenmiti. Osmanl mparatorluunun bu son smrgesi ana vatandan ayrlmamak iin elinden
gelen abay gsteriyordu. Mustafa Kemal ile Enver, bu Trablusgarp kumsallarnda iki ttihat, iki
zgrlk, iki idealist arkada olarak ortak bir dmana kar dvyorlard. Fakat Hareket
Ordusunda yan yana bulunurken birbirlerine kar duyduklar sevgiyi imdi kaybetmi
grnyorlard. nk Yldz yamas, kiisel davranlar, Mustafa Kemalin ho grmedii eylerdi.
Hele ttihat ve Terakki Genel Merkezinin ordunun ileyiine karmas onu daha fazla sinirlendirmi
bulunuyordu. imdi orduda iki eit subaya rastlanyordu: Biri partizan subaylar, dieri ordunun
disiplin ve geleneklerine bal subaylar. Mustafa Kemal ikinci, Enver ise birinci gruptand. leride
her iki tarafn birbiriyle kapaca bir gerekti. Kader bu belirtiyi, Birinci Dnya Savann son
yllarnda gstermiti. Enverin partiye dayanarak baskyla yapt engellemeler sonuta Mustafa
Kemali isyan ettirmi ve bir ara onu grevden ayrlmaya zorlamt. Mustafa Kemalin ttihat ve
Terakkiye kar cephe almas daha Trablusgarptan balamt. Mustafa Kemal bu kumsallarda
savarken, bir gn emrindeki kabile reislerinden biri kum stnde fala bakmt. Bedevinin u szleri
nemliydi:
Ne gryorum beyefendi, ne gryorum!
Parmandaki sigaray sinirli bir hareketle ien ve dumanlarn burnundan soluyarak savuran Mustafa
Kemal, yzn buruturarak sormutu: Ne gryorsun, aynen syle!
Aman beyim, bu olamaz, sizin bir gn bir taht ykacanz gryorum. Osmanl hanedan yklyor,
bu nasl olur? Mustafa Kemal o zaman bir kahkaha atm:
Biz o taht 1909da devirdik, buraya geldik... Sen gemiten mi, yoksa gelecekten mi
konuuyorsun?
Bedevi, ban sallayarak ve dncelerini Arapa syleyerek kar kmt:
Hayr beyim, hayr, bundan sonra, bundan sonra, hem de Osmanl hanedannn sonuncusunu
demiti.
O gnden sonra Mustafa Kemal bu olay dostlarna, arkadalarna sk sk anlatm, falcnn bu
yksn de bana Beiktata, Akaretlerde kald annesi merhum Zbeyde Hanmn evinde bir gece
anlatmt.
Ne dersin Hsamettin, bu fala inanalm m?
Dorusunu sylemek gerekirse Birinci Dnya Savann bitmek zere olduu gnlerde, Veliaht
Vahdettinin yaveri olan Mustafa Kemal Paann, bir gn Osmanl hanedannn bu sonuncu
hkmdarn, yani yaveri olduu padiah bizzat devireceini dnmeyi aklmdan bile
geirmemitim. Fakat kendisine bu ekilde sylemek olacak ey deildi.
Kim bilir paam, gn domadan neler doar dedim.
te Hsamettin, bir gn senin Tekilt- Mahsusa alanlarndan, zamannda Trablusgarpta,
lde kumlarn stnde elindeki hanerle kumlar kartrp, bana bu szleri syleyen falcnn dn
gerekletirmek konusunda yardm bekleyeceim.
Hele o gnler gelsin de paam, herhalde emrinizde bulunmaktan mutlu olacaz.
Trablusgarp Sava balad zaman, Osmanl Erkn- Harbiyesi Serezde bulunan svari
birliklerinin sahilde Urfani Liman ile Saraban blgesi arasndaki sahile herhangi bir dman
baskn yaplmamas iin alnmas gerekli nlemler, dolaysyla hazrlkl olunmasn emretmiti.
Selanikteki Kara Sait Paann genelgesi zerine svari blkleri bu hatta paralel yaylm ve nemli
noktalar tutmutu. Ben de blmle olas bir talyan saldrs iin gece gndz bu sahillerde nbet
bekliyordum. Fakat aradan geen aylar Trablusgarp Savan sreenletirmiti, dier taraftan
Balkan Savan da bir oldubitti durumuna getirmiti.
Drt kk Balkan devletinin sava iln etmeleri o kadar ani olmutu ki, bu srada Osmanl
hkmeti terhis emrini vermi, orduyu datm bulunuyordu. Yeniden bir seferberlik emrinin
gln, ortaln olaanst karmaasn anlatmak da olas deildi. te bu srada Yunanistan ve
Msr zerinden Trablusgarpa giden gnll subaylar tekrar Rumeliye dnmeye balamlard.
Enver, Mustafa Kemal, Fethi Bey ve Trablusgarptaki dier subaylar bu defa da kinci Balkan
Savana giren ordu birliklerinde grev almlard. Onlarn gelmesi, kinci Balkan Savandan biraz
evvel olmu, Enver Babli Basknna, Mustafa Kemal de daha sonra Bolayrdaki svari
birliklerine katlm, her ikisi de Edirne zerine yaplan yrye katlmlard. Mustafa Kemalin
sknts daha fazlayd. nk annesiyle kz kardei Selanikteydi. Onlarn l veya sa olduu
konusunda kt bir haber almak korkusu iindeydi. Fakat vatan grevini kiisel kayglar iin
bolamam, Bolayr svari birlikleriyle ilk nce Edirneye o girmiti.
 BALKAN SAVAI

Trablusgarp kumsallarnda slm direniileriyle Trkiyeden giden gnll subaylar el ele

vererek, talyanlara kar zorluklar iinde kahramanca savarken, Meclis-i Mebusanda Mslman
olmayan milletvekilleri, Hrriyet ve tilaf Frkasna ye milletvekilleriyle birleerek ttihat ve
Terakki hkmetini devirmeye karar vermilerdi. Bu tarihte sadrazamlkta Kk Sait Paa
bulunuyordu. Abdlhamit devrinde dokuz defa sadrazamlkta ve ayan bakanlnda bulunmu olan
Sait Paa, zgrlk dncelerinden tr ttihatlar tarafnda da tutulmutu ve Balkan Sava
balamadan nce de hkmetin banda bulunmaktayd. Darda ngiltere, Fransa, Rusya, talya ve
Avusturya el altndan Balkan milletlerini aleyhimize kkrtmaktaydlar. Bize zorla drt cepheli bir
sava kabul ettirmek istiyorlard. Basnn iddetli hcumlar karsnda ve muhalefetin birlemesi
zerine Kk Sait Paa kabinesi grevi brakmak zorunda kald. Durumun arlna ramen yeni
hkmeti tarihte byk kabine adyla Gazi Ahmet Muhtar Paa kurmay baarmt (12 Temmuz
1912).
Bu kabineye Kmil Paa, Hseyin Hilmi Paa, Avlonyal Ferit Paa gibi eski sadrazam,
Noradunkyan Efendi gibi gl bir hariciye Nazr, Mahmut Muhtar Paa gibi deerli bir bahriye
nazr, Nazm Paa gibi sert ve gl bir harbiye nazr katlmt. eyhlislmla nl Cemaleddin
Efendi, maliye nazrlna Tatar Abdurrahman Bey getirilmiti, ki bu kiilerin hemen hepsi Hrriyet
ve tilaf Frkasna yeydiler. nk Mecliste muhalefetin birlemesiyle iktidar ttihat ve
Terakkiden, Hrriyet ve tilf Partisine gemi oluyordu. Bu kabine byk devletlerle grerek
bar yoluyla sorunu zme arzusundayd. Fakat Hrriyet ve tilf Frkas militanlar olan genler
Babliye saldrarak camlar krm Balkanlar vermeyiz, sava isteriz! diye barmlard. Gaz
Ahmet Muhtar Paa bu dilee uyarak savaa girdi. Ekim 1912 Lleburgaz bozgunu zerine Gazi
Ahmet Muhtar Paa kabinesi grevden ekilerek yerini Kbrsl Kmil Paaya brakmt (29 Ekim
1912).
Byk devletler bir azdan, Savan sonucu ne olursa olsun, yenenler ve yenilenler asla toprak
kaybetmeyecektir, statko korunacaktr eklinde bir deklrasyonda bulunmulard. Fakat daha
nceleri Selanik garnizonun da tatbikatn yaptmz drt cepheli sava balamt. Bulgar Kral
Ferdinand ise bir sylevinde; atalca itini atlayp stanbula gireceiz diye iln etmiti.
in en zc ve kt yan, particilik ekimesi yalnz Mecliste milletvekilleri arasnda ya da
aydnlar arasnda gemiyor, ordu da bu kt hastala bulatrlm bulunuyordu. Sorunun en rktc
tablosu, yksek rtbeli komutanlarla gen subaylar arasndaki anlamazlkt. Kumandanlar, asker
ileri gelenler, yan ban alm subaylar padiah ve halifeye ballk kararnda bulunmu, Hrriyet
ve tilf Frkasna ye kimselerden oluuyordu. Gen subaylarn tm ttihatyd. Amalar, Hrriyet
ve tilf Frkasn devirmek, ynetimi ele almak, dmanlarla savaarak yeni zaferler ve yeni
topraklar ele geirmekti. Bu iki zmre birbirini dinlemiyor, birinin verdii emir, dierleri tarafndan
kastl olarak uygulanmyordu. Bu arada saf Mehmetikler de zehirleniyordu. Hele Mslman
olmayan kiiler arasnda bakaldr ve arkadan vurma olaylar oalyordu. Bu tarihte ordularmz iki
grup altnda toplanmt. Bunlardan biri ve by Dou Ordular Grubuydu ve balarnda Abdullah
Paa vard. Paann pln uydu: Ben Bulgar ordusuna ani bir baskn yapacam diyordu. Fakat
bunun iin de bu kuvvetin gerek Mahmut Muhtar Paa kolordusu, gerek sol kanadndaki kolordularla
balantsnn kopmas, korunmas gerekiyordu. Hlbuki paa, anl bir galibiyet kazanmak pahasna
bu nemli noktay nemsememi ve Krkkilise (Krklareli) ynnde saldrya kalkmt. Karsnda
bulunan Bulgar kumandanysa Muhtar Paann sol kanadnn bo olduunu anlaynca, cepheden
bastrmakla beraber gerilerine sarkm ve bu durum karsnda dmann kskacna gireceini anlayan
Mahmut Muhtar Paa geri ekilme emrini vermiti. Dalm ve emir dinlemeyen askerler yamur ve
amur altnda ekilirken, bir batakla saplanm olan paann stne atlarak nianlarn koparmlar
ve paaya hakaret etmilerdi. Mslman olmayan kiilerse bozgunculuk yapyor ve Bulgarlar
geliyor, Bulgarlar hepimizi kltan geirecek, abuk kaalm! diye baryorlard.
Osmanl ordusunda mthi bir panik grlyor, bozgun btn dehetiyle gze arpyordu.
ekilmekte olan bu kolordu, bir taraftan yollar tkam, bir taraftan sivil halkta korku ve heyecan
yaratm, dier taraftan baka kolordular zerine derek irtibat bozmu, emsalsiz bir hezimete sebep
olmutu. Bu hal, Krklarelinden atalcaya kadar geni bir cephe zerinde devam etmiti. Bulgarlar
bundan istifade ederek svarilerini, kamakta olan ve yaya giden Trk askerleri zerine srmlerdi.
Fakat atalca mstahkem mevkisinde onlar Harbiye Nazr erkez Nzm Paa emrindeki taze ve
savaa girmemi kuvvetler bekliyordu. Bu bozguncu ktalarn daha fazla ekilmelerine mni olmak
iin erkez Nzm Paa tereddtsz Ate ediniz! emrini vermi ve eline geen subaylar da
kamsyla dvmt. Bu sert kumanda ve bu amansz disiplin sayesinde kendine gelen ve iindeki
bozguncular ayklayan Trk ordusu, atalcann glendirilmi siperlerinde almaz bir duvar, yol
vermez bir da silsilesi gibi dmann karsna dikilmiti. Balkan Savann birinci evresinde
atalcann glendirilmi blgesinde Trk ordusunun bu kahramanca savunmas, Balkan Savanda
ona srlmek istenen lekeyi oktan temizlemiti. Bulgar Kral Ferdinandn it dedii hatlar en
sekin Bulgar ktalar aamam ve byk kayplar vermiti. stelik Karadenizle Adalar Denizinde
(Ege) i birlii yapm Bulgar ve Yunan donanmalarnn apraz atei altnda dahi bu hatlar bir trl
kmemiti.
Osmanl ordusunun bu g duruma dmesinde Mahmut Muhtar Paann byk bir suu vard.
Mahmut Muhtar Paann geri ekilme emri, Abdullah Paann ok byk hatas, kk rtbeli
subaylarn ttihatlk dncesiyle yeterli derecede direni gstermemeleri byk bir ykma neden
olmu, Dou Ordular Grubu ancak atalcann glendirilmi siperlerinde bir savunma savan
gze alabilmiti. te bu srada ben de gneyde Bat Ordularna bal birliklerde Yunanllara kar
alan savaa girmi, yaralanm, tutsak olmu, sonunda iyileip ailemle Selanikten gizlice kaarak
stanbula dnmtm. atalca siperlerine erkez Ahmet Abuk Paann kumanda ettiini haber
alnca derhal atalcaya hareket etmitim. Cepheye varnca nce yaverini grdm ve kendimi
tanttm. Hatta aka olsun diye yavere, Paa hazretlerinden Trabzonda dn aldm 10 altn liray
demeye gelmi dersiniz dedim.
Paa derhal beni huzuruna kabul etti. Ho geldin Hsamettin dedi. Bat Ordusundan ne haber
getirdin. nallah oras bari iyidir, bamza neler geldiini grdn m?
Ben, Ahmet Abuk Paann elini ptm. O da srtm okad.
Bat ordularmzn da durumu ok kt paam. Komanova Meydan Savan kaybettik, Arnavutlar
bizi arkadan vurdular.
Desene ki her taraftan tkendik, bakalm imdi ne olacak?
 Sonra sesi yumuaklat. Bana kendi kararghnda kalmam nerdi.
Paam, yaralarm henz kapanm deildir. Onun iin stanbula dneceim, size borcumu
demeye geldim dedim ve ona baarlar dileyerek ayrldm. Kararghta alan Topu Binbas
Kzanlkl Cevat Bey arkadamd. Kulama eilerek ve son derece gizli olduunu ekleyerek dedi ki:
stanbuldaki subay arkadalar hkmeti devirecekler, biz de cephede ayn ii yapacaz.
Son derece zntl ve dnceli stanbula dndm. Selanikten kap geldiim zaman getirdiim
alay sancan Harbiye Nezareti Svari ubesi Mdr Binba Zeki Beye vermitim. Bunun Askeri
Mzeye konup konmadn renmek istiyordum. Zeki Bey, Evet, rahat ol binbam, sancak
mzededir dedi.
Bana bir makbuz vermez misiniz?
Hsamettin Bey, memleket can ekiiyor, sen makbuz dnyorsun, bugn atalca siperlerinde, en
gvendiimiz hatta ttihatlk, tilflk diye subaylar ikiye ayrlm bulunuyor. Orduda korkun ve
bulac bir hastalk var. Bunun adna particilik diyorlar. Bu durumda Bulgarlar stanbula girebilirler
ve ayet girerlerse hepimizi kltan geirirler. Olaanst gelimeler olmazsa kesinlikle yok
olacaz!
imdi Binba Zeki Beyin szlerini hatrlyorum ve Tanrnn Trk milletine bir deil, birok
mucizeler yaratmak frsatn verdiini de sevinle belirtmek istiyorum.
 KAYALAR SAVAI, TUTSAKLIK VE KURUNA DZLMEM
KARARI

Balkan Savann birinci evresi btn iddetiyle devam ediyordu. Kara Sait Paann emriyle
Serezden svari blyle hareket ederek Urfani Krfezinden (Drama Ovasnn gneybats)
Kavala Limanna kadar srp giden sahilin korunmasyla grevlendirilmi ve kararghm, Kavala
civarnda brahim Paa iftliinde kurmutum. Bu sahillere mayn dklmt. nk kylerde
yaayan Rumlarn sandallarla denize almalar ve Yunan donanmasyla iliki kurmalar olanaklyd.
te biz bu yasa uygulamakla grevliydik. Balkan Sava balad zaman Kara Sait, Cavit, Fethi
Paalara, kolordularnn sava kar cephe tutmalar emredilmiti. Fethi Paa kolordusunda
Arnavutlar vard. Bunlar bir sre sonra Srp propagandaclara uyarak cephenin bu kesimini
kertmi, kolordularndan ayrlarak kar tarafa gemilerdi. Bu suretle Cavit Paa kolordusunun sol
kanadn bo brakm oluyorlard. te bu srada bu iki kolordu, Manastr nnde bir meydan sava
vermeye zorlanm oluyordu. Srplar boluu grm ve bu noktadan hcuma gemilerdi. Kara Sait
Paann kolordusu da zor bir saldrya uramt. Selanik evresinde savamakta olan Tahsin Paa
kolordusu da Yunanllarla anlaarak Selaniki Yunanllara brakmt. Yunan ordusu bylece serbest
kalnca Manastrdaki kolordularn geri ekilme hattn kesmeye balamt. Bu iki kolordunun Yunan
kskac iine girdiini grnce, Kayalar civarnda Komana kynde Sorovi Savana, emrimdeki
svari blyle girmitim. Karmda snftan oluan Yunan ktalar bulunmaktayd. Biz
atlarmzdan inip zorunluluktan yaya olarak savaa girmitik. Dmann topusu, svarisi, piyadesi
karmzdayd. Yaptmz sava gerekten bir emberlemeyi nlemi, fakat bunun iin epey kayp
vermitik. Ben de kalamdan yaralanarak Yunanllara tutsak olmutum. Sedyeyle Florina stasyonuna
getirilerek trene bindirilmek zereydim. Bu srada nl zgrlk kahraman Niyazi Bey de emrindeki
etelerle Komana blgesine gelmi, fakat arpa arpa ekilmiti. Biraz sonra Yunan
Bakumandan Prens Konstantin ve onun yaveri svari Yzbas Metaksas (eski babakan), yz
kiilik bir svari kuvvetiyle Florina stasyonuna gelmiti. Metaksas, Kayalar ky Komana
Savanda lm yzlerce Yunanl grm, burunlar, kulaklar kesilmi Yunan yarallaryla
karlamt. Son derece fkeliydi: Bunlar kim yapt byle! diye baryordu.
Yunan erleri de yaral olarak sedyede yatan beni gsterip, Kumandanlar burada yaraldr diye
cevap veriyorlard. Metaksas benim yzme bakp btn kiniyle, Derhal bu subay kuruna diziniz!
Yaral falan dinlemeyiniz emrini vermiti.
Benim hibir ey sylemeye halim yoktu. Artk lmn benim iin kanlmaz olduunu anlamtm.
Yunan erleri sedyeyi tayarak beni ileride bir ukura gtrmlerdi. Srtmdan elbiseyi
karmlard. Ayamda bir pantolon kalmt. Yaramdan kan akyordu. Ayakta durmaya kuvvetim
kalmamt. Beni nmdeki ukura yar belime kadar sokmulard. Ecel terleri dkyordum. O srada
bir Rum erinin Yzba Metaksasn karsna dikilerek ve selm durarak, Yzbam durun, ate
emrini vermeyin, bunlar yaptran bu subay deildir. zgrlk Niyazinin eteleridir. Ben bu
subayn emrinde bulundum, Yunan tutsaklarna zellikle iyi davranmtr dediini duymu ve biraz
da Rumca anladm iin, szlerin benim iin edildiini anlamtm. Ben bitkin ve yklm bir
durumda bu szleri syleyenin yzne bakp dikkat edince, bizim svari blndeki borazanlardan
Kumkapl Panayotu tanmtm. Rumca sylenmi bu szler zerine Yzba Metaksas, silhlarna
kurun srm ve ate emri bekleyen mfrezeye Dur! emrini vermiti. Rum delikanls, snf
asker karsndaki cesurca yaptmz sava anlatnca, Yzba Metaksas yanma kadar gelerek elimi
skm ve beni kutlamt. Yanndakilere tedavim iin lzm gelen emirleri verdikten sonra beni
giydirmi ve sedyeye tekrar koymulard. stelik kuru zmle konyak da vermilerdi. Yanma
benimle beraber tutsak olmu salk eri Beylerbeyli ahap ve stanbullu er smail Efendiler de
katlmt. Atinada bir konyak fabrikasnn sahibi olan ve isminin verildii konya bana armaan
eden Yzba Metaksas, kendi diliyle ve glerek Sizi imdi Selanike gnderiyorum, orada tedavi
edileceksiniz, orada grrz yzbam demiti.
Salk erim Beylerbeyili ahap, Yunan Kzlhann da yardmyla orada yaram ykayp sarm ve
beni biraz rahatlatmt. Sedyeyle nakledildiimiz vagonun stne Yzba Metaksasn emriyle u
cmle tebeirle yazlmt: Burada yaral vardr. Bu vagon durdurulmadan Selanike kadar
gidecektir.
Sava ok kt bir eydi, hele Balkan Sava btn savalarn yzkarasyd. Etrafmzda, yz gz
dalm insanlar, kollar, bacaklar kesilmi, sarlm, krlm askerler, subaylar vard. Her taraftan
ahlar, oflar ykseliyor, ortalkta inleyenlerden, baranlardan, szlananlardan geilmiyordu.
Tren bu karmaada glkle istasyondan kalkt. Her an, nereden gelecei ve kimle ilikili olaca
bilinmeyen etelerden korkuluyordu. Fakat insan yaral yatarken dnya umurunda deildi. Bize
verdikleri yiyecekle o geceyi trende geirmi, ertesi gn leye doru Selanike varmtk. Tren
birok istasyonda durmu, bir sr manevralarla vagonlardan bazlar durdurulmu, bazlar yeniden
taklmt. Fakat bize dokunmamlard. Selanike gelince Yunan Kzlha bizi alarak hasta
arabasyla hastaneye gtrmt. Yataa yatrldm zaman, Srp cephesinden yaralanp gelen Trk
subaylaryla karlam ve onlarla dost olmutum. Yanmdaki erler hizmetimde bulunuyor ve bana
zenle bakyorlard. Hastane kouunda eitli cephelerden gelmi subay arkadalarmzn hepsi,
savan bizim iin byk bir bozgunla biteceine inanyorlard. Karadallar bile kendi blgelerinde
bizim birlikleri g duruma sokmulard. Sabahtan akama kadar lke sorunlar zerinde
konuuyorduk. Hibiri Arnavutlara gvenmiyordu. Bunlarn bizi srtmzdan vuracaklarn
sylyorlard. Bat cephemizdeki yetersizlii grm bir insan olarak, ben de sizlerin
dncesindeyim. Orduda siyaset egemen olduka, gl, anl ordumuzun, bu kk dmanlar
nnde bir ey yapamayacan zannederim diyordum. Bir taraftan Yanyann, kodrann,
Edirnenin kahramanca savunuluunu duyuyor ve seviniyorduk. Tarihten, gemiten,
geleneklerimizden arta kalan ite bu parlak savunmalard. Her gn iyi ve kt haberler iinde
moralimiz bozulmu bir halde yaarken, bir gn bulunduumuz koua Bulgar Kral Ferdinand
gelmiti. Hrriyetin ilnndan beri ismini iittiimiz bu iri yar, uzun boylu, palabykl ve Kayzer
Wilhelm taklitisi hkmdar yakndan grmek frsatn bulmutuk. Hepimizin hatrn Bulgarca sorup
gitmiti. Aradan birka gn gemiti. Srp Kral Birinci Piyer de hastalar, tutsaklar grmeye
gelmiti. Selanik, Srplarn da itahla oturmaya hazrland zengin bir sofrayd. Fakat hibir kral,
Yunan Kral Birinci Yorgi kadar ince olmad, hepimizin yataklarn ayr ayr ziyaret etti. Hepimize
ayr ayr sordu. Bana Rumca, Nerede yaralandnz yzba efendi? dedi. Rum tercmana ben de
Trke Kayalar ky, Komana Savanda dedim. Tam bu srada kraln yanna Giritli Nesimi Bey
gelmiti. Onun tercmanlyla szme devam ederek, Yce koruyucuya syleyiniz ki, bu savata
ayet Florina stasyonuna yz svariyle tam vaktinde yetien Yzba Metaksas gelmese,
telgrafhaneyi ele geirmese ve vagonlarda bulunan silh ve cephanelerimize el koymasayd, Srplar
Selaniki kesinlikle alrlard. Kral hazretlerine ltfen syleyiniz ki, Yzba Metaksasn kahramanca
sava, ancak bir meydan savayla kazanlacak bir zaferdir. Bu nemli durumu bilmelerini ve
dman bir subayn azndan duymalarn ok isterdim. Hametmeaplarnn Yzba Metaksas bu
nedenden tr dllendirmelerini dilerim deyip de Rumcaya evrilince olduka holanan kral,
elimi skarak ve yzm okayarak, Yzba Metaksas grevini yapmtr, fakat sizin isteinizi de
yerine getireceim demi ve Nesimi Bey de bunlar bana Trkeye evirmiti. Birka gn sonra
Yzba Metaksas, askeri bir heyetle hastaneye geldi. Sevin iindeydi. Binbala terfi etmi, nian
ve kordonlarn da takmt. Bu heybetle yatamn bana gelerek ve Nesimi Beyin evirmenliiyle;
Krala sylediiniz szlerden dolay size teekkr duygularyla doluyum, derhal binbala terfi
ettim ve Selanik merkez kumandanlna atandm demi ve her neye gereksinim duyuyorsam ltfen
sylememi, bu dostluumu asla unutmayacan ilve etmiti. Gelecein General Metaksas ve
Yunanllarn nl babakanyla daha yzbalnda dost olmutuk.
 METAKSASLA DOSTLUUMUZ

Hemen her gn karyolamn bana Bakumandan Yaveri Svari Binbas Metaksas geliyor, bir ey
isteyip istemediimizi soruyordu. Bir defasnda, Kuzum binbam, ayet paraya gereksinimin varsa
syle diye srar etti. Ben de, Paradan evvel baka dileklerim olacak binbam. 10 yanda hasta
kzm yatakta brakarak Serezden ayrldm. Orann Bulgar etecileri tarafndan basldn ve halkn
Dedeaaa gtrldn ve orada bir camiye sokularak yakldn bana sylediler. Bu nedenle
ailem ve kzm iin byk heyecan ve merak iindeyim. Bunlarn aratrlmasn sizden rica ediyorum.
Paraya gelince, benim varlm bir hitir. Buradaki Trk subaylarna hi olmazsa bir maa tutarnda
yardm yaplmasn isterdim dedim.
Ellerimi ok iten bir ekilde tutan Binba Metaksas, bana gven veren bir sesle, Btn
arzularnz yerine getireceim, imdi aileniz ve kznz hakknda aratrma yaptracam. Maa
sorununa gelince, ltfen siz, buradaki subaylarn rtbelerini, isimlerini bir liste halinde yazp
onaylaynz, yapacanz deftere ve listeye gre derhal kendilerine birer maa verdireyim dedi.
Binba Metaksasn istedii defteri hazrladk. Koutaki subaylar bu haberden son derece
mutluydular, gerekten btn subaylara birer maa nispetinde para verilmiti. Benim rtbem
binbayd, bana iki maa vermilerdi. ki gn sonra Binba Metaksas daha sevinli bir tavrla
karyolamn yanna geldi. Tercman da beraberindeydi:
Binbam,52 aileniz ve kznz Serezden gerek Selanike gelmiler, hahamhaneye ait binalara
yerletirilmiler, btn gmenler aslnda oraya yerletirilmitir. Salkldrlar, merak edecek bir ey
yok dedi.
ok teekkr ederim Kirye Metaksas, yalnz, onlar hemen grmek, ziyaret etmek isterim.
Srtm okayarak, neeli bir halde, Yok, yok, imdi olmaz, henz ameliyat olmadnz, birka gn
sonra onlar hastaneye gndertirim dedi.
Benim iin sabrl olmaktan baka yapacak bir ey yoktu. Ertesi gn Fransz Doktor Dreyfus, ok
ustaca bir ameliyatla kalamdaki kurunu karmt. ki gn sonra da ailem hastaneye gelerek beni
ziyaret etmiti. Bu kavuma gzlerimi yaartm, onlar da alatmt. Fakat kzm yoktu.
Niin onu getirmediniz? dedim. Annesi yal gzlerini silerek, Biraz hasta, imdi Yahudi
Hastanesinde yatyor. yi olunca elbette gelecek dedi.
Fakat ben sabredebilir miydim? Ameliyat olmamn zerinden bir hafta gemiti, Binba Metaksas,
yanma ehri bilen bir Yunanl salk eri katarak beni arabayla Yahudi Hastanesine gndermiti.
Yolda gzel bir oyuncak dkknndan, onun houna gidecek birok ey almtk. Nbeti doktoru
odasnda biraz bekledikten sonra, hasta ocuklarn yatt koulara girmitik. Fakat kzm
bulamyordum. Nihayet bahekim gzkmt, yznde byk bir ac vard.
Bunlarn hepsi, hepimizin ocuu binba efendi dedi
Ben imdi kzm aryorum.
Maalesef binba, kznz buraya geldiinin ertesi gn ld.
Sonradan anladm ki, Serezden ka ok zor koullar iinde olmutu. Yamur ve amurda,
soukta, gece-gndz bu gmen topluluklar, yalnayak, ba ak, gnlerce yol yrmlerdi.
Arkalarndan her an Bulgar etecilerinin gelmelerinden korkuyor, durup dinlenmeden, oturup
kalkmadan yola koyuluyorlard. te bu esnada kzm da terlemi, souk alm, Balkanlarn ayazn
gsne ekmiti. Aslnda o zatrreden lmt. Durumum ok znt vericiydi, benim ve Yunan
salk erlerinin elinde oyuncaklar, evremizde bize deil, bu oyuncaklara bakan masum ocuk yzleri,
karmda bahekim. Daha ne duruyordum? Bu muhacir ocuklar da yurdumun topraklar stnde
domu, bymlerdi. Elimizdeki oyuncaklar onlara datm ve boynumuzu bkerek hastaneden
ayrlmtk. Fakat iimde Bulgarlara kar derin bir irenme ve dizginlenemez bir duygusu vard.
Tanrdan bana bu gn gstermesini diliyordum. Selanikten kap geldiimiz stanbulda ailemi
yerletirdikten sonra ilk iim tekrar cepheye gitmek oldu. O zaman Balkan Savann ikinci ve Trk
milleti iin onurlu bir dnemli balyordu. Edirne zerine yryen Svari Kolordusunda, hem de
nc blklerindeydim. Kzmn cn almaya yetecek kadar Bulgar tepelemitik, Edirneye
girdiimiz zaman sevinten hepimiz alyorduk.
Hastaneye dndm zaman arkadalar beni avutmaya almlard. Gnler getike insan her eye
alyor, ailem hemen her gn ziyaretime geliyor, Binba Metaksas da her zaman hatrm soruyor,
gereksinimlerim ve dileklerimle ilgileniyordu. Son gnlerde bir ey tutturmutu: Binba, seni pek
sevdim, byle kahramanca savatktan, yaralandktan sonra seni tutsaklar garnizonuna
gndermeyeceim. Benim Atina civarnda gzel bir villm var, seni orada aile bireyleriyle beraber
konuk edeceim, biraz dinlenir, gezer, elenirsin. Nasl olsa sava bitecek, o zaman da istersen
lkene dnersin.
Teekkr ederim Kirye Metaksas, bu iyiliinizi asla unutmayacam.
Fakat benim aklm Bulgarlardayd. alma ateiyle yanyordum. Bunun iin de Selanikten kmak,
kamak ve lkeme dnmem gerekiyordu. zinli ktm gnlerden birinde hahambaya uram,
bamdan geenleri anlatm ve ona, Saygdeer hahamba, ayet bana, aile bireylerime ve iki
salk erime birer gmen pasaportu uydurur, hepsiyle beraber ve yardmlarnzla bizi stanbula
yollarsanz, size lnceye kadar minnettar kalacam demitim.
Hahamba iyi bir adamd. Hakikaten gn sonra istenilen pasaportu ve izni hazrlamt.
Hastaneye dndm zaman, salk erim Beylerbe-yili ahap koarak yanma gelmiti. Kulama
yavaa, Binbam, size sevineceiniz bir haber vereyim, 25. Svari Alaynn bl Ustruma
Kolordusu emrinde Bulgarlarla savamlar, onlara byk kayplar verdirmiler, fakat alay sancan
bir sandk iinde getiren sandk emini de imdi Selaniktedir. Gmenlerin arasna kararak buraya
gelmi, alayn srma ilemeli atlas bayra da yanndadr. Bunu ne Bulgarlara, ne de Yunanllara
kaptrmtr, olduu gibi alp getirmitir dedi.
Hemen salk eri ahap ile gmenlerin konuk edildii binaya kotuk ve sandk eminini bulduk. O
da bana atlas alay sancan teslim etmek istiyordu. Bu sancak 1293 Osmanl-Rus seferine katlan,
Ejder Alay ismiyle bilinen 5. Svari Alaynn kutsal sancadr. Hemen sandk eminiyle bulutuk.
Bu sancak, alayn srma ilemeli ve stnde Yce Kurann ayetleri bulunan bayrayd. Bunu
Yunanllarn ele geirmemesi iin karp gtrmek gerekiyordu. Bu alay Ruslara kar ok baarl
savalar yapm, Rus Kazak alaylarn ypratm olan bir sava snft, ite bu savatan sonra sancak
ve nian almlard. Bu svari alayna verilen grev Manastr nnde savaa tutuan Kara Sait ve
Cavit Paa Kolordularnn geriye ekilme snrlarn dattrmamakt. Bu alayn kumandan
Gelibolulu Albay Mahmut Beydi. Svari blkleri, girdikleri etin savalarn sonunda bu tehlikeyi
nlemi ve her iki kolordunun Florina ynnde ekilmesini salamt.
 Alay sancann Yunanllarn eline gememesini haber veren de stanbulda, Halite Defterdar
civarnda yaayan bu alayn erlerinden Aleddin idi. ahap, bana bu haberi getirince izinli ktm
ertesi gn Sandk Eminini bulup gizlice alay sancan ondan alm ve bir bohaya koyup
saklamtk. Emir erlerimi, Yahudi gmen evinde kalan annemle eimin hazrlanmalar iin
gndzden oraya gndermitim. Selanik rhtmnda stanbula harekete hazr bir talyan vapuru vard.
Hahambann hazrlad pasaportlarla ve gene onlarn yardmlaryla aldmz biletlerle bu vapura
yerletik. Ne hastane ve ne de gmen evi bizlerin o gnn akamnda Selanikten ayrlacamz
tahmin bile edememiti. Vapurda ben, annem ve eim, ocuklarm Safi (bahriye kurmay albay),
Sabahattin (bahriye binbalktan emekli), dier kzm, shhiye erlerimiz ahap ve terliki smail
olmak zere toplam sekiz kiilik bir topluluktuk. stanbula sa salim gelmi, daha Sarayburnu
aklarnda sultanlar adna yaptrlan byk camileri, narin minareleri, gneli gkyz ve sevgili
vatanmz zlemle, sevinle seyretmi, sevin gzyalar dkmtk.
Aradan yllar getikten sonra Trkiyeye gelen General Metaksasla kucaklatmz zaman,
Hsamettin Bey oldu mu ya, byle kamak sana yakr myd? Benim Atinadaki villamda rahat
edecektin diye bana taklmt. Ben de Bizim iin vatann bar, altn kafesten ok daha iyiydi diye
cevap vermitim.
52 Komana Sava srasnda binbala terfi ettiimi Kzlay araclyla ancak Selanikte hastanede renmi ve hastane defterine bu
ekilde yazdrmtm. H. Ertrk.
 BABIL BASKINI

Krkkilise bozgunu, Balkan Savann birinci evresini sona erdirmiti. imdi Osmanl ordusu
atalcada glendirilmi siperleri nnde bakentin, stanbulun kaderini belirleyecek bir savunma
savana girimiti. Daha kk apta, fakat ayn baarszlkla biten Lleburgaz Meydan Sava da
ekilen ve kaan birlikleri bu son savunma ukurlarna srklemi oldu. stanbul byk bir tehlike
karsndayd. Atlan toplar, imparatorluk merkezindeki evlerin camlarn sarsyor, halkn sinirlerini
fena halde bozuyordu. Bu hal byk kabinenin byk kurucusu Mir Ahmet Muhtar Paann
bakanlndaki hkmeti devirmi ve onlar grevi brakmaya yneltmiti. Ondan sonra kabineyi,
Abdlhamitin akl hocalarndan biri olan eski Sadrazam Kmil Paa kuruyordu. Bu hkmetin
harbiye nazr da erkez Nzm Paa oluyordu. O Nzm Paa ki atalca siperlerinde ne olursa olsun,
bu panie engel olmutu. Sadrazam Ali Paann Damad olan bu iri csseli, gsterili erkez paay
grp de korkmamak mmkn deildi. Sert ve hrsl bir asker olan, sadrazam olmak kuruntusuna
kaplan fakat sonunda ttihatlar tarafndan aldatlan Nzm Paay, o zamanki btn ttihat
subaylar seviyordu. Onun Kmil Paa kabinesinde bulunmasn da paann olaanst zamanlar gz
nne alarak yapt bir cmertlie balyorlard.
Bu srada, Bulgarlarla gizli bir anlamaya giriildii azdan aza yaylmt. Bunun nedeni de,
Londrada toplanan Eliler Konferansnda, Osmanl Devletine birtakm fedakrlklar yaparak bar
istemesi, bylece dnyay bir dnya sava tehlikesinden kurtarmas nerilmiti. Kmil Paa
kabinesinin bu neriye uyaca syleniyordu. Bu haberlerin iinde biri, herkesi znt ve fkeden
lgna dndrmt. Kulaklara fsldanan haber uydu: Hkmet, Edirneyi Bulgarlara terk ediyor,
btn Rumelinden vazgeiyor diyorlard.
znt, en fazla bu haberi duyan ttihat subaylar zerinde en st dzeye kmt. Atalarnn
kanlaryla sulanm, fatih beylerin binbir aknlarla at srd ovalar, yamalarnda ekya
kovalanm dalar, delikanllarn kahkaha atarak yzd kpkl sular, dereler, yeil vadi kenarlar,
demek hepsi hepsi dmana braklacak; Sinann minarelerinin bir sln gibi ykseldii yldzl
gkleri, gneli ufuklar, boynu bklm medreseleri, sebilleri, tekkeleriyle btn bunlarn hepsi
dmanlara braklacakt yle mi?
te askerlerin kabul edemedii ey buydu. Bu sylenti rktc bir coku uyandrmt,
denilebilirdi ki her an patlayabilecek bir bomba, her an sarslmas belirtilmi bir yer var gibiydi. O
tarihlerde ttihat ve Terakkiye ye subaylar, Bablideki Meserret Kraathanesinde toplanyordu.
Ben de buraya gitmeye balamtm. Bir gn Harbiyeden snf arkadam Svari Yzbas zmitli
Mmtazla karlatm, sonra da bir keye ekilerek ba baa konutuk. Ben ona bamdan geenleri
anlattm. atalcada yerleen Ahmet Abuk Paa kararghndaki Topu Binbas Cevat Beyin
sylediklerini fsldadm. Mmtaz, Evet, hepsinden haberim var, biz de hazrlanyoruz. Bak Hsam,
burada grdn subaylarn hepsi ttihatdr. stelik Hrriyet ve tilflarn bakanlar kurulunun
korunmasndan sorumlu olan Memduh Paa, Piyade Muhafz Tabur Kumandan, Jandarma Blk
Kumandan da bizim tarafa gemitir. Hsamettin, her gn Meserret Kraathanesine gel, bir gn
buradan Babli zerine yrdmz greceksin dedi.
Ne, o erkez Nzm Paa varken mi bunu yapacaksnz?
 Arkadam Mmtaz gld: Asl o senin Harbiye Nazr Ferik Nzm Paa dediin, yaveri erkez
Yzba Ziya Bey, hepsi bizden deil mi?
Muhakkak sen akln oynatmsn birader, buna imkn var m?
Seni yeminle inandrmak isterim ki Hsamettin, btn bunlar gerek, sen de aramza kar, baskn
pek yakn, ben seni Babli nnde yalnz brakmam merak etme.
Mmtazla hemen anlatk. Plnmz uydu: Baskn gn, Polis Mdriyeti, merkez kumandanl,
posta ve telgraf idaresi ele geirilecek, eliliklere hibir haber szdrlmayacak, Estern kablo idaresi
ele geirilecek, Bykderedeki Rus eliliinin bahesinde telsiz istasyonu da ynetim altna
alnacakt.
Mmtaz, bakanlar kurulu toplant halindeyken baskn yaplacan sylyordu. Bunun geni lekte
bir erkez Hasan olayndan ne fark olacakt? Esasen 21 Kasm 1912de atalcada Baay
kynde Trk-Bulgar atekes komisyonu savaa son vermiti. ki aydan beri hkmetin her an
Bulgarlarla anlaaca, fakat bunun Edirnenin elden karlmas karlnda salanaca
syleniyordu. Nihayet souk bir gn, 1913 senesi 23 Ocak perembe gn leden sonra, vakit
ikindiye yaknd. Meserret Kraathanesinde grnrde kimse yoktu. Fakat ttihat ve Terakkiciler
hemen her tarafta belirli bir plan erevesinde dolanmaktaydlar. Talat Paa ile Sapancal Hakkya
verilen grev, Babli ile Meserret Kraathanesi arasnda gzclk etmek, baskna katlacak resmi ve
sivil subaylarn toplandn Enver ve arkadalarna haber vermekti. Kurmay Binba Enver Bey ve
arkadalar, ttihat ve Terakki Genel Merkezinin (imdiki Cumhuriyet Gazetesi) 53 karsndaki
Askeri Menzil Mfettiliinde gelecek bir iareti bekliyorlard. Burada nl Yzba Yakup Cemil,
ttihat ve Terakkinin bir numaral yesi Mustafa Necip, zmitli Svari Yzbas Mmtaz (Enver
Paann yaveri) hazrdlar. Ona yakn da resmi elbise giyinmi subay bekleiyordu. nl
konferans, sava mer Naci, bayndrlk bakanl merdivenleri zerinde ve Babli nnde
sylevde bulunacakt.
Hareketin leden sonra saat te balamas, birka gn nce Vefada Emin Beenin evinde
yaplan gizli toplantda kararlatrlmt. Hatta birincisine Enver Bey gelmemiti. Bu baskna kar
kanlar olmutu. Fakat ikinci toplantda Enverin zoruyla kar kan da kalmamt. Tam saat ikide
canl sylev karsnda coarak bir atlmda bir sel gibi Babli nne akm, Meserret
Kraathanesinden ve evredeki kahvelerden koup gelen subaylarla ortalk dolmutu. Ben Enveri,
menzil mfettiliinden beri takip etmekteydim. Kr at demir parmaklkl kaplardan girince, Enver
stnden atlayarak Doktor Abidin Beye, Kaplar derhal kapaynz, grevlilerden baka ieri kimse
girmesin! emrini verdi. Sonra -drt arkadayla Bablinin mermer merdivenlerine kt. Bir sivil
komiser (eyhlislm Cemalettin Efendinin korumas) girmek isteyenlere engel olunca Sapancal
Hakk Bey fkeyle, ekil oradan, yoksa ban belaya girer demi ve kapda duran iki nbetiye de
Selm dur! emrini vermiti. Nbetiler bu emre uyarak selm dururlarken, Enver ve arkadalar
byk salona girmilerdi. O srada ierideki odalardan birinde ay imekte olan ve bir konuuyla
gren Sadrazamlk Yaveri Ohrili Nafiz Bey tabancasyla dar frlam ve subaylara ate etmiti.
te bu srada Mustafa Necip, kendilerine engel olmaya alan komiseri ve Ohrili Nafizi yaralam,
kendini ierideki odaya atan yaverin arkasndan koan Necip Bey, bir taraftan ona tabancasn
boaltrken, Nafiz Bey de masasna kt srada silhn kullanarak Necip Beyi ldrm, fakat
kendisi de lmt. Bu tabanca sesleri zerine yaverlerden Kbrsl Tevfik Bey ve Harbiye Nazr
Nzm Paa odalarndan frlamlard. Nzm Paa, Enveri grnce arm ve Bu ne cesaret,
burada ne aryorsunuz asi herifler diye barmaya balamt. Enver, paay selmlam ve Vatan
satanlara ordu izin vermeyecektir demiti. te tam bu srada, yannda duran Yakup Cemil kolunu
paann arkasndan evirip sa akana tabancay yaklatrarak onu vurmu ve yere sermiti. Enver
fkeyle, Eyvah, ne yaptnz, bu cinayete ne gerek vard? diye barnca,hl tabancasndan duman
kan Yakup Cemil, Nzm Paaya bir kurun daha skarak, Bu herife lf anlatlr m? diye cevap
vermiti.
Sonra subaylar, bakanlar kurulunun topland salona girmilerdi. Nazrlar korkudan kamlar,
yalnz masa banda Osmanl mparatorluunun nl Sadrazam Kbrsl Kmil Paa kalm ve
yerinden oynamamt. Yalnz ieri girenlere; Ne istiyorsunuz olum, bu hareketi yapmasaydnz
lkemiz bara kavumu olacakt demi ve ieri girenlerden Enver Beye Bu baskn olmasayd,
Bulgarlar, Srplar, Yunanllar ele geirdikleri yerleri bize brakacaklard. stediiniz mhr deil mi
alnz demi ve mhr atmt. Daha sonra da kt ve kalem alarak subaylarn zoruyla grevini
braktn yazarken, Enver Paa elini tutup, Milletin isteiyle ifadesini koyunuz demiti. Sadrazam
da istenileni yaparak kd onlara vermiti.
Enver, Yakup Cemil ve zmitli Mmtazla buradan karak kapnn nndeki eyhlislm
Cemalettin Efendinin otomobiline atlamlar, ofr korkutarak Dolmabahe Sarayna arabay
srdrmlerdi.
Bu srada Babli, ordu mensuplar tarafndan ele geirilmi, ttihatlarn nl ismi Azmi Bey ve
yardmcs Sudi Bey polis mdrlne, Kurmay Binba Cemal (Paa) merkez kumandanlna, Kara
Kemal posta ve telgraf nezaretine, Talat da dhiliye nezaretine el koymulard.
Saraya varan grup derhal padiahn huzuruna kmlar, Bakanlar kurulunun vatana ihanetten,
Edirnenin Bulgarlara terkinden, ordunun buna asla raz olmadndan bahsetmilerdi. Sultan Reat
grltden, isyandan hi holanmazd.
Peki, olum Enver, ne yapmam istiyorsunuz?
Babakanla Mahmut evket Paa kulunuzu getirmek ve mhr ona teslim etmek dileindeyiz
efendimiz.
Peki yle yapnz, memnun oldum. Beni bu yeteneksiz adamlardan kurtardnz. Var ol olum, Allah
sizi baarl klsn. Padiahnz olarak durumdan honut olduumu orduya duyurunuz.
te Babli Baskn adyla tarihe geen nl olay bu selmla sona ermi, geceleyin skdardaki
evinden sadrazamla getirilen Mahmut evket Paa, o gece Talat Bey hari kabinesini kurmutu.
53 Gnmzde Cumhuriyet Gazetesi bu binadan tanmtr. (S.N.)
 EDRNENN KURTARILII

Balkan Savann ikinci evresi daha ok Bulgarlara ynelikti. Trklerin amac, anl ve tarihi
Edirneyi geri almakt. Bunun iin Bulgarlarla savamak gerekiyordu. Krkkilise ve Lleburgaz
Meydan Savalarn kaybetmi olan Osmanl ordularnda savaa girmi her subay, durdurulamaz bir
coku ve sevinle atekesten sonra balayan bu ikinci devrenin harektna katlmak iin gnll
yazlm bulunuyordu. Nitekim ben de Bulgarlara kar alan savaa katlmak iin yaramn
kapanmasna bakmadan svari alaylarndan birine atanmam istemitim. Svari ubesi, beni 7. Svari
Alaynn bo bulunan bir binbalk kadrosuna atad. Aslnda bu atama benim Kayalar/Komana
Savayla uratm srada yaplmt. Alayn karargh balangta Eypsultandayd. Hareket
emrini aldk. Alay kumandanmz Svari Yarbay Sivasl Hakk Beydi. Edirneye kadar btn yol
boyunca Bulgarlarla arpmtk. Nihayet Edirneye yaklatk. Hurit Paann emrindeki svari
ktalarnn Kurmay Bakan Yarbay Enver Beyle bir gece konutum. Bana, Bak Hsamettin Bey,
gkyzne bak dedi. Bam kaldrp gkyzne baktm zaman ay ile yldz birbirine ok yakn,
tpk Trk bayranda olduu gibi grnyordu.
Hayrdr inallah beyim, bu bizim iin hayrdr.
Evet, ben de onu demek istiyorum, baknz ehir gney mahallelerinden yanyor, topumuz
Bulgarlara gz atrmayacak.
Gerekten ehrin stnde bir kzllk vard, uzaktan uzaa da top sesleri iitiliyordu. Enver szne
devam etti: Hsamettin, yarn sabah afakla beraber ehre gireceiz. nc birliklerin banda
bulunacaksn!
Ba stne yarbaym!
Hlbuki Enver sabaha kadar dayanamam ve gece ehre girmiti, biz de sabaha kar erkan- harp
bakannn emrini yerine getirmitik. Bulgarlar askeri malzemelerini Sultan Selim Camisine
ymlard. Mslman mahallelerini de atee vermilerdi. Bizden nce Bolayrdan gelen svari
birlikleri ehre girmiler, Bulgarlardan kimi grmlerse kllaryla stlerine yrmlerdi. Birou
svari atlarnn nallar altnda ezilmiti. Ayrca ve zellikle stanbuldan Kuubazade Eref adl
nl ttihatlarn elebalarndan bir reis etesiyle Edirneye gelmi, o da birok Bulgar
ldrmt. Bu ete iinde Mareal Fuat Paann olu Reit Bey de vard. Reit Bey kahramanca
dverek ehit olmu, lm herkesi zntye bomutu.54Kurmay Yarbay Enver Bey bana
Greyim sizleri, daha ileri gidiniz, Bulgaristana giriniz. Her yeri dehete veriniz, anlasnlar Trk
illerine saldrmak ne demektir diyordu.
Kumandam altndaki svari birlikleriyle Yanboluya kadar girmitim. Bulgarlar ok zor bir
durumdaydlar. Hem Srplarla, hem de Yunanllarla savayorlard. Bizim engellememizle l bir
kska iine dmlerdi. te bu srada Rus arl araya girmi ve itahmz kursamzda
braklmt. alma duygusunun Trk subaylar ve erlerini ne hale getirdiini anlatmak olanakszd.
Bu askerlerden hibiri geri ekilmek istemiyordu. Gszlere, zavalllara, kadn ve ocuklara
dokunan, onlar ldren, zayf ezen Bulgar srleri iin uluslararas hibir kurala uymama arzusu
iimizi yakyordu. Fakat yksek kumanda heyetimiz bu isteklere asla yer vermiyor, sadece tutsak
alnmasn, onlara gayet iyi davranlmasn da emrediyordu.
 Balkan Savann ikinci evresi, orduyu ikiye ayran partizanlktan eser gstermiyordu. Her eyi
iktidardaki ttihat ve Terakki Partisi eline alm, kumandanlar ve subaylar bu eilimdeki
kimselerden semiti. Orduda yeni bir ak, yeni bir arzu egemendi.
Svari birliklerinin arkasndan Tekilt- Mahsusann eteleri de gemi ve Bat Trakyay
Bulgarlardan kurtarma iine devam etmilerdi. Bu srada Bulgarlar, Srplar ve Yunanllarla sava
halindeydiler. Gneyden ve batdan ynettikleri bu savalara bir de kuzeyden Romenlerin saldrs
eklenmiti. Bulgarlar tm gleriyle bu cepheyi evirmilerdi. Trakyay ete savalaryla
savunmaya karar vermilerdi. Bat Trakyada almalar yapan Tekilt- Mahsusa etecileri
unlardan oluuyordu: erkez Ethem ve kardeleri Tevfik, Reit Beyler, Manastrl Hsrev Sami,
Kuubazade Eref,55 kardei Hac Sami, Sapancal Hakk, Topu Subay hsan (eski bahriye
vekili), skeeli stemen Arif, Svari Subay Deli brahim, Piyade Subay ehreminli erkez Sadk,
Piyade stemeni Filibeli Halim Cavit, Krkkiliseli (Krklareli) Yzba Ali Rza, Mitralyz
stegmeni Ltfi, Piyade stemeni Beykozlu Reat, kardeleri Piyade stemeni Hasan ve sivil
Hseyin, Silah Piyade Subay Tahsin, Piyade stemeni Refik, Selanikli Kuzguncukta oturan
Karaka brahim Beyler, etelerin banda veya iinde Bulgarlarla savaa girimilerdi. ete
savalar daha kanl, daha kran krana geiyor, taraflarn lmyle sonulanyordu. Bulgarlar bu
savalarda ok sayda kayp veriyorlard.
alma arzusu, iki taraf da korkun bir hrsla dvtryordu. Bulgarlar, ellerine geen
etecilerin kulak ve burunlarn kesiyor, gzlerini oyuyordu. Bizim etelerin de verdii karlk
bunlardan aa olmuyordu. Yalnz Bulgar sivil halkna biz dokunmadmz halde, onlar hamile Trk
kadnlarn snglemek, yallarn ocuklarnn lklar karsnda ldrmek gibi canavarlklara
bavuruyor ve acma duygusundan daima uzak yayorlard. ttihat ve Terakki, Bat Trakyann
Bulgarlarn ynetiminde zerk bir blge kalmasn art komu ve bunlarn belirgin haklarn
savunmutu. Fakat Bulgar etecileri bu koula bal kalmadlar. Bat Trakyay basknlar, eitli
ldrme giriimleriyle kartrdlar. te ttihat ve Terakkinin bu blgeye eteciler gndermekten
amac, bu hareketlere engel olmakt. zellikle skeeli Arif Bey, Bat Trakya iinin bandayd. Bu
kahramanlardan bir ksm lm, bir ksm yaralanm ve bu hal bar antlamasna kadar devam
etmiti. Trakyada nemli eylemleri grlen Tekilt- Mahsusa Bakan Kdemli Yzba Sleyman
Askeri Bey de bulunmutur.
Enver Paann amac Makedonya ve Bat Trakyadan g ettirilen Trkleri, Dou Trakya ve
Anadoluya yerletirmekti. Bu gmen ileriyle skeeli Arif, Piyade Subay Filibeli Halim Cavit,
ehreminli erkez Sadk ve Piyade Yzbas Krkkiliseli Ali Rza Beyler grevlendirilmiti.
Bulgarlarla anlama imzalannca, Bat Trakya zerk bir ynetime kavumu olacakt. skeeli Arif
orada kald. Dier taraftan Makedonyadan da Anadoluya g etmek isteyenler oktu. Makedonya,
Balkanlarn zaten her zaman en kark yeriydi. Tekilt- Mahsusadan buraya, zmitli Mmtaz
(Enver Paann yaveri), Topu Yzbas hsan (bahriye vekili), Piyade Subay Sapancal Hakk ve
svari binbas olarak ben Makedonyaya gnderildik. Arnavutluka da Ohrili Eyp Sabri, jandarma
alay kumandanlndan emekli Hayrettin Beyler seilmiti. Enver Paa, Bat Trakya, Makedonya,
Arnavutluk blgelerine Bulgarlara, Yunanllara ve Srplara kar ete sava yapacak ve grnte
ticaretle uraan, gerekte rgtte alacak subaylar gnderiyordu. Atf (Atf Kamil), Bahaettin
akir, Doktor Nzm, topu kolaalndan kendi isteiyle ayrlm Trabzonlu Rza Beylerle ttihat ve
Terakki Genel Merkezinden smail Canbolat bu ile urayordu. Fakat Sleyman Askeri Beye gre
bu rgtlenme daha evvel yaplm olsayd Balkan Sava yitirilmemi olacakt. Genel merkez bu
hazrlanan rgt projesini kabul etmi, fakat Enver Paa projeyi uygulamada bir sre gecikmiti. Biz
Trakya ve Makedonya sorunlaryla urarken kodradaki kolordunun Kurmay Bakan Rza Paa
kastl bir giriim sonucu ldrlmt. Balkan Savanda kodra blgesindeki kolorduya Esat
Toptani Paa kumanda ediyordu. Gerekten bu savata Trkler, Bonaklar, Arnavutlar, Srplarla
kahramanca savamlard. Fakat Toptani Arnavutluka kral olma hevesine dm ve Srplarla
anlamt. Bu kolordunun kurmay bakan olan ve Abdlhamitin gemite Tophane mareali olan
Zeki Paann Damad, Trablusgarp valisi Haim Paann olu Rza Paa, kodrann Karadallara
teslimine kar km ve burada kahramanca savamt. te Esat Toptani Paa, bu tehlikeli bulduu
kiiyi bir ziyafete davetle orada adamlar araclyla bastrp, onu ehit ettirmiti. Kolordu
kararghndaki subaylar ve erler sonradan Enver Paann emrinde Balkan Savann son savalarna
katlarak yeni yararlklar ve baarlar gstermilerdi. Nihayet Bulgarlar, bu drt cepheli savatan
ypranp usanarak bara talip olmular ve ilk nce Trklerle anlamlard. Bulgarlarla yaplan
barla Balkan Savann ikinci evresi de kapanyordu. Enver ve arkadalar Babli Basknyla
yaptklar giriim sayesinde kt bir antlamay paralamlar, Edirneyi kurtarmlar, Bulgarlardan
alarak, hi olmazsa Birinci Balkan Sava devrinin yzkarasn, iki meydan savann lekesini
temizlemilerdi. Fakat tam alnlarnn terini sildikleri zaman, ufukta dnya sava tehlikesi kendini
gstermiti.
54 Reit Beyin adna bir ant dikilmitir. H. Ertrk.
55 Kuuba Eref, Trakyadaki ete savalarnda sivrilmi ve Bulgaristan iindeki harektta ok baarl olmutur. H.Ertrk.
 MAHMUT EVKET PAAYA YAPILAN LDRME
GRMNN YZ

Babli Basknyla ibana gelen Mahmut evket Paa, Hrriyet kahramanl ve Hareket Ordusu
Kumandanl niteliklerine, nce harbiye nazrl, daha sonra da sadrazamlk rtbesini katm
bulunuyordu. Badatl, namuslu bir askerdi. Memlekete bal ve imparatorluun kt yazgsn
deitirmek kararllndayd. Kartlarnn gznde en byk kusuru, kuvvetli bir ttihat olmas ve
hrriyete k subaylara fazla yz vermesiydi. Yoksa geceli gndzl alyordu. Hem sadrazamlk,
ve hem harbiye nazrl grevlerini stlenmi olan Mahmut evket Paa, phe yok ki ok
yoruluyordu. Bu srada Balkan Savann ikinci devresi balamt.
Balkan Savann bu ikinci evresinde Bulgarlarn durumu son derece zorlamt. Drt cepheli
sava yapma sras Bulgaristana gelmiti. Srbistan ile Yunanistan aslnda anlamlard. Bunlar
Manastr nnde Bulgarlarla kanl bir savaa tutumulard. Birlikte olduklar Romanya da
Bulgaristandan Dobrucay kurtarmak ve kendisine katmak midiyle savaa katlmt. Bulgarlar
bylece birdenbire devletle savaa tutumulard.
Dier taraftan kahramanca savunma yapm, son erine ve son kurununa kadar dvtkten sonra
Bulgarlarn eline gemi ve halknn nemli bir ksm kltan geirilmi, camilere doldurularak diri
diri yaklm olan gzel Edirne de kahraman Trk askerini bekliyordu. Kaybedilmi bir ehri almann
zevkini, ancak bu savaa girenler bilir. Hele benim gibi bir de kzn bu uurda kaybetmi bir baba
iin bu sava, bir savandan baka bir ey olamazd. Ben de arkadalarm gibi 7. Svari
Alaynn banda binba rtbesiyle Edirne zerine yrmtm. Cephelerden gelen baar haberleri
Mahmut evket Paay ocuk gibi sevindiriyordu. Bulgarlar, nemli glerini bizim karmzdan
ekmilerdi. Edirnede braktklar zayf kuvvetler, ilerinde lgn bir arzusu yanan Trk
ordusunun karsnda duramazd. Nitekim Edirne dmandan kurtarlm, direnen Bulgarlar
snglenmiti. Bunlara soylu bir savadan ok, rza, namusa saldrm, masum kadn ve ocuklar,
yerlerinden kalkamayan ihtiyarlar ldrm katiller, haydutlar gzyle bakyor ve cezalarn bu
ller iinde veriyorduk. Edirnenin ele geirilmesiyle deien durum karsnda ve kinci Balkan
Savann zellikle Bulgarlarla, Srplar ilgilendiren kanl meydan savalar, byk devletleri son
derece heyecanlandrmt. Bu anlamazln kklerin koruyucular arasna da girecei ve
Srbistan koruyan Rus arl ile Bulgaristan destekleyen Alman mparatorluu ile Avusturya-
Macaristan arasnda kanlmaz olan bir sava sonulandraca syleniyordu. ngiltere ve Fransa
henz bir dnya savana hazr deillerdi. Araya girerek bu zc durumu dzeltmek niyetindeydiler.
Bulgarlar, bizim taraftaki oldubittiyi kabul etmi, bizimle bir an nce anlama yoluna girmilerdi.
Edirneyi terk ediyor, fakat Karaaa ellerinde tutmaya alyorlard. Yunanllara gelince, Bat
Trakyadan kma dncesinde deildiler. Srbistan, Selanik zerinde baz iddialar ortaya
koyuyordu, Karada da ok geni dler peindeydi. Yunanllar da parlak bir savatan sonra
Yanyay almlard. te bu kark ve telal zamanda, hemen her gn leye kadar alt harbiye
nezaretinden leye doru Babliye otomobille giden ve gnn yarsn da sadrazamlkta geiren ve
ge vakitlere kadar uratktan sonra evine dnen Mahmut evket Paann bu dzenli ve yorucu
hayat, dmanlarnn kendisi iin dzenledikleri bir ldrme giriimine ok gzel olanak salamt.
Hrriyet ve tilf Frkas, Babli Basknnn cn almaya ve iktidardaki partinin bu alkan
sadrazamn ortadan kaldrmaya karar vermiti.
Mahmut evket Paa, harbiye nezaretinden kt zaman -ki bu her zaman belirli bir saatte
oluyorduimdiki Beyazt Meydann dnmeden nce, Leblebiciler Sokandan bir cenaze alay
ortaya kmt, bylece sadrazamn otomobili, lye sayg iin durmutu. te ne olduysa bu srada
olmutu. Sada, solda sanki hibir ile ilgisi yokmu gibi grnen suikastlar tabancalaryla her
ynden ate etmiler, bir ksm da yolda duran bir otomobilden kurun skmlar, paay ve
yaverlerini otomobilin iine ykmlard.
Sada bir ykk duvarn stnden Topal Tevfik adnda biri, sol tarafta da daha ocukluunda bir
mahkeme huzurunda aabeyinin katili Arnavut Mustafay tabancayla ldren erkez Ziya isminde
dieri, otomobile ate etmekteydiler. Bu apraz ate sonunda Mahmut evket Paa vurulup arabann
iine ylm, bayaveri Svari Binbas Eref Bey otomobilin kapsn ap atlayarak cann
kurtarm, fakat bahriye subay olan gen brahim Bey de ehit dmt. ofrn yannda paann
sadk aas da katillere silh kulland iin vurulup orada ehit olmutu.
Bu olayda, ofr soukkanlln koruyarak arabay hzla evirip harbiye nezaretine dnmt.
Fakat Mahmut evket Paa orada kan kusarak hayata gzlerini kapamt. Katiller benzincinin nnde
duran bir otomobile alelacele binerek olay yerinden uzaklamlar, Topal Tevfik sakatl
dolaysyla bu otomobile yetiememi, girdii hanlardan birinin tuvaletinden karken onu grm
olan bir kadnn bildirmesi zerine sivil polislerce yakalanm, tuvalete att tabanca da bulunmutu.
Birka gn sonra katillerden yzbalktan kovulmu erkez Kzmla, Ziya ve bir-iki arkada,
Beyolunda Aa Camisinin arkasndaki Pire Mehmet Sokanda sndklar evde polise akama
kadar direnmilerdi. Btn Beyolunu ayaa kaldran bu atmada merkez memuru Samuel Efendi
yaralanm, bir polis de ehit olmutu. Nihayet Babli Baskn kahramanlarndan Svari Yzbas
zmitli Mmtaz (Enver Paann yaveri) katilleri teslim alm ve merkez kumandanlna getirmiti.
ttihatlarn nl Polis Mdr Azmi Bey ve stanbul Merkez Yarbay Kaymakam Cemal Bey
(Bahriye Nazr) btn nlemleri alarak, ldrenleri her neredeyse bulup tutuklamlard.
Yakalananlar on iki kiiydi. On iki kii de kaakt. Kaanlarn banda Prens Sabahattinin bulunduu
syleniyordu. Tutulanlarn iinde en nemli kii, Tunuslu Hayrettin Paann olu ve padiah Damad
Salih Paayd. Kars sultann, amcas Sultan Reat yanndaki btn yalvarmalar hibir etki
etmemiti. stanbul Divan- Harp Bakan Remzi Beyin ve Savc Bedri Beyin huzuruna kanlar,
Salih Paadan baka, Kurmay Albay erkez Fuat, Yzba Tevfik, yzbalktan kovulmu erkez
Kzm, Polis ubesi Birinci ube Mdr Muhip, Topal Tevfik, erkez Ziya, bahriye emekli Albay
Ali Kmil Beyin olu Nazmi, ttn kaaks Kavakl Mustafa ve Darafaka mezunu Gelenbevide
gzetmen Abdullah Safa idi. Bunlarn hepsi yzlerine kar, yakalanmayan dier on ikisi de
durumada bulunmakszn idama mahkm edilmilerdi. ldrme eylemi 29 Mays perembe gn le
vakti olmu, idam hkm 13 Haziran 1913 cuma sabah gne domadan nce Beyazt Meydannda
uygulanmt. zinli olarak bulunduum aya rastlayan bu olayda btn subaylarn askerlik dairelerine
bavurmalar gerektii duyurulmu ve bana ubece Bekiraa Blndeki tutuklular gzetme emri
verilmiti.
Ortaln henz aydnlanmad o sabahn erken saatlerinde, Beyazt semti derin bir sessizlik
iindeydi. Minarelerden sabah ezan okunurken, jandarma ve polisin kordonu altndaki tutuklular,
elleri arkalarna bal ve gmlekleri giydirilmi olarak daraalarna doru yrmlerdi. Celldn
yal ipleri boyunlarna geerken, hepsi sonbahar frtnasna tutulmu, benizleri solmu yapraklar gibi
titriyorlard. Siyasetin bu korkun grntlerini gen kuaklarn daima gz nnde tutmasn neririm.
Hi kimse, ehrin bu semtinde oluan kym bilmiyordu. Ancak gne doduktan sonra
reneceklerdi. in garibi, Fransz eliliinden birka evirmen gelmiti. evirmen, celltlarn
idamdan sonra Salih Paann yal ipini rica ediyordu. Dayanamadm. Ermeni evirmene sordum.
Bu neye yarayacak evirmen efendi?
Efendim, paann babas Tunusludur. Franszlar bu ipi Devrim Mzesine koyacaklar.
yi ama bu devrim bize ait, onlara ne oluyor. Onlar her eyle ilgilidirler.
Kendi kendime dndm. yle ya, devrimlerin en byn onlar yapmlard. Kuleli Asker
Lisesinde tarih hocamz rahmetli Albay Cin Ali Bey, Fransz Devrimini ballandra ballandra bize
anlatrd. Kendisi zgrlk taraftaryd. O zaman biz de Franszlara hayran kalr, gzmzn nnden
kahraman bir ulusu geirirdik. Bir de atekes yllar olup da, onlarn Trk erlerine ellerindeki
krbala vurduklarn, kadnlara saldrdklarn, hele Mara ve Urfada babalarna, aabeylerine
cephane yetitiren kk ocuklar kuruna dizdirdiklerini duyunca, ben de niversitenin konferans
salonundan haykran rahmetli Sleyman Nazif gibi, Byk devrimi yapan, nsan Haklar
Bildirgesini dnyamza armaan eden ulus bu mu? diye barmaktan kendimi alamamtm.
Kaanlardan biri, Ali Kmil Beyin olu Nazmi ilk nce Romanyaya kam, fakat sonra gizlice
stanbula geldii ve Cibalideki evinde sakland haber alnnca, bizzat Polis Mdr Azmi Bey
tarafndan evi sarlarak teslim olmas istenmiti. Onun pencereyi ap polise verdii cevap u
olmutu: Sizin gibilere teslim olmaktansa lmek daha iyidir! Ve biraz sonra patlayan bir tabanca
Nazmiyi kanlar iinde yere drmt. Kaaklardan bir dieri Kavakl Mustafayd Yunanistana
kamt. Fakat Rus bandral bir vapurla stanbuldan Karadenize transit geecei haber alnnca,
rhtma yanam olan vapurdan onu zorla girip alan da gene Azmi Bey olmutu. O gece idam karar
uygulanm ve buna son derece fkelenen arlk Rusya elisinin ltimatomu zerine ttihat ve Terakki
Genel Merkezi, bu gayretli polis mdrn ister istemez Beyrut valiliine tayin etmiti. Mesele de bu
suretle kapanm oluyordu.
 TEKLT-I MAHSUSA

Tekilt- Mahsusay Birinci Dnya Savandan bir sre nce, zgrlk kahraman, harbiye nazr,
daha sonra bakumandan vekili olan Enver Paa kurmutur. Bu rgtn amac, bir taraftan btn
Mslmanlar bir bayrak altnda toplamak ve bylece Panislmizm idealine ulamakt. Dier taraftan
da Trk rkn siyasi bir birlik iinde bulundurmak ve bu bakmdan da Pantrkizmi gerekletirmekti.
Enver Paann bir yandan Emir Efendinin ttihat ve Terakki programndaki Panislmizminden,
dier taraftan da Ziya Gkalpin Pantrkizminden esinlendii bir gerektir. Bu rgte byk umutlar
balam olan ttihat ve Terakki, setii gz kara subaylar sayesinde dnya sava balarken ve
btn sava devamnca slm lkelerinde olsun, dier Trk diyarlarnda olsun, oralarda eitli
eylemler yapmada, ayaklanmalar balatmada baarl olmutur. zellikle sava srasnda, bir ulusu
maddi ve manevi ynden sarsmak, onu iinden kertmek iin byle gnlllerden oluan bir rgte
gereksinme vardr. Nitekim spanya Savandaki mehur 5. Kolun gayesi, kinci Dnya
Savanda gerilla adyla isimlendirilen etelerin grevi bundan baka bir ey olmamtr. Birinci
Dnya Savanda Enver Paann bu metodu, belki de ondan sonra birok ulusun dikkatini eken ve
zerinde nemle durduklar bir rgt olarak tarihe mal edilmitir.
Enver Paa, bu rgtn bana ilknce sekin Kdemli Yzba Sleyman Askeri Beyi getirmiti.
Harp Okulundan kurmay yzba olarak km olan ve Birinci Dnya Savandan nce Badatta,
Bingazide baarl grevler yapm, Balkan Savanda Bat Trakyada alm olan Sleyman
Askeri Bey, oluturulan Osmanck Gnll Alay kumandanlna getirilmiti. Rtbesi kurmay binba
olan Sleyman Askeri Bey, ksa bir sre sonra sava kdem zamlar alarak yarbayla ykselmi ve
alayna Tekilt- Mahsusann sekin subaylarndan olan Piyade Yzbas Beylerbeyli Hayri,
Filibeli Halim Cavit, Mitralyz Bl Yzbas Ltfi, Piyade stemeni ehreminli Sadk, Svari
Yzbas Harputlu Avni, Doktor Einli Hasan Rza, gene Doktor Topu Tugenerali Sezai Paann
olu Nihat Sezai, salk grevlisi Kk Arslan Beylerle Adapazar, Kandra, Gnen blgelerinin
erkez er ve subaylarndan oluan bir kadro ve Rumeliden seilmi erlerden oluan bir kuvvetle
Iraka hareket etmiti. Bu alaya etelerin banda bulunan baz kaptanlar da katlmt. Hatta alayn
Iraka ulamasndan nce Badata, stihkm Yzbas Badatl Kasm, Sleyman Askerinin enitesi
jandarma yzbas ve son Meclis-i Mebusan yelerinden Nuri Beyler gnderilmi, bunlar da kabile
reisleriyle ngilizlere kar yaplacak eylemler konusunda anlamlard. Gerekten ilk gnlerde bu
kabileler Osmanl alayna yardm etmilerdi. Fakat ngilizler Albay Lawrensi gndermiler, o da
kabile bakanlarnn arasna girerek ve onlara sandklarla altn datarak ihanet etmelerini salamt.
te bu savalarda yaralanm olan Kurmay Yarbay Sleyman Askeri Bey, yaral olmasna bakmadan
sedyedeyken savalara katlm, sonu baarszlk olunca ok sinirlenerek intihar etmiti. Tekilt-
Mahsusaclar, bu olaanst ve kahraman Osmanl subaynn hizmetlerini ve ilk bakanl
dnemindeki almalarn asla unutmayacaklardr.
Tekilt- Mahsusann ilk kurulduu gnlerde en nemli isimleri ve etkin yeleri u isimlerden
olumaktayd:
skdarl Yzba Muhtar Bey, Piyade Subay Rsuhi (Atatrkn yaveri), Hasekitarlal Fuat,
Piyade Subay evket, sekin Kdemli Yzba Trabzonlu Rza, Piyade Subay Dastanl Nuri
(Kurtulu Savanda general oldu), Kurmay Yzba erif ve en gszleri olan o tarihte Svari
Binba Eypl Hsamettin.
Bir mddet sonra bu arkadalarn bir ksm Tekilt- Mahsusadan ayrlmt. Sonuna kadar
kalanlar iinde skdarl Yzba Muhtar, Krkkiliseli Piyade Yzbas Ali Rzay ve svari
yarbay beni sayabilirsiniz.
Tekilt- Mahsusa, eitli blgelerde almalara balamt. Dou Anadoluya gnderilenlerin
banda Kk Efendi lakabyla tannan nl Kara Kemal ve Yenibaheli Nail Beylerle, Topu
Binbas Trabzonlu Rza Bey vard. Ayrca Trabzon Valisi Cemal, Erzurum Valisi Tahsin ve ttihat
ve Terakki Genel Merkezi yelerinden Doktor Bahaettin akir, Doktor Fuat Sabit Beyler de
grevlendirilmiti.
ttihat ve Terakkinin konferanss mer Naci Bey, erkez Ethemin byk kardei Yzba Reit
Bey, Van Jandarma Kumandan Binba Kprl Kzm Beyler Tekilt- Mahsusaya katlmlard.
Sava balad ve Osmanl mparatorluu da savaa katld zaman Almanlarn dou cephesindeki
ykn azaltmamz iin Alman Genelkurmaynn isteiyle bizim Kafkasya zerinden harekete
gememiz istenmiti. Enver Paa ilk zamanlarda kararszlk yaam ve bir trl karara varamamt.
Fakat Ruslarn ayet stanbul zerinde bir anlamaya varlrsa Almanlarla sava durduracaklarna
ilikin gizli bilgilerin elde edilmesi zerine Enver Paa derhal harekete gemeyi gerekli grm,
kurmaylaryla beraber stanbuldan Erzuruma gelmiti. Bakumandan vekili ve Dou Cephesi
kumandan sfatyla Enver Paann Sarkam dolaylarnda meydana gelen sava kendisinin
ynetmesi bu nedenden domutu. K son derece iddetliydi. Askerin nemli bir ksm, harekt
srasnda Allahekber Da ormanlarnda, kar tipisi yznden yollarn kaybettikleri, kt donanm ve
elbise noksanndan donduklar, a kaldklar gerekti. 90 bin kiilik bir kolordunun savatan ok
souktan, hastalktan ve alktan krlmas gerekten ok acyd. Birlikler arasnda balant kopmu,
zetle, Sarkam bozgunu, savatan ok doann bir cilvesi olmutu. Bunlar olmasayd Kafkasyay
ele geirmek Enver Paaya ksmet olacakt. in nemini gz nnde tutan Rus Genelkurmay, bata
ar kinci Nikola olmak zere Kafkasyaya gelmilerdi.
Birinci Dnya Sava balamadan biraz nce Afrikada, Bingazide, Trablusgarpta hl direnen
gruplarn banda Tekilt- Mahsusadan Enver Paann kardei, o tarihte binba olan Nuri Bey
vard. Nuri Bey sonra kendine onursal paalk verilmesi yoluyla Nuri Paa olmutu. Onun emri
altndaki subaylar, Msr, Habeistan ve Sudana gnderilmi, Cihad- Mukaddes 56 balarken
Mslmanlarnn da bu kutsal savaa katlmalarn salamas ona bildirilmiti. Bu subaylarn baka
gizli grevleri de olacakt. Msrda Nil zerindeki su depolar, baraj ve mahzenleri havaya uuracak,
Nilin Habeistan ve Sudan iindeki yataklarn deitirmeye alacakt. Fakat ngiliz stihbarat
Servisi bu gizli emirleri ele geirerek, kart bir rgtlenmeyle bu gnlllerin bir ksmn
yakalamt. Afrika grubu kumandanlnn ura alanna, Fransz smrgeleri olan Tunus, Cezayir ve
Fas topraklarndaki Mslmanlarla ilgilenmek de giriyordu. Fransz ve ngilizler ise buna karlk
yle bir propaganda tutturmulard: Halife ordularndaki askerlerin balarnda fes vardr. ayet
kabalak veya n siperli balk grrseniz bunlar Mslman askerleri deildir. Bunlar Enverin
Almanlarla birletirdii ve Mslmanl kaybetmi askerleridir. Bunlara kar savanz.
Tekilt- Mahsusann Suriyedeki eylemlerine gelince, burada Svari Binbas zmitli Mmtaz,
Suriyedeki Arap kabileleri arasnda kusursuz bir rgt kurmutu. Bunlar Kanal Harektn idare
etmiler ve Msra baskn yapmaya almlard. ayet erif Hseyin Osmanl mparatorluuna
ihanet etmeseydi, bu giriimle nemli sonular elde edilecekti. Sonra zmitli Mmtaz Bey yarbayla
terfi etmi ve Enver Paann yaveri olmutur. dealist bir subayd. Aslen subay olup sonradan sivil
olunca ttihat ve Terakkinin mfettii seilen Sapancal Hakk, Kuubazade Eref, Svari Yarbay
orumlu Aziz, piyade subay erkez Ziya Beyler de Tekilt- Mahsusada nemli grevler
stlenmilerdir. zellikle Kuubazade Eref, Hicaz Araplarndan oluan byk bir rgt kurarak
Kanal Harektna katlm, fakat Svey Kanalndaki ngiliz garnizonlarnn pususuna derek
ktalaryla beraber tutsak olmutur.
Peygamber soyundan gelen ve Mekke emiri olan erif Hseyin, Hicaz, Suriye ve Irak kendi
bakanlnda birletirerek bamsz bir Arabistan Krall kurmak istemi ve ngilizlere dayanmt.
stihbarat Servisinin efi olan ve gzel Arapa konuan ngiliz Albay Lawrens, bir Arap eyhi
klna girerek kabilelerin arasna girmi, altnlar saarak ve Mslman grnerek pek ok kiiyi
imparatorluk aleyhine ayaklandrmt. Buna karlk bir hareket ve propaganda olmak zere savan
son senesi Enver Paann emriyle grevli olarak gnderdiimiz Yusuf etvan Bey, Bingaziden eyh
Esseyid erif Ahmet Es-Snusi hazretlerini stanbuldan bir Alman denizaltsyla getirmitir. Fakat
tam Suriyeye giderek Araplar, halife lehine ngilizlerin cephesinden ayraca var saylan eyh
erif Snusinin Padiah Sultan Reatn lm ve savan birdenbire bitmesi zerine yurdumuzda
kald ve Anadoluya geerek Mustafa Kemal Paayla grt, btn slam dnyasnn ulusal
kurtulu savana yardmc olmas iin alt grlmt. Dnceme gre bu anszlk olmasayd,
Suriye cephesindeki knt bu kadar hzl olmayacak ve ngilizler bu kadar abuk Halep nlerine
gelemeyeceklerdi. Birinci Dnya Sava srasnda Vehhabilerin arasna gnderilen Tekilt-
Mahsusac Svari Yarbay orumlu Aziz Bey, eyhlerden sadakat yemini alm ve baz bakanlarla
stanbula gelmiti. Bu eyhler Tekilt- Mahsusa tarafndan arlanarak stanbulda konuk
edilmilerdi. Fakat Suriye bozgunu her eyi altst etmiti. Gene Enver Paann emriyle stanbuldaki
yatl liselerde okutulmak gerekesiyle Suriyedeki kabile reislerinin ocuklar da rehine olarak
stanbula getirilmiti. Tekilt- Mahsusann baz subaylar ran, Turan, Afganistan ve Hindistana
gnderilmiti. Bunlarn hepsi btn Dnya Sava sresince gizli olarak bulunduklar yerlerde
almlard. Atekes olunca stanbuldan kaan ve Odessa yoluyla Moskovaya giderek Bolevik
liderlerle, zellikle Leninle konuarak anlaan Enver Paa, ngiliz imparatorluuna kar bu ajanlarn
almas iin gereken paray da onlardan salamt.
Gene Birinci Dnya Sava srasnda, Mslman Bonak ve Arnavutlar arasnda rgt kuran ttihat
ve Terakkinin bir numaral kurucusu Ohrili Eyp Sabri Bey, Saraybosna Mfts Cemalettin,
Debreli Zinnun, Jandarma Kumandan Arnavut Hayrettin, zonzo Cephesinde talyanlara kar
savaan bu Bosnal ve Arnavutlar gayrete getirmilerse de, Arnavutluk hkmetinin ihanetiyle onlar
tilf Devletlerinin eline derek Maltay boylamlard.
56 Din uruna yaplacak olan kutsal sava.
 TRAKYA SORUNU ve TRAKYA PAAEL CEMYET

Trakya davas, Balkan Savandan sonra ba gstermi nemli sorunlardan biridir. Bu savataki
ac yenilgimiz zerine Trakya ikiye ayrlm, Bat ve Dou olarak Meri Nehri, bu iki paray
ortasndan blmtr. Sorun olarak grlen Trakya blgesi her zaman iki ksmda incelenebilecek bir
blgedir. stanbul snrlarndan Merie kadar uzanan aasz dzlkleri Dou Trakya ve Meriten,
Mesta-Karasuya kadar dayanan ikinci paray da Bat Trakya kabul etmekteyiz. Fakat nehirler, hibir
zaman bu topra gerekten ikiye ayramamtr.
Trakya bir btndr. Halkyla, diliyle, diniyle ve folkloruyla Trakya bir btn olmutur. Bugn
zlerek sylyorum ki iki ayr devletin idaresinde bulunan bu iki ksmn corafya ve tarih
bakmlarndan birbirinden ayrlmaz bir para, bir btn olduunu aka sylemeliyiz. Meriin
tesinde kalan ve zbez Trk olduklarndan asla kuku duymadmz bu rk ve din kardelerimiz
iin, Tanrdan bir gn ana vatan snrlar iine katlmalarn dileyelim.
Balkan Savann ikinci devresinde Bulgar ordular, Trk birliklerinin basks karsnda
atalcaya kadar geldikleri zaman Dou Trakyay ordularmza brakm ve Bat Trakyay ellerinde
bulundurmulard. Bulgarlarla aramzda kararlatrlan bar gereince de bu byle olmu, yalnz Bat
Trakyann zerk bir idareye kavuaca aka belirtmiti. Bu nedenledir ki Birinci Dnya Savana
girildii sene de Bulgar Meclisinde, Bat Trakya Milletvekili Nevrekoplu Cell Bey ile Abdlhamit
devrinin nl kurbanlarndan ve Trablusgarpa srgn gidenlerden, Jntrkler Cemiyetine ye Kk
Ethem adyla nl Karagmrkl Ethem Ruhi Bey (Balkan Gazetesi sahibi) de onunla beraber bu
blge Trklerini temsil etmekteydiler. Bunlardan baka iki Trk milletvekili daha vard. Bunlardan
biri Bulgaristann Aydos kasabasnda domu, Dnya Sava yllarnda mecliste milletvekillii
yapm ve atekes yllarnda da ksa bir zaman iin Adapazarnda belediye reisi olarak bulunmu,
fakat zlerek sylyorum imdi ismini bilmediim bir kiiyle, ttn ileriyle uraan saygn
tccarlardan Krcaalili Salim Aa da, Dnya Sava yllarnda Bulgar Meclisinde bulunmulard.
Bulgaristan egemenliinde Bat Trakya zerk bir ynetime sahipti. Fakat Birinci Dnya Sava sona
erip Almanya ve yandalar, bu arada Bulgaristan da yenik olarak savatan knca, Selanikte
kard ayaklanmayla sava yllarnda tarafsz kalm Yunanistan ikiye blen ve Makedonya ile
Tesalyay elinde tutan geici bir hkmetin banda bulunan Giritli avukat Venizelos, bu liman tilaf
ordularna teslim etmesinin karl olarak, Bat Trakyay mttefiki olan lkelerden istemiti. Bat
Trakyann bu yardmlarna karlk Yunanistana braklaca ngiliz ve Franszlar tarafndan San
Remo Konferansnda karara alnmt. Hlbuki Dnya Savann son gnlerinde 29 Eyll 1918de
Bulgaristann anszn teslimiyle biten atekesin imzalanmasn izleyen gnlerde, Fransz Generali
Franchet dEsperet kumandasndaki ordular Selanikten stanbul zerine yrm ve bylece her iki
Trakyay ynetimi altna almt. Fakat Bat Trakyallar, Fransz mandas altnda zerk bir ynetimi,
nefret ettikleri Yunan egemenliinden fazla isteyeceklerini galip devletlere duyurmulard.
Franszlarn Rumelideki bakumandanlar da, Trakya genel valiliine bir Fransz generali olan
arpiyi atamt. General arpi, Trakyadaki Mslmanlarn, yasa ve kurallara uyma konusunda
gsterdikleri dzenli ve gvenli davran ven bildirgesiyle ie balam ve ayet halkn Fransz
ynetimine kar bu saygl tutumu devam ederse, ileride Trakyann gelecei belirlenirken onun
Fransa korumasnda bamsz bir cumhuriyet olacan da mjdelemiti. Esasen Wilson Prensipleri
de Trakyallara bu hakk tanyordu, nk Trakyadaki Trkler bir aznlk deil, bir ounluktu.
Wilson Prensiplerine gre her lkede ounluun egemen olmas ve her ulusun kendi geleceini
kendinin belirlemesi gerekliydi. O halde Trakyada ounluk Trkt. Trk halknn diledii olacakt.
Amerikann iyi niyetle ve byk bir zveriyle ortaya att bu temel ilkeleri, Avrupann iki
Makyavelist diplomat olan ve karanlk ilerden ve gizli dzenlerden holanan iki by, Trk
dman Lloyd George ile Fransz karlarndan baka bir ey gzetmeyen Clemencau deitirerek
San Remoda Yunan Babakan Venizelosa Trakyay sz vermiler, fakat bunun zaman iinde
gerekleeceini de sylemilerdi. te o zaman durumdan gerek bir kuku duyan Nevrekoplu Celal
Bey stanbula gizlice gelmi ve Tekilt- Mahsusaya bavurarak bu soruna yardm etmemizi
istemiti. O zaman gizli ajanlarmz Rami Klasndaki Mslman Fransz askerlerinin iine
gndermitik. Tunuslu, Cezayirli, Senegalli Mslman smrge askerleri bir gn silh atarak yemeye
girmemiler, kumandanlarna bir heyet gndererek Mslman Trakyann Yunanllara devredilmesine
kar olduklarn bildirmilerdi. Bu eylemi ayaklanma giriimi olarak gren stanbuldaki Fransz
kumandanl, Ramideki bu Mslman askerleri hemen deitirmiti. Fakat Milli Tekiltmz,
Trakya sorununu hibir zaman savsaklamam, Kurtulu Sava yllarnda daima uyank bulunmutu.
te Trakya Paaeli Cemiyetinin kurulmasndaki ama buydu. Hi olmazsa Doru Trakya Yunanllara
kaptrlmayacak, ayet Osmanl mparatorluu paralanacaksa oras bamsz bir cumhuriyet olacak,
eer bu da gerekletirilemezse, Fransz hkmetinin korumas altnda bir manda ynetimine
kavuturulacakt. Dier taraftan karde Bat Trakya da rpnyor ve bir cumhuriyet kurmak peinde
kouyordu. Hatta bir aralk Franszlar bunu onaylamlar, Tevfik Bey isminde Bat Trakyal bir
kiinin cumhurbakan seilmesine gz yummulard. Mlk ve idar tekiltn derhal harekete
getiini gren ngilizlerse, Yunanllar yreklendirerek Trakyann Yunan ktalar tarafndan resmen
ele geirildiini duyurmulard. Bu tehlikeyi anlayan Franszlar, o zaman ngilizlere aka cephe
almamakla beraber, Dou Trakyann Trklerin ynetiminde fakat bir Fransz mandas olarak
kalmasn salamak iin, gizlice oradaki kolordumuzun silh ve cephane noksanlarnn hemen
tamamlanmas szn vermilerdi. Atekes yllarnda Dou ve Bat Trakyann ynetimi sorunu,
ngiltereyle Fransann kart politikalarnn arpt bir blge olarak kabul ediliyordu. Franszlar
bu grlerini gizlice stanbul hkmetine bildirmiler, stanbul hkmetinin Erkn- Harbiye-i
Umumiye Reisi Cakac lkabyla nlenmi olan Hamdi Paa, Kurmay Binba Sadi Beyi bana
gndererek gizlice silahl milli kuvvetlerin de bu konuda yardm etmesini ve gizlice asker
gnderilmesini nermiti. Adamlarmz, Bakrkydeki Franszlarn askeri ambarlarndan alacaklar
cephane ve silhlar, Edirnedeki kolorduya ve onun komutan Kurmay Albay Cafer Tayyar Beye ve
ondan sonra bu kolorduya kumandan olan Kurmay Albay Muhittin Beye ulatracaklard.
Bir sre sonra Cafer Tayyar Paa, Trakyadaki Mdafaa-i Hukuk ubelerine genel bakan olunca,
bu gizli tama ilerinin takalarla ekmece sahillerine yaplmas ve oradan kendi rgtnden kimseler
ve aralarla ierideki blgelere gnderilmesi kararlatrlmt. Edirnedeki kolordunun kurmay
bakanlnda ok deerli bir sava subay olan ve Dnya Sava yllarnda Afrika Ordular Grubu
Kurmay bakanl grevini yrtm ve Mondros Mtarekesi zerine stanbula davet edilmi
bulunan Kurmay Yarbay Akhisarl Abdrrahman Nafiz Bey (Cumhuriyet devrinde genelkurmay
bakan) bulunuyordu. Kendisini, nce Tekilt- Mahsusa yesi olmas, dier taraftan Dnya Sava
yllarnda Afrika Gruplar Kurmay Bakanlnda bulunmas dolayyla tanm ve harbiye nezaretinin
emriyle Afrikaya gittiim zaman da onunla konumu ve bilgisine hayran olmutum. ok drst ve
namuslu bir asker, iyi bir komutan olan Abdrrahman Nafiz Bey (orgeneral), Tekilt- Mahsusa,
dier adyla Umur- arkiye ilerini tasfiye etmekte olduum bu atekes yllarnda odama gelerek
benimle dertlemi ve kendisini Edirne Kolordusu kurmay bakanlna atandndan tr ayrca
kutlam, ona baarlar dilemitim. te Kurmay Yarbay Abdrrahman Nafiz Bey, takalarla Trakya
sahillerine gnderilecek silahlarla cephanenin kolordu birliklerine datmn organize edecekti. Bir
taraftan Cakac Hamdi Paann gvenilir adam Kurmay Binba Sadi Beyle de devaml grerek
bu nakliyat bize den ksmda tamamlayacakt. Sadi Bey bana, Hsamettin Bey, bu takaclara
verilecek paray ekmece Mal Mdrlnden alacaksnz, bir otomobille ve takaclarn khyas
Rizeli Osman Kaptanla yola kacaksnz demiti. Birka gn sonra Rizeli Osman ve harbiye
nezareti inaat ubesi alanlarndan Enver Beyle beraber yola kmtk. stanbul-ekmece
arasndaki yolu ngiliz askeri birlikleri sk bir kontrole tbi tutmulard. Geitten geebilmek iin
gereken izni Rizeli Osman, ngiliz Yzbas Bennetttan salamt. nk sandalclar khyas Rizeli
Ali Osman, ikiyzl bir siyaset izlerken, ngiliz Gizli stihbarat Servis efi Yzba Bennettin
emrinde gzkyordu. Osman Khya szde Kuvay Milliyecilerin rgtlerini renerek, Kuvay
nzibatiyecilere bildirecekti. Yzba Bennett sabah gidip, akam gelmek kouluyla gnlk bir belgeyi
khyaya vermi bulunuyordu. Bu sayede ekmeceye ulam ve mal mdrnden de takaclara
datlmak zere bin lira almtk.
atalcay telefonla bularak vaziyeti M.M. temsilcisi olan Emin li Beye haber vermitim. O da
derhal bir araca atlayarak ekmeceye gelmiti. Emin li Bey, halka silh ve cephane datlmas
durumunda, ayet Yunanllar Dou Trakyaya bir saldrda bulunurlarsa onlarn silhla karlk
vereceini ve morallerinin yksek olduuna bizi inandrmt. Yalnz Emin li Bey, Trakyada mlk
mirlerle, jandarma kumandanlarnn stanbul hkmetine, Hrriyet ve tilf Frkasna hizmet
ettiklerini sylyor, bunlarn deitirilmesi gerektii konusunda srar ediyordu. O gn gene
otomobilimize binerek ve Emin li Beye baar dileyerek ekmeceden stanbula dnm, geit
yerinde bilinen izni gstererek sorunsuzca ehre girmitik. Biraz sonra stanbul Hkmeti Erkn-
Harbiye-i Umumiye Reisi Cakac Hamdi Paann kardei, Abdlhamit devrinin srgnlerinden ve
Cezayirde yerleerek Fransz uyruuna gemi bulunan, bylece Smrge Lejyonunda yzbala
kadar ykselen Halit Bey gelerek, kardeinin bizim gizli almalarmzdan, Franszlarn da bu silah
karma iini yneteceimizden duyduklar mutluluu bana bildirmiti. Trakya sorununu stikll
Sava yllarnda btn Trakyann byk bir cokuyla destekledii bilinen bir gerekti. Ne yazk ki,
Trakya Paaeli Cemiyeti silh ve cephaneye bir trl kavuamad iin btn bu almalarmz
sonusuz kalmt.
 BRNC DNYA SAVAINA STEYEREK GRMEDK

28 Haziran 1914te Saraybosna suikast baarl olup Avusturya-Macaristan mparatorluunun

veliahd Ferdinand, karsyla beraber bir Srp renci tarafndan otomobilde vurulunca yer yerinden
oynam, devletler birbirlerine sert ltimatomlar yadrm ve 28 Temmuz sabah Avusturya ordular,
kk Srbistan yok etmek zere snrlara eitli noktalardan saldrya gemiti. Rusyann bu
saldrya seyirci kalaca asla umulmazd. Nitekim Rusyann, Avusturya-Macaristana, Almanyann
da mttefikini korumak amacyla Rusyaya ve l anlama gereince ngiltere ve Fransann da
karlk olarak Almanyaya kar sava ilan etmeleri, kanlmaz bir sonu olarak bir hafta iinde
birbirini izlemi, bylece Birinci Dnya Sava balamt. Osmanl mparatorluunun bu durum
karsnda l bloklardan birini, ya Almanya tarafn ya da ngiltere grubunu stn kabul etmesi
gerekecekti. Tekilt- Mahsusada altm bu sava yllarnda, Enver Paayla grevim gerei pek
sk ilikide bulunduum iin harbiye nazr ve bakumandan vekili sfatlarn kiiliinde birletirmi
olan ttihat ve cesur kumandann hemen hemen btn dnce ve amalarn iyi biliyordum. Enver
Paann amac, sava balamadan nce arlk Rusyasyla doru drst bir anlamaya varmakt. O,
Balkan Savan bir trl iine sindiremiyor, Rumelinin kaybna ok zlyor, doduu yer olan
Makedonyann bir kesini, Manastr asla unutamyordu. Ka defa bana, Hsam, atalarmzn
kanyla sulanm o ovalar, o yaylalar insan nasl unutur, tam drt yz sene Trk aknclarnn at
koturduklar o meydanlar, camilerimiz, trbelerimiz, tekkelerimiz, kprlerimiz ve kalelerimizle
onlara, dnk uaklara brakmak ve Rumelinden kovularak Anadoluya gemek insann
dayanamayaca bir eydir. Bulgarlardan, Yunanllardan, Karadallardan almak iin, yaammn
bundan sonraki yllarn seve seve vermeye hazrm demiti.
Evet, Enver Paa bana bunlar sylerken heyecanlanyor, yz kzaryor, gzlerinden imekler
akyordu. Gerekten Balkan Savann cn almak istiyordu. Bunun iin de her eyi gze alyordu.
Fakat gene ok iyi biliyordu ki bunun iin Alman ve Avusturyallarla beraberce savaa girmek
gerekiyordu. Ancak o zaman bu kk devletlerin koruyucusu niteliiyle verdii sz tutmam olan
ngiliz ve Franszlarla da arpmak kanlmaz olurdu. ayet Rusyayla iyi bir sonuca varlrsa
Kafkasyadaki ktalar batya gnderecekti. O zaman Alman kurmay subaylarn gemilere bindirip
gnderecek, bir sre tarafszl koruyacakt. Enver Paa bu amala Rus elisi ve Rus askeri
ataesiyle gizlice gryordu. Hatta baz sorunlar zerinde bunlarla anlam bulunuyordu. Bundan
Sadrazam Sait Halim Paann bilgisi vard. Alman elisi bunu haber alnca imparatora telsizle
bildirmi ve bir oldubitti yaratlmasna gerek grlmt. te Alman sava gemilerinin yurdumuza
snmas bu plnn gerei olarak uygulamaya konulmutu. Gben ve Breslau bir defa stanbul
Limanna girip de bizi zor bir duruma sokunca, Alman Amirali Soon da gemileri enterne etmeye
yanamaynca Talat Paann bulduu bir formlle ancak geici olarak tarafmzdan kiralanm olan
bu sava gemileriyle, Alman bahriye subay ve erleri Osmanl mparatorluu emrine girmilerdi. Rus,
Fransz, ngiliz elilerinin eitli bavurular ve protestolar para etmeyince eliler lkemizden
ayrlmlard. in kt sonular douracan gren ve bizim olas bir anlamamzn nne gemek
isteyen Alman Amirali Soon Paa, donanmamzn tatbikatn Karadenize aldrm ve Trk bayra
altnda seyreden bu sava gemilerine bir Rus nakliye gemisini batrtm, sonra Rus torpidolarn
izleyerek Sivastopol Limann bombalatmt. Bu Karadeniz belasnn olumasyla Alman
Genelkurmaynn, Trkiyeyi zorla kendi tarafndan savaa sokmak plan dnceden eyleme
dnm olanlar olmutu. Sava nce bir kurban bayramnn arifesinde 29 Ekim 1914te Rusya ile
aramzda balam, buna Rusyann balaklar olarak ngiltere ile Fransa da katlmt. Fakat
tarihlerde grlen, bunu Enver Paann dnd ve dostu Alman mparatoru II. Wilhelme
yaranmak iin Osmanl mparatorluunu bilerek savaa soktuu eklindeki yorumlarn tamamen
yanl ve yalan olduunu sylemek zorundaym. Sivastopolun bombardman edildii haberinin
harbiye nezaretine geldii gn, en ok fkelenen ve aran gene Enver Paa olmu. Bunu niin
yaptlar? Buna niin meydan verildi? diye bara bara odasnda bir aa, bir yukar gezinmiti.
Tekilt- Mahsusann eline geen arlk Rusyas Dileri Bakanlnn gizli dosyalarndan
birinde, Rusyann Roma bykelisine ektii telgrafta aynen yle denilmekteydi:
Gben ve Breslau adl Alman sava gemilerine snacak yer vermek suretiyle Osmanl
hkmetinin merkezi devletler tarafna eilim gstermesi, stanbulda var olan uursuz bir anlayn,
Almanya tarafnda savaa girmek arzusunun gelimesine neden olmutur. Babli zerinde Byk
Britanya, Fransa ve bizim devaml ve srarl giriimlerimiz etkili olamam, Trkiye bylece Alman
haydutluunun etkisinde kalmtr. Bu olay gelecekte Osmanl mparatorluunun kmesi sonucunu
douracandan, Akdeniz ve Karadeniz sahillerinin gvenliini ve Boazlarn Rusya tarafndan
korunmasn gerektirmektedir. Balaklarmz tarafndan Trkiyeye bamszlk ve toprak
btnlnn korunmas nerilmi olup, buna karlk imparatorluun tarafsz kalmas arzu edilmiti.
Fakat ne yazk ki 29 Ekim 1914te sabahn erken saatlerinde, Trk bayran ekmi Alman sava
gemilerinin Odessa ve Sivastopol Limanlarmz bombalam olmalar, ortada hibir kkrtma
yokken ve dostluk devam ederken bu korkun yok etme giriiminin yaplm bulunmas Trkiyeyi
sonu gelmez bir maceraya srklemitir. Bu tehlikeye kendisini drmemesi iin talya hkmet
adamlarna, bu rnein ve bugne kadar koruduklar tarafszlklarna devamn, onlar iin ne derece
yaamsal olduuna iaret edilmesi ve sonunda mutlaka galip gelecek olan tilf Devletlerine
katlmalarnn salanmas iin abanz bekler ve bu konunun gz nnde tutulmasn rica ederim.
arlk Rusyasnn o zamanki Babakan ve Dileri Bakan Sazanoftan Rusyann Roma
bykeliliine gelen bu telgraf, aka belirtelim ki elinin de abasyla gerek olmu ve
Almanyann bu rk balan cephe deitirmeye srklemiti. Fakat olaylar gelitike, Enver
Paann Bulgarlardan alma arzusu, yerini Almanlarn basksyla Bulgaristan Almanya yannda
yer almak dncesine ynlendirmi oldu. Enver Paa, Tekilt- Mahsusann o dnemdeki bakan
Sleyman Askeri Beyi ard:
Askeri Bey, derhal Sofyaya hareket edeceksiniz, elimiz Fethi Beyefendiye ve Askeri Ataemiz
Kurmay Binba Mustafa Kemal Beye, Bulgaristann bizim tarafta yer almas konusunda ellerinden
gelen btn abay ve giriimleri yapmas iin hkmetin srarl arzusunu tekrarlayacaksnz dedi.
Sleyman Askeri Bey bu kati karar karsnda bir ey syleyemedi ve birok kez Sofyaya gitti,
elimiz ve askeri ataemizin bulunduu konumalara kendisi de tank oldu. Bu ilikilerimiz Rus Gizli
stihbarat tarafndan renildi, arlk Rusyas da kar harekete gemesi iin Sofya elisine talimat
verdi. ayet Bulgaristan, Rusya tarafna katlrsa Dou Trakyann sava sonunda Bulgarlara
braklacan bildirdi. Tekiltmz sayesinde bunu haber alan Enver Paa tela dt. Piyade
Yzbas Manastrl olak brahim Beyi hemen Sofyaya gnderdi. stelik Tekilt- Mahsusann
becerikli bir yesi olan brahim Beyin yanna eteciler, kaptanlar da katt. Bu kafilenin Sofyaya
gelmesini, Elimiz Fethi Bey ve Askeri Ataemiz Kurmay Binba Mustafa Kemal Bey ho
grmediler. Daha ortada tam bir anlamaya da varlamamt. Fakat Enver Paa bir oldubitti yapma
dncesinde ve kararndayd. olak brahim Bey de bunu becerebilecek bir kiiydi. Nitekim de yle
oldu. Trk-Bulgar etecileri, pln gereince, Srplarn Valandovadaki kprsnn ayaklarna
dinamit koyup bir gece dinamiti atelediler ve bylece kpry havaya uurdular. Bu olaydan sonra
Srbistan, Bulgaristana sava iln etti. Bulgaristan da bu sayede Almanya ve balaklar tarafna
gemi oldu. ttihat ve Terakki yneticileri, Birinci Dnya Savana uluorta girmemilerdir. Hi
kimse sonucu bilinmeyen bu maceray ho grmemitir. Rus limanlarnn bombardman edildii
haberini ald zaman Sadrazam Prens Sait Halim Paa hngr hngr alam ve Bu kundaklktr,
bu alaklktr. Bamz atee yaktlar, yazk oldu Osmanl Devletine! diye barmt. Esasen Sait
Halim Paa, ngiliz elisiyle mektuplayordu. ngiliz elisinin dosta, bize bu felkette tarafsz
kalmamz neren satrlar sadrazamn kafasnda yer etmiti. O da samimi olarak bunlarn
doruluunu onaylyordu. Ne Dhiliye Nazr Talat Beyde, ne de Cemal Paada, herhangi bir savaa
girme heves ve arzusu asla yoktu. Enver Paa da, haberi duyduu zaman son derece sinirlenmiti.
Bizim emrimizde fakat kendi lkesine yararl olmaya alan Alman Amirali Soon Paa, bu
oldubittiyi kastl olarak yapmt. Anlarnda bunu aka belirtmiti:
Bu bombardman yapmaya zorunluydum. tede vatandalarm kan ve ate iinde ana vatan
korurken, ben burada, Bosforun (stanbul Boaz) mavi sularna, gzel mehtaplarna bakarak koskoca
sava yllarn elbet bo geiremezdim. Benim yapacam ana vatann ykn hafifletmekti, ite o da
bu ekilde yaplrd, Trkleri yan bamzda savaa zorlamakla olurdu demiti. Gerek o ki
seferberliin ilan, btn bir lkenin her kesinde sevin uyandrmt. nk sava atalarmzn
eskiden beri dman olan Ruslarla balyordu, buna sevinmeyecek bir Trk dnlemezdi.
 NGLZ ELSNN SADRAZAMA MEKTUBU

1914 senesinde Birinci Dnya Sava balad zaman Osmanl mparatorluu nce tarafszln
ilan etmi ve iki taraftan herhangi birine katlmayacan duyurmutu. Fakat aradan ay gemeden
hi de dnlmeyen olaylar imparatorluun kaplarna dayanm ve onu savaa girmeye zorlamt.
Bunlarn banda Akdenizde korsanlk yapan iki Alman sava gemisinin (Gben ve Breslau)
maceras geliyordu. Alman Genelkurmay, kmas olas bir sava srasnda Franszlarn, Kuzey
Afrikadaki smrgelerinden Bat Cephesine kaydrlmas olanakl olan yiit Mslman askerlerinin
ar basacan hesaplayarak bu asker kaydrma ilemini yerinde sabote etmeye karar vermiti.
Tunus, Cezayir ve Fastan Avrupa sava alanlarna getirilecek bu kuvvetin, Alman hcum plann
sonusuz brakmas mmknd. O halde bu asker kaydrma zamannda durdurulmal ve yok
edilmeliydi. 1912de tezgahtan inmi olan Gben 28 mil hz ve 28lik toplaryla o zamann korkun
deniz silahlarna sahipti. Breslau yardmc bir kruvazrd ve Gbenin eksik brakt ileri
tamamlamakla grevliydi. Bu iki gemi savatan alt ay nce Akdenizde bir dostluk gezisine
kmlard. talyan limanlarnda duruyor, dinleniyor, onurlarna verilen yemekler birbirini izliyordu.
te tam bu srada 28 Haziranda Saraybosna suikast baarlm ve tam bir ay sonra da 28
Temmuzda sava patlak vermiti. Bir hafta iinde bata Avusturya-Macaristan ve Srbistan olmak
zere, arlk Rusyas, Alman mparatorluu, sonra Fransa ve ngiltere, daha sonra Belika savaa
birbirleri arkasndan girmilerdi. 4 Austos gece yars ngilterenin savaa girmesi bu iki Alman
gemisini zor duruma drmt. Fakat bu gemiler kendilerine verilen grevleri yerine getirmiler,
derhal Korsikada Ajaksiyo Limann bombardman etmiler ve Afrikadan Avrupaya
gnderilmekte olan Mslman askerlerle ykl nakliye gemilerini batrmlard. Fakat ngiliz ve
Fransz sava gemileri de avn arayan av kpekleri gibi bunlarn peine dmlerdi. Alman Amirali
Soon kendisini izleyen filolar atlatmak iin, eskiden ngiliz Amirali Nelsonun Napolyona kar
dt yanla dmelerini salam, onlar artm, sanki Septe Boazna gidiyormu gibi
yaparak dmeni Girit ynne krm ve Adalar Denizine (Ege) sapmt. Gene Alman
Genelkurmaynn savata hazrlad plan gereince Midillide kmr almakta olan Alman nakliye
gemisi Korkovado bu sava gemilerini kendisine bildirilen koordinatta beklemekteydi. Sava
gemileri bu limanda bulunan gemiden kmr alarak, onu da beraberlerine takp anakkale Boazna
gelmiler ve mayn tarlalar nnde durmulard. Telsiz grmeleri sayesinde Alman imparatorunun
bizzat Enver Paadan bu gemilerin kabuln istemesi zerine, harbiye ve bahriye nazrlarnn
kabinenin iznini alarak Boaz Kumandanlna verdikleri emirle, Soon emrindeki gemiyle ve
klavuzlarn yardmlaryla anakkaleden geip stanbula gelmi ve Kzkulesi ana demirlemiti.
Bu iki Alman sava gemisi imparatorluun kt kaderinin felaket mjdecileri olmu, uluslararas bir
sorunun olumasna neden olmutu. Devletler hukuku gereince bu gemiler tarafmzdan teslim
alnacak, toplarnn kamas sklecek, subay ve erleri de karada kurulacak bir kampta enterne
edilecekti. Fakat Alman amiral buna asla izin vermemiti. mparatora yaplan bavuru da etkisiz
kalmt. Hlbuki ngiliz, Fransz ve Rus bykelileri birlikte bir notayla Babliden tarafszlk
kurallarna aynen uymasn istemilerdi. Bu kritik zamanda bu ie bir forml bulan adam, eskiden
Edirne Postanesinde basit bir telgraf memuru olan Dhiliye Nazr Talat Beydi. Gemiler bize geici
olarak kiralanacak, subaylar ve erler bizim ordumuzda uzman subay ve er olarak donanmamzn
eitim ve retiminde bizim bahriye kyafetiyle alacaklard. Bu dnce kabine toplantsnda
yerinde grlm, Alman imparatoru da 80 milyon mark karl bu koullar kabul etmi
grnmt. Bu garip oldubittiyi bykeliler kabul etmek zorunda kalmlard. bununla kalsayd
tehlike geitirilmiti. Fakat Alman Amirali Soon Paa donanmamz eitmek gerekesiyle
Karadenize karm, orada Rus sava gemilerine ve Odessa, Sivastopol gibi Rus limanlarna
saldrarak bizi ister istemez Rusyayla 29 Ekim 1914te savaa sokmutu. te bu oldubittiden nce,
tehlikeyi gren ngiliz elisi henz stanbulda bulunduu srada Osmanl mparatorluunun
Sadrazam Prens Sait Halim Paaya u mektubu gndermiti.
Aziz Paam,
lk nce Talat Beyin (dhiliye nazr) size am olduu konuya ilikin ngiltere elilii ba
evirmeni araclyla gelen dosta ve iyilikseverce szlere teekkr ederim. Dostluunuzdan
hibir zaman kukulanm deilim. Amiral Limbosun raporuna gelince (Trk donanmasnn
iyiletirilmesiyle grevli amiral) onu grmedim. Ancak, Trk subaylar ve bahriyelilerinin gleri
konusundaki yanl ve eksik bilgilerim ancak amiralin bar zamannda belirttii dneme ait
dncelerinden olumaktadr. Donanmanzn herhangi bir saldrdan korktuu asla sz konusu
deildir. Ben de bahriyelilerinizin donanmanz elde tutacak... (bir kelime okunamamtr)
durumda olduuna inanmyorum. Bu dncedeyim. Fakat iki Alman sava gemisinin kaderi
hakknda hkmetimin grn bildiinize gre sorunu tartmaya gerek yoktur.
Osmanl hkmetinin genel politikalarndan elbette siz sorumlu olacanza gre, Trkiyenin
kar nerede ise ona gre hareket edeceinizi umarm. Fakat tilaf Devletlerinin ve zellikle
ngilterenin sizlere kar besledii sempatiyi gitgide kaybetmenin ve aleyhimizde iddetli
propaganda da bulunulmasna izin verilmesinin ve hatta bunun kkrtlmasnn Osmanl karlar
gerei olduunu nasl dneceinizi bir trl anlayamyorum. Ben buraya ngiltere ile ttihat ve
Terakki hkmeti arasndaki anlamazlklara son vermek iin gelmi bulunuyorum. Savatan nce
atandm ve sekiz aydan beri birtakm gelimeler saladm bu sorunda lkeniz yararna
altm kansndaym. ngilterele Trkiye arasnda her zaman bir dostluk ve anlay
kurulabileceine ve bunun devam ettirileceine ve bu durumun her iki devletin gerek karlarn
karladna yrekten inanm bulunuyorum. Fakat bugn, grdklerimi yorumlamaya olanak
yoktur. Almanyada bile basn, bize kar buradaki kadar dmanca bir tavr taknmamtr. Bu
ikayeti yaptm zaman hkmet ileri gelenleri Bizim basnla alveriimiz yoktur. Buras zgr
bir memlekettir cevabn vermitir. Hkmetin tek bir iareti bu yaynlar durdurabilirdi. Fakat
bu yaplmadna gre basn el altndan yreklendirilmi saylacaktr. Bundan baka trl
dnmeye olanak yoktur. Vilayetlerden aldm haberlerde, durum oralarda daha ktdr.
Birtakm planlar hazrlandn reniyorum.
Ekselanslarnza izninizle unu sormay ok isterim. Bu siyaset Trkiyeyi nereye kadar
gtrecektir? Bugnk imparatorluun, yani ttihat ve Terakki hkmetinin ngiltere iin en
amansz ve en iddetli bir dman olduu sonucuna varyorum. Hlbuki ngiltere, bu savatan
herhalde galip ve her zamankinden daha gl kacaktr. Durumunuzu deitirmek konusunda
henz ge kalnmamtr. O byk etkinizi bu yolda kullanamaz msnz? Bylece vatannza
benzersiz bir hizmette bulunmu olacaksnz! Size bu kadar ak yazdmdan dolay zr diler, en
derin sayglarm sunarm.

Samimi dostunuz ingiltere Bykelisi.

Bu mektup son derece tarihidir. Tekilt- Mahsusa ajanlarmz tarafndan bir kopyas alnmtr.
ngiliz diplomatnn dnya tarihi nnde felaketi bu derece etkin bir dille sadrazama anlatmak
istemesi ve Kzkulesi aklarnda demirli bulunan Alman sava gemilerinin gnn birinde bir ol
dubitti yapacann rtl bir anlatmla da olsa, devletin birinci derecede sorumlusu saylan o
zamanki Sadrazam Prens Sait Halim Paaya anlatm bulunmas, yarn bu tarihi yazacak kiiler iin
nemli bir belge saylmaldr.
Fakat ne yazk ki, ne Prens Sait Halim Paa, ne zavall bunam ve saf bir hkmdar olan Sultan
Mehmet Reat, ne de ttihat ve Terakki Genel Merkezi ve onun kabinesi bu felaketi bir trl
grememilerdi. Bat dillerinde bir halk sz vardr: Postac kapy bir defa alar. Gerekten bu da
byle olmutur. Osmanl mparatorluu felaketin uurumuna srklenmi ve gnn birinde bayrdan
aa yuvarlanmtr. Alman sava gemilerinin bir gn byle bir oldubitti yapacan, acaba o
zamanki devlet adamlar dnmekten aciz miydiler? ayet bu kadar dar grlydlerse, bamza
gelenlere raz olmaktan baka ne yaplabilirdi. ayet bu ie bile bile lades demilerse, o halde
Birinci Dnya Savann sorumluluunu yklenmek istemeyilerindeki savunmalarnn ne anlam
olacaktr. Bizim kanmzca ve elimizdeki belgelere dayanarak denilebilir ki, ttihat ve Terakki Genel
Merkezi ve her zaman onun etkisi altnda bulunan Osmanl Bakanlar Kurulu, Balkan Savann cn
almak, byk, kk dost kabul edilen lkeleri aman dileyecek duruma getirmek iin ilk aylarn parlak
zaferlerinden cokuya kaplm ve Almanya tarafna eilim gstermilerdir.
 DEVLET NDE DEVLET OLAN ADAM: YAKUP CEML

Saltanat devrinin nasl bir erkez Hasan varsa, Merutiyetin de bir Yakup Cemili olmutur.
ttihat ve Terakkinin bir numaral zorbas olan bu eli tabancal asi adamn varl devlet iinde
devlet olan adam denilmeye yakr bir durumdayd. Ast astk, kestii kestik olan Yakup Cemili
devrin ne harbiye nazr, ne dhiliye nazr, ne de herhangi bir devlet ileri geleni dizginleyememi,
herkes binbir korku ve rk iinde titreyerek Aman bana atmasn da, kime satarsa satasn diye
dnm ve kendisinden olduka ok ekinmitir. Emrindeki eteleri, asker kaaklar ve yol kesen
haydutlardan oluan, iine pek az vatansever katan, akla ve hayale gelmeyen maceralarn bu tehlikeli
kahraman, koskoca imparatorluk iinde nleyecek g de yoktu. Tabancasyla vurduklar, emriyle
aalara astrdklar kimseler, hibir yasaya ve kurala dayanmayan, dnmeden alnan kararlarn
bugn kayda gemi anlardr. O, bu gc nereden almtr? Kim kendisine izin vermitir? Bunu
anlatmak iin nce Yakup Cemilin kim olduunu anlama, sonra da ttihat ve Terakkinin bnyesine
giren trl komplolar analiz etme zorunluluu vardr.
Yakup Cemil, stanbulda Yenibahede domu, kendi halinde bir memur ailesinin ocuudur.
Harbiyeden kt tarih 1319dur. Askerlie istei ocukluktan balam ve bu gl istek, onu kl
kuandktan sonra Rumelide ekya takibine kadar gtrmtr. Bulgar ve Rum eteleriyle baarl
arpmalar vardr. ok iyi silah kulland, pireyi gznden vurur denilecek derecede nianc
olduu herkese bilinmektedir. Ateli bir karaktere, bakaldran bir ruha sahip olan Yakup Cemil de
gen subaylar gibi Merutiyetten nce Abdlhamitin baskc ynetimine kar ruhunda sonsuz isyan
duymu ve o da dierleri gibi tabanca zerine el koyarak, gzleri bal olduu halde onuru, namusu ve
Allah zerine yemin ederek ttihat ve Terakki Cemiyetine girmiti. Abdlhamitin saltanatn
ykm, sonra da partinin vilayet merkezlerinde, ttihat ve Terakki ilkelerini yrtmek iin valiler
kadar yetkili kabul ettii sorumluluk yklenmi delegeliklerden birini ele geirmi, askerlikten
ekilerek bu parti greviyle Adana ehrine gitmitir. Fakat Yakup Cemilin sert ve kavgac ruhu
particiliin kaypak hareketleriyle badaamam, bu srada talyanlarn Trablusgarpa ani baskn
yaptn haber alnca gnll subay olarak milis kuvvetlere karp binbir tehlikeye gze alarak,
imparatorluun bu uzak ve scak vilayetine komutur. talyanlarla yaplan birok savaa katlan
Yakup Cemil, burada da yasa dinlemez bir insan olduunu gstermitir. lk cinayeti, uykusunda her
eyden habersiz uyuyan zenci Temen kr Efendiyi vurmak olmutur. Yakup Cemil bu subaydan
pheleniyor, renk fark onun aklna smyordu. Ayn zamanda kukucuydu. Bu zencinin bir casus
olacan tahmin etmi ve srf byle bir kukuyla zavally ehit etmiti. O zaman, en yakn arkada
Kurmay Binba Enver Bey de bu hareketini beenmemiti. Yakup Cemili oradan uzaklatrm, o da
l yollarndan ve binbir maceradan sonra Afrikay dolaarak stanbula gelmiti. Balkan Savann
ikinci ksm balyordu. Bu dnemde subaylarn Babli zerine yapt basknda Enverin yannda
yrm, Babakanlk Konana beraber girmi, kendilerine, sadan, soldan ate edenlerin zerine
tabancasn kullanm ve karlarna kp onlara baran Harbiye Nazr Nazm Paay, hi
beklemedii bir zamanda ve hi tahmin etmedii bir taraftan, yani bandan ve akandan bizzat
vurmutu. stelik kendisine baran Envere cevap verirken, Bu adamlara laf anlatlmaz, onlar
byle susturmak lazmdr! diyerek ve henz can ekien Nazm Paaya elindeki tabancasnn dier
kurunlarn boaltarak karlk vermiti. Bu da ikinci cinayeti saylabilirdi. Fakat hi kimse
kendisine bir ey sylememi, koskoca harbiye nazrnn lm de rtbas edilmi, gya bir kendini
koruma zorunluluu olarak kabul edilmiti.
Enverle beraber Sadrazam Kamil Paann karsna kan ve sadaret mhrn isteyenlerin banda
o da vard. Saraya koanlarn iinde de bulunuyordu. Bir gn sonra otomobilin iinde kan Nagant
tabancasnn mermi kovanlar onun tabancasna aitti. Daha sonra Edirnenin geri alnmasna katlm
ve Mahmut evket Paann Beyaztta ehit edilmesi zerine Enverin harbiye nezaretine
getirilmesinde genel merkez zerinde bask yapanlarn banda o bulunmutu. ttihat ve Terakki
Merkezi Yakup Cemilden korktuu kadar kimseden rkmemiti. Dnya Sava balar balamaz Enver
Paa, bu ba belasn Tekilt- Mahsusaya sokmu ve bir mfrezeyle Kafkas Cephesine
gndermiti. Emrinde iki bine yakn insan vard. Bu kuvvetlere Trabzonda Rza Bey kuvvetleri de
katlmt.
Vatansever yardmclar arasnda, Lazistan Milletvekili Sudi Bey (eski merkez memuru), akir Bey
(Kesebir), eski ktisat Bakan Binba Asm, Memduh evket (CHP Genel Sekreteri), Cemal Ferit
(milletvekili), Yzba Halit (Deli Halit Paa), Yzba Ethem Basri Bey (ttihat ve Terakki sorumlu
yazman) ve Abdlhamit Beyler vard. Bu ete, Ardahan ve Batumu, Rus ve Ermenilerden geri
almt. Yakup Cemil kendisine daima Ardahan ve Batum Fatihi denilmesini isterdi. Fakat bir sre
sonra etesi Rus ve Ermeni kuvvetleriyle yapt savalarda erimiti. Erzuruma dnd zaman,
Yakup Cemil ordu kumandan olarak karsnda Halepli Albay Mahmut Kamil Beyi bulmutu. Tekrar
ete kurmaya girien Yakup Cemilden ok ekinen Mahmut Kamil Bey ona hogrl davranmt.
Ordunun gerisini vurmak isteyen Ermeni etecileriyle savaan Yakup Cemil bunlar bir hayli
hrpalamt. Fakat bazen onlara yeniliyor ve bunun acsn emrindekilerden kararak en ufak bir
emrinin yerine getirilmediini grnce sorumlularn derhal astryor veya kuruna dizdiriyordu.
Nihayet ordu kumandan Yakup Cemilin bu dzensiz hareketlerine dayanamayarak onu Bitlisteki
alaya gnderdi. Burada alay kumandan Afyonkarahisarl Ali Bey vard. Gzn budaktan
saknmayacak kadar cesur ve sert bir asker olan Ali Bey, bir gn Yakup Cemilin bu yasa ve kural
tanmayan hallerine fena halde kzarak onu karsna alm, Bana bak, devaml tabancaya sarlmakla
i olmaz. Ordu kurallarna uymazsan seni bitiririm. flahn keser, seni yok ederim. Gzn a
terbiyenle otur! demiti. Herkese ve her gce kar gelen Yakup Cemil, her nedense
Afyonkarahisarl Ali Beyden ylm ve sesini karmamt. Hayatnda tek sessiz kald olay bu olsa
gerekti. Fakat Ali Bey de bu adamn ne korkusuz bir komitac olduunu anlam olacak ki, bir sre
sonra onu Badata, 6. Ordu merkezine grevli olarak gndermekten de kendisini alamamt. Bu
tarihte bu ordunun banda Enver Paann amcas Halil Paa bulunuyordu. Ksa zamanda Halil Paa
da Yakup Cemilin ne biim bir adam olduunu anlamt. Bir gn onu huzuruna ard ve yle
dedi: Yakup Cemil Bey, imdi stanbuldan, harbiye nezaretinden bir telgraf aldm. Sizi oradan
istiyorlar. Hemen hareket ediniz! Gerekte Halil Paa stanbula yazarak, Yakup Cemilin yanndan
alnmasn srarla Enver Paadan istemiti. Yakup Cemil, stanbula dnme sevinci ve yarbay olma
umuduyla Badattan ayrlmt. Fakat stanbula gelip Enverin souk davranyla karlanca
aldatldn anlamt. Gnll subaylarn rtbesi ancak binbala kadar ykselebilirdi. Yakup
Cemil de bylece yedek binba olmutu. Fakat o, yarbay olmak ve srayla dier rtbeleri elde etmek
istiyor, her defasnda arkada Enveri sktryordu. Bir defasnda benim de tan olduum bir
konumada Enver Paaya, Bana tmen kumandanl vermelisin, seni u makama oturtan kimdir? Ne
abuk unuttun bunlar? demiti. Ona fkeli bir bak yneltmekle beraber, deer bilen ve Yakup
Cemilin kurunlar ve basksyla bu makama geldiini anlayan Enver Paa onun idare edilmesi
gerektiini de dnm olacak ki, Fakat yedek subaylar binbalktan yukar kamaz. Bu konuda
elde bulunan yasa aktr Yakup Cemil Bey deyince, Yakup Cemil fena halde kzarak z kardeiniz
Nuri Paaya onursal korgenerallik nasl verildi? demi, Enver Paa da, Onunki onursal, siz
kadrolu rtbe istiyorsunuz, bu olamaz diye cevap vermiti. Bunun zerine Yakup Cemil, Onursal
korgeneralliin yetkisi kadrolu korgeneral derecesinde deil mi? diyerek karlk vermiti.
Bu karlkl tartma bir sre sonra yatt. Fakat Yakup Cemil yarbay olamad. Yakup Cemil bu
olay bir trl unutmad. Askerlikten ayrlm, ticaretle uraan en yakn arkada Sapancal Hakkya
bir gn Babliyi basmasaydk, Nazm Paay vurmasaydm, ttihat ve Terakki asla iktidara
gelemezdi. Her eyi ben yaptm. Enverin harbiye nazr olmas da benim eserimdir. Talatn gizli
gizli kar kna ramen Sait Halim Paay gidip korkutan ben deil miyim? Benden bir rtbeyi
esirgiyorlar. Kafam kzdryorlar, vallahi bir gn hkmeti yeniden devireceim! demiti.
Seyr-i Sefain daresinin (Akay daresiyken sonralar Denizcilik Bankas adn alan, imdiki
Trkiye Denizcilik letmesi) st katndaki yazhanesinde Yakup Cemille gren Sapancal Hakk
ona, Sen de uygunsuz iler yapyorsun ha! Senin de, benim de askerlikle ilikimiz kesilmitir, byle
sama eyler konuma! Vuracam, kracam diyorsun, bamz belaya m sokacaksn, git evine otur,
ben Enverle konuur, gereken eyleri salarm. Benim haberim olmadan sakn ha hibir eye
girime demiti.
Fakat Yakup Cemili saplantl dncelerinden dndrmek asla olacak ey deildi. O, ikinci bir
Babli basknn dnyordu. Bu baskn yle olmalyd ki, bata Enver ve Talat olmak zere
ttihatlarn hepsini, erkez Hasan gibi birer birer vurmak, btn kabineyi ve genel merkezi bir anda
datmak mmkn olsun.
 BABILY BASMAYA KALKAN YAKUP CEML

stanbulda gene binbir d peinde koan Yakup Cemil, bu srada Trabzonda ttihat ve Terakkinin
yetkili delegesiyken valiyle geinemeye-rek onu genel merkeze, dhiliye nezaretine ikayet etmesine
ramen, istei yerine getirilmedii iin grevinden istifa ederek gelen Hsrev Samiye rastlamt.
Her ikisi de ttihat ve Terakki Genel Merkezine, Enver ve Talata bir hayli atp tuttuktan sonra,
kafalarn dinlendirmek iin beraberce Bursaya, kaplcalara gitmilerdi. Orada tandklar bir otel,
kendilerine sayg gsterecek bir adam vard. ekirgede Servinaz Otelini bu tarihte Satvet Ltfi Bey
iletiyordu. Satvet Ltfi Beyi Bursada bir otel iletmeye zorlayan nedenler ne bir zorunluluk, ne de
bir rastlantyd. Onun ismi, Mahmut evket Paa suikastna yanllkla karmt. Zira nl dem-i
merkeziyeti Prens Sabahattinin en gvenilir adamyd. Bu ileri Paristen yneten erif Boe, adam
Perteve kucak dolusu altn dkm, srtn okam ve Haydi greyim seni, bu ii baar, bizi de bu
ttihatlardan kurtar demiti. Demiti ama evdeki hesap da arya uymamt. Koskoca ttihat ve
Terakki hkmeti, bir-iki macerac erkezle, Lazla kolay kolay ortadan kaldrlamazd. Nitekim
ldrme giriiminin sulular eer yurtdna kmamlarsa ele gemi ve Polis Mdr Azmi Bey
bunlarn hakkndan gelmiti. ttihat ve Terakki hkmeti merkeziyeti ve otoriterdi. te bu ie
kart iddia edilen Satvet Ltfi Bey, olayla ilikisinin boyutu kesin olarak saptanmamakla birlikte
Divan- Harp kararyla ilk nce oruma, daha sonra Bursaya srgne gnderilmiti. in garibi,
adem-i merkeziyeti Satvet Ltfi Beyle ttihat Hsrev Saminin dostluuydu. Biri zaten
ttihatlarn acmasz dmanyd. Dieri yani Hsrev Sami de Talat Paaya kzm ve ona bu
duygular yeterli gelmiti. imdi geriye Yakup Cemil kalyordu. Hsrev Sami, Satvet Ltfiye,
pohpohlamaya ok gelen ve Envere, Talata kzan, gz pek, eli tabancal bu adamdan faydalanmak
gerektiini anlatmt. Satvet Ltfi byle bir yararlanmaya yanamam, yalnz lke ileri hakkndaki
dncelerini de anlatmaktan geri kalmamt: Sava ok kt gidiyor. ttihatlar, bu iin sonunda
lkeyi yok edecekler, vatanseverler birlemeli, bu hkmeti bir an nce devirmeli, Osmanl Devleti
olarak zararn neresinden dnlse krdr szne uyulmal diyor ve ilave ediyordu: anakkale
zaferinin Avrupadaki etkileri henz yaarken her lkeyle tek tek bar yaplabilir. Fakat ah, bu
dediinden dnmeyen ve acmasz Enverle, diktatr ruhlu Talata bunu kim anlatacak?
Bursada geen bir haftann ardndan iki arkada, Satvet Ltfiye teekkr ve veda ederek stanbula
dnmlerdi. Yakup Cemil, Envere kyor, her lkeyle tek tek bar yaplmas dncesini, ngiltere
ile anlamay neriyor ve ileri-geri syleniyordu.
Bir gn Enver Paa beni armt.
Hsamettin Bey, Tekilt- Mahsusada alan Yakup Cemilin yeni bir ete oluturulmas
greviyle rana gnderilmesi dncesini nasl buluyorsun? dedi.
Bakumandan vekili ve harbiye nazrnn ltfen ve saygdan sorduu soruya benim verilecek ne
yantm olabilirdi. Ben pekala anlyordum ki Enver Paa bu adamdan kurtulmak istiyordu. Eskiden
papalarn, imparatorlar ve krallardan kurtulmak iin dzenledii Hal Seferleri gibi Enver Paa da
bu tehlikeli insan stanbuldan uzaklatrmak istiyordu.
Emredersiniz paam, fena olmaz. Belki de randa yzmz gldrecek baarlar elde eder
dedim.
 Enver Paa dikkatle yzme bakarak ve herhalde iinden, Sen de zamana uyuyorsun! diyerek,
bana Yakup Cemilin Tekilt- Mahsusadan isteyecei silah ve cephaneyi vermemi emretti.
Yakup Cemil bir ara bu dzenlenen rana gidecek kiilerle ilgilendi. Bu srada Sapancal Hakk
Bey ticari ileri iin henz savaa girmemi olan Romanyaya gitmiti. Bkrete tilaf Devletleri
ajanlar, ttihatlarn sekin bir yesi olan Enver Paann byk gvenini kazanm bulunan
Sapancal Hakk Beyden devletlerle tek tek bar iin, hkmet katnda araclk yapmalarn rica
etmiler, ona karlar sunmular, gerek vatanseverliin daha savan ortasnda Osmanl Devletinin
devletlerle tek tek bar yapmakla bu skntlardan kurtulabileceini anlatmlard. Sapancal Hakk
Bey mert ve cesur bir insand. Hemen bu araclara Benim aklm siyasete ermez, kimseyi de
etkileyebilecek bir adam deilim, ben karmam diyerek iin iinden syrlmt. Fakat stanbula
dnnce, gya araclk edecei ve devletlerle tek tek bar yanls olduu dedikodusu yaylm, bu da
Enver Paaya duyurulmutu. Ama, Enverin adamlarndan paay uzaklatrmak ve onu yaltmak
amacn gdyordu.
Dier taraftan Yakup Cemil, oluturaca eteye istedii subaylar almak iin Harbiye Nezareti
Mstear Mahmut Kamil Paaya bavuruyor, onunla kavga ediyordu. Alaca silah ve cephaneyle
erzak iin de bir gn Merkez Kumandanlnda benim zerime yrmt. Bu tarihte Merkez
Kumandanl nzibat Subay Nevzatn odasnda bulunuyorduk. Yakup Cemil daha nce harbiye
nezareti levazm ubesi bakann grm ve gereksinimlerini sylemiti. Levazm ubesi bakan da
ona, Tekilt- Mahsusa dairesinden emrinizde bulunan subaylar ve askerlerin bir listesini
onaylattrp getiriniz, ona gre verelim demiti. Beni Nevzatn odasnda grnce cebinden kard
uzun bir listeyi hemen orada onaylatmak istemiti:
Bu i ayak stnde olmaz Yakup Cemil Bey, broya gelirseniz orada inceleriz deyince, hemen
stme yryp tabancasn ekerek, Sana da ok yz vermiler, ne demek, nerede istersem bu listeyi
orada onaylarsn! deyip yakama yapnca, Nevzat Bey araya girerek ayrmt.
imdi bu kiiyi odanda hapsedeceksin, yeni bir emre kadar gzetim altnda kalacak! diyen Yakup
Cemil fkeyle odadan kmt. nzibat Subay Nevzat Bey armt. Derhal telefona sarld. Merkez
Kumandan Kzanlkl Albay Cevat Beyi buldu. Cevat Beyin verdii yant u olmutu: Hsamettin
Bey yarbay rtbesindedir. Muvazzaftr. Yakup Cemil Bey ise yedek binbadr. Bir binba nasl bir
yarbay hapseder, byle sama ey sorulur mu? Hsamettin Beyi hemen al ve benim yanma gel.
Beraberce Cevat Beyin yanna gittik. Merkez Kumandan Albay Cevat Bey benim gnlm ald.
Fakat ok canm sklmt.
Bu olaydan birka gn sonra yolda ttihat ve Terakki Genel Merkezinden Doktor Bahaettin akirle
Nazm Beylere rastladm. Onlar olay duymulard. Bahaettin akir bana, Ah Hsamettin Bey, byle
frsat bir daha insann eline geer mi? Sen de ona karlk verir, u herifi ortadan kaldrrdn. Genel
merkezi de bu ba belasndan kurtarrdn, sana kim hesap sorard? demiti. Fakat benim yaratlm
kavgadan holanmazd, hele geliigzel adam vurmak da detim deildi. Szn z Yakup Cemil, sz
dinlemez, kimseyi tanmaz bir insan olmutu.
Yakup Cemil bir ara Sadrazam Sait Halim Paaya karak, ngilizlerle ve dier devletlerle tek tek
bar yaplmasn nermi ve sadrazam aknlk iinde brakmt. Sait Halim Paa bu adamn
atlganlna ve korkusuzluuna hayret ve dehetle bakmt. Ayn eyleri Harbiye Nezareti Mstear
Mahmut Kamil Paaya syledii zaman paa, Ben askerim, byle eylere karmam diye cevap
vermiti. Dier taraftan Sapancal Hakk Bey, Envere giderek, Bu adama bir grev ver, hepimizin
ban belaya sokacak deyince Enver Paa da ona, Be birader, yeni bir ete kurarak rana
gitmesini nerdik. stedii subaylar, istedii adamlar seip alacak, daha ne ister bu adam, devlet
iinde devlet olmak m istiyor, ne yapalm! diye yant vermiti.
te Yakup Cemil, setii subaylar ve erleri harbiye nezaretinin Mercana bakan kapsnn iki
tarafndaki dkknlara, bir ksmn Sirkecideki
otellere yerletirmiti. Kendi de kararghn Meserret Otelinde kurmutu. Silahlanm ve hazrlanm
bir kuvvet her zaman bir olay karabilirdi. Bunu Dhiliye Nazr Talat Bey yakndan izliyor, Enveri
asker taraftarlarndan yaltabilmek iin, Yakup Cemilin baz nemli giriimler yapmasn
bekliyordu.
Bu hogrden habersiz olan Yakup Cemil, rana gitmeye deil, hazr eli demiken Babliyi
basarak hkmeti devirmeye hazrlanyordu. Meserret Otelinin 13 ve 14 numaral odalar onun
kararghyd. Byle grltl ve karmak bir baskn giriiminden polisin haberdar olmamas
olanakszd. stanbula gelen ete reisleriyle gren, hatta dncelerini Merkez Kumandanl
nzibat Subay Yzba Nevzata, Skynetim Divan- Harp Bakan Nafiz Beyin yaveri Murata
sylemekten ekinmeyen Yakup Cemil, sonunda bir gn baskna karar vermiti (13 Temmuz 1916).
Artk ttihat ve Terakkinin sivil ksm yani Talat Paa taraftarlaryla, asker ksm yani Enver
Paann adamlar kesin bir arpma saatine yaklayorlard. Meserret Otelinde toplanm olan ete
reisleri grevlerini almlard. Bu srada sokaklar polis ve jandarmayla sarlmt. Son dakikada
durumdan haberdar olan Sapancal Hakk, bir taraftan Babli muhafz jandarma kumandanna telefon
ederek, dier taraftan Meserret Oteline koarak Yakup Cemile, Yahu sen delirdin mi, derhal
eteni, adamlarn dat. Talatn komplosuna deceksin. Envere bu kadar fenalk yapmaya hakkn
yok! diye barmt. Yakup Cemil glkle dncesinden vazgeti. Fakat ksa bir sre sonra
tutuklanarak Bekiraa Blne gnderildi. Bylece ikinci Babli baskn sonusuz kalm oldu.
 YAKUP CEMLN ENVER PAANIN EMRYLE
TUTUKLANMASI

Yakup Cemil, rana gidecek mfrezesini kurarken Anadoludan ok sayda macera dkn
stanbula akn etmiti. O, asker kaaklar, daa km ekya iin af karmt. stedii diledii
subaylar askerleri evresine toplamt. O zamanlar aasz byk bir meydan olan harbiye
nezaretinin duvarlar iinde bu babo kafileyi tutuyordu. Harbiye nezaretinin ii, d dzen ve
disiplinden yoksun bulunan, boyunlarnda asl kamalar, gmten retilmi fieklikleri, silahlar,
ayaklarnda garip ve rengarenk izmeleriyle gidip gelen delikanllarla dolmu bulunuyordu. Onlarn
gznde Yakup Cemil her ey demekti. nk kulaktan kulaa dolaan sylentilerde onun da
arkasnda Enver Paa vard. Kimse cesaret edemezdi, Yakup Cemile kimse el sremezdi. Dier
taraftan ttihat ve Terakkinin nl genel merkezi, bata Talat Bey ve arkadalar Bahaettin akir,
Doktor Nazm olmak zere baka bir grup lkeyi bu macerac adamdan kurtaramadklarndan, bu
frsattan faydalanarak Enverin en yakn ve fedakr arkadalar olan Mmtaz, Hsrev Sami,
Yenibaheli Nail ve Sapancal Hakk Beyleri saf d edemediklerinden ve ttihat ve Terakki
kongrelerinde kendilerine daima muhalefet eden bu adamlardan kurtulamadklarndan ok
zntlydler. Yeni bir dzen dnyorlard. Bir akam Talat Bey genel merkezde otururken aklna
kurnazca bir dnce gelmiti. Yakup Cemil, rana gidecek mfrezeyi oluturmakla ve zaman zaman
da hkmeti devirmeyi dnmekle urayordu. Giriim konumuna dahi gelemeyen, Babli baskn
hareketini gizli olarak dzenleyenlerden biri olan dhiliye nazr, hemen Kara Kemali genel merkeze
artm ve onun huzurunda Polis Mdr Bedri Beyi kabul etmiti. Ona ilk sz yle olmutu:
Sen uyuyorsun! Btn gizli haber almalarn bo, bu saflnla bizi ve hepimizi yok edeceksin!
Bu szlerden bir ey anlamayan Bedri Bey, Beyefendi, szlerinizden bir ey anlayamadm, af
buyurun demiti.
Burada anlamayacak bir ey yok. Yakup Cemil; Envere, bize, hepimize ldrme giriimine
hazrlanmtr. Harbiye nezaretinin Mercan Kapsndan girerken Enver Paay yaylm atee alarak
ldreceklermi.
te herhalde sen ancak o zaman polis mdrln yaparsn. Fakat bu dnyada deil.
Bedri Bey bsbtn arm kalmt. Talat Bey iddetle szne devam ederek, Haydi uyuma, git
bu gr erevesinde bana bir rapor hazrla ve bundan sonra istihbarat yeniden dzenle. kinci bir
uyar yapmayacam. Bunu umut ederim ki anlarsn! demiti. Bedri Bey skntyla genel merkezden
kmt. Yolda bana rastlam, olay tm detaylaryla benden renmi ve bana gelenleri de bize
anlatmt. Bedri Bey o kadar arm bir haldeydi ki bana, Yukars byk, aas sakal, ne
yapacam ardm. te o kadar. O kadar armm ki Hsamettin Bey, Talat Beyefendiden af
diledim ve derhal raporu yapmaya sz verdim demiti.
ki saat sonra rapor hazrd. Polis Mdr Bedri Bey bu raporu Talat Beyin istediinden daha
kusursuz hazrlamt. Burada olay ok abartl ve korkun bir ekilde anlatlyor ve Yakup Cemilin
evresinde bulunan kimseler de rtl bir ekilde ima ediliyordu.
Raporu alan ve honutluunu gizlemeyen Talat Bey; Kara Kemal, Bahaettin akir ve Nazm Beyleri
otomobile bindirerek Enver Paann Kuruemedeki yalsna ertesi gn erkenden gndermiti.
Yalnz bu arkadalara Talatn sz u olmutu: Enveri en ok Mmtazdan ayrma yolunu
tutacaksnz demiti. Hep beraber Enver Paann huzuruna girmilerdi. O sabah Tekilt-
Mahsusaya ait bir emrin tarafma bildirilmesi iin ben de yalya arlmtm. Paa onlarla beraber
beni de ieri almakta kararszlk gstermemiti. Kara Kemal, kendine gvenen bir insan dinginliiyle
sze balad: Yakup Cemilin hkmeti devirme giriimi pek hafif deil paa. Yannda senin yaverin
Mmtaz, onun arkadalar Hsrev Sami, Nail ve Sapancal Hakk da var. Amalar seni harbiye
nezaretinde, bizi genel merkezde bastrp ldrmek. Fethi Beyi (Okyar), stanbul Muhafz Cemal
(Paa) ve zmir Valisi Rahmiyi iktidara getirmek, Hsrev Samiyi de hariciye bakan yapmaktr.
Enver Paa ve ben de armtk. Paa sordu:
Raporu greyim.
Kara Kemal soukkanllkla cevap verdi:
Dhiliyededir.
Hayret, Mmtaz da m bu ie dhil?
Evet paam, evet, btn bozukluk bu adamdadr. Zaten Meserret Oteli olayn Yakup Cemil
yapmasayd, o yapacakt.
Enver Paann yaveri her eyden evvel yiit ve drst bir askerdi. Enver Paaya da ok balyd
ve Tekilt- Mahsusann da sekin bir yesiydi. Enver Paay hrslandran durum da buydu. O
zaman Kara Kemale dnerek; Peki yeter, siz imdi gidin! dedi. Misafirlerini uurladktan sonra
bana; Haydi Hsamettin i bana. Harbiye nezaretine gidelim dedi. Olduka sinirliydi. fkesinden
korkun bir hal almt. Telefonu eline alarak Talat Beyi buldu ve rapor zerinde konumaya kalkt.
Talat Bey ona yle demiti: Bu i telefonla olmaz, ben imdi oraya geliyorum. Gerekten bir
eyrek saat sonra Talat Paa, Enver Paann yanndayd. Yz ask ve szleri sitemliydi. Enverin bu
adamlar korumasndan ikyetiydi.
Enver kardeim diye sze balad, ite uzun yllar korumak istediin adamlar, bizi yok etmek
zeredirler. Bereket mdriyetin haber almas imdadmza yetiti. Buyurun Polis Mdr Bedri
Beyin raporu! Bu raporu masaya koydu. Benim hayretim gizlenmeyecek kadar belirgindi. Zira
Bedri Bey hibir ey bilmediini bana sylemiti. Kendisinden rapor istendii de biliniyordu. imdi
gya btn bunlar o yazm gibi Enver Paaya getiriliyordu. Her iki eski ve iyi arkadan arasn
bozmak bize dmezdi. Fakat raporu okuyunca Enver Paa lgna dnmt. Enver Paann, Polis
Mdr Bedriyi hi sevmediini, hatta ondan nefret ettiini biliyordum. Zira Bedri Bey genel
merkezin emri altndayd. Odann iinde bir aa, bir yukar gezinerek baran Paa, Mmtaz da m
aralarnda, bu nasl olur? deyince Talat Bey cevap verdi: ldrme giriimcilerinin ba o, ne
zannettin! Sor bakalm gizli tekiltn bakanna, bak sana ne diyecek?
Enver Paa yzme bakt, ben tek bir kelime bile sylemedim. Zira Talat Beyin dncesine
katlmyordum. O, dncesini desteklemek iin yeni nedenler belirtmeye balamt.
Yaverliinizden istifas gcendiindendir. zmitten bunun iin stanbula gelmitir.
Hlbuki ok iyi biliyordum ki zavall Mmtaz, Yakup Cemili bir an nce stanbuldan
uzaklatrmak iin kalkp stanbula gelmiti.
Enver bu sz zerine yerinden srayarak; Ne, Mmtaz burada m? dedi. Talat Bey
soukkanllkla Evet deyince Enver Paa hemen telefona sarlarak, Merkez Kumandan Cevat
Beyi bana verin. (Biraz sonra da) Cevat Bey, ben Harbiye Nazr ve Bakumandan Vekili Enver,
imdi Yakup Cemili tutuklaynz! emrini verdi.
Bu emir verildii zaman, odada bulunan Talat Beyle ben, Enver Paann bu kadar yakn bir
arkada hakknda byle bir talimat vereceini asla beklemiyorduk. Sonradan rendik ki asl
aknlk ve hayret merkez kumandan arkadam Albay Cevat Beyi zmt. Adeta dehet iinde
kalmt. Cevat Beyin dnen eylerden haberi yoktu. nk Polis Mdr Bedri Bey sorunu
askerlere yanstmam ve onlarn araya girmesinden ekinmiti. Enver Paann kesin emrinden,
Cevat Beyin grevini gereince baaramad ve savsaklad anlam kyordu. Bu gerekte bir
emir deil, bir uyaryd. Enver Paann odasnda Talat Bey kskn ve zntl makam haberdar
etmi bir kimsenin i rahatllyla bize bakyordu. Enver Paa da bu eski arkadan bu kadar
zntl grmemiti. O da sessizdi. Talat Bey, Yakup Cemilin tutuklanmas haberini almadan
nezaretten (bakanlk) ayrlmamaya karar vermi gzkyordu. Koltuun birinden kalkp dierine
oturuyor, Yakup Cemilin aleyhinde sylenip duruyor, Enver Paa sinirli admlarla odada bir aa,
bir yukar dolayordu. Ben dosya koltuumda paann Tekilt- Mahsusa ilerine ait emirlerini
bekliyor ve ayakta duruyordum. Enver Paa bir ara bana dnerek, Hsamettin Bey, merkez
kumandanlna gidiniz, Yakup Cemilin tutuklanmasna tank olunuz. Sizden sonucu reneceim
dedi.
Harbiye nazr ve bakumandan vekilini selamlayarak huzurundan km ve Merkez
Kumandanlna gitmitim. Ben oraya geldiim zaman koridorlar inzibat subaylar ve avularla
dolmutu. Yakup Cemili bir avula artmlard. avu ona Sizi Merkez Kumandan Cevat Bey
bekliyor, ltfen gelir misiniz? demiti.
Yakup Cemil merkez kumandanlna gelince, alnm olan olaanst nlemleri grm, hayretle
bakarak kumandann odasna kapy vurmadan girmiti. Albay Cevat Bey masasnn banda ayakta
duruyordu. Yannda inzibat subay da ayaktaydlar. Yakup Cemil selam verdi. Cevat Bey selama
karlk vermeden Yakup Cemil Bey, Harbiye Nazr ve Bakumandan Vekili Enver Paann
emriyle tutuklusunuz dedi. Tam bu srada dier inzibat subaylar ve avular odann kapsndan
girmilerdi.
 YAKUP CEMLN MAHKEMES

Harbiye nazr ve bakumandan vekilinin tutuklama emri, Yakup Cemile bildirildii zaman,
Merkez Kumandan Albay Cevat Beyin oda kapsndan ieriye giren inzibat subaylar ve avular,
hazr ol vaziyetinde Yakup Cemilin etrafn evirmilerdi. Yakup Cemilin en byk zelliklerinden
biri de dmanlar gl olduu zaman, son derece boynu bkk ve uysal bir durum almasyd. Yalnz
u kadarn sordu:
Bakumandan paa hazretlerinin emriyle mi?
Evet. Souk ve kesin bir cevap duyulmutu.
Ba stne! Yakup Cemil askerce resmi selam vererek geri dnmt. Merkez kumandan, inzibat
subaylarndan birine, hsan Bey, Yakup Cemil Beye Bekiraa Blne kadar elik ediniz! dedi.
Birok inzibat subay ve avuu, gzleriyle Yakup Cemilin en ufak hareketlerini uzaktan, yakndan
izlemekle beraber, ona sokulmamay yeliyorlard. ki subay harbiye nezaretine ve oradan arkadaki
Bekiraa Bl hapishanesine giden uzun yolu beraberce yrdler. Meydanda duran veya gelip
geenlerden byk rtbeli, kk rtbeli, er, sivil hi kimse bu iki subayn gidiindeki gerek anlam
asla anlamamt. Onlar da tutukluluu sezdirmemek iin olduka zen gsteriyorlard. Yakup Cemil
gururlu ve onuruna dkn bir insand. Zayf ynn gstermektense lm yelerdi. Devlete
direnmenin olanaksz olduunu sonunda anlamt. Yakup Cemil, Bekiraa Blnn alt katnda bir
odaya hapsedilirken, Avrupaya gene ticari ileri iin gitmek zere bir rastlant sonucu olarak o
akam Sirkeci trenine binen Sapancal Hakk Bey, sivil polisler tarafndan tutuklanarak Bekiraa
Blnn dier bir odasna getirilmiti. Hsrev Sami ise o srada zmirde nl kafileye asker
yazyordu. zmir Valisi Rahmi Beye tevkifi iin yazlan telgrafa Rahmi Bey komployu anlad iin
aldr etmemiti. Dmanlarysa baka trl bir planla Hsrev Samiyi acele stanbula armlar,
onu da Galatada vapurdan karken yakalatmlard. Fakat birka saatlik bir tutukluluktan sonra
Enver Paann emriyle Hsrev Sami Bey serbest braklmt. Mmtaz ise ellerini, kollarn
sallayarak geziyor, oradan oraya koarak Bu nasl olur? diyordu. Sonunda Enver Paann huzuruna
kt. Paa onu souk karlad. Mmtaz, eski arkadana, Bu Talatn bir dzenidir. Sapancal
Hakk, kendi bana uzlama giriiminde bulunmamtr. Bahaettin akir, Talatn oyunuyla
Romanyaya gnderilmitir. Gerek onun, gerekse sorumlu ktiplerden Ali Beyin raporlar yalandr.
Hepimiz senin yolunda canmz vermekten ekinmeyiz, imdiye kadar da ekinmedik. Bizleri senden
ayrmak istiyorlar. Bunlarn banda Talat vardr. Bunlarn oyununa kurban gidiyorsun! demiti.
Paam, bunun ne kadar hesapsz bulunduunu, Yakup Cemilin ne kadar atak, aklsz olduunu size
ben mi anlatacam!
Gryorum ki sizi de aldatm, yeni kabine planlyormu, hepinize ayr grevler verecekmi!
Snf arkadam Mmtaz ok iyi biliyordum. O, Enver Paaya son derece balyd ve paay ok
seviyordu. Fakat bu iddia karsnda lgna dnm, yalnz soukkanlln deil, hatta umudunu da
kaybederek unu sylemiti:
Ne yazk ki Talatn ve evresinin yalanlarna inanmsnz. Gryorum ki dzmece rapor sizi
ldrtm, isterseniz beni de tutuklattrnz demi ve selam vermeden harbiye nazr ve bakumandan
vekilinin yanndan kmt. Mmtaz Bey, ok genken Selanikte Mareal brahim Paann
yaverliini yapm, Kurmay Binba Arnavut Sedat Beyi vurmu ve mr boyu hapis cezasyla Akka
Kalesine srlm, hrriyet iln edilince balanarak stanbula gelmiti. ok sert fakat ok
namuslu bir insand. Szn de kimseden saknacak yaradlta deildi. Dorusu Enver Paa da eski
yaveri hakknda hibir emir verememiti.
Dier taraftan Bekiraa Blnn bodrum katnda bir hcreye kapatlm olan Yakup Cemil,
zerinde tad eitli tabancalardan hibirini kimseye teslim etmemiti. lk defa hkmet bir
tutukludan silahlarn alamyordu. nk Yakup Cemil iin silh, namus kadar deerliydi. Hemen
Binba Rza Beyin bakanlnda yzba, bir temenle adliye nezaretinden atanm deerli bir
sorgu hkimi olan Vehbi Bey soruturmann banda bulunuyorlard. Soruturma belgeleri
tamamlannca, stanbul jandarma kumandan olup divan- harp bakanln stlenmi olan Selanikli
Albay Nafiz Bey, Yakup Cemili yarglamaya balayacakt. Fakat burada hibir mahkemenin veya
Divan- Harpin bana gelmeyen garip bir durum olumutu. Yakup Cemili iki gn getii halde
kimse mahkemenin nne karamamt. Silahlar elinden alnamamt. Hi kimse onun odasna
girmeye cesaret edemiyordu. O, bir iskemle zerinde oturuyor, yatana yatmyor ve getirilen
yemekleri de yemiyordu. Zehirlenmek veya uyutulmaktan korkuyor, her an tetikte bekliyordu.
Koridorlarda sngl nbetiler vard. Yalnz sngl er onun kapsn bekliyordu. Kimse
kendisiyle grmyordu. ki gn sonra Sorgu Hkimi Vehbi Bey, Divan- Harp Bakan Nafiz Beyi
ziyaret ederek, Beyefendi, iki gn oldu, tutukluyu sorgulamak zere bekliyoruz. Kimse ieri
giremiyor, silahlarn alamyor, bunun sonu ne olacak? Sizin rtbeniz albay, greviniz stanbul
Jandarma Kumandanl, Yakup Cemilin eski arkadasnz. Bana kalrsa, sizin bizzat onu grp
silahlarn teslim etmesini istemeniz uygun olacak demiti.
Nazif Bey bu szlere bir ey diyememi ve sonuta Yakup Cemili ziyaret etmiti. Gayet scak bir
Austos gnyd. Kapy vurup ieri giren Divan- Harp Bakan, Yakup Cemili iskemle zerinden
frlam bir yay gibi karsnda bulmutu. Nafiz Bey saygl bir tavrla, Merhaba Yakup Cemil Bey
demiti. Yakup Cemil Bey kararsz ve souk bir sesle karlk vermi ve ortada duran tek iskemleyi
ona gstererek Buyurun demiti. Nafiz Bey yatan kenarna ilierek sze neresinden balayacan
bir hayli dnp yemeklerden, rahat olup olmadndan, bir istei bulunup bulunmadndan
bahsettikten sonra ii silahlarn istemeye getirmiti. Fakat bu srada hayli terlemi, gzlklerinin
camlar buu yapmt. Bunlar silmek zere cebinden gderi karmak zere elini pantolonuna
sokarken buz gibi souk bir tabanca namlusunu alnnn ortasnda bulmutu. aknlktan ve korkudan
titreyen Nafiz Bey, Ne oluyorsun Yakup Cemil Bey, bak ben gzlm silmek iin gderi
karyorum diyebilmiti. stmde bir ey yok, istersen ara beni. Nafiz Bey ecel terleri
dkyordu. O zaman anlamt ki bu korkun adamdan silahlar istenemezdi. Yakup Cemil Bey de ok
ileri gittiini hissetmi olacak ki jandarma kumandanna, Affedersin birader, alkanlk ite
demiti. Az sonra Nafiz Bey ayaa kalkm, sz burada brakm ve Yakup Cemile,
Allahasmarladk diyerek kendisini dar atmt. Brosuna geldii zaman souk terler dkyordu.
O gn baka bir ey olmad. Olay merkez kumandanlna anlatld. Kzanlkl Cevat Bey ile uzun
uzun grtler. Sonunda yle bir dzen hazrland. nzibat subaylarndan hsan ve Vasfi Beyler bu
ie grevlendirildi. Bunlar da yanlarna Divan- Harpin Bagardiyan mer avuu, Pehlivan Kara
Eminle, Ali Ahmeti alarak Bekiraa Bl hapishanesinin koridorlarnda nbet bekleyen
sngllerin arkasna saklanarak, tuvalete gitmek zere odasndan kan Yakup Cemilin arkasndan
birdenbire zerine atldlar. Kollarn kenetlediler ve beraberce yere yuvarladlar. Yakup Cemil
gl, kuvvetli biriydi. Fakat nn saldrsna dayanamad. Tabancalar alnd. O, bundan honuttu
yalnz yle bir uyar yapmaktan da vazgemedi: Aman dikkat edin, tabancalarn tetikleri ak ve
kurunlar namludadr, bir kaza olur.
O kzaca yerde honuttu, nk silahlarn eliyle veremezdi. imdi rahatt. Hemen odasna dnd.
Ka gndr amar deimemiti. Onlar deitirdi. Ka gecedir baskna urarm diye uyumamt.
imdi de uyumaya sra gelmiti. Yatana uzand ve ml ml uyudu. Tutuklannn drdnc gn
aratrma heyetinin nne kt. Kimsenin ummad bir soukkanllkla ve aklkla her eyi syledi.
Sularnn hepsini kabul ediyordu, kimseyi sulu gstermiyordu. Sorgu Yargc Vehbi Bey, Enver
Paay nasl ldreceini soruyordu. Birden comutu:
Enver Paay ldrmek mi haa! Ben, vatanmn bu sava sonucunda byk skntlara deceini
grdm iin Kara Kemale ve Talata devletlerle tek tek bar yaplmas grm anlatmak iin
bavurdum. Onlar beni yreklendirdiler, biz de senin dncendeyiz, fakat Enver Paaya laf
anlatmak olanaksz dediler, askerleri inandrmak lazm. Bunun zerine Harbiye Nezareti Mstear
Mahmut Kamil Paaya bavurdum. O da Dorudur, gidiat iyi deil, fakat ben askerim ve emre
uymakla ykmlym, bu ynn bilemem, hakl olduunu gryorum dedi. Bavekil Sait Halim
Paaya ktm, o da beni onaylad. Sapancal Hakk Beye de Romanyada devletlerle tek tek bar
yaplmas iin siyasetiler bavurmulard. Vatann tehlikede olduu gnlerde gelecee giden yolu
deitirmek grevimizdir. Onun iin Babliyi basacaktm. Fakat Sapancal Hakk beni engelledi!
Sorgu hkimi sormutu:
Babliyi nasl basacaktn, hangi silah ve kuvvetle?
Merkez Kumandanl Blk Kumandan Yzba Nevzat, silah ve bombalar Meserret Oteline
getirmiti. Divan- Harp Bakan Albay Nafiz Beyin yaveri Murat, Dramal Yahya Kaptan ve 17
adamn getirmiti. Bunlar da hazrdlar. Ben Babliye girdim mi, Jandarma Yzbas Hasan Hoca
bana selam verecek, hibir direnile karlamadan bakanlar kuruluna girecektim. Direnenler olursa
onlar tabancamla yere serecektim, fakat kaarlarsa paadan istifasn alp istediimiz kimseleri i
bana getirecektim.
Sorgu Hkimi Vehbi Bey sordu:
Ya Enver Paay ne yapacaktn?
Allah ya ona ya da bana yaamay ksmet edecekti. Herhalde vuruacaktk...
Hkimler kurulunun aknl artmt, bu adam herkes deta arkasndan itmi, zorla sahneye
karmt. Dier sulularn hepsi dinlendi. Bunlardan Sapancal Hakknn ifadesi dikkate deerdi:
Btn bunlar Talatn komplosudur. Talat ve arkadalar bu deliyi kkrttlar. Bizi toptan yok
etmek, Enveri yalnz brakmak istediler. Hkmet darbesi, devletlerle tek tek bar, bunlar ne
demektir hkim bey, yksek kavray ve zeknz bu komployu meydana karacaktr. Meserret Oteli
toplantsn datan benim, imdi sulu mu oluyorum?
Aratrma heyeti her eyi renmiti. imdi Divan- Harbin karar ne olacakt? Herkesin merak
buydu.
 YAKUP CEMLN DAMI

Yakup Cemile ve arkadalarna ait aratrma tutanaklarnn kopyalarn her gn Kara Kemal Bey,
Talat Paaya gtrp okuyor, ben de her gece bu aratrmann belgelerinin kopyalarn alp Enver
Paaya gtryor, onlarn zetlerini kendisine sunuyordum. Enver Paa okuduka son derece
fkeleniyor, fakat Talat ve arkadalarnn evirdii oyunu gayet gzel anlyordu. Zanllardan Yzba
Nevzat, silah ve bombalar Meserret Oteline kendisinin gtrdn aka sylemi, Divan- Harp
bakannn yaveri Murat Bey de Yahya Kaptanla emrindeki 17 kiilik grubu Meserret Oteline
gtrdn gizlememiti. Aratrma heyetini dndren mesele, devletlerle tek tek bar giriiminin
bakanlar kuruluna duyurulmas dileinden baka, ortada bir ey olmadyd. Hkmeti devirmek sz
konusu olamazd. nk bata dhiliye nazr, harbiye mstear, sadrazam, hepsi Yakup Cemile hak
vermi ve deta onu kkrtmlard. Sulu diye gsterilen dierlerininse, deil sular aranmak, tam
tersine bu nefret edilecek baskn nlemek iin ellerinden gelen her eyi yaptklar gerekti. Acaba,
Yakup Cemili kkrtanlarn, onu bu yola ynlendirenlerin gerek amac neydi? te yarglar
kurulunu dndren nokta buydu, burada anlayamadklar ya da anlayp aka syleyemeyecekleri
siyasi bir sava vard. Bu da, Enver Paann arkadalaryla Talatn adamlar arasnda gemekteydi.
Aratrma heyetinin vard bu sonucun ortaya kmas, Talat ve arkadalarn fena halde
kayglandrmt. Enver Paa bunu sezerse onlar iin her ey yok olabilirdi. O halde ne yapmalyd?
Talat derhal Kara Kemali arp ona tehlikeyi anlatt, bu sebeple Yakup Cemilin verdii ifadeyi
deitirmesi gerekiyordu. Bu gece git, onu hcresinde gr, onunla konu, onu inandr, ifadesini
deitirsin. Enver her eyi anlamtr.
Kara Kemal Bey, Talatn bu kesin emrine kar kmaya kalknca o barmt: Mutlaka onun
yanna gidecek ve dediimi kabul ettireceksin, baka ey kabul etmem!
Sonradan Kara Kemali Divan- Harp Bakan Nafiz Beye gndererek onun yardmn rica etmiti.
Nafiz Bey de bunu yapamazd. Her ikisi kalkp Merkez Kumandan Albay Cevat Beye gittiler. Cevat
Bey ok dnm, fakat her ikisini de kramamt. Nihayet beraber gitmelerine izin verdi.
7 Eyll 1916 gece yarsndan iki saat sonra Kara Kemal ve Nafiz Bey, yanlarnda bir inzibat
subayyla hapishaneye geldiler. Saat gecenin 3ne gelmekteydi. Bu saatte bu yar karanlk
koridorlarda bir sszlk vard. Yakup Cemilin kapsn vurarak odasna girdiler. Subay onlar
brakp dar kmt. Koridorda nbetiler beklemekteydi. Gecenin bu saatinde bu iki ziyaretiyi
gren Yakup Cemil armt. inden Acaba beni idama m gtrecekler diyordu.
Onlar souk karlamt. Her ikisi de selam verdiler. Yakup Cemil, Kara Kemali hi sevmezdi.
Fakat merakla ne syleyeceklerini dinlemeye balad. Kara Kemal binbir dereden su getirdi:
Enver Paa seni harcyor, tekileri kurtarmaya alyor, sen de her eyi onlarn zerine atacaksn,
onlar kurtulunca seni de kurtarmamz mmkn olacak. Sen ttihat ve Terakkinin vefakr ve kahraman
bir adamsn. Ne Talatn ne de benim ve arkadalarn gnl raz deildir. Seni feda edemeyiz,
ifadeni deitirmelisin.
Yakup Cemil kesin bir ifadeyle cevap verdi:
Ben arkadalarma iftira atamam.
ftira deil, hakikat. Bak Mmtaz, Hsrev Sami ellerini kollarn sallaya sallaya geziyorlar. Kabak
senin bana patlad. Bu olur mu? Bar iin yalnz sen mi altn? Ya Sapancal Hakk, onu niye
sktrmyorlar?
Uzun tartmalar oldu. Bir ara Nafiz Bey odadan kp tekrar geldi. Kara Kemal bu scak Eyll
gecesinin hayatnda bir dnm noktas olduunu biliyordu. O gece var gcyle alp Yakup Cemili
ikna etmeyi baarmt.
Fakat hayatta garip tesadfler vardr. Scaktan sabaha kadar uyuyamam olan Sapancal Hakk
tuvalete gitmek iin km ve Yakup Cemilin caml kapsndan ieride lamba yandn ve Kara
Kemalin onun karsnda oturduunu, yannda da Divan- Harp Bakan Nafiz Beyin bulunduunu
grnce deliye dnmt. Bu iyiye yorumlanamazd. Bunlar bu saatte burada ne yapyorlard?
Sapancal Hakk derhal odasna gitmi ve sabah beklemiti. Sabah olunca nzibat Subay hsan Beyi
artt.
Beni hemen arkasndan aratrma heyetinin nne karacaksnz, yeni aklamalarm var. Hi
zaman kaybetmeye gelmez dedi.
Sapancal Hakky o gn ardlar. Gece grdklerini anlatt. Bir taraftan tand muhafzlardan
biriyle durumu Mmtaz Beye bildirdi. Enver Paann eski yaveri lgna dnd. Hemen harbiye
nezaretine kotu. Bize geldi ve btn bunlar anlatt. O srada Mmtaza sadk inzibat avularndan
biri de o geceyi grm ve hepsini kendisine sylemiti. Mmtaz, Enver Paay grmek iin diretti.
Nihayet paann yanna girerek durumu anlattm. Mmtaz ieri kabul etti ve onu dinleyince son
derece fkelendi.
Enver Paa, Mmtaza dnerek barmt: Olamaz, bu ne demek. Merkez Kumandan, Divan-
Harp Bakan, hepsi benim dmanlarm m?
Evet paam, bizler senin yolunda sonuna kadar yryeceiz, fakat bunlarn ldrmek istedikleri
sensin.
Ben de ayakta duruyordum. Bamdan aa kaynar su dklyor gibiydi. Bu siyasi hareketlerin lke
ve devlet bnyesinde byk sarsntlar douracana inanyordum. Mmtaz kp gitti. Enver Paa
bana, telefonla Nafiz Beyi davet etmemi, ondan sonra da Merkez Kumandan Cevat Beyi armam
emretmiti. Nafiz Bey paann yanna girince souk bir davranla karlat:
Nafiz Bey, siz dn akam Kara Kemali nasl Yakup Cemilin yanna gtrdnz?
Nafiz Bey arm kalmt. Her eyi sylemeyi doru bulmutu.
Evet paam, bir dostluk ziyaretinde bulunmas iin gtrdm. Cevat Beyin de bilgisi vardr.
Yanlarnda bulundum. Hibir ey konumadlar. Kara Kemal zldn syledi ve kp gitti.
Gece yars, sabaha kar m hatr sormak aklna gelmi, bu dzensiz, kuralszdr. Nasl olur?
Nafiz Beye serte kt. Sonra Merkez Kumandan Cevat Beyi kabul etti. Ona da fena halde
bard. Bir ara sesi darya kadar yayld.
Hibirinize gvenim kalmad. knz!
Fakat Enver Paa hibirini deitiremezdi. Yalnz merkez kumandan muavinliine Kaymakam erif
Beyi atayarak Albay Cevat Beyi bir ekilde kontrol altna ald ve Divan- Harbe de stihbarat
Mdr Seyfi Beyi gzlemci olarak gnderdi. Ertesi gn aratrma heyeti nne getirilen Yakup
Cemil Bey, bir an kararszlk geirdikten ve bocaladktan sonra ilk ifadesinden vazgeerek Kara
Kemalin emirlerini yerine getirdi. O zaman hkimler kurulu yzletirmeyi emretti. Karlatrldlar.
Durum korkulacak bir ekle girmiti. Talat hemen harbiye nezaretine geldi. Enver Paayla olduka
sert ve ciddi bir tartma yaptlar.
Talat Paa burada, Envere yle demiti: Bu adamlar korumak yznden partiyi ikiye blecek,
yok edeceksin, aramzdaki eski ve yakn arkadal dn. Kara Kemalin Yakup Cemili
ziyaretinden ne kar? Bu kadar gvensizlik gsterirsen kime inanacaksn, savan bu en skntl
dneminde, partide doacak bir ikiliin Allah korusun lkeyi de yok edeceini dnmyor musun?
Bir ara sesi tatllam, Enverin zayf taraflarn bulmu, kh rica, kh gzda, btn yollardan
giderek konu yumuatmt. Hatta bir ara ii akaya dkerek, Canm ne fazla steliyorsun (Sapancal
Hakky kastederek) bir sizden, (Yakup Cemili kastederek) bir de bizden! Olur biterdemiti. Enver
ok zgn ve ok kararszd. Aratrmann on ikinci gn leden sonrayd. Berlinden, Alman Genel
Kararghndan bir ifre almtk. Enver Paann derhal o gn akam hareket ederek, Romanyada
Mareal Makenzenin kararghna urayarak Berline gelmesi isteniyor ve bu ziyaretin yedi gn
srecei bildiriliyordu. Enver Paa, o akamki Semplon Ekspresine binmek zere hazrlanmt.
Harbiye nezaretinden ayrlrken Talat Paadan kendisine vekalet etmesini rica etmi ve Yakup Cemil
iin yanmzda, Ben gelmeden hibir karara varmayacaksnz diye sylemiti. O gece, Enver
Paay uurlarken bana, Yakup Cemil sorunuyla ilgileniniz ve her eyi adm adm izleyiniz
demiti. Hareketinden sonra, aratrma belgeleri tamamlanarak divan- harbe verilmiti. Bugnlerde
ben de Kafkasyada Yakup Cemilin Tekilt- Mahsusada grevli bulunduu ve orada savat
srada emrinde ehit dm kimselerle, askerlik etmi kiilerin ailelerine Vatan Hizmeti
dzenlemesinden balanacak maala, askere alma ubelerine grev olarak verilmi olan askerlikleri
iin yazlacak tezkerelerin gerek olup olmadnn incelenmesi iin kendisinden soracam konular
nedeniyle onu hapishanede ziyaret etmitim. Beni glerek karlam ve Ho geldin vefal dost,
naslsn? demiti. Ben de, Gemi olsun Yakup Cemil Bey, ilk nce halini sormak, sonradan u
listede yazl kimseler hakknda bilgileri almaya geldim demitim.
Gel otur yahu dedi. Bylece barmtk. Bana birer birer hepsi hakknda aklama yapt,
ayrlrken de, Durum anlald, birka gne kadar serbest kalacam demiti. Hlbuki Enver
Paaya eitli mektuplar gelmiti. Birinde savaa gnderilmesini istiyor, dierinde Anadolunun bir
yerine srgn edilmesini rica ediyor, kimisinde paann yardm, kimisinde affetmesi isteniyordu.
Paa, bunlarn hibirine yant vermemiti. nk o dmt, denin de dostu olmazd.
Sonuta skynetim mahkemesi kararn verdi. Divan- Harp Bakan Albay Nafiz Bey ve birka
arkada Yakup Cemilin idamna, kinci Bakan Salih Muammer Bey ve arkadalar mr boyu
hapse karar vermilerdi. ounluk Nafiz Beyin tarafndayd. Yakup Cemilin Vatana hanet
Kanununun 14. maddesinin 6. fkrasna uyun olarak idamna karar verilmiti. Arkadalarndan
Sapancal Hakk, Hsrev Sami, Nail, Anadolunun deiik yerlerinde srgne gnderilecekler, Yaver
Muratn sorumsuzluuna, Yzba Nevzatn ktasnn deitirilmesine, Yahya Kaptanla
arkadalarnn serbest braklmasna karar verilmiti.
Bu haberi alan Merkez Kumandan Cevat Bey akna dnm, eski arkada iin kararn
ertelenmesini Talat Paadan rica etmiti. Mektubun arkasna harbiye nazr vekili unu yazmt.
Emir kesindir. Karar derhal uygulanacaktr. Bylece Talat Paa karar onaylyor, karar da kesinlik
kazanyordu. Merkez kumandanl byk gvenlik nlemleri ald. 1916 ylnn 10 Eyll 11 Eylle
balayan perembe gecesi, Yakup Cemil Hapishane Mdr smail Hakk Beye sordu:
Hakkcm parmayla tetii eker gibi yaparak byle mi, eliyle boazn skarak ve iple
aslmay kastederek byle mi?
Vallahi ben bir ey bilmiyorum. Sizi yukardan istiyorlar.
Hemen giyindi. Cepheye gider gibi odadan kt. D kapnn nnde yzlerce jandarma, inzibat
grd. Bir blk sng takm svari onu bekliyordu.
Bu ocuklar yormusunuz. Bir kii iin bu ne klfet, ben hkmet kararlarna sayg duyan bir
adamm.
araba hazrd. Birincisinin kapsn aarak bir hamlede srayp iine girdi. Bir gardiyan avuu
soluna oturdu. Dier arabaya Savc Yardmcs Reit Beyle hapishane mdr bindiler. Ben de bu
grubu izledim. Arabalarn evresi svari blyle koruma altna alnmt. Kafile Eype yneldi.
Sabah olmak zereydi. Edirnekaps dnda bir karpuz sergisinden karpuz istedi. Derhal dilei yerine
getirildi. Onu byk bir istekle kesip yedi. Sonra kafile Silahtaraa Kprsnden geti ve Kathane
Kknn yanndaki srtta durduruldu, nzibat Subay hsan Bey atndan indi. Bir srk dikilmiti.
Yakup Cemil srekli sigara iiyordu. Savc Yardmcs Reit Bey, mahkm arabasndan inince idam
kararn okumaya kalkt.
Reit Beyefendi, kendinizi yormayn, ben idam edilmemin nedenini biliyorum. Biz lkeyi ykmdan
kurtarmak istedik. Bizi bu sona srkleyenlerin yarn ayn ykma urayacaklarna kesin inancm
vardr...
mam telkinde bulunmak istedi. Ona da, Hocam kendini yorma, ben Allaha kar grevimi yerine
getirdim. Vatana ve dinime btn yaamm adadm dedi.
Savc Yardmcs Reit Bey sordu:57
Vasiyetinizi yazabilir miyim?
Ona gld: Malm yok ki vasiyet edeyim. Yalnz u yzmle saatimi birinci hanmma verirsiniz.
Benim ocuklarm ttihat ve Terakki ve arkadalarm elbette a brakmazlar.
Sonra subaya dnd: Subay efendi, hkmetin emrini yerine getiriniz. Grevinizi iyi yapnz,
yaasn ttihat ve Terakki...
O srada tiz bir ddk sesi duyuldu. 14 silah birden patlad. Fakat 14 kurun bu ttihat ve Terakki
fedaisini ldremedi. Tam 30 dakika can ekiti. Yere szan kanlarnda adeta ttihat ve Terakki
yazlyd.
Vatana ihanetten idama mahkm Yakup Cemilin drt nfuslu ailesine, vatana hizmetten kii bana
otuz er kuru maa balanmt.
57 Halen Ankarada avukat bulunan Reit Eser bize gnderdikleri mektupta olay aynen anlattnz gibi olmutur, sizi tebrik ederim
diyorlar. S. N. Tansu.
 ABDLHAMTN ENVER PAAYA TLER

Sultan Abdlhamit tahttan indirildikten ve Selanike kadar gidip orada sene kaldktan sonra,
stanbula getirilip Beylerbeyi Saraynda gzetim altnda yaamaya mahkm edilmiti. Bu da onun
son dileiydi. Eskiden saltanatn ok severdi. Fakat tahttan drldkten sonra hi olmazsa
stanbuldan uzak kalmamay dilemi ve kardei Sultan Mehmet Reattan bunu istemiti. Haberi
gtreceklere de yle demiti:
Ben kardeim Murat Efendiyi 28 sene raan Saraynda korudum. Kk drlmek olsa da
ona rahat nefes aldrdm. imdi de dier kardeimden bunu istemek hakkmdr. Benim ricalarm
ltfen kendisine ulatrnz.
Sultan Mehmet Reat, gayet babacan, iyi kalpli, saf bir padiaht. Beylerbeyi Saray tahttan
indirilmi sultana ayrlmt. Alt katta denize bakan kk bir odada Abdlhamit yatmaktayd. Bir
paravan yatan dardan grnmez bir ekle sokuyordu. Yanndaki oda da onun banyo odasyd.
Bunun yannda grkemli salonlarnda gezinebiliyor, hele baharda aan leylaklar, salkmlar ve eitli
ieklerle ssl bahelerinde dolaabiliyordu. nnde masmavi bir deniz, karsnda Bebek korular,
Arnavutky Burnu vard, uzakta hisarlar grnyordu. Abdlhamit 1913den lm yl olan 1918
ylna kadar, yaamnn geri kalan be senesini bu sarayda geirmiti. Birinci Dnya Savann
banda tahttan indirilmi hkmdar, Bakumandan Vekili Enver Paay Beylerbeyi Sarayna davet
etmi ve onunla yle konumutu:
Enver Paa, sana olum diyorum, evet nk sen de bizim aileye karm bulunuyorsun,
hanedanmzn sevgili damadsn. Kahraman bir asker, yiit bir adamsn. ehzade Yusuf zzettin
Efendinin sylediklerine gcenme. Herkese bilinmektedir ki Gazi Mir Osman Paa, Tokatl
Osmanken, Plevnedeki kahramanlndan dolay an ve hret sahibi olmu, mareallie kadar
ykseltilmitir. Onun oullarn kendi hanedanmza aldrdm. Dervi Paay da Lofal sade bir
vatandaken Batumdaki kahramanl zerine an ve hret sahibi bir kumandan olarak st grevlere
atadm. Olunu da hanedanmza damat olarak kabul ettim. Gene bilirsiniz ki Mir Gazi smail Paa
da Krdistanda sradan bir kiiydi.
Douda Ruslara kar kazand galibiyetler zerine onu en yksek kademeye kadar karm,
olunu da hanedanmza damat yapmtm. Ahmet Muhtar Paaya gelince, o da Bursal bir katrcnn
oluyken douda Ruslara kar gsterdii kahramanlk ve hizmetlere karlk dl olarak hkmdarlk
derecesiyle Msra olaanst yetkilerle donatlm komiser yaptm. Senelerce de ayn grevde
braktm. Olunu da paalk rtbesine kadar ykselttim. Hanedanmzdan bir gelin de vermek
isterdim, fakat o bir Msrl prensesi yeledi. imdi sen, bakumandan vekilimiz ve damadmzsn,
yce Osmanl hanedannn bir yesinin. Yusuf zzettin Efendi aklca hastadr. Onun bilinsizce
szlerini bala.
Veliaht Yusuf zzettin Efendi, Enver Paann damat olmasna sert bir ekilde kar kmt.
Abdlhamit burada durmu, Enver Paann yzne bakm, onun dikkatle kendisini dinlediini
grnce szne devam etmiti.
Olum Enver, otuz sene saltanat srdm, padiahlm sresince bireyin zgrlne, kiiliine
daima saygl oldum. Fakat herkesin gnlnce bir zgrl, geliigzel bir serbestlii de hibir
zaman ho grmedim. Hele basnda ok geerli olan ak sak resim ve yazlara, sinsi dncelerin
egemen olmasna asla izin vermedim. Milli deerlerimizin bozulmasna da taraftar olmadm.
Avrupallarn uygarlna daima sayg duydum. Fakat Hristiyanl hibir zaman Mslmanla
yelemedim ve stn tarafn da grmedim. Bakalarn geliigzel taklit etmekten holanmam. Ustalk
bu uygarl kendi bnyemize uydurabilmektir. Ben de bu uygarln iyi ynlerini sarayma getirdim.
Yldzda cuma ve pazartesi geceleri temsiller, konserler verilmesini emretmitim. Batnn
sanatlarn bizzat sarayda hem izledim, hem de mziklerini dinledim. Bu toplantlara haremi,
sultanlar, damatlar, hatta haremaalarmla kalfalarm dahi davet ettim. Ben de gldm, onlar da
gldler; ben de dinledim, onlar da dinlediler, izlediler, neelendiler veya hznlendiler. Amacm
saray, halka rnek olsun, batnn gelimesi yukardan aaya lkeye kontroll girsin diyeydi. Dileim
Rumeli ve Anadolu halknn sosyal hayatnn gelimesini salamakt.
Padiah olarak bu lkenin tarihinde ilk Vekiller Meclisini ben atrdm. Fakat milletvekillerinin
yeter derecede olgunlamam olduunu grnce, ayn Meclisi ben kapattrdm. Bilir misin ki
Meclis-i Mebusann verdii sava ilan karar bize neye mal oldu? Bu Rus sava yznden tm
Balkanlar, Rumeliyi kaybettik. Bu karar hi beenmedim. Fakat nleyemedim. Mithat Paa bu
konuda ok dayatmt. Savan korkun sonularn abuk grdm. Plevnenin anl savunmasna,
Karsn kahramanca savana ramen yenildik. Rus ordular Ayastefanosa kadar geldiler. Su baylar
stanbula girdi ve bize onursuz bir antlama imza ettirdiler. Bunu imzalarken Hariciye Nazr
(Dileri Bakan) Saffet Paann hngr hngr aladn iittiim zaman son derece
kederlenmitim.
imdi sizler de bir savaa girmi bulunuyorsunuz. Bu da acele olmu, duygusal davranlarak lke
tehlikeye atlmtr. nallah devletimiz ve milletimiz iin hayrl ve onurlu sonulanr. Fakat Allah
korusun ykmla biterse ister misiniz ki bu da bize bir Anadoluya mal olsun, o zaman elimizde ne
kalr damat?
Enver Paay derin bir dnce almt. Abdlhamit Kzl Sultan, zalim padiaht, sylediklerini
ksmen kendisini temize karmak gayretiyle deitiriyor, atlyor, baz gerekleri deitiriyordu.
Fakat uzaklar pekala gryordu. Padiahn szleri asla yabana atlamazd. Abdlhamit tekrar szne
devam etti:
Hareket Ordusuyla stanbul zerine yrdnz, baardnz, ehri ele geirdiniz, saraya kadar
dayandnz, beni tahttan indirdiniz, hepsi gzel. Unutmaynz ki emrimdeki kuvvetlere asla ate
etmemelerini, kan dkmemelerin bildirmitim. Eer bir direni grseydiniz bu size ok pahalya mal
olacakt. Ancak bu sayede hi kimsenin burnu kanamamtr. Fakat arkadalarnzn gz hibir eyi
grmemiti. nlemlerimi beenmediler. Beni kaldrp bir paavra gibi sokaa attlar. stelik 31 Mart
Olayn benden bildiler. Hlbuki bu olayla hibir ilgim yoktu. Ayaklananlar kkrtanlar elbette
vard. Fakat bunlar asla saraya bal kimseler deillerdi. Her dnemde devletin dmanlar olacaktr.
Bunlar aratrmakszn, kantsz ve aslsz sulamalarla herkese bulatrmak vicdani bir hareket
deildir. Beni en ok zen ey, huzurumdan kovduum bir insan, beni saltanattan uzaklatran karar
bildirmekle grevlendirilen bir kurula katmanz olmutur. Bu, Emanuel Karasudur. Bu Yahudiyi ne
diye karma kardnz? Bununla hilafet makam ve saltanat elin Yahudisine aalattnz.
Selanikte bir Mason locasnn byk stad olan bu kii ile Hazreti Peygamberden beri el stnde
tutula gelen hilafet, sonuta bir Yahudinin bildirmesiyle yce Osmanl hanedannn elinden alnm
oldu, vnebilirsiniz. imdi iktidardasn, neen yerinde ve rahat iindesin, gelecein parlak
grnmektedir. Fakat btn bunlara gvenme olum, sana son bir t vereyim: Bugn insan
alklayanlar, yarn onu paralamasn da bilirler! Dikkat et! Allah yolunu ak etsin! Allah millete,
devlete yok olmay gstermesin!
Abdlhamit dn burada bitirmiti. Enver Paa ayaa kalkarak tahttan drlm hkmdar
askerce selamlad ve saygyla elini skt, Abdlhamit konuunu odann kapsna kadar geirdi.
Gzlerinde sevecen baklar aka grlyordu. ittiklerinden olaanst duygulanm olan Enver
Paa, Kuruemedeki yalsna geldii zaman olay ei Naciye Sultana anlatmt. Daha sonra bu
tarihte Tekilt- Mahsusa Dairesi Bakan Ali Bahampa Beye sylemiti.
Ne dersin Ali Bey, tahttan indirilmi hakann szlerinde gerein pay byk diye de bu
dncelere katldn gstermiti. Enver Paa iin o zaman her ey olabilir, her dnce gerekti.
Osmanl mparatorluunun bakumandan vekiliydi. Kara ve deniz kuvvetleri emrindeydi. Yce
Osmanl Hanedannn gzbebei ve sevgili damadyd. Akrabalar, amcas, yeeni, babas hepsi
paalk rtbesine erimilerdi. nleri, servetleri birbirleriyle at ba yaryordu. stelik btn
Avrupann o tarihte yld Kayzer Wilhelmin de en yakn dostuydu. arlk Rusya yok olma
noktasna gelmi, Trkn en byk dman yklmt. Btn Trk dnyasn bir bayrak altnda
toplamak, Ziya Gkalpin sevgili Turanna gitmek, Kzl Elmay ele geirmek iin artk hibir engel
yoktu. Buna slam dnyasn da katmak olabilecek bir eydi. Dnyann en byk imparatorluu
douyordu. Fakat ksa zamanda her ey nasl deimi, imparatorluk birdenbire yenilmi, Enver nce
Rusyaya kaabilmi, sonra ok istedii Anadolu Kurtulu Savanda bulunamam, sonuta Trk
dnyas ideali iin Ruslarla savaarak uzak bir lkede ehitlik erbetini ierek gzlerini dnyaya
kapamt.
 ALMAN DENZALTILARIYLA YAPTIIM TEHLKEL
SEFERLER

Osmanl mparatorluu Birinci Dnya Savana girdii zaman, talyayla 1912de imzalad Ui
Antlamasna ramen hl Afrikann kuzeyinde Trablus ve Bingazi denilen toprak parasnda
bulundurduu silahl kuvvetlerle, bu igali kabul etmek istemeyen ve sonuna kadar direnmeye karar
vermi mcahitler vard. I. Dnya Sava srasnda Osmanl Genelkurmay burada bir Kuzey Afrika
Gruplar Kumandanl adyla kadro oluturmu, yerli birlikleri de bu kumandanln emrine vermiti.
Bu yrenin ilk kumandan bizzat bakumandan vekilinin kardei Fahri Ferik58 Nuri Paayd. Sava
yllarnda Nuri Paann stanbula arlmasyla, yerine benim kendisini Dalmaya sahilindeki Pola
Limanndan bir Alman denizaltsyla gtrdm Sleyman Baruniyi ve sava bitmeden bir sre
nce de son kumandan olarak Afrikaya giden ehzade Fuat Efendiyi saymak mmkndr. Btn
sava yllar boyunca buradaki birliklerin gereksinim duyduu top, tfek, mermi, elbise ve amarn
gnderilmesini ve oradaki subaylarn cretlerinin dzeltilmesi konusunu, harbiye nezaretinin
direktifiyle Tekilt- Mahsusa zerine alm bulunuyordu. te bu nedenden tr emrimde subaylar
hatta kurmay subaylar olduu halde Dalmaya sahillerinin irin limanlar Pola Cattaro ve Fiumeden
Alman denizaltlarna bindiim gibi baz zamanlarda da Anadolunun Kuadasndan, Milasn
iskelesi Kllk Limanndan, bazen de Bodrum veya Megri Krfezinden ya da Fethiyeden Alman
denizaltlaryla denize alm, bazen denizin stnde, bazen denizin altnda giderek ve binbir
tehlikeyle kar karya kalarak bu Afrika sahillerine malzeme, silahlar ve subay karm ve
Afrikadaki ktalar grubuna gereksinimleri olan her eyi salamtk.
ok defa bu gezilerim gnlerce, haftalarca ve birka defa da aylarca devam etmiti. Btn sava
yllarnda Akdeniz, Karadeniz ve bir defa da Kuzey Deniziyle Atlantikte bu uurda yol alm, ok
defa da denizalt savalarna tank olmutum. I. Dnya Savann her yl insanla lsz ykmlara,
sonsuz fedakrlklara mal olmutu. Su stne ktmz zaman, dman donanmasyla uaklarnn
tehdidi altna girmi, su altnda seyrettiimiz sralarda dman denizaltlar ve mayn tarlalar ok
defa yolumuzu kesmiti. Birok seferde de biz dman nakliye gemileri ve hatta sava gemileri iin
dnlemeyecek bir ykm ve bela olmu, onlar hi beklemedikleri yerlerde, hi ummadklar
taraflardan torpilleyerek denizlere gmmtk. Byle bir durum olduunda denizaltmzda bulunan
Bavyeral, Saksonyal, Prusyal Almanlarn Hurra sesleriyle dar blmeleri nasl inlettiklerini ok
iyi bilirim. lk yllar karlatmz bu sevin barlar, sava uzadka bezginlik, bkknlk ve
umutsuzluk barlarna dnyor, hepsi savan sonunun gelmeyeceinden ikyet ediyorlard. Hele
Bavyerallarn umutsuzluu insana hzn veriyordu. Savan banda gerek Almanyada, gerekse
bizim birliklerdeki Alman erleri ve subaylarnda tank olduumuz st dzeydeki eitim ve disiplin,
ste gsterilen sayg ve gven, yllar getike yok oluyordu. Henz atekes olmadan birka defa
Alman denizaltlaryla daldmz Karadeniz sularnn altnda ve Rusya sahillerinde bu bezmi,
bkm Alman bahriyelileri, bana olas bir yenilgiden daha fazla endie vermiti. 7 Ekim 1918de
Wilhelmshafende denize alma emri ald halde son dakikada bakaldrdn duyduumuz Alman
denizcilerinin bu durumu dnyay aknlk iinde brakt zaman beni hi artmamt. Ben nk
onlarn iinde btn sava yllarnda birok nedenlerle bulunmu, savan gidiini o denizcilerin
yznde, ruhunda okumutum. Alman denizaltlaryla giritiimiz yardmlar, hizmetleri iki blmde
anlatmak mmkndr: Bunlardan birincisi, I. Dnya Savann devam yllarnda Afrikadaki
gruplara gtrlen silahlar ve malzeme olarak, dieri de Karadenizde henz atekes imzalanmadan
fakat atekesten nceye rastlayan aylarda Karadenizin kuzeyinde Rusya sahillerine kardmz Trk
ve Mslman ihtilalcileri olarak belirtmek doru olacaktr. Aka sylemeliyim ki her iki i de son
derece g, sabr ve direnme gc isteyen bir karaktere sahipti. Akdenizde ngiliz, Fransz ve talyan
donanmas devriye geziyor, uaklar donanmayla telsizle i birlii yaparak bizim tarafn denizaltlarn
haber veriyordu. Bizim tarafta bizi havadan destekleyecek yeterli sayda uakta yoktu. O zamanki
teknie gre denizaltlarn devaml olarak suyun altnda kalmas birka gn gemiyordu.
Gereksinimlerimizi salamak da her denizde ve her sahilde kolay olmuyordu. Dier taraftan biz de
her getiimiz yerde dmana zarar vermekle ykmlydk. Almanlar, 100 gemi batran denizalt
svarisine Pour ve Merite niann, 50 gemi batrm olana da Cor de dhonneur niann veriyorlard.
Katldm denizalt seferlerinde 75e yakn nakliye ve sava gemisinin batrldna tank olmu ve
katlm olduum iin gerek Alman Bahriye Nezareti ve gerekse Avusturya-Macaristan mparatorluu
tarafndan verilmi iki sava madalyasna sahip bulunuyordum. stanbuldan kafilemiz trenle
Belgrata geliyor, oradan Dalmaya sahillerindeki limanlara gidiyordu. Limanda bize Avusturyann
nl Skoda silah fabrikalarnn sahra toplar, ar makinelileri, top ve tfek mermileri, silah ve askeri
sava malzemesi teslim ediliyor, bunlar da denizaltlara bindiriliyordu. Denizaltlarda ar silahlar
da bulunuyordu. Birok kere kacamz sahilleri tehlikeli buluyor, bu noktalarn biraz yukarsna
veya daha uzana silah ve malzeme karyor ve bunlar i blgelere gnderiyorduk. Bazen de
dman ajanlar bunu reniyor, karaya k noktalar ya havadan veya denizden bombardman
ediliyordu. Bir keresinde Afrika Gruplar Kumandan Sleyman Baruni Hazretleriyle, onun deerli
Kurmay Bakan Yarbay Abdrrahman Nafiz Beyle (Orgeneral) Pola Limanndan bir Alman
denizaltsyla hareket etmi ve binbir skntdan sonra Afrikaya ulamtk. Denizaltlarn btn
sknts dal yaptktan sonra kiinin hissettii ruhsal baskyd. Fakat zamanla buna da allyordu.
Karadenizde yaptmz iler ise arlk Rusyas ykldktan sonra imparatorluk bnyesindeki
Mslman ve Trk unsurlar ayaklandrarak yer yer, bamsz Trk ve Mslman devletlerin
kurulmasna almakt. Bizim iimiz Berlin, Viyana, Bkre esir kamplarndan stanbula getirilmi
Krml, Kazanl, Kafkasyal Trk ve Mslman mcahitleri, bakentten alarak Rusya sahillerine
karmak, onlara verilen direktif gereince hareketlerini kolaylatrmakt. Balangta Bolevikler
bunlara yardm ederken, Kerenski hkmetinden sonra bizim adamlarmz tehlikeli grmler ve ele
geirdiklerini ldrme yoluna gitmilerdi.
Savan nc ylnda Alman deniz ss olan Heligolanddaki silah ve cephaneyi teslim etmek
zere bir komisyonun bakanlnda stanbuldan trenle Almanyaya gitmi ve Berlinden Schnellzug
denilen ekspresle Wilhelmshafene varm, oradan da bir sava gemisine binerek bu nl adaya
ulamtk. Beraberimde kurmay subaylar ve kk rtbeli subaylar bulunmaktayd. Heligoland Adas
iki kilometre uzunluunda, bir kilometre geniliinde, deniz yzeyinden da ksm 90 metre
ykseklikte bir toprak parasyd. kata ayrlmt. Adann zemin katnda denizalt onarm
tersaneleri, ikinci katta hastaneler ve nc katta da elik siperler vard. Ar toplar bu yksek
ksma yerletirilmi olmakla beraber otomatik dzenei ve elik siperler gerektiinde asansrle
iniyor, kayboluyor, gerektiinde de ykseliyordu. Adann her taraf ar toplar, hava savunma
bataryalar, ar makineli tfeklerle donatlmt. Adann stnde uzunluuna bir stun zerinde
lantern cihaz vard. Bununla imdiki radarlarn grevine yakn bir grev yaplyor, 80 mil uzakl
360 derecede devreden bir aydnlkla izlenebilir bir hale sokulmu bulunuyordu. Bu alete bal baka
bir dzenekle tehlike zamannda canavar ddkleri kendiliinden almaya balyordu.
Heligoland Adas bu sayede ngiliz donanmasnn birok saldrsn baaryla atlatmt. Adann
kysndaki tek katl evlerden oluan subay lojmanlar zel bir dzenekle bombardman zamanlar
asansrlerle zemine inerek gmlyor ve ortadan kalkyordu. Biz bu adaya burada hazrlanm olan
malzemeyi denizaltlara ykleyerek Kuzey Denizinden geip, Gaskonya Krfezinden ap
Cebelitark Boaznn altndan dalarak Fas sahillerine karmak iin gelmitik. Bu frsattan
faydalanarak adann kumandan olan amiral bizim onurumuza bir akam yemei vermi, bu ziyafette
byk, kk rtbeli btn subaylar hazr bulunmutu. Yardmmza da Trke bilen bir bahriye
subay vermilerdi. Ziyafetin sonunda Alman mparatorluu ve Osmanl Devleti onuruna kadehler
kaldrlm ve tatl syleiler yaplmt. Bir ara Alman amirali bana sormutu: Sayn bakandan
sorabilir miyim ki, Trk ordusu, Osmanl subaylar Enver Paay ok seviyor mu? Ben de
kararszlk gstermeden; Evet, Enver Paay ordumuzun tm subay ve erleri sever ve seviyor
demitim. Bunun zerine amiral tekrar bana dnerek ve herkesin duyabilecei bir ekilde u soruyu
sormutu: Herr Oberleutnant (stemen), halife ve padiahnz Sultan Reat lrse yerine Enver
Paay halife ve padiah yapar msnz?
Ben, bu soru karsnda birdenbire armtm. Fakat hemen kendimi toparlayarak; Ekselans
amiral, siz bakumandannz Mareal Hindenburgu seviyor musunuz? diye sordum.
Evet, hepimiz ona deer verir ve onu severiz.
Allah gecinden versin, ayet Kayzer Wilhelm Hazretlerine bir ey olursa, onun yerine mareali
geirir misiniz?
Bu defa arma sras amirale gelmiti. Fakat o hemen arkasndan yle yant verdi: Nein, nein.
Ben de onun gibi tekrarladm ve aynen Hayr, hayr diye bardm. Bu buluumdan dolay beni
alkladlar ve ok gldler.
Birka gn sonra denizaltyla hareket ettik. Srekli kuzeye karak ngilterenin ve skoyann
kuzeyinden getik. Sonra rlandann bat kylarn izledik. Yolda birok tehlikelerle karlamakla
beraber 60 gn sren bu yolculukta denizaltmz tam 25 nakliye ve kk sava gemisi batrd.
Atlantikte seyrettik. Gaskonya Krfezinden Portekiz sahillerinden, Kanarya Adalar yaknlarna
geldik. Cebelitark Boazndan bir dal yaparak Akdenize girdik ve Fas kylarna bu silah,
cephane ve malzemeyi kardk. Karada yirmi gn giderek ehzade Osman Fuat Efendiye katldm.
Onun kararghna vararak silahlar, eyay ve paray kendilerine teslim ettim. Bir ay sonra nceden
belirlenen noktada beni bekleyen denizaltya binerek Adriyatik Boazndan, mayn tarlalar iinden
zikzak hareketlerle Pola Limanna vardk. Vardm zaman gzlemlerimi bir raporla Enver Paaya
bildirdim. Raporumu sunarken szl aklama da yapyordum. Yannda Harbiye Nezareti Mstear
ve Levazm Dairesi Bakan Topal smail Hakk Paa ile Harbiye Dairesi Bakan Albay Esat Bey
vard. Kendisine Almanlarn dncesinde Trkiyenin bir Enverland olduunu, Haydarpaa-Badat
projesini syledim. Bana teekkr etti. O da tehlikeyi grmt. Esat Beye; Almanya ve
Avusturyadan seferberlik kadrosuna gre silahlar ve cephane, donatm, salk malzemesi isteyiniz ve
btn bunlar askeri ambarlara yerletiriniz. Savan sonunda ya galip dmanlarmzla yeniden veya
bizi ynetimleri altna almak isteyecek Almanlarla savaacaz. Hsamettin Bey bizi uyard,
kendisine teekkr ederim. Fakat daima hazr bulunalm demiti.
58 Onursal Korgeneral.
 TALAT PAA VE SONU

Drst ve temiz karakteri, ar milliyetilii ve zgrle derin akyla hakl bir n kazanm olan
ttihat ve Terakkinin bu son babakann, gerek Selanikte bulunduu zamanlar, gerek Balkan Sava
srasnda ve gerekse Birinci Dnya Sava iinde yakndan tanm, ok kere onunla konumu ve
dncelerini renmitim. Benim bildiim Talat Paa, sz z bir olan bir adamd. Abdlhamiti
asla sevmezdi, fakat zeki ve akll bir hkmdar olduunu her zaman kabul ederdi. Birinci Dnya
Sava yllarnda Sultan Hamit, Beylerbeyi Saraynda koruma altnda bulundurulduu sralarda,
Enver Paa birka defa ziyaretine gittii halde Talat Paa buna gerek grmemi ve tahttan indirilmi
hkmdarn yaknna bile uramamt. Fakat Abdlhamitin hastalandn ve hastalnn
arlatn haber ald zaman telaa dm ve yanndakilere Ben Abdlhamitin dostu deilim,
fakat unu da aka sylemeliyim ki o, Avrupa siyasetinde byk bir deneyim sahibiydi, hatta baz
hkmdarlarla, diplomatlar zerinde nemli etkileri de vard, yazk, bir gn bizim iimize
yarayabilirdi demiti.
Talat Paa, nasl bir insan olduunu zellikle Abdlhamitin lmnde gstermiti. O da herkes gibi
tahttan dm hkmdarn cenazesinde bulunmutu. Cenaze denizden Beylerbeyi Sarayndan
alnarak Sarayburnuna ve oradan Topkap Sarayna getirilmiti. Cenaze alay, hocalarn
tekbirleriyle kaldrlm ve Sultan Mahmut Trbesine getirilmiti. Tabutun stnde kymetli srma
ilemeli Ayet-i Kerime yazl yeil bir atlas rt vard. Elmas tal bir kuakla balyd. Cenazenin
arkasnda saygyla yryen Talat Paa, Sultan Mahmut Trbesinin kesini dnerken dayanamam,
sa elini yzne kapayarak hkra hkra alamt. Hlbuki Sultan Hamiti devirenlerin banda
geliyordu. Genel merkezin en etkili kiisiydi. Acaba bu cenazede niin alamt?
Bu yle yorumlanabilirdi: Dnya Sava sonuna yaklamt. mparatorluk her tarafta yenilmiti.
Byk bir talihsizlik lkenin kaderine el koymutu. Halk heyecan ve znt iindeydi. Herkes onlara
lanet ediyordu. Yllarca iktidardaki partinin nimetlerinden byk servet yapm olanlar ekilmekle
kalmam, onlar da halka katlarak batakileri ktlemeye balamlard. Batakiler bu kt durumu
iyiletirme gcn kendilerinde bulamyor, iyi niyetli baladklar ilerin bu kt ve ackl sona
ulamasna zlyorlard. Fakat her ey bitmi, i iten gemiti, ite bu cenaze ona btn bunlar
anmsatmt. Bir zamanlar ateli, hararetli, iinde binbir coku kaynaan bir zgrlk taraftaryd.
Bulgaristann Krcaali kasabasnda domu bir babann oluydu. Doduu yer, imdi minareleri
gklere ykselen ve be vakit namaz zamanlarnda erefelerinden Meriin sulad geni dzlklere
Ezan- Muhammediyi yayan sevimli Edirnenin Mslman mahallelerinden biriydi. lkrenimini
orada yapm, orta renimini Aliance ismini tayan bir Yahudi okulunda srdrmt. Selanik
Hukuk Mektebinde de iki senesi vard. Fakir bir ailenin ocuu olmak onu gen yanda memuriyete
atm, tekrar Edirneye gelerek postanede kk bir memur olmutu. Eer bu kadarla kalsayd ar
ar memuriyetin ona alan merdivenlerinden kacakt. Fakat ruhunda frtnalar, kasrgalar esiyordu.
O siyasetten holanyor, partiye katlarak almak istiyordu. te bu arzu, onu yerden ge karp,
sonra da en yukardan birdenbire aaya frlatp att. Bu posta memuru 1908 devriminde milletvekili
olmu, daha sonra dhiliye vekili ve nihayet koskoca imparatorluun sadrazamlna ykselmi, orada
iki sene kalarak savan sonunu grm ve imparatorluun byk yklna tank olmutu.
 Talat Paay, atekeste 1921 ylna kadar Berlinde Umum lem-i slam htilal komitesinin
bakan unvanyla gryoruz. Bu yabanc ve yenilmi bir devletin merkezinde, yabanclar iinde
lkesi iin neler duymu ve neler dnm olsa da, yalnz bulunduunu ac ac anlamt. Bir Ermeni
komitacs olan Taleyrann kurunu onu Kurfstendam Caddesinin kaldrmlar zerine kanlar iinde
serdii zaman, Rumelide balam ve Berlinde bitmi macera dolu bir yaam dramnn son perdesi
inmiti.
Talat Paa vatanseverdi. Balkan Savana kadar askerlik yapmam, frsat olmamt. Balkan
Savanda orduya gnll kaydolunmu ve er olarak eitim grmeye balamt. Yeri Edirneydi.
adrl ordughta Mehmetiklerin iinde yaamaktan adeta mutlu oluyordu. Kartlar onu harcamak
iin bu durumdan faydalanmak dleri kurmulard. Balkan Savann yrek acsn yudum yudum bir
zehir gibi imi, bahtszl yakndan grmt. Frsatn bulup izin alarak stanbula gelmi ve bu
srada Babli Baskn olmu ve hkmet devrilmiti. Bylece er olarak kartlarnn sinsi ldrme
giriiminden kurtulmutu. Fakat Dnya Sava ilan edilince ttihatlar bu tehlikeyi gz nnde tutarak
bakanlara ve yksek grevlerde olanlara onursal subaylk rtbeleri vermilerdi. te Talat Bey, o
zaman Maiyet-i Seniyye59 Svari Blne onursal stemen olarak kaydedilmiti. Eer isteseydi bu
rtbeleri sk sk terfi ettirip paala varr ve askeri niformay da giyerdi. O, buna gerek grmedi,
Fakat sadrazam olunca sivil paa olmutu ve imparatorluun Talat Paas bylece domutu. Sultan
Reat, savan son yl gzlerini kapayp da yerine Vahdettin geldii zaman, ttihatlarn bu amansz
dman onlarn hepsini iktidardan uzaklatrabilirdi. Fakat son hkmdar da kurnazd. Hassas bir
dnemdi, stelik ttihatlar orduya egemendi. Padiah tehlikeli bir denemeye girmek istemedi.
Sadareti srasnda Talat Paa orduya ok nem veriyordu. Birok kez yanndakilere; Bu lkede
btn yenilikleri ordu yapmtr. Trk ordusu, Trk ulusunun ta kendisidir derdi. Vahdettinin
ttihatlar iinde en ok ekindii Talat Paayd. Bu nedenle 27 Eyll 1918 gn Vahdettin bir
tren srasnda sadrazama albay rtbesini vermi ve eskisi gibi padiahn emrindeki ktalarnda fakat
bir alay kumandan olarak resmi elbise giymesini emretmiti. Fakat Talat Paa tren ve protokolden
hi holanmazd. Ruhsal olarak demokrat yaratlm, ikiyzllkten, gsteriten uzak bir insand.
Sadrazam olduu gn de bunu gstermiti. O zamanlar sarayda allm bir uygulama olarak huzura
girilecek salonun iki kaps sadrazama birden alr, saray hizmetlileri bavezirin ayaklarna
kapanrd. Talat Paa bunu fazla grm ve bamabeyinci olan Ltfi Simavi Beyle anlamt. Ona
kapnn tek kanad alacak ve hizmetliler asla ayana kapanmayacakt. Yalnz zayf bir noktas
vard. Ar bir particiydi. ttihatl bir particilik deil, dini bir tarikat haline getirmeyi isterdi.
Mason Locasnda kaytlyd ve Bektai tarikatna da devam ederdi. Bir gn en yakn dostlarndan
Abdlaziz Mecdi Efendiye; Hocam, dnyor, bir trl karar veremiyorum, sen ne dersin Allah
akna, Mason mu kalaym, Bektai mi olaym? demiti.
O da; Paam, bence bunlarn ikisine de lzum yok, ama mutlaka birini tercih etme lazm geliyorsa
Bektailii sein, zira Bektailik bir Trk tarikatdr demiti.
Talat Paa sadelii, alakgnlll severdi, resmi gnlerde onun bir redingotla yetindiini
grrlerdi. Bu sadelik Sultan Reatn houna gitmezdi, emrindeki bakanlarn parlak niformalar
iinde atafatl elbiseler giymesini isterdi. Talat Paann bu haline kzyordu. Enver Paayla haber
gnderip hepsinin byle selamla gelmesini arzu ettiini kesin bir dille bildirmiti. Talat Paa yant
olarak; Osmanl Devletinin bakanlar grne ve gsterie sarf edecek paraya sahip deillerdir.
Bunu devlet hazinesine de ykletemeyiz! demiti. Nihayet padiahn srar u ekilde bitti:
Bakanlarn be-alt yz liraya yakn bir elbise giderinin kendi hazinesinden verilmesini emretti. Baz
bakanlar hkmdarn bu cmertliini ktye kullanmlar, sarayn terzisini beenmeyerek
Beyolunda pahal dikim yapan terzilere gitmilerdi.
Talat Paann siyasi dnceleri, Alman siyasetine taraftar olmakla beraber, Osmanllk birlii ve
Trklk ideali onda yerlemi esasl ilkelerdi. Osmanl mparatorluundaki eitli unsurlar tarihi
bir karm olarak kabul ederken, egemen ulusun Trkler olmasnda diretiyordu. Turanclk, byk bir
imparatorlua ulamak dncesi onu da zaman zaman dndryordu. Atekes yaklarken galip
devletlere kar savaa devamla ve btn slam dnyasn ngilizlerin aleyhine ayaklandrmakta Enver
Paayla tam bir dnce birliine varm bulunuyordu. Talat Paa yurduna, lkesine ve onun gelecek
ve kalknmasna da son derece balyd. Atekes yllarnda kald Berlinden Tekilt- Mahsusa
alanlarna ve ttihatlara yazd mektuplarda; Vaktiyle Enver Paay kendinize bayrak
yapmtnz, imdi hepinize den grev Mustafa Kemal Paann arkasndan gitmek ve lkeyi
kurtarmaktr diye t veriyordu. Mondros Atekesi zerine Topkap ve ehremini semt ve
mahallelerinde rgt yesi ve o tarihte rtbesi topu stemeni olan Erzurumlu Muhlis Bey,
Bulgaristan yoluyla ve talyan pasaportuyla Berline kadar gitmi ve Talat Paayla konumutu. Bu
ziyaret esnasnda stanbulu, Anadoluyu Muhlis Beye sormu olan ve bizim kurduumuz milli
rgtten honut olan paa; stanbuldaki arkadalarmz ve zellikle bu silahl milli glerin lideri
olan Hsamettin Bey ve eski Tekilt- Mahsusaclar yaadka bizim direniimizi dmanlarmz
kramayacaklardr. Aman Anadoluyu destekleyin, Mustafa Kemalin baars lkemizin, kurtuluunu
salayacaktr. Hepiniz rgtlenmelisiniz. Siz ierden, biz dardan almal, slam dnyasn ayaa
kaldrmalyz. Yaknda ngiliz mparatorluu dalacaktr demi ve Muhlis Beyden kendi adna unu
rica etmiti: Muhlis Bey, sana bir angaryam olacak, ailemin stanbuldaki adresine yazdm
mektubu bizzat gtrp veriniz. Yabanc devletlerin bana verdii madalyalar, baz kymetli talar ve
eitli talarla ssl kemerleri kuyumculara gsteriniz. Bana bir miktar para gnderiniz. Burada ok
sknt ekiyorum, paraszm. Bu madalyalardan ve kymetli talardan alacan bedelin yarsn
aileme verir, yarsn bana getirirsiniz. Haydi yolunuz ak olsun.
Muhlis Bey stanbula gelmi, beni bulmu, paann selam ve ricalarn sylemiti. Hemen
istediklerini yaptk. Muhlis Beyi Almanyaya gnderdik. Dnte talyaya gitti. Milli hkmetin
uak siparilerini o yapt. stiklal Savandan sonra Zmrezade akir Beyin fabrikalarnda
hkmetin sipari ettii bombalar retildi. Talat Paa, Berlinde byk bir sknt iinde yaad, fakat
bir an ideallerinden vazgemedi. Osmanl mparatorluunun kaderine tam on sene el koymu byk
bir partinin, ttihat ve Terakkinin son sadrazam gurbet diyarlarnda yoksulluk iinde, fakat namuslu,
onurlu bir insan olarak yaad maalesef bir Ermeninin kurunuyla ehit oldu. Allah rahmet eylesin.
59 Padiahn yannda bulunan.
 ENVER PAANIN KURUEMEDEK YALISINDA SON
GRME

Birinci Dnya Sava sonuna yaklayor, ttifak Devletleri grubunun her tarafta yenilgiye doru
gittii grlyordu. Bulgarlar, 29 Eyll atekesiyle Makedonya Cephesini tilaf Devletlerinin
ordularna brakmlard. Osmanl mparatorluunu, Almanya ve Avusturya-Macaristana balayan
zincir paralanm, bir taraftan Suriyeden ngiliz Generali Allenby, dier taraftan da Makedonyadan
Fransz Generali Despere kuvvetlerinin devletimizi iki kska iinde brakaca anlalmt.
Tekilt- Mahsusann ajanlarndan aldmz raporlar, her tarafta ilerin kt gittiini anlatyordu.
Hlbuki biz, Afrikadan eyh Snusiyi byk bir umutla ve denizaltyla karp stanbula getirmi
ve Topkap Saraynda konuk etmitik. Fatih medreselerini dolduran birtakm Arap ileri gelenleri,
kabile eyhleri, Msr ve Yemenin ilim adamlar, sabah akam devlet yemekhanesinden yemek yiyor
ve propagandac olarak gnderilecekleri slam lkelerini zlemle bekliyorlard. Elimiz, ayamz
balanm, arm kalmtk. ttihat ve Terakki Frkas ve onun hkmeti, sabahlara kadar yapt
toplantlarla savatan nasl kabileceini saptamaya alyordu. te byle bir zamanda Harbiye
Nazr ve Bakumandan Vekili Enver Paa, beni Kuruemedeki yalsna artmt. kindi vaktine
doru bu yalya gelmi ve derhal huzuruna kmtm. Odaya girdiim zaman Enver Paann yannda
Sadrazam Talat Paa, Bahriye Nazr Cemal Paa ve ae Nazr Kara Kemal Bey vard. Hepsini
selamladktan sonra Enver Paann nne doru yrdm zaman bana eliyle yanndaki iskemleyi
gstererek, Gel Hsamettin Bey, buraya yanma otur demiti.
Enver Paann hi neesi yoktu. tede Talat Paa, Cemal Paa, Kara Kemal Bey ba baa vermi,
nemli bir ey konuuyorlard. Enver Paa bana dikkatli baktktan sonra; Hsamettin Bey, imdiye
kadar vekleten bakmakta olduun Tekilt- Mahsusaya bundan sonra asaleten bakanlk etme
emrini yazdrdm. Senden ve senin almalarndan honuduz. Biz yaknda lkeden ayrlyoruz. nk
atekesin Osmanl Devletinden her eyden nce bizi isteyecei gerektir. Yalnz onlar, rgtmz,
adamlarmz ve hepsinin stnde ideallerimizi alamayacaklardr. Biz ite bununla avunuyoruz dedi.
Bu szleri sylerken Enver Paa ok yrekli ve umutlu grnyordu. Bazen sesini ykseltiyor, bazen
de ikimizin iitebilecei gibi konuuyordu. Konumasnn bu blmnde yksek sesle sylendii iin
biraz temizde duran Talat ve Cemal Paalar, Enver Paay onaylar gibi balarn sallamlar, sonra
Kara Kemale dnmlerdi. Enver Paa szne devam ederek; Hsamettin Bey, biz bir denizaltyla
ve Odessa yoluyla Rusyaya geeceiz. Ben Kafkasyaya, sonra da Moskovaya urayacam,
arkadalar Berline gidecekler, tilaf Devletleriyle savamz bundan sonra da srecektir.
Moskovadan kendimize yardm yaptracamz umuyorum. Bolevikler bu kapitalist ve galip
devletlere dmandrlar. Bizi tutacaklardr. Moskovadan sonra tekrar Kafkasyaya geeceim.
Erzurum ve Kafkasyadaki ktalarmzn datlmamas, silah ve cephanelerinin teslim edilmemesi ve
Ahmet zzet Paadan gelecek emirlere uyulmamas iin, gerek amcam Hali Paaya, gerek kardeim
Ferik Nuri Paaya ve gerekse erkez Yusuf zzet Paaya gereken direktif verilmitir. Bu yazlar,
Harbiye Mstear smail Hakk Paa tarafndan dare-i Mahsusa60 vapurlaryla Batuma kuryelerle
gnderilmitir. Ben imdi gnl rahatlyla stanbuldan ayrlyorum. Savan son ylnda Krmda
kurduumuz slam Cumhuriyeti ve onun deerli bakan Seyyid Cafer Beye de direktif gnderdik. Bu
cumhuriyeti asla yok etmemesini genel kararghtan kendisine bildirdim. Hatta ona rtl denekten
para da gnderilmitir. imdi bu Dnya Savann ikinci evresi balamak zeredir. Anmsarsn ya,
gemite Balkan Savan da ikinci evrede kazanmtk dedi.
Ben, karmdakinin bu snrsz gereklemesi olanaksz grlen dncelerine, bu tkenmeyen
enerjisine hayran olarak onu dinliyordum. Fakat gerek o ki bunlar hayaldi. Enver Paaya; Fakat
paam, durum ve koullar hibir zaman 1913e benzemiyor. O zaman karmzda Bulgarlar vard. Ve
sonuta geri almamz gereken yer yalnz Edirneydi, bugn btn bir imparatorluun yaamas veya
yok olmas sz konusudur dedim.
Enver Paa kalarn att ve ayaa kalkt. Ben de ayaa kalktm. Srtm okad. i bytme
Hsamettin Bey. Belki bu evre daha uzun ve daha zc olacak, fakat onlar bu devleti ortadan
kaldramayacaklardr. Zira Trk milleti, hele Anadolu Trk, kolay kolay bamszlndan
vazgeemez. Sen yalnz benim direktiflerime deer ver. Tekilt- Mahsusay resmen kapatacaksnz,
fakat gerekte bu rgt asla ortadan kalkmayacaktr. Bu galip devletlere kar byle olacak. Ahmet
zzet Paayla konuup anlatk. Sana gereken tm yardm yapacaklar, rtl denekten para da
verecekler. Topkap Saraynda konuk edilen eyh Snusi Hazretleri, Fatih medreselerinde
barndrdmz bunca eyhler, Msrl emirler ve subaylar, szn ksas Mslman konuklar diye
stanbula topladmz mcahitlerin hepsinin gidinceye kadar yiyecekleri karlanmaldr. Ayrca
bunlarn salkl bir ekilde lkelerine dnmelerini salamalsn. Bunlar iin, Alman Genelkurmay
ile anlatk. Denizalt verecekler ve bu sayede kamalar salanacaktr. Aman Hsamettin Bey
bunlara elinden gelen yardm esirgeme, nk hepsi imparatorluumuza hizmet etmilerdir, ileride
de edeceklerdir.

Ben baz noktalar defterime not ediyordum. Hemen Enver Paa parmayla defterime dokunarak;
u noktay da belirle. Afrikada Osmanl Ordular Grubuna kumanda eden ehzade Osman Fuat
Efendiye hemen haber gnderiniz, emrinde bulunan emirler ve subaylar, sanayi ustalar asla geri
gelmemeli, ellerindeki silah ve cephaneleri de braklmamaldr. nk kutsal sava devam
edecektir. Gene de hatrmdayken syleyeyim bunlar da not et, Dnya Savandan nce stanbulda
kurulmu olan Trk-ran slamlar Birlii Bakan ran nl eyhlerinden eyh Esat Efendi
Hazretleriyle, stanbulda ikamet etmekte olan ranl bakanlardan Nizam-s Sultanla emrinde bulunan
yze yakn ranl subayn ve mcahidin, eski hakan Mehmet Ali ahn kardei Salarddevlenin ve
emrindekilerin salkla rana gnderilmeleri almasna hemen balamalsnz. te btn bunlar
Tekilt- Mahsusa veya dier adyla Umur- arkiye Dairesinin bundan sonraki ileridir dedi.
Enver Paay ister istemez dinlemek, emirlerini not almak zorundaydm. Evet, btn glerimizin
hazr durumda bulunmasn istiyordu. Onun dncesine gre Dnya Sava bitmemitir, devam
edecektir, galip devletler bir gn gelecek yenilecekler, dayanabilen savaan ve direniten
vazgemeyenler iin de bir gn zafer gerekleecektir. Kendisine dnerek ve onu askerce
selamlayarak; Baka bir emriniz var m bakumandanm? dedim. Talat Paa bize yaklaarak ve
Envere seslenerek; Paam, Msr Hidivi Abbas Hilmi Paa Hazretleriyle zmirde Dalaman
iftliinde konuk etmekte olduumuz Msrl subay ve askerler hakknda uyarda bulunmay unuttunuz
sanyorum dedi.
O zaman Enver Paa, Talat Paann szn keserek; Hakknz var paam, onlar gerekten
unuttum, af buyurun, evet Hsamettin Bey burada Elmahrusa Yat duruyor, herhalde bu yata
dokunmazlar sanrm. Hidiv hazretlerinin emrindedir. Siz de kesinlikle Abbas Hilmi Paa
Hazretlerinin yallarna giderek orada direktif ve dileklerini reniniz, ok rica ederim szlerime
harfi harfine uyunuz. Bir de Hsamettin Bey, yaknda Londrada, Amerikan Cumhurbakan Wilsonun
aznlklara ynelik ilkelerini incelemek zere bir kongre toplanacaktr, onun iin de Tekilt-
Mahsusadan birka ajan gnderip bu konferans kararlarn renin ve bana Kafkasyaya, Halil
Paaya yazn, ben de Kafkasyaya geldiim zaman, orada ona gre konumak olanan bulmu
olurum dedi.
Paalarn elini skarak veda etmek zereydim. Enver Paa hepsinin iinde bana dnerek,
Hsamettin Bey, size ok gvenim var. Tekilt- Mahsusann bundan sonraki ismi Umum Alem-i
slam htilal Tekilt 61olacaktr. Haberlememiz hep bu unvanla yaplacaktr. Siz Trkiyede bu
rgtn stanbul ubesi bakansnz, bunu kuran benim, sizi seen benim, yaknda bu rgtn ynetim
kurulu Berlinde toplanacaktr. Bu kurulun isimlerini size veriyorum. Bunlar Talat Paa, Doktor
Bahaettin akir ve Nazm Beylerdir. Allah yardmcmz olsun dedi.
Beni kucaklad. Elini ptm. Dier paalarn elini skarak veda ettim. Yalnn rhtmnda bir
istimbot beni bekliyordu. Yalnn denize bakan kapsnda Enver Paa kulama eilerek,
stanbuldan ayrlacamz geceyi sana bildireceim, o zamana kadar biraz daha grm olacaz,
Allah baarlar versin dedi.
Paay arkamda bir buyurganlk ve kararllk ant olarak brakmtm. Hl dnyorum. Byk bir
savaa girip, drt sava ylnda doudan batya, gneyden kuzeye cephe cephe, ordu ordu dolatktan
sonra ve imparatorluun yklna gn gn, saat saat tank olduktan ve ykmn bu derece korkuncuyla
karlatktan sonra, Osmanl hanedannn bu enerjik damad, Trk ordularnn bu bakumandan,
zgrlk kahraman bu idealist Turanc Enver Paann, son dakikada dahi ylmadan, sarslmadan,
sanki hibir ey olmam gibi tekrar ie yeniden balama gcn duymas, olaanst bir gcn
belirtisiydi. O, dne giden delikanl bir damat gibi, savaa koan bir erkek gibi bu byk yolculua
kyor, ok sevdii Kuruemedeki yalsn, ona her zaman iyi bir arkada olmu sadk ei Naciye
Sultan, gzel Boaz, sevgili stanbulu, n ve onuru, rahatl, zenginlik ve debdebeyi brakarak,
belki de a kalaca, belki de srnecei bilmedii yerlere, yeni lkelere, yepyeni dnceleri
gerekletirmek iin gidiyordu. Hareket Ordusuyla stanbul zerine yryen onun iin, siyasi
kartlar bu bir maceracdr demilerdi. Babli Basknn yapt, bir avu subayla bir hkmet
devirdii ve Bulgarlarn hkmete kabul ettirmek zere olduklar anl Edirnesiz bir Trakyay
onaylayan paavray yrtt zaman da, kartlar onun iin, Bu bir delidir, yapt eyler bir
servenden ileri gidemez demilerdi... Gene dmanlar, imparatorluun kaplarna dayand zaman,
gemiten beri dmanmz olan arlk Rusyas, Reval Grmelerinde diledii gibi, sonuta
stanbul ve Boazlar zerinde ngiliz ve Franszlarla anlat zaman kararllkla lkenin kurtuluunu
bu dman topluluuyla
kahramanca dvmekte bulduu sralarda da gene onu sevmeyenler, Bu ldrc bir davrantr,
imparatorluk bir zar gibi ortaya atlamaz, Trkiye artk yok olmutur dedikleri vakitte de hep ayn
adam karmzdayd. Senelerdir tandm Enver Paay, bu nemli kararnda yan banda
bulunarak grmtm. O alacak derecede birbirinin ayn insand. O, deimeyen Enver Paayd,
onun en beendiim karakteri idealist olmasyd. Sk sk Tevfik Fikretin u msrasn tekrar ederdi:
Hak bellediin bir yola yalnz gideceksin.
O kadar yalnz gitti ki, Trk illerinde, en g koullar ve en kt durumlarda da Trkn eskiden
beri dman olan Ruslara kar savarken bile, Trkiyeden oralara gitmi yalnz o vard ve hak
belledii yolda da ehit oldu. Allah rahmet eylesin.
60 lk ad dare-i Aziziye olan devlet vapur iletmesinin, dare-i Mahsusa ad daha sonra Seyr-i Sefain olarak deitirilmitir.
61 Tm slam alemini ayaklandrma rgt.
 EYH SNUS VE OYNADII ROL

Dnya Sava ttihat ve Terakkicilerin grnce bir kutsal savat. Halife ordular, Mslmanln
dmanlarna kar zorlu bir savaa girmiti. Buna btn slam dnyas elinden gelen her yardm
yapmal, can ve malyla halifesine yardma komalyd. Sava balamadan nce, gizli ve ak olarak
btn slam lkelerine gnderilmi olan Tekilt- Mahsusa ajanlar, bu byk idealin anlalmas
urunda var gleriyle alacaklard. Fakat sava baladktan sonra, slam lkelerinin byk bir
ksmn elinde tutan ngiltere de kart bir propagandaya girimi bulunuyordu. Bu propaganda yle
zetlenebilirdi:
Halife bir avu derebeyinin elinde gszdr. Osmanl mparatorluuna silahla hkmet deviren
ve adna ttihat ve Terakki denilen bir grup zorba egemendir. Bunlar padiah istemedii halde
Almanyann yan banda savaa sokmulardr. Trkiyenin kar eski dostlar ngiltere ve
Fransann safnda savaa girmek suretiyle elde tutulabilirdi. ttihatlar bu frsat karmlardr.
Halife ordular zorla savaa srlmlerdi. Onlar savaa istekli deildirler. slam dnyasna den
grev, bu ordular yenerek Osmanl mparatorluunu ve hilafet makamn bu zorbalarn elinden
kurtarmak olmaldr.
te Msrda, Afrikada Tunus-Cezayir-Fas Araplar arasnda, Hint Mslmanlar, Irak, Yemen,
Hicaz ve Suriye halkyla Filistinde yaplan propaganda buydu. zellikle Mslman lkelerinde bu
ii yapmak grevini zerine alan ngiliz Albay Lawrensn eytani planlar ve sar altnlar bu
konuda ok ie yaryordu. Dier taraftan Irak ve Hicazda Arap kabilelerine, balarna yksek
Mslman ailelerinden birer kral seebilecekleri de anlatlmt. Hicazda Peygamber soyundan
gelen Haimi Hseyin, onun olu Irakta Faysal ve gene ayn aileden rdnde Kral Abdullah
azlarna birer parmak bal alnm Mslman liderleriydiler. Yemen mam Yahyaya da houna
gidecek szler verilmi bulunuyordu. te Osmanl mparatorluunun paralanmas, ngiliz Gizli
Servisince bylece hazrlanmt.
Tekilt- Mahsusa bu bilgileri Bakumandan Vekili ve Harbiye Nazr Enver Paaya sununca o da
kar propagandaya gemeye karar vermi,
1918 senesi banda beni ararak u emri vermiti: Hsamettin Bey, hemen Trablusgarpa bir
Alman denizalts gndereceiz. Askeri Temyiz Mahkemesi Reisi Yusuf etvan Beyefendiyi de bu
denizaltyla Libyaya yollayacaz. eyh Snusi Hazretlerini en ksa zamanda ikna ederek
padiahmz ve halifemiz adna stanbula davet edecek ve kendilerini getirteceiz.
Bakumandan vekilinden bu emri alnca rtl denekten verilen parayla Yusuf etvan Beyefendiyi
denizaltyla Trablusgarpa gndermitik. Abdlhamit devrinde eitli davetlere bir trl gitmeyen
eyh hazretleri sonunda Sultan Mehmet Reatn davetini kabul etmi ve Alman denizal-tsyla Yusuf
etvan Beyefendinin elik ettii yolculuktan sonra stanbula ulam ve padiahn konuu olarak
Topkap Sarayna yerlemiti. Yusuf etvan, birok kez Sultan Mehmet Reatn huzurunda bulunmu
ve Enver Paann etkilemeleriyle sonunda slam lkelerine gitmeye ve onlar Halife ordularna
yardm konusunda alacana bize sz vermiti. Enver Paann etkinlii uydu: eyh Snusi
Hazretlerinin slam dnyasnda byk bir etkinlii vard, bundan yararlanlacakt. Bir ara Enver Paa,
eyh Hazretlerine, Muhterem eyh hazretleri, slam dnyas yarn bir slam Konfederasyonu
oluturacaktr. Hicaza, Iraka, Yemene hatta Suriyeye zerklik vermeyi dnyoruz. Bylece
hilafet bu slam devletlerinin seecekleri ve birlikte tanyacaklar bir makam olacaktr. Bylece
kendileri de bir gn halife olabileceklerdir demiti. eyh Snusi Hazretleri, Enver Paann bu gnl
alc szlerine glerek yle yant vermiti: Osmanl mparatorluu karsnda hibir Mslman
hkmdar, hilafete layk olamaz. O, yalnz ve hakl olarak l-i Osmana zg bir yce makamdr.
Onlar yzyllardr yaptklar almalarla bu makam ellerinde tutma hakkna sahiptirler.
eyh Snusi Hazretlerine, hareket etmek zere hazrland gnlerde, ben bizzat hkmetten aldm
100 bin liray sayarak vermitim. Para, eyh Snusi Hazretlerinin huzurunda ve bizim adamlarmzn
nnde bir arafa dklm, saylm, teslim alnm ve kendilerinin de imzas rica edilmiti. eyh
hazretleri bu ricamz yerine getirmiler ve bu paray almlard. Fakat ne yazk ki 1918 senesi
Temmuzunda Sultan Mehmet Reat lm ve gsterili bir cenaze treniyle padiah Eypteki
trbesine gmlmt. Enver Paa dncelerinden asla dnmemiti. Gene eyh Snusi Hazretlerini
Mslman lkelerine gndermek istiyordu. Fakat saltanata geen Sultan Vahdettin buna tamamen
karyd. Kendisi her eyden nce barn imzalanmasn istiyor, zellikle ngiltere ve Fransayla
bozulan dostluu yeni batan kurmak ve sava derdinden bir an nce kurtulmak istiyordu. ttihat ve
Terakki Frkasndan hi holanmyor, Enver Paay kendisi iin en byk tehlike olarak gryordu.
Yalnz Vahdettin, Abdlhamitten daha sinsi ve daha kurnazd. Sava devam ederken bu parti
deimesini yapamayacan anlam ve frsat beklemeye karar vermiti. Son padiahn allmam
tahta k enlikleri ve tarihi kl kuanma treni, her zaman olduu gibi Eyp Sultanda Trbe-i
Halidde yaplm, trende btn ttihat ve Terakki kabinesi, genel merkezin ileri gelenleri bulunduu
gibi, Bakumandan Vekili Enver Paa, Sadrazam Talat Paa, Bahriye Nazr Cemal Paa ve
padiahn emrinde bulunan Mustafa Kemal Paa da yer almt. Eyp Sultanda yaplan bu trenin en
dikkate deer taraf Emir-l mminin adyla nlenen ikinci Halife Hazreti merin kulland
klcn halifeler tarafndan o gn kuanlmasyd. Bu nemli grevi de uurlu elleriyle eyh Snusi
Hazretleri yerine getirmi ve son padiaha Tanrdan yce ahsnza uzun mr, gzel iler dilerim
efendimiz demiti.
Bu parlak trenden sonra haftalar getii halde eyh Snusi Hazretlerinin konukluu srm, bir
trl slam lkelerine yapaca gezi balamamt. eyh Snusi Hazretlerinin yannda Afrikal eyhler
de bulunmaktayd. Bir gn Enver Paann srar zerine kalarn atan son padiah ona yle
kmt: Bundan byle grevimiz, ttihat ve Terakkinin tuttuu yanl siyaseti dzeltmektir paa.
ngilizleri ok incittik. Saltanat makam ve hilafetimiz, bu yanl yryten ok fazla zarar grmtr.
Bundan byle dmanlarmzla ara bulunmasn emrediyorum. Ve eyh Snusi Hazretlerinin Hicaza
gitmeleri konusunda hazrlanm program da bugnden itibaren iptal ediyorum. Amacm Yldrm
Ordularmza kar Suriyeli, Irakl, Hicazl Arap mcahitleriyle ngiliz kuvvetlerinin yapacaklarn
iittiim saldrnn yaplmamasdr. Bizim dneceimiz ey, tilaf Devletleriyle sava deil,
bartr.
Son Padiah Mehmet Vahdettinin bu kesin dncesi karsnda Enver Paa bir ey syleyememi
ve padiahn huzurundan son derece akn ve zgn kmt. stanbulda bu olaylar olurken,
Tekilt- Mahsusa Suriyeden u haberi almt: Suriyedeki Yldrm Ordular Grubu, drt ordunun
bir araya gelmesinden domutu. Bunlardan birinin kumandan Cevat Paa, dierinin kumandan
Mersinli Cemal Paa, 7. Ordu Kumandan da Mustafa Kemal Paayd. Cemal Paayla Mustafa
Kemal Paann aras akt. Hicazda krallk davasnda bulunan erif Hseyinin byk olu Faysal,
Cezayir kahraman merhum Abdlkadirin olu Emir Saiti Suriyeye, Mersinli Cemal Paaya
gndermi ve yle bir mesaj verdir-miti. Bu mesajda Emir Faysal yle diyordu: ocukluumdan
beri nimetiyle bydm Trkiye slamlarnn kann dkmeyi asla istemiyorum. Hicazn
bamszl iin kan dklmesine neden olmaktansa ttihat ve Terakki hkmetinin izniyle babama
zerklik verilmesine razym.
Bu konuda imzalanacak salam bir antlamaya taraftarm. Aksi takdirde sava sonunda ttihatlar,
idam sehpalar kurarak hepimizi asarlar. Biz erif Faysaln bu mesajn adamlarmz araclyla
renmi ve Enver Paaya sunmutuk. O da, eyh Snusinin baba ve ola t vermek zere
Hicaza gnderilmesi konusunu tekrar Padiah Vahdettine iletmiti. Fakat Vahdettinin karar
kesindi. Nihayet General Allenby saldrnca Osmanl ordular geri ekilmeye baladlar. Mondros
Atekesi imzalanmak zereydi. Enver Paa bana, eyh Snusi Hazretleriyle yanlarndaki eyhlerin bir
Alman denizaltsyla karlmas konusunda talimat vermiti. eyh Snu-si Hazretlerine bu durumu
bildirdiim zaman bana aynen yle demiti: Enver Paann inceliine teekkr ederim, fakat yce
padiahn haberi olmadan Trkiyeden kamay asla dnmem.
Mondros Atekes Antlamas imzalannca, son Padiah Vahdettin, eyh Snusi Hazretleriyle
yanndakilerin Bursada oturmalar emrini vermiti. tilaf Devletleri eyhi ele geirmeye cesaret
edememiler, eyh hazretleri de Milli Mcadele yllarnda Ankaraya giderek milli hkmetin
padiahla arasn bulmaya almsa da baarl olamamt. Yalnz Birinci Dnya Savann
galiplerine kar Trkiyenin hakl bulunduu dava zerinde slam dnyasnda nemli yanklar olan
konumalar yapm, zellikle Hint Mslmanlar zerinde etkili olmutu. eyh sonradan lkesine
dnm ve orada lmtr.
 ABBAS HLM PAA VE TTHATILARIN HAREKET

Osmanl mparatorluuna ballyla nlenmi bulanan eski Msr Hidivi Abbas Hilmi Paay,
Bebekteki yalsnda Tekilt- Mahsusaya ye ve imparatorluun askeri temyiz bakanlnda
bulunan Yusuf etvan Beyle savan son ylnda ve son aylarnda ziyaret etmitik. iman, orta
boylu, krmz yzl, sevimli ve sempatik bir insan olan Abbas Hilmi Paa, Yusuf etvan Beyle
gzel bir Arapa, benimle de iyi denilebilecek bir Trke konuuyordu. Her ikimizi byk bir zenle
huzurlarna kabul etmi, yer gstermi ve dinlemilerdi. Ben kendilerine, Enver Paann
dndklerini anlatmakla grevliydim.
Paann yce kiiliinize derin bir sayglar vardr. Hidiv hazretleri, Osmanl mparatorluuna
kar esirgemediiniz sevgi ve ballk bakumandan vekilimizi vgnzle doldurmu ve iyilikle
anlmanz iin olanak bulmasna yardmc olmutur. ahsnzn sal rahatlk ve gvenlik isteyen
yce kiiliiniz, bizleri atekesin imzalanaca bugnlerde byk bir kukulu dnceye yneltmi
bulunuyor. tilaf Devletleri donanmasnn stanbula gelmesi ve ehri ele geirmesi gerekleebilir.
Bu durumda yce kiiliinize bir sava tutsa gibi davranabilirler, nk yce kiiliiniz yllarca
ngiliz siyasetine ka km bir kimsesiniz. Enver Paa, Almanlarla anlaarak bir denizalty
emrinize verdirmitir. Emrinizdekilerden her kimlerin katlmasn isterseniz onlar da yurtdna
karmaya, seyahat programn dzenlemeye ve bu program iin gerekli tm masraflar karlamaya
Tekilt- Mahsusa grevlendirilmi bulunmaktadr. Bu konudaki yce emirlerinizi almaya geldim.
Hidiv hazretleri dnceli bir bakla bana, Bakumandan Vekiliniz Enver Paa Hazretlerinin bu
skntl ve kederli gnlerde bizi dndklerine teekkr ederim. Yalnz eliliimizin nnde demirli
duran Elmahrusa yatmzla biz buradan ayrlr ve tarafsz bir lkenin kylarna gidebiliriz. Bize
dokunacaklarn zannetmiyorum. Buna koruma altnda da Msr hkmetinin raz olacan ve yerime
geen Kral Fuatn bu ii onaylayacan hi zannetmem. Bir denizaltyla kamay ho grmem.
Yalnz Enver Paa Hazretlerinin neye karar verdiklerini sakncas yoksa renmek isterim
demilerdi.
Tm slam Dnyas htilal Komiteleri stanbul ubesi Merkez Kurulu yesi olan Bingazili Yusuf
etvan Bey gzel bir Arapayla, Hidiv hazretleri. Enver Paa, dier ttihat ve Terakki ileri
gelenleriyle birlikte, kutsal savaa devam etmek zere, bir denizaltyla yaknda stanbuldan
ayrlacaklardr. Kendisi Moskovaya giderek Bolevik ileri gelenleriyle grecek, bu konuya
onlarn maddi ve manevi yardmlarn isteyecek, dier taraftan Talat Paa ve arkadalar da Berline
geerek Alnan hkmet adamlaryla bu davaya ne dereceye kadar yardmc olabileceklerini yakndan
inceleyecektir. Onurlu bir bar elde edinceye kadar bu sava devam edecektir demiti.
Bu aklamay byk bir dikkatle dinleyen ve ara sra Bebekteki yalnn geni pencerelerinden
mavi ve sakin denizi seyreden Abbas Hilmi Paa, Bravo Enver Paaya, bravo diye bard. O,
gerekten bir zgrlk kahramandr. Biz Msrllar, btn Afrikadaki slam dnyasn ta Atlas
Okyanusu kylarna kadar tm Kuzey Afrika lkeleri kendisinden bu karar beklerdik, Allah
kendilerini baarl etsin, yollar ak olsun dedi.
mz birbirimize bakarak, bu dilei hep birden yce Tanrdan dilemitik. Uaklarn getirdii
altn yaldzl fincanlarda bize sunulan kahveyi yudum yudum ierken, Hidiv hazretleri szne Trke
devam etti: Vallahi bu giriim beni olduka honut etti. Biz Mslmanlar, hilafet makamnn ve
Osmanl Saltanatnn bu ykmdan kurtulmasn en iten duygularla istiyoruz. Elimizden gelen
yardm da Trklerden esirgemeyiz. Yce Tanrnn izniyle, bu iten yzleri ak kar. Savalar,
alnmza yazlm bir kaderin gereidir. Bu balad zaman hi de dnlemezdi.
Yusuf etvan Bey, tekrar Hidiv Abbas Hilmi Paaya Hidiv hazretleri, zmirde Dalayan
iftliinde konuk bulunan Msrl subaylardan bazlarnn da beraberinizde gtrlmesini uygun
buluyor musunuz? diye sordu. Hidiv Abbas Hilmi Paa bu soruyu yantlayarak, Evet efendim,
onlar nasl brakrm. Onlar benimle beraber Msr terk etmi ve Osmanl lkesine snmlardr.
Elbette imdi bizimle beraber yola kacaklardr. Atekes imza edilince sanrm ki bir maddesinde
bizimkilerin lkenizden ayrlmalar koul olarak konulacaktr. O zaman Elmahrusa Yatyla zmire
urayarak onlar alp bir Avrupa lkesine snacaz. Bundan sonra bizim iin lke lke dolalan bir
yaam kaderimiz gibi grlmektedir diye cevap verdi.
Szlerinin bu noktasnda hepimizi bir znt almt. Ben kendi kendime dnyordum. Bir
zamanlar Msr tahtna oturmu bulunan bu sevimli, onurlu kii, srf Osmanl hanedanna ball ve
ngilizlere alet olmamas yznden bu grkemli Msr tahtn kaybetmi, oluundan ocuundan ve
ailesinden uzak, yabanc bir lkeye sava balaynca snmt. Osmanl mparatorluunun
ngilizlere kar savaa girmesi, onu bu debdebeli hayatndan, tahtndan, sevdiklerinden ayrmt. Bu
ballna bizim en ksa srede karlk vermemiz, anlay gstermemiz gerekliydi. Hlbuki, her eye
ramen o, gzden ve makamdan dlm bir yaama devam edecekti. ngilizler ona neler sz
vermilerdi? Fakat Hidiv Abbas Hilmi Paann satn alnr taraf yoktu ve Trklere kar duyduu
hayranlk ve sevgi de seneler getii halde asla sarslmamt. Hatta o kadar ki, atekes imzalanp
Elmahrusa Yat ve Msrl subaylarla lkemizden ayrlp Avrupaya getii zaman da bu sevgi ylece
srp gitmiti. Kurtulu Savan duyduu ve Mustafa Kemalin bir vatan kurtarmak kararlyla
ortaya kt zaman Hidivin duyduu sevin pek kuvvetliydi. Anadoluya parasal yardmda bulundu.
Daha sonra lke kurtulunca gelip Mustafa Kemali bizzat ziyaret etti. Onu kutlad, ona ok byk bir
sevgiyle baland. Ve aziz Atamzn konuu oldu. Baz kt kiilerin savunduu gibi onun ball
yalnz Osmanl hanedanna kar olsayd, bu aileyi lkeden karan, onlarn elinden saltanat alan bir
insana kar bu hayranlk ve sevgiyi gstermek anlamsz olmaz myd? Tam tersi, Hidiv hazretleri,
Mustafa Kemale kar byk bir sevgi ve dostlukla balyd. Yllarca sonra Ankarada merhum
Mareal Fevzi akmakn yannda kendileriyle karlatmda kendimi tantnca vg dolu szlerini
iitmitim. Bir ara kulama eilerek, Beyefendi, Enver Paann dndklerinden daha iyisini
Mustafa Kemal Paa Hazretleri yaptlar, var olsunlar demiti.
Bu Hidiv Hazretlerinin milli davamza balln ne gzel gsteriyordu. O, candan ve iyi bir dosttu,
her zaman da yle kald. Hi unutmam, savan bu son haftalarndan birinde Bebekteki yalsnda
ziyaret ettiimiz Hidiv Abbas Hilmi Paann o gn, Enver Paa hakkndaki iten dileklerini
Kuruemedeki yalsnda Enver Paaya anlattm zaman paa da son derece honut olmutu. Bana
Hsamettin, bunlar imparatorluumuzun vnme nedeni kimselerdir. Onlarn btn isteklerini yerine
getiriniz. Yarn akam biz buradan gidiyoruz. Kimse gidiimizi duymasn, sen bile, bunu ne iitmi, ne
de bilmi ol demiti.
Elini ptm. Yzne baktm zaman gzleri yalyd. Enver Paay Makedonyadan, Rumeliden
beri tanrdm. Balkan Savanda ona daha yakn bulunmutum. Babli Basknnda beraberdik.
kinci Balkan Savanda emrindeydim. Dnya Sava balad zaman Sleyman Askeri Beyin
bakanlnda kurulan Tekilt- Mahsusaya beni atayan oydu. Sava boyunca yalnz onun emirlerini
yerine getirmek iin birok kez Almanyaya, Heligoland deniz ssne hep onun emriyle gitmitim.
Onun yznden Alman denizalt savalarnda tank olarak harekt takip etmitim. Szn z hep o
bakumandan iin, doudan batya, kuzeyden gneye, emredilen her yne komu ve kendimizi
harcamtk. Fakat onun ayrldm zamanki yz, btn o tandm dnemlerdekiyle aynyd. Uzun
kirpikleri, iri ela gzleri, pembe yz, zeki baklar, orta boyu, son derece yakkl ve sevimli genel
grnyle Enver, bir sanatkrn elinden km kahraman heykeliydi. Bu adamdaki engin cesarete,
iinde rpnan byk bir ideale amamak olanakszd. Son dakikada da btn arzusu,
imparatorlua, geleceklerini ve onurlarn ekinmeden vermi olan bu konuklarn yaamlarna zerre
kadar bir tehlike gelmemesiydi. Arkamdan, Hsamettin Bey, dediklerimi unutma. Greyim seni,
gerek eyh Snusi Hazretlerini, gerek Hidiv Abbas Hilmi Paay, gerekse btn mcahitleri sa ve
salim lkelerine ulatrnz, bir gn tekrar bulaacaz, o zaman bana tm haberleri vermelisin dedi.
Ba stne paam! Bakumandan vekilini askerce selamladm ve yaldan ayrldm.
Ertesi geceyi ben de heyecanla bekledim. Bir gn sonra Enver Paa, Talat Paa, Cemal Paa,
Doktor Bahaettin akir ve daha baz ttihat liderlerin Alman denizaltyla Boazdan ktklar
haberi ehre yaylmt. Padiah Vahdettin, arkalarndan bir torpidoyu bunlar tutuklamalar iin
grevlendirmiti. Torpido gerekirse denizalty batracakt. Fakat Alman denizalts konuklarn
salkl bir ekilde Odessa Limanna karmt.
 EREF KUUBAI

ttihat ve Terakki tarihinin, Tekilt- Mahsusaya ait dnemlerinin anlar arasnda ve Dnya
Savann en hayati yerinde Abdlhamitin kuubasnn olu Eref Beyden konu amamak
olanakszdr. Padiahn rengarenk kularna bakan bu kuubann, gnn birinde btn ailesiyle
beraber Hicaza srgn edilmesini, onun zgrlk dncelerinin hkmdar zerindeki
reaksiyonunu kabul edenler de bulunmutur. Nihayet hrriyetin ilan, Kuubay zlemini ektii
stanbula kavuturmu, delikanl olunu da zgrlklerin bnyesinin topland ttihat ve Terakki
iine kartrmtr. te bu tarihten itibaren Kuuba Eref adyla yaamn lke sorunlarna adam
bir vatanseverle karlayoruz. Btn abalarna tank olduum ve Tekilt- Mahsusada yakn bir
arkadam ve meslektam olduu iin itenliine inandm Eref Kuuba, kt bir kaderin, ac bir
ansn eseri olarak 150likler listesine sokulmu, sonradan balanarak lkesine dnmtr. Mareal
Fevzi akmak merhum onun iin bana, Eref, bu listeye yanllkla ve bir alma duygusuyla
sokulmu, yeri deildi. Onu erkez Ethemle bir gstermekte yanltk. Tam aksine erkez Ethem
kuvvetlerinin arpt Refet Paann birliklerinde onun byk yararl grlmtr demiti.
Kuuba Erefi Balkan Savandan nce tandm. Bu savan ikinci dneminde yukarda ad
belirtilen, Bat Trakyadaki etelerin banda Bulgarlarla kahramanca savam ve nl Bulgar ete
reisi olan Binba Domuzciyefi etesiyle beraber tutsak etmeyi baarmt. Gene Balkan Savann
ikinci evresinde Gmlcinede kurulan Trk hkmetinin kurulu almalarna yardmc olanlarn
banda da o bulunmutu. Bat Trakyay bu ekilde Bulgar etelerinden kurtaran kahramanlardan biri
olarak onu saymak zorundayz. Birinci Dnya Sava balad zaman, Tekilt- Mahsusa bnyesinde
olan, Harbiye Nazr ve Bakumandan Vekili Enver Paann gvenini kazanm olan Eref, emrindeki
gnll birliklerle pek az fatihe ksmet olan Sina ln gemekte de baarl olmutu. Suriye
cephesinden hareket eden ve cehennemi derecede kzgn bir l binbir glk ve yoksullua gs
gererek geen bu cann esirgemeyen adam, sonunda Svey Kanalna varm, ngilizlerin
salamlatrlm siperlerinden yaplan ate yamuru altnda bir avu Mehmetikle kanal gemeye
almt. Erefin giritii bu sava gerekten lgnca bir hareket saylabilirdi.
Msrdaki Mslmanlar arasnda kutsal sava dolaysyla ayaklanma karmakla grevlendirilen
ve ngiliz egemenliini ykmaya ynelik bir hareketin bana geen Eref Kuuba, dmann glle,
mermi yamuru altnda dvm, dmann toplarnn, ar makinelilerin havadan ve yerden yapt
yaylm ateinin hedefi olarak her eyi gze alm ve alt yz kahramanla, sandallarla kar kyya
geebilmitir. Fakat ngilizlerin pususuna den ve tutsak edilen Kuuba, ngilizleri dikkatsiz
yakalam ve Kanaln kar kysndaki siperleri, topu mevzilerini, makineli tfek yuvalarn ele
geirmi olsayd, Msr fatihi olarak Enver Paann onun adna heykel diktireceini de yakndan
biliyordum. Bu grev imdiki Msr hkmetine dmektedir.
Ne zaman ki Mondros Antlamas imzaland, Osmanl mparatorluu ile tilaf Devletlerinin
anlamas gereince esirler karlkl deitirildi ite o zaman Eref Kuuba da yurduna dnd. yi
bir Tekilt- Mahsusa mensubuydu. Bu demekti ki, savamaktan bkmayan, sarslmayan, glkten
ylmayan bir insann karakterini tayordu. Hemen stanbulun eitli semt ve mahallelerinde kurulan
gizli rgtlere kart. Karakol rgt, ttihatlarn, parti yelerini baka bir isim altnda gizlemeyi
dndkleri bir kurulutu. O da bunlarn arasna katld. Eref Kuuba Harbiyede okumutu. Snf
arkada Yenibaheli kr Beyle grerek arkadalarn ona sormutu. nl eteci erkez
Ethemin, onun kardei Piyade Yzbas Reit ve Tevfik Beylerin nerede olduklarn rendi. Ethem,
bir etenin banda Kuvay Milliye iin Kocaeli cephesinde dvyordu. Kardei Reit Bey zmirin
Yunanllar tarafndan ele geirilmesi zerine o taraflara gitmi, zmir ve yresi ttihatlaryla
birleerek yeni gler topluyordu. Henz tutsaklktan yeni kurtulmu olan Eref Kuuba iin artk
durmaya, dinlenmeye gerek yoktu. Vatan tehlikedeydi. O da kendisini aran greve komak
zorundayd. yle de yapt.
Fatih semtindeki at pazarndan kendi parasyla birok katr satn ald. Vaktiyle Tekilt-
Mahsusada alan vatanseverlerden oluan bir mfreze kurdu. Adapazar evresindeki Abaza
erkezleri, padiaha ballklar olduu iin milli umutlar beslemediklerinden ayaklanmlard.
Bunlar tepelemek zere Adapazar Kuvay Milliye kumandanln stlendi. Yannda Bulgar
lakabyla anlan arkada Sadk Baba ile Temen Sar Mustafa, dier arkadalar Hurit, engelkyl
evket, amur lakabyla anlan zzet Beyler vard. Adapazarnda Enver Paann emriyle Dou
Cephesine gnderdiimiz Tekilt- Mahsusaclardan Hopal Yzba Ramiz (Trkiye Byk Millet
Meclisi Genel Ktibi olmutur), gene Hopal Yzba Rauf (Ankarada merkez kumandan, daha
sonra da Rize milletvekili olmutur), Trabzonlu Doktor Yzba Raik ve muhafzlk yaverlerinden
Yzba smail Hakk (stiklal Sava sonunda general olmutur), Topu Temeni Esat Bey,
Adapazar ve evresi milli kuvvetler kumandan Yenibaheli kr Bey tarafndan kendisine yardm
etmeleri iin Eref Kuubaya gnderilmilerdi. te btn bu gayretli arkadalarn can verircesine
gsterdikleri yreklilikle padiaha bal etelerin banda bulunan Anzavura ve onun emrindeki
kuvvetlere kar alan kanl sava kazanlm, Eref Kuuba bu yararllklaryla tarihe gemitir.
Bata merhum Mareal Fevzi akmak olmak zere, Sivas Kongresinden beri Mustafa Kemal
Paann yannda bulunan arkada Hsrev Sami ve Eskiehir milletvekili nl ttihatlardan Ohrili
Eyp Sabri Beyler, ok kereler Eref Kuuba iin iyi tanklkta bulunmular; fakat onun 150likler
listeye sokulmasna engel olamamlardr. Olay udur:
Birinci nn Sava srasnda kuzeydeki kuvvetlere Kurmay Albay smet Bey kumanda etmekte,
gneyde de Milli Mcadeleye yz evirmi olan erkez Ethem ve arkadalar Yunanllarla ayn safta
bize kar savamaktayd. Bu kuvvetlere kar milli birliklerin banda bulunan Refet Paa
savayordu. Fakat mkemmel bir svari koluna kumanda eden erkez Ethem, ani basknlarla Refet
Paa kuvvetlerine yklenmiti. te bunlar pskrtmek grevi Eref Kuuba mfrezesine dm, o
da bu grevi baarmt.
Kardei Hac Sami de idealist bir kimseydi. Enver Paay hibir zaman yar yolda brakmamt.
Onu Moskovada bulmu ve onunla yeni bir servene atlmt. Trkistana kadar onu izlemi,
savalarnda yanndan ayrlmamt. Enver Paa benzersiz bir rgt ve ok iyi bir askerdi.
Trkistanda kk bir ordu kurmutu. Yannda Kuubazade Hac Sami vard. Bu Erefin z
kardeiydi. Birinci Dnya Sava balad zaman be arkadayla ve Tekilt- Mahsusann
kendilerine verdii grevle gizli yollardan Trkistana gemiler, arlk Rusyas kart olarak yer
yer basknlar yapmlard. Savan nc ylnda arlk Rusyas yklnca meydana kmlard.
Fakat Kuuba Hac Sami, Rusyada anlayn bu rejim deiikliine ramen deimediini
anlamakta gecikmemiti. Moskovada savan sonunda oraya gelmi bulunan Enver Paayla iki eski
arkada gibi konutuklar gece, bu noktada bir anlamaya varmlard. O halde gene eski savaa
devam etmek, bu defa da Bolevik Rusyay kertmek lazm geliyordu. Hac Sami nden gidecek,
Enver ona katlacakt. Bu plan gereklemi ve kader ikisini yan yana Ruslara kar dvtrmt.
Fakat bir bayram arifesinde Boleviklerin beklenmedik saldrsna urayarak Enver Paann ehit
dtn duyunca hkrarak alam, sonra uzun ve maceral yollardan Anadoluya dnmek
istemiti. Hac Sami iin, gizli rgtmzn duyduu eylere inanmak gt. O gya bir adam ldrme
giriimi iin lkeye dnmek istiyordu. Bunda Enverin Anadoluya kabul edilmemesinin krgnl
gizliydi. Kendisine izin verilmedi. Fakat o, Kuadas civarnda topraklarmza ayak basm ve kart
rgt tarafndan pusuya drlerek ldrlmt. Kuubalar Enver Paaya derin bir ballk
yanl bir yola yneltmi ve hznl bir sanszln sonucunu, felek onlara uygun grmt.
 EHZADE ABDRRAHM EFENDYLE BR GRME

Birinci Dnya Savann son yl, Osmanl mparatorluunun en g yl kabul edilirdi. Ordular
her cephede geriye ekilmekte, her tarafta isyanlar, ayaklanmalar devam etmekteydi. Sultan Reatn
bbrek ve safra kesesindeki hastalklar, aslnda saltanat sresince zaten her ii ttihatlara brakm
olmas, hatta kendi imzasyla kacak terfilerden de haberdar bulunmamas onu gln ve zavall bir
konuma sokmutu. Osmanl hanedannn gzbebei, Damat- ehriyari Enver Paann birinci
feriklie (tmgeneral) terfisini sonradan renmi olan padiahn, sevincinden hareme koarak
ocuklar, size gzel bir haberim var, bizim damat ferik olmu diye etraf ayaa kaldrmas nlyd.
Bu koullar altnda son zamanlarda Talat Paann bakanlndaki kabine her areye bavuruyor,
devletlerle tek tek bar yapamayacan anlaynca, hi olmazsa az zararl bir sonuca gitmeye
alyordu. Savan bu son ylnda Enver Paann Tekilt- Mahsusadan istedii en nemli i,
slam dnyasnn imparatorluun kaderiyle yakndan ilgilenmeye ynlendirilmesiydi. Savan son
ylnda bulunan en nemli arelerden biri de eyh Snusi Hazretlerinin stanbula davetiydi.
Abdlhamit devrinde de lkemize birok kez davet edilen eyh Snusi hazretleri bu daveti kibarca
geri evirmiti. Bu defa kendisinden beklenen grev son derece nemliydi. eyh Hazretlerinin,
imparatorlua kar ngilizlerin ynlendirmesiyle ayaklanm olan Hicaz Kral Hseyin zerinde
etkinlii vard. Bundan faydalanmak ve Kral Hseyini yeniden imparatorlua balamak gerekiyordu.
Enver Paa bir gn beni makamna ararak, Hsamettin Bey, eyh Snusi Hazretlerini tm slam
dnyas iin en saygya deer bir bakan olarak kabul ediyoruz. Halife Hazretlerinin de kendilerine
gveni vardr. Onun buraya getirilmesi zorunludur. ayet eyh Snusi Hazretleri gelir ve bu nemli
grevi zerine alr da erif Hseyini yola getiremezse, o zaman Hicaz Kralln da, ileride
Trablusgarpta kurulacak devletin bakanln da kendisine vermeye ve onu bu yerlerin yasal
yneticisi olarak tanmaya hazrz demiti.
Bir Alman denizaltsyla Afrikaya gnderilen Yusuf etvan Bey sonunda eyh Snusi Hazretlerini
ikna etmi ve onu denizaltyla Afrikadan alp Osmanl lkesine getirmiti. eyh Snusi Hazretleri,
savan bu son ylnda ve atekesten birka ay nce zel konuk olarak padiah adna Topkap
Sarayna yerlemi ve Sultan Reat ancak birka defa ziyaret edebilmiti. Ksa bir sre sonra
Sultan Reat lp de yerine Vahdettin geince, onun da kl kuanma treninde bulunmu, fakat bir
trl Hicaza gitmek ksmet olamamt. Vahdettinin, eyh Snusinin Hicaza gitmesine izin
vermeyii savan son aynda ttihat hkmet adamlar btn isteklerine ramen bu hareketi bir trl
gerekletirememiti. eyh Snusinin stanbula yerlemesi de padiah kukuya drmt. slam
dnyasnn halifesi sfatyla Sultan Vahdettin ne elindeki dinsel etkinliini kaybetmek, ne de bakasna
kaptrmak niyetindeydi. eyh Snusi Hazretlerinin slam dnyasnda byk bir konumu ve hatta
tarikat dolaysyla en aa krk milyon Mslman zerinde dinsel etkinlii vard. Bu nedenle eyh
hazretlerini nce Bursada yerlemelerini istemi, daha sonra da onun Mustafa Kemal Paa zerinde
etkili olaca dnlerek Ankaraya gitmelerine onay vermilerdi. Hatta eyh Snusi Hazretlerinin
Bursay onurlandrabileceklerine ilikin bildirimi yapmaya padiah tarafndan Bahriye Nazr Rauf
Bey (Orbay) grevlendirilmi, kendileri de Topkap Sarayna gelerek, Yce padiahn selam ve
sevgilerini size sunarken, Mudanya yoluyla Bursay onurlandrmanz isterken, dncesinin yaknda
stanbula gelmeleri olas olan tilaf Devletlerinin rahatnz bozmalarndan duyduu kuku olduunu
ilave etmemi de emretmi bulunuyorlar. Ayrca Bursa Saraynda oturmanz srasnda her ay bin lira
maa ve bin lira mutfak masrafnz olarak toplam iki bin lirann denek ayrldn da sylememi emir
buyurmulardr. Yannzda bulunanlardan dilediinizi beraberinizde gtrmeniz de yce padiaha
uygun grlmtr demilerdi.
eyh Snusi hazretlerinin Mudanya yoluyla Bursaya hareketi srasnda Afrika gruplarnn son
kumandan olan ehzade Osman Fuat Efendinin kurmaylar ve subaylar Mondros Atekesi gereince
silah ve cephanelerini talyanlara teslim edecekleri yerde byle yapmayp bunlar oradaki
mcahitlere brakm olmalar, talyanlar Osman Fuat Efendiden yaknmaya zorlamt. Buna
sinirlenen son hkmdar Sultan Vahdettin de bu konunun hemen dzeltilmesini ve Afrikaya hzla
yetkili bir kiinin gnderilmesini ehzade Abdrrahim Efendiye emretmiti. te bu nedenle harbiye
nezaretinin nerisiyle ehzade Abdrrahim Efendinin yanna km ve kendisinin u nerisiyle
szlerine muhatap olmutum:
Hsamettin Bey, harbiye nezareti sizin uzun yllar Tekilt- Mahsusada altnz, son defa da
bu rgtn bakanlnda bulunduunuzu, birok defalar denizaltlarla seferlere ktnz ve birka
defa da Afrikaya gnderildiinizi bildirmi bulunuyor. imdi sizi Trablusgarpa gndermek
istiyoruz. Orada bulunan mcahitlerin elinden Osmanl Devletine ait silah ve cephaneyi toplayarak
yerel igal devleti olan talyanlara teslim etmenizi de gerekli gryoruz. Harbiye Nazr Mir zzet
Paa, bize belirtilen konular iin Afrika Gruplar Kumandanlna bildirim yapldn, fakat buna
uyulmam olduunu da yce padiaha sundu.
ehzade bu tarihte Harbiye Nezareti Erkan- Harbiye-i Umumiye Dairesinde altrlmaktayd.
ehzade Abdrrahim Efendinin nnde neye uradm armtm. Enver Paann
Kuruemedeki yalsnda bana son defa emrettii ilerle, ehzadenin nerdii grev birbirinin
tamamen aksiydi. yi bir Tekilt- Mahsusac byle kt bir grevi yklenemezdi. Abdrrahim
Efendi benim kararszlm, aknlm grnce szne devam ederek; Niin hayret ettiniz?
Oralar sizden iyi bilen bir subaymz daha yok, maa ve yolluunuz stelik altnla denecektir. Bu
padiahn arzusu olan grevi baarrsanz sizi inandrmak isterim, stanbula geldiinizde albayla
ykseltileceksiniz. Bunu padiah imdiden emretmilerdir. Daha kararszlk edecek bir ey kalyor
mu? demiti.
ehzade hazretleri, padiahmzn buyruklar bam stnde yer tutacaktr. Fakat beni bu grevden
balaynz. Biz kutsal sava haberini Afrikadaki Mslman mcahitlere gtrm, yllarca onlara
bunun iin silah ve cephane tam, onlar yreklendirmiizdir. Afrika Tark bin Zi-yadlarn
kahramanlk dolu eserlerini yaam lkedir. Onlara nasl olur da silahlarnz, elinizdeki cephaneyi
veriniz, hepiniz yllarca kahramanca boutunuz talyanlara teslim olunuz deriz? stelik bunu
padiahmz efendimiz Sultan Vahdettin emir buyurdular diye de kendilerine nasl bildiririz? Orada
bulunan bunca eyhler ve slam direniilerine bu kt haberi gtrmek, bu ac emri bildirmekten
Allah beni korusun ve ayet bunu alnmza yazmsa bozsun, bu bir Mslman ve Trk olarak benim
gibi gsz birinin yapaca i deildir efendimiz.
Bu szlerin zerine Abdrrahim Efendi derin bir dnceye dald. O zaman iyice anlad ki, verilen
emir iyi bir karar deildir. Fakat padiahn da buyruu yerine gelmeli, hele onu kkrtan tilaf
Devletlerinin istekleri de gereklemeliydi. Bu nedenle benim yerime mutlaka bir bakasn
gndermek gerekti. Byle bir kimse de bulundu. Svari Binbas Ekrem Beye (Rahmetli
mareallerden Recep Paazade) bu grev verildi. Fakat grld ki Afrika Gruplar Kumandan
ehzade Osman Fuat Efendi ve kurmaylaryla emrindeki subaylar stanbula dndkten sonra, orada
kalanlar, ne silahlarn ve ne de cephanelerini talyanlara teslim ettiler. Tam tersi bunu yapmadktan
baka Misuratada bir de slam cumhuriyeti kurdular.
Afrika derdini yattrmak, Trablusgarpta hl direnen kabilelere ho grnmek iin talyanlar,
Milli Mcadele srasnda ellerinden gelen her trl yardm yaptlar. in garibi birlikte ele
geirdikleri halde, Anadoluya silah ve cephaneyi gizlice soktular. Bir taraftan da Bat Anadoluda
Yunanllarn yerlemesine engel olmak istediler. nk savaa girerken Saint Jean de Maurienne
Antlamasyla ngiltere ve Fransa, zmir ve evresini talyanlara sz vermi bulunuyordu. Hlbuki
ngiltere, dostu ve koruyucusu olduu Yunanistan oraya karmakla sznde durmam oluyordu.
Dier taraftan eyh Snusi Hazretlerinin Mustafa Kemal Paayla anlatn, Ankarada byk bir
yaknlk grdn grerek, er ya da ge Libyaya dnecek olan eyh hazretlerine de kompliman
yapmak istemilerdi.
 MTAREKE (ATEKES) DNEM VE MLL MCADELE

Mondros Antlamasnn zellikle askeri koullar aleyhimizdeydi. 30-31 Ekim gece yarsnda
dmanlk son bulmutur diye balayan antlamada, anakkale ve stanbul Boazlarnn ele
geirilmesi, Toros Tnellerinin braklmas, tilaf Devletlerine ait sava gemilerinin Marmara ve
Karadenize gemesi, ordunun silah brakmas, donanmann teslimi, imparatorluun deiik
blgeleriyle her trl ilikilerin kesilmesi -ki aralarnda Irak, Suriye, Filistin, Hicaz, Yemen,
Trablusgarp da bulunmaktayd-, buradaki ktalarn datlmas, Kafkasyaya gemi olan
kuvvetlerimizin 1293 (1876) snrlarnn gerisine alnmas gibi nemli konular belirtilmi ve bizce de
tm kabul olunmu bulunuyordu. Mondros Antlamasnn en kt taraf 7. maddesiydi. tilaf
Devletleri bu madde gereince gvenliklerini tehlikede grdkleri her yere el koyma yetkisini
peinen almaktaydlar. Bu madde kt niyetle kullanlm ve her nereyi ele geirmilerse bu maddeyi
kendilerine ok gzel bir gereke yapmlard. Dier taraftan tutsaklarmzn geri verilmesine karn,
dman tutsaklaryla lkeye ihanet etmi olan Ermeni komitaclarnn onlara verilmesi istenmiti. Bu
da bizim iin sonucu kt olaylarn olmasna neden olmu maddelerden biriydi. Posta, telgraf ve
demir yollarnn tilaf Devletlerinin kontrolne braklmas da aleyhimizeydi. Kt niyetin en
belirgin grntlerinden biri, stanbulun snftan oluan ve farkl devletin askerlerinin
karld bir garnizon haline getirilmesi olmutu.
13 Kasm 1918 sal gn sabah Marmara ufuklar siyah dumanlarla kararmt. Kuluk vaktinde
birbirlerine paralel bir rotayla drt-be dizi olarak limana doru yol alan siyah gvdeli dman sava
gemilerinin korkun varlklar, kylara damlarn stne dklm olan stanbul halknn seebilecei
derecede yakna gelmiti. Beyolundaki Mslman olmayanlara ve yabanclara ait binalarn stnde
bayrak dalgalanyordu. Krmz izgileriyle mavi zemin zerinde ngiliz bayra, rengi birbirine
yatay iki bayrak, ki birindeki renklerde mavi, dierindeki sar yegane fark belirtiyordu, bunlar da
Fransz ve talyan bayraklaryd. Donanmann byk gemileri Dolmabahe Saraynn nnde
demirliyor, hibiri ehri selamlamak gereini bile duymuyordu.
Dmanlarmzn unuttuu nemli bir nokta vard. O da, savan ilk yllarnda btn deniz ve kara
kuvvetleriyle zorlayp geemedikleri o anakkale Boazn kahraman bekileri Trklerin
imzaladklar bir atekesin uygulanmas nedeniyle girdikleri bu ehrin yaayanlarna, hi olmazsa
yenerek giremedikleri bir beldenin halkna yakr davran gstermek gerektiiydi. Hlbuki ehre
giren Fransz Generali Franse Desperenin ktalar, stanbula girii byk bir gsteri haline
sokmulard. Generalin beyaz at zerindeki, bu birliklerin banda ehre girii, gerekte bizi
sevmeyenlerin ok alkn toplam, fakat asl bu topraklarn yaayanlar zerinde ok zc bir etki
brakmt. Fransz Devriminin kahramanlar, asrlar sonra, vatanseverlik ve kahramanlk
duygularndan da yoksun bir hale gelmiler, her trl valyelik niteliklerini yitirmi birtakm
dejenereler manzaras almlard. Hele atekes yllarnda ve igal senelerinde Franszlarn sarho
subaylaryla, Senegalli smrge askerlerinin takn, saldrgan davranlar Trk milletinin bu yllara
ait hatrlayaca iren manzaralar olarak belleklerde her zaman yaayacaktr.
Antlamann korkun uygulamalarndan bir dieri de demir yollarna grevlilerin yerine askeri
ktalarn yerletirilmesi eklinde olumutu. Adana nce ngilizler tarafndan igal edilmi, sonra da
Franszlara devredilmiti. Fransz valiler ve memurlar ie balam, krk yllk sahipleri gibi keyfi
bir idareye kalkmlard. Esasen kt bir smrgeci olan Fransz idaresi, ngilizlerle kyasland
zaman son derece olumsuz not alyordu. Gneyde milli ayaklanmay krkleyen hi phesiz bu
anlay ve bu psikolojiydi. Karadeniz limanlarna yerli halka yardmc olmak gerekesiyle karlan
iyi organize olmu ve silahl kuvvetlere sahip dman Salib-i Ahmeri (Kzlha), zel bir amaca
yardm ediyordu. Hkmet dairelerine ngiliz bayraklar astrlm, merkezi stanbulda olan bir
ngiliz Muhipler Cemiyeti kurulmutu. Tekilt- Mahsusamz ise buraya katlm olan Trk
aydnlarnn tam listesini ele geirmiti.
Mslman olmayanlar silahlandran bu galipler, stelik bizden Mondros Antlamasna tam bir
ballk istemilerdi. Dnceme gre bu antlamaya uygun olarak hareket etmek tam bir aptallkt. Bu
ite Enver Paa ile ttihat ve Terakki liderleri haklydlar. Yaplacak i dmana kar eyleme gemek
ve bir taraftan da slam dnyasn ayaklandrmakt. phesiz her ikisi de zor ve grnte kuralszd.
Fakat bu olaanst zamanlarda ileri yasalar ve kurallarla zmeye de olanak yoktu. te, antlama
yllarnda stanbulda alan ve daha sonra M. M. Grubu adyla silahl milli kuvvetler rgtn
kuran bizler ve arkadalarmz, kurtuluu Anadoluda ekillenmeye balayan milli hkmete, Mustafa
Kemale ballkta gryorduk. Bizce oraya faydas dokunacak her kii ve her ey gnderilmeliydi.
Bu nedenle Fevzi akmak ve milli kahraman Mustafa Kemalle grerek, stanbulda gizli bir Milli
Tekilt kurmaya karar verdim. Tekilt- Mahsusada alm, denenmi, kendilerine gvenilir
arkadalar elimizdeydi. stanbulda bulunan ambarlarmzda silah ve cephane de vard. rgtmze
gmrk memurlarn, deniz kolcularn ve polisleri sokmak suretiyle ie baladk.
Trk milletinin benzersiz niteliklerinden biri de milli sorunlarda, her trl zveriyi yapmaya hazr
bulunmasyd. Hi kimse, lkeyle ilikili bu srr aklama alaklnda bulunmamt. Bu nedenle
hamallardan manavclara kadar bugn iin ulusa isimsiz kahraman saylacak birok kii, halkn
iindeki ahlakl, temiz vatandalar rgtmzde kmsenmeyecek nemli grevler yklenmilerdir,
ki sras geldike bunlarn da isimlerini vereceiz. Biz ayrca Zonguldak, nebolu, Samsun ve Mersin
Limanlarnda adamlar bulundurduk. stiklal Savann bal bana bir kahramanlk destan olan
yepyeni bir ksmn bylece am oluyorduk. Bu uurda en nemli oluumlar unlard:
-stanbuldaki askeri ambarlardan silah ve malzeme karanlar.
-stanbulda bilinen ve bilinmeyen direni gruplar oluturanlar.
Gerek bu iki nemli grupta alanlara, gerekse gizli istihbarat ilerinde bulunanlarla, gizli
propaganda ve yayn yapanlarla, Mondrosla kapatlan ttihat ve Terakkiyi yaatmak amacyla ve
aralarnda karakol parolas kullanarak bu ad altnda tekilt kuranlarla Ardahandaki ilk milli
kongreye katlanlarn ve bunlar dnda douda Krt, Ermeni dernekleri kuranlarn, Karadeniz
kylarndaki Pontusularn, Kars ehrinde bir uralar Cumhuriyeti kuranlarn, btn bu rgtte
grev alanlarn isimlerini saptam olan ajanlarmza dayanarak ileride bunlarn da hepsini birer
birer aklayacaz.
Yalnz u kadarn sylemek isterim ki, Mustafa Kemal Paa Anadoluya ayak bast zaman birok
dernekle, grupla, siyasi kurulula, eitli etelerle kar karyayd. Bunlardan bir ksm milli
amalara uygundu. Bir ksmysa eitli amalar gden birtakm maceraclarn elinde bulunuyordu.
Onun en byk nitelii, bu dernek ve grup ynlarndan, tek bir amaca, vatan yabanc yaylmasndan
kurtarmak amacna ynelik bir tek kuvvet yaratmak olmutur. Milli Mcadele, Mustafa Kemalin
Anadoluya ayak basmasndan nce balam, yer yer direni istekleri belirmiti. Bu manzara, Trk
milletinin bal bana ne byk bir varlk olduunu kantlamaya yeterdi. Fakat btn bunlar
geliigzel ylm malzemeydi. Onu bir eser yapacak derecede gzellikte ileyen, dahi mimar
Mustafa Kemal olmutu. Tarih, bu dahi sanatkr asla unutmayacaktr.
 BEKRAA BL HAPSHANES VE SAKNLER

Osmanl mparatorluunun nl askeri hapishanesi, Beyaztta Daire-i Umur- Askeriye ad yazl

grkemli bir kapyla girilen harbiye nezaretinin arkasna den iki katl ta bir binadayd. Sultan
Murat zamannda Eski Saray adn tayan bu binaya daha sonralar hassa Ordusu ileri gelenleri
yerlemiti. st katta Hassa Mirlii makam, Erkan- Harbiye Bakanl ve Levazm ubesi
bulunurdu. Alt katnda da inzibat bl subay ve erleri bulunurdu. Abdlhamit devrinde bu binaya
Bekiraa Bl ad verilmiti. Bu isim neden verilmitir, bizce bilinmemektedir. Atekes
yllarndaysa Bekiraa Bl denilen bu ta bina tamamen siyasi ve askeri tutuklulara ayrlm,
isimlerini aada yazacamz nemli kiiler, ttihat ve Terakkinin ileri gelenleri, devlet adamlar,
st rtbeli subaylar, st katn ya ayr odalarnda veya geni koularnda gzetim altna alnmt. Alt
katta erler ve inzibat birlikleri bulunuyor, daha alt kattaki bodrumlarda ikence edilenlere, herkesten
ayr tutulanlara zg hcreler sralanyordu. Bekiraa Blnde tutuklu olan subaylar, sulu
olduklarna karar verilinceye dek maalarn aldklarndan yiyeceklerini kendileri salarlard.
Biroklarnn aileleri bunlarn yemeklerini dardan getirirdi. Devlet ileri gelenleri, vekiller,
vezirler ve paalarn uaklar onlarn yemeklerini, konaklarndan tepsilerle buraya tarlard. Erlerse
civardaki bakkallardan peynir, ekmek veya zeytin ekmek satn alrlard.
Antlama yllarnn nl Nemrut Mustafa Paa Divan- Harbi, ite bu Bekiraa Blndeki
tutuklular yarglard. Kaaklar hakknda da divan- harbin karar gyabiydi. Divan- harp yeleri u
kiilerden olumaktayd:
Bakan; Krt Mustafa Paa, yeler; Piyade Albay Zeki Paa, Piyade Albay Recep Paa, Piyade
Albay Recep Ferdi Bey, Piyade Albay Kazm Bey, stihkm Yarbay Fettah Bey. te bata Mustafa
Kemal, Kavakl Fevzi (akmak), smet nn olmak zere btn Anadoluya kaan subaylar,
padiaha kar gelme suuyla idama mahkm eden kurul, bu kiilerden oluan divan- harp idi.
Bekiraa Blne savan sona ermesi ve stanbula galip devletlerin temsilci ve askerlerinin
gelmesi zerine tutuklanp gnderilen ok nemli kiiler girmiti. Anmsayabildiklerimizi burada
sralayacaz, zira biz de Bekiraa Blne, hem de idam istemiyle gnderilmi vatan evlatlarndan
biriydik. Bunlardan bir ksm Dnya Sava, dierleri Ermeni tehcirinin sulularyd. Bekiraa
Blnde devlet ileri gelenlerinden ttihat ve Terakki Cemiyetinin nl babakanlarndan Prens
Sait Halim Paa, eyhlislam rgpl Hayri Efendi, gene eyhlislamlardan ve Mason Locas ileri
gelenlerinden Musa Kazm Efendi, ttihat ve Terakki Frkasnn genel merkezinden ve genel
ktiplerinden Mithat kr Bey, ttihat ve Terakki merkez yelerinden Kk Talat Bey,
Abdlhamitin tahtan indirilme kararn veren nl komitedeki milletvekillerinden Yahudi Karasu
Efendi, Mason Locas ileri gelenlerinden Hariciye Nazr Nesimi Bey, Hariciye Nazrlarndan Halil
Bey (Mente), Gmenler Brosu Genel Mdr stankyl kr Kaya Bey, bayazarlardan Yunus
Nadi Bey, Aaolu Ahmet Bey, bunlardan baka gene nl ttihat bakanlardan Svari Yarbay
zmitli Mmtaz Bey (Enver Paann yaveri), Sapancal Hakk Bey, ttihat ve Terakki mfettilerinden
lyas Sami Bey, gene bu partinin yelerinden Avni Bey, ttihat ve Terakkinin Turanclk idealini
yapan Ziya Gkalp, ttihat ve Terakkinin nl Maarif Nazr kr Bey (aslarak idam edildi), ttihat
ve Terakkinin stanbul Bakan ve ae Nazr Kara Kemal Bey, Polis Mdr Yardmclarndan
Tevfik Hadi Bey, Emniyet Genel Mdr Erzurumlu Aziz Bey, stanbul Milletvekili Salah Cimcoz
Bey, valilerden Erzincanl Sabit Bey, valilerden Muammer Bey, Edirne Valisi Zekeriya Bey, ttihat
ve Terakki Mfettilerinden Kk Mithat Bey ve bu kiilerden baka askeri rtbelere sahip olan ileri
gelenlerden 6. Ordu kumandanlarndan, Irak zaferlerinin kahraman Ferik Halil Paa (Enver Paann
amcas), Kafkasya slam Ordusu Kumandan Fahri Ferik Nuri Paa (Enver Paann kardei
Matarac), Dou Cephesi ordu kumandanlarndan Yanyal Vehip Paa, Kurmay Albay Vehip Paa,
kurmay albaylktan emekli Hseyin Kadri Bey, Dnya Sava yllarnda Yakup Cemil sorunu
yznden Badata srgn giden Yzba Nevzat (inzibat blk kumandan), haber alma ubesi
mdrln yapan Kurmay Albay Seyfi Bey (Kurtulu Savandan sonra general ve milletvekili
oldu). Ve bunlardan baka sonradan gelenler iinde kurmay albay ve Enver Paann Damad Kazm
Bey, Ruen Eref Beyin kaynbiraderi Trabzon Gmrk Mdr Mehmet Ali Bey, ttihat ve Terakki
genel merkezinden Krzada. Bunlar bir taraftan Dnya Sava yllarna ait sulardan, bir taraftan da
Ermeni tehciri dolayyla kyma katlmaktan sulanyorlard.
Gnn birinde Ferik Halil Paa tutukevi grevlilerinden Temen Sadi Beyle dostluk kurarak kk
bir rgt kurmu ve buraya Kk Talat Beyi almt. Bunlar bir gece Bekiraa Blnden kaarak
bir sre amlcada saklandlar. Daha sonra Karakol rgt yesi olanlar, her n hazrladklar
aralarla Anadoluya kardlar. Bu konuda Kocaeli blgesi temsilcisi Yenibaheli kr Beyin rol
bykt. Halil Paa ve Kk Talat Bey Ankaraya gittiler. Fakat Mustafa Kemal Paa, her ikisinin
Anadoluya gelmesine kesinlikle karyd. Aslnda Gazinin Anadoluya geliindeki amalarndan en
nemlisi ttihatlar temizlemek, onlar lkeyi yeni bir maceraya srklemekten korumakt. Bu
amala Enver Paann da lkeye girmesine izin verilmemiti. Bu nedenle her ikisi Anadoluda
kalamayarak Rusyaya gemilerdi. Halil Paa Moskovaya giderek Bolevik ileri gelenleriyle iliki
kurmu, onlardan Dnya Savann galiplerine kar yardm grecekleri szn almt. Halil Paa bu
nedenle Kurtulu Sava yllarnda Rusyada kalm, fakat Kazm Karabekir Paann Ermenilerle
douda savat srada ona silah, cephane, top ve top mermisi salayarak, bunlar Karadenizli
takaclarla gndermiti. Ben Bekiraa Blnde tutukluyken, ttihat ve Terakkinin istihbarat
mdr olan Kurmay Albay Seyfi Beyi, Enver Paann pederi Ahmet Paay ve damad Albay
Kazm Beyi de orada grmtm. Fakat bunlar ok ksa bir sre sonra serbest braklmlard. Hatta
Harbiye Nezareti Muamelat- Zatiye62Dairesi Bakan Kurmay Albay Osman evket Bey de Enver
Paann hizmetinde bulundu diye tutuklanmsa da o srada Harbiye Nazr Mir Grc akir
Paann korumasyla salverilmi, Ankarada ahz- asker dairesi (asker alma dairesi) bakanlna
atanmt. Enver Paann babas stanbulda kalm, Albay Kazm Bey, Kazm Karabekir Paann
kolordusu kurmay bakanlna getirilmi, Seyfi Bey de tmen kumandan olmutu.
Enver Paann kardei Ferik Nuri Paay ngilizler teslim alarak polis korumasnda Batuma
getirmilerse de bir yolunu bularak Azerbaycana kaan Nuri Paa, oradaki yerel hkmetin
ordularna bakumandan olmu ve Kazm Karabekir Paay, Ermenilere kar giritii savalarda
soldan desteklemiti. Dou Cephesinde Ermenilere kar zaferin kazanlmasnda merhum Nuri
Paann byk bir pay vardr.
ngilizler, Bekiraa Blndeki tutuklulardan bir ksmn da gece saatlerinde tutukevine
getirdikleri kamyonlara bindirerek stanbul Limannda istim zerinde durdurulan sava gemilerine
nakledip Malta Adas zindanlarna gndermilerdi. Bekiraa Blnn kt n yalnz atekes
yllarna zg deildi. Zamannda Balkan Sava srasnda da bu tutukevi nlyd. Hatta onun
Trnak Salim adndaki kumandan tutuklulara bol bol ikence yaptrrd. Hele Mahmut evket
Paann ldrlmesinde ttihat ve Terakki Genel Merkezi her kimden kukulanmsa tmn toplayp
Bekiraa Blne tktrmt. Bunlar arasnda hakszla uram olanlardan biri de yazar Felek
Burhandr (Burhan Felek). Sinop Kalesine srlmtr. Bu ldrme giriiminin aratrlmasnda ve
sulularnn yakalanmasnda Babli Basknndan sonra i bana gelen devrin Polis Genel Mdr
Azmi Bey ve stanbul eski Polis Mdr Ahmet ile Merkez Kumandan Kurmay Albay Selanikli
Remzi Beyin byk yardm ve abalar grlmt. Dnya Sava yllarnda hamallar arasnda
kuvvetli bir tekilt kurduu ve onlar partiye balad iin kendisine lakap olarak Hamal Ferit Bey
denilen nl ve gayretli vatansever de Bekiraa Bln boylam kimselerdendi.
Bunlardan baka Dnya Sava sulular olarak gnderilenlerden, Sevkiyat lakabyla anlan
Binba Rza Bey, Dnya Sava yllarnda zmit uha Fabrikas mdrln yapm olan Yarbay
Mithat Bey (gerek Rza ve gerek Mithat Beyler, Mustafa Kemal Paann korumasyla tutukluluktan
kurtulmulard), Dnya Sava yllarnda stanbul Merkez Kumandanln yapm olan Topu Albay
Kzanlkl Cevat Bey, Dnya Sava yllarnda Albay Halepli Mahmut Kamil Bey, kurmay albay olan
Badatl ismini bilmediim bir kii Arap devletlerinin korumas sayesinde bu tutukluluktan
kurtulmutu. Doktor yzbas olup ismini anmsayamadm bir kii (ki Trabzondaki Ermeni g
dolaysyla Bekiraa Blnde tutukluydu), gene tutuklular iinde padiah damatlarndan olup ismi
ya Hamit veya Hami Bey (ki ksa bir tutukluktan sonra salverilmiti), harbiye nezareti Muamelat-
Zatiye Mdr Kurmay Albay Osman evket Bey (daha sonra paa, ksa bir tutukluluktan sonra
salverilmiti), Boazlyan Kaymakam ve Yozgat Mutasarrf 63 Vekili Kemal Bey (divan- harp
kararyla Beyaztta idam edilmiti). ehit kaymakam Kemal Beyin cenazesini kalabalk bir trenle
kaldran tm eyhler, hocalar de tutuklanm olup, padiah buyruuyla tm salverilmilerdi.
Tutuklular iinde bulunan Doktor erkez Reit Bey, ki divan- harp kararyla idama mahkm
olduunu anlaynca Bekiraa Blnden kam, fakat kan haber alan ve onu izleyen Beikta
zabtas, onu Hasekitarla semtinde tabancayla ldrmt,64 Mehur Tanin Gazetesi sahibi ve
bayazar zgrlk savas Hseyin Cahit Bey (Yaln), Bekiraa Blnn kahrn ekmi,
Nemrut Mustafa Paa Divan- Harbinin yzn grm kimselerdi. ngilizler onu daha sonra
gemilerine bindirip Malta Adasnn zindanlarna gndermilerdi. Yalnz Bekiraa Blne
uramadan Maltaya gnderilenler de unlard:
Afyonkarahisarl Ali Bey (etinkaya) kpr zerinde tutuklanarak Maltaya srlmt. Gz
doktoru Esat Paa, bir gece evinden uykudan kaldrlarak ngilizler tarafndan bir sava gemisine
bindirilerek Maltaya gnderilmiti. Mir air Paazade Arapkirli Cevat Paa ve Kurmay
Tugeneral Yakup evki Paa da Bekiraa Blnde yatrlmadan Maltaya gnderilmilerdi.
Velhasl, imparatorluun her dneminde daha hareketli fakat daha korkun ve haksz uygulamalara
tank olmu bulunan bu binann, adaletsizlik alnyazs saylmtr.
62 zlk ileri.
63 Tanzimattan sonra bir sancan en yetkili amiri.
64 Sayn okuyucularmzdan Yksek Mhendis Muzaffer elikten aldmz mektupta aynen yle denilmektedir:
Bu olay benim gzmn nnde olmutur. Niantanda Topaac semtinde Fehmi Paa Konanda Nianta Lisesinde okuyordum.
Bir gn arkadalarla top oynarken Fransz ve Trk polislerinin bir adam kovaladklarn grdk. Biz de izlemeye koyulduk. imanca,
tknaz, temiz giyinmi gzlkl sivil bir kiinin Ihlamur Deresine doru kotuunu grdk. Polislerin elinde tabanca vard. Onu
yakalayamyorlard. imdi bile yerini gsterebileceim bir aacn dibinde bu kiinin kendi tabancasyla orada intihar ettiini grdk.
Merhum demek oluyor ki kahramanca lmtr. Allah rahmet etsin. S. N. Tansu.
 KARS KONGRES VE URALAR HKMET

Birinci Dnya Savann byk bir kntyle bitmesi, arlk Rusyasnn daha 1917 Ekim ve
Kasm aylarnda savatan ekilmesi, nce Menevik Kerenski hkmetinin, daha sonra ihtilalin daha
ar unsurlar olan Boleviklerin Lenin adl liderinin ynetimi altnda iktidara gelmeleri ve bunlarn
da Almanya ve mttefikleriyle her ne pahasna olursa olsun anlaarak 3 Mart 1918de imzalanan
Brest Litovsk Antlamasyla sahneden ekilmeleri birbirini izlemiti. Son Rus ar Nikolann
kars, kz ve 17 yandaki veliahd olan oluyla Sibiryann kk bir kasabasnda bir gece
sabaha kar, onu kurtaraca bilinen ara sadk Amiral Kolak kuvvetlerinin yetimesinden nce
kuruna dizilmesi de byk savan galiplerini son derece fkelendirmiti. Bunun zerine kzl ihtilal,
batdan, doudan, gneyden ve kuzeyden ember iine alnm, Almanya ve mttefiklerinin ortadan
kaldrlmasndan sonra galip devletlerin btn istei Bolevikleri yok etmek olmutu. Sibiryadan
ara sadk Amiral Kolak kuvvetlerinin ilerlemesine karlk, batdan Fransz ve Polonyal ktalar
Kzlorduyla savayorlard. Gneyde gene ara sadk General Denikinle, Krmdan donanmaya
dayanarak elindeki kuvvetlerle harekete gemi bulunan ara sadk Amiral Vrangelin kard
glklerde yabana atlamazd. Rusyann kuzeyinden, Estonya gnllleriyle gene ara sadk bulunan
General Bodiyenovi, Petersburg zerine yryordu. 1919 senesi Bolevikler iin ykm ve kt
sonularla dolu gzkyor, ihtilalin boulaca her yerde varsaylyordu. Fakat birdenbire btn
varsaymlar altst oldu. Amiral Kolak yenildi ve tutsak edilerek kuruna dizildi. General Denikin bir
suikast tarafndan ldrld. Kzlordu, Polonyallar Varova kaplarna kadar srp att. Amiral
Vrangel kendisine sadk Beyaz Ruslarla gemilere binerek Trkiye topraklarna, stanbula snd.
Kuzeyde General Bodiyenovi de Trokinin kumandasndaki Kzlorduya yenildi. Merkezlerini
Moskovaya nakletmi olan Bolevik liderleri 1920 senesini st ste kazanlm zaferlerle
kapatmlard. te o zaman Rusyada biraz hogrl bir ynetim uygulamasna karar vermiler ve
yer yer, halkn gzne ho grnmeye almlard. Memleketi Sovyet uralar Cumhuriyetleri ismi
altnda on yedi paraya ayrm olmakla beraber, gene btn ynetimi ellerinde bulunduruyorlard.
Kafkasyada da bir uralar Cumhuriyeti kurulacak, Ermenistan, Grcistan, Azerbaycan ad altnda
kk hkmet Sovyetler Konfederasyonuna katlacak, fakat kendi i ilerinde hepsi ayr bir eit
zerlie kavuacakt. Fakat Ermeniler bununla yetinmiyor, Wilson lkelerine dayanarak Osmanl
mparatorluu mirasndan Dou Anadoluda alt vilayeti de bu kk cumhuriyetin topraklarna
katmak istiyorlard. Bu tarihlerde Ermeni davasn, Amerikaya snm ve nemli iler yapm olan
Ermeni zenginlerinin basksyla Amerika Birleik Devletleri hkmeti eline almt.
Bamsz bir Ermenistann pek byk olaca anlalyordu. Grcistann da istekleri oktu.
Azerbaycana gelince, bu Trk hkmeti hakl olarak ana vatana yaklamak istiyor, baz ar ular,
Azerbaycan ile Trkiyenin birlemesini sylyorlard. Fakat byk bir korku bu giriimi
glgeliyordu. Zira Trkiyeyle bar yaplmam, Osmanl Devletinin kaderi belirlenmemiti.
Azerbaycan onunla dnmek, kurulmasna karar verilen bu cumhuriyeti de tehlikeye drebilirdi.
O halde Azerbaycan imdi bamsz olacak, ileride ana vatann durumuna gre yeni bir yol
izlenecekti. Fakat antlama imza edildii zaman Trk ordular, Rus devriminden faydalanarak Kars,
Ardahan ve Batumu ele geirmilerdi. Daha atekes uygulamaya balanmadan Tekilt-
Mahsusann adamlarndan biri olan Yenibaheli Nail Bey Batuma, ttihatlardan Filibeli Hilmi
Erzuruma, tccardan Cafer Bey Trabzona gnderilmiti. Bunlar kuryeydiler. 65 Kuryeler Erzurumda
ateli bir ttihat ve Terakkici olan ve birok yararllklar grlen Albay Halit Beye (Deli Halit
Paa), Topu Albay Rtye (aslarak ldrlm), Albayrak Gazetesi Mdr Sleyman Necati
Beye Enver Paann emirlerini bildirmilerdi. Bunun zerine Erzurum, Trabzon ve Kars ileri
gelenlerinden oluan bir delege heyeti Ardahan Kongresine katlmt. Bu kongrede Yakup evki
Paay bakanla semilerse de o hastaln ileri srerek zr dilemiti. Fakat ttihat ve
Terakkiciler ile Tekilt- Mahsusaclar paay bir ay kadar Erzurumda adeta ablukaya almlar ve
stanbula gitmesine engel olmulard. Paa sonunda stanbula gitmi, bir sre hastanede kalm,
salna kavuunca ngilizler kendisini tutuklayarak Maltaya srmlerdi.
Ardahan Kongresinden sonra Karsta uralar Hkmeti yeni bir kongrenin toplanmasna izin
vermi ve kendisi de gzlemci olarak Ahskal mhendis Server Beyle Kafkasyal Abdullah Beyi
gndermiti. Ruslar Kafkasyal Yusuf Beyi Albay Halit Beye gndererek, Karsta toplanan
kongrede bakanla Karsl Cihangirzade brahim Beyin getirilmesine yardm ettikleri takdirde
Moskovann her trl masraf kabul edeceini bildirmilerdi. Kars Kongresinde Tekilt-
Mahsusaclar ve ttihatlar da bulunmutu. Cihangirzade brahim Bey bakanla getirilmi, o da
bakanl altndaki hkmete kardei Cihangirzade Hasan ve Kazmanl Ali, Doktor Esat, dhiliye
nezaretine Filibeli Hilmi ve gene Vekiller Heyetine Fuat Sabit, Bakumandanla da Albay Halit
Beyi semiti. Cihangirzade ve vekiller heyeti ie baladktan sonra, Erzurumda rgtlenmek zere
Filibeli Hilmi, Erzurum tccarlarndan Cafer, Topu Albay Erzurumlu Kazm Beylerle, Albayrak
Gazetesi Mdr Sleyman Necati Beyi bir kurul halinde oraya gndermiti. Batum rgtn
kurmakla Yenibaheli kr Beyin aabeyi Nail Beyi grevlendirmi, Trabzon rgtne de Alay
Kumandan Ali Rza Beyle, Barutuzade Hac Ahmet Muhtar Efendiyi semiti. Giresunda rgt
kuracak kiiyse Pontusulara kar canla bala savaan Topal Osman Aayd. Samsundaki rgt
kurmaya Mehmet Beyle eski milletvekillerinden Emin, uralar Hkmetinin Sivas rgtn kurmaya
Halit Turgut Beyle ekerolu smail Efendi grevlendirilmi, Ahskadaki rgte Molla Nasreddin
Gazetesi yazarlarndan mer Faik Bey, Harputta rgt kurmaya Hac Kaya, Morgl rgtn
hazrlamaya Batum Milletvekili Edip Bey, Acara rgtn kurmaya Myesser Paayla, Milletvekili
Ali Rza Bey grevlendirilmiti. uralar Hkmetinin stanbul rgtne atanan gz doktoru Esat Paa
ile Baha Sait, Yenibaheli kr, Japon Rza ve bu tarihte stanbul Merkez Kumandanl Divan-
Harp Bakan Hem-inli Ali Tosun Beyi belirtmemiz gerekir. uralar Hkmeti bundan baka; biri
Erzurumda Albayrak, dieri Batumda Saday Hak isimleri altnda iki gazetenin yaynlanmasn da
karar altna almt. Albayrakn editrlne Kafkasya ve evresi slam ordular kumandan Fahri
Ferik Nuri Paa seilmi, o da kendisine veklet etmek zere Albay Halit Beyi gndermiti. Karsta
kurulan uralar Hkmeti ile stanbul Hkmetinin ilikilerini dzenlemek zere kaleme alnacak
ilkeleri hazrlamaya da 6. Ordunun eski kumandan ve Enver Paann amcas, Kutlamare kahraman
Halil Paa grevlendirilmiti.
Enver Paann Kafkasyadaki uralar Hkmetine Moskova yoluyla gittii, fakat oradan
Anadoluya gemedii bir gerekti. Bu sralarda gerek Rusya, gerekse Osmanl mparatorluu ite ve
btn dnyann genel siyaseti asndan dta son derece kark bir grnmdeydi. Bolevik liderler,
galip devletlerle sonuna kadar savamaya hazrlanyorlard. ngiltere bu tarihte rlanda, Msr ve
Hindistandaki ayaklanmalarla urayordu. Fransaya kar Afrikann kuzeyinde, zellikle Fasta
uyanan ulusalclk ve bamszlk ak onu srekli uratryordu. talyada sosyalistler hkmeti
altst ediyordu. Almanya srekli zararlarn demek zorunda kalm, buna karlk birok topra ele
geirilmiti. Macaristanda Bel-lakon adl bir komnist i bandayd. Amerikada da eitli grevler,
genel honutsuzluk, hkmet ilerini iinden klmaz bir duruma srklemiti. Yenik lkelere
Bolevikliin yaylmamas iin bunlarla hzl bir ekilde bar yapmak gerekiyordu. Btn bunlara ek
olarak da Anadoluda kurulan milli hkmetle Yunanllarn ve son Osmanl hkmetinin arasnda
kanl savalar devam etmekteydi. Kafkasyadaysa Ermeniler, Anadoluda Trklerin yaad dou
illerini basknlarla bunaltmlard. Her yerde ttihat ve Terakkici subaylar yeni bir rgt kurmak
dileindelerdi. Zaten bu korku, Vahdettini ve onun sadrazam olan Damat Ferit Paay, Mustafa
Kemali nc Ordu Mfettii unvanyla Erzuruma gndermeye yneltmiti.
Teiklat- Mahsusa kapatlm olmasna karn, kendi ajanlar araclyla bir yandan Mustafa
Kemal Paann douda geni bir rgt kurmak zere Anadoluya getiini, hatta Vahdettinden bunun
iin 30 bin liraya yakn bir denek aldn renmi, dier taraftan da Enver Paann Kafkasyadan
ve uralar Hkmeti yolundan Anadoluya gemek istediini haber almt. Fakat Enver Paa,
Mustafa Kemalin izni olmad iin Anadoluya geememi, uralar Hkmeti de, durumunu
dzeltmi olan Bolevik liderlerinin bir kararyla dier iki cumhuriyetle beraber Azerbaycan da
tarihe gmmt.
Ruslar, Enverin Dou Trkistandaki giriimlerinden kukuya dmlerdi. Enver Paann bu
hareketi, Rusya bnyesindeki btn Trk ve Tatarlarn bamszlk ayaklanmalaryla sonulanabilir
ve uralar Hkmeti, btn Kafkasya ve belki de Trk illerine kadar uzayan bir devlet halini
alabilirdi. yisi mi bu yeni doan yldz derhal sndrmek gerekmi ve Bolevik liderler olan Lenin,
Troki ve Stalin bu noktada anlaarak, gen cumhuriyetin yok edilmesine karar vermilerdi.
65 Kurye olarak gidenlerden Hemin olu ve kardei Celal Bey vardr. Bunlara Tkanl Hafz da katlmtr. Ruslar Celal Beyi vurdular.
Bugn Kars-Ardahan yolunun stnde bir kpr vardr. smi Celal Bey Kprsdr. H. Ertrk.
 HARBYE NAZIRI MR ZZET PAANIN ARZUSU

Enver Paa ve arkadalar bir Alman denizaltsyla lkeyi terk ettikten sonra, bir gn sokakta Kk
Efendi lakabyla nlenmi olan Kara Kemal Beyi (eski iae nazr) grmtm. Bana dedi ki:
Hsamettin Bey, bu gece veya yarn gece bize gel, sana syleyeceklerim var, yalnz dikkat et, yeni
Dhiliye Nazr Arif Beyle, yeni Polis Mdr Albay Halil Beye gvenme, onlar ttihatlarn
dmandrlar!
Kara Kemal bana bu neriyi yaptktan sonra yanmdan ayrlmt. Birka gn sonra, bir gece onu
arambadaki evinde ziyaret etmitim. Geldiime sevinmi, iki eski dost olarak oturup ba baa
konumutuk. Kendisinde gerekten nemli haberler vard.
Hsamettin Bey, Enver Paann dndkleri birer birer gerekletiriliyor, her taraf, btn slam
dnyas u dakikada ayaklanm bulunuyor, bundan yararlanmamz gerek. Yalnz canm skan ey u:
Enverin yazp uzun boylu direktif gnderdii paalarn birou bunlar alamam ve yola
kmlardr. Hepsi de Mondrosun kararlarna uymu olmak iin stanbula gelmilerdir dedi.
Ne sylyorsunuz Kemal Bey, Halil Paa burada m?
Evet, hem de imdi Bekiraa Blnde tutukludur. Halil Paa gelmi ve burada pek az kalarak
Kafkasyada kurulacak uralar Cumhuriyetine ttihatlar sokmak iin oraya gitmeye kalkmt.
Balangta bu izni almken, birka gn sonra onun bu davrann uygun grmeyen Sadrazam ve
Harbiye Nazr Mir zzet Paa, torpido gndererek paay Zonguldaktan geri evirdi. Dner
dnmez de Halil Paa Bekiraa Blne tklm oldu. Yalnz gemide olan Filibeli Hilmi,
Yenibaheli Nail ve Cafer Beyler yollarna devam ettiler. Onlar kuryedirler. Sadrazam paann gizli
haber almas zayfm meer.
Peki, ya Nuri Paa, ya Yusuf zzet Paa, bunlar ne oldular?
Onlar m, onlar da burada. Mir zzet Paa, Yusuf zzet Paay Bandrmadaki kolordunun
kumandanlna atam, fakat bu koullar altnda o ne yapabilir?
Ben de Sadrazam ve Harbiye Nazr Mir zzet Paann huzuruna ktm. stanbulda sava yllar
getirilmi bulunan Mslman konuklardan sz atm. rtl denekten para istedim. Enver Paayla
anlatklar konuyu kendisine anlattm. Bana ne yant verdiini dnrsn? Herhalde hibirisine
yanamamtr.
Evet, hatta sadrazam bana dedi ki, tilaf Devletleri haber almlar, Tekilt- Mahsusa yelerinin
smrgelerde onlarn aleyhinde hareket ettiklerini de renmiler. Derhal bu tekilt kapatacaksnz.
Silah ve cephanelerini mttefik makamlara teslim edeceksiniz. Bizden bunu resmen istediler. Bu iten
artk vazgeiniz. Harbiye Nezareti Mstear Kurmay Albay smet Beyi de derhal grnz!
Kara Kemal szmn bu noktasnda szm keserek; Ah u Enver Paa, biraz daha kalabilseydi,
sava biraz daha ge bitseydi ne olurdu? Bunca Mslman gnllsn byle yzst brakmak doru
mu? imdi ne olacak Hsamettin Bey? dedi.
Bakalm, belki Albay smet Beyi inandrabiliriz. Biraz zaman kazanr ve para alrz.
Hi zannetmiyorum.
Kara Kemalle birok konuda grmtk. O ok umutsuzdu. Artk kara gnlerin baladna
inanmt. Ben de iznini isteyerek ayrlmtm. Bir-iki gn sonra harbiye nezaretinde Mir zzet
Paann emri gereince, Mstear Kurmay Albay smet Beyi odasnda ziyaret ettim. smet Bey ok
alyor, ktlarn iine deta gmlm bulunuyordu. Belliydi ki harbiye nezaretinin ar yk
zellikle onun omuzlar stndeydi. Ban kaldrp bana baktktan sonra yer gstermi ve oturmam
sylemiti.
Hsamettin Bey, Mir zzet Paann emirlerini duydunuz herhalde... Hatta bunun tasfiyesiyle
Kurmay Albay Hasan Tosun Beyi grevlendirdik. Ona mhr ve belgeleri teslim ediniz. Silah ve
malzeme depolarn bildiriniz. Bizim iin ok ar olmakla beraber antlama koullarna uymak
zorundayz.
Albay smet Beyin bu kesin emirlerine kar gelmenin olanaksz olduunu biliyordum. Yalnz
Enver Paann giderken bana verdii direktifi tekrarladm. Kurmay Albay smet Bey, beni dikkatle
dinledikten sonra yle syledi:
Hsamettin Bey, siz kurmay msnz?
Hayr albaym, harp okulunu bitirmi arkl bir subaym.
yleyse dinleyiniz. Enver Paann dleri geniti. Bugn onlarla hareket etmeye olanak yoktur.
Trkiyenin durumu, lkenin yaam ve sreklilii sz konusudur. Evet, olanak olsa bu silah ve
cephaneyi Anadoluya karsak, tilaf kuvvetlerine teslim etmesek ok iyi olurdu! Fakat u sava
gemileriyle, karaya asker karm bir dman karsnda elimiz kolumuz maalesef balanmtr.
mparatorluk artk yklmtr. imdi yeni koullarla kar karyayz. Bunun iin Tekilt-
Mahsusay datyoruz. Buraya toplam olduunuz bu slam direniilerini de devletin beslemesine
olanak yoktur. Bugnden sonra Harbiye Nazr Mir zzet Paa Hazretlerinin emirlerini yerine
getirirsiniz.
Kalktm. Harbiye nezaretinin bu gayretli ve alkan mstearn askerce selamladm. Belki bu
dakikada ikimizin de dilekleri aynyd. Fakat olaylar daha yetkinlikle ve yakndan bilen Kurmay
Albay smet Bey iin de yapacak bir ey yoktu.
Ertesi gn eref Sokandaki broma Kurmay Albay Hasan Tosun Bey gelmiti. Bana; Hsamettin
Bey, dn Harbiye Nezareti Mstear smet Beyi grmsnz. Size birtakm emirler vermi, bu
nedenle benim de yeni grevimi anlatm, ite emrim. Kapatlma karar alnm olan Tekilt-
Mahsusann veya Umumu arkiyenin mhrn, kasasndaki paray, slam dnyasyla yaplan tm
yazmalar, tm dosyalar, ifreyi almaya geldim. Ayrca ambarlarmzdaki silah ve cephaneyi de
teslim alacam dedi.
Albay Hasan Tosun Bey ok arzulu gzkyordu. Nasl bir belay bana aldnn farknda deildi.
Bir asker olarak benim de bu emirlere uymam artt. Yalnz Tekilt- Mahsusaclk huyum yznden,
bilhassa silah ve cephanenin teslimine bir trl gnlm raz olmuyordu. stenilenlerden bir ksmn
Hasan Tosun Beye teslim ettikten sonra, beraberce Fatih medreselerinden yiyeceklerini temin
ettiimiz Mslman konuklarna giderek harbiye nezaretinin emrini bildirdik. Onlara; Antlama
imzalanmtr. Artk devlet size yemek, hatta yatacak yer veremeyecek, banzn aresine baknz
dedik.
Adamlar armlard. Yerlerinden, yurtlarndan ettiimiz bu insanlar, imdi leylek yavrusu gibi
akta kalnca fena halde kzmlard. ou Arapt. Onlarn fkesi de yabana atlamazd. Nitekim
akama doru broya gelerek Albay Hasan Tosun Beyin odasn sarmlard. Her kafadan bir ses
kyordu. Tosun Bey bunlara dert anlatamayacan anlaynca brakp gitmiti. Birka gn
gzkmeyince bu defa da bizi bir kuku sarmt. Olaydan iki gn sonra yolda Albay Tosun Beye
rastlamtm.
Hayrola Tosun Bey, sizi gremez olduk, teslim alacanz iler bittimi?
Brak Allahn seversen Hsamettin Bey, bu kark ve tehlikeli iin iine beni neye kattlar
anlamadm, ben grevden kendi isteimle ayrldm, daireye uramak deil, odann nnden bile
gemem. Ne halleri varsa grsnler.
Bir hafta sonra tekrar Harbiye Nazr Mir zzet Paann huzuruna arlmtm. Yanlarnda
Harbiye Nezareti Mstear Kurmay Albay smet
Bey de vard. Gnlerce bu ie birini aram ve bulamamlard. Paa bana seslenerek; Hsamettin
Bey, Enver Paann direktiflerine uymamak kouluyla bu rgtn datlmas grevini size veriyoruz.
Umarz ki bizim nerdiimiz ekilde hareket edersiniz dedi.
Her ikisini saygyla selamlayarak yanlarndan kmtm. Tekilt- Mahsusann ortadan
kaldrlmas iine balamtk. lk i, imparatorluk devrinde buraya davet ettiimiz kimseleri salkl
bir ekilde tekrar geldikleri yerlere gndermekti. Bunlar ngilizlere ve Franszlara elimizle teslim
etmek bizim iin ok ac ve znt verici olacakt. Ksmen bunda baarl olmutuk. Dier taraftan
Tekilt- Mahsusann belgeleri ve dosyalar geliyordu. Bunlarn da dmann eline gemesi birok
kii iin zararl olabilirdi. Geceleri srtta bunlar tayorduk. Bu ii baaranlar Giritli Bahriye
Binbas Hseyin ve Serezli Niyazi Beylerdi. nc nemli sorun, Tekilt- Mahsusann
emrindeki depolarda bulunan silah ve cephanenin teslimi ii geliyordu. Bu ii yapmak bana ykletilen
grevlerin en ktsyd. Anadoluya bunlar gndermenin bir lke grevi, bir vatan borcu olduuna
inanmtm. imi pek ardan alyor, gizli rgt yeleriyle anlaarak bu depolar ani basknlarla
boaltmaya alyordum. Aradan bir ay gemiti. Bir gn harbiye nezareti meydanndaki kulenin
dibinde Mstear Kurmay Albay smet Beye rastladm. Bana eliyle iaret ederek, Hsamettin Bey,
nasl verdiimiz direktife gre hareket ediyor musun? dedi.
Kulana eilerek, Evet albaym, emirlerinizi yerine getiriyorum, yalnz bir eksikliiyle... Silah ve
cephaneyi Anadolu iin elde tutuyorum dedim.
Yzme bakt, gld ve yrd.
 KARA KEMAL VE KARA VASIFIN KURDUU KARAKOL
TEKLATI

Dnya Savann son aylarnda bir gn, Enver Paann Kuruemedeki yalsnda, giderayak Talat
Paadan emirler alan ttihatlarn mehur Kara Kemali, gene eski ttihatlardan Kurmay Albay
Kara Vasf Beyi yalya gizlice davet etmiti. Vasf, Talat Paadan giderken aldm emir
gereince arkadalar ttihatlkta direnecekler. Gizli bir rgtle birbirlerine balanmal ve bir parola
kabul ederek bu ekilde birbirlerini tanmaldrlar. Paayla aramzda Karakol kelimesini
kararlatrmtk. Bu isim her ikimizin isimlerinin banda Kara lakabnn ilk harfleriyle ortaktr. Bu
parolay K.G. eklinde ksaltrsak hem paann dedii olur, hem de ikimizin semboln iermi
olur, ne dersin?
ok gzel Kara Kemal, Karakol parolas bizim iin biilmi kaftandr. Bununla tmmz
simgeleyen eyler, bir anlamda birletirilmi olur. Yalnz byle bir rgte neden gerek
gryorsunuz?
undan dolay: ngilizler, Ermeni tehcirine karm ttihatlar birer birer tutuklamaktadr. Biz
varlmz ancak bir rgtle korumak zorundayz. Ak koyun, kara koyun geit yerinde belli olur
derler, dorudur!
Bir grmeyle balayan bu anlama daha sonra bana da duyurulmu ve yardmm istemilerdi.
Benim dnceme gre lkenin kurtuluunu salayabilecek her rgt birlikte alabilirdi. Ve
gerekten bu rgtn milli silahl glerimizden olan birliimize yarar olduu gibi, bizim de onlara
yardmlarmz dokunmutu. Kara Kemal, gene eski ttihatlardan Baha Saiti, Ali etinkayay,
Yenibaheli kry ve erkez Reiti, Refik smaili ve askere gnderme ilemleri yapan Rzay
rgte katt gibi, daha sonra bu dernee, eski ttihatlardan Karadeniz Boaz Kumandan Kurmay
Albay Galatal evket, stanbulda bulunan eski Kafkas Frkas Kumandan Kurmay Kemalettin Sami,
Kurmay Albay Edip Servet, Piyade Yarbay Japon Rza Beylerle Karakolcularn ilk ynetim
kurulunu oluturmu ve K.G. rumuzlu bir mhr de kazdrmt. Bu tekiltn tzn Kara Vasf
Bey kaleme almt. stanbul ile Anadolu arasnda iliki kurulmas iin Kocaeli blgesinde bir ara
istasyon rgt kurulmutu. Bu sayede Anadoluya geeceklerin ileri kolaylatrlacakt. Bu istasyon
kumandanlna da Karakol Tekilt ynetim kurulunca Yenibaheli kr Bey atanmt. Fakat
Kocaelindeki Rum kyleri Mslman kylerine saldryor, zulm ve ldrme birbirini izliyordu.
kr Bey nceden Maltepe civarnda Endaht66 Mektebi Mdrlnde bulunduu iin, bu okuldaki
cephane ve silahlar evvelce Tekilt- Mahsusada alan ete kaptanlarna datarak Venizelist
Rumlarn daha ileri gitmesine engel olmutu. K.G. parolal Karakol Tekiltna dhil olduklarndan
dolay ynetimle devaml ilikide bulunan kiiler unlard:
Kara Vasf Beyin kardei Muhidttin Bey, Erzincanl Kurmay Binba Rza Bey, ttihat ve Terakki
Partisi iktidardayken Lazistan milletvekili olan Sudi Bey, Sapancal Hakk Beyin kardei Baytar
(Veteriner) Yzbas Baki Bey, gene o tarihlerde Balkesir milletvekili, hrriyet ehidi Mahmut
evket Paann bir ara yaverliini yapm bulunan Kurmay Binba Hseyin Kadri Bey, Kurmay
Albay Arif Hikmet Bey ve gene ttihat ve Terakki iktidardayken stanbul Milletvekili olan ve
amlcada oturan Arif Bey, nceden svari binbas olup Mondros Antlamasndan sonra ticaretle
uraan Tolal Sleyman Bey, nceden topu binbas olup eski ttihatlardan skdarda
Divitiler Mahallesinde oturan hsan Bey, ttihat ve Terakki yelerinden, Balkan Savann ikinci
dneminden sonra Tekilt- Mahsusaya katlm olan Ahmet Hilmi Bey, olak lakabyla tannan
brahim Bey, Maka Klasndaki cephane ve silah depolarndan malzeme kararak Kuvay
Milliyeye gnderen Mitralyz Binbas Cemal Bey ve harbiye nezareti daire mdrlerinden, o
tarihte Kurmay Binba Naim Cevat Bey, Kurmay daire Bakan Kurmay Albay Yenibaheli mer
Ltfi Bey Karakol Tekilt yesiydiler. Kocaeli blgesi kumandanln stlenmi olan Yenibaheli
kr Bey, yurtsever insanlarn yapabilecei birok grev yapm ve emrinde birok subay
almtr. Bunlardan Kadky nzibat Karakolunda grevli Piyade Yzbas Sipahiday Mesut Bey
ve Doktor Fahri Can Beyi de belirtmek gerekmektedir. Bu kiiler subaylarn Anadoluya
karlmasyla uramlar, bu almalaryla Kurmay Albay smet Beyin (Paa) ve Kavakl Fevzi
(akmak) Paann, Anadoluya kazasz belasz ulamalarnda nemli rol oynamlardr. Bunlarla
beraber Kuvay Milliye etelerinin banda ve iinde, daha nceden Tekilt- Mahsusaya ye
birok kii grev almtr.
Yalnz uras tarihilerimiz iin bilinmesi gereken nemli bir noktadr ki, Talat Paadan alnan
direktifle harekete geen ve Kara Vasf Beyle Kara Kemal Beyin ortak alarak kurduklar K.G.
simgeli Karakol Tekilt kurulmadan nce, stanbulun eitli mahalle ve semtlerinde birok
vatansever, ulusal rgt kurmulard. Bu nedenle milli direniin ilk onuru, Karakolculardan nce
adlarn baka bir yazmzla aklayacamz bu ad bilinmeyen kahramanlara dmektedir.
Kurtulu Sava uruna bu gizli rgt iinde ilk kurban verdiimiz kii Tevfik Sukuti Beydir.
Emeklilik ubesi alanlarndan olup Karakol Tekiltnda bulunan Tevfik Sukiti, Damat Ferit
Paaya gya suikast giriiminde bulunmak suuyla tutuklanarak Divan- rfiye67 teslim edilmi ve
bu mahkemenin kararyla idam edilmitir. Dier taraftan o tarihte rtbesi mitralyz binbas olan
Cemal Bey (Paa), Karakol Tekilatna katlp Maka Klasndaki cephane ve silahlar Kuvay
Milliye emrine teslim ettiinden Divan- Harp kararyla mahkm edilmi, fakat hayatn kurtarmt.
Bu iki zverili vatanseverden idam edilen vatan ehidi merhum Tevfik Sukutiye ve bu yolda ok
alm, sonradan generallie ykselmi bulunun Cemal Paaya da Tanrdan rahmet dilerim.
Karakol Tekiltnn yan banda stanbulun eitli semt ve mahallelerinde Milli Tekilat
kurulmaya balamt. Bu rgtn kurulmas u gereksinimden domutu: Mondros Antlamas ile
ttihat ve Terakkicilerden kurtulan Padiah Vahdettin, Hrriyet ve tilaf Frkasnn koruyucusuydu.
Rum Patrikhanesi, Ermeni Kilisesi ve Yahudilerin Hahambal, ortak dmanlar olan ttihat ve
Terakkinin bylece lanetlendiini grdkleri iin grnte padiaha sadk grnyor, gerekte hepsi
dlerinde yaattklar amalar iin alyorlard. Rumlarn amac, stanbulda Bizans
mparatorluunu yeniden kurmakt. Ermenilerse Rusyann korumas altnda bir Ermenistan
dlyor, stanbulu hi olmazsa serbest ehir haline sokmaya alyorlard. Aralarnda pek ok
ttihat bulunan Milli Tekilt kurucular, Mslman olmayanlarn bu korkun tutkular, hain bir
padiahn savsaklamalar ve Hrriyet ve tilaf Partisinin sadece iktidar elinde tutmak pahasna lke
konusunda her trl cmertlii yapma arzularna kar durmak gerektiini, buna da ancak bir rgtle
kar klabileceini anlamlard.
ttihatlar iin baka bir korku, daima Demoklesin klc gibi balarndan eksik olmuyordu.
Ermeni tehciriyle sorumlu tutulmu olan her ttihat iin, her zaman tutuklanmak veya idam edilmek
kanlmazd. Szn ksas, nce davranan ve baarl olan bu ite kazanacakt. Milli Tekilt
kuranlar, halk Mslman olan stanbul semtleriyle ie balamlard. Bu semtler iinde ilk onuru
Topkap almaktadr. Ondan sonra srasyla ehremini, Eypsultan, Kasmpaa, Beyazt, Aksaray,
Bakrky, skdar, Kuzguncuk, Beylerbeyi, engelky, Anadoluhisar, Beykoz, Kavak, Saryer,
Bykdere, Beikta ve Galata gelmektedir. Kurucular iinde halk tabakalarndan eitli kimseler
olmakla beraber ounluunu gene aydn bir grup oluturuyordu. Bu semtler iinde en gl rgtn
banda Topkap gelmekle beraber, dierleri ehremini, Kasmpaa, Eypsultan olarak
sralanmaktayd. Bu semtlerin halk ayn zamanda silahl bir rgt kurmulard. Her an Mslman
mahallelerine, Trklerin yerleik olduu yerlere, ehri ele geirenlerden olduu kadar Mslman
olmayan aznlklardan da bir saldr gelebileceini dnyor ve ona gre hazrlkl bulunuyorlard.
Topkap, ehremini ve Kasmpaann kahraman, mert delikanllar, zverili yallar, herhangi bir
saldry silahla ve kanla temizlemeye karar vermilerdi. Bunlar kabaday domu ve yle de lmeye
yemin etmi insanlard. Bunlar, ehrin bir tarafnda son derece uyank ve sakin sonucu bekliyorlard.
Bugn iin kimsenin bilmedii, hibir eserin aklamad bu kahramanlar isimleriyle tantmak,
zerimize aldmz tarihi grevin gereidir. nnde, Sakarya ve Dumlupnarda ehit olmu
kardelerinden bu meydanlarda yararlanm, sakat kalm gazilerinden fark olmayan, yalnz
gslerinde madalya tamayan ve knyelerinde ehit diye yazl olmayan, isimleri gizli kalm,
fakat Kurtulu Savanda lke savunmasnda antlama yllarnn karanlk gnlerinde, hem de
devletin korkun igali altnda yaam, alm, zamannda arpm, Anadoluya silah ve cephane
karm, ajanlk yaparak her eyi Anadoluya zamannda haber vermi, subay gtrm ve yerinde
kalarak, cephede dvenler kadar, belki onlardan daha fazla lkeye yararl olmu bu gizli
kahramanlar kamuya duyurmak zaman artk gelmi, belki de gemitir.
66 (Silah) At eitim okulu.
67 Skynetim mahkemesi.
 STANBUL SEMTLERNDE KURULAN MLL TEKLTIN
KURUCULARI
(Topkap, Eyp, Bakrky, Kadky, engelky)

Antlamann imzasndan sonra dmann krk para sava gemisi stanbul Limanna gelip
demirleyince ve hibir nedene dayanmad halde dman karaya asker karnca, gayrimslimlere
silah ve cephane datarak her an ehirde bir baskn yapmaya kalknca ve btn bu hareketlere boyun
een ve yalnz kendi karn dnen bir sarayla onun her eye uyan bir hkmeti bata durunca,
stanbulun Mslman ve Trk halk, kendi yaam ve onurlarn kendileri korumaktan baka are
bulamamlar, ortak tehlike karsnda nce toplanmaya, sonra anlamaya, daha sonra da
rgtlenmeye balamlard. Bu rgtlenme bamszlk ve zgrlk yolunda gerekirse kan dkmek ve
Anadoluda yer yer kendini gsteren blgesel direnilere yardm etmek eklinde belirmiti. lk
harekete geen semt Topkapyd. Yaknl dolaysyla ehremini hemen onun arkasndan geliyordu.
ki subay arkada ba baa vererek silahl bir rgt kurmaya karar vermilerdi. Bunlardan biri
Harbiye Nezareti Genelkurmay Ktphanesinde alan ve eli kalem tutan Piyade Yzbas Emin
Ali Bey, dieri Kasmpaada Bahriye tfaiye Taburunda blk kumandan olan Bahriye Yzbas
smail Hakk Beydi. Bunlara Emin Ali Beyin kardei Piyade Binbas evket ve bu tarihte
Topkapda oturmakta olan stanbul Polis Genel Mdrl Siyasi Blm memurlarndan Serezli
Ahmet Niyazi, gene bu ubeden Gzlkl Cemal, Aksarayda oturan Topu stemen Muhlis ve bu
srada Sultanahmet Genel Tutukevinin korunmas iin grevlendirilmi Jandarma Blk Kumandan
Yzba Giritli Enver Beyler katlmt. Topkap rgtnn en gzde kiilerinden biri Cambazn
damad Hkimzade Topkapl Mehmetti. Topkapl Mehmet ok dinamik, zeki ve giriimci bir
kiiydi. Durmadan dinlenmeden alr ve birok kiiyi evresine toplard. Onun engin bir cesareti
vard. Bu arkadalara sonradan katlanlardan Topkapda oturan Divan- Muhasebat68 memurlarndan
hsan ve gene ayn semt halkndan ark Yzbas Safranbolulu Hakk, ehremininde oturan
ark Yzbas Giritli Mehmet, ayn semt halkndan cami hizmetlisi Ahmet, Topkapl mam Necati,
Harbiye Nezareti yazmanlarndan ahap, Harbiye Nezareti zlk ileri askeri ktiplerinden Bican
(Bacolu), Harbiye Nezareti zlk ileri askeri ktiplerinden Habil, Topkapda oturan, Emekliler
Dernei ynetim kurulu yelerinden eczac Arnavut Ahmet, Topkapl Yzba Rza, Polis Genel
Mdrl memurlarndan Komiser Arnavut Tayyip, kardei Telgraf Cemal, Polis Genel
Mdrl sivil memurlarndan Saib, rgtn etkin yeleriydiler.
Eczac Ahmet Bey bir taraftan emekli subaylar da propaganda ilerinde grevlendirmiti. Bu gizli
almalar ngiliz ajanlar da renmi ve kar propagandaya gemilerdi. Papaz Fro (Robert Frew)
adl nl ngiliz ajan, Topkapnn fakir halkna datlmak zere Topkap Fukaraperver Cemiyetine
gnde 50 kurbanlk koyun verdiriyordu. Bu ite Hrriyet ve tilaf olan ve partinin lideri saylan
Albay Sadk Beyle arkadalar da Papaz Fro ile i birlii yapm bulunuyordu. Bylece Milli
Tekilt kurucularyla Hrriyet ve tilaf Frkas ileri gelenlerinin ngilizlerin yardmyla arpt en
nemli yer Topkapyd. Anadolunun bilgi ve onayyla kurduumuz MM Grubu ve silahl milli gler
birliiyle iliki kuran ve bize birok ilerini danan, sonradan idaremiz altnda toparlanan bu semtin
kahraman ve vatansever halknn yardmyla her trl propagandaya kar koyuyorduk. Gerek Emin
Ali Bey, gerekse smail Hakk Bey bizlerle iliki kuruyor, yaplacak iler bylece kararlatrlyordu.
Eypsultanda ilk Milli Tekilat kuran Hafz Kemal Beydi. Lozan Barndan sonra stanbulda
belediye yesi ve daha sonra milletvekili seilen bu kii, ksa zamanda arkadalaryla birlikte
Defterdardan Eypsultana kadar uzayp giden Feshane fabrikas iilerini tekilata ye yazmt.
Eypsultanda iskele civarndaki Readiye Okulu Mdr Yardmcs Fikri, ayn okulun fizik hocas
Murtaza, Eypsultanl ahap, Feshane fabrikas ustabalarndan Kazak Mehmet, Eypsultanda
oturan terliki Hseyin, Erikapda oturan jandarma alay beyliinden emekli Sait Beyler, Eypsultan
Milli Tekilatnn ilk yeleridir.
Bu srada Eypsultan civarnda bulunan Rami Klasnda Franszlarn Cezayirli Mslman
askerleri bulunmaktayd. Bu askerler cuma namazn klmak zere Eypsultan Camisine geldikleri
zaman Hafz Kemal Bey ve Eypn milliyeti insanlaryla anlayorlard. Bu Afrikal askerler,
Hristiyanlarn Mslmanlara saldrs halinde derhal Mslmanlarn yardmna koacaklarna sz
veriyorlard. Bundan baka Kazak Mehmet de Feshane fabrikas iilerini Milli Tekilta
balamt. Dier taraftan Rami Klas evresinde Hamidiye kynde yaayan Lofal ve Bosnal
gmenler de stanbul hkmetine kar tiksintiyle bakyor ve hkmete kar direnie
hazrlanyorlard. Bylece gittike saylar oalan direniiler, bu yllarda yaplan mitinglerden biri
olan Sultanahmet Mitingine katlmlar ve Yunan igalini iddetli protesto etmilerdi.
Bakrkyde kurulan Milli Tekilta gelince: Burada ilk harekete geen kii Harbiye Nezaretinde
Harbiye Dairesi ubesinde alan Binba Cemal Beydi (imdi general). Gene Cemal Beyin
kardei olan, o tarihte Bakrky Eczanesi sahibi Hulusi Bey ve gene bu eczanede alan eczac
lhami Bey de anlmaya deerdir (Ad geen kii Trkiye Byk Millet Meclisi genel yazman, daha
sonra Ktahya milletvekili olmutur ve Recep Pekerin kaynbiraderidir). Bu rgte o zaman
katlanlardan biri de Svari Yarbay Hackadnl Arif, Sapancal Hakk Beyin kardei Sapancal
Rza ve merhum Talat Paann korumas Bakomiser Arnavut Cavit Beylerdir.
Kadkyde ilk Milli Tekilt kuran tarikat ileri gelenlerinden, dergha bitiik evde oturan eyh
Mnib Efendi ile olu Yusuf Efendidir. Bunlara daha sonra edebiyat ve dilci Samih Rifat ile
kardei Ali Rfat ve bahriye firkateyn ktiplerinden Nahit Beyler katlmlardr. Gene bu tarihlerde
na-fia nezareti (bayndrlk bakanl) memurlarndan olan Ali Bey, Sadrazam Mir Ahmet zzet
Paann yaverlerinden Piyade Yzbas Naci Bey, Sultan Hamitin eyhlislam Celalettin
Efendinin Damad ve Mason Localarnn stad Operatr Cemil Paa ve ad geenin damad
Bahriyeli Kurmay Yarbay Hsamettin Beyle Abdlhamitin kz Zekiye Sultan gya verdii
reeteyle zehirlemeye kalkt iddiasyla sulanan ve padiah tarafndan Bursaya srgn edilen, o
tarihteki Masonlarn byk stad olan merhum Hakk inasi Paa ve paann yeeni eczac
Nizamettin Bey, Kadkyde oturan ve i hastalklar uzman olan doktorlarmzdan Necmettin Rifat
Bey ve tannan tccarlarmzdan Kocaba Arif Bey ve ad geenin ei Didar Hanmefendi ve bu
sralarda adliye nezareti kadrosunda nl yarglarmzdan Suphi Bey (halen skdar Asliye Hukuk
Yargc Tacettin Beyin babasdr), maarif mfettilerinden Hasip Bey (halen emekli retmen),
Erenky civarnda o zamanlar oturan Doktor Hayri Bey ve ei Hayriye Hanmefendi, byk oullar
Sait Karaosman Beyle, bu sralarda Erenkyde Didariye Derghnda oturan Bektai tarikatndan
brahim Mihrabi Baba ve deerli avukatlarmzdan Ramiz Bey bu dava urunda alan nemli
kiilerdir.
engelky de Kurtulu Savann balangcnda etkin bir rol oynam ve Milli Tekilt kurmutur.
Bu tekiltn kurucularnn banda imdiki vapur iskelesine bitiik yalda o zaman oturan Binba
Bahaddin Beyle, o tarihlerde engelky Askerlik ubesi Bakan Piyade Binbas Cemal Bey ve
gene engelkyde bugn Halkevi Caddesi ismini alan sokak zerindeki evinde oturan stanbul
Gmr Bamdr Nail Bey, stanbul Kurtulu Sava rgtlenmesi iindeki vatanseverlerdendir.
Nail Beyin oullar Hadi, Muhtar, Fethi Beyler de o tarihlerde kk yata olmalarna ramen
nemli milli grevler almlard. Bu tarihlerde engelkyn Havuzba semtinde oturan stanbul
Gmrnden Enver Bey, bu sralarda engelky Havuzbann 7-8 numaralarda oturmakta olan
Gmrk Muhafaza Ba Memuru Cevat Bey Kurtulu Savana katlmlar, ambarlardaki cephaneyi
Sar Murat ya da Korsan Murat adn alm gemiciye teslim ederek Anadoluya gndermilerdir.
Bunlardan baka engelkyde muhtarlk yapan erkez Alaeddin Beyle, engelkyde oturan
jandarma yzbalndan emekli Zihni Bey de engelkyde kurulan ilk Milli Tekilta katlm
kiilerdir. stanbulun saf Trk ve Mslman olan bu semt ve mahalle halk kadnl-erkekli vatan
hizmetine komu vatanseverlerdir, ki bugne kadar hibir tarih veya tarihi yayn bunlar
aklamamt.
68 Osmanl dnemindeki saytay.
 MTAREKE (ATEKES) YILLARI

Birinci Dnya Sava yllarnda Osmanl mparatorluu, sava bir kutsal sava kabul ederek ona
gre birok nlemler almt. Bu ileri organize etmek Tekilt- Mahsusa veya dier ismiyle
Umum- arkiye Dairesinin grevlerinin arasndayd. Bu nedenle eyh Snusi Hazretleri, Alman
denizaltsyla tarafmzdan gnderilen grevlilerle Afrikadan alnarak stanbula getirilmi ve
bylece yzlerce slam by ve Mslman direniisi stanbula davet edilmiti. Bunlarn hepsi
kendilerine ayrlan saray, kk, otel ve medreselerde oturmaya balam ve tmnn yemesi, imesi
devlete stlenilmiti. Sras gelenlere grevi verilerek grevlendirildikleri yerlere gnderiliyor,
ellerine bir direktif ve kendilerine yetecek miktarda para veriliyordu. Bunlardan eyh Snusi
Hazretleri Topkap Saraynda konuk ediliyor, dier slam direniileri, harbiye nezaretinin emriyle
eitli yerlerde arlanyordu. Yksek kiilikli olanlar Tokatlyan ve Perapalas Otellerinde,
Niantandaki konaklarda, bir ksm direniiler de Fatih Camisinin medreselerinde yaamalarna
ayrlan oda ve koularda kalyorlard.
Fakat Mondros Antlamas imzalanp da dman donanmas hemen stanbula gelip ngiliz, Fransz
ve talyan birliklerinin ehre giriiyle dman garnizonlar kurulunca, bunlarn gvenliini salamak
olanakszlamt. zellikle Sadrazam Mir Ahmet zzet Paa ve Harbiye Nezareti Mstear
Kurmay Albay smet Bey bu yk lkenin kaldramayacanda srar edince, konuklarn hi olmazsa
kalarn salamaya altk. Bu defa da karmza stanbul Merkez Kumandan, Sultan Hamit
devrinin Seccadecibas zzet Beyin Damad erkez Fevzi Paa kmt. Fevzi Paa, Biz Enver
Paann emriyle hareket etmiyoruz. Bunlar mikrop adamlard. Onlar antlama gereince tilaf
Devletlerinin buradaki temsilcilerine teslim etmek zorundayz. Bunun sorumluluu bize der, sizi
ilgilendirmez. Tekilt- Mahsusa kapatlmtr. Daha ne diye bu ilere karyorsunuz diye beni
azarlam ve o gece kanun avularyla medreseleri bastrp slam direniilerinden birounu
ngilizlere teslim ettirmiti. ngilizler aslnda bunlar aryorlard. Byk Britanya smrgelerinde
imparatorlua kar ihanet etmi bu kiilerin ngilizlerden ekecei vard. lk hamlede bu zavalllar
Bostancda ina edilmi olan barakalara gnderildiler ve ar ilerde altrldlar. Bir ksm da
anakkaleye gnderilerek, ngiliz mezarlnn hazrlanmasnda kullanldlar. Ve doal olarak pek
ou da bu almalarda ld. Bir ksm gya lkelerine geri gnderildiler. Onlar da yolda ldler.
Yaamlarn Osmanl mparatorluu urunda vermi bu insanlar rahmetle anmak hepimize den bir
bortur. stanbul hkmetinin bir taraftan bu Mslman direniileri ngilizlere teslim ederken, bir
taraftan rgtmz datrken ve elimizdeki silah ve cephaneyi almaya kalkarken byk bir yanllk
yaptn biliyordum. Ben hkmeti dinlemedim. Elimdeki silah ve cephaneyi asla teslim etmedim.
Bunlar, Kurtulu Sava balad zaman kahraman ve zverili adamlarmz tarafndan binbir zorlua
ramen Anadoluya karld. 69 Yalnz u farkla ki, bu rgtn ad Tekilt- Mahsusa olmayp,
Mustafa Kemal Hazretleri ve Fevzi akmakn emir ve izinleriyle kurulmu olan Milli Msellah
Kuvvetler Grubu70 adn almt. Elimizde bulundurduumuz bu silah ve cephane sayesinde Kuvay
Milliye etelerini silahlandrabildik. Biz eer onlarn emirlerini yerine getirseydik, bu nemli
olanaklar hibir zaman elde edemeyecektik. Bata kendimi ve emrimde alan Piyade Kdemli
Yzba Muhtarla, Krkkiliseli Ali Rzay Kurtulu Sava kart olarak tantmaya alyordum.
Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin emirleri bu ekildeydi. Hatta bu yzden bir defasnda bam derde
girmiti. Bu olay yle olmutu:
Dnya Sava bitince Ermeni tehciriyle ilgili kabul edilen ttihat ve Terakki ileri gelenleriyle,
sorumlu memurlar Bekiraa Blne konulmutu. Ayrca ngilizler, stanbul halkn hkmet
kartlna kimler kkrtyor, kimin kimlerle iletiimi vardr diye merak etmiler, grnte sulu,
gerekte onlarn adam olarak alan ajanlarn bu hapishaneye gndermilerdi. te Karamrselli
Ali ismindeki kii de bu casuslardan biriydi. Amac Bekiraa Blnde tutuklu kumandan ve
subaylar aa karmak, bunlarn iinde Ermeni sorununa karm olanlara dost grnp aklarn
bulmakt. Bizim gizli ajanlarmz da durumu vaktinde haber alm ve bana bildirmilerdi. Ben
Bekiraa Blnde tutuklu bulunan ttihat ve Terakki ileri gelenleriyle, sorumlu memurlarna ve
bizim yksek rtbeli subaylara bu adamlardan kendilerini korumalarn bildirmi, bu isim iinde
bu Karamrselli Aliyi de vermitim. Bu yzden Ali, Bekiraa Blnde bir i yapamam, ii
baka bir metoda dkmt. Ankaraya yaranacak, bylece gze girecekti. stanbuldan geip
Ankaraya giden ve ldrme giriiminde bulunacak birka kiiyi de haber vermiti. Bu baars
zerine gvenlike dllendirilmi, kendisine sivil komiser muavini rtbesi de verilmiti. Ankaraya
geldiim zaman bunu emniyet mdrlnden karken grm ve armtm. Fakat bir saniye
kararszlk gstermeye gelmezdi.
Merhaba Ali Bey, siz buralarda ha! diyerek koluna girince, bu sapsar kesilmi ve akna
dnmt. Amacm kamasna engel olmak ve ngilizlere yapt hizmetleri sylettirmekti. Sonunda
emniyet genel mdrlne gitmi, ona biraz beklemesi iin uyarda bulunmu ve bir odaya brakp
ayrlmtm. Fakat kapsna da gzaltnda tutmak iin bir polis grevlendirmeyi unutmamtm.
Kendisiyle grtm Emniyet Genel Mdr Murat Bey, Hsamettin Bey, imdi o yaptklarna
piman olmu bulunuyor. Biz hepsini biliyoruz, fakat kendisinden de halen yararlanyoruz demiti
Bu aklama karsnda yapacak bir ey olmad iin Karamrselli Aliyi serbest brakmtk.
stanbula dnnce bana fena halde kzmt. Benden her zaman korkuyor, bylece kurtulma arelerini
dnyordu. Hakkmda yle bir plan dnmt: Msrda oturan Vehip Paadan bana bir mektup
gndermiti. Bu mektupta gya Vehip Paa, isim ve adresini belirttii Ermeniyle grmemi ve
Mustafa Kemal kart olmam bildiriyordu. Karamrselli Ali bu mektubu kendisi hazrlam,
Msrdan gelmi gibi postaya atlmasn salamt. Ve mektup gelince de postaneden emniyet
mdrlnn eline gemesini salamt. MAH rgt bu iten kukulannca stanbula bir kurmay
subay gndermi, o da gya bir aratrmayla bu ilerin doruluuna inanm, raporunu bu kanaatle
vermiti. MAH rgt de Mustafa Kemal Paa Hazretlerine durumu sunarak benim tutuklanmam
istemiti. Allah rahmet etsin Byk Atatrk, grltye kendisini kaptracak bir insan deildi. Aynen
yle demiti: Hsamettini ben tanrm. Onu tutuklamadan nce elinizdeki mektubun damgasyla,
Msrdaki postanenin damgasn karlatrn, ondan sonra bir karara varalm.
MAH rgt bu i iin Msr postanesinin mhr kopyasn istemi ve mhrler karlatrlnca
sahtekrlk meydana kmt. Bu ii haber aldm zaman son derece fkelenmi ve mareale
bavurmutum. Bu aratrma sonunda Karamrselli Ali polislik mesleinden atlmt. Bir gn
Sirkecide ona rastlamtm. Beni grnce sapsar kesilmi ve titremeye balamt. Yanna giderek
herkesin iinde yzne tkrm ve kendisine; Yalan ve iftirann mr ksadr, alak herif, bundan
dolay hi utanmadn m? diye barmtm. Hibir ey sylemeden yanmdan kamt. Hakkmda
aratrma yapan ve benim iin aslsz bir kanya varan kurmay subay Balkan Savanda lkeye
hizmetleri olduu iin ve iyi bir aileden olduu iin burada aklamayacam.
stanbulda konuk edilmi bu Mslman direniiler iin de bamza birok eyler gelmiti.
stanbul hkmetinden birok kii bize dman olmu, bunlardan bir ksmn karttmz iin bize
kmt. Tekilt- Mahsusa iin alm olan bu kiiler, Arap olsun, Hindu olsun, Acem (ranl)
veya Arnavut olsun, Osmanl mparatorluu iin bulunduklar yerlerden kalkm, rahatlarn,
huzurlarn, oluk ocuklarn brakarak buralara kadar gelmilerdi. Onlar sonuna kadar korumak
bize den bir grevdi. Aslnda Tekilt- Mahsusann amac tm slam dnyasyla iliki kurmak, I.
Dnya Savann dman cephesi olan tilaf Devletleri topluluunu zayflatmak, ypratmak ve
kertmekti. Fakat dmanlarmz iinde zellikle ngilizler, imparatorluun kara, deniz ve hava
yollarn keserek bizi slam dnyasndan ayrmlar, propagandayla halife ordularnn etkisini
azaltmlar, gizli ajanlaryla iimize sokularak ve Albay Lawrensin yapt gibi altnlar saarak
slam lkelerini aleyhimize evirmilerdir. Irakta Halil Paann idaresi altndaki ordularmzn,
Kutl Amarede 30 bin ngiliz askerini, kumandalar General Towshend ile tutsak etmesi,
Suriyedeki bozgunumuzla karlk grmtr. Mslman Araplarn halife ordular olan, ayn zamanda
slam lkesini koruyan, Anadolu Mehmetiklerinin arkasndan kurun atacak derecede ihanete
uramas da ngiliz kkrtmasnn bir sonucudur. mparatorluk Mondrosu imzalamadan her taraftan
ihanet ve nankrlkle karlam ve dnmedii bir anda kendi evlatl tarafndan hanerlenmi Jl
Sezar gibi, bu Mslman lkelerine Sen de mi Bruts? demeye hak kazanmt.
69 Genelkurmay Bakanlnn takdirlerini ieren resmi yazlar, kitapta belgeler arasnda bulunmaktadr.
70 Ulusal Silahl Kuvvetler Grubu.
 MLL MCADELEDE STANBUL SEMT VE
MAHALLELER
(Kasmpaa, Beyazt, Aksaray, Fatih, Vefa, Galata)

Antlama yllarnda stanbul iin iin kaynayan bir kazan grnmndeydi. Denilebilir ki ehrin her
semti, her mahallesi, ac veren bir igalin, alaka yaplm bir ele geirmenin karsna dikilmi bir
kahraman, ayaklanm ve silaha sarlm bir kalabalkt. Erkeklerin yannda kadnlar, ihtiyarlarn
nnde ocuklar da sraya girmi, emre hazr, kaderlerine raz olmu beklemekte, eer lm
kanlmazsa, bunlarn iinde Trke en ok onur verenini beenmeye karar vermi bulunmaktaydlar.
te bu karar vermi semtlerin iinde erkek ocuklar, kahraman kadnlaryla Kasmpaay bata
grmekteyiz. Tana toprana Trk bahriyelilerinin kan szm, tepelerinde, bayrlarnda hl
onlarn en kahkahas duyulan bu zverili insanlarn yaad mahallenin, bu kara gnlerde bu ac
yllarda kurduu milli tekilat ok nemliydi. Kasmpaada Milli Tekilat ilk kuran Bahriye
Binbas Muhittin Beydi. Bu kii, Bahriye Yarbay Hasan Beyin oluydu. Bu mahallede herkes
Hasan Beyi tanrd. Zira Sultan Abdlhamitin her Ramazann on beinde ziyaret ettii
Topkapdaki Hrka-i erife deniz yoluyla gelen padiahn bindii Terifiye vapurunun arkbas,
ite bu Bahriye Yarbay Hasan Beydi. Bu rgte ilk girenlerden biri de Dereboyu Caddesindeki
eczane sahibi Vasf Bey, o tarihte bahriye nezareti ktiplerinden Kulaksz Tevfik, Bahriye Nezareti
Divan- Harbinde savc olan Bahriye Binbas Sami, ark Kdemli Yzba Kasmpaal Mehmet
Beylerdi. Bu ube kurulunca Kasmpaann btn Mslman ve Trk halk hemen tekilta
katlmlard. Kasmpaa, stnde Beyolu ve Tatavlann (Kurtulu) mark palikaryalarna karlk
vermeye hazr bulunuyordu. Kasmpaada Milli Tekilt kurmu olan Bahriye Binbas Muhittin
Bey, nezaretin itfaiye taburuna kumanda ediyordu. Olaanst durumlarda elindeki taburu da
kullanmaya karar vermiti. Muhittin Bey silah ve cephane depolarndan kard tfek ve mermileri
gvendii kimselere dattrmt. Kasmpaann uyanklna dair ikinci ve nemli bir neden de
uydu: Birinci Dnya Savann galip devletleri donanmalaryla stanbula geldikleri zaman ehri
ksma ayrmlard. Bunlardan Beyolu ve evresi ta Kavaklara kadar ngilizlerin, stanbul taraf
Yeilkye kadar Franszlarn, Kadky semti, Pendikle Kavaklar arasndaki geni saha da
talyanlarn blgesi olarak kabul edilmi ve bu blgelerde askeri karakollar kurulmutu. Her
karakolda bir subay ve yanlarnda hem eviri yapmak, hem de klavuzluk etmek zere bir Rum, bir de
Ermeni yardmc bulundurulmutu. Rumlar ve Ermeniler sevmedikleri veya almak istedikleri
Trkleri, stanbulu blgelere ayrm olan yabanclara haber vermekte ve onlarn cezalandrlmasn
salamaktaydlar. Galatada yaayan Venizelosu Rumlarla, Tatavlann ve Yeniehirin kabaday
geinen Rum palikaryalar Trklere gz atrmyor, Karakyde, Beyolunda Kalyoncu Kulluunda
(Tarlaba) bunlardan hibirini sokaa bile kartmyorlard. te bu sralarda Rum delikanllar
Kasmpaaya bir-iki defa inmi ve baz olaylara neden olmulard. Bunun zerine son derece
cokulu ve milliyeti olan Kasmpaal genler de derhal rgtlenmiler, kzlarna ve ocuklarna
kar bir saldry sindirmeye karar vermilerdi. Dier taraftan Tatavla, Feriky, Papazkprs,
Yeniehir, Dolapdere ve Kalyoncu Kulluunda tremi Hrisantos adnda bir Rum kabadays vard.
Eli tabancal, beli bakl olan bu haydut, sada-solda kahpece adam vurarak byk bir n elde etmi
ve ekya kesilmiti. Bunu ne polis, ne de halk tutamyor, adn duyan korku geiriyordu. Baka bir
yazmzn bal bana konusu olacak olan Hrisantos, Tatavla Rumlarn ok martm ve
Kasmpaaya meydan okur bir hale getirmiti. e bu semtteki duygusallk bundan tr son snrna
ulamt. Hrisantos bir defasnda Aynaleme Karakolunu basarak, komiserinden nc polisine
kadar btn kadrodaki polislere hakaret etmi ve elini kolunu sallayarak karakoldan kmt. nk
Hrisantosun arkasnda ngilizler vard. Bu nedenle Milli Mdafaa ve Msellah Gizli Kuvvetlerin
Bakan sfatyla biz de Kasmpaaya ok fazla nem vermekteydik. Bahriye tfaiye Taburu
Kumandan Muhittin Beyle anlaarak ve akrabamdan olan Kasmpaada drt dnmlk bir bahe
iindeki kkte oturan kapatlm Meclisin zabt ktibi, Kasmpaa nahiyesi yesi ve daha sonra
Byk Millet Meclisi Ktphanesi mdr yardmcs olan Saim Tayyar Bey, benden ald emir ve
Muhittin Beyden ald silah ve cephaneyle, evinde birok ambar ve depolar oluturmutu. Bahe
yksek duvarla evrilmi olduu iin, bu duvarlarn arkasndaki gizli silah ve cephane depolarmzn
kimse farknda olmamt. Bu semtin kahraman genleri ounlukla, Sahaf Muslihittin, Sahaf Muhittin,
Hac-hsrev, Kk ve Byk Piyalepaa Mahallelerinde oturmaktaydlar. Askerliklerini yapm
olanlar, yapmayanlara Saim Tayyar Beyin bahesinde gizlice silah ve bomba eitimleri
yaptrmaktaydlar. Bu rgt sayesinde Kasmpaada her an Beyolundan ve Tatavladan gelecek bir
saldrya kar iddetli bir kar koyu ba gsterecekti. Binba Muhittin Beyi ve Kasmpaadaki
Milli Tekiltn ynetim kadrosuyla, zverili ve kahraman Saim Tayyar yeni kuaklara rnek
olarak gstermek grevimizdir.
Beyazt, Aksaray ve Fatihte Milli Tekilt kuranlarn banda bu tarihte rtbesi Kurmay Yarbay
olan Mulal Mustafa Bey (sonradan orgeneral) vard. Merhum, bir zamanlar nc Karakol
Tekilt ynetim kuruluna bakanlk ederken nl ngiliz casusu Hintli Mustafa Sagiri
Hindistandaki Hilafet-i slamiye Cemiyetinin gerek temsilcisi sanm, sonra uyarlarm sonucunda
bu dncesinden vazgemiti. Mulal Mustafa Bey, stanbulda Yavuz Grubunu da baaryla
ynetmi, sonra Anadoluya geerek Dou Cephesinde kolordu kumandanlna ve ordu
mfettiliine kadar ykselmitir.
Gene bu semt Milli Tekiltnda bulunanlardan, rtbesi yarbay olan Besim ve Svari Binbas
Nidai Beyler saylmaldr. Gene bu semt ve mahallelerin Milli Tekilt kurucularndan biri Fatih
Belediyesi karsndaki eczanede alan evket Beyle, kaynbiraderi Kurmay Yarbay Hseyin
Hsn Emir (sonradan general) Beydi. Bunlardan baka Aksaray imamlarndan Tevfik Efendinin de
yararllklar grlmt.
Vefa semtinde Eblhadis Mahallesinde oturan Mslmanlar Milli Tekilata sokan, stanbul Liman
deniz iilerinden Siirtli Mehmet Ali avu, dier biri de arabaclar khyas Kazm Beydir.
Galatadaki Milli Tekilttaysa sandalclar khyas Ali Osmann rol bykt. Dnya Savann
balarnda Galatada Yakapan skelesinde alan sandalclarn khyas olan Rizeli Ali Osman,
anakkale Boazn kapamaya yeter derecede mayn bulamayan ve denize dklecek maynlar,
mttefikleri olan Almanya ve Avusturya-Macaristandan getirtmek zorunluluunda bulunan, fakat
Bulgaristann henz birlie girmemi olmas yznden bu iin aksadn gren ve son derece zlen
Enver Paaya bavurmu, emrindeki takalarla ve cesur Karadeniz uaklaryla Ruslarn stanbul
Boazna dkt ve Karadeniz limanlar azna yerletirdii maynlar birer birer toplam ve
bunlar mavnalaryla getirerek harbiye nezaretinin uzmanlarna teslim etmiti. Bylece savan ilk
aylarnda anakkale Boaznda ekilen mayn skntsn Osman Khya gidermi ve lkeye bylece
byk hizmet etmiti. Dier taraftan Rizeli Osman Khya, Galatann Arap Camisi Mahallesindeki
Mslmanlar arasnda da bir tekilt kurmu ve bu Karadeniz ocuklarn takalar ve kayklaryla
tekilata sokmutu.
Bu tarihlerde Galatada Markasya adnda, deniz ilerinde, ykleme ve boaltma ii yapan bir irket
vard ve onun da elinde bir hamallar topluluu vard. Bunlarn ba olan Siirtli Emin Bey de derhal
onlar arasnda bir tekilt kurmutu. Galatada Karaba Mahallesindeki hamallardan bu tekilta pek
ou girdii gibi, limanda ykleme, boaltma ilerinde ve yabanc gemilere kmr tama ilerinde
alan iiler arasnda da bir tekilat ubesi kurulmu, buraya da Siirtli mer Efendi kolba olarak
atanmt. Bu ube, Kuruemedeki kmr depolarnda alan iilere kadar uzanyordu.
Gerek bu Karadenizli sandalclar, takaclar, gerek limanda alan ykleme ve boaltma iilerinin,
antlama yllarnda stanbul ve evresindeki silah ve cephane depolarn basknlarla boaltmak ve ele
geen silah ve cephaneyi deniz yoluyla Anadoluya gnderme konusundaki almalarnn, cephede
dmana kar savamaktan aa kalmadn, hatta dmanca ele geirilmi kentte her trl askeri
kordon ve kontrole ramen yaplmasndaki byk korkusuzluk ve kahramanl okuyucularmzn
deerlendireceini ve bunlardan lenlerin ruhuna Fatihalar gndereceini ve kalanlara uzun mrler
dileyeceini kabul ediyoruz.
 STANBULDAK GZL DREN YUVALARI
(skdar, Beylerbeyi, Beykoz, Kavakldere, Boazii)

Dman igali altnda stanbulun antlama yllarnda ektiklerini anlatmak olduka gtr. ehrin
her kesinde eitli bask ve ikence devam ederken, ortak bir tehlike karsnda Trke yakan
soukkanllk ve cesaretle bir araya gelenler, gene atalarmzdan bize miras kalm rgtlk
niteliiyle de en yksek direni rneklerini veren birtakm zincirleme kahramanlklar sralyorlard.
Denilebilir ki hibir semt ve hibir mahalle dierinden aa kalmak istemiyor, her yerin
kabadaylar, amca ve aabey lakabyla anlan erkekleri ne derek bu konuda yol gsteriyorlard.
Bu yazmzda da gzel Boazn her iki sahilini kucaklayan Milli Tekilt yuvalarndan sz edecek ve
tarihte gizli kalm nice kahramanlar aydnlatacaz.
skdarda Kurtulu Savana byk yararll dokunan vatansever, halk arasndan km bir
arabac khyas olan Byk Ethem Pehlivand. skdar arabaclaryla kurduu tekilt sayesinde
Anadoluya gizlice silah ve cephane gnderilmi, bunlar igal kuvvetlerinin ruhu bile duymamt.
Anadolu mcadelesinin bir halk ve ulus hareketi olduunu gstermek iin elimizde binlerce, on
binlerce kant vardr. Yabanclarn bu hareketi ve bu bilinli sava tek bir insana balamak
isteyileri, Trk ulusunun btn bir tarih boyunca gsterdii canll kabul etmemek deil midir? Ka
defa bu noktay kendisine syledikleri zaman byk Mustafa Kemal yle cevap vermiti:
Bamszlk savan Trk ulusu baarmtr. Ben onun banda nemsiz bir kumandandan baka bir
ey deildim.
Bu cmledeki nemsiz szc grkemli bir alakgnlllk olmakla beraber, amalanan anlam
aka sylenmelidir ki realitenin de ta kendisidir. gal altnda stanbulda btn gizli direni
yuvalarn ynetmi bir kimse olarak diyebilirim ki kayks, balks, hamal, memuru, frncs,
arabacs, szn z her snf esnaf, iisiyle ve aydnyla, tam ve bilinli bir savan anlamn
ortaya koyan bu halk hareketini, tarihilerimizin bir an nce aydnlatmas gerekecektir.
skdarda oturmakta olan Necati Bey de ok sayda esnaf ve halktan Milli Tekilttaki eitli
kiileri grevlerle harekete geirmitir. Kuzguncukta Milli Tekilt kuranlar, bu semtin tfaiye
Karakol Kumandan Yzba Memduh Beyle, Hasan Paa oullarndan tccardan Selanikli Karaka
brahim ve kardei Selanikli Karaka Refik Beylerle, amlcada oturan Hafz Nuri, gene ayn yerde
oturan, ttihat ve Terakki devrinde milletvekili olan Arif Bey ve amlcada oturan Bektai
tarikatndan Ali Nutki Babayd.
Beylerbeyine gelince; o tarihte vapur iskelesi bitiiindeki yalda uray-i Devlet71 ktiplerinden
Kenan Bey Milli Tekilt kurmu ve evinde de silah ve cephane sandklar saklamt. Fakat
ngilizler bunu haber alarak yaly bastlar ve Kenan Beyi alp gtrdler. Silah ve cephane de
ngilizlerin eline geti. Beylerbeyinde merhum Hasip Paazadelerden olup Kurtulu Savana
hizmet eden iki karde vard, ki bunlar yallarnda el bombalar saklam ve bunlar da uygun
zamanlarda Anadoluya gndermeyi baarmlard. Bu iki kardeten biri Ulvi, dieri Hami Beylerdi.
Beylerbeyinde ikamet eden ve Efrat Divan- Harbinde72 savc olan Sabri Bey de tekilta
katlmt. Bunlardan baka Askeri Harita ubesinde alan Binba Sadri Bey (stiklal Savandan
sonra albaylktan emekliye ayrlmtr), Bakkalba Tevfik Bey ve byk olu smail Bey, Bahriye
Yarbay Komodor Nazmi Bey (albayken vefat etmitir) Milli Tekilt yesiydiler. 73 Gene
Beylerbeyinde oturan ve bu tekilatta nemli grevler alm bulunan ve bu tarihte svari
yzbalndan emekli Salih Bey (Bozok mebusu) Anadoluya geerek Gazi Mustafa Kemalin yaveri
olmu ve lnceye kadar ona arkadalk etmiti. Abdlhamitin ba korumas olan Yarbay Rasim Bey
de tekilta girmiti. ngilizler bunu haber alnca kendisini tutuklamak istemilerse de dostlar
tarafndan haberdar edilerek Anadoluya kamas temin edilmiti. 74 Beylerbeyinde oturan Ktip
Salih de tekilta girmiti (sonradan Milli Emniyette almtr). Bunlardan baka Beylerbeyinde
oturan ve ticaretle uraan Edip, Einli Kasap Rza, olu Halis, Albay Mmtaz Beyler de tekiltn
iindeydiler. Beylerbeyinde marangozluk yapan Mehmet Usta, Kocaeli blgesindeki Kk Aslan
Kaptan etesi de Anadolunun baars iin almaktayd. Bir de Beylerbeyinde teden beri
kmrclk yapan Einli Ali Efendi, grnte Alemda ormanlarndan kmr getiriyor, fakat
gerekte bu blgedeki milliyeti etelere ekmek gtryordu. Elinde serbest dolam belgesi olduu
iin kimsenin kendisinden kukulanmasna olanak yoktu. Ayrca Beylerbeyili Mustafa Pehlivanla,
motorcu Hamdi Kaptan ve Gmrk daresinden emekli Emin Efendi de bu iteki onurdan pay alma
hakkna sahiptiler. Beylerbeyili merhum Tahsin Beyin olu olup halen yarbaylktan emekli bulunan
Burhan Bey, o tarihlerde Kuleli Askeri Lisesinde renciyken lkenin karlat bu kt duruma
dayanamayarak kendisine uyabilen birka arkadayla kap Anadoluya gitmi ve Kurtulu Savana
katlmlard. te bu isimlerini saydmz kimseler, grnmez blkler, taburlar oluturan etelere
katlarak dmanla dven kahramanlardr. Tarihiler bunlar da unutmamaldrlar. Bunlarn iinde
ocuklar da vardr. Henz 15 yanda bulunan ve Beylerbeyili berber Yunus Efendinin kz kardeinin
ocuu olan kk meri ngilizler bir gn yakalayarak, iskelenin karsnda demirli olan zrhlya
gtrmler, sille, tokat, yumruk zavallnn vcudunu rk iinde brakarak silah ve cephanenin gizli
olduu yerleri renmek istemilerdi. Fakat mer, her eye ramen lm gze olarak azndan bir
tek kelime kanmamt. Bu da bir Trk ocuunun yksdr. Anadoluhisarnda ilk Milli Tekilt
kuranlar, o tarihte stanbul Polis Mdriyetinde ube mdrlerinden biri olan ve Anadoluhisarnda
oturan Mazhar ve Piyade Yzbas Reat Beylerdir.
Beykoz ve Kavaklarda tekilt kuranlar,75 Beykoz ileri gelenlerinden Mustafa Bey ve bu sralarda
Beykozda oturan Hkim Rza Bey (sonradan milletvekili) ve Beykozda oturan adliye ktiplerinden
Salih ve gene Beykozlulardan Osman Beydir (Lozandan sonra Tekel Genel Mdrlnde
almtr). Fakat Anadolu Kavanda bu tekiltn en nemli kiisi stanbul hkmetinin Harbiye
Nazryken Anadoluya geme kararn veren, uygulayan ve katlmyla milli cepheyi glendiren
Kavakl Fevzi Paadr (Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak). stanbulun resmen ele
geiriliine tank olmu ve o srada Harbiye Nezaretinde bulunmu olan Kavakl Fevzi Paa, daha
sonra ngilizlerin Yunanllar Beykoza kardna tank olmu, bu sevilmeyen istilaclara kar
Beykozlular ve Kavakllar Milli Tekilt desteklemekten asla vazgememilerdir.
Saryer ve Bykdere tekiltnn kurucular Mondrosun imzaland srada Saryerde Pertevniyal
lkokulu mdr olan Aziz Beydir (Halen avukat). Daha sonra Aziz Beyle Ayasofya Camisi
civarnda bulunan Adliye Tutukevinde tanmtk. Her ikimiz de idama mahkmduk ve iki ayr
hcrede hapsedilmi bulunuyorduk. Ben Vahdettine kar ldrme giriiminde bulunma ve hkmeti
devirmek iin rgt kurma sulamasyla tutuklanmtm. Hcre arkadal ikimizi birbirimize
yaklatrmt. Her ikimizin yarglanaca yer, Krt Mustafa Paa Divan- Harbi idi. Fakat Aziz
Beyin kaynpederi Saryer ileri gelenlerinden dalyan sahibi Yusuf Beydi. Aziz Beyin kaynpederi,
Krt Mustafa Paay eitli yollardan giderek elde etmi ve Aziz Beyi kesinlikle uygulanacak bir
idamdan kurtararak Beiktata oturmaya zorlamt. Daha nce stanbul hkmeti Aziz Beyi
mdrlk grevinden almt. Fakat Kurtulu Savann zaferle bitmesi zerine Aziz Bey tekrar eski
grevine atanm, iki sene bu grevde kaldktan sonra Saryer Meclisi yesi olmutu. Bu grevinde
Saryerde yollar ve elektrik tesisleri yaptrmt. Venizelosu Rumlarn taknlklar zerine
Saryeri zaman zaman basan etelerden psiz Recepin adamlarndan eteci Mehmeti stanbul
hkmeti tutuklatm ve mehur Kroker Otelinin altndaki hapishanede 5 ay yatrmt. Fakat byk
zveriler ve on bin liralk kefalet karlnda bu nemli yurtseveri de oradan kurtarmtk. ete reisi
psiz Recep, Domuzdere pazarna gelmekte olan Hristiyanlar yakalam, onlarn serbest braklmas
sayesinde Mehmet oradan kurtarlmt. Saryerde Milli Tekiltn nemli kiileri unlard:
Pertevniyal Okulu Mdr Aziz Bey, dalyan sahibi Yusuf Bey, binba emeklisi Sami, doktor Sreyya
Hidayet (paa), Saryer Pertevniyal Okulu retmenlerinden Kazm, Hasan beyler, Yenimahallede
oturan tccardan neadal Haydar Bey, Saryerde gazinocu Ahmet, Halim Beyler, Kilyos Muhtar
smail Bey (Halen Saryerde gazinocu), Zekeriyakyl Mustafa Efendi, Saryerde bakkal ve eski
muhtar Yusuf, telgraf memurluundan emekli rfan, gene telgraf memurluundan emekli Yaar Beyler,
Saryer Maden Mahallesi Muhtar Ahmet Efendi, Enver Paann Yaveri Svari Yarbay Saffet Bey,
Bykdere Muhtar Rfat Efendi, Bykderede bakkal Ali Bey (halen muhtar), Bykdere Polis
Merkezi Ba Memuru Yanyal Mazlum, avukat Ziya Karaca, Kireburnulu Hasan Pehlivan, Ahmet
Pehlivan, Tarabya Muhtar Mehmet Efendi, Yenikyde oturan avukat Hasan Hayri, stinye Muhtar
Hulki, Tarabyada oturan Tevfik Bey, Bykderede oturan ttnc Sleyman Efendi, Saryerde
oturan Hafz Mehmet Ragp Bey belirtilmelidir.
Bulardan baka tilaf Devletlerinin stanbuldaki brolarna kadar sokulan ajanlarmz sayesinde
her trl gizli bilgiyi ele geirmeyi baarm, bu sayede yaptklar dzenlemeleri aksatm,
nlemlerini sabote etmi ve onlar her zaman zor bir duruma sokmutuk. Ve her hareketlerine kar,
kar nlemler ve propagandalarla ilerini bozmutuk. te gizli rgtmz ve silahl milli savunma
glerinin antlama yllarnda oynad en nemli rol buydu.
71 Osmanldaki dantay.
72 Bireysel sulara bakan askeri mahkeme.
73 Bahriye Yarbay Selahattin Bey (Sar lakabyla tannr) gizli rgte girmi vatanseverlerdendi. H. Ertrk.
74 Rasim Beyin ngilizler tarafndan yakalanacan haber alan tekilt yelerinden Muhsin Bey ad geeni uyararak Anadoluya
kamasna yardmc olmutur. Muhsin Beyin days dier Mmtaz Bey de bu duruma dhildi. H. Ertrk.
75 Beykozda Eczac Ferit Bey gizli tekilatta nemli rol oynamtr. H. Ertrk.
 MTAREKEDE MLL TEKLTIN GZL AJANLARI
KMLERD?

Her lkede dman istilasna kar kurulmu olan bir direni rgt, her eyden nce iyi bir gizli
haber almaya gereksinim duyar. Biz de stanbulun semt ve mahallerinde Milli Tekilt kurarken bu
gereksinimi gz nnde tutmu, deerli ve becerikli arkadalarmz igal kuvvetlerinin iine,
brolarna, en gizli kelerine kadar gndermitik. Bu vatanseverler, bir gn ufak bir kuku zerine
leceklerini iyi biliyorlard. Galip devletlerin bu kiilere casus damgas vuracan ve antlamayla
yalnz atekes olduunu, yoksa sava durumunun devam ettiini ileri srerek bu kahramanlar kuruna
dizeceini de dnyorduk. Fakat bizimle beraber alan ve lm hie sayan bu arkadalar her
eyi gze almlard. Bugn artk bu isimleri aklamada hibir zarar yoktur, zellikle Trk stiklal
Mcadelesi tarihinin bu gizli kalm sayfalar herkes tarafndan birer birer evrilmeli ve okunmaldr.
Bunlarn iinde Mslman ve Mslman olmayan kiiler de bulunmaktadr. Onlar din farkna
bakmadan, ekmek yedikleri bu toprak iin almlardr. Hepsinin isimlerini bugn, lmlerse
rahmetle, yayorlarsa esenlikle anmak grevimizdir. stanbul basn iin bilinmesi gereken M. SIFIR
imzasyla Kurtulu Savandan sonra yaz yazan ve anlarn bu adla yaynlam olan Razi Yaln
Bey, birok nemli hizmetler vermi bir vatanseverdir. Balkan Sava srasnda rtbesi piyade
yzbas olan Razi Bey, iktidarda bulunan Hrriyet ve tilaf Frkasnn Nigehban Cemiyetine
dhildi. Bu dernek yeleriyle ttihat ve Terakki subaylar arasnda derin bir ekime vard. Kendisini
Hrriyet ve tilaf sanan o zamanki Beyolu nzibat Karakol Kumandan Yzba Kalkandelenli
Hasan Tahsin Bey, Razi Beyi Beyolu nzibat Karakoluna atamt. ngilizler de stanbul hkmetine
sadk bir subay sandklar bu kiiyi gizli haber alma rgtne sokmulard. ok vatansever olan bu
kii ngilizlerden rendiklerini gidip Sadrazam ve Harbiye Nazr Mir zzet Paann kardei ve o
tarihte Svari Binicilik Mektebi Mdr olan Svari Albay Esat Beye haber veriyordu. Esat Bey de
Tekilt- Mahsusaya eskiden ye olduu iin, elde ettii bilgiyi gn gnne bize bildiriyordu.
ngiliz stihbaratna ye adamlarmzdan biri de Ermeni bir vatandamzd. Milli cephe hesabna
yapt kymetli gizli istihbaratla Ankaraya kadar gitmi, sonra da slamiyeti kabul ederek Necati
adn alm ve stanbuldaki gizli gruplarda almaya balamt. Gizli istihbarat ajanlarmzdan biri,
gen bir vatansever olan Efdal Bey, bir dieri de aslen Bulgaristan vatanda olup Ermeni kkenli
Pandikyan Efendiydi. Onun dilei, Trkiyenin ngiltere korumasnda bir devlet olarak kalmasyd.
Fakat ngilizlerin elindeki silah ve cephanenin saysyla yerlerini o bize haber vermi ve ngilizlerin
kendisini renmemesi iin olduka zen gsterilmesini bizden rica etmiti. Biz, bunlar bugne
kadar bir sr olarak sakladk. Yalnz Ermenilikten Mslmanla geen Necati iin milli hkmete
yazdmz yazlar, kendisine vatana hizmet dzenlemesinden, bir maa balanmas konusundaki
ricalarmz dikkate alnmadndan bu kii bugn dilenecek hale gelmitir. Pandikyan Efendi ise
zaferden sonra Bulgaristana gidip gelmek zorundayd. Bir serbest pasaport istemi, fakat Milli
Emniyet bunu vermedii iin ve kendisinin lkeye girmesine de izin vermediinden bu durum onu ok
zm ve kahrndan ldrmt. Hlbuki Msy Pandikyan, ngilizlerin elindeki btn gizli
ambarlar, silah ve cephanenin saysn bize haber verdii gibi, gemilerle nerelere gnderileceini de
bildirmi ve benzersiz grevler yapmt. Elinde Erkan- Harbiye-i Umumiye Bakan merhum Mir
(Mareal) Fevzi Paa Hazretlerinin bir de takdirnamesi vard. Fakat ne yazk ki btn bunlar abuk
unutulmutu.
Milli Tekilta gizli istihbarat konusunda byk hizmetleri dokunanlardan biri stanbul Merkez
Kumandan Svari Albay Esat, dieri stanbul Merkez Kumandan Yardmcs Svari Binbas
Ferhat Beylerdir.76 Bu iki vatansever ve sekin subay banda bulunduklar olduka nemli greve ve
ele gemeleri durumunda kendilerini bekleyen kuruna dizilme sonuna ramen vatana hizmet etmekten
biran geri kalmamlar, ngilizlerden rendikleri her eyi bize bildirdikleri gibi, Anadoluya Topu
stemen Burhan Beyi de gizli kurye olarak gndermilerdi. Anadoluya getiim, Samsun ve
Ankaraya direktif almak veya baz gizli bilgileri bildirmek zere gittiim zamanlarda da her
ikisinden olduka ok yardm grmtm.
Esat ve Ferhat Beyler, ayn zamanda Anadoluya tarafmzdan soruturulmalar yaplm subaylarla,
silah ve cephane karmlard. Bu tama ilemleri iin gereken kara ve deniz aralarn
hazrlamlar ve Anadolu hkmetinin birer temsilcisi gibi burada grev yapmlar, adeta stanbul
hkmetinin onlara verdii grevi ktye kullanmlardr. Bizim M. M. Grubunda ve merkez
kurulunda bu iki deerli vatansever subay kaytl bulunmaktayd.

Bu gizli haber almaclarmz sayesinde ngiliz stihbarat Servisinin eytani bir zekayla hazrlad,
yurdumuza gnderdii ve Hint Mslman-larndan Mustafa Kemal Atatrke kutsal bir emanet ve
milyonlar geen altn para yardm getirmekte olduu eklindeki propagandayla iimize sokulup
sevgili Gazimize ldrme giriiminde bulunmak isteyen Hintli Mustafa Sagiri de bu sayede
renebilmi ve gereken nlemi almtk. Fakat bu eytan Hintli rgtmzn birok ajann aldatmay
baarm ve bizim ajanlarmzdan bir ksmn renmiti. Hatta Mustafa Sagir, stanbulda Trk-Hind
Uhuvvet-i slamiye Cemiyeti adyla bir de dernek kurarak bana arkadalarmzdan Svari Yarbay
orumlu Aziz Beyi geirtmi, gerek dernee, gerekse ynetim kuruluna her ay maa da balam ve
bunlar demiti. stelik bu dernein bir ubesini de Eskiehirde kurmak zere delege de
gndermiti. Mustafa Sagir Anadoluda etkin olmay, Milli Mcadele safnda alanlar saptamay
ok arzulam, zellikle bu tekiltn ba olan benimle iliki kurmaya alm, Hintli Nizameddin
isminde Dnya Sava yllarnda Tekilt- Mahsusada grev alm birini de beni kandrsn diye
peime takmt. Fakat Mustafa Sagiri ayr bir yazda, kendisine yz vermediimizi ve ondan niin ve
neden kukulandmz ve Ankarada nasl yakalattmz da uzun uzun anlatacaz.
Milli Tekiltn bu gizli ajanlar iin biz tehlikeyi ngilizlerde grrken, bir gn stanbul Merkez
Kumandan Emin Paa, deerli arkadamz Topkap ve ehremini Milli Mdafaa Heyetlerini kurmu
olan Piyade Yzbas Emin Ali Beyin evine bir gece baskn yapm ve onu anszn yakalamak
istemiti. Fakat Emin Ali Bey uyankt. Byle bir baskna urayacan dnyor ve ona gre
hazrlkl bulunuyordu. Nitekim o gece evi tmyle polis ve inzibat kordonuyla evrilmiti. Fakat
Emim Ali arkadamz K.G. parolal Karakol Tekiltnn mhrn ve Milli Tekilta ait bltenleri
saklayarak, evin arkasndaki byk baheden karanlktan yararlanarak kaabilmi, ehreminide
oturan arkada Serezli Ahmet Niyazi Beye uram her ikisi arambadaki evime gelmilerdi. O
geceyi bizim evde geiren bu arkadalar stanbul Merkez Kumandan Emin Paann yakalamak
istedii dier tekilt yeleri olan, ehreminli Bahriye Yzbas smail Hakk, Topu stemen
Erzurumlu Muhlis, stanbul Umumi Hapishanesinin korumasyla grevlendirilmi Jandarma
Yzbas Giritli Enver, ttihat ve Terakki devrinde Polis Mdriyeti Siyasi Ksm ubesinde
alan Gzlkl Cemal, Topkapl Mehmet, Polis Mdriyeti Siyasi Ksm eflerinden Serezli
Ahmet Niyazi, Yzba Giritli Mehmet Beylerle Rami Klas civarnda bir iftlikte gizlenmiler ve
rgtmz tarafndan korumalar iin grevlendirilmi olan ete kaptanlarndan Tikveli Mehmetle,
Terliki Hseyinin bakanlnda birok eteciyle Trakyaya gnderilmilerdi. Yzba Emin Ali
Bey, Dou Trakyada Milli Tekilt kuran Cafer Tayyar Paaya sunulmak zere benim bir
mektubumu gtrmt. Emin Ali Bey, paann verdii emir dorultusunda hareket ederek, Milli
Tekiltta Yunan igaline kadar btn aksaklklar gidermiti. stanbulda tilaf Devletleri ajanlaryla
bizim Msellah Mdafaa-i Milliye Grubunun adamlar arasnda bu gizli ekime srp giderken, bir
gn Bulgaristan yoluyla Moskovadan stanbula gelmi bir Bolevik delegesinin benimle grmek
istediini haber vermilerdi. Kendisini kabul ettim. Bu konumay bizim gizli tekiltmza ye okul
hocas ve Tasvir-i Efkar yazarlarndan olan Ahmet Hamdi Beyin (Baar) Fatih civarndaki evinde
yapmtk. Franszca yaplan bu konumay Ahmet Hamdi Beyin ei kufe Nihal Hanmefendinin
yardmlaryla ok gzel baarm ve iki taraf da birbirine niyetlerini anlatmt. Bolevik temsilcisi
bize u neriyi getirmiti:
Ankarada kurulmu olan yeni hkmet, komnist ilkeleri kabul etmi, bunu Byk Millet Meclisi
Bakan olan lideriniz Mustafa Kemal Paa da ifade etmitir. Hatta Rusyaya bu konuda gvence
vermek zere Moskovaya da bir kurul gnderilmitir. imdi sizin de stanbulda gizli rgtnze
komnist rejimin ilkelerini duyurmanz ve bu rejime uygun ubeler amanz istiyoruz. Ancak bu
ekilde gerek Bolevik Rusya ve gerekse Kemalist Trkiye ortak bir dmana kar tek bir cephe
haline gelmi olacaklardr.
Bolevik delegenin bu szlerine iimden glm, fakat onu tmyle reddetmeyerek diplomatik bir
sylemle yle anlatmtm:
Saygdeer beyefendiye unu syleyeyim ki, stanbul igal altnda bir ehirdir. Burada komnist
tekilt kurulamaz. Yalnz onlara bizim kar nerimiz udur. Boazlar bir transit yoludur. Bu yoldan
zelikle Yunan gemileri gemektedir. Bunlarn bahriyelileri, tayfalar stanbula kmakta ve Beyaz
Rus gzelleriyle elenmektedir. te bu kadnlardan elde edeceimiz gizli ajanlarla bunlar savatan
bktrmak ve aslnda Yunanistanda Venizelist ve Royalist diye ikiye ayrlm olan ulusu birbirinden
soutmak ve birbirine drmek olasdr. Bu Rum ve Yunanllara verilecek bltenler, datlacak
paralar sayesinde bunlar yaplabilecektir. O halde sizin komnist ajanlar bu ynde altrmanz
dilerim.
Bolevik temsilcisi bu dncemi kabul etmi ve Moskovaya bu konuda yazmt. Onun da
giriimleriyle birtakm Bolevik ajanlarn tilaf Devletleri aleyhine almalar iimize yaramt.
Biz, igali yapan galip devletlerin her taraftan kmesine alyorduk. Onun iin nl bir Trk
szne uymutuk: Denize den ylana sarlr.
76 Bilhassa Ferhat Beyin (imdi general) byk hizmetlerin unutmak, lke iin byk bir gnah olur. H. Ertrk.
 HAYATINI TEHLKEYE ATAN KAHRAMAN POLS EF

Dnya Savann ilk ylnda rann Kirmenah kasabasnda ngiliz konsolosluunu korumak iin
grevlendirilen Mslman Hintliler, balarndaki kumandanlar Melek Beyin ynetiminde
ayaklanmlar ve Badata kamlard. Bunlara Badattaki ngiliz konsolosluunun ba evirmeni
Abdrrab Bey de katlmt. Bu srada Badatta Osmanl mparatorluu Bahriye Nezareti Kurmay
Dairesi Bakan olan Bahriye Binbas Rauf Bey, Cihad- Mukaddes ilan etmi olan Osmanl
Devletinin bu uzak lkelerde Mslmanlar arasnda rgt kurmakla grevlendirdii nemli bir deniz
subayyd. Balkan Savanda Hamidiye Kruvazrnn svarisi olarak nemli grevler yapm,
Yunan donanmasnn stnlne nem vermeden Pire Limann bir gece basarak oradaki tesisleri
bombalamtr. Averof gibi o devirde bizim donanmamzda bulunmayan bir sava gemisinin btn
abalarna ve izlemesine ramen ele gememi olan Hamidiye Kruvazr, Rauf Beye byk ve
gerek bir n salamt. ttihat ve Terakkiye ye olan Rauf Bey, halkn dncesinde milli bir
kahraman olarak kabul edilmi, her tarafta byk bir cokuyla karlanmt. Dnya Sava balad
zaman Hamidiye kahraman Rauf Beyi, Bahriye Nezareti Kurmay Dairesi bakanlnda gryoruz.
Enver Paa, bu drst ve kahraman denizciye olduka ok gveniyor, onu nemli ve gizli bir grevle
Badata gndermi bulunuyordu. Rauf Bey ngilizlere kar dostluk duygular beslemiyordu. Zira
Birinci Dnya Sava balamadan be-alt ay nce, halkn diinden trnandan arttrlm, kk kz
ve erkek ocuklarn bayramlarda, donanma rozetleri takarak toplad balardan biriktirdii
paralarla ngiliz tersanelerine sipari edilmi olan Sultan Osman, Reatiye ve Fatih adndaki
dretnotlarmzn Rauf Beyin de bulunduu bahriyelilerimize verilmemesi btn Trk ulusunu olduu
kadar Hamidiye kahramann da son derece fkelendirmiti. te bu psikolojik etkiler altnda
Badata rgt kurmaya giden Rauf Bey, Kirmenah Konsolosluundaki olayn kahramanlarn ve
Badattaki evirmenleri de beraberine alarak stanbula getirmiti. Bunlar Tekilt- Mahsusa iin
yalnz siyasi snmac deil, kendilerinden her konuda yararlanlacak kiilerdi. Sava sresince
konuk edilen bu kiiler kendilerine verilecek grevi beklerken birdenbire antlama yaplm ve
ttihat ileri gelenlerin lkeden kamas zerine ortada kalmlard. Enver Paann emri gereince
bunlar dman igalindeki stanbuldan karmak greviyle ykml bulunuyorduk. Gerekten
ngilizler, stanbula gelince ilk i olarak Hintli direnii Melek Beyi aramaya balamlard. Hintli
Abdrrab da her yerde arananlarn bandayd. Bunlar Hint ihtilalini hazrlayan komiteye dhildiler
ve ngilizler iin bir numaral suluydular. Bu Hintli ihtilalciler stanbula getirildikleri zaman
padiahn emrindeki svari blne yazlmlar, bylece rahat etmeleri salanmt. Fakat antlama
yaplnca tehlike ba gstermi, rgtmz bunlardan bir ksmn Anadoluya karmt. Badat
Konsolosluunun ba evirmeni Hintli direnii Abdrrab Bey de, ngilizlerin aratrd gnlerde
Rusyaya kaarak idamdan kurtulmutu. Hint ileri gelenlerinden Melek Beyle bir arkadan, Milli
Tekilta ye olan ve jandarma alay kumandanlndan emekli Sait Bey, Eypsultandaki bir eve
saklamt. ngilizlerin sk aratrmas srasnda bir trl ele gemeyen bu Hintlilerin bulunmasnda
kimin yardm olur diye aratrma yapan igal ordularnn istihbarat efi, herkesin tand ngiliz
Yzbas Bennett, nihayet bu iin Polis Mdrl kinci ube eflerinden Edip Beyin imkanlar
dhilinde olduunu anlamt. Edip Beyi Kroker Otelindeki kararghna aran Bennett ona; Edip
Bey, sizi buraya yapacamz ok nemli bir i iin davet ettim. ngiliz hkmeti iin sabkal iki
Hintlinin yakalanmas ok zorunludur. Bunlar ihtilalci, bozguncu, sabotajc iki kiidir. ayet bu
konuda bize yardm ederseniz size btn yaamnz boyunca rahat edeceiniz bir servet vermeye
ngiliz hkmeti hazrdr demiti.
Bunu syledikten sonra Edip Beyin herhangi bir karln beklemeden yanndaki demir kasay
aarak paket halinde duran ve desteler oluturan sterlinleri gstererek; Bunlar Edip Bey Trk sigara
ktlar deildir. Hepsini sana vereceim. Namusum ve onurumla sylyorum diye ilave etmiti.
Edip Bey, bizim gizli M.M. Grubuna dhildi. Drst ve dindar bir insan olan Edip Bey Yzba
Bennette kar ses karmam, onun kukusunu uyandrmaktan ekindii iin, Peki yzbam,
elimizden geldii kadar bu kaak iki Hintliyi bulmaya alacaz demiti.
Edip Bey, o akam Kroker Otelinden karak brosuna gelmi ve bir sre sonra evine gitmiti.
Fakat bir trl rahat edemeyen Edip Bey, o gece seller gibi yamur yamasna ramen arambadaki
evime kadar gelmiti. st ba srlsklamd. Onu grr grmez, Hayrola Edip Bey, ne haber var?
diye sorunca, durumu birer birer anlatmt. Kaybedecek zaman yoktu. Hemen kaynbiraderim, o
tarihte Darlfnun Tp Fakltesi rencilerinden olan ve halen Ankarada i hastalklar uzman olan
Doktor hsan Aksan ile Edip Beyi de yanmza alarak o gece, iddetli bir yamur altnda
Eypsultana gitmi ve jandarma alay kumandanlndan emekli arkadamz Sait Beyi bulmutuk. O
da bizi gece vakti byle srlsklam grnce armt. Fakat durumu renince bize katlarak
Hintlilerin sakland eve beraberce gitmeye raz olmutu. Buraya vardmz zaman Hintlileri byk
bir korku almt. Fakat bu evden onlar karmak gerekiyordu. Zira Yzba Bennettin hemen her
semtte casuslar, adamlar vard. Nitekim Hintli Gulam Resul isminde bir hain durumu ngiliz
stihbarat Servisine haber vermiti. Biz her olasla kar nlem almak zorundaydk. ki Hintliyi
yanmza alarak Dou Ordumuzda tmen kumandan olan Albay Halit Beyin (Halit Paa) Eypn
ssz bir mahallesindeki evine gitmitik. Bize kapy yal annesi am, bu saygn kadn olu gibi
vatansever bir insan olduu iin bu iki Hintliyi o gece evinde saklamt. Nitekim ertesi gn ngilizler,
Hintli vatanseverlerin ilk sakland evi basm fakat kimseyi bulamamlard. Biz, Eyp tehlikeli
grerek bu iki Hintliyi Anadoluya karmak zere Babliye getirmitik. Onlar nl yazar smail
Hami Danimend Beyin evinde koruyorduk. Fakat Gulam Resul adl casus buray renince Yzba
Bennette haber vermi ve buras anszn baslarak, Melek Beyyle arkada yakalanmt. Her iki
direniiyi, ngilizler Galata Kulesinin st katna gtrp hapsetmilerdi. Bu durumu haber alan Edip
Bey hemen rgtmze adam gndermi ve kulenin baslmasn nermiti. Ertesi gece bekileri elde
eden adamlarmz, iki Hintliyi Galata Kulesinden kararak yola karmt. Melek Bey hastayd. At
srtnda Kocaeline doru yola karlmt. Onu Kocaeline gtrecek adamlarmz, bir sre sonra
Melek Beyin attan derek yerden kalkmadn grnce ld zannederek yol stnde brakp
savumulard. Arkadan gelen Kuvay Milliye etelerinden bir bakas da yol zerinde yatan,
kmldayan ve yaam belirtisi gsteren bu adam sorguya ekmiti. ngilizce ve Hinteden baka bir
ey bilmeyen Melek Bey derdini bir trl anlatamam, ete yeleri de bu kiiyi ngiliz casusu
sanarak ehit etmiti.
Bata Polis Mdrl kinci ube efi olan Edip Beyle Milli Tekilta ye arkadalarn el ele
vermesi sayesinde birok vatanseveri, kahraman direniiyi Anadoluya karmtk. Bunlardan bir
ksm milli hkmetin etelerinde ve ordularnda grev yapmlar, ok da yararl hizmetler
vermilerdir. Bu Mslman direniilerden bugn lm olanlarn rahmetle, sa kalanlarn esenlikle
anmak grevimizdir. stanbul hkmetinin egemen bulunduu bir devirde, ngiliz stihbarat efi ve
igal altndaki stanbulun gerek kumandan olan Yzba Bennettin btn srarlarna ramen ve
kasasndaki on binlerce sterlini reddederek, stelik hayatn tehlikeye atarak, ok nemli olan
grevini de milli hkmet lehine ktye kullanarak her eye gs geren ve bize ok nemli gizli
bilgiler veren kahraman Edip Beyi bugn rahmetle anmak zorundayz.
Edip Bey yal ve hastayd. O karanlk yllarn bu en zor grevinde heyecanl saatler geiren bu
kahraman vatansever polisimiz, bir gn kalp krizi sonucu gzlerini kapaynca, cenazesini kaldracak
parann salanmas bile zor olmu ve gene rgtmze ye arkadalarn yardmlaryla anna ve
onuruna yakr bir cenaze treni dzenlenerek vatan topraklarna gmlmtr. Edip Beyin
kiiliinde btn slam direniilerinin yaamlarn srdrmeleri salanm olduundan onu da
bugne kadar gizli kalm vatan iin zveride bulunmu kiiler listesine bylece soktuk.
 GZL TEKLTIMIZIN EN NEML AJANI

Antlama yllarnda stanbulda kurduumuz gizli rgtn en nemli ajan bir svari yzbasnn
olu olan Serezli Galip Vardardr. ok sevdiim arkadam Yzba Basrinin bu ele avuca smaz
olunu, henz 16 yanda bir renciyken tanm, Serezdeki Askeri Kulpte akamlar babasyla
oturup dnya sorunlarn konuurken, ikide bir de kulbe gelen inzibat avularyla onun hepimizi
korkutan, dndren yaramazlklarnn haberlerini almtk. Orada dikkatimi eken bu gen, aradan
savalar, barlar, antlamalar getikten sonra bir gn ehzadebanda bir niversite rencisi
olarak karma knca ve bir i araynca, onu hem okuluna devam etmesi, hem de almas kouluyla
nce polis siyasi ubesine aldrm, sonra da son derece vatansever olan bu genci gizli rgtmze
almtk. Ona ok gen yanda gsterdiimiz bu gven, rgtmz iin ok yerinde bir karar olmutu.
Aradan yllar gemi olmasna karn Galip Vardarn yalnz u drt sorun iin yapt almalar,
lkeye byk eyler kazandrmt.
O, Sadrazam Damat Ferit Paa yalsndan gizli bilgi alnmasn tek bana salam ve yalda olan
olaanst toplantlar alnan kararlar bize getirmitir. Orada kabinenin kararlar, Kuvay
nzibatiyeye ait btn askeri bilgi ve Kuvay Milliyeye kar giriilmesi kararlatrlan btn
planlar gzden geirilmekteydi. Galip Vardar bu yalya sokulmak ve bunlar ele geirmek olanan
bulmutu. Galip Vardarn rgtmze ikinci nemli katks Meihat Dairesinin (eyhlislamlk)
gizli bilgilerini ele geirmek olmutur. Bu sayede biz, Hrriyet ve tilaf Partisi ve Mutedil tilaf
Partisinin btn kararlarn renmi ve ona gre nlemler almtk. Onun nc hizmeti, Polis
Siyasi Ksm Mdr Yardmcs Edip Beyi rgtmze kazandrmasdr. Onu bize getirerek siyasi
ubeyi iinden kertmitir. Onun Tatavlal Hrisantosun yakalanmasna, Slav casusu Nikola Pasiin
sktrlarak ortadan kaldrlmasndaki abalar da saklanamaz. Btn bu olaylar baka yazlarmzda
birer birer aklanacaktr.
Serezde bulunduum sralarda Trablusgarp ve Balkan Savalarna rastlayan yllarda, askeri
kulpte birok subayla ili dl olmutuk. Bunlardan en ok sevdiim svari yzbas merhum Sabri
Beydi. Sevimli ve babayiit bir insan olan Sabri Beyle ayn mahallede oturuyor,
pencerelerimizden birbirimizi ve soka seyrediyorduk. Ailelerimiz srekli gryorlard. Sabri
Bey benden yal olduu iin kendisine bir aabey sayg ve sevgisiyle balanmtm. Dostluu arttran
nemli bir yn, her ikimizin de stanbullu oluuydu. Fakat o da grev gerei Balkanlarda ok
bulunmu, ekya takiplerinde Bulgar, Srp, Yunanl, Karadal birok etecinin peine dmt.
Benim Serezde svari blk kumandan olduum srada gelmi orada grev yapmt. Sereze birok
kez gelmiti, iki de olu vard. Bunlardan biri Necati, dieri Galipti.
Galip o zamanlar Serez Lisesinde okuyordu. Derslerinde ok baarl ve alkan bir renci olan
Galip, kar koymay ve kavgay seviyordu. Okuldan ktktan sonra mahalle ve okul arkadalaryla
oluturduu etelerle iki gruba ayrlarak gerek meydan savalar yapyorlard. Sk sk tartma ve
kavgalarla biten bu toplantlar btn mahalleyi heyecanlandryor, ie polis ve asker ocuklar olanlar
iin de inzibatlar karyordu. Hele ilkbaharlarda Trk ve Rum ocuklar karlkl gruplar halinde
sapanlarla birbirleriyle kavga ediyorlard. Trkler daha ar basyor, Rum ocuklarn ehrin
srtlarna kadar kovalyor, bu oyunlarda birok ocuun kafas yarlyor, yz gz kan iinde
kalyordu. Galip bu tarihte 16-17 yanda yaramaz, kavgac bir delikanlyd. Bir keresinde okulun
mdryle kavga etmi ve buna fkelenerek kendisine taraftar bir grup ocuk ertesi sabah okula giden
yollar tutarak hi kimseyi okula gndermemilerdi. Bylece Galip, Serez Lisesini o gn tatil
ettirmiti. Biz haberi ancak gece askeri kulpte babasyla oturup konuurken renmitik. Bugnk
gibi anmsyorum, kulbe inzibat avular gelmiti. Sabri Beye Yzbam, olunuz bir ete kurmu,
okulu bugn tatil ettirmi, Rum mahallelerini altst etmiler, sizi merkez kumandan grmek istiyor.
Ltfen gelir misiniz? demilerdi. Sab-ri Bey lahavle okuyarak kalkp gitmiti. Birka gn sonra da
gene bir akam polisler askeri kulbe gelerek Sabri Beyi bu kez de Serez Mutasarrf Azmi Beyin
(ttihatlarn nl polis mdr) ardn sylemilerdi. O da Serez Milletvekili Dervi Beyle
(Osmanl mparatorluunun Balkan Savandan nceki meclisinde milletvekili) kalkp gitmiti. Olay
uydu:
Liseyi zorla tatil ettiren Galipi mutasarrf huzuruna arp barmt: Koskoca okulu tatil ettiren
sen misin? Bu bacak kadar boyunla m bunu yaptn?
Bu gen, o zaman mutasarrfa da kar gelerek; Nedenini sormadan bana hakaret ediyorsunuz,
hakszsnz, hakszla her zaman ba kaldracam diye cevap vermiti.
Azmi Bey fena halde fkelenmi, masasndan kalkarak Galipin zerine yrm ve Atn bu
keratay aa nezarethaneye! diye emir verince
Galip; Ne isterseniz yapnz, hakl olduka hi kimseden korkmayacam demi, o zaman polisler
Galipi nezarethaneye atmlar, gelip geenler okulu tatil ettiren ocuk buradaym diyerek merak
edip onu grmeye kalkmlard.
Olduka sert bir baba olan Basri Bey, ocuuna kar mutasarrfn geliigzel hareketini bir trl
balamam, tartmaya Dervi Bey de karm, sonunda Dervi Bey, Olay vilayette duyulacaktr.
Buraya mfetti gelecektir diye barm, sorun Selanik Maarif Mdrnn stnde braklm
(Aslarak ldrlen kr Bey).
Gerekten Selanik valisi Sereze bir mfetti gnderince olay daha iyi anlalm, nceden Selanik
Lisesi mdr yardmcs olan Griceli Mahmut Bey, aslen Arnavut olmasnn ve Arnavut asileri
snfta vmesinin tepkisini grm ve milliyeti Galipin saldrsna uram, ona olan fkeyle ocua
okuldan geici uzaklatrma vermi, Galip de bu cezay, etesiyle renciler zerinde bask kurarak
ve okulu bir gn zorla tatil ettirerek karlksz brakmamt.
te benim Galip Vardarn ocukluuna ait bildiklerim, duyduklarm bunlard. Sonra biz
Trablusgarp Sava ve daha sonra patlayan Balkan Sava dolaysyla eitli vatan hizmetlerine
koup da Serezden ayrlnca onlar da kaybettim. Dnya Sava bitmi, antlama imzalanm, biz de
rgt kurarak, igalin sknt veren yaammz kt etkileyen giriimlerini zayflatmaya altmz
gnlerde, bir gn ehzadebanda Sokrat Eczanesi nnde yaklak 25 yalarnda, gl, kuvvetli bir
delikanlnn elimi ptn grnce armtm.
Berhudar ol olum, sen kimlerdensin bakaym deyince, Beni tanmadnz m amca bey, ben
Serezde Svari Yzbas Sabri Beyin oluyum, adm Galip diye cevap vermiti.
O, maallah, ne kadar abuk serpilmisin, hayrdr inallah, baban nerede?
Evde, evimiz arambada, fakat imdi onun ayaklar tutmuyor, aabeyim ve ben alyoruz. Ayn
zamanda Darlfnunda okuyorum. Serezden sonra Selanik dadisine ve Balkesir Sultanisine
devam ettim. Oradan mezun olarak tarih blmne girdim.
 Bak buna sevindim. Herhalde okumay savsaklamazsn, o yaramazlklardan eser kalmad inallah.
Gld ve yz kzard, bana; Amca bey onlar genlikteydi, imdi lkenin durumu kt, bizim iin
almak ve okumak gerekiyor dedi.
Haydi yryelim, bizim ev de arambada, gene ayn mahalleye dtk dedim.
ehzadebandan, Fatih Parkna kadar ona hibir ey sylemedim. Gemi gnleri anmsyor,
insanlarn, rastlantlarn bu garip cilvesine ayordum. Kardeim kadar sevdiim bir arkadan
oluna bir i bulmak gerekirdi. Galip o srada sessizce yanmda yryordu. Aradan geen yllara
ramen onun bandan neler gemiti. Fatih Parknda bir bankn zerine oturup ona okuldan ktktan
sonra neler yaptn sormutum.
Dnya Sava balarken bizleri Maltepe Endaht Mektebine gndermilerdi. Ksa bir eitimden
sonra onuncu tertipten ve Yahya Kerim Beyin blnden yedek subay km, anakkaleye 6.
Kolordunun 26. Frkasnn 76. Alayna bal 3. Blne verilmi ve ngilizlere savaa
sokulmutuk. Savata hem yaralanm, hem de yatrldm anakkale Akba seyyar hastanesinde
tifoya yakalanm ve kulaklarmda kronik bir hastalk kmt. Bu hastalk beni sakat brakmt. Bir
sre dinlendikten sonra tekrar cepheye, fakat bu defa Arap alaylar iine dmtm. Tmenim
Romanyaya gnderilince geri hizmetlerinde kullanlmak zere beni stanbula yolladlar. Bu geri
hizmeti duyunca ne kadar aladm bilemezsiniz amca bey.
Dnebiliyorum olum, sen bir yiit babann vatansever olusun. imdi de vatan sizden hizmet
bekliyor deyince gzleri parlayarak bana bakmt. Hemen her ie hazr olan bir hali vard.
Heyecanla, Evet amca bey, ne emrederseniz hazrm.
imdi ne itesin?
Henz maliye snavn kazandm. Hem de krk kiinin iinde iki kii kazandk. Maliyede
alacam.
Sen o ii brak. Seni Polis Mdriyetinde Siyasi Ksm Mdr Yardmcs Sabit Beye
gndereceim. Orada alacak ve Darlfnuna da devam edeceksin.
Cebimden bir kart kararak yle yazmtm:
Hamili kart Galip Efendi, ok sevdiim ve gvendiim bir kiinin oludur. ubenizde gerekli
grlen bir grevde altrlmasn rica ederim. Gzlerinden perim kardeim. Svari Yarbay
Hsamettin.
Ertesi gn Galip sevinle broma gelmi ve elimi perek teekkr etmiti. Sabit Bey, kendisi
ilgilenerek o gn Galipi polis siyasi ksmna yazdrarak yabanclarn ilerine bakan ksmnda
grevlendirmiti. Yaam ve kurumun btn inceliklerini bu ilk ve nemli grevde anlayacak olan
Galip, gizli rgtmzn en nemli ve en ok ie yarar eleman olmu, fakat sonra o da kaderi
bilinmeyenlerin tarafna atlarak, glkle tamamlad tarih ubesinden ona hak kazandrd
diplomas sayesinde liselerde tarih retmeni olmu ve bugn de Kabata Erkek Lisesinde bu
grevine devam etmektedir.77
77 E.n: Krk seneye yaklaan retmenlik hayatnn sonlarnda vazifeli olduu 10 Kasm 1958 gn, Atatrk anma gnnde anakkale
Savan ve Atatrk anlatrken heyecana kaplarak kalp krizi geirmi, rencilerinin ve arkadalarnn gz nnde yere derek
vefat etmitir.
 MTAREKE YILLARININ NL AZILI HAYDUDU
HRSANTOS

Mtareke yllarnn yaratt ba belalarndan biri de Tatavlal palikarya Hrisantos adnda bir
Rumdu. nceleri Yeniehirde Barba Yaninin meyhanesinde garsonluk yapyordu. Bu meyhanenin
sigara dumanyla buulanm bir havas, meze artklaryla dolu masalar vard. te Hrisantosun,
sarho kadehlerine rak doldurduu yer burasyd. O da ocukluktan genlie giden yllarn, bu
meyhaneye devam eden binbir tip ve ahlakta mterilere ho grnmek iin geliigzel harcamt.
ok ykler dinlemi, birok bakl, kfrl kavgalara tank olmu, bana iskemle yememek iin
sarholarn, kabadaylarn eline, ayana kapanmt. stelik bu meyhanenin kaps nnde her zaman
apa arklar veya gbek havalar alan bir de laterna vard. Dardan ieriye yanklanan bu
gcklayc hava iinde mteriler coar, oynar ya da iip szarak bir kede devrilir kalrd. Garson
Hrisantosun ii ok zor, dayanlmas g bir yaam grnts ortaya karyordu. Fakat zeki, gen ve
sevimli bir delikanl olan Hrisantos, bu meyhanede grd kabadaylara bir gn benzemeye kalkm
ve Beyolunda kahraman kesilmiti. lk nceleri Taksimle Tnel arasnda apknlk etmi, sonra da
birtakm antajlardan yararlanmaya kalkm, sonunda ngilizlere casusluk yapmaya karar vermiti. Bu
nedenle at-pat ngilizce renmi, onlarn ajanlarn da ara sra ustas Barba Yaninin
Yeniehirdeki meyhanesine gtrmeyi alkanlk edinmiti. ngilizlerden ok para alyor, gerek
ngiliz yaps tabancalar kullanyor, arada srada belindeki ba da saplamasn biliyordu. Peine
taklan, onu yakalamak isteyen birka polisi de vurunca nlenmi, Rumlarn arasnda hemen
kahramanlk rtbesine ykselmiti. Vire kusursuz palikarya! Akolsun herife, polisleri temizliyor
diyorlard. stanbul polisi, ngilizlerin martt ve istihbarat servisinin paras ve korumasyla ast
astk, kestii kestik bu zorba taslandan ekiniyordu. Fakat o da bir pusuya dmekten, bir baskna
uramaktan, bir Trk polisi tarafndan vurulmaktan korkuyor, Karaky Kprsn bile gemiyordu.
Dolat yerler, ona yataklk yapan mahallelerdi. Orada dostlar, tandklar, hatta ajanlar, adamlar
vard, bu blge iinde rahat rahat gezebiliyordu. Arkasna biri dse, birinden kukulansa, dar
sokaklara sapyor, iaret verdii kaplardan geiyor, kf kokulu koridorlardan, karanlk
mahzenlerden, yeralt yollarndan kendisine kaacak bir delik buluyor ve cann kurtaryordu. ayet
dmann arkadan grrse nefes aldrmadan tabancasn kullanyor, bir kiiyi daha yere seriyor ve
btn gazeteler ondan korku ve heyecanla bahsediyordu. te bu dnemde Trk polisi iin Hrisantos
bir numaral haydut olmuu.
Milli Tekiltn onunla ilgilenmesi, ngilizler hesabna casusluk yapmas ve birok eyi Bennette
haber vermesi yzndendi. Polisle rgtmzn adamlar bu tehlikeli kt adam yakalamak iin i
birlii yapmlard. Hele bir defasnda Hrisantos gerekten yakay ele veriyordu, fakat zeks ve
ans yardm etmiti. Bir gece Harbiye Hamamna gitmi, soyunmu, eyalarn bir petamala sarm,
tabancasyla saatini ve parasn da bir mendil iine gizleyerek emanet ekmecesine brakmt. Bir
sre hamamn gbek tanda terlemi, sonra da vcudunu ykatmak iin bir tellk armt.
Anadolulu tellk, sert elleriyle onun vcudunu keselerken birka defa, Biraz yava, derimi
yzyorsun, vre vcudumu eziyorsun diye sylenmiti. Biraz sonra sabunlama fasl balam, fakat
Hrisantosun szlanmas bitmemiti. Yanndaki kurnada ykanan Dolapdere merkezinde grevli sivil
polis memurlarndan Gnenli Muharrem Efendi, yz gz sabunlu bu delikanlnn sesini bir yerden
tanyordu ama nereden? Merakla onun sabun kpklerinden temizlenmesini beklemi ve yzn
grnce de Barba Yaninin meyhanesindeki garson Hrisantosu tanmt. stanbul polisinin arad bu
haydudu burada yar plak grmek bir anst. Memur hemen su dknerek alelacele hamamdan
km, giyinme odasnda da elini abuk tutmutu. Fakat bu adamn bu acelesinden Hrisantos da
kukulanm ve tellaa sormutu:
Kuzum, bu bana dikkatle bakan adam kimdi?
Tanmadn m? Sivil polis Muharrem Efendi!
Polis mi? Niye byle acele kt?
Kim bilir, belki de karakolda nbeti vardr.
Hrisantos daha fazla konumadan hemen ykanp kendisini giyinme odasna atm ve bir taraftan da
aada caml kap nnde para deyen memuru grmt, giyinip emanet ekmecesinden tabancasn
alabilseydi hi korkmayacakt. Bu dilei de be dakika sonra gereklemi, abuka kapdan kmt.
On adm ilerisinde Muharrem Efendi yryordu. Gecenin bu saatinde Dolapdereye inen yolda kimse
yoktu. Uzakta ke banda zayf kl sokak feneri yanyordu. Admlarn sklatrp sivil memura
yaklanca tabancasn ekerek; Baksana arkada, byle acele acele nereye gidiyorsun? diye
sormutu.
Ben sizi tanmyorum ki.
Peki ama, o halde bu kadar abuk hamamdan kendini niye sokaa attn?
Yanlyorsunuz, herhalde beni bakasna benzettin, ben hamamda deildim.
Gzel, beni seyrederken iyiydi de, imdi mi kt olduk? Bana bak, yalana gerek yok, benim
gzlerim henz iyi gryor. Merkeze gidiyorsun deil mi? D nme de beraber gidelim.
Kprdayaym deme, kurunu yediin gndr.
Fakat Muharrem Efendi bu delikanly abuk haklayacan zannetmi ve elini cebine atmt. te o
zaman bu karanlk sokakta bir tabanca sesi duyuldu ve bir adam boylu boyunca yere uzand, birka
kurun Gnenli Muharremi Allahn korumasna kavuturmutu. Bir kurun da sokak bandaki
fenerin camn paralad ve etraf karanla gmd. Beki ddkleri, kpek havlamalar duyulurken,
Hrisantos gene dostlarndan birinin evine kendisini atm ve ertesi gn de gazeteler ldrlen
drdnc polisi yazmlard. Bunun zerine en abuk harekete geen merkez Aynaleme Polis
Karakoluydu. Zira bu taraflarda Hrisantosun gzel Eftimiya adl bir Rum dilberine tutkun olduu
renilmiti. Hrisantos da tehlikeyi sezmiti. O halde yle bir i yapmalyd ki btn stanbul istavroz
karmal, onun adn saygyla anmalyd. Bir gece yedi arkadayla Aynaleme Karakolunu basan
ve karakolun on memurundan altsn nbet banda bulan Hrisantos, bunlar nne katarak
nezarethaneye sokmu, tabancalarn toplam, komisere de sert bir sesle Ne duruyorsun dangalak,
silhn teslim etsene diye barmt.
Komiser silh vermenin onursuzluk olduunu biliyordu. Bu emre itaat etmeyince Hrisantos
karsndakini delik deik etmi ve komiseri grev banda ldrmt. Fakat silh seslerini duyan
bekiler ve polis ekibi buraya yaklamaktan ekinmilerdi. Bu semtin Rumlar da kahramanlarn
derhal ortadan kaybetmilerdi. Ertesi gn btn gazeteler, iri puntolarla Aynal-eme Karakolunun
basldn ve Hrisantosun beinci polisi de ldrdn yazyordu. stanbul polisi, bu Yeniehirde
byyen Tatavlal haydut karsnda aresiz kalmt. imdi Beyolunun her kesi aranyor, birok
kii sorguya ekiliyordu. Sonunda bir gn Eftimyann erkek kardei Yani, polise Hrisantosun bir
kolayn bularak Yunanistana katn haber vermiti. Bu da kz kardeine oradan yazd bir
mektupla belgeleniyordu. Onu ngiliz makamlar karmlard. Yunanistanda kald ay iinde
birok kiiyi zorla haraca balam, bir ky basarak birka kiiyi yaralam, sonuta kamaktan
baka are olmadn grnce bir evin kapsn siper alarak, sokak balarn tutmu olan jandarma
zabitini de tabancasyla vurarak ldrmt. Btn mahallenin sk bir kordon altna alnd o geceyi
bir evin damnda yatarak geirmi olan Hrisantos, damdan dama atlayarak Pire Limanna inmi,
orann da gzetlendiini renince Atina evresine dnm ve bir meyhanede ien bir ngiliz askerini
szdrarak onu bir odaya srklemi, elbisesini onunla deitirerek bir ngiliz eri gibi sokaa km,
rastgele oradan geen bir ngiliz mfrezesinin sonuna katlarak Kifizya Limanna kadar yrm,
oradan nakliye gemisine gemiti. ngilizce konutuu iin, ngilizler onu askeri evirmen
sanmlard. Yunanistandan bu sayede kurtulan ve bu gemiyle stanbula dnen Hrisantos, gene
ngiliz askerleri arasna kararak ve ngiliz ajanlarna kendini tantarak ehre kmt. Tabii ilk
gidecei yer sevgilisinin eviydi, fakat bu defa yz sapsar kesilmi ve elleri titreyen bu kzn erkek
kardei Yani, Dolapdere merkezine gelerek onu ele vermiti. Polislere ilk sz u olmutu:
Ben Trklerin dostuyum, size haber vereyim ki Hrisantos buradadr! Fakat beni koruyunuz, zira
bunu haber alnca ilk ldrecei ben olacam.
Polisler balk Yaniye gvence vermilerdi. imdi ok sk nlem alnmas gerekiyordu.
Birka gndr Tatavlaya giden, Aynalemeye uzanan, Sinemkyne varan yollar hep gzetim
altndayd. Bir gece polis ekipleri kuku zerine iki kiiye ate etmiti. Onlar da tabancalaryla
karlk vermiler, fakat kamay baarmlard. Sonradan yerde bulunan bir kasketin iinde bklm
bir kt ve kanl izler her eyi anlatmt. Vurulan Hrisantostu. Ktta sevgilisi ona dikkat etmesini
neriyor, baz kimselerin onu ele verdiini haber veriyordu. Hrisantos yaralarna bakmadan
Eftimyann evine gitti. Birka gn orada kald. Tandklardan Doktor Markoyu ardlar. Doktor
yaraya pansuman yapt, fakat ameliyat nerdi. Haydut bu evden dar kamazd. Ateinin ykseldii
bir gece sabaha kar ev polisler tarafndan basld. Komiser ve memurlar arda trmanarak derin
bir uykuda olan Hrisantosu yatanda kvranrken vurmulard. Beyolunun nl kahraman bylece
sevgilisinin evinde teki dnyay boylamt.
 KUMANDAN BENNETT VE MALUM SONU

Antlama yllarnda, stanbulun skntl igal gnlerinde, o devri anmsayanlarn tand bir yer,
btn kente tepeden bakyordu. Buras Beyolundaki Amerikan Konsolosluunun bitiiindeki
Novotni Otel ve birahanesinin bulunduu blokta Kroker Oteli diye adlandrlm binayd. Burada
ngilizlerin politik iliki subay Yzba Bennett oturur ve istediini yapard. Orta boylu, krmz
yzl, sarn ve ok yakkl bir genti. Herkes ondan sz ederken Kumandan Bennett diye
korkuyla konuurdu. nk ngiliz kumandannn en gzde adamyd ve her eye gc yeterdi. Yzba
Bennettin en holand ey parlak izme giymek ve eline bir krba almakt. Elenceyi ok sever,
iki lemlerinde bulunmay, kadnlarla dp kalkmay hayatnn en nemli ii kabul ederdi. Fakat
zevklerine bu derece dkn olan bu yzba, dnyaya gelmi baskc, zalim, sert diktatrlerin belki
en nnde yryecek derecede karakteristik bir adamd. Maltaya srgn gitmi btn Trk aydnlar
bu gen subay ok iyi tanrlard. Kroker Otelinin alt katndaki mahzenlerin, bodrumlarn dili olsa da
syleseydi... Her gn birok insanla dolup taan bu yar karanlk yerlerde Avustralyal ve Hintli
askerlerin gzetimi altnda ikence grenlerin, dayak yiyenlerin haddi hesab yoktu, birok Trk ileri
gelenleri de Bennettin kamsn tatmlard. Bu otelin zindanlarnda a kalmak, karanlk ve soukta
yatmak doal grlen uygulamalardand. Siyasi ksmn konuturamad zanllar ba memur buna
gnderirdi. Yzba Bennett ehrin banliylerini ok sever, zamannn ounu Bykderedeki
gazinolarda geirir, hele mehtapl gecelerde burann tanrsal grnmne ap kalrd. Hibir yerin
mehtab Bykdereninkiyle kyaslanamaz derdi.
Kumandan Bennette Rumlar iyi hizmet ederler, hangi gazinoda gzkse gereken sayg fazlasyla
gsterilirdi. Orada gzel Rum kzlar da kumandan Bennetti beklerlerdi. Yzbann sterlinleri
boldu. stelik eli de akt. Bir gece Yzba Bennett, Pandelinin gazinosunda oturup ierken Barba
onun kulana, Vre generalim, bende bir kz var, nah u denizin st gibi prldayan gzleri, mermer
gibi bir vcudu vardr. Kukladr vre kumandanm demiti.
Kumandan Bennett glp yes der gibi bir iaret vermi, on be dakika sonra da Bennettin masasna
cidden benzeri grlmemi iki gzel Rum dilberi gelmiti. Biri uzun boylu, altn sars salar,
meneke gzleri ve dzgn vcuduyla bir modeldi. Yannda daha ok gen ve gzel bir esmer dilberi
vard. Salar bukle halinde ensesine dklyordu. Gzleri iri ve siyaht. O gece Bennett ge
vakitlere kadar elenmi, bahiler datm ve kzlarla byk siyah ve lks otomobiliyle Boazn
bilinmeyen bir kesine ekip gitmiti.
rgtmzn kumandan Bennettle bu derece ok ilgilenmesinin bir nedeni vard. Bu kiinin
yetkileri ok geni, elinde olanaklar ok fazla olup o, rtl denekten yana da ok zengindi. Gizli
ngiliz ve yabanc ajanlarn hep evresinde olduunu hesaba katan silahl glerimizin adamlar onu
izlemekteydiler. Bundan tr kumandan Bennett hangi gazinoya girse adamlarmzdan biri, hem de
onun yaknnda yer alyor, konumalarn dinliyor hareketlerini gzden karmyordu. Kumandan
Bennett Trkeyi ve Rumcay da ok gzel konuuyordu. Bennettin ikilerden en ok beendii Trk
raksyd. Hangi gazinoya gitse garsonlara, patronlara, Dziko, dziko diye emrediyordu. Patronlar,
garsonlar; Malista paam, malista ekselans, yes orayt diye karlk veriyorlar, kouyorlar, kuyulara
sarktlm, buzlukta yatrlm buulu rak ieleri getiriyorlar, en gzel mezelerle buray sslyorlar,
sonra kumandann elencelerine geiyorlard. Taze barbunyaya ve stakoza ngiliz yzbas ok
dknd. ok kez Bykdereden gece yars ayrlan Yzba Bennettin otomobili, zifiri karanlk
yollardan Ayazaa yokuundan, Hacosman Bayrndan ve Maslak yolundan ehre dnerdi. Sonra
ili, Harbiye, Taksim yolundan Kroker Oteline gelir ve kendi dairesine kard. Otomobilinde
korumalar da vard. ayet geldii zaman yeni tutuklanm, basknla ele geirilmi Trkler varsa
birka kfr savurarak, sarho olduu halde otelin alt katna iner, elindeki kamyla bu adamlar
dver, sonra yatmaya giderdi. inde yaad kenti Afrikada veya Asyada bulunan bir ngiliz kenti
sanan, halkn da o derece deersiz ve nemsiz kabul eden bu ngiliz yzbas, dnyann en arbal,
en karakterli, en vatansever lkesinde olduunu, kahraman ve erdemli Trk ulusunun iinde yaadn
da unutuyordu. Bu lkeyi yok saymas, halkna, aydnlarna hakaret etmesi, herkesin onuruyla
oynamas atele oynamak demekti. gali altnda bulunan bir lke halkna bu kadar kt davranmann,
kendisine bir gn neye mal olacan sonra grmt ama i iten gemiti. Semtlere ve mahallelere
kadar yaylm bulunan savunma gleri arasndaki eteler, gruplar, ehrin her tarafnda geceli
gndzl alyorlard. te stanbulu tir tir titretmi olan bu gaddar yzbann layk olduu ceza
gn yaklamt. Trk vatanseverlerinin karar ok kesindi. Bu tarihte ismini belirtmekte saknca
grmediimiz birka grup stanbulu bu zalim ve sert diktatrden kurtarmaya karar vermilerdi. Bu
gruplar bizim milli silahl gler rgtnn yannda alan gruplard, ki bunlar Muavenet-i Bahriye,
Felah- Vatan ve Gne ismini tayorlard. Bunlar bizim bildiklerimizdi, daha bilmediimiz nice
rgtler vard. te bu gruplar bir araya gelerek Yzba Bennettin idam hkmn aralarnda
vermiler, en ince detayna kadar bir ldrme plan hazrlamlard. Biz olay olduktan sonra haber
alm fakat bu sonucu Yzba Bennettin hak ettiini de aka sylemitik. Biz rgt olarak byle
bir ldrme giriimini sakncal grmtk. Sakncas, igalin daha iddetli ve sert bir hal almas ve
asl amacmz olan Anadoluya yardmn olanaksz bir hale gelmesiydi. ngilizleri kzdrmadan kendi
iimize bakmak zorundaydk. Fakat vatansever gruplarn amalarna engel olmak elimizde deildi,
nitekim de yle oldu.
Bir gece, Maslak yolu zerinde eitli aalarn diplerine, allklar arasna, gzc olarak tepelere
ve aalar stne, yoldan geen ve geecek olan devriyelerin dikkati ekilmeden on bee yakn eteci
pusuya yatmt. Kumandan Bennettin byk ve lks otomobili daima farlarn yakar, uzaklardan
evreyi bir projektr gibi aydnlatr, yol zerinde rastlanmas olas her duruma ka uyank bulunurdu.
Her an ate etmeye hazr ve otomatik tfeklerle silahlandrlm korumalar ona gven ve rahatlk
duygusu veriyordu. Plan u ekilde hazrlanmt: Yzba Bennettin otomobili nce durdurulacak,
sonra ate edilecekti. Bu etecilerin iinde bulunan Manastrl Deli mer gz pek, korkusuz bir
delikanlyd. Elindeki tabancayla otomobili delik deik edecekti. eteye ye kiiler, birok geceler
Haliten, Halcolundan buralara gelmi, yolu incelemi, kumandann otomobilinin hangi saatlerde
buradan getiini saptamlard. Geyve Boaznda merhum Halit Paann yannda alm olan
Manastrl Deli mer, o gece tetikte olduunu daha sonra bizlere yle anlatmt:
O gece, yol kenarnda belirlediimiz byk aac siper almtk. Vakit gece yarsn geiyordu.
Karanlk, mehtapsz bir geceydi. Hepimiz tarlalara yzkoyun yatmtk. Ortalkta tek yaprak
kmldamyordu. Biz de nefes almaktan ekiniyorduk. Biraz sonra uzaktan farlar yanm bir otomobil
grnd. Bir canavarn gzleri gibi prl prl parlyor, avn aryor gibiydi. Byk bir hzla viraj
dnd. Byk aa geceden testerelenmiti. plerle gvde elimizdeydi. Birden otomobilin nne
devrilecekti. Bu yle bir anlk iti ki, bir para ge kalmak, kararszlk, heyecana kaplmak btn
dzenlemeyi bozabilir ve hepimizi ele verirdi. Otomobilin ona ait olduunu yzde yz biliyorduk.
nk ka gece bunu gzlemi, beklemi ve anlamtk. Gene her zamanki gibi Yzba Bennett
arkada, yar sarho uyuklamakta,nnde ofr ve bir yardmcs, onlarn arkasnda da otomatik
silahlara donatlm iki korumas oturuyor olacakt. En byk tehlike bu srada herhangi bir devriye
grubunun yola kmasyd. Otomobil biraz yaklanca bir slk alnd. Aacn gvdesini iplerle
sarm ve iplerin ularn ellerinde tutanlar ayaa kalkarak bir yne hemen aac ekmilerdi. Byk
bir atrt iitildi. Otomobil tam zamannda fren yapt. Fakat otomobildekilerden hibiri dar
kamamt. eteciler soldan atee balamlard. Gecenin ikisinde Maslak yolu silah sesleriyle bir
meydan sava grnmndeydi. Otomobilin iindeki korumalar da otomatik silahlaryla etrafa ate
amaya balamlard. Fakat Bennett ac ac haykrp, kanlar iinde arabann iine ylmt. Bu
srada bir bomba da patlamt. Bunu bizim etecilerden biri yapmt.
Deli mer, o geceyi yaar gibi btn bunlar bize anlatm, gzleri parlayarak kumandan
Bennettten btn Trklerin cn alm bir kii gibi comu ve sevinmiti. O gece eteciler, gecenin
karanlnda tula harmanlarna doru kamlard. ngiliz devriyeleri, bizim jandarmalar neden sonra
yetimiler, yarallar en yaknda bulunan Fransz Hastanesine ulatrmlard. Manastrl mer
yksn yle tamamlamt:
Beyim o geceyi hi unutamam, o gece bahe aralarndan, ky kpekleri arkamzdan havlyor,
ortalk birbirine giriyordu. Bekiler, durun, durun diye baryorlard. Bilmem iimizden
tutabildikleri oldu mu?
Kumandan Bennett ar yaral olarak Fransz Hastanesine kaldrlm, yaplan ameliyatla bir aya
sakat kalmt. Bu sakatlk antlama yllarnn sonsuza dek bir ans olarak onda kalacakt.78 Btn
stanbulu korku ve dehet iinde brakm olan bu olay bylece gemi ve ngiliz stihbarat Servisi,
hibir suluyu bulup meydana karamam ve o zaman ll hareket etmek gerektiini anlamt.
78 Mtareke dneminin korkun yzbas Bennett, bugn Avustralyada generallie kadar ykseldikten sonra emekliye ayrlmtr. Sakat
bacan bir sava sakatl gibi gstermesine amamak olur mu? S. N. Tansu.
 HNTL CASUS MUSTAFA SAGR NE AMALA GELMT?

Dnya Sava senelerinde Suriyedeki Osmanl ordusunun kumandan ve bu blgenin genel valisi
olan Bahriye Nazr Cemal Paa, amdaki Hilal-i Ahmer (Kzlay) ubesine kaytl tahminen 25
yalarnda Nizamettin adndaki Hintli delikanly gnn birinde Suriyeden stanbula gndermi ve
eline bir mektup vererek onu Hilal-i Ahmer Cemiyeti Bakan ve Gz Doktoru Dr. Esat Paaya
nermiti. Doktor Esat Paa da bu Hintli delikanly ocuu gibi barna basm, onu Hilal-i
Ahmerde grevlendirmi ve maaa balamt. Btn bunlar yeterli gelmiyormu gibi Tekilt-
Mahsusa tarafndan kendisine yardmda bulunulmas ve gizli grevlerde altrlmas ricasyla bana
gndermiti. Esat Paa gibi lkenin tannm deerli bir insan tarafndan bu derece desteklenen bir
kimseye gvenmek gerekiyordu. Bu Nizamettin adndaki genci bizim Tekilt- Mahsusann
Hindistan leri stihbarat ubesi Mdr olan ngiliz Ordusu Binbas Hintli Miraceddin Beye
gndermi ve bu delikanlya da gereken emri vermitim. Fakat Nizamettin bir sre sonra Esat
Paann aleyhinde bulunmaya ve Binba Miraceddin Beye Esat Paann Amerikallar lehinde
olduunu sylemeye balamt. Nizamettin dier taraftan Esat Paaya da Binba Miraceddin Beyin
kuvvetli bir ngiliz sempatizan olduunu sylyor, bylece ikisinin arasn ayor, elde ettii bilgiyi
de gizlice ngilizlere veriyordu. Hatta Esat Paann dncelerini iyice anlamak iin, Hindistandaki
slam din bilginleriyle aydnlarnn aksine ballklarn aklayan ve ngilizlerin bunu onayladn
yazan bir kitab da kendisine sunmu, bu kitab tercme ettiren paa, buna ramen ngiliz
kartlndan vazgememiti. Doktor Esat Paann kararl bir ngiliz dman olduunu renen
Nizamettin, efendisini ele vererek igal dneminde onun Maltaya srlmesine neden olmutu.
ngilizler bir gece, gece yarsndan sonra doktorun Caalolundaki evini basarak, einin
lklarna bakmadan doktoru gecelik giysisiyle karga tulumba gibi kaldrp bir otomobile atarak,
sava gemisiyle Maltaya srmlerdi. te bizim Hintli Binba Miraceddin Bey bize Nizamettinin
kim olduunu bylece tantmt. Fakat biz Nizamettini idare ediyor, hibir ey bilmiyor gzkerek
hep onu izlettiriyor, onun Kroker Oteline dzenli gidip geldiini, ngiliz Gizli Servisinde grevli
bulunduunu, yetkin bir casus olduunu biliyorduk. Gnn birinde Nizamettin bana gelerek yle
demiti:
Hsamettin Beyefendi, Hint slam dnyasnn temsilcisi olarak gizlice stanbula gelmi olan
nemli bir kii sizi kesinlikle grmek istiyor.
Bu nemli Hintli kimdir, ismini bana syleyebilir misin Nizamettin?
Evet efendimiz, bu kii Hintli Mustafa Sagirdir. Kendisinde Hint slam Cemiyetinin Mustafa
Kemal Paa Hazretlerine sunaca kutsal bir emanet ve mektup vardr. Ve milyonlarca altn para
yardm da Paaya vermek zere gelmitir.
Sylediklerin ok gzel ama, ngilizlerin harl harl ngiliz dmanlarn aradklar ve bazlarn
evlerinde bastrp, gece yars yatak giysisiyle yaka paa Maltaya srdkleri bir srada, bu Hintli
elini kolunu sallayarak nasl oluyor da stanbula geliyor? Kroker Otelindeki efendilerin bundan
acaba haberleri yok mu? Ne dersin Nizamettin?
Gzlerinin iine bakyordum. Bu esmer ve sempatik delikanl, btn yakkllna ve saflna
karn korkun derecede dzenbaz ve haindi. O da benim bu konumamdan arm kalmt. Sapsar
kesilmiti. Herhalde iini ezen birtakm etkilerle dnyor, yle diyordu: Acaba Hsamettin Bey
benim ne mal olduumu biliyor mu? Karsnda ok yetkin bir ngiliz casusu bulunduunu anlam
mdr?
Nizamettinin aklndan geenleri deta duyuyor hissediyordum. Glerek szlerime devam ettim.
Benden ona neri, stanbuldan geldii yere dnsn, ayet ngilizler onu ele geirirlerse ya
Bostancdaki kararghta yol ilerinde altrrlar ya da anakkalede ngiliz mezarlnda soluu
alr. Sen ona iyilik edeceksen byle de!
Nizamettin benim yanmdan knca izleme rgtmzde alan o tarihte rtbesi stemen olan
Saffet Beyi grevlendirmitim. Aldm rapor uydu: Nizamettin bir tramvaya atlayarak
Tepebandaki Kroker Oteline gitmi, bir sre kaldktan sonra yannda orta boylu, imanca, sa
sakal trasz, krmz yzl, gzelce ve ya yaklak 35 ile 40 arasna biriyle beraber karak
oradan ngiliz eliliine gitmiti. te bu krmz yzl, gzelce iman adam, Hindistandan stanbula
gizlice geldiini ve ngilizlerin aleyhine altn, Mustafa Kemale verilmek zere kutsal bir
sancakla Hint Mslmanlarnn milli hkmete yardm olan milyonlar aan altn getirdii sylenen
Hintli, ngiliz casusu Mustafa Sagirin ta kendisiydi. Birka gn sonra stihkm Albay Filibeli smail
Hakk Bey, Darlfnunda okuyan olu Maksutun ehzadebanda zel bir dil dershanesinde
Hindistandan gelmi gl bir Hintli bilim limden ngilizce ders aldn sylemiti. Kafamda bir
imek akverdi. Nizamettinin syledii bu olaanst delegeyle bu Hintli gl bilim adam
arasnda acaba bir iliki var myd? Bana yle geliyordu ki bu iki adam ayn kiiydi. Hemen smail
Hakk Beye; A karde, ocuuna ngilizce retecek adam diye bula bula bu Hintli casusu mu
buldun? dedim.
smail Hakk Bey neye uradn armt, benden bir aklama bekliyordu. Kendisine imdilik
bir ey syleyemeyeceimi fakat olunu derhal bana gndermesini nermi, dier taraftan da azn
aramak iin Nizamettini buldurmutum. Yaptm inceleme bana ok nemli bir gerei retmiti.
smail Hakk Beyin olu Maksut, Evet efendim, krmz yzl, imanca, pek tatl konuan bir Hintli,
Trke de biliyor, ok yararlanyoruz demiti.
ocua daha fazla almak, dikkati ekmesi bakmndan tehlikeliydi. Nizamettin ise Buraya kadar
gelen bu saygn Mslman din bilgininin Anadoluya geememesi byk ansszlktr. imdilik
yaamn kazanmak iin ngilizce dersleri veriyor demiti. O halde Hint slam dnyasnn byk
temsilcisi ehzadebanda ngilizce hocasyd.
Gizli rgtmz, bir adam hakknda tam ve kesin bir karar vermeden nce, kantlar eline
geirmeden harekete gemeye asla kalkmazd. Btn bunlar elde etmek iin de uzun gzlemlere,
derin incelemelere ve hepsinden daha fazla sabrl olma zorunluluu vard. Zira Makyavelin dedii
gibi: Dmannz yle vurun ki bir daha yerinden kalkamasn, onu yaralar ve tekrar kalkmasna
olanak verirseniz, o adamn c korkun olur! Biz de Hintli Mustafa Sagiri gzetlemeye
zorunluyduk. Fakat Mustafa Sagir ilerini daha da ilerleterek gen Darlfnunlular evine davet etmi,
gzel denmi odalarnda duvarlarnda gzel yazlarla ssl ve Kurandan ayetleri, hadislerden
satrlar ieren levhalarn gstermi, Enver Paaya, Mustafa Kemal Paaya ait resimleri, anlar
nlerine dkmt. stelik Mustafa Sagir, genlere kapsnn zerindeki levhada yazl kelimeleri de
okutmutu: Trk ve Hind Uhuvvet-i slamiye Cemiyeti stanbul Merkezi. Onlara glmseyen bir yzle
ve eytanca bakarak yle diyordu: Geliniz arkadalar, hepinizi bu dernee ye yapaym,
gereksinimlerinizi salayp, noksanlar tamamlayalm. renim yaamnz biraz kolaylatralm.
Fakat bunlar sylerken yle insani, sevgi dolu ince dnen bir poz taknyordu ki zavall genler,
bu evliyadan zannettikleri insana doyamyorlard. te bu kadar ince dnen, bu kadar dzenli bu
profesyonel ngiliz casusu, stanbulda, igal altnda, ngilizlerin gz nnde ve stihbarat
Servisinin direktifleri dhilinde binbir trl frldak evirerek, bizim gizli rgtmzn iine de
sokulmu, stanbulda kurulu nc Karakol Tekilt ynetim kuruluyla sk ilikiye geerek onlarla
ksa bir zamanda ili dl olmutu. Bu merkezde alan Kurmay Binba Filibeli Ali Rza Bey, Fatih
Kztanda kiralad ve dedii bir evde Mustafa Sagiri konuk etmi ve onunla sk sk ilikiye
gemiti. Hlbuki bu ngiliz casusu ayn evde gizlice eyhlislam Drrzade Abdullah Efendiyle de
buluuyor ve Milli Mcadele kart eitli kararlar alyordu. Anadoludaki direniin bandakileri,
bu eyhlislam verdii fetvalarla gyaplarnda idama mahkm etmiti. te Mustafa Sagir,
Drrzadenin idam kararlarn tabancasyla yerine getirecekti. Yalnz stanbuldaki gizli direni
yuvalarnn banda kimler vard. Merak, bunlar da renmekti. e Karakol Tekiltnn nc
merkezinden balamt. Topkap ve ehreminindeki Milli Msellah Kuvvetleri ilk defa kurmu olan
Piyade Yzba Emin Ali Bey, Mustafa Sagirin iyi niyeti zerinde direniyor ve benimle tartyordu.
Hatta bir ara Kurmay Yarbay Mulal Mustafa Bey arkadalarndan birine benim iin; Hsamettin
Bey, bu Hintli din bilginiyle tanmad iin bizi kskanyor ve adamn karsnda yer alyor
demiti. Fakat bir gece stanbul Merkez Kumandan Emin Paa, Emin Ali Beyin evini askerle evirip
onu ele geirmeye kalkm, buna ramen o, gene hibir ey anlamamt. Emin Ali Bey glkle
kap Trakyaya giderken kendisine verdiim mektubu, rgtmze ye Kurmay Albay Cafer Tayyara
gtrmt. Orada grevliydi. Sk sk Bulgaristana da geiyordu. Benim Adliye Tevkifhanesinde
tutuklu bulunduum srada Mustafa Sagir iini uydurmu, nc Karakol Tekilt ynetim
kurulundan mhrl iki belge alarak ve yanna Hintli Nizamettini katarak Varna yoluyla neboluya
gemek dileini belirtmiti. stei Karakol Tekiltnca kabul edilmi, bunlar Sofyaya gelince Emin
Ali Beyi bulup, stelik Anadoludaki milli hkmetin dostu Bulgar milletvekili Akofun
yardmlaryla Generak Protkirof Partisinin rtl deneinden para alarak Varnadan motora
binmiler, fakat yolda havann bozmasndan tr ne Adaya uraynca Yunanllar tarafndan
tutuklanarak Atinaya gnderilmiler, orada ngilizlerin yardmyla kurtulan Mustafa Sagir stanbula
dnm, fakat gizli rgtmzn gzn boyamak iin, ngilizler bu casusu on yedi gn Arapyan
Hannn zindanlarnda tutmulard. Buradan gya kaarak saklanan Mustafa Sagir, gene nc
Karakol Tekiltnn yardmyla dare-i Mahsusann gemisiyle ve elindeki K.G. parolal belgeyle
neboluya km, Kurmay Yarbay Kemalettin Sami Bey (Paa) tarafndan grkemli bir trenle
karlanmt.
 KENCEC TEMEN RIFKI VE ARKADAININ GLN
RAPORU

Kurtulu Sava yllarnda ngilizlerin derdi, gc, bu savaa katlanlarla, gizli rgt ilerinde
alanlar renmekti. Bilhassa Veliaht Abdlmecit Efendiyle ehzadelerden ve stanbul hkmetine
ballk gsterdikleri savunulan askeri paalardan kimlerin gerekten ngilizlerin dostu, kimlerin de
dman olduunu ortaya karmak istiyorlard. te Mustafa Sagirin Trkiyeye gnderilii salt bu
amala dzenlenmiti. Bunu bir trl ne stanbul hkmeti, ne onun Emniyet Mdrl, ne de Kuvay
nzibatiye Kumandanl takdir ediyor ve gerek amalarn kefedemiyordu. Bu tarihte stanbul
Merkez Kumandanlnda alan ve ellerine geen vatanseverlere ikence yaptklarndan dolay,
ikenceci lakabyla anlan iki temen Rfk ve Adil Beyler, kumandanlar Emin Paaya yle bir
gln rapor sunmulard.
Hintli Mustafa Sagir isminde kuku duyulan bir kii, Fatih Daire-i Belediyesi yaknnda
Kztanda kiralad bir evde oturmakta ve Anadoludaki milli hkmete hizmet etmektedir.
Hindistandaki Hilafet-i slamiye Cemiyeti adna burada bulunmakta olan bu kiinin elinde olduka
ok para bulunmakta, devaml ekilde Anadolu ile iletiim kurmakta ve evine Darlfnunlu genleri
toplayarak onlardan birok kiiyi de ayrca Kuvay Milliyecilere yazmakta ve birouna parasn
datmaktadr. Bu tehlikeli ve ngiliz dman Hintlinin tutuklanmasna izin vermeniz konusunu
sunarz.
Emin Paa derhal skntya derek gerek Merkez Kumandanl emrindeki inzibatlarla, gerek
Emniyet Mdrlnn resmi ve sivil memurlaryla belirtilen evi sardrm ve zellikle kendisi
kapy alarak Hintli Mustafa Sagire teslim olmas uyarsnda bulunmutu. Fakat Hintli bu uyarya
aldr etmemi ve bunun zerine ngiliz uyruunda bulunan bu Hintli iin gal Kuvvetleri
Kumandanlna mracaatta bulunulmutu. ngiliz istihbarat memurlaryla polislerinin, kendi
casuslar Mustafa Sagirin evini sarp kapsn krarak onu tutuklamalar kadar gln bir komedi
seyretmek her kula ksmet olmamtr. Bylece birka saat Merkez Kumandanlnda tutuklu kalan
Hintli Mustafa Sagirin ngilizler tarafndan hemen serbest braklmas Merkez Kumandan Emin
Paaya da Hintlinin ne amala geldiini sonradan retmiti. Bu tutukluluktan sonra iki atl bir
faytonla evine gelen ve btn komularnn hayret ve merakn uyandran Hintli, evini yce ayetlerin
zerinde yazl olduu levhalar, yenilik taraftar kiilerin resimleriyle sslemi, Enver, Talat ve
Mustafa Kemal Paalara ait resimleri asarak genleri aldatmak olanan bulmutu. ngiliz stihbarat
Servisi, Hintli Mustafa Sagiri, Veliaht Abdlmecit Efendi ile ilikiye sokmutu. Bu grme
veliahdn kald Balarbandaki kkte olmu, kendisine Hint Hilafet-i slamiye Cemiyetinin
sorumlu delegesi ssn veren bu zeki casusla konuan veliaht, byk bir saflkla Anadoluya olu
ehzade mer Faruk Efendiyle gemek istediini ve Anadolu harektn idare etmek amacn
gttn btn detaylaryla Mustafa Sagire anlatmt. Hint eytan, kendisi hakknda byk bir
gven ortam yarattktan sonra, hareketli ve idealist veliahd konuturmu, bylece Abdlmecitin
btn gizli amalar ngilizlerce belli olmutu. ngilizler gelecekteki Osmanl padiahnn ama ve
emellerini bu kanaldan tamamen renince Vahdettinin veliahd hakkndaki grn deitirmi ve
onu uyararak bu tehlikeli insandan korunmasn nermilerdi. O tarihten sonra veliaht ve kk ngiliz
istihbaratlarnn gzetimi altna alnmt.
Gizli rgtmz Temen Rfk ve Adilin almalarn bir taraftan belirlerken, dier taraftan
ngilizceyi iyi bilenlerden biri olan askeri ktiplerden Zekai Beyle, arkada gene askeri ktiplerden
Vedat Beyi ngiliz istihbarat iine sokmay baarmt. Fransz iletiim komiserliinde alan
Piyade Yzbas Hikmet Bey de Fransz istihbaratndan elde ettiklerini bize bildirmekteydi. stanbul
tilaf Devletinin ynetimi altnda blgeye ayrlm bulunuyordu. Beyolu ve Boazlar
ngilizlere, stanbulu Yeilkye kadar Franszlara, Kadky, skdar ve Pendike kadar olan blge
talyanlara braklmt. Biz de her blgede alacak gven duyulan arkadalara grev vermitik.
Geceleri apirograf makinesiyle79oaltlan bizim bltenlerimizi de vatansever Trk kadnlar evden
eve tamaktaydlar. Bu bltenlerde igal kuvvetlerinin blgeleri, hangi devletlerin nereye kart,
gece ve gndz devriyelerin bulunduu yerler stanbul halkna dzenli aralklara bildiriliyordu. Gizli
istihbaratmzda bize ok deerli hizmetler veren Harbiye Nezareti Mektubi Kaleminde grevli
Feyzullah Beyi belirtmek isterim. Kendisi ngilizce, Franszca, Almanca ve talyanca bildii gibi,
dou dillerinden birkan da biliyordu. Grnte stanbul hkmetine hizmet etmekte olan Feyzullah
Bey, gerekte Harbiye Nezaretinin btn kararlarn gn gnne bizim gizli rgtmze
bildirmekteydi. Rtbesi piyade temeni olan Saffet Beyi bu dnemin kahramanlarndan biri olarak
tantmak isterim. Zira grnte Kuvay nzibatiye subay olan Saffet Bey, gerekte milli cepheye
sadk, gizli rgtmze ye bir kii olmakla kalmamt, her an ilikide bulunduu ngiliz stihbarat
efi Bennett ve onun yardmcs Yzba Cunnigham ile almakta ve onlarn aldklar btn
kararlar da bize bildirmekteydi. Temen Saffet Bey, nl eteci erkez Anzavura da kendisini milli
cephenin ar bir dman olarak tantma konusunda baarl olmutu. Bylece Kuvay Milliye kart
olan Hrriyet ve tilaf Frkas yeleri arasna da sokulmutu. Kuvay nzibatiyecilerle ve Askeri
Nigehban Cemiyetine ye olanlarla her gn ilikideydi. Saffet Bey bu tarihlerde son derece etkin bir
rol alm bulunuyor, bir taraftan komnistlerle dp kalkyor, dier taraftan Vrangel ordusunun
snmac subaylaryla dostluk kurarak istihbarat almalar yapyordu. Nemrut Mustafa Paann
nerisine uyarak ortadan kaybolmak amacyla ve Anadolu ile ilikiye gemek zere Samsuna gitmek
zorunda kalnca, Topkap ve ehremini semtlerinde gizli rgtmz kurmu olan arkadam Piyade
Yzbas Emin Ali Beyin yardmlaryla tandm nl Topkapl Mehmete, Temen Saffet Beyin
oynad nemli rol anlatm ve Saffetten alaca bilgiyi o tarihlerde stanbul merkez kumandan
olan ve gizli rgtmze katlan Svari Albay Esat ve yaveri o tarihte Topu Burhan Beylere bir zarf
iinde bildirmesini de tlemitim. Onlar da gizli kuryelerle Samsuna bu zarflar
gndermekteydiler. Temen Saffet Beyin gizli Bolevik ajanlaryla ilikisi srerken, vatansever
ajanlarmzdan Heminli Mehmet, Heminli Mahmut ve Heminli Abdullah adndaki kiiler de
komnistlerden haber alp bize bildirmekteydiler. Gizli rgtmzde grev yapan Ahmet Hamdi Bey
de Ruslarla yakndan gryor ve onlarn gvenini elde etmi bulunuyordu.

Biz bylece bir taraftan igal kuvvetleri gizli rgt ve haber almasnn iine sokulup, dier taraftan
komnist Rus ajanlaryla dostluk kurarken, tilaf Devletlerine ve Kuvay nzibatiyecilere sadk
ikenceci Rfk ve Adil gibi kimseler de almalarna byk bir hz vermi bulunuyorlard. stanbul
bir cehennem kazanyd. Bunun iinde her cins, her mezhep, her rk, her millet kendi karlarna uygun
yolda yryor ve elinden geleni yapyordu. Beyaz Rus kadnlar fuhula beraber lehimize casusluu
ok iyi baaryorlard. Gizli tekiltmz milli onurdan ve ahslarn sadece vatanseverlik abasndan
besleniyordu. Bunun dzenli bir kadro ve byk bir bteyle almas gerekliydi. stanbulda bu
tekilt resmi bir hale sokmak, bunu daha dorusu yeni batan kurmak gerekiyordu. O halde
kuracamz tekiltn ad Milli Mdafaa manasna gelen M. M. Grubu ve bununla beraber
alacak Msellah Milli Mdafaa Tekilt olacakt.
Bu rgtn personeli iin elimizde Dnya Sava yllarnda Tekilt- Mahsusada alm,
kendilerine gvendiimiz arkadalarmz vard. Her ne kadar bu rgtn kapatlma ilemlerini
yapyorsak da denediimiz insanlar kolay kolay da gzden karamazdk. Dnya Sava yllarnda
Kuzey Afrikann Mslman halkyla, Kafkasya, Krm ve Kazanla, daha sonra ran ve Hindistan
Mslmanlaryla gizlice iliki kurdurttuumuz Tekilt- Mahsusa ajanlarna ait dosyalar ve belgeleri
igal kuvvetleri iin alan haber almaclardan saklamak gerekiyordu. kenceci Temen Rfk ve
Adil, harl harl bu rgt yelerini bulup karmak ve bunlar ngilizlere teslim etmek
abasndaydlar. Biz de bu nemli sicilleri saklamak ve onlar gvenilir yerlere koymak zorundaydk.
Topkap ve ehremini semtlerinin gizli tekiltn kurmu olan arkadam Piyade Yzba Emin Ali
Bey, kendi tekilt iinde ok alkan ve vatansever Serezli Ahmet Niyazi Beyle (dikut), o tarihte
bahriye yzbas olan Giritli Mehmet Beyden yararlanabileceimizi bize bildirmiti. Onlarla Emin
Ali Beyin evinde buluarak planmz gzden geirdik. Kk sandklar iinde korunan Tekilt-
Mahsusaya ait belge ve dosyalar gece yarsndan sonra yklenerek yola ktk. Bu iki arkada da
hamal klna sokmutuk. Her trl tehlikeyi gze alarak, dar sokaklardan, yoku aa,
arambada, Topkapda mezarlklar arasndan yol alan bu arkadalar ele geseydi kuku yok ki
ikisinin de sonu kuruna dizilmekti. Bunlar Topkapda, evi geni bostanlar iinde bulunan
arkadamz Arnavut Ahmet Beye teslim etmilerdi. Orada eczaclk yapan Ahmet Bey son derece
kuruntulu ve vesveseliydi. Herhangi bir baskna uramak korkusuyla bir gece bu dosya ve belgeleri
yakmt. zverili arkadalarmzdan Serezli Ahmet Niyazi Bey ve Bahriye Yzbas Giritli Mehmet
Beyler olmasayd, bu dosyalar ve belgeler Merkez Kumandanlnn iki nemli ajan olan ikenceci
Temen Rfk ile Adilin eline geer, burada isimleri bulunan slam dnyasndan din adamlar,
ikenceye, srgne, hatta idama dhi mahkm olurlard. nk igali yapan devletler smrgelerinde
o tarihlerde oluan ayaklanmalardan, isyanlardan tek sorumlu makamn Tekilt- Mahsusa olduunu
savunuyorlar ve bu rgtten olanlar stanbulun her tarafnda aryorlard.
79 E.n: Daktiloda, mumlu kda karbon eritsiz olarak yazlan yazy ispirtolu oaltma tekniiyle basan ve elle altrlan makine.
 MUSTAFA SAGR VE YUNUS NAD ARASINDA BR
KONUMA

ngiliz casusu Hintli Mustafa Sagir, neboluya ayak basnca karsnda konuk arlaycs olarak
Kurmay Yarbay Kemalettin Sami Beyi (sonradan paa) bulmutu. Kente knca byk bir trenle
karlanm olan bu profesyonel casus, yanna Kemalettin Sami Beyi alarak otomobille
Kastamonuya gelmise de orada kumandan bulunan Muhittin Paa kendisine fazla yz vermemiti.
Hatta bu nedenle de yarbayla kumandan arasnda tartma olmu fakat grup yollarna devam etmiti.
ankrda st dzey bir karlama ve ok gzel bir ziyafet ngiliz casusunu beklemekteydi. Trke
bilmesine ramen Deniz Temeni Mehmet Ali Bey, Mustafa Sagirin evirmenlii ve zel hizmetleri
iin grevlendirilmiti.
Mustafa Sagir son derece honut kald bu kentten ayrlarak ancak hava karardktan sonra
Ankaraya varabilmi ve burada da byk bir trenle karlamt. Mustafa Kemal Paa adna Antep
Milletvekili Kl Ali Bey bata olmak zere Ankara valisi ve polis mdr, birok milletvekili
Mustafa Sagiri ankr kapsnda beklemekteydi. Bu byk toplulukla Hrriyet Oteline gelen ngiliz
casusu kendisine ayrlan otelin st katndaki daireye yerlemi ve btn dostlarna teekkr ederek o
gece dinlenmiti. Ertesi gn Mustafa Sagiri, Byk Millet Meclisinde bakanlk odasnda kabul
eden Mustafa Kemal Paa, Hintlinin getirdii olduka kymetli canfes kumatan80 srmayla ilenmi
ve stne Lailahe illahlah Muhammeden Resullulah yazl sancak- erifi alarak pm ve
bohasnn iine gene saygl bir tavrla brakmt. Mustafa Sagir, Byk Meclisin bakanna, Paa
hazretleri, bu kutsal sanca size Hindistan Hilafet-i slamiye Cemiyeti Bakan nl din
bilginlerinden Eblfazi Hazretleri sunuyor. Hint Mslmanlar, giritiiniz milli savaa tmyle
katlyor, manen ve maddeten ellerinden geleni sizden esirgemeyeceine sz veriyor ve bendenizi bu
karar bildirmem iin grevlendiriyor ve yce ahsnza yetkili temsilci olarak gndermi bulunuyor
demiti.
Mustafa Kemal Paa bu szlerden honut olmu, Mustafa Sagirin hatrn sormu ve nl Hintlinin
Millet Meclisinin genel kuruluna, toplantda tantlmasn emretmiti. Hintli casus bu arzusuna da
ulam, Mecliste alklarla karlanm ve olduka ok alk almt. Hrriyet Otelinin st
katndaki dairesinde her gn sabahtan akama kadar birok milletvekili, ulema ve yazarla gren,
byk bir sayg gren Mustafa Sagir, zellikle gazetecilerle tanmak istemi ve bu srada kendisini
ziyarete gelen Hkimiyet-i Milliye Gazetesinin bir yazar iine ok yaramt. Mustafa Sagir yazara
yle sormutu: Ankarada ka gazete var?
efendim, resmi bir gazete olan Hkimiyet-i Milliye haftada iki defa kyor. Bir de gnlk
gazete Yeni Gn vardr ki sahibi milletvekili Yunus Nadi Beydir. Bundan baka gene gnlk kan
ikinci gazete Yeni Dnya gelmektedir.
Bu grme srasnda odaya bir milletvekili grubu daha gelmi ve bunlarn iinde orta boylu, biraz
imanca, banda siyah kalpayla Yunus Nadi Bey de grnmt. Mustafa Sagirin yanndakiler,
te Yeni Gn Gazetesinin sahibi ve bayazar Yunus Nadi Bey de karnzdadr. Size bu konuda en
ok yetkiyle bilgi verecek kii yalnz odur demilerdi.
 Mustafa Sagir ayaa kalkarak yeni gruptakilerin ellerini skm, Yunus Nadi Beye ok saygl bir
edayla Onur duydum beyefendi, sizden Ankaradaki basn konusunda bilgi almak istiyorum demiti.
Yunus Nadi Bey kalpan kartarak terleyen alnn silmi ve Hintlinin yanna oturarak, Buyurun
beyefendi, eer sizi mutlu edebilirsem gerekten sevinirim demiti.
Btn bu grmelere tank olan gizli rgtmzn en gvenilir adamlar, bize gn gnne rapor
veriyorlard. Mustafa Sagiri bir an gzden kaybetmiyor, konumalarn kelimesi kelimesine
yazyorlard. Biz de durumu kukularmz tam ve kesin kantlara dayand zaman Genelkurmaya
eksiksiz bildirmitik.
Mustafa Sagir bu konumada Yunus Nadi Beye yle soru yneltmiti:
Beyefendi, zannedersem Ankarada pek az gazete kyor.
Dorudur efendim, baskmz da pek yksek deildir. Burada gazete karmann ne kadar zor
olduunu anlayamazsnz, nce kttan ok byk sknt ekiyoruz. Dardan getirttiimiz ktlar
bize ok pahalya mal olmakta. Dier taraftan bask makinelerimiz de pek ilkel ve eski makinelerdir.
Bir il matbaasnda daha iyi gazete baslmas da olanakszdr.
Hlbuki bendeniz sizden birka bin Yeni Gn Gazetesi satn alarak Hindistana gndermek
dncesindeydim. Bilirsiniz ya, dindalar arasnda ne kadar fazla propaganda yaplrsa yardm oran
o kadar artar. Ankarada kan bir gazeteyi grmek, Ankarann kutsal havasn solumak demektir.
Ben daha baka ve esasl bir ey dnyorum Yunus Nadi Beyefendi, bizim yerli dilimiz olan
Urducayla Ankarada bir gazete karmak dncesindeyim. Hint Hilafet Komitesi bunun iin gereken
paray derhal vermeye hazrdr. Bylece propaganda ii gerekten etkili olacaktr.
Yunus Nadi Bey bu neri karsnda armsa da, Mustafa Sagirin eytanca dncelerinden hi
kukulanmamt. Mustafa Sagir, karsndaki kiide bu ilgiyi uyandrdktan sonra; Yeni Gn
matbaasnn yerini bilmiyorum, bir gn zellikle ziyaretinize gelmek ve sizinle bu konuyu her
boyutuyla grmek isterim demiti.
Yunus Nadi de Her zaman sizi bekleyeceim, ne zaman matbaamza gelirseniz bize onur vermi,
bizleri sevindirmi olacaksnz beyefendi diye cevap vermiti.
O gn akama kadar vekillerle, Ankarann ileri gelenleriyle konuan Hint delegesi, gece yalnz
kalnca, eczal mrekkeple (Yazlarn grlmesini engelleyen kimyasallarla oluturulmu bir
mrekkep) Albay Nelsona (gal Kuvvetlerinin stanbuldaki stihbarat efi) bir mektup yazm,
Ankarada grd konukseverlikten, Yunus Nadi Beyle tanmasnn ve nerisinin hemen kabul
grmesini ve Ankaradaki havay anlatm ve yaknda askeri g hakknda ok deerli bilgilere sahip
olacan mjdelemiti. Bu eczayla ve ifreli yazlan kadn zerinde, doal mrekkeple ancak
satrlk bir yaz okunmaktayd. Bu yazda da Hintli Mustafa Sagir, Ankarada dostlarn iine
dtn, gsterilen konukseverlikten mutluluk duyduunu, Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin hatr
sormasn, Yunus Nadi Beyefendinin gsterdii anlay aklamaktayd. Bu mektubun zarf
stanbulda Ramiz Beye yazlmt. Ramiz Bey, Hindistann stanbul temsilcisiymi, gerekte bu
Ramiz Bey, Albay Nelsonun ta kendisiydi. Mektup leri Gazetesi yazarlarndan Cavit Beye gidecek,
onun yardmyla stanbulda gizli alan Hint Hilafet Komitesi Cemiyetine ye Ramiz Beye
verilecekti. Cavit Beye gelince, o da ngiliz stihbarat Servisi adna grev yapan bir casustan baka
bir ey deildi. rgtmz Mustafa Sagirin, Dhiliye Vekili Adnan Beye bu mektubu nasl verdiini
ve stanbula gndermek istedii mektuplarn ve ieriinin nelerden ibaret olduunu renmiti.
Bunun iin de Adnan Beyden mektuplar alnm ve gizli metotlarla, eczal mrekkeple yazlan ksm
aynen karlmt. Cavit izlenmi, mektup gtrd adam ve girdii yer saptanmt.
Birka gn sonra Mustafa Sagir, Yunus Nadi Beyin alakgnll Yeni Gn brosunu ziyarete
geliyordu, Yunus Nadi Bey o zamanlar matbaada kendisinin oturduu tek koltuu da bu konua
sunmakta kusur etmemiti. Mustafa Sagir sz gene Urdu diliyle karlacak gazeteye getirmi, Yunus
Nadi Bey de kendisine, Efendim, byle bir gazetenin Ankarada karlmas ok gtr. Her eyden
nce bu dil iin gereken harfleri ve bu dili bilen dizgiciler bulmak gerekmektedir. Sonra burada
baslan gazetenin Hindistana gnderilmesi de olduka gecikecek ve ilginin salanmas da g
olacaktr demiti.
Bunlarn hepsi kolay beyefendi. Harfleri ve dizgicileri Hindistandan getirtiriz. Fakat bilmezsiniz,
Ankarada serbeste baslp, istediiniz yazlarla sslenecek bir gazetenin Hindistanda yarataca
byk hareket ne olacaktr. Delegesi olduum Hint Hilafet Cemiyeti byle bir gazetenin karlmas
iin her zveride bulunmaya hazrdr. zellikle sizin gzetiminiz ve ynetiminiz altnda baslacak
byle bir gazetenin her bakmdan gerekleeceine eminim. rnein byle bir gazete iin ayda yirmi
bin ngiliz liras yeterli olur mu?
Mustafa Sagir byle yksek rakamlarla kk bir gazetenin baslmasn ileri srerek, Yunus Nadi
Beyin ilgisini ekmeye almt.
Bu gazetelerden ka nsha baslmasn dnyorsunuz efendim?
Mustafa Sagir, karsndakini inandrdn dnerek; -drt bin bizim iin yeterlidir. Daha
fazlasn Hindistana gndermek zor olur diye cevap vermiti.
O halde belirttiiniz say ok fazladr, harfler ve dizgiciler bulununca byle bir gazete ok ucuza
mal olur.
Mustafa Sagir bu aklamaya karn, komiteye kabul ettirecei denei arttrmaya alyor, hele
gazete bir kere yaynlannca bu rakam iki misline karmann kendisi iin iten bile olmadn
garanti ediyordu. Szn ksas Mustafa Sagir, Yunus Nadi Beyle ok ksa zamanda ok yakn
arkada olmu ve amacna en kestirme yoldan varacan ummutu. Mustafa Sagirle anlaan Yunus
Nadi Bey, yaplacak ileri bir defa da Mustafa Kemal Paaya bildirmeye karar vermi ve konuunun
matbaadan ayrlmasn bekledikten sonra ankayaya gitmiti. Mustafa Kemal Paaya Mustafa
Sagirin Urdu diliyle karmak istedii gazeteden sz etmi, Hint Hilafet Cemiyetinin birka yz bin
lira tutarndaki deneinden bahsetmiti. Mustafa Kemal Paa, Yunus Nadi Beyi sonuna kadar
dinledikten sonra glmsemiti. Yunus Nadi Bey armt.
Paa Hazretleri, bu adam hakkndaki dncenizi, izninizle sorabilir miyim?
Paa olduka sakin bir sesle; Casustur, casus! diye cevap verince Yunus Nadi Bey sapsar
kesilmi ve Ne buyurdunuz paam, anlayamadm demiti.
Anlalmayacak bir ey yok, bu adam ngiliz casusudur. Hakknda gizli kovuturma var. Gerek
yaknda btn plaklyla ortaya kacak. Yalnz siz kimseye bundan konu amaynz!
80 E.n: zerinde desen bulunmayan, ince dokunmu, parlak, tok, ipekli kuma.
 MUSTAFA SAGR TANIYAN MUSTAFA KEMAL

Ankaraya varnn ertesi gn Mustafa Kemal Paay Byk Millet Meclisindeki bakanlk
odasnda ziyaret eden Hintli ngiliz casusu Mustafa Sagir, paaya Hindistan Hilafet-i slamiye
Cemiyetinin srma ilemeli kutsal sancan vermekle yetinmemi, Hint Mslmanlar arasnda
toplanm olan ve tutar milyon altn liraya ulaan yardmn ne ekilde getirileceini de sormutu.
Paa hazretleri, bu ok fazla olmayan paray Hint Mslmanlarnn Anadolu savana, Trk ve
Mslman devletinizin bamszlk savalarna kk bir yardm dokunur umuduyla getiriyoruz.
Sizlere kar en byk yardmn Allahtan geleceine ve btn slam dnyasnn manevi yardmlarna
layk bulunduunuza dair inancmz kesin ve itendir. Buna inannz paa hazretleri!
Mustafa Kemal, bu gzel szler karsnda Hintli Mustafa Sagire balangta gvenmi, hatta
sanca gnderen nl Hintli din bilgini Eblfazi Abdlmennan Efendiye yant olarak bir mektup da
kaleme alm ve gndermiti. Bu mektubun ierii aynen yleydi:

Eblfazi Abdlmennan Hazretlerine Ankara

Trkiye Byk Millet Meclisi Zabt Ba Ktiplii ve Kanunlar Mdrl Adet 1696/4621
Hintli kardelerimizin simgesi olmak zere gnderdiiniz sanca byk bir sevinle aldm.
Bylece gsterilen etkin gnl okamadan dolay teekkrler efendim.

Byk Millet Meclisi Reisi

M. Kemal.
Bu mektubu da yazdrarak tam bir gvenlik ortam iinde yaayan ngiliz casusu Mustafa Sagir,
Byk Millet Meclisinin huzuruna kp alklandktan sonra ve paaya Hint Mslmanlarnn
yardmn ok yakn zamanda teslim edeceini sz verdikten sonra Hrriyet Otelinin st katna
ekilerek bir taraftan vekillerle, ehrin ileri gelenleriyle ilikilerine balam, dier taraftan da ald
bilgiyi eczal mrekkeplerle yazarak ngiliz gal Kuvvetleri Kumandan General Harringtona ve
onun yardmcs ve stihbarat efi Albay Nelsona bildirmeye balamt. Gizli rgtmzn ajanlar
tarafndan adm adm izlendiini bilmeyen bu adam, Ziya Paann dedii gibi, Sen herkesi kr,
lemi sersem mi sanrsn? szne uygun bir rahatlk ve kstahlkla ilerine devama koyulmutu.
Bir sre sonra yapt grmelere pek uygun grmedii Hrriyet Otelinin st katn terk ederek
Karaolanda kendisine zel bir daire kiralam, bunu abucak deyerek daha rahat konuma ve
grme olanaklar hazrlamt. Btn derdi, dnemin Dhiliye Vekili Adnan Beyle (Advar)
tanmak ve birtakm kolaylklara erimekti. Evvelce de unu aratrmt: Adnan Bey, zel bir
grevle daha nce Hindistanda bulunmutu. Hindistan Hilafet Cemiyeti yelerinden bir ksmyla
tanmaktayd. zellikle Hint Hilafet Cemiyeti Bakan Mehmet Ali Hann en iyi dostlarndan
biriydi. O halde btn bu bilgiye gre bir plan hazrlamak gerekmekteydi. Mustafa Sagir ayn
zamanda Adnan Beyin kiilii, karakteri hakknda da stanbuldayken yeterli derecede bilgi
toplamt. Onun dnd uydu: ayet Adnan Beyin gvenini kazanrsa Ankarada yapamayaca
hibir ey kalmayacaktr. Adnan Beyle Mustafa Sagirin ilk grmesi, Byk Millet Meclisi
bakanlk odasnda olmutu. Mustafa Sagirin geldiini haber alnca, Adnan Bey bu ngiliz casusunu
kapda karlam ve byk bir sayg gstererek karlkl koltuklara yerlemilerdi. Sze ilk olarak
Mustafa Sagir balamt:
Adnan Beyefendi, size dostunuz Mehmet Ali Handan ok ok selam getirdim. Size ayn zamanda
kendisinin yazd u mektubu vermee grevlendirilmi bulunuyorum.
Adnan Bey bu szler zerine iten byk bir sevin duymu ve Mehmet Ali Hann sahte imzas
bulunan mektubu aarken de yle konumutu: ok teekkr ederim, zahmet ettiniz, kendileri
nasldrlar?
Birka ay oluyor ki efendim yanlarndan ayrlm bulunuyorum. stanbulda ok zaman kaybettim.
stelik tutuklanarak ngilizlerin beni att Arapyan Hannn zindanlarnda hapsedildim. Fakat ok
kr sonunda kutsal Ankara topraklarna ayak basm bulunuyorum.
Evet efendim, stanbulda banza gelen bu zc olaydan bilgimiz var. Arapyan Hannda ne
kadar kaldnz?
Tam on yedi gn beyefendi, bu bana bir yl kadar uzun geldi. Orada Aziz (Svari yarbay, daha
sonra stiklal Mahkemesi tarafndan sorgulanmtr) ve Rza Beyler gibi (Sevkiyat Binba Ali Rza
Bey, stiklal Mahkemesi tarafndan sorgulanmtr) vatanseverlere rastladm da ok daha byk
skntlardan kurtuldum.
Konumann burasnda kahveler gelmiti. kisi de yudum yudum iiyor, tatl tatl sohbet ediyorlard.
Adnan Bey zellikle Hindistann durumuna ilikin sorular soruyor, Mustafa Sagir de Hindistanda
uyanan ngiliz kartlndan vnerek sz ediyor, Hint Mslmanlarnn yaknda bamszlklarna
kavuacaklarna dair kantlar anlatyordu. Szn burasnda karsndaki kiinin dikkatini ekmek
amacyla Mustafa Sagir yle sylemiti:
Seyahatimin asl nedeni, Hint Mslmanlarnn toplad altnlar hangi arala Ankaraya teslim
edebileceimi belirlemektir beyefendi.
Bu konuyu daha sonra grrz. imdi siz ok yorgunsunuz, nasl olsa bu konuya deineceiz
efendim.
Aradan geen birka gnden sonra Mustafa Sagir elinde bir zarf olduu halde Dhiliye Vekili
Adnan Beyi makamnda ziyarete gelmiti. Ricas uydu:
Benim stanbulla iletiim kurmam zorunludur. Buradaki almalarm hakknda gn gnne rapor
vereceim, bu raporlar stanbuldan telgrafla Hindistana bildirilecektir. Bunun iin mektuplar
stanbula ulatracak bir ara salamanz sizden rica ediyorum.
stanbuldan Hindistana nasl iletiim kuruyorsunuz?
sve yani Stockholm yoluyla, telgraflarmz ifreli olarak Stockholme ekiliyor, oradan da
telsizle Hindistana gnderiliyor.
stanbuldaki temsilciniz kimdir?
Ramiz Bey isminde bir kiidir, ona da mektubumu bir Trk gazeteciyle gndereceim. Kim bu
gazeteci?
leri Gazetesi yazarlarndan Cavit Bey.
Bizim mektup gnderecek aralarmz var, vereceiniz mektuplar bu kiiye ulatrrz.
ok teekkr ederim Adnan Beyefendi, o halde ilk mektubumu imdi veriyorum.
Byle syleyerek Mustafa Sagir, nceden hazrlam olduu mektubu Adnan Beye uzatt. Mektup
zarfn iine konmu, fakat zarf kapatlmamt. Bylece yazlarnn sansr edilmesini kabul ediyordu.
Adnan Bey mektubu alarak masasnn zerine koydu. Mustafa Sagir mektupla beraber ayn adrese
gnderilmek zere bir de Yeni Gn Gazetesi ilitirmiti. nk bu gazetede Yunus Nadi Beye
ynelik yazlan bir ak mektubu yaynlamt. Bu yazsnda ngiliz casusu Hintli Mustafa Sagir, slam
dnyasnn ngilterenin hakszlklarna ve basksna kar artk dayanamayacan, yer yer
ayaklandn ve bu baskc ynetime kar alan bayra ilk nce Trklerin dalgalandrdn
anlatyor, btn Mslman lkelerin ngiltereye kar Trklerle omuz omuza arpacan ilan
ediyordu. Adnan Bey mektubu ve gazeteyi stanbula gndereceine sz vermi ve onu rahatlatmt.
Ramiz Bey takma adyla Albay Nelsondan da bu Hintli casusa hemen her gn mektup geliyordu.
ngilizce yazl satrlarda olaanst bir ey yoktu. Fakat eczal mrekkeple yazlm ve onun altnda
satr aralarna den gizli yazlardaysa kendilerince kararlatrlm kelimelerle anlatlan bambaka
anlamlar bulunuyordu. lk gnlerde postane mdrl mektuplar Hrriyet Otelinde kalan Mustafa
Sagire olduu gibi gnderiyordu. Fakat M.M. Grubumuza ye onurlu yurtsever adamlarmz kala
gz arasnda bu mektuplar aarak ve bizce bilinen metotlarla bu gizli yazlar okuyup nemli
szckleri not ederek casusun gizli almalarna ilikin bilgi edinmeye alyor, bize de raporla bu
konular bildiriyorlard. Biz stanbulda yaptmz sk bir inceleme sonunda Ramiz Beyin kim
olduunu ortaya karm ve satn alnm bir adam olan yazar Cavitin de kimliini belirlemitik. te
o zaman Dhiliye Vekili Adnan Beyin dikkatini mektuplar zerine ekmek zere giriimde bulunmu
ve bu amala Ankaraya bir kurye gndermitik. Bu uyarmz Genelkurmay Bakanlna da
bildirmekte gecikmemitik. Mustafa Sagir zerinde toplanan kukular, halen Ankarann politik
evrelerini onun iyi niyetinden kukulandracak nitelikte deildi. Yalnz bir insan, alacak bir sezi
ve anlayla Ankaraya ayak bast dakikadan itibaren bu Hintliden kukulanm, onun kendisine
sunduu sancaktan, vereceini sz verdii paradan, kendisinin her trl dalkavukluundan anlam
karmt. Bu tuza gren kii Mustafa Kemal Paann ta kendisiydi. Etrafa hibir sznt
vermemesi de u dnceye dayanyordu. Bunu merhum Kavakl Fevzi Paaya (Mareal) sonradan
yle anlatmt:
Amacm, Ankara ve stanbuldaki ulusal silahl glerimizin, MAH rgtmzn nasl altn
anlamakt, onun iin sabrl olmaya ve beklemeye karar vermitim, ta iimize kadar elini kolunu
sallayarak ve bizim en eski dostumuz gibi girdii halde, binlerce insandan oluan bu gizli
kurumlarmz, bakalm bu adam anlamakta doru bir dnceye ulaabilecekler mi diye merak
ediyordum. ok kr ki bu ala tanmakta onlar da gecikmediler.
Evet, Mustafa Sagirden Ankaraya varr varmaz ilk defa kukulanan, onu tanyan byk vatan
ocuu Mustafa Kemaldi.
Bizim raporlarmz zerine dhiliye vekaleti Mustafa Sagirin mektuplarna sansr koymu,
ngilizce yazlar Trkeye evirttirmi fakat bir ey karamamt. Bu yazlarn altndaki eczal
mrekkeple yazlan satrlar kantlamak iin orada alan kimyagerlerimiz becerileriyle, zel bir
ekilde hazrlanm ilalarla sonunda durum kantlanmt. Bu sayede Mustafa Sagir, stiklal
Mahkemesi nne kt zaman kskvrak balanm ve yaptklarn birer birer anlatmak zorunda
kalmt. O zaman, nceden Almanyada, Afganistanda, Avrupada evirdii frldaklarn,
dndrd dolaplarn Trkiyede kolay olamayacan anlamt. nk Trkiyede de bir istihbarat
servisi vard. Ve bu da, en aa ngiltereninki kadar kusursuzdu. stelik o zaman adam tanmakta
alacak bir sezie sahip Mustafa Kemal de yayordu.
 NGLZ CASUSUNUN MAHKEMES VE DAMI

Birinci Dnya Sava balarnda Tekilt- Mahsusamz ok nemli bir haberle cokuya kaplmt.
Veliaht Vahdettin Efendi, nl ttihatlardan Yakup Cemil Beyle beraber bir hkmet drme
giriiminde bulunmutu. Yakup Cemil, nceden Enver ve Talat ile beraber hareket etmi, Babli
Basknnda bulunmu ve hkmeti devirmiti. Sonradan bakumandan vekiliyle aras almt. ok
cesur ve atak bir subay olan Yakup Cemil, ttihatlar ortadan kaldrmaya karar vermi ve veliahtla
anlamt. Bu ite ngiliz parma da vard. Zira ttihatlarn Alman taraftarl, slam lkelerinin
koruyucusu olan ve hilafet makamyla yakndan ilgili bulunan ngilterenin hi iine gelmiyordu.
Yakup Cemil, sada-solda dncelerini hi korkmadan, ekinmeden sylyor, amalaryla uygun
birtakm ilere giriiyordu. rgtmz, btn bu dzenleri adm adm izleyerek zamannda Enver
Paaya her eyi bildirmiti. Nihayet ak kantlar karsnda her eyi aka anlatmak zorunda kalan
Yakup Cemil, subay olmas nedeniyle Divan- Harp nne km ve sava srasnda iledii bu
sulardan dolay Kathanedeki at poligonunda kuruna dizilmiti. Dnya Sava yllarnda
ngilizler baaramadklar bu hkmeti devirme giriimlerine, imdi de milli hkmeti ykmak
eklindeki dnceleriyle km, o zamana kadar kendisine verilen tm grevleri ok gzel bir
ekilde baarm olan Mustafa Sagiri bulmulard. stanbul Karakol Tekiltn atlatarak ve
kendisine yardm eden gene ngiliz casus rgtne girmi birka Trkle tehlikeli ve byk bir ie
girimi olan Mustafa Sagir, benzersiz bir korkusuzluk ve dzenbazl kiiliinde simgeletirmiti.
Hint Mslmanlarnn temsilcisi gibi Ankaraya gelmi, ksa zamanda hkmet ve vekillerin gvenini
kazanmt. Yalnz hesaba katmad Trklerin de kart rgt olabilecei ve onun ngilizler kadar
baarl olabileceiydi. Nitekim ilk kukular zerine, Karaolanda dedii daire bir gece baslarak
btn yazmalar, gizli belgeleri polisin eline gemi ve rgtmzn uzmanlar tarafndan gizli
mrekkeple yazlan bu mektuplarn yazlar okunmu, ifreleri zlm, kukulu davranlar
yorumlanarak kesin ve amaz kantlarla Mustafa Sagirin casusluu ortaya karlmt. imdi btn
bunlar syletmek kalyordu. Bunun iin de yaplacak tek are bu deneyimli casusa ikence yapmakt.
Onu penceresi tavanda olan bir odaya hapsetmilerdi. Yedii yemekler bir ziyafet masasna
yakacak kadar zengindi. Ne isterse veriliyor ve iyi arlanyordu. Fakat dar kmasna, tuvalete
gitmesine dahi izin verilmiyordu. Odasnda bir oturak vard ve ihtiyacn ancak onunla karlyordu.
Tam on gn kokusuna dayanlamayan bu odada yaam ve ldracak bir hale gelmiti. Koku
korkuntu, yatamyor, uyuyamyor, nefes alamyordu. Direnci krlm ve rkmt. Sonunda onuncu
gn her eyi syleyeceini bildirmi, Emniyet gleri nnde Ankaraya ne amala geldiini
aklamt. Mustafa Sagir bu aklamalarnda yle demiti:
Albay Lawrens, Osmanl mparatorluunu altnlarla ykmt. ngilizler beni de silahla milli
hkmeti ortadan kaldrmakla grevlendirdiler. Amacm Mustafa Kemali vurmakt. Bununla
Trklerin Kurtulu Sava duracak ve milli hkmet yklacakt. Fakat baaramadk, su kimsenin
deil benimdir. Arkadalarm he eyden haberi olmayan iyi niyetli saf insanlardr. Yalnz para iin bu
yardm yapmlardr. Zira ldrme giriimi plan benden baka kimse tarafndan bilinmemektedir.
Mustafa Kemal Paay da, Afgan Kraln vurduum gibi ldrecektim.
Bu itiraf, ele geen belge, gizli dolaplarda bulunan tabanca ve bombalar Mustafa Sagiri daraacna
gtrecek yeterli kantlard. Derhal stiklal Mahkemesinin nne karld. Hkimler Kurulu hsan,
Kl Ali ve Hseyin Beylerden olumutu. Hintli casus hakknda vardklar karar oy birliiyle idam
olmutu. Karar bildirildii zaman Mustafa Sagirin her zaman pembe ve neeli yz nce mor, sonra
sapsar bir renk almt. rgtmzn nemli kiileri bu durumann her evresini izlemi, gereken
aklamalar hkimler kuruluna yapmlard. Fakat casus ok abuk kendisine gelmi ve mahkeme
kararn soukkanllkla karlamaya almt. stiklal Mahkemesinin karar aynen yleydi:
ngilizlerden ald direktifle kendisine Hint Hilafet Cemiyetinin delegesi ssn vererek casusluk
yapmak zere Ankaraya geldii ve Ankaradan stanbulda Ferit Cavit adresine kimyevi bir
karmla gizli olarak yazm bulunduu mektuplarla Anadolu hkmeti ve Mustafa Kemal Paa
hakknda srekli bilgi gnderdii savyla mahkememize gnderilen ngiliz uyruundan Hindistann
Peaver ehrinde doan 34 yalarnda, Mustafa Sagir Bin Zekeriya ile Mustafa Sagirin stanbulda
ngiliz gizli rgt merkezine gnderdii anlalan ve gizli mrekkeple yazl raporlarnn yerlerine
ulatrmakla ad geenin casusluuna katlmak suuyla keza mahkememize verilen stanbul doumlu
42 yanda leri Gazetesi yaz kurulundan Mehmet olu Ferit Cavitle, bylece ngiliz casus rgtne
katld ve Anadoluda zellikle eyh Snusi Hazretlerinin hal ve hareketini yakndan izlemek zere
grevlendirildii ortaya atlan 25 yalarnda Bahriye Temenlerinden rgpl Arif Paazade Mehmet
Alinin yaplan ak durumalarnda Hintli Mustafa Sagirin gerekte 10 yandan beri sadece
ngilizler hesabna casusluk yapmak zere zellikle yetitirildii ve birok yerde ngilizlerin adna ve
karna casusluk yapt ve son olarak ngiliz Hariciye Nezaretinin izni ve ngilizlerin stanbulda
casusluk rgtnde grevlendirdikleri Albay Nelsonun emriyle stanbula gelip, Anadolunun
gvenini kazanm baz kimselerle birlikte Trk-Hint Muhadenet Cemiyeti adyla bir cemiyet kurduu
ve daha sonra Karakol ynetim kurulundan ald gven belgesiyle kendisine Hint Hilafet Komitesi
yetkili delegesi ssn vererek Ankaraya geldii ve Ankarada kimyevi bir karm ve eczal
mrekkeple yazlm mektuplarla ngilizlere gizli konular bildirdii ve bu ekilde casusluk yapt
gerek ele geen kantlarla ve gerek kendi aklamalar ve yaplan duruma srasnda tanklarn
szleriyle ortaya kan Hintli casus Mustafa Sagirin sulu bulunduundan idamna, Mehmet olu
Ferit Cavitinse stanbulda ngiliz Casusluk rgt bakan olduu anlalan ngiliz Albay Nelsonun
gvenini kazanarak casus Mustafa Sagirle, bu rgtn ba Albay Nelson arasnda haberlemeyi
salamak ve u ekilde gerek Mustafa Sagirden gizli raporlar Nelsona, gerekse Nelsondan ald
direktifleri Hintli casusa getirip gtrmesi ve bunu yaparken de para almas, kendisinin Mustafa
Sagirin suuna katld kansn vermise de, Mustafa Sagirin tutuklanmasndan nce iine den
bir korkuyla Hintlinin gerek grevini eski Haber Alma Komisyonu Bakan Binba Rza Beye,
Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal Paaya bir mektupla bildirmesi hafifletici neden kabul
edildiinden ad geenin tutuklanma tarihi, gene ayn sulara katlan eski Badat Belediye Bakan
zzetin kastl olarak ngilizler tarafndan casus olarak Ankaraya gnderildiine dair Mustafa
Sagirin kiisel aklamalarndan baka inandrc bir elle tutulur aklama bulunmamakla beraber,
zzetin Ankaradaki davranlarnn kuku uyandrmas nedeniyle ad geenin hkmetin uygun
grecei bir yerde gzetim altnda ve Bahriye stemen Mehmet Ali Efendinin casusluu sabit
olmad, yalnz kendisinin bu milli davann yrtlmesi iin gerekli gl bir karaktere sahip
bulunmad anlaldndan bu kiinin de stanbula gnderilmesine, Mustafa Sagir hakknda oy
birliiyle, Ferit Cavit, zzet ve Mehmet Ali haklarnda ounlukla ve tmnn yzlerine kar karar
verildi.
23 Mays 1337 stiklal Mahkemesi yelerinden Elaziz Vekili Hseyin Bey, dierleri hakkndaki
karara kar olmasnn nedenini yazyla yle aklamt:
Ferit Cavit ile zzet hakkndaki karara karym. Zira Mustafa Sagirin casusluu ne kadar
kantlanabilmise dierlerinin de buna katlmalar o
kadar ayan ve aktr. En ok Nelsonun emriyle alan ve Ankaraya gelerek kimyevi mrekkeple
yazlm mektuplar getirmesi ve szl talimat getirip gtren olmas bu casusluu yalanlanamaz
duruma soktuundan Ferit Cavitin de idamn dilerim. zzete gelince, Nelsonun bir mektubunda
zzet, eyh Snusi ile grt m? sorulmas, Mustafa Sagirin bir mektubunda bundan sz edilmesi
ve Ankarada grev isterken yarbayla atand halde gitmeyerek eyh Snusinin yannda kalmakta
diretmesi, Nelson-Mustafa Sagir-Ferit Cavitten oluan rgtte bulunduunu aka ortaya
koyduundan zzetin de idam gerekiyor. Ferit Cavitin Binba Rza Beye verdii mektuplar bir
dankl dvtr. nk Mustafa Sagirin tutuklanmasndan sonra dhiliye vekiline verilmitir.
Mustafa Kemal Paaya yazlan mektup da paann eline gemeden stanbula gelen ehzade mer
Faruk Efendinin getirdii belgeler iinde polis tarafndan ele geirilmitir. Dier taraftan Binba
Rza Beyle Yarbay Aziz Beyin casustan sk sk para almalar, ancak ve son dakikada
kukulanmalar da beni tatmin etmediinden her ikisi hakknda kovuturma balatlmasna ve casusa
evirmenlik yapan Bahriye Temeni Mehmet Alinin de askerlik mesleinden atlmasyla stanbula
geri gnderilmesini gerekli gryorum.
yelerden Elaziz Vekili Hseyin Beyin kar yazs dikkate alnmam ve stiklal Mahkemesinin
yukarda kopyasn verdiimiz karar uygulanm ve bir akamst Hintli casus Mustafa Sagir,
Karaolan arsna on binleri aan kalabal yararak getirilmiti. Sngl bir askeri mfreze
tarafndan kuatlm, eli kelepeli, beyaz bir entari giydirilmi olan casusun pembe yz, erevesiz
gzlkleri uzaktan fark ediliyordu. arnn ortasna kurulan daraac nnde stiklal Mahkemesi
Ktibi Rza Bey yksek sesle mahkeme kararn okumutu. Halk, Ankaraya Mustafa Kemal Paaya
ldrme giriimi dzenlemek amacyla gelen bu sahte Hint Hilafet Cemiyeti delegesini szyor ve
nefretle ona bakyordu. Hi kimse, insanlar bu eytan Hintli kadar aldatmamt. Ortada k kmyor,
karar okunurken herkes bir kelime karmaktan deta korkuyordu. Karar okunurken casus yava yava
canlanm ve gcn yeniden elde etmiti. Hlbuki gelirken iki jandarmann kollarnda yryordu.
Karar okunduktan sonra Refik Bey hazrlanm olan yaftay Mustafa Sagirin gsne bir engelli
ineyle ilitirmiti. Bundan sora Rza Beyin bir iaretiyle jandarmalar Mustafa Sagiri idam
sehpasnn nne getirmilerdi. Bunun altnda bir tahta masa duruyordu. Mustafa Sagir gl
admlarla ilerledi. ingene cellat Celal, ona iri siyah bir zeytin tanesi uzatt ve azna koymak istedi.
Mustafa Sagir sordu:
Nedir o, afyon topa m?
Hayr, zeytin tanesi, bunu yutarsanz zahmet ekmezsiniz.
stemez, byle daha iyi.
Siz bilirsiniz, imdi masaya kacaksnz...
Mustafa Sagir etrafna bakt, sonra kararn vermi evik bir insan gibi masaya frlad. Herkes
casusun gsterdii soukkanlla am kalmt. Mustafa Sagir masaya knca ingene cellat da
yanna kmt. Yal ipi dikkatle bu semiz enseye geirdi. Biraz ilmii kltt. Casus gzlerini
yummutu. Dudaklar kprdanyordu. ingene masadan aa atlad. Jandarma subaynn yzne bakt.
Onun emri zerine masaya bir tekme yaptrd. Masa grltyle devrildi. Direkler gcrdad. Lks
lambalarn altnda Mustafa Sagirin iman vcudu direk arasnda bir sre salland. ingene
ipi biraz daha ekti. Doktor bir sandalyeye karak kalbi muayene etti. Her ey tamamd. Jandarmalar
kelepeleri zdler. Her casus gibi, Mustafa Sagir de kaderine bu ekilde eriti.
 STANBULA GELEN BEYAZ RUSLAR VE MLL
MCADELE

Birinci Dnya Sava daha 1917 ylnn sonbaharnda arlk Rusyas iin tehlikeli bir grnm
ortaya koyuyor, alk ve yoksulluk byk kentlerin yar plak halkn kemirirken, btn cephelerden
de silah ve cephanesizliin yaratt lk, homurtu ve olumsuz direni haberleri geliyordu. Savan
balangcndan beri, Petersburgdaki Rus Saray ve bu sarayn gzel kadnlar, hayvans duygular
dnyaca n bulmu Papaz Rasputinin etkisi altnda elence iinde yayor, ok dindar ve zavall bir
hkmdar olan Romanoflarn son ar kinci Nikola da byk bir aresizlik iinde kvranyordu.
Savatan ok nce, Almanyada ve svirede gizli rgt kurmu ve yabanc devletlerin korumas
altna girmi Bolevik gruplar, Rus polisinin btn dikkatine ve arlk jandarmasnn srekli
izlemesine karn Rusyann ilerinde, byk kentler olan Moskova, Petersburg, Kazan, Tiflis,
Harkov ve Odessada birtakm ubeler kurarak, ii ve kylye sokulabilmesini ve onlar kendi niyet
ve amalarna hizmet edecek bir hale getirmesini bilmilerdi. Batdan gelien korkun Alman
saldrs bir ara Petersburg (Leningrad) nlerine geldii zaman ve Trklerin baarl anakkale
savunmasyla Rusyaya yardm yaplamad da gz nnde tutularak, Rusyann daha fazla
direneceine ne kendisinin ve ne de balaklarn inandrmak mmkn olmutu. Almanlar,
Bolevikleri kkrtarak onlara para ve silah yardm yaparak bu ykl hzlandrdlar. 1917
sonbaharnda, byk Rus kentlerinde baarl olan devrim, nceden Kerenski adl bir efin bakanlk
ettii ve daha lml komnistlerden bir araya gelmi Menevikleri i bana getirmise de, alt ay gibi
ksa bir zamanda asl gerek Boleviklerin sahneye kmasna engel olamamt. Bu dalma
dneminde Omskta korunan ar ve aile bireyleri, kzlar, veliahd ve gzbebei oluyla beraber bir
gece kuruna dizilmilerdi. Karanlk ve sessiz bir gecede, Sibiryann bo ve kk bir kasabasnda
ilenen bu korkun cinayetlerin Rusyada daha neler olacan gsteren bir iaret olduunu anlamakta
geciken dnya, Rus ykmnn btn dramn daha sonra perde perde seyretmiti. Bu olay zerine her
tarafta Kzllar galeyana gelmi ve Leninle arkadalar iktidar ele almlard. Fakat eski bir gemii
bulunan koskoca arlk birdenbire kemezdi. ara sadk generaller ve amiraller derhal harekete
geerek ve henz savan bitmediini de gz nne alarak emir ve kumandalarndaki gleri bu i
savaa srmlerdi. Sibiryada Amiral Kolak kuvvetleri Moskova zerine yryordu. Kafkasyadaki
General Denikin birlikleri harekete gemiti. Krmda Karadeniz donanmasna kumanda eden Amiral
Vrangel ise ordularna, Kzllara kar sava emrini vermiti. Kuzeyden General Budenevi de
Petersburgu kuatmt. Alman cephesinde atekesin olmasna ramen bu i savan, bir avu
ihtilalciyi hemen yere sereceinden o tarihlerde kimsenin kukusu yoktu. Fakat olay hi de sanld
gibi gemedi. Sibiryadaki kuvvetlerin banda bulunan Amiral Kolak Kzlorduya yenildi, tutsak
dt ve kuruna dizildi. General Denikin bir suikasta kurban gitti, ngiliz ve Franszlarn yardmna
ramen ordusu dald. General Budenevi de kuatmay brakp geri ekilmek zorunda kald. Fakat
en korkun olay, ara sadk Ruslara, o zaman verilen bir isimle anlatlan Beyaz Ruslarda grld.
Bunlar bir sr kanl savalar yaparak ve geri ekilerek Romanyaya sndlar. Amiral Vrangelin
karsnda Bolevik Rusyann daha o zamandan tannm bir albay vard, ki ans kendisini kinci
Dnya Savanda askerliin en yksek kademesine kadar karmt. Bu kii Mareal Budiyeniydi
(Havzada Mustafa Kemal Paayla gren Rus subay). Bu albay ok iyi bir askerdi ve bizim
tarihimizin nl 93 Harbinde dou ordularna kumanda eden bir Rus generalinin olu olup, onun Krt
bir kadnla evlenmesinden dnyaya gelmiti. Annesi Mslman olan ve kannda Trklk bulunan bu
asker, ocukluunda papazlarn elinde Ortodoks olarak bytlmt. Onun iin Albay Budiyeni
Trklere ve Mslmanlara kar dmanca bir duygu tamyordu, fakat arn dman, yeni devrimin
de en gzde askeriydi. Vrangel ordusunu tam bir bozguna uratmt. Bu ordu ve ara sadk kalan
halk, Romanya topraklarna kendilerini atmlar ve Birinci Dnya Savann galiplerine
snmlard. Kstence Limanndan her gn maher gibi kalabalkla kalkan Mttefik gemileri bu
kaaklardan iki yz binini Trkiye topraklarna boaltmt. Bu snmaclar stanbula, Tekirdaa,
Geliboluya, Silivriye, anakkaleye, Bandrmaya ve Mudanyaya yerletirilmi ve o zamanlar
Trkler bu tarihi dmanlarna kar gerekten byk bir cmertlik gstermilerdi. Bu tarihte
kendisiyle konutuumuz bir Rus binbas bana Biz asrlarca Byk Petronun vasiyetnamesinin
etkisinin altnda kalarak bu kenti ele geirmek dyle yaadk. Savaarak gireceimizi umduumuz
bu gzel lkeye, snmac ve kaak olarak snacamz bize kim syleyebilirdi? Tanrnn yaratt
sebebe baknz ki sizleri tutsak edip uak gibi kullanacamz zannederken hepimiz bir Trk ailesinin
yannda imdi i ister olduk. Bu, felein bizimle ok dramatik bir ironisi beyim demiti.
Ben kendisine gven vermi, Trk ve Rus uluslarnn birbirini takdir ettiini, bata bulunan iki
hanedann birbirleriyle siyasi ekimelerinin birtakm savalara yol atn kendisine anlatmtm. O
zaman lkemize snan btn Beyaz Ruslar, Trklerin cmertliini, konukseverliini, dene kar
her zaman kalbinde duyduu valye duygularn aka sylemiler ve bizi imdiye kadar yanl
anladklarn da eklemilerdi.
Mttefiklerin bunlar lkemize getirmekten amac uydu: A ve skntda olan Beyaz Ruslardan
paral asker salamak, bunlar Yunanllarla beraber Anadoluya karmak ve Kurtulu Savan
srdrmek isteyen Ankaray bozguna uratmak. Biz, gizli rgtmzle bu duruma engel olmaya
alm ve ajanlarmzla Vrangel ordusunu iinden datmtk. Bu konuda bize yardm dokunanlarn
banda Rus arlk Filosu subaylarndan Amiral Sadk slamof vard. Aslen Mslman olan ve arlk
Donanmasnda grev yapan yukarda ad geen, arlk devrinde defa Kuzey Kutbuna gnderilmi
ve son seferinde Kuzey Buz Denizinde bo bir ada kefederek buraya Rus bayran diktii iin
dllendirilerek Rus ar tarafndan kendisine amirallik rtbesi verilmi ve bir nianla
dllendirilmi, bu bilinmeyen adaya da slam ismi verilmiti. Fakat Rus yasalarnda Mslman olan
bir kiinin amiral olmasna asla izin verilmemektedir. Amiral olmas iin Ortodokslua gemesi
nerilen Sadk slamof, bunu kabul ettii halde Madam slamof bu ie fena halde kzm ve ona Ben
seni Mslman olduun iin istemitim. ayet amiral olmak iin bunu yaparsan senden boanrm
deyince Sadk slamof bundan vazgemi, bunu haber alan Rus hkmeti, Sadk slamofla Volga
Mslmanlarn kazanmak amacyla zel bir yasa kararak, Sadk slamof gibi lkesi iin byk
yararllklar olan bir kimsenin amiral olmas yznden din deitirmeye zorlanamayaca bu yasada
belirtilmiti. te Vrangel ordusunda bulunan Amiral Sadk slamofun bize ok yardm dokunmu,
bize gizli bilgiler vererek Mttefiklerin amalarn ve Beyaz Ruslardan bu amalara uyabilecek
kimselerin isimlerini bize vermiti. Sadk slamofun byk olu Yakup slamof bir sre stanbulda
yaadktan sonra yetitirilmek zere Amerikallar tarafndan Amerikaya gnderilmi ve hava subay
olmak zere eitim grrken bir deneme uuunda havada uayla yanarak lmt. Sadk slamofun
kk olu lyas slamof daha sonra Amerikaya gitmi ve orada renim grm olup halen telsiz
mhendislii yapmaktadr. slamof ailesi Kazanldr. 1928de stanbulda len Sadk slamofun
kars olan Madam slamof, giderlerini kendisi vererek Eypsultandaki mezarla gmdrm ve
slam dinine uygun bir ekilde defin yaplarak Sadk slamof Allahn rahmetine braklmtr. Sadk
slamofu ne kadar rahmetle anarsak, aslen Rus olduu ve Ortodoks bulunduu halde Trkleri ve
Mslmanlar sevmi olan einin, onun yannda kahramanca hizmetimizde bulunmasn da vnle
belirtir ve kendisine uzun mr dileriz. Eer Birinci ve kinci nn Savalar kazanlmsa, erkez
Ethem kuvvetleri datlmsa bunda, sava alanlarnda elde edilmi zaferlerden sonra stanbulda
snmac olarak yaayan ve bunlardan yeni birlikler oluturmak isteyen ngilizlerin amalarna
eriememelerinin, gerek gizli rgtmz elemanlarnn ve gerekse Beyaz Ruslardan bizimle beraber
alanlarn baard baarlarn byk pay olduunu tarihe ve kamuoyuna aklamay grev bilirim.
Bir bat ataszn de burada tekrarlamalyz: Byk ileri, byk uluslar baarr.
Trk milleti, Kurtulu Sava yllarnda dnyann en byk davasn baarmtr. Bu baar sava
alanlarnda olduu kadar kentlerin iinde, ky ve kasabalarda elde edilmi, omuzlar apoletli,
yakalar srmal veya yldzl kumandanlarn yannda, nnde veya arkasnda resmi ve sivil, isimleri
bilinen veya bilinmeyen, dinleri Mslman veya Hristiyan, fakat hepsi Trk, hepsi Trk dnyasnn
bamszlk ve zgrl iin grev alm on binlerce insann emeiyle elde edilmitir.
Unutulmamaldr ki, Kurtulu Savann tarihi bugne kadar yazlmamtr. Bir gn tarihilerimiz bu
byk sonuca eriirlerse, aknlk ve ders alnarak grlecek parlak bir manzara karsnda
kalacaklardr. O da nlerine kacak saysz, ad bilinmeyen kahramanlarn oluturaca gruplardr.
te o zaman, bu bamszlk savana niin bir ulusun sava denildiini herkese anlatmak olanakl
olacaktr.
 BOAZLIYAN KAYMAKAMI KEMAL BEYN DAMI

stanbulun yabanc igali altnda kald yllarda Trk halkn kalbinden yaralam, ona olaylardan
sonsuz ac ektirmi bir olay da Boazlyan Kaymakam Kemal Beyin idamyd. Meslee gen ve
idealist bir vatansever olarak giren Kemal Bey, birok deerli grev yaptktan sonra, Birinci Dnya
Savann son yllarnda Boazlyan kaymakaml ve Yozgat mutasarrf vekilliinde bulunmu ve bu
sralarda dhiliye nezaretinden yle bir ifre almt:
lenizde bulunan tm Ermenileri 24 saat iinde yola karacaksnz, bunlarn gnderilecei yn
Suriyedir. ifrenin alndnn acele bildirilmesi.
Kemal Bey bu ifrenin alndn telgrafla nezarete bildirmi, sonra da jandarma kumandann
yanna alarak ilgililere ile snrlarndan dar kmalarn anlatmt. Kaymakam Kemal Bey bu
emri vermekle kalmam, ilenin boaltlmasn kendisi gzetmiti. Ermeniler gzyalar dkerek
yllarca ekmek yedikleri, alveri ettikleri, atalarn gmdkleri bu topraklardan ayrlacaklard. Bu
onlara pek ac gelmiti. Ama yapacak bir ey yoktu. Emir byk yerden, ttihat ve Terakki Frkas
Genel Merkezinden geliyordu, bunun nne de hi kimse geemezdi. Onun iin umutsuzluk ve ac
iinde lkeden ayrlyor, giderken yanlarna bir ey alamyorlard. Yalnz bu gmenler bilselerdi ki
balarna gelen bu ykma, ttihat ve Terakki Frkasndan ok, gene kendilerinin Tanak ve Hnak
adl komitalarnn rol vardr. Anlam olsalard ki Birinci Dnya Sava balad ve Rus
ordularnn Anadolunun dousundaki suu olmayan Trk kasaba ve kylerini bast zaman, onlara
nclk eden, yol gsteren ve her yere girdikleri zaman ihtiyarlarn torunlarnn nnde dorayan,
kzlarna analarnn yannda tecavz eden, ocuklarn paylaan gene bu Ermeni komitaclaryd ve
nihayet genel merkezin bu emri sradan bir karlktan baka bir ey deildi, belki o zaman bu
srl hakl bulur, yaplan fenalklarn binde biri olduuna inanr ve susarlard. Erzurumun
kahraman dadalarna, Erzincan ve Sivasn ii d z Trk halkna Rus igali altnda Ermenilerin
uygun grd eziyetler asla unutulur davranlar deildi. Tanaklarn hayduta toplu kymna, ttihat
ve Terakki de Ermenileri Suriyeye doru g ettirerek karlk vermiti. Kk bir kasabann
kaymakam bu ifreye nasl kar durabilir, nasl verilen direktifi uygulamazd? te Boazlyan
kaymakamnn suu buydu: Emre uymas! imdi de bunun cezas olarak idam edilecekti. Krt Mustafa
Paa Divan- Harbinde konuan Kaymakam Kemal Bey yle demiti:
Ben emir aldm. Bir memur ald emre uymakla ykmldr! Ben srgn olarak kasabadan
karlanlara en insanca davranta bulundum. Nitekim imdi de hibir vicdan azab duymuyorum.
Divan- Harp Bakan Nemrut Mustafa Paa oturduu yerden dorularak Kemal Beyin yzne
barmt: K kyamette bu kadar insan, oluk ocuuyla dalara, yaylalara srerken Allahtan hi
korkmadn m? Bir gn senden bunlarn sorulacan dnmedin mi? Hem stelik jandarmalara
onlar snglemesini de emretmisin, ne dersin?
Hayr, bunu asla kabul etmem. Ben kimsenin lm iin emir vermi bir adam deilim.
On binlerce zavally, kadn, ocuk demeden, bu Allahn knda, soukta, da balarnda
yrtmek, sanki snglemekten daha m iyidir? stelik sen bir yneticisin, bunlar senin korumana
vermilerdir, (sesini ykselterek) lkemizde yaayan vatandalarn birini dieri zerine srerek can
ve mallarna saldrmaya yreklendirmenin cezas nedir bilir misin?
 damdr paam!
Kendi hkmn kendi aznla verdin Kemal Bey, biz de senin iin bu karar varmtk.
Krt Mustafa Paa Divan- Harbi81 Boazlyan Kaymakam ve Yozgat Mutasarrf Vekili Kemal
Beyi bylece idama mahkm etmiti. Gnlerden beri stanbul bu yarglamayla ilgiliydi. Halk iin
iin kaynayordu. dam haberi duyulunca heyecan son snrna ulamt. Acaba idam karar nerede
ve nasl uygulanacakt? Herkes bunu renmek istiyordu. Hlbuki bu srada bundan daha nemli bir i
vard. stanbul Limannda bir sava gemisi sefere hazrlanyordu. Bu Fransz sava gemisinin ismi
Demokrasi idi. Ferit Paa hkmeti Sevr Antlamasn imzalamaya karar vermiti. Ertesi gn
Osmanl delegeler kurulu bu gemiyle Fransaya hareket edecekti. Bu kurulda Maarif Nazr Badatl
Hadi Paa, ileri gelenlerden Filozof Rza Tevfik ve Hariciye Mstear Reat Hikmet Beyler vard.
Onlar da hazrlklarn tamamlyorlard. Fakat stanbulda hibir kimse bu kurulla ilgilenmiyordu. te
bu geminin hareketinden iki saat nce bir akam stanbul halk akn akn Beyazt Meydannda
toplanmaya balamt. Tekilt- Mahsusamzn eski arkadalar ve M. M. Grubuna ye adamlarmz
bu meydanda bulumulard. Ben de bu irkin grnty grmeye gitmitim. Yalnz herkes birbirine
soruyordu:
Niin byle karanla braktlar?
lerine yle geliyor da onun iin.
Meydan dolduran insan kalabaln on binlerin stnde buluyordum. Saat leden sonra bei
geiyordu. Yollar, meydanlar, damlar byk bir kalabalkla dolmutu. imdiki niversitenin rektrlk
dairesinin nndeki narn altna ayakl bir daraac kurulmutu. Bu idam sehpasnn etraf
jandarma ve polisle kordon altna alnmt. Binann nnde ngiliz, Fransz askeri gleri de yer
almt. Krt Mustafa Paa Divan- Harbinin kimlerden emir aldn gsteren bu yadsnamaz
kantlar bylece ortada duruyordu. Halk bir deniz gibi dalgalanyordu. Gne Sleymaniyenin
arkasndan sessizce batyor, ortala pembe bir akam rengi sinmi bulunuyordu. Birdenbire bu
kalabaln bir anda sustuu grld. Kimse nefes bile almyordu. stnde Daire-i Umum-i
Askeriye yazl ve bir zafer tak gibi ssl Harbiye Nezareti kapsndan kan sngl bir mfreze
askerin ortasnda yz gz solmu, stnde beyaz bir gmlek bulunan, yaklak 35 yalarnda,
hakszla uram Boazlyan Kaymakam Kemal Bey grnmt. Yava yava yryor, imdiki
rektrln nndeki daraacna yaklayordu. Olduka korkusuz ve sakindi. Kaderine kendisini
teslim etmi gibiydi. Son sznn olup olmad sorulunca halka seslenmiti:
Sevgili vatandalarm, ben bir Trk memuruyum. Aldm emri yerine getirdim. Grevimi
yaptma yrekten inanmaktaym. Sizlere yemin ederim ki ben susuzum, son szm bugn de budur,
yarn da budur. Yabanc devletlere yaranmak iin beni asyorlar. Eer buna adalet diyorlarsa
kahrolsun byle adalet!
Bu ses sanki uzak dalara gitmi, arpm ve oradan aynen geri gelmi gibi, halkn aznda tekrar
edilmiti:
Kahrolsun byle adalet!
Benim sevgili kardelerim, asil Trk milletine ocuklarm emanet ediyorum. Bu kahraman millet
elbette onlara bakacaktr. Vatan urunda cephede len bir insan gibi ehit gidiyorum. Allah vatan ve
milletimize yok olmay gstermesin. Amin!
Halk hkra hkra alyordu. Meydan tmyle yasa brnmt. O srada imdiki rektrlk
kknn penceresinden bakan dnemin Adliye Mstear Sait Molla, cellatlara fkeyle barmt:
Syletmeyin bu alak herifi! Hemen asn bu kpei, ne duruyorsunuz
it olu itler!
ingeneler derhal daraacnda sallanan ipin ilmiini Kemal Beyin boazna geirmilerdi. Onu
sandalyenin stne kardlar ve birka saniye
iinde ipi ekerek sandalyeyi bir tekmeyle devirdiler, sonra ipi biraz daha yukar ektiler. Havann
karard bu anda o bir kt uurtma gibi biraz havada salland, sonra yz morard ve dili sarkt.
Trk milletinin bu kahraman evlad, dman igalinin bir kurban olarak ipe ekilmiti, fakat ans bu
ulusun kalbinde sonsuza dek yaayacaktr. O akam asker, jandarma, polis halk glkl datmt.
Ke balarnda ngiliz, Fransz askerleri ve makineli tfekleri de her an tetikte hazr duruyordu. O
gece Beyazt Camisinin gasilhanesine braklan Kemal Bey, ertesi gn halkn katld byk bir
cenaze treniyle ve hocalarn tekbir ve tehlilleriyle gzyalar iinde Kadkye gmlmt. Ondan
kalan vasiyetname udur:
Merhum sevgili olum Adnann gmld Kadky Kudili ayrndaki mezarlkta yavrumun
yannda gmlmeyi diliyorum. Teyzem ve kardeim Kadkyde oturmaktadrlar. Teyzemin adresi
Mhrdar Caddesinde 67 numaral evdir, ad smet Hanmdr. Gmlmem iin gerekli para
teyzeme dettirilmelidir. Mezar tam, onurlu Trk ve Mslman kardelerim tarafndan dikilmeli ve
stne yle yazlmaldr: Ulusu ve lkesi urunda ehit olan Boazlyan Kaymakam Kemalin
ruhuna fatiha. Yklm eim Haticeye, yavrularm Mzehher ve Merrefe yardm edilmesini,
yavrularmn eitim ve retimine zen gsterilmesini vatandalarmdan beklerim. Babam
Karamrsel eski vergi memuru Arif Bey de aresizdir. Kardeim Mnir de kimsesizdir, bunlara da
yardm olunursa honut olurum. Trk milleti sonsuza dek yaayacak, Mslmanlk asla yok
olmayacaktr. Allah ulusumu ve lkemi yok etmesin, kiiler lr, millet yaar. nallah Trk ulusu
sonsuza dek yaayacaktr.
30 Mart 1335/Boazlayan Kaymakam Kemal.
81 Daha nce Divan- Harp Bakan Hayret Paayd. Fakat gnlerce dnm, tanm bu hakszla dayanamam ve Ferit Paa ile
byk bir tartmadan sonra grevi kendi isteiyle brakmt. H. Ertrk.
 EHZADE OSMAN FUAT EFENDYLE BR KONUMA

Birinci Dnya Savann son ylnda Afrika Ordular Grubu Kumandanlna Harbiye Nazr ve
Bakumandan Vekili Enver Paa tarafndan atanan ehzade Osman Fuat Efendi, asl rtbesi svari
albayl olan ve Afrikada bulunaca srece bir rtbe yukardan maa ve denek alacak olan ve
kendisine paalk verilerek terfi ettirilen shak Paayla Afrikadaki btn birliklere ve orada bulunan
subaylara emir ve kumanda etmek zere gnderilmilerdi. Bunlar Avusturya-Macaristan kylarnda
Pola Limanna varmlar, orada Avusturya Hanedanndan Prens Briganzaya katlmlard. Bu
limanda bir Alman denizalts kendilerini beklemekteydi. Osmanl mparatorluunun gerek slam
dnyasyla, gerekse ana vatandan uzak eyaletlerindeki rgt yneten Harbiye Nezaretindeki
Tekilt- Mahsusa veya dier adyla Umum- arkiyye Dairesi, ehzadeyle shak Paann hangi
yoldan, ne ekilde geeceini belirlemi, yolculuklar iin gerekli subaylar grevlendirmi ve Alman
Genelkurmayyla da ifreyle haberleerek onlar da durumdan bilgilendirmiti. Sava yllarnda
bizim de iinde bulunduumuz drt devlet ittifaknn emrindeki btn birlikler direktiflerini nce
Alman Genel Kararghndan almaktaydlar. ehzade Osman Fuat Efendi, Pola Limanndan hareket
eden bir denizaltyla Afrika sahillerine km, Bingazi ve Trablusgarptaki Osmanl birliklerine
katlmt. Fakat Dnya Savann drdnc yl Alman ordularnn kendi cephelerinde zayflad ve
son Temmuz saldrsn da baaramadklar bir zamana rastlyordu. Avusturya-Macaristan
mparatorluu ordular da her yerde, zellikle sonzoda82savunma savalaryla urayorlard.
Bulgaristann durumu mttefiklerini rktyor ve her an bir srpriz bekleniyordu. Osmanl
ordularysa Irak ve Suriyede gerilemekte, her an bu geri ekilmenin ykc bir sona doru gitmesi
beklenmekteydi. Bu nedenle Afrikadaki bir avu vatanseverin oynayaca belli bal bir rol de
yoktu. Osmanl Bakumandanl, Sultan Vahdettinin yeeninden slam direniileri zerinde
hilafetin olas gcnden yararlanmay dnmt. Fakat btn bu dnceler dsel birtakm
dileklere dnm, Mondros Antlamasnn imzasyla aslnda btn Afrikadaki birliklerin silah ve
cephanelerinin talyanlara teslimi, subaylarn kurulacak kamplarda enterne edilmesi ve bar
antlamasnn imzalanmasna kadar her yerde olduu gibi bu uzak beldelerde de dmanlk
gsterilmemesi kararlatrlmt. te o zaman ehzade Osman Fuat Efendi yurda dnm ve
Ortakydeki sarayda kendi dairesine kapanmt. Benim iin ehzadeyi ziyaret grevimin
gereklerindendi. Zira antlamayla Tekilt- Mahsusa kapatlyor, orada kalan st rtbeli subaylar ve
subaylarn kimler olduu, ailelerine balanacak maa bakmndan nemli oluyordu. ehzadeyi
Ortakydeki sarayda ziyaret etmi ve tilaf Devletlerinin birer bahaneyle Anadolunun eitli
yerlerine asker karmalar, Boazlar, limanlar igal eylemleri, karasularmz donanmalaryla
kontrol altna almalarnn nereye varacan ve zellikle Afrikada ehzadenin ardnda brakt
birliklerdeki subay ve erlerle yerli halkn bu durum karsnda ne dndklerini de renmek
dileimi bildirmitim. Osman Fuat Efendi bana, Amcam Sultan Vahdettinin ngiliz korumasna
snmak istemesi slam dnyasnda tiksinmeyle karlanmtr. Burada amcamn byk bir aymazla
dtn sanyorum. Dou illerimizdeki milli hareketin geliimi, btn Afrikadaki slam dnyasnn
cokuyla izledii yaamsal bir davrantr. Bunun iindir ki, Trablus ve Bingazideki subaylar ve
yerel direniiler, ellerindeki silah ve cephaneyi tilaf Devletleri topluluundan olan talyanlara asla
teslim etmemilerdir. Bu konuda devam edecek ve btn slam dnyas, Anadolu hareketine
katlacaktr demiti.
Sayn Osman Fuat Efendi, dncenize gre yce Osmanl Hanedannda kimin bu milli davaya
eilimi oktur ve sizce bu harekete kar nasl bir ilgi gsterilmektedir?
Amcam Sultan Vahdettinden hayr yoktur. O tmyle gaflete dmtr. Bana Veliaht Abdlmecit
Efendinin daha doru ve daha baarl bir padiah olaca dncesi uygun geliyor. Abdlmecit
Efendi, zgr dnceli, Avrupay daha iyi tanyan bir insandr. Fakat baarl olmas ok gtr.
nk nce amcam kendisine olanak tanmayacaktr. Dier taraftan ngilizler Abdlmecit Efendinin
Anadoluya gemesine izin vermeyecektir. Btn bu olanakszlklar varsayalm yoktur, Mustafa
Kemal Paann, Abdlmecit Efendiyi oraya kabul etmeyeceini sanyorum.
Peki bu durumda sizce Anadolu harekatnn baarl olmas mmkn mdr?
Orasn ancak Allah bilir. tilaf Devletleri byk bir savatan galip kmlardr. Onlar yenmek
kolay olmaz. Trkiye er ve ge byk devletlerden birinin ya korumas veya mandas altna
girecektir. Aslnda ekonomik kaynaklar da kendisini ynetmeye yeterli deildir. u dakikada be yz
milyon altn lira borcu olan ve Dyun- Umumiyeyle83 ngiltere ve Fransann ekonomik korumas
altna giren bir devletin bamszlndan bahsedilemez. Bu borcu demek iin Osmanl
mparatorluunu paralamak gerekmektedir. Diyelim ki bu da gereklesin, sonra ne olacak,
sorarm size, kendi kaynaklaryla bu devletin geineceini sanyor musunuz? Trkiye bir tarm
lkesidir ve byle devam etmek zorundadr da. Bugn Avrupann gelimilii de herkese
bilinmektedir. Byk devletler sanayi lkesidir. Bu stnlk onlarda kaldka ve biz onlardan gelecek
paraya gereksinim duyduka, Trkiyenin grnteki bamszl da bir anlam tamaz. Allah
amcama yardm etsin, bu iin iinden kmak ok gtr.

ehzade beni Tekilt- Mahsusa ilerinden iyi tand ve Enver Paann ne kadar yakn
olduumu bildii iin son derece rahat konuuyor, birok nemli noktaya deiniyordu. Hi kuku yok
ki Osman Fuat Efendi, Osmanl ehzadeleri iinde en olgunlarndan biri ve evresinde olup biteni
analiz etmesini bilenlerden bir tanesiydi. Anlyorum ki amcas Vahdettini hi sevmiyor,
Abdlmecitten saygl bir dille sz ediyor, Mustafa Kemal Paaya kar gvensizlik gsteriyordu.
ehzadeyi zellikle bu konu zerinde konuturmak amacyla kendisine yle bir soru sormutum:
Sayn ehzadem, Mustafa Kemal Paann giritii ileri baaracana dair bir umudunuz var
mdr?
Paay ok iyi tanmam. Yalnz amcamn yannda birka defa grdm ve grtm. Kararl, zeki ve
uyank bir kiiye benziyor, amcama kar da son derece sayglyd. imdi onun kart olarak i
yapyor. Buna ardm. Allah korusun yce lkemiz ikiye blnme tehlikesindedir. Dmanlarmzn
bundan yararlanmalarndan korkuyorum. Allah vere de bu dndklerimiz gereklemese.
ehzade Osman Fuat Efendi, milli hareketin bu ekilde gelimesini istemiyor, iin bana kesinlikle
bir ehzadenin gemesini, gerekirse padiahn bu ehzade iin saltanattan ayrlmay gze almasn
neriyordu. Bu tarihi grmemiz, Tekilt- Mahsusann kapatlma ilerinin bitirilmesi srasnda
eitli karar ve bildiriler bekleyen sorunlar iinde anlarmzda ana hatlaryla yaayan bir sohbetten
ileri gidemedi.
Osman Fuat Efendi, bu zgr olanlara yakacak dncelerinden tr sonradan kendisinden
kukulanan Sultan Vahdettin tarafndan uzun zaman gz hapsine alnd. Onunla bir daha baka bir
frsatla da olsa grme yaplamad. Aradan zaman getikten sonra belki ehzadenin dncelerinde
bir deime olmutu. Yalnz Abdlmecit Efendi Anadoluya gemek iin gl bir istek duymu ve bu
hareketi hazrlamak iin olu ehzade mer Faruk Efendiyi, Ankaraya gndermeye kalkmt.
ehzadenin yanna bir kurmay albay katmt. Her ikisi neboluya kmlar, fakat Ankaraya
gidememilerdi. Zira bizzat Mustafa Kemal Paann verdii emir uydu: ehzadeyi derhal geldii
yere gnderiniz.
82 E.n: imdiki Slovenyada bulunan bir blge.
83 Osmanl mparatorluunun yabanc devletlerden ald borlara karlk gsterdii gelirleri toplamak zere kurulmu, yabanc
yneticilerin ynetiminde ve istanbulda bulunan kurum.
 ERMEN PATR ZAVEN EFENDNN LSTELER

Mtareke yllarnda stanbul halk Beyaztta yalnz Boazlayan Kaymakam vatan ehidi Kemal
Beyin idamn tank olmamt. Orada daha birok idamlar birbirini izlemi ve vatan ocuklar
daraalarnda can vermiti. Btn bunlar kindar insanlarn, Trk dmanlarnn eseriydi. Bunlarn
banda Ermeni Patrii Zaven Efendi bulunuyordu. Onun devaml dzenledii listeler Sadrazam
Damat Ferit Paann eline sktrlyor, Kurtulu Savann bu en azl dmanysa bu listeleri
hibir inceleme yaplmadan btn Kurtulu Sava kahramanlarnn idam kararn vermi olan Nemrut
Mustafa Paa Divan- Harbine gnderiyordu. Bu divan- harpten ne gibi kararlar kacan kendi
yaamnda grm bir insan olarak sylemeliyim ki, sonu iyi deildi. Kendisine kaderi teslim edilen
herkes, son nefesini daraacnda vermeliydi.
Patrik Zaven Efendinin listesinde kimler yoktu ki... Boazlyan Kaymakam Kemal Beyi, Urfa
Mutasarrf Nusret Bey izlemiti. Patrik Zaven Efendinin grne gre btn Trkler Ermeni toplu
kymna katlm sululard. Hlbuki sorun iki partinin ekimesiydi. Birinci Dnya Sava balad
zaman, Rus ordularna nclk yapan Tanak ve Hnak Ermeni etelerinin militanlar, Erzurumun,
Vann Trklerini kltan geirmiler ve snglemilerdi. ttihat ve Terakki de bunlara kar eteler
oluturmu, aynen karlk vermeyi de emretmiti. Eer ortada su varsa, bunun her iki kuruma
yklenmesi gerekiyordu. Trk ulusunun ounluu Ermenilere karde gibi davranm, asrlarca
onlarla beraber yaamlard. Ermeni vatandalarn, Osmanl mparatorluu iinde yararl, alkan
insanlar olduunu da aka sylyorlard. Fakat zlerek syleyeyim ki baz Ermeniler ortamdan
yararlanmlar, antlamay kendileri ve Ermeniler iin bulunmaz bir frsat olarak grmlerdi.
Mademki iktidarda Kurtulu Savana kar bir hkmet vard, mademki vatan ele geirenlerle
devlet ileri gelenleri beraberdi, o halde Trk aydnlarn birer birer sehpaya gndermenin tam
srasyd. te Patrik Zaven Efendinin ve Mekhitaristlerin listesinde Urfa Mutasarrf Nusret Bey bu
nedenden yer almt.84 Ermeni patriinin, Sadrazam Ferit Paa zerinde adeta bask yapt
syleniyordu. Sadrazam ise ar bir Hrriyet ve tilafyd. ttihat ve Terakkicilere dmanl ok
derindi. Sadrazam Ferit Paa, Ermenilerin doymak bilmeyen arzularna alet olduunu zlerek
belirtelim bir trl anlayamyordu. Bu iki Ermeni rgt, Mekhitaristlerin elinde, Birinci Dnya
Savann banda baarl olamadklar amaca, antlama yllarnda erimek arzusundaydlar. Onlar
en ok korkutan ey milliyeti Trlerin i bana gelmesiydi. Bu durumda Ermeniler iin yeni bir
ykm dnemi balayacakt. Ermeniler, Kurtulu Savann banda bulunanlarn hepsini ttihat
olarak kabul ediyorlard. Hlbuki Ankara, ne Enver Paann, ne de Cemal Paann isteklerine
olumlu yant vermiti, tam aksine onlarn snrlardan ieri sokulmamasn emretmiti. Bu gsteriyordu
ki Mustafa Kemal Paa ttihatlar kusurlu buluyor, Birinci Dnya Savana girmelerini uygun
bulmuyor, hele imparatorluu ykma srkledikten sonra her eyi brakp gitmelerini de hi iyi
yorumlamyordu. eitli grmelerimizde byk Trk evlad yle demiti:
Mutluluk ve aclar hep bizler iindir. Kaderimiz iyi veya kt de olsa, vatan brakp kamaya
hakkmz yoktur. Alnmzn yazs neyse onu kabul edeceiz. Kusurluysak cezamz ekecek, fakat bu
topraklarn stnde kalacaz.
Hlbuki Ermeniler, Kurtulu Savann ruhunu anlamaktan ok uzaktlar. eitli Anadolu
kasabalarnda ne zaman ve nereden lkeye sokulduu anlalmayan Rus yaps silah, tabanca, bomba
ve mermilerin ynlar halinde, Ermeni ev ve kiliselerinde yaplan basknlar sonunda ele getii
grlmt. Dini mabetleri bile Trklere zarar verecek ekilde kullanmaktan korkmayan bu insanlar,
stelik Trk aydnlarn Damat Ferit Paaya listeler halinde vererek onlarn divan- harp kararlaryla
idamlarn salamlard. te bunlardan bir baka hakszla uram kii de Urfa Mutasarrf Nusret
Beydi. Gya o, Ermenilerin ldrlmesinde birinci derecede rol oynamt. Ermeni vatandalarn
kuruna dizdirmi, kadn ve ocuklar acmaszca topraklarndan, evlerinden, ocaklarndan ayrmt.
Hlbuki Urfa Mutasarrf Nusret Bey susuzdu. Savunmasn ok parlak bir ekilde yapmt. Fakat
Nemrut Mustafa Paa Divan- Harbine laf anlatmak ok zordu. Vanda, Erzurumda Ermenilerin
neler yaptn sanki hi duymamlard. Hatta nl Van olaynn bile farknda deildiler.
Birinci Dnya Sava srasnda Trk ordusu Dou Cephesinde Ruslarla savarken, arkada Van
ehrinde Ermeniler bir ayaklanma karmlard. Hatta hkmeti ele geirmiler, bir sre de kente
egemen olmulard. Bu srada Van Jandarma Kumandan olan Kprl Albay Kazm Bey (Kazm
zalp, eski Meclis Bakan) kenti kahramanca savunmu, fakat stn Ermeni gleri karsnda bir
ey yapamayacan anlaynca grevini brakmayarak bir arkadann evinde gizlenmi ve sonucu
heyecanla gzlemlemiti. Ermeniler kenti harl harl aryor, kumandan bulmak iin her areye
bavuruyorlard. Cesaretini krmayan Kazm Bey elinde tabancasyla beklemiti. Sonuta askeri
birliklerimiz yetierek hem Van, hem de onun jandarma kumandann bu Ermeni etecilerinin elinde
olas bir lmden kurtarmt.

te olaylar bu kadar belirginken, Ermeniler Trk aydnlarndan, Boazlyan kaymakamn, Urfa

mutasarrfn daraalarna gndermilerdi. Nusret Bey, Bekiraa Blnde haftalarca yatt. Btn
stanbul halknn yreini skan bir dnce ksa bir sre sonra aynen gerekleti. Divan- Harpin
karar renildi. Urfa mutasarrf, Ermenilerin ldrlmesinde ve gnde bulunmutu. Suluydu.
dama mahkm edilmiti. imdi herkes idam kararnn nerede ve ne zaman uygulanacan birbirine
soruyordu. Sonunda bu bilgi sorunu da zld. Bir sabah, henz afak skmedii bir srada, stnde
beyaz bir gmlei, evresinde sng takm jandarma erlerinin ortasnda Urfa Mutasarrf Nusret Bey,
Beyazt Meydannda gzkmt. Yz sapsar, gzleri korkudan galiba klmt. Yalnz bu lke
iin alm olmann ona verdii savunmay yannda gtryordu. Her ey alnabilirdi. Fakat bir
insann temiz amalar, yksek idealleri asla! Harbiye Nezareti kapsnn karsnda aalarn altnda,
nceden dikilmi ayakl daraac, bugn de yeni bir gsteriye tank olacakt.
ingeneler Nusret Beye yaklatlar. pin ilmiini boynuna geirdiler. Kaderine boyun emi bir
insann sessizliinde o kaderine oktan raz olmutu. Nusret Bey, birok kez yanndakilere unu
sylemiti: Devlet Babayla kimse dvemez, emir ve kumanda kimdeyse, hak da ondadr.
te imdi de Devlet Baba onun hakknda idam karar vermiti, bu karar ne olursa olsun yerine
getirilecekti. Ortalk aydnlanyor, uzaktan, yakndan, daraacnda ipe aslm bir amar gibi,
bembeyaz yz, sola kaym uzam diliyle yllarca bu lke iin alm namuslu bir insann, bir
vatan ocuunun cesedi, korkun bir lmn kurban olarak, rzgrn sallad bir salncak gibi gidip
geliyordu. Etraftan hkrk sesleri duyuluyor, gzyalar ac eken vatandalarn yzlerini ykyordu.
Herkesin dncesinde kt olaslklar vard. Acaba Patrik Zaven Efendinin listesinde daha kimler
vard? Ve bunlardan kim bilir kimler, nasl lmlerle karlaacaklard? Gnn klar arttka, bu
meydan dolduran kalabalk da oalmt. Bu tarihi meydan neler grmemiti. Abdlazizin yaveri
erkez Hasandan, Mahmut evket Paann katillerine, Boazlyan kaymakamndan Urfa
mutasarrfna gelinceye kadar ka devrin, ka eit insan, bu meydanda, ayakl sehpalarn
ortasnda sallandrlmt.
Bunlarn iinde sulu olduklar kadar, masum olanlar da bulunmaktayd. Fakat hepsinin hakknda
karar vard ve her infaz yasann bir maddesine dayanyordu. Kimsenin bunu tartmaya hakk yoktu.
Kararlar ya bir mahkemeden ya da Divan- Harpten kmt.
Her ikisi de kabul edilmiti, ancak bunlarn gerek olup olmadn yarnn tarihileri ortaya
karacakt. Bunun iin de ok beklemek ve sabrl olmak lazmd. Fakat halk, Urfa Mutasarrf Nusret
Beyin sulu olduuna inanmam, onun hakknda verilen karar, adaletin grnts deil, basknn ta
kendisi kabul etmi, Nemrut Mustafa Paa Divan- Harbine ve Sadrazam Ferit Paaya lanetler
okumutu.
84 Mekhitarist: Grnrde Ermenilerin dil ve edebiyatlarn korumak ve ilerletmek, gerekte 1701de stanbulda temeli atlan ve 1717de
Venedik civarnda Sen Lazar Adasnda yerleen bu Mekhitarist Tarikat rahipleri, siyasi sorunlar kararak dnya Ermenilerini bir
bayrak altnda ve Rusyann korumasnda toplayarak Emiyazin Patriiyle ortak bir alma yrtmeye karar vermi ve mtareke
yllarnda stanbulda gayrete gelmi bir siyasi ve zalim parti yelerinin addr.
 ZMRN GAL FACASI

Birinci Dnya Sava srasnda bir nlem olarak zmirde ve Ege Denizi kylarnda oturan Rumlar,
Vali Rahmi Beyin emriyle i blgelere kaydrlmlard. Mondros Antlamas imzalannca Rumlar,
derhal zmire ve kylara dnmekte bir an kararszlk gstermemilerdi. Yunanllar, gya
yoksullam, yiyecek ve giyecek sknts ekmi bu halka yardm iddiasyla sandklar iinde eya
getirmekte ve bunlar da kiliselerde datmaktaydlar. Gizli rgtmz datlan eyalar saptamt.
Bunlar askeri elbiseler, her nevi silah ve ok sayda cephaneydi. Yunan donanmas korumasnda
Pireden kalkan nakliye gemileri ambarlarna kadar bu eit malzemeyle tklm tklm doluydu. Son
ttihat ve Terakki kabinesi ekildikten ve zmirin son ttihat Valisi Rahmi Bey de deitikten sonra,
bu kente Nurettin Paa vali olarak atanmt. Paa da, Yunanllarn gizli gizli Rumlar
silahlandrdn haber alm ve Bablinin dikkatini bu konuya ekmiti. Bir taraftan da Nurettin
Paa olas bir igale kar nlem almaya balamt. ngilizler, Vali Paann bu giriimlerini daha
balangta renmiler Osmanl hkmeti zerinde Nurettin Paann deitirilmesi konusunda
baskya balamlard. Bir ara Nurettin Paa deitirilmeye kalklm, fakat hkmet bu kararndan
vazgemiti. Fakat ngilizlerin istemi gn getike srarla devam etmekteydi. Sonunda Sadrazam
Damat Ferit Paa validen vazgemeye karar verdi. Tevfik Paa Kabinesinin dhiliye nazr,
Kambur lakabyla anlan zzet Beyi zmir valiliine getirdi. Kurtulu Sava tarihinin hainler
arasnda and Kambur zzet, ngiliz konsolosluundan ald direktifle hareket ediyor, Nurettin
Paann oluturduu Milli Tekiltlar derhal datyordu. zmirin igalinden tam on gn evvel,
vilayet kona nnde valilik bildirisi okunduktan sonra sylevinde Vali Kambur zzet, Bar
kararlatrlp durum tmyle belirginlemedike kalc hibir ey yaplamayacaktr.
almalarmzn amac eitli halklar arasnda bulunan yanl anlalmay ortadan kaldrmaktr.
Bunun yerine gzellikle bir arada yaamay salamaya ve sava yllarnda yaplan ktlkleri, zarar
ve ziyan onarmaya bnyemize almaya alacaz, grevimizi kolaylatracaklara kar sevgiyle
hareket edeceimizi, buna en ufak glk karanlar ve gayemizi engellemeye alanlar en ar
ekilde cezalandracamzdan da hi kimsenin kukusu kalmamas iin tekrar uyarrm demiti.
Bu szleri dinleyen Rumlar marka hareketlerini arttrm ve balarnda metropolit olduu halde
birtakm dsel olaylar ve sylentiler yayarak, Trklerin gvenlii ihlal ettiini ilan etmilerdi.
Zavall Trk ve Mslmanlar yaknda balarna gelecek bir kym deta hissediyor, kopacak
kyameti sabrla bekliyorlard.
ngiliz Amirali Wep, 14 Mays 1319 pazartesi gn tilaf Devletleri adna Babliye bir nota
vererek Maysn 15. sal gn sabah, tilaf Devletleri adna Yunanllarn zmiri igal edeceklerini
ve bu konunun Pariste kurulmu bulunan Drtler Meclisince karar altna alndn, Osmanl
askerlerinin zmir Kalesini boaltmasn ve Yunanllara teslim etmesini, zmirdeki askeri birliklerin
klalarnda kalarak silah ve cephaneleriyle teslim olmalar gereini bildirmiti.
Gerekten bulutlu bir Mays sabahnda ngiliz ve Fransz donanmalarna ait birlikler, ilerinde
Averof zrhls ve birok Yunan torpidosu ve asker ykl Yunan nakliye gemileriyle, ngiliz Amirali
Galtropun kumandasnda zmir Krfezine girerek karaya asker karmlard. Bu srada zmirdeki
Rumlar, Yunan askeri elbiselerini giymi ve nceden datlm silahlarla sokak balarn tutmu
bulunuyorlard. zmirin Trk ve Mslman halk neye uradn arm, fel olmu bir insan gibi
sz syleyemez olmutu. Klalarda, garnizonlarda bulunan erlere kesinlikle silah kullanmamalar
konusu gerek vali, gerek Kolordu Kumandan Ali Nadir Paa tarafndan bildirilmi bulunuyordu.
Fakat tarihin her dneminde zgrlk ve bamszlk ateiyle yanm ve kkremi olan Mehmetikler
byle alaka verilen emre uymamlar, dman askerleri zerine ate amlard. nk teslim
olmak Trkn askeri szlnde olmayan bir szckt. Bu srada rhtm boylar istilac Yunan
askerlerinin barlaryla nlyor, sng takm dman askerleri Trk subaylarn Zito Venizelos
diye barmaya zorluyorlard. Bunu sylememekte srar ve inat eden zmir Askerlik ubesi Bakan
Kurmay Albay vatan ehidi merhum Fethi Bey ve Askeri Doktor Yarbay kr Bey, Yunan
askerlerine dnerek Kato Venizelos diye barmlard. Fakat bir kahrolsun kelimesi, bu iki
kahraman yksek rtbeli Trk subaynn rhtm stnde ehit edilmelerine yetmiti. Her ikisi de
snglenmi, olduklar yere yklm, fakat Trk ulusunun onurunu, namusunu, Trk ordusunun onur ve
arballn her eyin stnde tutmulard. Onlar toprakta yattka Allah kendilerine rahmet ve
ailelerine sabr versin ve Trk ocuklarna bu kutsal ehitlerin lmlerinde gsterdikleri yaamdan
vazgeebilmeleri rnek olutursun. Bu iki ehidin kahramanl Anadolu direniinin byk ateini
yakan kutsal bir meale olmutu. Kentin bir taraftan dman donanmasnn top atei tehdidi altnda
hzla ele geirilmesi, bir taraftan da yerli Rumlarn resmi kadrolarda bulunan Yunan glerine
yardm sayesinde zmirin ele geirilmesi ksa bir zamanda tamamlanmtr. Evler baslm, eyalar
yama edilmi, direnenler yaamlarndan olmutu. Tarihin daha birok olay ve rnekler, sralad o
dnemi yaam olanlar, kolay kolay unutamayacaktr.
Hlbuki zmir, Dnya Savann birinci yl sonunda, savaa girmesi kouluyla talyanlara sz
verilmi bulunuyordu. ngilizlerin ve Franszlarn, ierde sosyalist ve komnist hareketlerle otoritesi
zayflam olan talyay atlatarak ve Trk dman olan Lloyd Georgeun iki Yunanl dostu Venizelos
ile Zaharofun kkrtmasyla, Fransz Bavekili Clemencauyu da kandrarak bu igali Yunanllar
lehine gerekletirmeleri talyanlar da son derece kzdrmt. Daha Yunanllar karaya karken tilaf
Devletleri arasnda ayrlk balam, nce talya, daha sonra Fransa Kurtulu Savana gizlice ve el
altndan yardm etmeye balamlard. Bu macera ngiltereyi Orta Douda tek bana brakyor,
istilac Yunanistan da srekli desteklemek zorunda kalyordu. Bu durum ngiliz mparatorluunun
bir taraftan Kzl Rusyaya kar giritii mcadelede, dier taraftan Hindistan, Msr ve rlandada
oluan kanl ayaklanmalarda glerini datmak zorunda brakyordu. Nitekim bu yaylma ve bu
ypranma, Anadoluda Yunanllarla zorlu ve srekli bir savaa karar vermi olan Trklerin direnii
arttka ve zaferleri birbirini izledike ngiltereyi olduka dndrm, Byk Taarruzun ardndan
Trk ordusunun anakkale ve Boazlar zerine yry koskoca ngiliz mparatorluunu ok zor bir
durumda brakmt. te o zaman Lloyd George, son bir rpnla yeni kuvvetler istemek zorunda
kalmt. Fakat dominyonlarn (smrge) artk maceralardan bkp usand bir gerekti. Tarihte ilk
defa ngiliz mparatorluu topluluu ana vatann tehlike iaretine yant vermiyor, asker gndermek
isteini karlksz brakyor ve Lloyd George kabinesinin dmesine neden oluyordu. Hlbuki ie
balanrken Venizelos, zmirin, hatta Anadolunun igalini bir Yunan tmeninin baaraca eklinde
anlatmt. Danman ve uzman asker olarak dnceleri dinlenilen Fransz Mareali Fosch ise aynen
yle sylemiti: Trkleri pek iyi tanmam, fakat anakkale Savalarn grp iittikten sonra bunun
bir tmenle deil, otuz tmenle de gerekletirilebileceini sanmam. Dnceme gre Trkler,
savunmada son derece inat ve direnli askerlerdir.
zmirin bu ekilde ele geirilmesi, Mondros Antlamasnn iyi niyetle uygulanacandan
kukulanmayan herkesi ac ac dndrm, silaha sarlmaktan baka are olmadn gstermiti.
zmirin igali, Anadolu isyannn garip bir iaretiydi. Trk ulusunun birbirine tekrarlad bir parola
olmutu. Bamsz yaama olanan grmeyen bu ulus kuzeyde, gneyde, douda, batda hep ayn
sz, ayn coku ve korkusuzlukla tekrarlamt:
Ya istiklal, ya lm!
ZMRN GAL ZERNE TOPLANAN SALTANAT URASI

zmirin korkun igalinden on bir gn sonra, stanbulda 26 Mays 1915 cumartesi gn, Yldz
Saraynda Osmanl Devletinin nazrlarndan, bilim adam ve yneticilerinden, ileri gelenlerinden
oluturulmu bir uray Saltanat toplanyor, buna da Sultan Vahdettinin ve Veliahd Abdlmecit
Efendinin katlaca bildirilmi bulunuyordu. Vakit leden sonrayd. Davetliler iinde bata
Sadrazam Damat Ferit Paa olmak zere btn kabine yeleri, Meclisin ileri gelenleri, grevden el
ektirilmi vekiller ve Osmanl elileri, Darlfnun profesrlerinden on be kii, ura-y Devlet,
Mahkemeyi Temyiz, Divan- Muhasebe eski ve yeni bakanlar, Bab- Meihattan seilen alt kii,
Bahriye Nazrnn uygun grd drt kii, Dar-l hikmet-l slamiye85 tarafndan seilen iki,
Mftlke iki, Basn Derneinden sekiz, Barodan seilen iki, Ticaret Odalarndan drt, Dar-l
hilafet-l lmiye hocalarndan iki, Paaeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinden iki, Sulh ve Selamet
Frkasndan iki, Adana Mdafaa-i Hukuk- Milliye Cemiyetinden iki, Vilayet-i arkiye Mdafaa-i
Hukuk- Milliye Cemiyetinden iki, Milli Ahrar Frkasndan iki, Krt Teali Cemiyetinden iki kiinin
bulunaca programda yazl bulunuyordu.
Bu saltanat uras o zaman halk zerinde olaanst nemli bir etki yapm, tilaf Devletlerinin
siyasi temsilcileri de bu toplantya byk bir nem vermilerdi. Herkes saltanat urasnn kararlarn
son derece merak ediyordu.
Belirtilen gnde leden sonra saat sralarnda Yldz Saraynn st kat direkli salonunda
lkenin sekinleri toplanm bulunuyor, gvenlik ve dzenden grevlendirilmi olan padiahn
Bayaveri Ferik Hurit Paaya gelenler isimlerini yazdryor ve protokolde kendilerine ayrlan
yerlere oturuyorlard. Toplant saatinden on dakika sonra Padiah Vahdettin alld zere Osmanl
hkmdarlarna zg olan resmi ve askeri kyafetiyle gsndeki nianlar, belindeki srmal
kayyla banda kalpa, gzlerinde burnundan ilitirilmi nl gzlyle grnm, arkasndan
ondan daha gsterili, sakal tral, Wilhemvari byklar, akr gzleri ve resmi kyafetiyle Veliaht
Abdlmecit Efendi yrmt. Padiahla veliahdn arkasnda saray ileri gelenleri bulunuyordu.
Hkmdarn salona girmesi zerine bata vekiller olmak zere Osmanl mparatorluunun bu en
sekin kiileri hep birden ayaa kalkmlard. Toplantda bulunanlarn hepsinin yznde heyecan ve
merak aka grlyor, alt asrlk bir saltanatn temsilcisinin syleyecei szleri duymak iin btn
salon halk nefes almaktan bile korkuyordu. Padiah kendisine hazrlanm olan ykseke bir taht
zerine oturarak ve toplantda bulunanlar askerce selamlayarak oturmalarn eliyle iaret etmiti. Bu
srada sarayn geni pencerelerinden kadife perdeleri arasndan szlerek salona giren Mays gnei,
tavandaki billur ve rengarenk avizelerde akisler brakyor, garip parltlar oluturuyordu. Padiahn
sanda Veliaht Abdlmecit Efendi, solunda Sadrazam Damat Ferit Paa, iri cssesi, kara gzleri ve
banda ykselen uzun hasr fesiyle, bu tabloya ayr bir grkem katyordu.
Gsleri kordonlu, nianl yaverler kllarn beyaz eldivenli elleriyle tutarak dekora ayr bir
anlam katmaktaydlar. Herkes zmirin igalini izleyen padiahtan, Osmanl saltanatnn banda
bulunan bu insandan ok nemli szler syleyeceini ve yerinde nlemlerin alnmasn bekliyordu.
Solmu yz, titreyen sesiyle padiah daha ilk kelimelerinde kendisinden beklenen btn umutlar
krm ve yok etmiti.
 Dardan gelip blgemize yerlemi olan durumdan tr sizleri, devlet ve meclisin ileri
gelenleriyle lkenin ileri gelenlerini devletimizin karlat glkler konusunda gerekli acil
nlemlerin tasarlanmas iin toplantmzda bulunan deerli kiilerin, kiiliklerine yakacak deerli
dnce, gr ve yorumlamalarn belirtmelerini sizden istemeyi dndk. Bu toplanty lkemiz ve
devletimiz iin uurlu ve mutlu etmesini Allahtan yalvararak istedik. Bu yararl toplantnn
balamasyla birlikte, toplantnn bakanl iin sadrazam paay grevlendirdik. Allah hepimizi
ltfuna ulatrsn ve Peygamberimizin sularmzn balanmasn dilemesinden ve yannda bulunma
mutluluunu kolaylkla elde edenlerden etsin.
Salondakilerin amin dileklerinden sonra ayaa kalkarak, toplantda bulunanlar yine geldii zaman
olduu gibi askerce selamlayan Sultan Vahdettin, kendisini izleyen Veliaht Abdlmecit Efendiyi
deta kolundan ekerek gtrmt. Abdlmecit Efendi bu ac gnlerde dndklerini, memleketin
ileri gelenlerine sylemeye hazrlanmt. Fakat padiah onu yalnz brakmak istemiyor ve herhangi
bir oldubittiyi nceden nlemeye alyordu. Bu snk, bu cansz konumadan, bu bitkin ve yorgun
ruh halinden sonra, Osmanl hkmdar ve halifesinden en ufak bir ey bekleyenlerin de umudu
kalmamt. Vahdettin artk her harekete tam bir uyumla boyun emi bulunuyordu. Toplant
bakanlnn kendisine brakld bildirilen Sadrazam Damat Ferit Paa ayaa kalkarak yle sze
balamt:
Meclisin ileri gelenleri, deerli hocalar ve nl konuklar... Padiahmz ve lkemizin karlat
byk sknt hibir ekilde anlatlamaz. zmirin igaline kar Osmanl Devletinin kar klarn
birok notamzla tilaf Devletlerine duyurmu bulunuyoruz. Elbette ki antlama kararlarna kar
kan bu igali kabul etmemekte haklyz. tilaf Devletlerine bu konuda verdiimiz notalarn
suretlerini izin verirseniz burada okutturacam demi ve bata ngiltere olmak zere, Fransa ve
talyaya gnderilen notalar okutturmu ve kimler bu konuda sz sylemek isteindeyse onlarn divan
ktiplerine isimlerini ltfen yazdrmalarn rica etmiti. lk sz alan Meclis Bakan Ahmet Rza
Beydi:
Sadrazam paa hazretleri birtakm yazma suretlerini okudular. Hlbuki bu notalarn ierikleri
gazetelerde yaynlanm bulunuyor. Mademki buraya bu nemli durum konusunda grmz
bildirmek zere davet edildik, notalarmza tilaf Devletleri tarafndan yant verilmi midir? Yant
verilmise ne ekildedir? Yant gelmise nasl karlk verilecei umulmaldr? Sadrazam paa
hazretleri, ltfen buralarn aklasnlar da aydnlanalm, gr ve yorumlarmz ona gre sunalm.
Bu szleri oturduu yerde dinleyen Sadrazam Damat Ferit Paa fkeyle ayaa kalkarak Ahmet
Rza Beyefendi, buras Ayan Meclisi deildir! Muhalefeti oraya saklaynz diye karlk vermiti.
Hlbuki yelere datlan program ve bildiride konumaclarn yalnz grlerini belirtmekle
yetinecekleri, birbiriyle tartmaktan kanacaklar konusu aka belirtilmiti. Bylece sadrazam, ilk
kez kendisi aka belirtilen kararlar bozmu bulunuyordu. Ferit Paadan sonra Mir Fuat Paa sz
almt:
Ahmet Rza Beyin hakl yorumuna sadrazam paa hazretlerinin fkelenmesini uygun bulmadm
hepinizin nnde belirtirken, bu hava iinde konumann faydasz olaca kansnda olduumu
sylemek istiyorum.
Mir Fuat Paa saltanat urasn ok gzel analiz etmiti. Gerekten biraz sonra isimlerini
konumak iin yazdrm olanlarn hepsi sz sylemekten vazgemilerdi. Yalnz eski Moskova
Elisi Galip Kemali Bey krsye gelerek; Bu durum karsnda kalan ulusumuz iin yaplacak ey,
tm ulusun tek bir vcut gibi bir kitle halinde ayaklanmas olmaldr demiti.
Bu sz, saltanat urasnda bulunanlar zerinde souk bir du etkisi brakmt. Ortalkta bir lm
sessizlii egemen olmutu. Yalnz Sulh ve Selamet Frkas Reisi Ferit Paa, eski eliyi onaylarcasna
sz ve davranlaryla bu neriye katlmt. Hrriyet ve tilaf Frkas adna hareket edenlerse ngiliz
mandasn kabul abasndaydlar. Hlbuki konuabilseydi igale kar birok ey syleyebilecek olan
Veliaht Abdlmecit Efendi, daha nceden yanndakilere yle demiti:
Topkap Sarayndan karlan Sancak- erif ile zmirin igalini protesto etmek iin toplanan
kalabaln yalnz Trk milleti deil, btn slam dnyas olduunu, zmirin igalini
onaylamayanlarn zellikle Sultanahmet Meydanndaki oluturduu kalabaln saysnn yz binleri
imdiden atn grdkten sonra bu umudun yerinde olduunu sylemek bizim iin gerei
sylemektir diye bir kanya varmt.
Veliaht Abdlmecit Efendi, gerektir ki igale katlanamyordu. Darlfnun konferans salonunda
zmirin igalini protesto eden byk bir kalabaln nnde ateli konumac Sleyman Nazifin
szlerini dinledii zaman ayaa kalkarak konumacya hak verir gibi konumas, btn igal ordular
kumandanlarnn aknlna neden olmu, Sultan Vahdettin de veliahdn ondan sonra tam anlamyla
herkesten ve her eyden uzaklatrmt. Abdlmecit Efendinin Anadoluya gemek dilei de ok
itendi. Topkap ve ehremini semtlerinde ilk Milli Tekilt kurmu olan arkadam Piyade
Yzbas Emin Ali Beye bavuran Ruen Eref Bey veliahdn bu isteini aklamt, fakat
Anadoluyla yaplan yazma sonucunda Mustafa Kemal Paa, daha Havzadayken hanedann
kaldrlacan aklam olduundan bu konuda verilecek yantn olumsuz olacan biliyorduk. Emin
Ali Bey arkadam bana gelerek Ruen Eref Beyin bu bavurusunu sylemi, ben de kendisine
Mustafa Kemalin dnceleri aktr, bu biliniyorken veliahd Anadoluya geirmeye kalkarsak
lkeyi ikiye blm olacaz diyerek bu nerinin olumlu sonulanmayacan sylemitim.
Bunlardan baka Veliaht Abdlmecit Efendinin Seccadecibas Zeki Bey gizli rgtmze yeydi.
Bana ok kez veliahdn Anadoluya gemek istediini sylemi, her defasnda kendisini bu isteinin
doru olmad yolunda inandrmtm. Bundan baka smail Hami Danimend Beyin gizlice
bastrarak stanbul halkna dattrd Memleket Gazetesinde Veliaht Abdlmecit Efendinin
Padiah Vahdettine sunmu olduu dncelerini ieren bir raporun kopyas vard. Burada veliaht,
Kurtulu Savana aka taraftar olduunu bildirmekteydi. Eer Veliaht Abdlmecit Efendinin
padiahl gerekleseydi, o sralarda toplanm olan saltanat urasnda hayrl iler kabilirdi.
Fakat veliahdn dncelerini bile sylemesi engellenmi, Damat Ferit Paann hain dnceleri,
grnte toplantya davet edilen ve lkenin umudu olan bu toplanty da sonusuz brakmt.
85 Merutiyet devrinde alan ve eyhlislamlkta toplanan danma kurulu (Yksek slam uras).
 STANBUL MTNGLER

Mondros Antlamasnn ok kt bir ekilde tilaf Devletleri tarafndan bozulmas, stanbulda

garnizon oluturulmas gerekesiyle asker karlp gvenliin tilaf Devletleri tarafndan kontrol
edilmesi, daha sonra da zmirin irkin metotlara bavurularak zalimce bir uygulamayla igali Trk
ve Mslman halkn sabr ve dayanma snrn am, her tarafta bu hareketleri protesto etme kararn
dourmutu. Bu tarihte Trk ve Mslman halkn harekete gemesine nderlik ve rehberlik eden
kimseler, Trk aydnlar, edebiyatlar, yazarlar ve gazetecileriydi. Dnyann her tarafnda olduu
gibi bu sekin topluluk ilk gl etkiyi kendilerinde duymu ve evresindekilere szleri, kalemleri ve
hareketleriyle duyurmulard. Bunlarn banda o dnemin kahraman bir konumacsn, benzersiz bir
yazarn antlama yllarnn kederli yzne umut getirmi bir Trk kadnn gryoruz, o da
Halide Ediptir (Advar). Gerek Fatih Parkndaki mitingde, gerekse Sultanahmette toplanan ve
katlanlarn says yz binleri aan grkemli toplantda halka seslenen bu cokulu Trk kadn; Ey
Trk ve Mslmanlar, bugn gzlerimizin nnde teyi grmeye engel olan bir karanlk var, bu
karanlk belki aylar, belki de yllarca devam edebilir, fakat Trk ve Mslman dnyas elbet bir
sabaha kavuacaktr. Ufkumuzda gne doacak ve ortal aydnlatacaktr. Trk bamszlk ve zafer
gnei, imdi sapsar olan yzlerimize taze bir pembelik, umut ve mutluluk getirecektir. Gzlerimizi
bu gnei grmeye altrmalyz. Fatihlerin, Yavuzlarn, Kanunilerin lkesi baml kalamaz. Mithat
Paalarn, Namk Kemallerin, Tevfik Fikretlerin vatan asla zgrlksz braklamaz, gzlerimizi bu
gnei grmeye gl bir hale getirelim. Birbirimize ellerimizi uzatalm, tek bir amaca, yalnz Trk
bamszlk ve zgrlk amacna doru yryelim. Vatan kesinlikle kurtulacaktr! diyerek halka hitap
etmiti.
Halide Edip Hanmn bu ruhlara holuk, umut ve cesaret veren szlerini duyan vatanseverler
couyor ve siyah bayraklarla evrilmi meydann iinde heyecana geliyordu. Bu srada Sultanahmet
minarelerinden tekbir veriliyor, halk sanki bu gkten gelen sesin heyecan ve kendinden geme hali
iinde bir deniz gibi kabararak, bu gksel tekbirin uzaklarda brakt yank gibi onu tekrarlyordu.
Konumaclar birbirini izliyor, yazarlar her eyi gze alarak yazyorlard.
Sleyman Nazifin kahramanlk destanlarn sralayan konumalar yannda, Yunus Nadi merhumun,
kalemine gvenen, hibir eyden ylmayan, yalnz millet ve lke kar iin rpnan yazlar derin bir
etki yaratyordu. Falih Rfk, Anadolu davasna bu en karanlk gnlerde inanm bir insand. Hapsi,
srgn, hatta lm gze alm gibi, dmanlara kalemiyle bombardman ediyordu. Byk airimiz
Yahya Kemalin iirleri stanbulun hzn ve ac dolu halkna seslenen bir anlam tayordu. Fakat
Mehmet Akif, stiklal Marmzn bu lmez airi, millete korkusuzluu ve saldrmay neriyor, Trk
ve Mslman dnyasnda son kalenin Anadolu olduunu alyordu. iir dnyasnn Trkln
kendisine lk edinmi kahraman airi Mehmet Eminin iirleriyle Halide Edipin Vurun Kahpeye
adl eseri, antlama yllarnda, igali protesto iin toplanm olan halk, btn bu cokulu szlerle
Anadolu direniine koturmu bulunuyordu. Bu tarihte gizlice baslp elden ele bir bayrak gibi
dolatrlan Memleket Gazetesinde smail Hami Danimend de igal kuvvetleri aleyhine ate
pskryor, zmir igalini Trk milletinin asla tanmayacan ilan ediyordu. Devrin en nl
konumacs Hamdullah Suphiydi (Tanrver). O, durmadan, dinlenmeden, ak dm bann, gen
yznn doruyu sylemekten ekinmeyen drst karakterinin yaratt kahraman bir insan ekliyle
herkesin nnde haykryordu.
Dostlarm, kardelerim, vatandalarm, bir gn bu ulus, Orhundan Tunaya kadar devletler kurmu
bu anl, bu onurlu Trk ulusu, bamszlna kavuacak, igalcileri geldii yere gnderecektir, buna
gveniniz kardelerim!
Hamdullah Suphinin, Trklk davas uruna harcad yllarnn ona verdii iman, phe yok ki
kuvvetliydi. O, bu inanla ortaya km, hibir eyden ylmayarak, yalnz gerei bu stanbul
mitinglerinin krslerinden haykrmt.
stanbul mitinglerinin olgun kiilerinden biri de merhum Profesr Muslihittin Adil Beydi. Bir
hukuk adam, bir bilim eletirmeni olarak Mus-lihittin Adil Bey, cokusuz fakat dndrc
szleriyle igali hukuken protesto etmekteydi. Fatih Mitingini dzenleyenlerden sz ederken
matbaac eref Beyden de sz etmek zorunludur. eref Bey, bu tarihte Tanin Matbaasnn
mdrln yapmakta olan bir genti. Tekilt- Mahsusa yesi olan eref Bey, stanbulda 5.
Kolorduda bir yedek subayd. Dizgicilikle ie balam ve vatanseverlerin topland bir yer olan
Taninde, Hseyin Cahit Beyin emrinde kendisine yer bulmutu. eref Bey, Bekiraa Blndeki
tutuklu arkadalarnn da yardmna kouyor, bize de sk
sk uruyordu. Bolu sorumlu ktibi olan Doktor Mithat (eski Kastamonu Valisi) ve Zonguldak sorumlu
ktibi olan Mithat Bey kendilerine verdiim direktifler dorultusunda hareket ediyorlard. te
zmirin igali zerine Tanin Matbaasnda sabahlara kadar alarak gizlice dizdirdiimiz
bildirileri, Fatih Belediyesi nnde toplanan vatandalara datmlard.
Fatih Mitingi devam ederken stanbul Polis Mdr olan Albay Halil Bey, bu mitingin kontrol iin
o tarihte nc ube Mdr Yardmcs olan Nevzat Beyi (Tandoan) grevlendirmiti. O da, Fatih
Belediye Dairesinin alt katndaki odada sivil polislerle durumu kontrol ediyordu. Bu srada eref
Bey, Halide Edip Hanmefendiye unu sormutu:
Hanmefendi, bugn Bekiraa Blnde tutuklu bulunan vatansever devlet ileri gelenleri eer
serbest olsalard zmir byle igal edilebilir miydi? Bekiraa Blndeki siyasi tutuklularn serbest
braklmalar iin bir giriimde bulunamaz myz? Nitekim, Franszlar byk devrim srasnda
hapishane kaplarn trnaklaryla amlar, tutuklu vatanseverleri zgrle kavuturmulard.
Halide Edip Hanmefendi de yant olarak; Biz imdi uyumlu bir topluluk deiliz. Bunu yapamayz
evladm. Elbet Allah bize yardm edecektir demiti.
Bu szler, kalabalk bir topluluk nnde konuulduu iin Nevzat Tandoan Bey, eref Beyle
dzenleme komitesini Polis Mdriyetine gtrmt. Hlbuki gerek Albay Halil Bey ve gerekse
Nevzat Bey gerekte gizli rgtmz yesiydiler, fakat grnte ngiliz Muhipler Cemiyetine
yeydiler. Bu nedenle bunlara bir ey yaplmamt. stanbul mitinglerinin dzenleyicilerinden biri de
Trklyle tannm olan felsefeci smail Hakk Beydi (Darlfnun eski mdr). O da cokulu,
inanm ve ulusu harekete geirenlerin iindeydi.
stanbul mitinglerinin kahraman dzenleyicilerinden merhum Adnan (Advar), deerli yazar ve
konumac merhum Nakiye Hanmefendiyi, Gz Doktoru Esat Paay, Cemil Beyi, Maliye Mfettii
Arif Beyi, smail Hami Danimendi, Kasmpaa Eczanesi sahibi Vasf Beyi, anakkale Savann
sakat brakt kolsuz Hayri Beyi, yedek subaylardan Fehim Galip Beyi, Basn Mdr Ahmet
Hikmet Beyi saymak zorundayz. Fakat aksine dman arzularna kalemleri ve szleriyle hizmet
edenlerin banda. Ali Kemal hainiyle, filozof Rza Tevfiki de belirtmek gerekecektir. Fakat Trk
ulusu zellikle Ali Kemale, tarihin pek az hainine ksmet olan bir sonu uygun grm ve onu
gtrld zmitte lin etmiti. Rza Tevfik ise o gnlerin sapknlna uymasnn acsn btn bir
mr ekmi ve sonunda bu acyla gzlerini dnyaya kapamt.
 MALTA ZNDANLARINDA KMLER VARDI?

zmirin igalini haber alan ve yer yer protesto mitinglerine kalkan stanbul halk, evvela Fatih
Belediyesi nnde toplanm, sonra Bekira-a Bl zerine yryerek siyasi tutuklular oradan
kurtarmaya karar vermiti. Bu haberi alan ngilizler durumdan ngiliz Akdeniz Filosu Kumandan
Amiral Galtropu ve gal Kuvvetleri Kumandan General Harringtonu haberdar etmilerdi. Ertesi
gn kentin ana caddelerinde her trl toplantlarn idamla cezalandrlacan bildiren afiler
aslmt. Fakat bu nlemlerin hibiri son derece vatansever olan stanbul halkn Sultanahmet
Meydannda daha byk bir miting yapmaktan alkoyamam ve yz bine varan bir halk topluluunun,
ateli konumaclarn szlerinden aldklar cokuyla Divanyolu zerinden Beyazt Meydanna
yrmesi durdurulamamt. Genlerin kalabalk sralar halinde kapal olan Harbiye Nezaretinin
demir kaplarn zorladklar srada Fransz tanklar Bekiraa Bl evresindeki emberi
daraltmakta, her an bu hapishanenin baslarak ttihat eski vekillerin ve sorumlu ktiplerin
kurtarlaca korkusu ngiliz ve Franszlar telaa drm bulunmaktayd. ayet bir olay olmasayd,
o gn Bekiraa Bl hapishanesi bu insan selleri altnda btn tutuklularn kurtarldna tank
olurdu. Genlerin Harbiye Nezareti kaplarna dayand srada, stnde ferik niformas olan ve
burnundan taklan gzlkleriyle Padiah Vahdettine ok benzeyen Harbiye Nazr evket Turgut Paa
emrindekilerle beraber kapnn i tarafnda gzkmt. Halk, padiah zannettii paaya hrmeten
geri ekilmi ve kulaktan kulaa sultan ve halifenin orada bulunduu haberi yaylnca ksa bir
zamanda meydan boalmt. Fakat bu deneme igal kuvvetlerine unu gstermiti. Artk siyasi
tutuklular Bekiraa Blnde korunamazd.
Dier taraftan, igal kuvvetleri divan- harplerinde durumalar yaplmakta olan bir ksm tutuklunun
Sinop Kalesine gnderilecei sylentisi yaylmt. Fakat Mustafa Kemal Paann 19 Mays
1919da, zmirin igalinden drt gn sonra Samsuna kt ve oradan Havzaya gelerek Rusyadan
gelmi bulunan Boleviklerin askeri ve siyasi bir kurulunu kabul ve onlarla bir anlamaya vard
duyulunca, bundan byle Sinop Kalesine gnderilecek siyasi tutuklularn Anadolu tarafndan
kurtarlaca, bunlarn da ulusalclara katlarak eski ttihat ve Terakki politikasna tekrar
balayacaklar kukusu ngilizleri yepyeni bir karara srklemiti. Bu tutuklular, ku konmaz, kervan
gemez bir yere, Akdenizin ortasnda ve ngiliz donanmasnn kontrol altnda bulunan bir adaya, bu
adann zindanlarna gnderileceklerdi. te Malta zindanlarna sava sorumlusu olarak nitelendirilen
Trk aydnlarnn, Trk vatanseverlerinin gnderilmesinin nedenleri, bu trden bir yaklamla gzden
geirilmiti. Bekiraa Blnn d Fransz askerleriyle, tanklaryla sarlm, kaplarn nn de
ngilizlerin Kbrstan getirdii ve ounluu ada Rumlarndan birliklerle tutulmutu. Bir sabah
erkenden uyanan siyasi tutuklular, ailelerine bile haber gndermeye vakit bulamadan ngiliz askeri
kamyonlaryla stanbul Limanna, oradan da sava gemilerine bindirilerek Malta zindanlarna
srlmlerdi. Bu zindanlara gnderilenler unlard:
Sadrazam Msrl Sait Halim Paa, eyhlislam rgpl Hayri Efendi, Adliye Nazr brahim Bey,
Hariciye Vekillerinden Giritli Nesimi Bey, ttihat ve Terakkinin Sorumlu Ktibi Mithat kr Bey.
eyhlislam Musa Kazm Efendi de Maltaya srlecekken Mason Cemiyetinin byk stad
unvanna sahip olmas ve yann da ileri bulunmas gz nne alnarak serbest braklmt. Ayn
kayrmay Kk Talat Bey de elde etmiti. Abdlhamite tahttan indirili kararn bildiren nl
ttihatlardan milletvekili Emanuel Karasu, talyan temsilciliinin korumasyla onurlanarak yakasn
ngilizlerin elinden ve Malta zindanlarna srlmekten kurtarmt. Malta zindanlarna gnderilenlerin
iinde nl yazarlarmzdan Aaolu Ahmet Bey, Dnya Savann son yllarnda skan ve Muhacirin
Genel Mdr olan stankyl kr Kaya Bey, ttihat ve Terakki sorumlu ktiplerinden, Enver
Paann yaveri bulunan Svari Yarbay zmitli Mmtaz Bey de vard. Sapancal Hakk Bey ise bir
yolunu bularak ve stanbul hkmetinin korumas onuruna kavuarak Maltaya gitmemiti. Sapancal
Hakk Bey, onurlu ve erdemli bir insand. Bekiraa Blnde tutuklu bulunduu gnlerde Ermeni
tehciri sorunundan zanl olan tutuklulardan subay olsun, sivil olsun, birok kiinin ailelerine para
gndermi ve birer ift asker tayn salamt. Gene birok kiinin le ve akam yemek paralarn
vererek bunlarn Bekiraa Blnn alt katnda alan yemekhanede karnlarn doyurmalarna
yardm etmiti.
ttihat ve Terakkinin sorumlu ktiplerinden olan kurmay binbalktan emekli Hseyin Kadri Bey
de, sadece nl yazar Ali Kemalin kaynbiraderi olduu iin Maltaya srlmemiti. ttihat ve
Terakkinin genel merkez yelerinden ve milletvekili olan Salah Cimcoz Bey Maltaya srlmt.
Fakat sorumlu ktiplerden Sdi Bey stanbulda kalma yolunu bulmutu. Padiah damad olan Hami
Bey ise Bekiraa Blnde birka gnlk tutukluluktan sonra, padiahn korumasyla serbest
braklmt. ttihatlarn nl Maarif Nazr kr Bey ise Malta zindanlarnda soluu almt.
ttihatlarn ae Nazr Kara Kemal Bey de Malta zindanlarna srlmt. ttihat ve Terakki
Cemiyetine bal Hamallar Tekiltnn bakan, Hamal lakabyla nl Ferit Bey de Bekiraa
Blnden Maltaya gnderilmiti.
Dier taraftan nl yazarlardan Aka Gndz Beyle Trklk akmnn nl ismi Ziya Gkalp
merhum ve stanbul Polis Mdr Yardmcl yapm Tevfik Hadi Beyle, Polis Genel Mdrl
ube eflerinden biri olan Reat Bey ve ttihat milletvekillerinden lyas Sami Bey, Malta
zindanlarn gren kiilerdendiler. Bunlardan baka ttihat ve Terakkiye ye olan zmir Milletvekili
Ubeydullah Bey, ttihat ve Terakkinin Edirne Sorumlu Ktibi Gani Bey ve Edirne Valisi Zekeriya
Bey, ttihatlarn valilerinden Sabit Bey Malta zindanlarna srlenler arasndaydlar.
zmitte fabrika mdr olan Ali Muhsin Paazade Svari Yarbay Mithat Bey, Mustafa Kemal
Paann gizli yardmyla Maltaya gitmekten kurtulmu ve Ankaraya gelince de milletvekili olarak
atanmt. ttihat ve Terakkici Sevkiyat lakabyla anlan Binba Rza Bey de ayn ans
yakalayarak yakasn bu srgnden kurtarm ve Anadoluya gelince de milletvekili olmutu. Enver
Paann amcas Halil Paaya gelince, Bekiraa Blnde tutukluyken, Piyade Subay Sadi Beyin
yardm ve tutuklulardan Yenibaheli kr Beyin ka planyla, tutuklulardan Kk Talat Beyi de
yanna alp kaarak Anadoluya gemilerdi.
Dnya Sava yllarnda ordu kumandan bulunan Yanyal Vehip Paa da Malta zindanna
gnderilmeyerek yalnzca Bekiraa Blndeki tutukluluktan sonra serbest braklmt. Fakat
Kurmay Albay Halepli Mahmut Kamil ve ttihat ve Terakkili gazinocu Giritli Necati Efendi, Trabzon
tehcirine karm bir doktorla birlikte Malta zindanlarna srlmt.
Boazlyan Kaymakam Kemal Beyin idam zerine halkn olumsuz gsterilerinden korkan
ngilizler, Ermeni tehcirine karm asker ve sivil tutuklularn tmn Maltaya gndermilerdi.
ttihat ve Terakki Partisinin sekin hatibi ve bayazar Hseyin Cahit Bey ile Mentee Milletvekili
ve ttihatlarn nl Hariciye Nazr Halil Beyi de Malta zindanlarna srmlerdi. ttihatlarn
Genel Merkez yelerinden Dastanl Hseyinzade Ali Beyle, stanbul Merkez Kumandan Topu
Albay Kzanlkl Cevat Bey ve Trabzonda Ermeni tehcirinden sank Trabzonlu Krzade de Malta
zindann grmlerdi. ttihat ve Terakkinin Kadky Sorumlu Ktibi Sabri Bey ile Meclis-i
Mebusann ii temsilcisi Milletvekili Numan Usta da Bekiraa Blnden Malta zindanna
gnderilmiti. Burada serbest brakldktan sonra Sabri Bey, Milli Hkmetin Posta ve Telgraf
Genel Mdrlne getirilmiti. Daha sonra milletvekili ve sonunda ziraat bakan olmutu.
Trablusgarp Savana katlan, ttihat ve Terakkinin genel ktibi olan ve eflik yapan Pirlepeli
Fethi Bey de Bekiraa Blnden Maltaya srlmt. Dnya Sava yllarnda Ermeni tehcirine
katld savyla Bekiraa Blnde tutuklu bulunan valilerden Doktor Reit Bey, Krt Mustafa
Paa Divan- Harbi tarafndan ve duruma yaplmadan idama mahkm edilmise de Tekilt-
Mahsusadada alan Piyade Yzbas erkez Sadettin Beyin yardmyla Bekiraa Blnden
kaarak Ihlamurda gizlenmi, fakat snd ev sarlnca gizlendii evden karak, ba ve
bahelerden kaarken polislerin atei sonucu ehit olmutu.
Bu ka salayan Yzba Sadettin Bey ele gemi ve Krt Mustafa Paa Divan- Harbine
verilmise de, Sadettin Bey, Vahdettinin kaynbiraderi Albay Zeki Beyin yakn dostu olmas ve eski
mirlerden padiahn damad erkez Mehmet Paann kaynbiraderi olduundan kendisine bir ey
yaplamamt. Dnya Sava yllarnda Asir havalisi kumandan Sait Paa ile Afyonkarahisarl Ali
Bey de ngilizler tarafndan Anadolu direniine yanda olduu gerekesiyle Maltaya
gnderilmilerdi. Gene Maltaya srlenlerden biri, Abdlhamit dnemindeki mirlerden merhum
Arap-kirli akir Paann olu, Dnya Savann ordu kumandanlarndan Kurmay Ferik Arapkirli
Cevat Paayla, gene Dnya Sava yllarnn ordu kumandanlarndan Kurmay Ferik Mersinli Cemal
Paadr. Gene ngilizlerin Kurutulu Savana taraftar olduklarn bildikleri ordu kumandanlarndan
Yakup evki Paa ile Ali hsan Paay (Sabis), ileride bir ordu ynetmeleri olasln engellemek
iin Maltaya gnderdikleri ok kesindir.
Bekiraa Bl boalp Malta zindanlar dolarken, ngilizler bu hareketleriyle Kurtulu Savan
zayflatacaklarn sanmlard. Fakat ksa bir sre sonra hepsini serbest brakmak zorunda
kalmlard.
 MUSTAFA KEMAL PAA VAHDETTNLE KARI KARIYA

Osmanl mparatorluu ve onun kaderine on yl egemen olan ttihat ve Terakki Dnya Savan
kaybedince kendi kendisini kapatmaya zorlanm, rgt gerek merkezde, gerek btn ubelerinde
kapatlmt. ttihat ve Terakki Frkas Sadrazam Talat Paann bulduu son are, Karakol ad
altnda bu partinin devamn salamak dncesi de Kara Kemalin ve Kara Vasfn btn abalarna
ramen bu ama yrtlememi, Mithat kr Bey merhumun Teceddd ad altnda rgtlendirdii
yeni ttihat ve Terakki Frkas da antlamann ilk ylnda baarl olamamt. Fakat dou illerimiz
byle deildi. Orada ttihat ve Terakkiye ye subaylar, sivil memurlar btn gleriyle almalara
balamlar, hatta merkezi Kafkasyada olmakla beraber, dou illerimize girmi ve ubeleri kurmu
Trk uralar Cumhuriyeti ad altndaki hkmetle de ilikiye gemilerdi. Enver Paann Rusya
yoluyla Kafkasyaya ulat ve orada gerek Osmanl mparatorluu dneminden kalma askeri
birlikler, gerekse yerel milislerden bir ordu kurmakta bulunduu ve bu ordunun her an Anadoluya
girecei haberi, son Padiah Vahdettini ve onun arkasndan ngilizleri fena halde dndrmt.
Dier taraftan Karadeniz blgesinde Pontus Devletini kurmak isteyen Rum eteleriyle, bu blgenin
milli kahraman kabul edilen Giresunlu Topal Osmann adamlar da srekli bir sava halindeydiler.
tilaf Devletlerinin Dou Anadoluda kurmak istedikleri Ermeni ve Krt devletlerinin kurulmasna
engel olan ttihatlarn bu hareketini yok etmek iin, cesur, irade sahibi, kararl ve i beceren bir
askere, yetkin bir kumandana gereksinim olduu akt. Sultan Vahdettin bu askeri yanna alarak
Almanyaya seyahat etmi ve Bat Cephesinde incelemelerde bulunmu, Enver Paayla da aras ak
olan Mustafa Kemal Paann kiiliinde buluyordu. Ona verdii isim uydu: Namalup
kumandanm.
Mustafa Kemalin ttihatlardan sonra i bana gelen ve Mondros Antlamasn imzalayan Mir
zzet Paann bakanlndaki kabinesinde harbiye nazrlna getirilmesini ok istemi olan son
padiah, zzet Paann sert kar k karsnda bir trl amacna ulaamamt. Dier taraftan
antlama imzalannca stanbula gelen Mustafa Kemal Paa da, Perapalas Otelinin salonlarnda sk
sk grlyor, ok yakn arkada, lakabyla anlan nl Sevkiyat Rzadan ttihatlarn imdiki
rgt hakknda ve giritikleri almalarn ana konularna ilikin bilgiler alyordu. Bu bilgilerini
tamamlayan ve uzun yllar ttihatlara hizmet etmi olmakla beraber Mustafa Kemal Paay daha ok
seven skeeli Arif Bey de bulunuyordu. Her ikisi hemen daima paann yanndaydlar. Hatta bir gn
Perapalasa beni de armlard. Mustafa Kemal Paa bana; Hsamettin Bey, seninle Dnya
Sava yllarnda birka defa grtmz, hatta savan sonuna doru birka gece Beikta
Akaretlerde annemin evinde ba baa verip konutuklarmz ok iyi anmsyorum. O zaman benim
takn dncelerimi dinlemi, fakat arzularm senin en byk dostun Enver Paaya sylememitin.
Zira syleseydin bundan bana herhalde zarar gelebilirdi. Bu yardmna teekkr ederim. Yalnz
renmek istediim udur: Tekilt- Mahsusa elemanlarmzdan lkenin kurtarlmas ve dmanlarn
topraklarmzdan karlmas konusunda nemli bir hizmet beklenebilir mi? demiti.
Paann sorusu ok zor yantlanabilirdi. Tekilt- Mahsusaya seilmi olan kiiler lkenin sekin
insanlaryd. Fakat antlamann bu kark gnlerinde hepsi hakknda paaya doyurucu bir yant
vermek zordu. Kendisine; Ksmen paam. Onlar her eyden nce vatanseverdirler. Gerekirse bu lke
uruna yaamlarn da verirler dedim.
Mustafa Kemal Paa, Sevkiyat Rza ve skeeli Arif Beylerin nnde bana, Enverin neler
yapmak dncesinde olduunu sormu, gcnn ne olduunu ve neye dayandn renmek istemiti.
Mustafa Kemal Paann bu grmeleri, onun daha o zaman gl bir hareket hazrladna kant
oluyordu. Nitekim ksa bir sre sonra son Padiah Vahdettinin devaml basks karsnda harbiye
nazr Mir akir Paa, Mustafa Kemal Paay ararak kendisine dou illerindeki kargaal
ortadan kaldrmas ve zellikle blgede etkinlii olan ttihat ve Terakkicilerin hakkndan gelebilmesi
iin grev ve yetki verileceini, onun nc Ordu Mfettii unvanyla o blgeye atanmasnn
kararlatrldn ve bu ii isteyip istemediini renmek amacyla kendilerini harbiye nezaretine
davet ettiini bildirmiti. Mustafa Kemal Paann birok byk arzular vard. Gerek o ki paa
lkenin igal edilmesinden, antlamann ok kt uygulanmasndan, bataki hkmetin gszlnden
byk bir znt duyuyordu. Amalarn zgrce gerekletirebilecei yer, herhalde igal altnda
bulunan bir blge olamazd. Fakat sradan bir ordu mfettii olarak giderse de baarl olamayacan
ok iyi anlam bulunuyordu. Mir akir Paadan geni bir yetki istemiti. Paann aknl
karsnda Mustafa Kemal Paa dncelerini yle aklamt:
Yalnz emrim altndaki kolordular deil, gerekirse Anadolunun di er kolordularn da
ynetebilmeliyim. Bununla beraber yanl anlamaynz, amacm gsteri deil, lkeye yararl
olmaktr. Kafkasyadan Enver Paann emrindeki kuvvetlerden bir saldr grrsek bir-iki
kolorduyla bu saldry nlemeye olanak yoktur. Bu da padiahn benden bekledii btn umutlar
suya drr.
Mir akir Paa, sorunu eski ve yeni erkan- harbiye-i umumiye (genelkurmay) reisleriyle
greceini sylemi, birka gn beklemesini Mustafa Kemal Paadan rica etmiti. Gerekten,
Harbiye Nazr Mir akir Paa, eski Erkan- Harbiye-i Umumiye Reisi Fevzi ve yeni Erkan-
Harbiye-i Umumiye Reisi Arapkirli Cevat Paalarla ba baa vererek bu konuda uzun boylu
grm, sonunda Mustafa Kemal Paaya hak veren bu kiilerle ortak bir dnceye vard iin
istedii yetki belgesini hazrlamt. Harbiye Nazr Mir akir Paa ile Ferik Mustafa Kemal
Paann ikinci grmesi gene harbiye nezaretinde makam odasnda olmutu. Orada nc Ordu
Mfettiine verilen geni yetki zerinde durulmu ve isteinin zellikle ttihat ve Terakkicilerin yok
edilmesi, Pontusularn haddinin bildirilmesi ve btn bu blgenin bozulan gvenliinin
salanmasndan ibaret olduu kendisine bildirilmiti. Fakat Mustafa Kemal Paa bir sre daha vakit
kaybetmi, kararghna alaca subaylarn isimleri zeride titizlik gstermiti.
Mir akir Paayla Mustafa Kemal Paann nc grmesi zmirin igaline rastlayan
gnlerde olmutu. Harbiye nazr bu grme srasnda Mustafa Kemal Paann nnde alam ve
ngilizlerden ac ac ikyet ederek; Maalesef, belki zmir ve havalisi de yaknda igal olunacaktr,
bilmem bu gidile halimiz ne olacak demiti.
Nihayet Mustafa Kemal Paa hem harekete hazrlanmaya, hem de saraya, padiaha veda etmeye
karar vermi ve bu ziyaretini o srada Nianta kesinde rastlad Erkan- Harbiye-i Umumiye
Reisi Arapkirli Cevat Paaya da sylemiti. Cevat Paa padiah grmesini zellikle Mustafa Kemal
Paaya nermiti.
Saraya giden nc Ordu Mfettii Ferik Mustafa Kemal Paay padiah derhal huzuruna kabul
etmi ve paann srarna ramen onu ayakta durdurmayp yanndaki koltuuna oturtmutu. Son
Osmanl padiah Vahdettin, Mustafa Kemal Paaya; Her eyden nce en byk dileim, ttihat ve
Terakkicilerle, Tekilt- Mahsusaclarn ahsma kar kalplerinde tam olduklar dmanlktan
sizin bilginiz olmas ve ona gre hareket etmenizdir. Dou illerinin temiz ve yce saltanatmza bal,
temiz halkn aleyhimize kkrtan bu komitaclarn en hzl ekilde ve ok ksa bir zamanda ortadan
kaldrlmalar almalarna girimenizi sizden istemekteyiz. Allah korusun bu kkrtmalar ve bu
karklk devam ederse tilaf
Devletlerinin bundan yararlanarak henz igal grmemi bu blgeye de asker gndermeleri sz
konusu olabilir. O zaman lkemizin en gl blgesi de elimizden km olur. Byk devletlerin
burada kurmak istedikleri Ermeni ve Krt devletlerinin kurulmasna yol alm olur. Buna meydan
vermemenizi sizden bekliyorum demiti.
Mustafa Kemal Paa padiahn bu dilei iin byk bir aba gsterecei szn vermi ve zellikle
son hkmdara gven verebilmek iin Padiahmz rahat olsunlar. Bu blgede kurulmas olas bir
Ermenistan ve Krdistann kurulmasna neden olabilecek bir olaya meydan vermeyeceim. Bunu size
sylemeyi bir grev bilirim demiti.
Mustafa Kemal Paa bylece son Osmanl padiahnn en korktuu sorunu yok edecei ve onun
kukularna yer olmadna dair gvence verdikten sonra, btn dileklerin gereklemesi iin geni
bir rgt kurmaya gerek olduuna ve Enver Paann Kafkasyada hazrlad orduya ve gerektiinde
lkenin ierlerine gnderecei etecilere kar da birtakm hazrlklarda bulanmaya zorunlu olduuna
ynelik aklamalar yapm ve btn bunlar iin bir harcamann dnlp dnlmediini Sultan
Vahdettinden sormutu.
Padiah; Gereken parann bilgimiz ve onaymzla verilmesi konusunda sadrazam paaya derhal
emir vereceim demiti. Padiah askerce selamlayan Mustafa Kemal Paa, kendisine alan bu
yepyeni gelecee tam bir i huzuru, sevin ve kararllkla bakarak saraydan kyordu. Doudan ie
balamak ve batya doru yrmek, lkenin kurtarlmasn bu ynde ynetmek onun tek amacyd.
 BANDIRMA VAPURUNUN YOLCULARI

Daha 13 Mays 1919 akam zmirde halk byk bir korkuya kaplm, kentin igal edileceini
anlamt. 14 Mays 15e balayan geceyse genlerin Yahudi Meatlnda (mezarlk) toplanarak
Redd-i lhak adyla bir dernek kurmalar ve ne pahasna olursa olsun igale btn g ve abalaryla
engel olmaya karar vermeleri, ertesi sabahn sisli ufuklarnda beliren dman donanmasnn korkutucu
varl ve kayklarla zmir rhtmlarna karlan askerin gerekten sokak balarn tutmu bulunmas,
ac bir dnemin baladna kimsenin kukusunu brakmamt. 14 Mays akam sarayda Padiah
Vahdettinin nnden km olan Mustafa Kemal, 15 Mays 1919da, her Trk gibi kt ve ac veren
igali duymu ve kalbinden vurulmutu. te Mustafa Kemal ve arkadalarnn Anadoluya hareketi 16
Mays aramba gn byle bir ortamda olmutu. Bugnn ikindi vaktinde Galata Rhtmna Seyr-i
Sefain daresinin kk bir vapuru, gerekte dnya apnda bir deer olan byk bir vatan evladn
etrafndaki bir avu kahramanla yepyeni bir dnyaya, benzersiz bir kadere gtrmeye hazrlanyordu.
Vapurun yolcular, kalpakl, poturlu, alvarl, cepkenli vatandalard. Bunlarn arasnda siyah
kalpa, gri avc biimi elbisesiyle, yeil gzl, altn sal, yznde kararllk ve korkusuzluk
izgileri grlen Osmanl mparatorluunun nc Ordu Mfettii Ferik Mustafa Kemal vard. O,
glmyor fakat byk bir davay gerekletirmek iin her eyi gze alm bulunuyordu. Bu yolculua
kmadan nce ilideki evinde banda beyaz bir rt bulunan, yznde kederli bir anlam okunan,
saygdeer bir anne ve kendisine ok benzeyen bir gen kadna veda etmiti. Bunlardan biri Zbeyde
Hanm, dieri Makbule Hanmd. Bu iki insan, Mustafa Kemalin bitip tkenmeyen ayrlklarna tank
olmu ve arkasndan ok gzya dkmlerdi. Bu defa kim bilir belki de hi sonu gelmeyecek bir
maceraya giden bu sevdikleri adam iin son szlerini sylyorlard. Galata Rhtmndaki topluluk
bir kararghn kiilerinden olumaktayd. Hepsi kalpak ve avc biimli elbiseleri, golf pantolon ve
ynl oraplaryla bir yolculuun temsilcileriydiler. Hepsini yolcu etmeye gelmi kimseler vard.
Toplulukta u kiiler dierlerinden ayrlyordu.
Kurmay Albay Kazm (Dirik), atand Sivastaki kolordu kumandanlna giden Kurmay Albay
Refet, Doktor Albay brahim Tali, Kurmay Binba Hsrev, Doktor Binba Refik (Saydam),
Mitralyz Temeni Arif Beyler, Piyade stemen Ali Efendi, stihbarat Mdr Sreyya Bey,
Mustafa Kemalin iki yaveri Yzba Cevat Abbas ve Salih (Bozok), Svari stemeni Muzaffer
Kl ve Kurmay Yarbay Arif Beyler. Henz vapur kalkmadan iki kii acele acele buraya gelmilerdi.
Bunlardan biri, o tarihte Arnavutky Komiseri Nevzat (Tandoan), Mustafa Kemalin unuttuu
deerli bir paketi ilideki evinden alp gelmiti. Dieri eski ve sevdii bir arkada, Hamidiye
Kahraman Rauf Beydi.
Rauf Bey, Mustafa Kemale kaca yolculuun tehlikelerle dolu olduunu ve ngilizlerin
kendisinin izi zerinde bulunduunu, yolculuunu belirli bir ynde ve bindii geminin herkesin bildii
bir rota zerinde hareket etmemesini neriyordu. Zira paann bu gidiinden ngilizler harekete
geebilir, yolda da onu tutuklarlard. Mustafa Kemal, Rauf Beye ve kendisini yolcu edenlere
teekkr etmi, onlar da en yakn bir zamanda Anadoluda bekleyeceini syleyerek Bandrma
Vapuruna gemiti. Gemi limandan hava kararmadan kmak zorundayd. Yalnz Kzkulesi
aklarnda bizim, Bykdere nlerinde tilaf Devletlerinin kontroln atlatrlarsa sorun
kalmayacakt. Geminin kaptan eski ve deneyimli bir insand. Gemisine binen Byk Adamn
kymeti hakknda da birok eyler biliyordu. Onun Anafartalar Kahraman olduunu, Osmanl
mparatorluunun merkezini, onun kaplarnda en korkun ve gl iki dmana ka nasl savunma
yaptn renmiti. Bu kymetli konuu sa ve esen Samsuna karmay bir lke grevi olarak
dnyordu. Her iki kontrol de hibir kuku uyandrlmadan atlatlm, Mustafa Kemal ve
arkadalar Karadenizin mor ve kpkl deniziyle karlatklar zaman rahat soluk alabilmileri.
Fakat yol tehlikeli, her an geri dndrlme kukusuyla doluydu. Kaptan gemilerin bilinen seyir
ynn brakarak daha ok kyya yakn, fakat tehlikelerle dolu bir rotay izliyordu. Biraz sonra bu
denizin anna layk dalgalar, frtnalar da, btn bir Trk ulusunun kaderi saylan bu kahraman ve
onun evresindeki insanlar dndrmeye balamt. Gemide dikkatlerini ekmemek iin
topluluktaki insanlar ok az toplanyor, ok az konuuyorlard. Hele bir varabilselerdi vatan ite o
zaman kurtulmu olacakt. Perembe, cuma gnleri denizle alt alta, st ste, tpk minderde green iki
kii gibi boutular. Rauf Beyin szleri Mustafa Kemalin aklndan hibir zaman kmad. Sonunda
deniz durgunlat ve ertesi gn, ufuklar pembe, uzakta erit gibi btn bir cepheyi dolduran Samsun
gzkt. Bandrma Vapuru yaklatka Samsun kumsallar, renkli evleri, tepelerine kadar dik kan
bayrlar hep bu insanlarn gz nnde bir tablo gibi belirdi. Artk gelmilerdi. Anadolu topraklar
burada balyor, Trkn umudu gelecei burada onlara yol veriyordu. Ne bir dalgakranla, ne de
doal limanla korunamayan Samsun, frtnal havalarda yolcu indirilemeyen bir kentti. Fakat Mustafa
Kemalin bugn ans vard. Deniz durgun, ehir byk konuunu arlamaya hazrd.
nc Ordu Mfettiinin ve kararghnn gelmesinden nce kentin askeri makamlar haberdard.
Kolordu kumandan ve Samsun valisi bu karlama treninde hazrdlar. Yolcular kaykla kyya
yaklatlar, sevin ve ilgiyle karlandlar. Mustafa Kemal ite o zaman rahat bir soluk ald. Henz 38
yanda gen bir generalin, anakkale Kahramannn Samsuna geldiini duyan halk kyda toplanm
ve akn baklarla onu seyretmeye koyulmutu. Oteller yaknd. Baka bir ara almaya gerek
kalmamt. Hep beraber, neeli bir yryle askeri ve halk selamladktan sonra Mntka Palas
Oteline gelmilerdi. Paa ve emrindekiler burada bir sre dinlendikten sonra, vilayeti, kolordu
kumandanln ve belediyeyi ziyaret ettiler. zellikle kentin gvenliine ve Rumlarn evrede yapt
basknlara ait nemli olaylar dinlediler.
Limanda kk ve tarihi Bandrma Vapuru o gn akama kadar kald. Mustafa Kemal iin lkenin
btn zelliini, Anadolunun bu tarihi kapsnda dinlemek, ona gre bir yol izmek gerekiyordu. O
yol programn yle dzenlemiti. Samsundan sonra Kavak-Ladik-Havza-Amasya-Turhal ve
Tokattan geerek Sivasa gidecek, oradan da Erzincan yoluyla Erzuruma varacakt. Artk kendisini
Anadolunun koynunda gryor, bu seven annenin kucanda gvende bulunuyordu. Mustafa Kemalin
Samsundaki grmeleri 25 Mays sabahna kadar geceli gndzl srd. Her taraftan kt haberler
geliyordu. Dhiliye Nazr Ali Kemalin, Anadolu valilerine duyurduu gizli emirde, Mustafa
Kemalin geri dndrlmesi emrediliyordu. Hatta bu bildirge yle bir karar da ieriyordu: Paay
direnmesi durumunda zorla ve koruma eliinde gnderebilirsiniz.
Gzel ama bu cesareti kendisinde bulacak kimdi? Mustafa Kemal, elde ettii bu gizli bilgilere gre
nlemler almaktan da bir an vazgemi deildi. Hemen baz arkadalarn daha nceden, geecei
kasaba ve ehirlere gndermiti. Onlar kendisini oralarda bekleyecekler ve kt bir durum
karsnda daha nceden de onu bilgilendireceklerdi. Bunlardan en nemlisi Sivasta yaanmt.
Oraya Doktor Albay brahim Tali Bey gnderilmiti. Vali Reit Paann, Elaziz Valisi Ali Galipin
sraryla paay Sivasa gelir gelmez tutuklamaya hazrlandn duymu olan brahim Tali Bey,
Sivas ili snrnda karlad zaman, Mustafa Kemalin bir ara kulana eilerek; Paam, sizi burada
tutuklayacaklar demiti. Mustafa Kemal Paa ok soukkanl ve son derece korkusuzdu. Valiye; 86
Paa hazretleri, siz de bizim otomobile buyurunuz ki beni tutuklamaya hazrlananlar arsnlar
demiti.

Sivas valisi, bir taraftan nc Ordu Mfettiini inandrmak, dier taraftan acele nlemler almak
zorunda kalmt. Mustafa Kemali bylece btn yol boyunca bekleyen gvenilir arkadalar vard.
Havza, Amasya, Tokat hep bu nemli nlemlere sahne olmu kentlerdi. Mustafa Kemal Paa, 25
Mays cuma gn Samsundan Dnya Savandan arta kalm hurda bir otomobille ve arkadalarnn
dier ksm da yayl arabayla ayrlmlard. Gerekten yollar tozlu, dalar dumanl, dereler
akntlyd.
Bandrma Vapurunun yolcularn Anadoluda bekleyen kader, her lmlye Tanrnn vermeyecei,
onur, an ve kahramanlkla dolu bir tarih parasyd. Mustafa Kemal, parmaklarndaki sigarayla
arabada arkadalaryla tatl tatl gryor, stndeki imparatorluun ordu mfettii niformas, yol
boyunca ona nasl davranlacan belirliyordu. Yanndakilerden hibiri, kuku yok ki bir ulusun
kurtarln hazrlamak zere, bu byk adamla ei bulunmaz yolculuuna km olduklarn
dnebiliyorlard. Bizce davasna inanm yalnz bir insan, bu belirsiz ve tehlikelerle dolu yolun
gerek yolcusuydu.
86 Sivas Valisi Reit Paa Mustafa Kemale balyd. Ali Galipin basklarna kar koymu ve herhangi bir kt olaya frsat vermemitir.
S.N. Tansu.
 MUSTAFA KEMAL RUS HEYETYLE HAVZADA NE
KONUTU?

19 Mays 1919 Cumartesi sabah kararghyla beraber Bandrma Vapuruyla Samsuna ulaan
Mustafa Kemal Paa, burada ancak birka gn kalabilmi, eski bir otomobil ve birka yayl arabayla
yollarna devam eden topluluk, hep bir azdan syledikleri Da ban duman alm, gm dere
durmaz akar arksyla dumanl dalarn, akarsularn ssledii zengin bir doa parasn,
tekerleklerin kaldrd toz bulutlaryla ssleyerek irin bir kasaba olan Havzaya varmlard.
Havza, dik bayrlar, kerpi ve aa evleriyle sevimli bir beldeydi. Bu kasabann en ilek yerinde
altnda ifal sularn kaynad lcalar koynuna alm oteller vard. Bunlarn en iyisi olan Ali
Babann otelinde kalan Mustafa Kemal, yaverleri Mahmut, Cevat Abbas ve Muzaffer Kl ile
arkadalar Hsrev Gerede ve Salih Bozokla beraberdi. Hepsinin birbirlerine anlattklar yklerde
hep Rumeli anlar tazeleniyor, zgrlk iin ayaklanm insanlarn lkesi Manastr ve Selanik
canlanyordu.
Mustafa Kemal ve arkadalar, scak sularyla nl bu irin beldede tam 22 gn kalmlar, buraya
kadar gelmi olan bir Sovyet heyetiyle grmlerdi. Heyetin banda Rus Albay Budiyeni
bulunuyordu. Bu palabykl, babayani askerle Mustafa Kemalin arkadal hzla ilerlemi ve ksa
zamanda dost olmulard.
Albay, Mustafa Kemale Bolevik Rusyann silah ve cephaneyle para yardmn sz veriyor, buna
karlk ortak dmanlar olan tilaf Devletlerine kar Trkleri savamaya davet ediyordu.
Budiyeninin istekleri yalnz bu kadarla kalsayd Mustafa Kemal Paa oktan raz olacak ve
grmelerin de uzun sre srp gitmesine gerek kalmayacakt. Fakat Rus albaynn dilinin altnda bir
ey vard. Nitekim ksa bir sre sonra o da baklay azndan karm oluyordu. Albay Budiyeni,
Mustafa Kemale yle sormutu: Acaba general hazretleri, Anadoluda kurulacak hkmet iin nasl
bir rejim dnyorlar?
Mustafa Kemal, karsndakinin amacn anlam ve hemen armadan cevabn vermiti: Tabii ki
Sovyetlerin, uralar Cumhuriyetine benzer bir hkmet tarz!
Yani Bolevikliin ilkeleri zerine kurulmu bir cumhuriyet deil mi generalim?
yle olacak, devlet sosyalizmi dersek daha doru sylemi oluruz.
Yalnz sosyalizm, sosyal alanda egemen olan bir modeldir. Biz sizin komnizmi de gzden
geirmenizi istiyoruz. Ancak byk komunuz Rusya, o zaman size elinden gelen yardm yapacaktr.
Mustafa Kemal Paa, Albay Budiyeninin ilk nce sz almaya altn gryor, kendisi iin
tutulacak yolda yardma gereksinim olduunu da unutmuyordu. Sovyet heyeti Havzadan byk bir
umutla ayrlmt. Fakat Mustafa Kemal Paa bunlar krmadan atlatmt. Hatta tehlike ayet byrse,
bir Rus kolordusundan da faydalanlacakt. Havza grmeleri, Mustafa Kemalin dmanlar iin
onun komnistlii kabul ettii eklinde herkese duyurulmu ve dar grller, byk Trk nderinin
bu kadar basit bir pazarlkla btn amalarndan vazgeeceini sanmlard. Sonradan kendisiyle
grtm Fevzi akmak Paa, bu olay hakknda Mustafa Kemal Paann kendisine; O zaman bir
srat kprs gemek zorundaydm, nl szdr, kpry geene kadar ayya day dedik demiti.
Havzada geen gnlerin ikinci nemli olay, buraya Pon-tusulara kar kurduu etelerle baarl
bir atmaya girimi bulunan Giresunlu Topal Osman Aann daveti olmutu. Bu konumada
Mustafa Kemal Paa aaya; Osman Aa, stanbul hkmetinden aksine emir gelmi olsa bile, sen
gene Pontusularla sonuna kadar savamaya devam edecek ve bunlar tepelemeye alacaksn.
Savan sakn ola ki durdurma, zellikle hz ver diye de emir buyurmulard. Karadeniz kylarnda
Pontusular kazanamamlarsa, bu ite Giresunlu Topal Osman Aann byk bir rol olmutur. Ne
yazk ki sonradan politik arzular ve baz kimselerin kkrtma ve ara bozmalar Osman Aay Atatrk
aleyhine harekete ynlendirmi, uzun bir arpmadan sonra, bu yanl yol zerinde Osman yok
olmutu.
Albay Budiyeni grmelerinde Mustafa Kemal Paaya, douda kurulacak Ermeni ve Krt
devletlerinin, bat dhil olmak zere Karadeniz kylarnda kurulacak Pontus hkmetinin tilaf
Devletlerince gerekli grldn sylemi, btn bunlarla Sovyetlerin yeni Trkiyenin yannda
savamaya hazr bulunduunu da ilave etmiti. Albay Budiyeni; Biz, arlk Rusyasnn ileri
gelenleri ve ncleri, Kafkasyann kundaklar olan Ermenilere asla yz vermek dncesinde
deiliz. Hele Ermeni Tanak ve Hnak komitelerinin sava sonras giriimlerinden biz de hi honut
deiliz. Onlar, kimi kuvvetli grrlerse ona uaklk ederler. Yarn ngilizler, Franszlar, Amerikallar
hesabna almayacaklarn kim kesin olarak syleyebilir? demiti.
Mustafa Kemal Paa, albayn bu nerisinde arkasnda Sovyetlerin, Anadoluya ortak eylem
nerisinde bulunacaklarn anlamakta gecikmemiti. Nitekim albayn baka bir sorusu u olmutu:
Mondros Antlamasna uyularak ordularnz silahtan arndrlm, btn silah ve cephane
depolarnza el konmutur. Bu koullar altnda bir taraftan Yunanllarla, dier taraftan Ermeniler,
Pontusularla ve Anadolunun her tarafnda igal kuvvetleriyle nasl savaacanz bir trl
anlayamyorum paam demiti.
Mustafa Kemal Paa, karsnda babayani tavrlarna, palabyklarna ve Trk dostu grnmek
isteyen btn yapmack hallerine ramen, alttan alta durumu renmeye alan kurnaz bir Rus
askeriyle kar karya bulunduunu gryordu. Ona yant olarak; Evet albaym, durumumuz
gerekten skntldr. Fakat ite bizim ulusun zellii de byle kt gnlerde i grmesi,
olaanstlkler yaratmasdr. Siz rahat olunuz, ortak dmana kar bizi sandnzdan daha tehlikeli
ve hesaba katmaya deer bir kuvvet olarak bulacaksnz, buna da amaynz demiti.
Albay Budiyeni burada yutkunmu ve sonradan bana merhum Cevat Abbasn anlattklarna gre
epey dndkten sonra; Rusyann btn gereksinimlerinizi tamamlamaya hazr bulunduunu size
bildirmek grevini stlenmi bulunuyorum. Yeter ki, siz de bizim isteklerimizi yapnz. Padiahl,
hilafeti ortadan kaldrnz, komnistlii ilan ediniz demiti.
Mustafa Kemal albay tam konuturmutu. Artk Sovyetlerin yardm perdesi altnda ne yapmak
istediklerini, bu kurnaz olmasna ramen ne de olsa asker olan, gerekte bir diplomat derecesinde
konuma metotlarna ve inceliklerine sahip olmayan Budiyeni hepsini azndan karmt. Mustafa
Kemal Paa o zaman olduka dikkatli konumu, karsndakilere hem umut vermi, hem de gven
alamt. O, glerek yle yant vermiti: Sayn albaym sylediiniz iler imdi dndnz
kadar kolay deildir. Padiahlk kurumu aslnda zayflamtr, yklmak zeredir. Hilafet iin biraz
daha sabrl, hatta biraz daha dikkatli olmak lazmdr. Arkamzda bir de slam dnyas vardr. Bunu
da hesaba katacaz. Onlarn yardmlar bugn iin gereklidir. ngilizleri ancak bu sayede yerlerinde
tutacaz. Komnistlii ilan etmek de bugn iin olanakszdr. Evvela davay lke insanna anlatmak
gerekmektedir. imdi bizim tek bir amacmz vardr. O da sava kazanmak ve istilay ortadan
kaldrmaktr. Zafer kazandmz zaman koullarnz daha sakin ve rahat bir ruh hali iinde
dneceiz.
Albay Budiyeni bakanlndaki Rus heyeti ok umutluydu. Mustafa Kemal Paa, modern dnceli,
ileri grl bir askerdi. Her eyi evre evre zmlemek dncesindeydi. Drst bir insan
davranyla kendilerine her eyi aka sylemiti. O halde bu byk savan eiinde duran adama,
Trklere hemen yardm edilmeliydi. Nitekim Havza konumasnn byk yardm olmutu. Albay
Budiyeni gerek Leninin, gerek Stalinin ve gerekse Trokinin en gvenilir adamyd. Tam bir Rus
olan ve askerlikten baka bir ey bilmeyen, devrimin liderlerine kr krne bal olan albayn
grne gvenmek gerekiyordu. O Rusyaya dndkten, Mustafa Kemal Paa da askerlikten istifa
ederek milli kongrelerde bakanla seildikten ve stanbul hkmetiyle padiaha aka meydan
okuduktan sonra, Rusyadan istedii her eyi, top, tfek, cephane ve altn rubleyi alabilmi, zellikle
Sovyetlerin yardm Byk Taarruzdan nce en verimli evreye ulamt. Mustafa Kemal gerekten
padiahl, hilafeti kaldrm, fakat komnistlii kabul etmemiti. nk ne Trk gelenekleri, ne de
slam inan bu gre olanak salamyordu. Mustafa Kemal Paa da hem Trk, hem de
Mslmand.
 SVAS KONGRESNDE MUSTAFA KEMAL PAAYLA
KARA VASIF BEY ARASINDA BR GRME

Mustafa Kemal Paa, Samsundan Havzaya ve oradan Amasya yoluyla Sivasa vardktan ve Elaziz
Valisi Kurmay Albay Kayserili Ali Galipin, dnd tutuklamadan kurtulduktan ve tam aksine
dman da amana getirerek onu yapacana piman ettikten sonra, otomobille yaplan bir yolculuun
ardndan Erzuruma varmt.
Tarihi surlar, anl kaleleri, kerpi evleri, kahraman ve yiit halkyla Erzurum, snr boylarmzn
bir kentiydi. Mustafa Kemal Paaya burada gsterilen yakn ilgi o kadar byk olmutu ki, paa
yllarca emek verdii ve bu yolda birok rtbe kazand askerlii de bu uurda brakm, geldii
zaman btn hazrlklar tamamlanm ve yalnz dou illerinin skntlarn grmesi kararlatrlm
olan bir kongreye katlabilmek iin, ordu mfettiliini, feriklie kadar elde ettii rtbeleri, emeklilik
haklarn ve arkasnda brakt onurlu bir gemii bir gecede brakarak, yepyeni bir gelecee,
bakalar iin karanlk grnen bir yarna kararl admlarla yrmt. 8i 9 Temmuz 1919a
balayan tarihi gecede, saat 23de padiahla telgraf banda konumu olan Mustafa Kemal, kendi
anlatmyla milletin bir bireyi gibi milletin barna snmt. Durum byleyken paann bu zverisini
deerlendirmi olan kongreye katlanlar onu temsil heyeti bakanlna getirmekte kararszlk
gstermemilerdi. Kongre toplanmad zamanlarda, onun tam yetkisini temsile yetkili bulunan bir
heyetin bakan olarak Mustafa Kemal iin lkenin bu tarafnda her eyi yapmak olanaklyd. Erzurum
Kongresindeki en byk baar, Vatann bir btn olduu ve paralanmasnn kabul edilmeyecei
formlnn kabul olmutu. Bundan sonra daha geni ve daha anlaml bir kongreyi ancak Sivasta
toplanm gryor ve btn savan ve devrimlerinin kayna olarak bu toplanty kabul ediyoruz. 29
Haziran 1919da kavak aalarnn glgeledii bu tarihi kenti arkasnda brakan Mustafa Kemal, 4
Eyll perembe sabah Sivasa girdii zaman ok yakn arkada Doktor brahim Tali Bey, Mustafa
Kemale K.G. parolal Karakol Tekiltnn Kurmay Albay Kara Vasf Bey eliyle kaleme alnm
bir tz uzatm ve kendilerine; Paam, Mili Mcadeleye hizmet eden ve gizli eteleri, gizli
kaptanlar, gizli subaylar, gizli kurmay subaylar barnda toplayan gizli direniin btn ubelerini
kucaklayan Karakol Tekiltnn bu tzn yazan Kurmay Albay Kara Vasf Bey de buradadr
demiti.
Gerekten de Kara Vasf Bey Sivas Kongresine ye seilmi ve gelmiti. te o zaman bu iki
nemli insan kar karya gelmilerdi. Mustafa Kemal, servenci olduklar iin ttihatlardan honut
deildi. Hele Anadolu direniine bu eski komitecileri hi kartrmak istemiyordu. Hlbuki karsnda
ttihatlarn tannm isimlerinden biri ve antlama yllarnda stanbulda byk yararllklar grlen
Karakol Tekiltnn bir numaral kurucusu bulunuyordu. Paa, Vasf Beye; Kuzum Vasf Bey, bu
gizli direniiler kimlerdir ve nerededirler? Hele btn bu gizli kurulularn bakumandan kimdir?
unlar biz de bilelim, renelim demiti.
Kara Vasf Bey, btn bu gizli kurulular anlatmaya balayaca srada Mustafa Kemal Paa ona
sz vermeden devam etmiti:
Sizlerin amac kapatlm ttihat ve Terakkiyi canlandrmaktr. Bylece iktidar yeniden ele
geirmek istiyorsunuz. Bunlarn farkndaym. Sizin gizli bakumandannzn adn da syleyeyim. Bu
Enver Paadr.
Hayr paam yanlyorsunuz, bizim bakumandanmz sizsiniz. Talat Paa Berlinden bize
gnderdii direktifte Bundan sora Bakumandannz Mustafa Kemal Paadr. Onun at bayrak
altnda birleiniz diye yazmtr.
Ben Mondros Antlamasndan sonra stanbula gelince kurulmu olan bu Karakol Tekiltnn
amacn ok iyi rendim. Galip devletlerin dikkatlerinden ttihat ve Terakkinin almalarn
gizlemek iin bulduunuz metot. Hedefiniz, kapatlm partinin amalarnn aynsdr. Yeniden
iktidara gelmek, aklnzca yeniden geliigzel bir ekilde lkeyi maceraya srklemek istiyorsunuz.
Hepinizin hl Rusyada olan eski Bakumandan Vekili Enver Paayla balantnz sryor. Sayn
albaym bu rgtnzn dman eline gemi kentlerde devam edip etmemesine kar bir ey
diyemem. Yalnz burada yani lkenin istiladan uzak kalm rgtn ismi Anadolu ve Rumeli Mdafaa-
i Hukuk Cemiyetidir. Eer bizimle alacaksnz bu isim altnda hareket edeceksiniz. Bu rgtn
amac lkeyi dman istilasndan kurtarmak, sonra da nce bamsz ve zgr bir ulusun layk olduu
devleti kurmaktr. Ne Babli Basknna, ne Yldz Yamasna ve ne de herhangi bir maceraya
aramzda yer verecek tek bir kimse yoktur. lkenin her tarafnda, ister istilaya uram olsun, ister
bamsz bulunsun Mdafaa-i Hukuka, onun ubelerine, bu davaya inanm yrekten bal kiilere yer
verilecektir.Bu tepeden inme szler Kara Vasf Beyi artm olmakla beraber panie
uratmamt. Onun da savunabilecei baz ilkeler vard. Mustafa Kemal Paaya yle bir dnce
ortaya koymutu:
Zat- devletleri, Karakol Tekilt tznde belirtilen baz konulardan kuku duymaktaysanz da
Karakol Tekiltnn salamakta olduu yararlardan biri bu rgtn gya sizinle bir olmad
kansn dmanlara vererek, grnrde ayr, gerekte ayn yolda almasna olanak bulmasdr.
Bylece galip devletlerin dikkatlerinden bir ve beraber olduunuzu gizlemi olacaz.
Bu sz zerine belirtilen grmede hazr bulunup konumaya tank olmu rgt yesi
arkadalarmzn bize yazdklarna gre Mustafa Kemal Paa fena halde fkelenerek kalarn atm
ve sert bir ekilde; Karakol Tekilt, armasyla, ynetmeliiyle ve hatta yeleriyle tarafmzdan
kapatlmtr. Vasf Bey, bilmem szm anlayabildiniz mi? demiti.
Kara Vasf Bey sapsar olmu ve tek bir kelime sylemeye olanak bulamamt. Kararlarn verdii
kadar bunlar kanunlatrmasn ok gzel bilen Mustafa Kemal Paa ksa bir sre sonra Sivas
Kongresinden yle bir karar almt. lkede dman igaline ve hkmetin yasad ve millet
vicdanna uygun olmayan her trl davrana kar birletiren, yalnz ve zellikle Anadolu ve Rumeli
Mdafaa-i Hukuk Tekiltdr. Baka isim ve amala hareket edenler, milli tekiltn dnda kalm
zel giriimlerden ileri gidemezler.
Fakat ne Kara Vasf Bey, ne de arkadalar Karakol Tekiltyla belirttikleri amalardan ve bu
tekiltn tzyle yelerine ykledii amalardan vazgemiler, aksine ayn yolda yrmeye devam
etmilerdi. Gene K.G. parolal mhr kullanlm, gene el altndan kendi ilkeleri zerinde
durulmutu. Sivas Kongresi, Sadrazam Damat Ferit Paa hkmetinin bozgununu sonulandrm,
Elaziz Valisi Sivas basamad ve Suriyeye kat iin ulusalclarn gl olduu ortaya kmt.
te bu grnm sadrazam devirmi, yerine gelen Ali Rza Paa kabinesi, Anadoluyla ortak bir
uzlama ortak noktas aramak amacyla Bahriye Nazr Salih Paay Amasyaya gndermiti. Amasya
grmesinden lkeye yararlar olarak kan tek ey, Meclis-i Mebusann derhal toplantya
arlmas ve bu nedenle de seimlerin yaplmasyd. Fakat igal edilmi bir lkede, stanbulda bu
meclisin ne kadar devaml olaca kukuluydu. Son Osmanl Meclis-i Mebusanna katlacak yeleri
belirleyecek seimlerin birok garip cilvesi olmutu. Padiah ve onun taraftarlar bir taraftan kendi
adamlarn bu meclise sokmaya alrken, Anadolu da ounluun mdafaa-i hukukularda olmasna
abalyor, Karakolcular da gleri orannda uraarak, ortadan kaldrlan ttihat ve Terakkiye
taraftar kimselerin son Osmanl Meclisine katlmasn istiyordu. Son Osmanl Meclis-i Mebusan da
bu nedenle uyumlu bir topluluk olmaktan uzakt. Karakolcularn en ileri gelen iki ismi Kara Vasfla
Kara Kemal Meclise girmeyi baarmlar, Anadoludan gelen Celalettin Arif Bey ise Atatrkn
nutkunda hakl olarak aklad gibi, niin ve neden geldiini unutarak tamamen mstakil bir grup
tekiline kalkm, bylece Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin merkezini g bir
duruma sokmutu. Bu Mecliste saltanat taraftarlar da bulunmaktayd. Hatta ngiliz korumasn,
Amerikan mandasn isteyenler de bulunuyordu. Hl aknlkla zerinde durulacak tek bir parlak
sonu uydu: Sivas Kongresinde kararlatrlm olan Misak- Millinin87oy birliiyle bu Mecliste
kabulyd. Belki de yalnz bu nemli karar, stanbulun resmen igaline, Meclisin datlmasna,
yelerinden bir ksmnn Maltaya srlmesine neden olmutu. Fakat ne olursa olsun, Sivas
Kongresinin bu ilkesi bizce lkenin kurtuluunu hazrlamt.
87 Milli Misak (Misak- Milli), Trk bamszlk savann temelini oluturan ve Mustafa Kemal Atatrkn bakanlnda toplanan
Erzurum ve Sivas kongrelerinde belirlenip Osmanl Meclis-i Mebusan tarafndan 28 Ocak 1920 tarihinde kabul edilen ve tm ulusun
sonuna kadar uygulamas kararlatrlan alt maddelik ulusal szleme.
 MTHAT KRDEN CELAL BAYARA GELEN MEKTUP

ttihat ve Terakki Frkasnn son genel ktibi kr Bey merhumdur. Mondros Antlamas zerine
bu tarihi parti, dardan gelen baskyla kendisini kapatmak zorunda kalm fakat yelerinin iinden
ttihat ve Terakki lks bir trl kmamtr. ttihatlar, kapatlan bir gazete gibi yeniden almaya
balamak iin isim deitirmek gereini duymular, kendilerine Teceddt (Yenilik) Frkas adn
koymulard. Bu deiiklik gizlice btn rgte yaynlanm, bu arada sava yllarnda zmir ttihat ve
Terakki Frkasnn sorumlu ktibi olan Celal Beye (Bayar) bir de mektupla bildirmiti. Celal Bey,
lkenin karlat ykm soukkanllkla yorumluyor, gerek ttihat ve Terakki, gerekse isim
deitirerek ortaya kan Teceddt Frkasyla vatann byk davalarnn gereklemesine olanak
olmadn gryordu. O zamanlar, lkenin en byk gereksinimi etiket deitirmek eklinde
kurulacak siyasi partilerde olmayp, milli bir ayaklanmaya hazrlanmak eklinde dnlecek
uygulamadayd. Hele zmirde gene ttihatlarn katlmyla alan bu yeni parti, bakanla smail
Canbulad gibi pek ateli bir particiyi getirince, Celal Bey halkla yakndan iliki kurmaya ve onlarn
gerek dileklerini renmeye karar vermiti. zmirin igali dram da gelip atnca, gelecein bir
savaa doru gittiini gren Celal Bey, bana sark sararak lkenin i blgelerine doru yrm,
getii yerlerde dinsel, milli, bilimsel konumalarla bir taraftan halk bilgilendirmeye, dier taraftan
milli direnii hazrlamaya balamt. zmirin igali, Anadolunun batsnda yaayan yiit ve
kahraman Trkler zerinde ok kt bir etki yaratmt. Onurundan zerre kadar zveriye katlanmayan
halk, ihtiyar, genci, ocuu, erkei ve kadnyla ayaklanarak silaha sarlm ve Aydn ve demi
nnde efeler kahramanlk destanlar sralamlard. Orada gen kzlarn delikanllarla beraber
dmana kar dvmesi insann gzn yaartacak bir olay olmu, gelecek kuaklarn destan kabul
edecei baarlar elde edilmiti. stilac ve gaddar bir dmana kar duyulan bu kin ve sonsuz
duygularnn bir gn neye mal olacan, dnya anlamaktan pek uzakt. te bu ayaklananlar iinde yer
yer birtakm eteler, gruplar ve halk topluluklar vard. Anadolu, Kurtulu Sava cokusunu
kalbinden duymu, damarlarnda dolaan bir alev gibi ateler iinde rpnmt.
Her tarafta isimlerden, gruplardan bahsediliyordu. zmirin igali zellikle Balkesirde byk bir
tepki yaratm ve harekete geen vatanseverlerin banda Hac Muhittin arkl (eski ttihat
liderlerden eski milletvekili) bulunmutur. Giriimci heyet bakan unvanyla ad geen ilk milli
kongreyi Haziran ay iinde Balkesirde toplam, zmirin igalini protesto etmi ve burada eylemli
bir direnie karar verilmiti.
Daha sonra da 16 Austos 1919dan 25 Austos 1919 tarihine kadar daha geni anlamda bir kongre
de Alaehirde toplanmtr. Bu kongrenin bakanlna yine Hac Muhittin arkl, ikinci
bakanlna da Uakl brahim Tahtakl ile Akehirli Mustafa Beyler seilmitir. Bylece bir
taraftan resmi kongreler toplanrken dier taraftan da halk birtakm eteler kurmaktayd. Demirci Efe
de bunlardan biriydi. te ttihat ve Terakkinin zmir Sorumlu Ktibi Celal Bey de Demirci Efenin
danman olarak onunla i birlii yapmt. Efe, temiz ve kahraman bir insan olmakla beraber devlet
ve siyaset ilerinde saf bir kiiydi. Ne de olsa Celal Bey gibi yneticiliin eitli inceliklerini
bilmiyor, hele siyasi sorunlarn analizini yapamyordu. Onda sonsuz bir g ve enerji,
danmanndaysa byk bir sezgi ve kavray vard. Bu birliktelik lke iin hayrl bir sonu
dourmutu. O zamanlar, Yunan igalini protesto etmek ve eylemli bir direni gstermek amacyla
zmirde kurulmu bir Redd-i lhak Cemiyeti bulunuyordu. lk toplantsn Yahudi Meatlnda
(mezarlk) yapan bu dernek, zmirin eitli mahallelerinde de ubeler kurmutu. Hlbuki bir sre
sonra Sivasta toplanan milli kongre, Redd-i lhak Cemiyetlerinin adn Mdafaa-i Hukuk
Cemiyetlerine dntrm ve daha nce Alaehirde toplanan baka bir milli kongre de buna benzer
bir karara varmt. Celal Bey bu kongrelerden birinde Din dmanlarmza kar koymak gereklidir.
Tmmz ehit oluncaya kadar savaa devam edeceiz. Bu bize den zorunlu bir grevdir. Tarih
sayfalarn evirdiimiz zaman, Trk milletinin dmandan yz evirdii grlm ey deildir diye
bir sylemde bulunmu, halk Kurtulu Savana ynlendirmi ve hepsini coturmutu. Celal Bey,
dinin de bu davada byk yardm dokunacan kabul etmi, konumalarnda dini anekdotlar, nemli
ayetler belirterek, halkn manevi duygularna seslenmiti.
stanbuldaki matbaalardan birinde dizgici olarak alan eref Bey, Mithat kr Beyin
mektubunu Celal Bayara getirmiti. eref Bey, Tekilt- Mahsusada da grevliydi. eref Bey 25.
Kolorduda yedek subayken akta braklm ve antlamadan sonra ad geen yerde almaya
balam, bir ara Tanin Matbaasnn da mdrln yapmt. eref Bey bir ara Bekiraa Blne
gelmi, orada bizimle ve ttihat ve Terakki Genel Ktibi Mithat Beyle grme frsatn bulmutu.
Sonrada gizli rgtmzde alan eref Beye bir gn ttihat ve Terakkinin Bolu Sorumlu Ktibi
Doktor Mithat (eski Kastamonu Valisi) ve Zonguldak Sorumlu Ktibi dier Mithat Beyin nnde
verdiim direktif zerine, zmirin Yunanllar tarafndan igalini protesto eden bildirilerin gizlice
matbaada baslmas salanm ve Fatih Belediyesi nnde toplanan mitingde, bu bildiriler
adamlarmz tarafndan halka datlmt. eref Bey zverili bir arkadamzd. Onu zmire
gndermekte kararl davranmtk. Mithat kr Bey, benden kendisi hakknda gereken bilgi ve
aklanma belgesini alnca mektubu ona teslim etmi ve bu mektup da ttihat ve Terakkinin zmir
Sorumlu Ktibi Celal Beye gnderilmiti. Fakat davann ttihat ve Terakkiyi yeniden kurmaktan ok
Kurtulu Savan baarmakta olduunu gren Celal Bey, Demirci Efeyle i birlii yaparak Bat
Anadolunun eitli blgelerinde byk bir kalabal harekete geirmiti. Celal Bey, halk arasnda
Galip Hoca takma adyla tannyor, byk bir sayg ve sevgiyle karlanyordu. Gezdii, dolat
yerlerde halkn ruhuna etki eden ve Milli Mcadelenin gizli direni merkezlerinden biri olan bu
Galip Hocann ve yanndakilerin almalar bir sre sonra Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa
Kemal Paa tarafndan renilmi ve vgye deer bulunmutu. Egenin Galip Hocas, yalnz halk
arasnda dolap dnce alayan bir insan deil, Milli Msellah kuvvetlerinin de banda bulunan
bir kiiydi. ok eski bir ttihat, deneyimli bir devlet adam, rgt bir vatansever olan Celal Bey,
Milli Mcadele tarihinin karanlklarnda, Gediz boylarnn, Balkesir yresinin yd. Onu bazen
efe kyafetinde grenler olduu gibi, gerektiinde din adam olarak ba sarkl, fakat mcadeleci bir
hoca olarak da ona rastlayanlar bulunuyordu. Yunanllarla sava btn Ege blgesini sarm,
herkesin damarlarna kadar ilemiti. Btn bu kendi bana kk topluluklar, Ankarayla devaml
iletiim halindeydiler. Tarihin Galip Hocas, gl bir ttihat olmasna ramen, artk lkeyi
kurtaracak topluluun partizanlkta deil, milli bir birlik meydana getirmekte olduunu ok gzel
grm ve herkese gstermiti. Onun bu halinden ikyet eden eski parti arkadalar bulunabilirdi.
Fakat lkenin bu zor gnlerinde ttihat ve Terakkiyi yeniden diriltmeyi veya isim deitirerek
Teceddt Frkas adna almay tam ve olgun bir vatansever olan bu eski ttihat ve Terakkinin
zmir Sorumlu Ktibi doru bulmuyordu. te onun bu zverisi ve zamann btn gereklerini yerinde
grmesiydi ki, Byk Kumandan ve Meclis Bakan Mustafa Kemali kendisini vmeye yneltmiti.
Sava bittikten, bar yapldktan ve lke kurtarldktan sonra Mecliste tarihi nutkunu okuyan Gazi
Mustafa Kemal, onu u satrlarla vmt:
Aydn yresinde, zmirin igalini izleyen asker ve halktan baz vatanseverler, Yunanllara kar
savunma ve halk ayaklandrmak ve silahl Milli Tekiltlar kurmak iin alyorlard. Bu arada
zmirden adn ve kln deitirerek o yreye gitmi olan Celal Beyin abas ve zverisinin
belirtilmesi bir grevdir.
Galip Hoca takma adyla Ege blgesinde halk iinde dolaan ve silahl glerin banda efe olarak
arpan Celal Bayar, daha sonra, son Osmanl Meclis-i Mebusanna Anadoludan Saruhan
milletvekili olarak gnderilmi, istila altnda yaayan stanbulda da zmirin igalinden duyduu
znt ve acy aynen sylemekten ekinmemitir. Onun Meclis krssnden syledii; Yunanllar
zmire ayak bastklar zaman oradaki aresiz halk snglerle mahzen ve bodrum katlarna
doldurarak milli onur ve deeri ayaklar altna aldlar. zmirde Yunanllarn bask ve saldrsndan
kurtulmu hibir kimse yoktur. Yunanllar oraya ayak basar basmaz, btn halk kendi krallar namna
duaya ardlar. Kahraman subaylarmz; Osmanl niformas tayan bir subayn ancak kendi devleti
iin ellerini kaldrp dua edeceini yiite bir ekilde syleyince onlar ehit ettiler eklindeki
szleri, btn Osmanl milletvekillerini ac ac dndrmt.
Eski bir ttihat olan Celal Beyin, lkenin kara gnlerinde parti dncelerini bir tarafa brakarak
ve zmir sorumlu ktiplii gibi byk bir makama da deer vermeyerek, btn ulusu bir tek bayrak
altnda toplamak isteyii, bu konuda alarak birok yoksunluklar ve tehlikeleri gze almas,
Mustafa Kemal Paann at yolda ona sadk ve bal bir insan olarak yrmesi Trk genliine
gzel bir rnek olarak tarihe geecektir. Vatan tehlikede olduu zaman, siyasi dncelerin deersiz
kaldna bundan olaanst bir rnek olamaz.
 K TELGRAF VE DVAN-I HARBN MUSTAFA KEMAL
PAA HAKKINDAK KARARI

Btn bir mr kazanlm rtbeleri ve yaam boyunca elde edilmi makamlar bir gece iinde
brakarak, Trk ulusunun scak barn her eyin stnde gren Mustafa Kemal Paa iin, dnemin
padiah, son Osmanl hkmdar Sultan Vahdettinden gelen telgrafn altnda Bkatip Hazreti
ehriyari Ali Fuat imzas okunuyordu. Telgraf aynen yleydi:
Erzurumda Mustafa Kemal Paaya;
Yce grevlerine, grlen lzum zerine son verilmi olduundan hemen zaman kaybetmeksizin
stanbula dnmeleri padiah hazretlerinin buyruudur, efendim.
Mustafa Kemal Paa da lkelerin padiahnn saraydaki yce baktibi araclyla Osmanl
Saraynn padiahnn yce kiiliine titriyle u telgraf ekmiti:
imdiye kadar gerek padiahn yce kiiliine ve gerekse harbiye nezaretine yaptm
bavurularmda, lkem ve milletim ve yce hilafet makamnn etkisi altna girdii ve esiri olduu
sonucu znt verici ve doal olarak sonucunda oluan kederlerin nedenlerini btn gereiyle
sundum. Bunu bildirmekle kutsal deerlerimin aciz kiiliime ykledii en yksek ve en vicdani
grevlerden birini yapm oldum. nanlarmn ve arzularmn gerei yaptm giriimlerin
ngilizlerce vatan savunmas eklinde deil baka bir ekilde kabul edilmesiyle yce padiahn ve
hkmetinin ar bir bask altnda kald aklanyor. zellikle byk bir yrek doruluuyla bal
olduum ve benim yzmden yorulmasna hibir ekilde raz olamayacam yce hkmetin ve yce
saltanatn zerindeki basknn daha da arttrlmasna neden olmamak iin, yalnz sradan memuriyeti
deil, tm gereksinimlerini yurt ve milletin ve padiahn kutsal makamn bilim ve kurtulu nda
karlayan ok sevdiim kutsal benimsediim askerlik yaammdan da ayrlarak zverimi gstermek
isterim. Saltanat ve hilafetin en byk makamnn ve soylu milletin yaamnn son anna kadar daima
koruyucusu ve yrekten bal bir bireyi olacam tm ballmla sunmak ve makamn inanmasn
isterim. Askerlik mesleinden istifa ettiimi harbiye nezaretine bildirdim. lkelerin sahibi padiahn
salk ve esenliine dua ve her trl ykmlardan korumas iin dua ettiim yce Allahtan dileim,
btn kainatn evreledii padiahn ferman buyurmasdr. Kullar Mustafa Kemal.
Bu istifadan sonra ve bylece stanbula dnmemekte kararl olarak, tam aksine milli kongrelerin
bana geen Mustafa Kemal Paa iin stanbulda oluturulan skynetim mahkemesinin karar
yledir:
Kuvay Milliye ad altnda karklk ve dzensizliin anayasaya aykr olarak halktan zorla para
toplamak ve askere almak ve isteklerince davranmayanlara ikence ve ac ektirmek ve lkeyi
blmeye kalkmak gibi ktlkler yapmak eklinde i gvenlii bozanlarn tertipleyici ve
kkrtclarndan olduklar savyla sann aleyhinde olan ve padiahn buyruuyla askerlik
mesleinden atlan ve sahip olduu madalyalarn sklmesi ve kendisine verilmi olan onursal
yaverlik rtbesi elinden alnm bulunan nc Ordu Mfettilii grevinden atlm Ali Rza olu
Selanikli Mustafa Kemal ve 27. Tmen eski kumandan albaylktan emekli stanbullu Mehmet olu
Kara Vasf ve eski 20. Kolordu kumandan Albay smail Paa olu Ali Fuat ve eski Washington elisi
ve eski Ankara milletvekili olup Midillide domu Alfred Rstem (Bilinski) Bey, eski salk mdr
stanbullu Doktor Ahmet Bahai olu Adnan ve Darlfnun bat edebiyat eski retmeni stanbullu
Halide Edip Hanm haklarnda yaplan yarglama ve incelemeler sonucunda baz babo kiilerle, oy
birliiyle padiahn sadk kullarndan eit eit saf gnll insanlar oyunlar ve hilelerle
kandrdklar ve senelerden beri haydutluu alkanlk haline getirmi olan birok ktlk eden kiiyi
ve tutukevlerinden serbest braklm olduklar katilleri ve seferberlik ve Dnya Sava zamanlarnda
birok kt iler ve g nedeniyle Mslman ve Mslman olmayan binlerce gnahsz yok ederek ve
tanr ve tanmaz mallarn ellerine geirerek Osmanllar ada dnya ve insanlk gznde kt
gstermeye neden olup kendilerinin zaten nceden beri tutkularnn ve emellerinin orta olmu olan
ttihat ve Terakki Cemiyeti kokumu kiilerini yandalklarna katp Kuvay Milliye ad altnda bir
rgt oluturduktan sonra, yce emirlerine uygun davranmayarak anayasaya aykr hareket veya
direnenlere eitli ikence ve acya ve korkutmaya ve izlemeye ve bu gibilerin mal ve eyasn ele
geirmeye, yandalarn silahlandrmaya ve saltanata bal halk zerine saldrtmakla birok ky ve
kasabay ykp masum insanlar ldrp ve baz kiileri tutuklayp ve yargsz idamn yapmaya ve i
bu srekli ktlkleri ve ekyalklar yapanlara yoldalk etmeyen askeri ve idari memurlar devlette
vali ve kaymakam olanlar makamlarndan ayrlmaya zorlamak veya koruma altna alp Ankaraya
veya Sivasa veya baka yrelere gndererek haklarnda zorunlu ilem yapmaya ve bazlarn ldrp
yerlerine kendi adamlarn atamaya ve buras gibi yrelerde olduu gibi baz saygn kiileri kart
diyerek srgne gndermeye ve uzaklatrmaya ve mal sandklaryla belediye ve yetim sandklarnda
ve Ziraat Bankalarnda ve postanelerde bulunan byk paray yamalamak ve tede beride
oyunbozanlk eden ve fitne karan siyasi sylevler vermek ve bildiriler yaynlayarak i huzuru ve
lke gvenliini bozmak ve sonunda yce hilafet ve saltanat makamyla Osmanl lkelerinin iletiim
ve ulamn kesmek yce devletin uyruundaki asker ve halk Osmanl hkmeti aleyhine silahl
ayaklanmaya kkrtmak ve yreklendirmekle Dnya Savanda grlm olan bask ve ktlkten
tr zaten yorgun ve gsz kalm olan hakszla uram Osmanl milletinin son derece perianlk
ve imdi Osmanl lkesinin birok yerinde ktln srmesine tek balarna neden olduklar ve
doru yasa esaslaryla korunmu ve belirlenmi olan kamu hukuku ve hkmetin grevleri inenmi
ve u srada hkmetin ok nemli ve nazik olan siyasi durumunu bozmaya kalktklar ve hatta
bunlardan Ali Fuat Paann babo silahl glerin kumandanlnda bulunmu olduu tanklarn
anlattklarndan ve kendilerinin yaynlam olduklar bildiri vs. dier basl evrak ieriinden oluan
vicdani kanaatle sularnn derecesi ve memuriyete ilikin ceza kanununun 40. maddesinin Birok
kiinin bir cinayet veya kk suta birtakm kiilerden her biri suun olumas amacyla ad geen
sulardan birini veya birkan ilerse ad geen kiilere su orta denilir ve tm suu kendi ileyen
gibi ceza grr ve bu yazl 1. fkras iaretiyle belirtilen kanunun 55. maddesinin Her kim kendisi
veya birisi araclyla devletin korumas altnda bulunanlar Padiahn veya Osmanl hkmeti
kartl iin silahl ayaklanmaya kkrtp amac olan ayaklanma iini eyleme koyarsa, idam olunur
diye yazl olan 4. fkras Her kim Osmanl lkelerinin halkn dierleri aleyhinde silahlandrarak
ldrmeye kkrtr ve batan karmaya veya baz yrelerde ele geirme talan ve lkede ykm ve
insan ldrme eylemine cesaret eden kt niyeti tmyle gerekleirse veya ktln ortaya
kmasna neden olursa o kii de idam edilir cmlesini belirten 58. maddesine uyularak tmnn
idamlarna ve bugn kaak olmalarna dayanarak bu konudaki yasa hkmleri gereince mallarnn
haczedilerek kurallara uygun bir ekilde ynettirilmesine durumada bulunmadklar halde ve oy
birliiyle karar verildi.
Fakat hibir karar Mustafa Kemali yrd yoldan geri eviremedi. Binbir tehlike iinde
baaryla sona eren Sivas Kongresi milli hkmetin temellerini atm, Vahdettinin gle, kararla,
korkuyla nleyemedii Ana dolu hareketi, daha sonra kurnazca dnlm bir yolla yok edilmek
istenmiti. Padiahn gzbebei ve damad Ferit Paa gya istifa etmi oldu. Atatrkn Nutkunda
hakl olarak syledii gibi ikiyzl bir siyaset takip eden Ali Rza Paa Kabinesi i bana getirildi.
Bu gerekte Anadolunun bandakileri oyalamak, umudu drmekti. Bu kabinenin yetkili delegesi
Salih Paa Amasyaya kadar geldi, Mustafa Kemalle kar karya geerek konutu ve onun btn
isteklerini renmeye kalkt. Byk nder, Salih Paaya gayet ak sylemiti: Meclis-i Mebusan
en ksa zamanda padiah toplamazsa bir toplayacaz.
Bu da Mustafa Kemalin, saraya verdii korkutucu gzdayd. Salih Paa bunun altndaki anlam
ok iyi anlad. Anadoluda toplanacak bir Meclis-i Mebusann padiah derhal tahttan indirmesi
kukusuz ilk alaca kararlar arasndayd. O halde bu meclisi stanbulda toplamak ktnn iyisi
olacakt. Bylece son Osmanl Padiah Vahdettin yeni bir oyalama nlemi bulmu oluyordu. Meclis-
i Mebusan 12 Ocak 1920de stanbulda toplanacakt. Yalnz Salih Paaya Amasyadan ayrlrken
Mustafa Kemal Paann sz u olmutu: Meclis-i Mebusan stanbulda toplanabilir. Fakat igal
altnda bulunan bir kentten ne hayr gelir? Ve bu meclis orada ne yapabilir?
Sonradan Mustafa Kemal Paa, Mareal Fevzi akmaka bu ans iin unlar eklemiti:
ayet Meclis-i Mebusann Anadoluda toplanmas konusunda diretseydim, belki padiah hibir
zaman bu karara getiremeyecektim. O zaman da tarihe kar Meclis-i Mebusann toplanmasna
Mustafa Kemal engel oldu szn syletmi olacaktm. Sadece bu meclisin toplanmas, milletin
gerek temsilcilerinin i bana gelmesi iin sarayn arzularna bile bile boyun edim.
 RZEL OSMAN KHYA VE TUTUKLANMAM

stanbulda Galatada Yakapan skelesindeki Karadenizli uaklarn sandalclk yapt kyda

Rizeli Osman Khya vard, ki onlarn deneki ba saylrd, herkes ondan sorulur, sandalclar da
ona danrd. Osman Khya, gl, kuvvetli, grbz ve sevimli bir Karadenizliydi. Gzn deniz
kysnda am, cierlerini, denizden gelen havayla iirmi yz gz kzarm, bir deniz kahraman
olmutu. Sandalclar onu seviyor, o da hemehrilerine kar byk bir sevgi duyuyordu. nceden
Karadeniz kylarnda ileyen dare-i Mahsusa vapurlarnda kumanyaclk yapm, Anadoludan
stanbula gelmek isteyen ve kendilerine birer kefil gsteren iilere vapur biletleri salamt. Fakat
Karadeniz iskeleleriyle stanbul arasnda sk sk gidip gelen Osman Khyaya, Hrriyet ve tilaf
Frkas ileri gelenleriyle ve mtareke yllarnn Kroker Otelindeki ngiliz kararghnn bir numaral
adam kumandan Bennett ile iliki kurmas tlenmiti. Osman Khya bununla da yetinmeyerek
Nigehban- Askeri Cemiyetinin ileri gelenleriyle arkada olmutu. Bunlarn iinde Topu Binbas
opur smail Hakk, Kzl Haner Cemiyeti etkili yelerinden stihkm Yarbay Fettah, Kzl Haner
Cemiyeti Bakan erkez Hseyin Remzi Paa ve Damat Ferit Paann zel kurmaylarndan Albay
Refik Beyler, o tarihte Tetkik-i Seyyiat Komisyonu (Ermeni tehcirini aratran komisyon) bakan
olup muhaliflerden Kayserili Svari Albay Refik ve gene lml Hrriyet ve tilaf Frkas ileri
gelenlerinden yksek rtbeli subaylarndan Divan- Harp Reisi Svari Albay Tayyar Paalarla
anlam olan Rizeli Osman Khya, Zonguldak skelesinden btn Karadeniz limanlarn gizlice
kontrol ediyor ve birok kiiyi milli hkmet lehinde grevlendiriyordu. O da birok isimler
getiriyor, gerek Anadolu ve gerek stanbulda gizli rgt yneten bizlere bildiriyordu. Osman Khya,
grnte stanbul hkmetinin emrinde, onun verdii ve iinde eyhlislam Drrzade Abdullah
Efendinin dzenledii Huruc- Alessultan88 fetvalar bulunan ktlar, gya Karadeniz iskelelerine
brakyor, gerekte Anadoludan dnnde Mustafa Kemalin yazdrd bildirileri de gizlice rgt
elemanlarna datarak stanbul halkna yaylmasna alyordu. ok defa eyhlislamn fetvalar,
Galatada Arap Camisi yanndaki hamam klhannda yaklmt.
Osman Khyann Dnya Sava srasnda, Yakapan skelesinde alan sandalclar arasnda
kurduu rgt de Harbiye Nezaretine bal Tekilt- Mahsusamza hizmet etmiti. Hele sava
balad zaman anakkale Boazn kaplayacak maynlara hkmetin ok gereksinimi olduunu
bilen Rizeli Osman Khya, hayatn tehlikeye atarak are bulmu, Karadenizdeki Rus maynlarn
mavnalaryla toplayarak stanbula getirmiti. Sava srasnda da Trabzon, Samsun, Sinop, nebolu,
Zonguldak Limanlar nne ve stanbul Boazna Ruslarn dkt bu maynlar Osman Khya
alarla toplayarak getiriyor ve maynlar bahriye depolarna teslim ediyordu. Bu hizmetlerine dl
olarak gerek Osman Khyann, gerekse emrindeki takaclarn Romanyadan alacaklar gaz ve eker
iin gmrklerden bedel alnmamas kararlatrlm ve bu denizciler bu izinden yararlanmlard.
Antlama imza lannca Rizeli Osman Khya, Galatada Kuvay Milliye rgtn kurmu, bunlarla
zellikle ngilizlerin elindeki birok depoyu basarak ele geirdikleri silah ve cephaneyi Anadoluya
kartmt. Osman Khyann yardmlaryla Galatada Kefeli Hanndaki yazhanesinde
komisyonculukla uraan Himmetzade Hsn Beyin de rgtmze katlmas salanm ve ad geen
kiinin katklaryla stanbuldaki birok askeri depo gece basknlaryla adamlarmz tarafndan yama
edilmi, ele geen srg kollar ve cephane sandklar, Eminnndeki rhtmlarda branda bezleri
altnda saklatlarak deniz yoluyla, Rizeli Osman Khyann adamlar ve takalaryla Anadoluya
gnderilmitir.
Rizeli Osman Khya, ok kez kendisine verdiim resmi gvenilirlik belgesiyle Anadoluya,
Ankaraya gitmi, Milli Mdafaa Vekili Kavakl Fevzi Paaya km ve ondan ald gizli
direktifleri bize getirmiti. Osman Khyaya ayrca verdiim nemli direktif uydu:
Karadenize aldka, Karadeniz limanlarna gnderilen silah ve cephanenin says ve gnderildii
yerleri, stanbulda Hrriyet ve tilaf Frkas yeleriyle onlara bal Nigehban Cemiyeti yelerinin
kimlerle grtklerini, Kumandan Bennett ile anlaarak verilen emirleri yerine getiriyor gibi yaparak
bize gizli bilgiler vermesini istemitim. Rizeli Osman Khya bu konuda vlecek st dzey
almalar yapm, stanbul hkmetinin btn dncelerini, ald nlemleri ya kendisi ya da
adamlar araclyla M. M. Grubu ve Milli Msellah (Silahl) Kuvvetler Tekiltmza ulatrmada
ve bu sayede pek byk grevler yapmada baarl olmutu.
Yalnz Rizeli Osman Khya boboaz ve sr saklamayan bir kimseydi. Nitekim Galatada devam
ettii kahveye gelen Karadenizli takac, motorcu Lazlara birok gevezeliklerde bulunmu, kendisinin
gizli rgtn en nemli kiileriyle tantn, yaknda padiaha ldrme giriiminde bulunulacan,
Babliye baskn verileceini, kentte yer yer patlamalar olacan eklemiti.
Kahveden darya yaylan bu szler ve aslnda Karadeniz yoluyla Anadoluya yaplan silah ve
cephane kaakl yznden bu Karadenizli takaclardan kukulanan stanbul polisi, bu kahveye
sivil memurlar gndermi, bunlar da Osman Khyayla arkada olmulard. Bir gn takaclara
yaptklar almalara karlk para vermek zere belirtilen kahvenin st katna, Osman Khya ile
bulutuumuz yere gidince bana tantlan ve gya Anadoludan geldiini syleyen bu adamlardan
derhal phe etmitim. Fakat buna frsat vermeden bu efendiler tabancalarn kararak, Sizi
tutukluyoruz Hsamettin Bey demilerdi. Bu olay btn detayyla baka bir yazmda anlatacam.
88 Sultann bilgisi dnda.
 GALATADAK KAHVEDE TUTUKLANDIM

Edirnedeki kolorduyu donatmak amacyla sandalclar khyas Rizeli Ali Osmanla buluuyor, onun
yardmyla tutulacak takaclara verilecek paray konuuyorduk. Fakat Osman Khya ok boboaz,
gereinden fazla geveze bir insand. Galatada Yakapanndaki kahve iki katlyd. Biz daime st kata
kar, bu ie grevlendireceimiz takaclar, motorcular orada toplar konuurduk. Fakat onlar da sr
tutmasn bilmiyorlar, gereksiz grlt patrtlaryla etrafn dikkatini ekiyorlard. Hatta ilerinden bu
ile grevli olmayanlar arkadalarn kskanyor ve gizlice gereken makamlara haber veriyordu.
Nitekim bir gn gelip kahvenin st katna ktm ve Osman Khyayla konumaya baladm zaman,
sam ve solumda birka kii belirmiti. Benim kararszlm grnce Rizeli Osman, Beyim bunlar
gvenilir kiilerdir, bu kii ta Moskovadan Enver Paann emriyle stanbula gelmitir. Kendisinde
size verilecek bir mektup vardr. (Yanndakini gstererek) Bu da Ankaradan Mustafa Kemal
Paadan geliyor, stanbulda gizli rgtn bakanna paadan getirdii mektubu verecektir diyerek
bana iki adam tantmt. Sonra da onlara dnerek te btn stanbulun gizli rgtn yneten Milli
Tekiltn kurucusu ve bakan Milli Msellah Kuvvetlerin bakan olan kii, svari yarbay
Hsamettin Bey karnzdadr demiti. Bu tantmadan onlar honut olmular, bense olduka
fkelenmitim. Daha ilk anda bu adamlarn sivil polis olduunu anlamtm. Bu geveze khya
bilmeyerek, anlamayarak beni ele vermiti. imdi buradan kurtulmann aresi ne olacaktr diye
dnyordum. Memurlar benim kukulandm anlaynca hemen tabancalarna ekerek Davranma,
teslim ol! demilerdi. Durum son derece nazikti, ben soukkanllkla onlara yant verdim:
Efendiler, sizlere karlk verecek silahm yoktur, hangi nedenle bana byle davranyorsunuz? Polis
Genel Mdr Yardmcs Kemal Bey olduu sonradan anlalan kii stanbul Polis Genel
Mdrlnden sizi ve arkadanz Rizeli Ali Osman Khyay tutuklamak iin emir aldk, bouna
direnmeyiniz diye dncelerini aa vurmutu. Fakat ben gene anlamam gibi hareket ederek, yi
ama niin bizi polis mdriyetine gtreceksiniz? diye sorunca, Kemal Bey, Niin olduunu ancak
orada reneceksiniz. imdi size den grev verilen emre uymaktr demiti. ki sivil memur hemen
zerimi aramlard. stmde deil silah, ak bile bulamamlard. Kahvenin st kat otel
odalarndan olumaktayd. Biz arka merdivenden kapya inmitik. Kapnn nnde tane atl fayton
arabas duruyordu. Birinci arabaya benimle, Kemal Bey ve bir sivil polis, dier arabaya Rizeli
Osman Khya ve onunla beraber gelen korumalar, nc arabaya da gene sivil ve resmi polisler
binmiti. O tarihte Polis Genel Mdrl Sirkecideki ahin Paa Otelindeydi. Her ikimizi Polis
Genel Mdr Kalkandelenli Hasan Tahsin gle bir yzle karlam ve Gemi olsun efendiler,
yaamda siyasetle uraanlarn bana her zaman byle olaylarn gelmesi kanlmazdr. Bir sre
nce ok sevdiim bir arkada olan, Svari Binbas Tolal Sleyman Beyi de Damat Ferit
Paaya kar ldrme giriimi dzenlemekle urayor diye bildirdiklerinde tutuklatmtm. Fakat bu
ok sevdiim arkada, igal kuvvetlerine teslim etmeye bir trl gnlm raz olmadndan kamasn
saladm. imdi o stanbuldan kam bulunuyor, sana gelince Hsamettin Bey, seni biraz tanrm.
Dnya Sava yllarnda Tekilt- Mahsusada alm bir kimsesin. Seni padiaha ve Sadrazam
Ferit Paaya ldrme giriiminde bulunmakla ve hkmeti devirmeye kalkmakla, stanbulda says
50 bini bulan gizli silahl gleri rgtlemekle suluyorlar, bunun cezas idamdr, al, senin hakknda
yazlm raporlar oku... diyerek bana nndeki ktlar verdi. Aldm ve okudum. Okuduka
aknlklar iinde kalyordum. aknlm bunlarn iitilmesinde deil, yanmdaki Rizeli Osman
Khyann safl, boboazl iindi. Raporlarda yle yazlyordu:
Galatada, Yakapan skelesindeki Sandalclar Khyas Rizeli Ali Osmanla tantk. ok ateli
ve geveze bir adamdr. Bize btn Karadenizli takaclarn katlmyla yaknda stanbulda gizli
tekiltn yardmyla baslp silah ve cephaneleri alnacak depolardan ve ambarlardan sz etti.
Bunlarn motorlar ve takalarla Trakya kylarna gtrleceini, oradan gene gizli tekiltla i
blgelere ulatrlacan, Edirnedeki kolordunun noksanlarnn tamamlanacan ve bundan sonra bu
kolordunun stanbul zerine yryeceini, Merutiyette olduu gibi stanbulu ele geireceini,
padiah tahtndan indireceini ve hkmeti devireceini anlatt. Osman Khya, sk sk bu kahvenin
stndeki otel odalarna ekilerek birtakm kimselerle konuuyor. Bunlarn iinde gizli tekiltn
bakan bir svari yarbay vardr. Ad da Hsamettin Beydir. Sivil memurlarmza gizli ajanlar ss
vererek ve Osman Khyann gvenini kazanarak biz de bu otel odalarna ktk. Birimiz
Moskovadan Enver Paadan mektup getirdik. Tekilt- Mahsusann eski bakann aradmz
syledik. Dierimiz, biz de Ankaradan geliyoruz, M. M. Grubunun bakanna gizli bir mektubu
getirdik, Mustafa Kemal Paadan bu silahl glerin bakanna sylenecek gizli szlerimiz var dedik.
Osman Khya cotu ve inand. Beyler dedi, gizli tekiltn bakan Svari Yarbay Hsamettin
Beydir. Yarn deil, br gn, sabah saat onda buraya gelecektir. Biz, Osman Khyaya daha fazla
gven alayabilmek iin Ankaradaki hkmet btn Anadoluya egemen olmutur. Buradaki rgt
nasl yryor? dedik. O da bize hangi mahalle ve semtlerde kimlerin bakanlnda ne gibi gizli
tekiltlar olduunu anlatt. Biraz sonra, dier arkadamz Moskovadaki komnistler, Anadoluya
tamamen anlam bulunuyor. Burada onlarla birlikte hareket eden var m? deyince Osman Khya,
Moskovadan gelen gizli ajanlar ve silahl direniilerin 50 bine vardn birer birer syledi.
Ayrca Yarn deil, br gn saat 10da burada bulunmay savsaklamaynz dedi. Hazrlk yapmaya
ve tekiltn bakan Hsamettin Beyi bu kahvelerin stnde tutuklamaya hazr bulunuyoruz. Bu
konudaki emirlerinizi bekliyoruz.
stanbul Emniyet Genel Mdr Yardmcs
Kemal
Bu raporu okuyunca, bu ku beyinli Osman Khyaya amamak olanakszd, raporu bir ey
sylemeden Hasan Tahsin Beye geri verdim.
imdi Hsamettin Bey, bir diyecein var m?
Azizim Hasan Tahsin Bey. Padiah ldrme giriiminde bulunmak, Ferit Paa hkmetini
devirmek, 50 bin kiilik silahl direni tekilt... Btn bunlarn igal altnda bir kentte
yaplabileceine siz inanyor musunuz?
Gld ve yle bir soru sordu: O halde Galatada kahvenin stndeki otel odalarnda ne iin vard
be beyim?
Sizden saklamaya gerek kalmad, gerek udur: stanbul hkmetinin erkan- harbiye-i umumiye
reisi, Edirnedeki kolorduya, stanbul askeri ambarlardan gnderilecek silah ve cephane iin birtakm
takalarn ve motorlarn salanmasn bendenizden istemiti. nk Dnya Sava yllarnda Tekilt-
Mahsusada altm iin, birok kiiyi bildiime emindiler. Bu hazrlk da olas bir Yunan
saldrsna kardr. Ben bu resmi fakat gizli grevi yerine getirebilmek iin Lazlarn sandalclar
khyas Rizeli Osmanla buluarak, bu adamlarn bulunmasna alyordum. Bunu haber alan
memurlarnz, Osman Khyay zengin bir tccar sanarak sk sk para koparmaya urayor ve baarl
olamaynca da akln almayaca sulamalarla makamnza rapor vermeye alyorlar. Edirnedeki
kolordu kumandan, kurmay albay Cafer Tayyar Beyi, srf Anadolu hareketine taraftardr diye
kurmay bakanl grevden alm ve Kurmay Albay Muhittin Beyi onun yerine bu kolordunun bana
getirmemi midir? Yaplacak ulatrma ii Cafer Tayyar Beye deil, stanbul hkmetinin atad
Muhittin Beyedir. Artk bu gizli askeri nakliyat iin baka bir kukuya dmek yerinde mi?
Hasan Tahsin Bey bu aklamam karsnda armt. Rizeli Ali Osman Khyaya baknca,
khyann akl bana gelerek; Evet efendim, Hsamettin Beyin dedikleri dorudur. Padiaha
ldrme giriimi, hkmet devirmek, gizli tekilt kurmak ne demek? Biz ne demek? Bu memurlar sk
sk geliyor, para istiyorlard. Bunlara biraz yardmda bulundum. Ama sonra ii azttlar. te o zaman
byle raporlar uydurdular dedi.
Hasan Tahsin Bey, sulamalarn ar ve ciddi olduunu syleyerek; Bir sre ayr odalarda
yatacaksnz, bakalm kader ne gsterir? diyerek tutukkuumuzun sreceini bize bildirmiti. Bize
ahin Paa Otelinin Polis Genel Mdrl olarak kullanlan bu binasnda iki ayr oda
gstermilerdi.
Ertesi gn kan stanbul gazetelerinde iri puntolarla u kelimeler okunuyordu:
50 bin kiilik silahl gce kumanda eden gizli etelerin ba Svari Yarbay haydut Hsamettin dn
tutukland. Padiaha ldrme giriiminde ve hkmeti devirmekle sulanmaktadr.
 DVAN-I HARP BAKANI NEMRUT MUSTAFA PAA

Sandalclar Khyas Rizeli Ali Osmann boboazl zerine, Galatada takaclarn topland
kahvenin stndeki otel odalarnda tutuklanarak polis mdrlne getirilip Kalkandelenli Hasan
Tahsin tarafndan sorguya ekildikten ve nce gzetim altnda tutulmama karar verildikten sonra, ilk
kayglanarak beni arayan eim Rana Hanm olmutu. Binbir glkten sonra, polis mdrlnde
tutuklu olduum odaya gelerek beni bulmu ve gzleri yaarmt. Ben, bizi dinleyeceklerinden emin
olarak yle sze balamtm: Bir yanllk sonucu tutuklandk. Bu durum ok srmeyecektir.
stanbul hkmetine ballktan ve onun emirlerine uymaktan baka bir suumuz yoktur. Bizi
yanllkla Anadoludaki isyanc kuvvetlerle birlikte sanyorlar. Divan- harp nnde inallah gerek
ortaya kacaktr. Huzurlu olun, sabrl davrann, Allah bize yardm edecektir. Yalnz hastaym,
bilinen hastalklarm tekrar dirildi. u reeteyi al da Fatihteki eczaneden bana ila gnder.
Eim Rana Hanm gzyalarn silerek ve reeteyi titreyen elleriyle alarak odamdan kmt.
O tarihlerde Fatih Belediye Dairesi karsnda evket Beye ait bir eczane vard. Buras, yurtsever
arkadalarmzn da buluup grme yeriydi. Daha henz gazetelere ulamadan tutuklandm,
bylece arkadam evket Bey ve dierleri hzla renmilerdi. Haberin yldrm hzyla tm tekilta
bu sayede yayldn renmitim. Yalnz eim Rana Hanmn kimlerle konutuunu saptamaya
alyorlard. Fakat eim, bu konuda ok cesur ve vatanseverdi. Nitekim eczaneden gelen gazete ve
yazlar alarak, eitli semt ve mahallelerdeki tekilta, bunlar gece ve gndz demeden gtryor, o
zaman iin byk tehlikeleri gze alyordu. ahin Paa Otelinde gn tutuklu kaldktan sonra bir
gn, bize katlan Enver Bey adnda bir yurtsever arkadamzla mz iki arabaya bindirerek
stanbul Merkez Kumandanlna gtrm ve Emin Paann nne karmlard. Biraz sonra odaya
ksa boylu elimsiz, fakat eytan gibi bakan, kurnaz ve dzenbaz yzl bir paa girmiti. Daha
nceden de tandm bu Krt Mustafa Paaya o devirde zalimlii, acmaszl yznden Nemrut
Mustafa Paa diyorlard. Kendisi nl Divan- Harbin bakanyd. Bize dnerek Padiah ldrme
giriimi ha! stanbul hkmetini devirmek ve silahl direni gleri kurmak ha! dedi.
Hepimiz susuyorduk, nk o zaten kararn vermie benziyordu, nitekim dilinin altndaki baklay
biraz sonra karmt: Bunlardan yalnz bir tanesi adam daraacna, yal ipe kadar gtrr, bunu
bilmiyor musunuz?
Odann iinde bir aa, bir yukar geziniyordu, gzleri frfr dnen, yar alayc, uursuz suratl bu
gerekten nemrut adama bir ey denilemezdi. Emin Paa ve emir subay ayakta duruyor ve ona
hayranlkla bakyorlard. O bizim sessizliimizden coarak syleniyordu.
Adlarna Kuvay Milliye diye balarndan byk lakap takanlarn hepsini, o haydutlarn ba
Mustafa Kemal olmak zere idama mahkm ettiimizi de mi bilmiyorsunuz? Onlara yardm etmek de
ayn sua katlmaktr. Haydi mar, cezanz ekeceiniz gn beklemeye!
Subaylar ilerleyerek bizi nnden kardlar. Kapda sngl korumalar vard. Hepimizin ellerine
kelepeler takld. Bundan sora ellerimiz kelepeli, etrafmzda sngl askerler olmak zere mz
de yaya olarak, Harbiye Nezaretinden Sultanahmete kadar Divanyolundan geerek Adliye
Tutukevine yrtlmtk. Yolda tandk, tanmadk birok kii yzmze bakyor ve trl trl
yorumlarda bulunuyordu. Bazlarnn bizi katil, kimisinin hrsz ve bakalarnn da eitli sularla
kabahatli grdne kuku yoktu. Yaammda ilk defa ellerim kelepeli, senelerce kumanda ettiim
Mehmetiklerin arasnda, sngl muhafzlarla sokaklardan getiimi gryor ve bamza gelen bu
kt sona, kadere boyun eip yryordum. Vatan urunda her eye katlanmak bizler iin doaldr ki en
onurlu grevdi. Adliye Tutukevinde hepimizi ayr ayr, yalnz tepesindeki cam pencereden k ve
hava alan, idam mahkmlarna zel hcrelere kapamlard. Ellerimizden kelepeleri karmlar,
bizi teker teker bu hcrelere sokmular, kaplarmzn nne de birer nbeti koymulard. Geceleri
bu idam hcrelerinde en ufak bir k yaklmad iin, zifiri karanlkta bostan kuyusu gibi bu korkun
ve nemli ta odalarda yazgmz beklemeye balamtk. Benim tutuklanmamla nemli bir aksaklk
meydana gelmiti. Anadoluya gideceklerin gvenlik belgelerini, Milli Tekiltn bakan sfatyla
ben yapyor, ellerine mhrl bir de belge veriyordum. Bu mhr evimde yalnz benim tarafmdan
bilinen bir yerde gizlenmiti. Durumu Polis Genel Mdrlndeyken eim Rana Hanma sylemi,
bu mhrn kullanlmasna ve benim adma imza edilerek gene belge verilmesine izin vermitim. Eim
de nerilerime uyarak ylece hareket etmekteydi. Fakat nedense tekiltmz bnyesindeki nc
Karakol Cemiyeti genel merkez yelerinden, o tarihte rtbesi kurmay yarbay olan Mulal Mustafa
(Orgeneral) ve gene o tarihte rtbesi kurmay binba olan ve stanbul Merkez Kumandan Emin
Paann yardmcs olan Mfit Beyler, eim Rana Hanmdan bu mhr istemiler ve bana da haber
gndererek, Anadoluya gideceklere bundan byle kendilerinin belge vereceklerini ve eimin bu
mhr bir an nce kendilerine vermesini bildirmilerdi. Mfit Bey stelik bu mhr verilmezse, beni
ziyarete gelen eime izin vermeyeceini de szlerine ekleyerek korkutmaya almt. Benim mhr
onlara vermemekteki kararllm undan douyordu:
O srada stanbulda birtakm casuslar bulunuyordu, bunlar kolaylkla belge salayabiliyorlard.
Amacm kontrol elden brakmamakt. Onlara haber gndererek, kendilerinin uygun grecei
kimselerin belgesine eimin mhr basmasn nermitim. Bylece gidenleri gene kontrol etmek bizce
mmkn olacakt. Fakat onlar bunu kabul etmediler. Dier taraftan o zamanki stanbulun igal altnda
ektii aclar biliniyordu.
Gen bir Trk kadnn, gecenin ge saatlerinde bu ssz sokaklarda yakalayacak olan igal
kuvvetlerinin askerleri, birok rneini iittiimiz sarkntlklarndan birini de eime uygulamaya
kalkabilirlerdi. Sonunda mhr teslime karar verdik. Eim bu mhr, Merkez Kumandan
Yardmcs Mfit Beyin odasnda Kurmay Binba Filibeli Ali Rza Beye teslim etmiti (Ali Rza
Artunkal).
stanbul Polis Mdrl bizi divan- harbe gndermek iin uydurduu nemli sulamann
(Padiah ldrme giriiminde bulunmak, hkmeti devirmek, 50 bin vatandan silahl direni
tekiltna sokulmas) glendirilmesi iin, ele geirdii gizli tekilt adamlarmzdan bir ksmn
tutuklattrmt. Bunlarn iinde Bakrkyden Svari Yarbay Hackadnl Arif Bey, nceden Talat
Paann korumaln yapan Bakomiser Cavit,89Sapancal Hakknn kardei Sapancal Rza Beyler
vard. Bykderedeki tekilatmzdan da dalyan sahibi ve ileri gelenlerden Yusuf Bey, damad okul
retmenlerinden Arnavut Aziz, Saryerli dier bir Yusuf Beyi de bu blgenin kurucular olarak
tutuklattrmlard. Bu aratrmalarn sonunda Beylerbeyi ve engelky tekiltmzn kurucularndan,
Beylerbeyi skelesi yanndaki yalda oturan Kenan Bey de vard. Zira yalnn bahesinde saklanan
silah ve cephane deposu baslm ve birtakm deliller ortaya karlmt. ngilizler de bu ie el
koymulard.
 Topkap tekiltmzn nemli isimlerinden biri olan Piyade Yzbas Asm Bey, gene Topkap
tekiltnn etkin yelerinden biri olan Harbiye Nezareti Muamelat- Zatiye Kalemi ktiplerinden
Bican Beyle Topkapda oturan ve o tarihte Divan- Muhasebat Dairesi memurlarndan hsan Beyler
de tutuklanmlard. amlca ve skdar tekiltmzdan da yurtsever bir kii olan mam Nuri Efendi
ayn sona uramt. Raporda gsterilen gizli tekiltn elli ubesinden birine yedir diye nice
kimseler tutuklanm ve bunlarn hepsi sk sorguya ekilmiti. Bylece Adliye Tutukevinin idam
koular dolmutu.

Polis Genel Mdrlnn siyasi ksm ubesi youn bir ekilde alyor, ele geenleri
sylettirmek amacyla ikence yaplyordu. Bu arada Bykderede ttnclk yapan Sleyman Aa
isminde bir vatansever, emberlitata kiralanm bir binada byk bir bask altnda sokularak
(Atabey Kona), Bu gizli ve silahl direni tekiltlarn yneten Hsamettin Beydir diyeceksin
diye akla gelmeyen ikenceye uratlmt. Bu vatanda sonunda bu yzden sakat kalm, fakat bir tek
kelime sylememiti. Dier taraftan merhum Recep Pekerin kaynvalidesi ebe ahende Hanm, bu
tarihte Topkapda Takkeci Mahallesinde oturuyordu. Bu hanma da ikence yapm, fakat
tekiltmzdan bu yurtsever hanmn da azndan bir tek kelime alamamlard. Btn bunlarla bir
sonu alamayan siyasi ksm sulu ve ldrme giriimcisi diye kendilerinden bir adam da benim
tutuklu bulunduum hcreye gya idam mahkmu olarak sokmutu. Bu bana kar bir tuzakt. Fakat
Merkez Kumandan Yardmcs Mfit Bey bizdendi. Tutukevini denetlemek gerekesiyle geldii ve
beni hcremde ziyaret ettii zaman bana polisin dzenledii oyunu haber vermiti. Gelen adam
padiah ldrme giriimi dzenlemekle sulanyordu. Hemen biz de arkadalarla kar bir oyun
dnmtk. Bir gn ayaklanarak Biz padiahmz efendimizi ldrme giriiminde bulunmay
dnm bir adamla beraber kalamayz. Bu alan buradan derhal uzaklatrlmas lazmdr, yoksa
bu haini ellerimizle boacaz! diye barmaya balamtk. Herifi iki gn sonra sille tokat bir
dinlenme annda temizce dvmtk. Zavall adam ne diyeceini arm kalmt. Siyasi ksm bu
dzenledii oyunda baarl olamamt. nc bir oyunu hazrlamaktan da vazgememilerdi.
Mustafa Kemal Paann iki adam gizlice tutukevine girecek ve beni gya karacaklard. Bu
komployu da saygdeer Mfit Bey bir ziyaretinde bana haber vermiti. ki gn sonra bir ara iki
kiinin dinlenme annda tutuklular iinde bana yaklaarak bir keye ekip kamak nerisinde
bulunmas zerine ben onlara kprerek; Mustafa Kemal Paa gibi isyanc bir adamla ilikim
yoktur deyince bunlar da armlar ve siyasi ksmn umutlar da bylece suya dmt.
Btn bu olaylar, tam Nemrut Mustafa Paay bizim susuz olduumuza inandraca srada daha
nemli bir olay olmutu.
89 ttihatlarn gvendii bir adamdr. Refet Paa stanbula gelince Adnan (Advar) Beyin korumas olmutur. Namuslu bir insandr.
 HAKKIMDAK DAM KARARI VE NETCES

Adliye Tutukevinin idam istenen sanklara zel hcrelerinde sonumuzu beklerken ve sk sk

dzenlenen eitli etkisiz komplolar sonusuz braktrrken, Nemrut Mustafa Paa Divan- Harbinin
yelerinden stihkm Yarbay Fettah Beyle, stanbul Polis Genel Mdrl siyasi ksm efi olup
svari binbalndan emekli erafettin Bey aralarnda anlaarak beni baka bir yerden vurmaya
karar vermilerdi. Bunlarn hazrl yleydi. Dnya Sava yllarnda grevli bulunduum
Ankarada, gya Ermeni gn ve bunu izleyen Ermeni ldrme eylemlerini ben idare etmiim. Bu
konuda drt Ermeniye yz ellier lira verilecei sz verilerek bunlarn skynetim mahkemesinde
aleyhime tanklklar salanmt. ngilizler iin alan bu iki adamn aralarndaki anlamay,
grnte Kuvay nzibatiye subaylarndan fakat gerekte bizim Milli Msellah Kuvvetler
Tekiltnda grevli olan Piyade stemeni Ferit Bey, gene grnte gizli tekiltmza ye
kaynbiraderim Piyade stemen Nail Beye (Ersoy) haber vermiti. Bu haberi alan eim Rana
Hanm derhal Merkez Kumandan Yardmcs Mfit Beye giderek grevi detaylaryla anlatmt.
Mfit Bey, Msellah Milli Kuvvetler Tekiltna dhildi ama grnte stanbul hkmetine
balyd. Beni ok kereler hapishanede ziyaret ederek dzenlenen tuzaklardan, komplolardan
haberdar etmiti. Bu haber korkuntu. Demek adaleti datmakla ykml bir kurulun iinde bulunan
ve bir yarg kimliini tayan Yarbay Fettah Beyle, milletin gvenliini zerine alm bir
sorumluluk yklenmi olan polis siyasi ksm efi susuz insanlar ykma srkleyecek komplolar
hazrlamakla uramaktaydlar. Mfit Bey hemen divan- harbi rfiye giderek Nemrut Mustafa
Paann nnde bu oyunu anlatmt. Kurulun nnde neye uradn aran ve oyunu yadsmaya da
gc yetmeyen Fettah Bey divan- harp yeliinden atlmsa da, ngilizler gizli almalarndan
honut kalarak daha sonra kendisine Byk Britanya Krallnn niann vererek onu
dllendirmilerdi. Polis Mdrlnn siyasi ksm efi erafettin Beye gelince, onu da divan-
harbi rfi sorguya ekmi, fakat erafettin Bey korkudan, bu haberi ancak duyduunu sylemekle
evirmeye kalkmt. Bunun zerine bir gn mz Krt Mustafa Paa Divan- Harbine
gtrmlerdi. Paa bana; Dnya Sava yllarnda Ankarada iiniz neydi? diye sormutu.
Paam, Dnya Sava yllarnda Romanyada Bkrete, Avusturyada Viyanada, Almanyada
Berlinde askeri garnizonlar kurulmu, Rusyadan getirilen Mslman halk buralarda bir sre gzetim
altnda brakldktan sonra, Almanyayla imparatorluun anlamas gereince, Trkiyede savan
sonuna kadar oturmalar kabul edilmiti. Bu Mslmanlarn, Harbiye Nezaretinin emriyle zmit,
Adapazar, Bursa, mral, Eskiehir, Ktahya, Afyonkarahisar, sparta, Konya, Adana, Hain, Nide,
Kayseri, Krehir ve Ankarada oturmalar emredilmi ve bu iin uygulamasna Tekilt-
Mahsusada alan arkadalar iinde bendeniz de grevlendirilmitim. Bu Mslmanlara ev,
alacaklara tarm malzemesi de veriliyordu. te Ankarada bulunmamn nedeni budur. Bizim
Ermeni tehciriyle bir ilikimiz yoktur. Nitekim bu grevi uyguladktan sonra stanbula dnmtm
diye yant verdim.
Divan- Harbi rfi, gl bir kant ortaya koyamad iin bizim tekrar tutukevine gnderilmemize
karar verildii srada, ben Nemrut Mustafa Paaya seslenerek, Paa hazretleri, yce ahsnza
olduka gizli bir bilgi aktaracam, biraz bendenizi dinlemek iyiliinde bulunur musunuz? dedim.
 Divan- Harbi rfi yeleri birbirlerinin yzne baktlar. Sonra Nemrut Mustafa Paa onlardan biraz
ara vermelerini rica etti ve beni bitiikteki bakanlk odasna kabul ederek, gzlerini gzlerimin iine
dikerek syleyeceim szlere kulak kesildi.
Paa hazretleri, Dnya Savann son ylnda Bakumandan Vekili Enver Paaya bavurarak
Sultan Abdlhamit dneminde randaki Bah-tiyari Kabilesi yannda kurmay albay rtbesiyle
konsolos olarak bulunduunuzu belirterek, aslnda ailece de bu kabileden olduunuzu ekleyerek ve
Bahtiyari Aireti Krtlerini topyekn Ruslar aleyhine harekete gemelerini saladnz syleyerek
Tekilat- Mahsusada nemli bir grev istediinizi anmsyor musunuz?
Paa sararm ve armt, gemi yllarda geliigzel istenmi ilerin bir gn gelip insan nasl
zor bir duruma sokacan dnmek de pek kolay olmuyordu. Nemrut Mustafa Paann btn
grkemi ve rktcl kaybolmu gibiydi. Beni dinlemeye devam ediyordu.
Evet paa hazretleri, bu isteminizi ok iyi hatrlayacaksnz, nerinizi Enver Paa kabul etmi ve
Badattaki ordu kumandanmz Halil Paaya yazmt. Hatta o kdn kenarn bendeniz paraf
etmitim. Fakat Halil Paadan gelen yant olumlu deildi. Ordu kumandan imdilik gereksinim
yoktur diye telgraf ekmiti. Fakat buna ramen Enver Paa sizi Tekilt- Mahsusa kadrosuna alm,
size buradan ayrca maa verdirmi ve evinizin tm yiyecek, iecek ve gereksinimini de bendeniz,
Enver Paann emriyle salamtm. imdi nasl oluyor da, Tekilt- Mahsusada almak, hatta
onun bakanln yrtmek bir su oluyor, nasl oluyor da bu rgtn saltanat ve hilafet makamna
ldrme giriimi dzenledii hkmeti drmeye kalkt, gizli silahl direni gruplar oluturduu
ileri srlerek bizim idammz isteniyor. Bunu sizin bakanlmzdaki divan- harbin dndn ve
hakkmda akama sabaha bir karar varacan duyduka aknlklar iinde kalyorum. Suumuz eer
bu rgtte almaksa hakkmdaki karara varacak bir mahkemenin bakannn da bir zamanlar bu
kadroda altn herhalde aslmadan nce dnyaya ilan etmek zorunda olmalym. Elimizdeki
kaytlar bunu kantlayacak gce sahiptir paam!
Krt ve Nemrut lakabyla nlenmi olan Mustafa Paa, ilk defa eytan gzlerini yzme evirerek
glmt:
Evet Hsamettin Bey, btn sylediklerin dorudur. Ben bu rgte girdim ve bir sre de altm.
Seni de ok iyi tanyorum. Namuslu ve drst bir askersin, askerlikten baka bir ile de
uramadna da gveniyorum. Amacnzn slam dnyasn hilafete balamak olduuna da kukum
yoktur. Fakat igal altnda alan bir divan- harp aklndan ok duygularyla hareket eder. Bu bize
yukardan gelen bir emirdir. Durum byleyken seni bu dertten kurtaracam. imdilik haklarnzda
tutuksuz yarglanmak kararn karacam. Ondan sonrasna gelince, artk sen dn, seni
daraacndan indiriyorum. stanbuldan kaacaksn, zira buradaki gizli almalarn seni bir gn
tekrar karmza getirirse, yemin ederim ki gznn yana bakmadan idam kararn veririm. Benden
sana dosta neri, ka ve srekli uyank ol, nk lnceye kadar izleneceksin.
Paa bunlar byk bir coku iinde sylemiti. Gzlerimin nnde dizilmi gibi duran daraalar
birdenbire kaybolmu, bana yepyeni bir ufuk almt. Kendi kendime dnyor ve bu szleri
syleyen insana bakarak; nsanolunun yaamnda neler var? Kk bir yaama sdrdmz ac ve
tatl gnleri, ykm ve mutluluk anlarn sraladka, bir yaamn neye mal olduunu o zaman
anlayabiliyoruz. Yoksa biz, her halimizle acnmaa mahkm insanlarz diyordum.
Paa ayaa kalkmt, bu gaddar, bu hain, bu padiahn kulu ve klesinden daha fazla acma
beklemek hatayd. O bakanlk odasndan duruma salonuna geerken, benim ellerime gene bilinen
demir kelepeler vuruluyor, sngl askerler ve beli tabancal polislerin korumasnda Harbiye
Nezareti kapsndan karak Divanyolunu izleyerek Adliye Tutukevine kadar yryorduk. Fakat
birka gn sonra Nemrut Mustafa Divan- Harbinin serbest brakma karar hapishaneye bildirilmi,
bata ben olmak zere, Rizeli Osman Khya ve Harbiye Nezareti inaat dairesi ktiplerinden Enver
Bey idama mahkm edilen sulularn bulunduu hcrelerden karlmtk. Divan- harbin karar
gereince serbest braklanlar iinde milli direni rgtmzden kiilerin de bulunduu gibi, Hrriyet
ve tilaf Frkasnn arlarndan olan Gmlcineli smail Hakk ile Piyade Albay Hsn Bey de
vard. Bunlar serbest braklnca Sadrazam Damat Ferit Paa aleyhine byk gsteriler yaptrarak
onun istifasna neden olmular, i bana gelen yeni hkmete Sadrazam Tevfik Paa bakanlk ederek
Adliye Tutukevinde tutuklu olan ve Abdlhamit devrinde Yldz yamasna katldklar savyla
tutuklanan Hsn ve Rza Paalar da serbest braktrmt. Tevfik Paa kabinesinin dier bir
kararyla, milli cepheye hizmet ettikleri savyla tutuklanan birtakm kimselerin iinde sivil ve
subaylardan serbest braklanlar arasnda nl yazarlardan Falih Rfk Bey de vard. Herkesin kuru
bir iftirayla teki dnya yolculuunu yapt bu kara gnlerde bizi divan- harbin acmasz kararndan
kurtaran stanbul Merkez Kumandan Yardmcs Mfit Beye ok ey borlu olduumuzu sylemek
isterim. Mfit Bey beni daha nceden de tanrd. Zira kendisi Tekilt- Mahsusada grevliydi.
Benim Alman denizaltlaryla Rusya kylarndaki saldrlara katldm, Krm limanlarna ve
Kafkasya kylarna slam dnyasn Rusya aleyhine ayaklandracak bildiriler gtrp dattm da
ok iyi biliyordu. Onun iin grevini bir tarafa brakarak bizim gibi vatan iin alanlarn
kurtarlmasna yaamn adamt. Mtareke yllar srasnda, sonunda Anadoluya gemesine,
Mustafa Kemal Paann dncesinde aklanmasnda da kendisine yardmlarm olmutu. Paa, snf
arkada olmasna ramen Mfit Beyi balamak istemiyordu. Sonunda bana inand. Mfit Bey bu
sayede Milli Mcadeleye katlarak albayla kadar ykseldi. Krehir milletvekili oldu. Sonra
gsne gelen bir hastalkla Allahn rahmetine kavutu. Drst ve namuslu bir insand. Halen
Krehir milletvekili olan emekli Amiral Rfat zdein babasdr. Benim gibi biroklarn
daraacndan indiren kahraman Mfit Beye Tanrdan rahmet dilemek bizim iin bir bor, ismini
hatrlamak Kurtulu Sava tarihimiz iin bir grevdir.
 MLL HKMETE KARI ARPIANLAR KMLERD?

Osmanl mparatorluunun son Padiah Vahdettinle onun dmanla i birlii yapan hain
hkmetinin banda bulunan sadrazam ve bir ara Harbiye Nazr Damat Ferit Paann tek umudu,
gnll olarak oluturulan ve halife ordular adn alan Kuvay nzibatiyenin Kocaeli blgesinde
milliyetilere kar yapaca saldryd. Bir-iki giriimin iyi ve kt sonular, onlar henz grevin
glne inandrm deildi. Her ikisi de hl umutluydular. O gnlerde Harbiye Nezaretinin
aasz, dz meydanlarndan geenler, etrafta portatif adrlarn kurulmu olduunu, yeni elbiseler
datlm fakat davranlar bir klhanbeyinden farkl olmayan, stanbulda isiz, gsz, macera
arayan birtakm delikanllarn, teye beriye gidip geldiini mutlaka grecekti. te bu kalabaln ad
Kuvay nzibatiye, hedefiyse Anadoluda yer yer kurulmu olan yurtseverlerin bir araya geldii
Kuvay Milliyeyi vurmakt. Bunu, onlar gayet kolay bir i kabul ediyor, aldklar gnlk cret olan
bir liraya, alacalarn duyduklar baar ikramiyelerine bel balayarak, askerlii hemen ve kolayca
edinilir bir meslek sanyorlard. Hibirisinin eitim ve renimden haberi yoktu. in zc taraf, bu
gnll alaylarn iine Birinci Dnya Savanda zellikle dou cephesinde alm Tekilt-
Mahsusaclardan baz kiiler de karmt. Bunlardan beklenen kaleyi iinden vurmak, bu alaylar
tam kendilerinden i beklenecei zaman datmakt. Fakat gizli rgtmz buraya katlan bu kiilerin
isimlerini belirlemiti. Bunlar maalesef Kuvay nzibatiye dncesini glendirmiler ve
kendilerinden beklenilmeyen ilere kalkmlard.
Bu gnll alaylarn bana Balkan Savann ikinci evresinde ve Birinci Dnya Savanda
yararlklar gstermi Gnenli erkez Bekir Stk Beyle piyade yarbay emeklisi Esat Bey atanm,
onlar da Damat Ferit Paadan aldklar emirleri yerine getirmeye almlard. in en gln taraf
bu derme atma kiilerin sadrazam paa nnde gei treni yapmas ve alay sancaklarna padiahn
armaan ettii nianlarn taklmas konusuydu. Bu trenlere igal kuvvetlerinin yksek rtbeli
kumandanlaryla siyasi memurlar da davet edilmi, btn vekillerin hazr bulunduu bu trende
Sadrazam Damat Ferit Paa, son Osmanl hkmdar adna nutuk sylemi ve alaylar denetlemiti.
Fakat bu padiah alaylar zmite varp harekta katldklar zaman, emrindeki kuvvetlerle elik bir
cephe gibi almaz, yklmaz duran Ali Fuat Paa (Cebesoy) birlikleri, bu macerac kalabala byk
bir darbe indirmiti. Panik rktcyd. Silahn atan kayor ve soluu kyda alyordu. Bu babozuk
orduyu dizginleyecek tek bir kumandan bile yoktu. Bu durumu haber alnca gal Ordularnn
Bakumandan ngiliz Generali Harrington padiahn nne km ve Padiahlarna unu zlerek
sunmak isterim ki bizim ve sizin bunca emek ve harcama karl oluturduumuz bu alaylar,
hepimizi fena halde aldatm bulunuyor, bu duruma tilaf Devletleri adna zntlerimizi bildirmek
isterim demiti.
Vahdettinin bu durumu savunacak tek bir kant yoktu. Ancak o da bu zntye katlmaktan baka
bir ey yapamamt. imdi tarihin nnde gizli kalm bu vatan hainleri kimlerdi? Onlar aklamak
gerekiyor, ta ki gen kuaklar byk davalarn nasl sabote edildiini anlamak frsatn bulmu
olsunlar. Milli hkmete kar harekta katlarak gerekten arpan ya da stanbulda kalarak bu
emele yardmc olanlar unlard:
 1. Jandarma Emekli Binbas Anzavur: Beiktataki erkez Kulbnn nl isimlerinden
erkez Yusuf zzet Paayla bu kulp yelerinden ve ayn zamanda okul retmeni erkez
zeyir Beylerin nerileriyle Tekilt- Mahsusamza bakanlk emriyle katlm, Dou
Cephesine gnderilmi, baarl almalar yapt grlmse de mtareke yllarnda tm
varlyla milli davaya kar koymutur. Anzavurun en byk hainlii, Akba Cephaneliini
olduu gibi Anadoluya karan kahraman ve zverili Hamit Beyi ehit ettirmesidir.
2. Sleyman efik Paa: Dnya Sava banda zmir milletvekili. ttihatlarn nemli ismi.
Ubeydullah Efendi heyetine katlarak Tekilt- Mahsusada alm fakat mtareke
yllarnda Kuvay nzibatiye tmenlerinin kumandanln stlenerek ihanetini gstermitir.
3. Kara Sait Paa: Dnya Sava yllarnda Harbiye Nazr Enver Paaya bavurarak
Tekilt- Mahsusaya katlm ve stlendii grevleri de yerine getirmiken Kurtulu Sava
yllarnda ngilizlerin siyasetine uyarak stanbul hkmetinde bir sre Harbiye Nazrl, daha
sonra bahriye nazrl yapmt. Yalnz Kurulu Savann tmyle aleyhinde deildi. Tam
aksine iinde bulunduu kabinelerde fren grevini yapmak istemiti.
4. Divan- Harb-i rfi Bakan Nemrut Mustafa Paa: Dnya Sava yllarnda Tekilt-
Mahsusaya girmi ve douda almak iin harbiye nezareti emrini de almt. Fakat Kurtulu
Sava yllarnda ngiliz igal kuvvetlerinin emriyle alm, birok yurtseveri idama
mahkm etmi, Kurtulu Savandan sonra Badata kam, Bedirhanilerden olan eyh Sait
ayaklanmasn hazrlamt. Kendisi de bu kabiledendi. Bir ara Diyarbakra da gizlice
gelmiti.
5. Gnenli erkez Bekir Stk Bey: Dnya Sava yllarnda Tekilt- Mahsusaya katlan ve
Osmanck Gnll Alay iinde Kafkasyaya giden bu kii, Kurtulu Sava yllarnda
dneklik ederek Damat Ferit Paann zel rgtne girmiti.
6. Kurmay Albay Yanyal Tahir Bey: Dnya Savann balangcnda Tekilt- Mahsusaya
bakanlk emriyle katlan ve Dou Cephesine gnderilen bu kii de Kurtulu Sava yllarnda
Kuvay nzibatiyenin kurmay bakanln yapm, daha sonra istifa ederek hatasn anlamt.
7. Jandarma Binbas Dzceli erkez Ali Maan Bey: Dnya Sava yllarnda Tekilt-
Mahsusada Irak harektna katlm ve Osmanck Gnll Alaynda yararllklar
grlmken stiklal Sava srasnda birok yurtseverin kann dkmt.
8. Jandarma Yzbas erkez Mustafa Bey: O da dierleri gibi harbiye nezaretinin emriyle
Tekilt- Mahsusaya girmi, nl Osmanck Gnll Alaynda yararllklar grlm, fakat
Kurtulu Savana ihanet etmi ve ok sayda kiinin kann dkmtr.
9. erkez Ethem ve kardeleri Reit ve Tevfik Beyler: Tekilt- Mahsusaya yeydiler. Bu
kardein bal bana ders alnmas gereken davranlar ayr bir yazmzn konusudur.
10. Piyade Yzbas Trablusgarpl Seyyit Hasan Bey: Tekilt- Mahsusa bnyesinde
Afrikada zveriyle alm, sonra mtareke dneminde stanbula gelmi ve Anadoluya
gemesi gerekirken dneklik ederek milli glerin kartlaryla i birlii yapmtr.
11. Piyade Yzbas Sudanl Tark Bey: Tekilt- Mahsusada alm ve birok
yararllklar grlm olmasna karn milli glere kar baz blgelerde grev yapmtr.
12. Trablusgarpl Yzba Tark Bey: Dnya Sava yllarnda Afrikada Tekilt-
Mahsusada alm ve birok hizmetleri grlm olmasna ramen Kurtulu Sava
 yllarnda bizden yz evirerek Kuvay nzibatiyede grev yapmtr.
13. Piyade Yzbas Yozgatl Remzi Bey: Dnya Sava yllarnda Tekilt- Mahsusada
alt halde Kurtulu Sava srasnda lkeye ihanet etmitir.
14. stanbullu erkez Yzba Sadettin Bey: O da dierleri gibi Dnya Sava yllarnda
Tekilt- Mahsusaya girmi ancak Kurtulu Sava srasnda ihanet etmitir.
15. Gnenli erkez Ahmet Bey: Dnya Sava yllarnda Tekilt- Mahsusaya girmi,
mtareke yllarnn balangcnda kardelerin Salihlide kurmu olduklar milli glere
katlm, fakat sonra onlarla beraber milli cepheye yz evirerek Yunanllarla omuz omuza
aleyhimize kurun atmtr. Bu yzden tutuklanarak mahkm da olmutur.
16. Gnenli akr Efe: Dnya Sava yllarnda Tekilt- Mahsusaya katlm, Bakumandan
Vekili Enver Paann otomobilinde silahl koruma olmu, fakat mtareke yllarnda mili
cepheye kar silah kullanmtr.
17. Piyade Binbas Tophaneli erkez Hseyin Bey: Tekilt- Mahsusa yelerinden olduu
halde mtareke yllarnda Hrriyet ve tilaf hkmetinin Kurtulu Sava aleyhinde
propagandasn yrterek Trakyada ngilizler adna almtr.
18. Kadkyl erkez Agah Bey: Tekilt- Mahsusa yelerinden olduu halde antlama
yllarnda dneklik ederek Kurtulu Sava aleyhinde rol almtr.
19. Piyade Subay Amasyal Hilmi Bey: talyanlarn baskn yaparak girdikleri Trablusgarpta
direniilerin banda bulunurken ve Tekilt- Mahsusada alrken eline geen silahlar ve
cephaneyi ktye kullandndan harbiye nezaretinin emriyle rgtten atlmt.
20. Piyade Yzbas Darendeli smet Bey: Trablusgarp Sava srasnda direniilerin
banda baarl hizmetlerinden dolay Tekilt- Mahsusaya alnarak Dnya Sava
yllarnda oraya gnderilmi, fakat dnnde milli hkmete kar karak Anadolu halkn
Kurtulu Sava aleyhine kkrtmaya kalkmken yakalanarak stiklal Mahkemesi kararyla
idam edilmitir.
21. Trablusgarpl Piyade stemeni Naci Bey: Dnya Sava banda Tekilt- Mahsusaya
katlm, Bingazide talyanlarla baarl savalar yapm ve mtarekenin yapld yl
stanbula gelince Kuvay nzibatiyeye girerek milli cepheye ihanet etmitir.
22. Trablusgarpl Mitralyz Subay Nuri Efendi: Tekilt- Mahsusaya girmi, Afrikaya
gnderilecekken gidememi, fakat mtareke yllarnda gizli rgtmzde grevlendirdiimiz
halde ngilizlerin tarafna geerek Anadolu hakknda bilgi toplarken yakalanarak kuku
duyulan bir kii olarak stanbula gnderilmitir.
23. Jandarma Yzbas Etem Bey: Dnya Sava banda Tekilt- Mahsusaya katlarak ran
vezirlerinden Salard-devlenin yannda iletiim grevini stlenmi, fakat mtareke olunca
stanbul hkmeti adna grev alm ve milli hkmet aleyhine birtakm ayaklanmalar
kkrtmtr.
24. erkez Elebalarndan Gnenli Ahmet: Tekilt- Mahsusada Bakan Savann sonunda
ve Dnya Savanda faydal hizmetler yapm, fakat dneklik ederek erkez Anzavurun
yanna girerek milli cepheye bal birok Mslman kylnn kann aktmtr. Bir sre sonra
Ankarada yakalanm, yarglanarak hapse mahkm olmu, milli hkmetin Kayseriye
tanmas srasnda mahkmlarla jandarmalar arasnda kan kavgada kam, stanbula
 gelerek padiah tarafndan dllendirilerek Muhafz erkez Mfrezesi kumandanlna
atanmsa da Lozandan sonra izi bulunamamtr.
25. Piyade stemeni Rifat Bey: Dnya Sava balarken Tekilt- Mahsusaya katlm ve
gzel Arapa bildii iin Asir Ktas Kumandan erkez Sait Paann yardmlaryla Sana
Valisi Mahmut Nedim Beyin korumas altna girmi ve kendisine verilen emanetleri ve
altnlar teslim etmitir. Fakat Mondros Mtarekesinden sonra stanbula gelerek ngilizler
adna casusluk yapm ve Anadoluda yakalanarak mahkemeye verilmi, Ankara
Hapishanesindeyken benden yardm istemitir. Onu hapishanede grdm zaman; Eer
casusluk yaptn kantlanrsa seni asla gvenilir kii olarak neremem demitim. Mahkeme
casusluunu kantlayamam fakat Anadoludan karlmasna karar vermitir.
26. Reit Paa: llerin padiah olarak tannan bnr Reit Hazretleri Osmanl hkmeti
tarafn tuttuu iin kendisini glendirmek amacyla silah ve cephaneyle bir batarya top ve
topu erleriyle yola km, fakat bnis Sudun ani basknyla bozguna urayan bnr Reitin
ykmna neden olmutur. Tekilt- Mahsusaya katlan bu kii bu ii bilerek yapmtr.
27. Beyrutlu Mahmut Bey: Tekilt- Mahsusaya katlp stanbulda Arapa yaymlanan
Eladil Gazetesinde yazarlk yapm, fakat mtareke yllarnda ngiliz casusluunu yapmtr.
28. Piyade Yzbas Kalkandelenli erif Bey.
29. Piyade Yzbas Hilmi Bey.

Bunlarn ikisi de Tekilt- Mahsusada Dnya Sava srasnda birok grev yklenmiler,
mtareke yllarnda milli hkmet aleyhine hareket etmilerdir. rgtmzde alan yabanclardan
Hintli Nizamettin ve Hintli Gulam Resul de bize sonradan ihanet etmilerdi.
Enver Paann Birinci Dnya Savandan bir sre nce kurduu Tekilt- Mahsusa, bu
bozguncularn da foyalarn en sonunda mtareke yllarnda aa vurarak, bizi aldatm olduklarn
kantlamt.
 HEYET- NASHA90 KMLERDEN OLUUYORDU?

Tekilt- Mahsusada alp da bize srtlarn evirenler, dmanla bir olanlar yalnz bu kadar
deildi. Bunlardan biri de ah smaildi. Dnya Sava yllarnda asker kaa olan, zmir dalarnda
haydutlukla vakit geiren ve zmirin Yunanllar tarafndan igali zerine dadan inip Ethem ve
kardelerinin kurduu etelerde Yunanllara ka dven bu macerac, bir sre sonra kardelerle
aras alarak Anzavur etesine katlm ve pek ok gnahsz Trkn kann dkmt. ah smail,
milli etelerle savamnda yakay ele vereceini anlaynca, yz bin liraya yakn paray bohalara
doldurarak karsyla beraber kendisini Bandrma Limanna atm ve limanda duran bir motora
binerek Yunan donanmasna snm, oradan da stanbula gelmiti. ah smail, kaynbiraderi erkez
Albay Zeki Beyi grmek zere Yldz Sarayna gitmi, sultan Vahdettinin saray korumas Albay
Zeki Bey de onu arlayarak padiaha tantm, Anadoludaki almalarna dl olarak erkez
ktalarndan birine kumandan olarak atanmsa da Anadoluda masum kan dkt ve ehit ettii
kimselerden birinin biraderi olan retmen evket Bey stanbul Adliyesine bavurarak hakknda
cinayet davas am, bu durumann grlmesi olduka uzun srm ve saraya srtn dayam olan,
igal kuvvetlerinin de yardmlarn gren ah smailin aklanacan anlayan evket Bey, adaleti
kendisi uygulamaya kalkarak hkimler kurulu nnde cebinden kard tabancayla ah smaili
mahkemede ldrmt. Bu vatan haini ve alak katilin velev ki adalet nnde dahi olsa ldrlmesi
Allahn gaddarlara uygun grd ilahi adaletin tarihe braklm bir rnei olarak daima kalacaktr.
Gene Tekilt- Mahsusada Birinci Dnya Sava yllarnda alm olan Dastanl sa Ruhi
Paa, Kafkasyann nl kahraman Dastanl mcahit eyh amil merhumun olu Kamil Paa ve
onun olu Sait Beyle birlikte alarak, Ruslara kar daha binlerce Dastanlnn tuttuu yoldan
geerek Moskoflar g durumda brakmt. Fakat ne zamanki Mondros Antlamas imzalanmt ite
o zaman Dastanl sa Ruhi Paa, stanbula dnm, Tekilat- Mahsusadan yz evirmi ve
stanbul hkmetinin kendisine nerdii Harbiye Nezareti Shhiye Dairesi Bakanln kabul ederek
bizim aleyhimize almt. Gerek o ki sa Ruhi Paa, Kurtulu Savana kar olumsuz bir rol
almamsa da nceleri iinde bulunduu Tekilt- Mahsusay aka eletirmesi, onun arkadalarn
ok zmtr.
Bu tarihte Anadolu ve Osmanl saray, eli silah tutar insanlar kendi tarafna ekmek iin adeta
aralarnda bir yara girmiti. Sultan Vahdettin, ehzade Abdrrahim Efendinin bakanlnda
Jandarma Genel Kumandan snf arkadam Kurmay Albay Sar Kemal Paay ve gene snf
arkadam paann enitesi Kurmay Yarbay Batumlu Mustafa Beyi de katarak kiilik bir kurul
halinde Anadoluya gndermiti. Fakat bu iki snf arkadama Kurtulu Savana katlanlar
bildirmemelerini ve zelikle onlar el altndan yreklendirmelerini nermi, bir gn tarih sayfalarna
iyi bir anyla geeceklerini sylemitim. Gerekten her ikisi nerilerimi iyi niyetli kabul etmiler ve
ehzadeyi de stelik inandrmlard. ehzade Abdrrahim Efendi, bu Anadolu seyahatinde Demirci
Efe ile grm, grnte silahlarn teslim etmesini ve padiah tarafna gemesini kendisinden
istemiti. Kemal Paa ve Yarbay Mustafa Bey ehzadeyle anlaarak grnte t veriyor, gerekte
silahl ayaklanmaclarla i birlii yapmalarn neriyorlard. ehzade ve yanndakiler Konyaya
kadar gitmi, her taraftan binlerce telgraflar almt. Doudan batya kadar halkn duygular ve
cokusu, Kurtulu Savann bana Osmanl soyundan birinin gemesi ynndeydi. O zaman
Abdrrahim stanbula dnm ve Vahdettine milletin coku ve duygularn anlatmt. Fakat
Vahdettin buna olduka kzarak barmt: Abdrrahim, seni nasihati olarak Anadoluya
gnderdim. Yoksa bana t vermen iin grevlendirmedim. Hkmetin siyasetine karma, dairene
ekil, iin sonunu bekle, milli hkmet yklnca, Mustafa Kemal ortadan kalknca ngilizler,
Yunanllar bando mzkayla silah omuzda Anadoludan karacaktr. Bunu da greceksin.
te son Osmanl hkmdarnn dnce ve kans bu yndeydi.
90 Saray tarafndan, Anadoluya gnderilen kurtulu savan engelleme propagandasyla grevli heyet.
 KAVAKLI FEVZ PAANIN AZINDAN 16 MART 1920

Antlama yllarnda kurulmu hkmetlerden biri olan Sadrazam Salih Paa kabinesinin Harbiye
Nazr unvanyla 16 Mart 1920 stanbulun resmen igaline tank olan merhum Kavakl Fezvi Paa
(akmak) stanbuldan kaarak Anadoluya snm ve 2 Nisan 1920 sal gn Ankaraya Gebze
milletvekili olarak gelmi ve o gn Byk Millet Meclisi toplantsna katlarak stanbulun bu
dramatik dman eline geiini ylece anlatmt:Efendiler, nce stanbulun tutsaklndan
kurtularak Ankarann zgrlk dolu havasn soluduum iin Allaha krederim (alklar). Beni
istasyonda karlayan arkadalarma da teekkrlerimi sunarm.
Efendiler, Padiahmz Efendimiz Hazretleri bata olmak zere hepimiz, 2500 ylk el dememi
bakentimizin ilk defa dman tarafndan ele geirilmesi dramn grmek ansszlna uram dertli
kiilerdeniz. galden -drt gn nce, igalin yaplaca stanbul hkmetince renilmi
bulunuyordu. Bunun zerine gereken emirler ve bildirimler tarafmzdan yaplmtr. Ben, Harbiye
Nezaretinde gece gndz grevimin banda kalyordum. 15 Mart 16ya balayan gece yarsndan
sonra ngilizler; stanbul, skdar ve Beyoluna silahl deniz askerlerini karmaa balamlard.
Sabaha kar da ehzadebanda 10. Kafkas Tmeni kararghnda uykularnda her eyden habersiz
ve her trl savunmadan yoksun uyuyan mzkac erlerini yataklarnda ehit ettiler (Allah rahmet etsin
sesleri). Ancak verilen emirler ve alnan nlemler sayesinde askerlerimiz silahl olarak sokaklarda
bulunmadlar. Klalarna ekildiler. Bylece ngilizlerin fazla kan dkmesine olanak verilmemi ve
bozguncu kkrtmalarn nne geilmitir. Allaha krederim ki ehit erlerimizin says dokuzu
gememitir. O gnn sabahnda Harbiye Nezaretini ele geiren dman, benim bakanlk odama
sngl askerlerini sokmutu. Bana gerekli emirleri vermemi bildirdiler. Kendilerini dinginlikle
karladm. Bu srada gsme iki erin sngl silah dayanmt. Kendilerine byle bir Harbiye
Nazrnn hibir emir veremeyeceini syledim. O zaman tfeklerini aa indirdiler. Babliye
gitmeme izin verdiler. Bu srada kabine toplant durumundayd. Odamdan karak, merdivenlere iki
sra dizilmi sngl dman askerlerinin ortasndan Osmanl mparatorluunun Harbiye Nazr
unvanyla inerken etrafta birikmi olan Rum ve Ermeniler gsteri yapmlar ve bana hakaret
etmilerdi (Kahrolsun sesleri). Dinginlikle Babliye gittim. Hkmet gereken protestoyu herhalde
ulusun onuruna yakr bir ekilde hazrlamakta kusur etmedi. Bu notamzda, igali, karakolda ehit
edilen erlerimizi ve Harbiye Nezaretine giri yntemlerini ar bir dille protesto etmitik. Daha
sonra rendik ki ngilizler, yksek rtbeli ve yksek makaml devlet memurlarn hem de ellerine
kelepe vurarak, yaln ayak, ba ak kamyonlara bindirerek ve eitli hakaretlerle alp
gtrmlerdir. Bu, etrafa korku vermek isteinden domutur. Padiahn o hafta Cuma namazna
kp kmayaca durumunu ngilizlerden sormak zorunda kaldk. Bunun nedeni de uydu. Padiah
hilafet makamnn tek temsilcisi olarak silahl olan erlerinin arasndan geerek alld zere
camiye gelmekteydi. Tek bir insann bile silah tamasna sert bir ekilde kar kan dmandan
byle bir mfrezenin silahl olarak kalp kalmayacan renmek gerekiyordu. Zira, Allah
gstermesin tam tren annda araya girmeleri bu kez padiahn kiiliinde Osmanl saltanat ve slam
halifesinin byk bir hakarete urama olasl bulunabilirdi. Bahriyeden ayrca elli kiilik bir kuvvet
de gndermitik. Bereket versin ngilizler bu trene izin verdiler. Halifenin znts yznden belli
oluyordu. Yldzdan Hamidiye Camisine geldiler. Namazdan nce bendenizi kabul ettiler. Kendileri
son derece zntlyd. Bendenize seslenerek buyurdular ki; Ben, bugn byle ok ac veren bir
znt iinde camiye gelmek istemiyordum. Fakat bu, bir dinsel grevdir. Bunu geri brakmak uygun
deildir. lkemizde elli seneden beri grdm olaylarn sonuncusunun gerek benim ve gerek
hkmet olarak sizlerin zerinize yklm olmasna tank olmakla iim kan alamaktadr. Bu zntl
konumadan sonra ayaa kalktlar. Birka defa hznn okluuyla bendenize sylendiler. Kendilerini
avutacak hibir eyimiz yoktu. Denize bakan pencerelerden, ngiliz dretnotlarnn Dolmabahe Saray
nnde toplarnn saraya evrilmi durduunu gryorduk. Padiah Anadoluyla iletiim kurulmasn
emrettiler. Derhal yaplabileceini, fakat ngilizlerin telgraflarmz denetlediklerini ancak ifreli
telgraflar ektiimizi belirttim. Kendileri bendenize Sakn ha. Kabine istifa etmemelidir. Emirlerini
ayakta aldm. Gelecek Cuma selamlna kadar iyi haberler vermemi de emrettiler. Bir hafta iinde
yaverimi Anadoluya gndermek ve baz kolordularmzla iletiim kurarak baz sonular almtm.
kinci Cuma selamlnda bu konuyu kendilerine bildirince gzleri parlam olduu halde ok honut
oldum. Selamm hkmet arkadalarnza bildiriniz. Bylece sorun iyi bir ekilde zmlenmi olur.
ngilizlerin igalden bekledikleri ama da gereklemez buyurdular.
Biz de Bablide ngiliz temsilcilerine baskyla deil, iyi ynetim ve yumuaklkla dileklerinin
daha iyi gerekleeceini anlatmaya alyorduk. Fakat Babli bir nota bombardmanna uramt.
Gece ve gndz birok korkutmalar ve yasaklarla karlatk. ster istemez grevi brakmak zorunda
kaldk. Kabinenin igalden sonra tam iki hafta yiite bu basklara kararllkla kar koymas ok
nemliydi. ngilizler ak olarak, Kuvay Milliyenin hkmetimizce tannmamasn ve knanmasn
arzu ediyorlard. Biz de Kuvay Milliyenin haksz bir igalden ve Yunanllarn zmir ve Aydnda
uyguladklar hakszlklardan doduunu sylyorduk. Bunu kabul etmenin ulusumuza kar bir ihanet
olduunda srar ediyorduk (Alklar). Dou illerinin Ermenilere verilmesi, Karadeniz sahillerinde bir
Pontus hkmeti kurulmas konusunda giriimler ortadayken, bu kuvvetlerin dalmasna olanak
olmadn kendilerine anlatyorduk. Biz, kendilerine Kurtulu Savana karar verenin milletin ta
kendisi olduunu, bir hkmetin de milletin istek ve karlaryla ancak ayakta durabileceini
anlatmaya alyorduk. Bu srada ilgin bir olay da olmutu. Milli glerden baz eteler kprleri
uurduu iin Anadoludan stanbula gelen erzak kesilmiti. ngilizler bize; Siz stanbulun ala
mahkm olmasn istediniz. imdi biz Amerikadan buday getireceiz, fakat yalnz stanbulun
Hristiyan halkna datacaz. slamlar dnmeyeceiz. Zira buna siz neden oldunuz dediler
(Kahrolsun sesleri). Amalar her gn bask uygulayarak bizi drmekti. Nihayet bizim de sabrmz
ve katlanma gcmz kalmad. Bir nota kaleme aldk. Yaplanlarn hepsini anlattk ve bunun tarihe
kar byk bir sorumluluk oluturacan belirttik. Sonunda bize kabul edeceimiz bir bar getiriniz
dedik. ngilizler, bu yerinde isteimizi kabul etmediler. Biz de padiaha istifamz sunduk. Sonunda
padiahmz efendimizi de bask altna alarak kardei kardee krdracak bir de fetva aldlar.
imdi birbirimize tutunmak ve tek bir cephe olarak dmanlarmzla arpmak gerekiyor. Byk
Millet Meclisinizin ve deerli Bakannz Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin iaret buyurduu yolda
yryeceiz. Allah vatan ve milletimizi zafere ulatrsn (Amin sesleri).
Kavakl Fevzi Paa da bylece kaderini Anadolunun kaderine balam oldu.
 BOAZIN ANADOLU YAKASINDA DMANLA
ARPIANLAR

stanbul Boaznn Anadolu yakas, skdardan Beylerbeyine, engelkyden Beykoza kadar

btn bu topraklar, Kurtulu Savann cokusunu ta iinden duymu yurtsever ve zverili insanlarla
doludur. Denilebilir ki resmi askeri niformaya ya da sivil kyafetine sahip olan her vatanda; aydn,
cahili, k, by Anadolu topraklarnda yaamann onlar iin neye mal olduunun yklerini
birer birer anlatacak pek ok kii bulunmaktadr. Fakat anlarmzn dar erevesini daha fazla
bytemediimiz iin bu eitli semtlerin gizli kalm kahramanlarndan birer rnek vermeyi uygun
bulduk. Bunlardan biri, baka bir yazmzda aklayacamz milli cepheye katlm nllerden Fevzi
akmakn, smet nnnn, Adnan Advarn, Halide Edip Hanmn ve Celalettin Arif Beyin
setikleri yoldur. Bunlar esenlikle Anadoluya ulatranlar da o yaz aydnlatacaktr. Bu yol
zerinde Paabahe Bamsz Jandarma Takm Kumandan stemen Arif Beyin hizmetleri
byktr. O, birok sekin kiiyi Anadoluya karmt. skdar Jandarma Takm Kumandan
stemen Sabahattin (Snter), Jandarma Temeni Salih (Kl, sonradan emniyet mdr ve vali
olmutur) Milli Mcadelede byk hizmetleri grlm kiilerdir.
Halen engelkyde vapur iskelesindeki yalda oturan o zaman Maka Askeri Depo Mdr olan
Bahaettin Bey (emekli albay) kaplarnda ngiliz askerleri nbet bekleyen bu silah deposundan, 215
makineli tfei, 800 sahra telefonunu ve 55 bin 98 modeli Alman tfeinin srg kolunu atrd gizli
tnellerden kararak Anadolu yakasna geirmi ve oradan bir blmn takalarla neboluya, bir
blmn kara yoluyla Bilecike milli glerin emrine gndermitir. Antlama yllarnda Beykozda
bir blk ngiliz askeri bulunduruluyordu. Bir sre sonra bir blk Yunan askeri de ubukluya
karlmt. Bunun nedeni psiz Recep etesinin Anadoluhisar stndeki avuba iftliini ele
geirmesi ve buradan yapmas olas basknlarn nlenmek istenmesiydi. O tarihlerde Beykozda rakli
adnda bir Trk dman Rum bakkallk yapyor ve ngilizlere casusluk ediyordu. Nitekim
Yunanllarn zmirde denize dklmesi zerine bakkal rakl da kamt. Fakat bu Trk dman
kamadan evvel, milli etelerden almak dncesiyle Beykozun Kaymakdonduran blgesinde
taocaklarnda alan, her eyden habersiz masum 27 Laz Kuvay Milliyedendir diyerek
ngilizlere ihbar edip kuruna dizdirtmiti. Beykozda zamannda Tekilat- Mahsusadan olan ve
gizli rgt kuranlardan biri de, M. M. Grubundan Rza Bey ve gene bu rgtte cann verircesine
alm bulunan eczac Ferit Bey, gene bu milli direnilerde grev alanlardan Beykozda oturan
tarm uzman Cevat Rt Bey, eski Beykoz spor kulb kaptan merhum Nedim Bey, ttnc Hidayet
Efendi, Yalkynde kahveci merhum Etem Efendi, ayr Caddesinde kahveci smail Efendi,
Alibey Sokanda Nihat Bey, ark Adil Bey, sandalc Seyfi Efendi, eski stanbul Hamallar
Cemiyeti Reisi Hseyin Bey, Paabaheli Salih Kaptan saylmaldr. Salih Kaptan Yunanllar
sradan bir nedenle ldresiye dvmler, sonra da ld diye brakp gitmilerdi. Tanrnn almad
can kimsenin alamayacan gsteren bu gerek Salih Kaptan yaatmt.
Beykozda Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini kuran, stanbul ili daimi encmen kaleminden ktip
Beykozlu dier Rza Bey de vardr. engelkydeki rgtte de Kasmpaa imam merhum Edip
Beyin yararllklar olmutur. Beylerbeyinde Kurtulu Savana hizmet edenlerden Bahriye ark
Yzbas Hikmeti Bey, gene Beylerbeyinde oturanlardan Gmrk Manifesto Kalemi ktiplerinden
Zht Bey ile olu Maliye Tahsil ubesi memurlarndan Avni, gene Bahriye Binbalarndan
Salahattin Bey (sar Salahattin adyla tannmaktadr) teekkr edilmesi gereken yararllklarda
bulunmulardr. Salahattin Bey, Mondros Antlamasndan sonra kurduu 10-12 kiilik bir eteyle
karlan silah ve cephaneyi takalarla stanbuldan neboluya ulatrmtr. Gene Beylerbeyinde
cami evresindeki setli gazinonun ve iskele yaknndaki kahvehanenin iletmecisi gen yata
rgtmze giren Tahsin Efendi abalar grlen kiilerdendi. Emirgan semtinde oturup da gizli
rgtmzde silah ve cephanenin yerine ulatrlmasnda abalar olan Tekilat- Mahsusann eski
yelerinden Fuat Efendiyi de bu yurtseverler arasnda belirtmemiz gerekmektedir. Gene
Beylerbeyinde hizmet edenlerden Ayan Meclisi grevlilerinden Cemal Bey (iman lakabyla
anlr), Anadoluya takalarla cephane ve silah karan tccardan Bakrkyde oturan Reat Bey
(kr Reis olu), grnte Polonezky yresinde oturan, kmr ticaretiyle urayor gzkp
gerekte Boazdaki topu ktalarndan subaylar ve erleri karan ve silah, cephane nakleden
Anadoluhisarl ve Yldrm Beyazt tarafndan Hisar muhafzl unvan atalarna padiah buyruuyla
verilmi bulunan Ahmet Bedii Bey, bilhassa Anadoluya giden yolu amlard. Bu yoldan daha sonra
Yunus Nadi Bey, Hamdullah Suphi Bey gemilerdir. Fakat bu saydklarmzdan hibiri, o tarihte
rtbesi Beykoz Bamsz Jandarma Takm Kumandan olan stemen Nazmi Efendi (Sevgen) gibi bir
macera yaamamt. Bu tarihlerde stanbul Jandarma Alay Kumandan bulunan Albay Halil Rifat Bey
(merhum Hakkari valiliklerinde bulunmutur), stemen Nazmi Efendi ile anlaarak genel
hapishanede tutuklu bulunan yurtseverleri bir gece iinde korumalaryla beraber Ahrkapdan
motorlarla Karamrsele geirmilerdi. Fakat bu kolay olmamt. Jandarma stemeni Nazmi Efendi
daha nce Adapazarna gizlice giderek milli glerin temsilcileriyle konumu, telgrafla Mustafa
Kemal Paa ile grerek emirlerini alm ve dier giderler iin iki bin lira salamt. Nazmi
Efendi, Adapazarndan hareket ederek yedi kiilik bir jandarma mfrezesini de emrine almt.
Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Beykozdaki temsilcisi eczac Ferit Beyi grerek ona yeni ve nemli
grevini sylemiti. Ferit Bey ise stemen Nazmi Efendiye yle demiti:
Her zaman vatan ve millet iin nemli grevler grmek arzusunu gsterdiniz. te size nemli bir i
kt. Bugn yz kadar atldan oluturulmu bir ngiliz kolu Boatepeye gitti (Boaza ve Marmaraya
egemen bir tepedir). Amalar orada yol ve yer belirlemesi yapmaktr. ittiimize gre Yavuzun
toplarn skp buraya getirecekler ve Kocaeline giden yollar kontrolleri altna alacaklar. Yarn
ayn yoldan dnecekler. te beklediiniz milli grev.
stemen Nazmi Efendi derhal atna atlayarak ge vakit Adliye Nazr brahim Beyin iftliinde
kendisini bekleyen dier bir mfrezeye katlmt. Amac ngiliz koluna saldrmakt. Ferit Bey
arkasndan yle barmt:
Nazmi Bey, sakn Beykozda kalma, brahim Beyin iftliine git ve dikkatli hareket et!
Teekkr ederim, eksik olma. Allahasmarladk!
stemen Nazmi Efendi ertesi sabah Polonezky ynnde hareket etmi ve mfrezesiyle yolda
gvenlik nlemi almt. Saat 11 sralarnda Paabahe-Polonez yolu zerinde Hidiv Abbas Hilmi
Paann yeni iftlii zerinde Boaztepeden dnen ngiliz blyle karlamlard. Nazmi Efendi,
atndan hendee atlayarak btn mfrezesiyle yolun sanda sipere girmi ve atee balamt. Neye
uradn anlayamayan ngiliz svarileri, byk bir gcn pususuna dtklerini sanarak il yavrusu
gibi dalrken, kararghlarn Modada kurmu olan bu 28. ngiliz Tmenine bal svari kolunun
kumandan stemen Davringle bir baavu jandarmalarmzn eline tutsak olmu, bu atmada
ayrca ngiliz eri lmt.
Jandarma stemeni Nazmi Efendi ngiliz subayn ve baavuunu ileye gtrerek milli glere
bal birliklerin kumandan stemen Ziya Beyle, nl etecilerden Kk Aslan Beye teslim
etmiti. stemen Nazmi Efendi, ileden merliye dnm, fakat burada Kuvay nzibatiyenin
dzenledii bir plan gereince pusuya drlerek tutsak alnmt. Olay uydu: Paabahe Jandarma
Takm Kumandan stemen Ali Rza ve Yeniky Jandarma Takm Kumandan stemen Ahmet
Hamdi Efendilerin kendisini Laz Mehmetin iftliinde beklemekte olduklarn haber alan Nazmi
Efendi, iftlie geldiinde Kuvay nzibatiyecilerin eline gemi ve ngilizlere teslim edilmiti.
ngiliz 28. Tmeninin divan- harbinde durumas yaplan Jandarma stemeni Nazmi Efendi,
ngilizlere saldrd yerde kuruna dizilmeye mahkm edilmi ve kararn uygulanaca yere
gtrlmek zere Polenezkye getirilmiti. te orada drt ngiliz ve iki Trk jandarmasnn
korumasnda bir pansiyonda bulunurken tuvalete gitmek gerekesiyle girdii tuvaletin penceresinden
sessizce baheye atlam ve oradan tarlalar arasndan kamay baarmt. Btn gece ssz
ormanlarda yol yryen Nazmi Efendi gerek bir lmden kap kurtulmutu.
stemen Nazmi Efendi, merli havalisi Kuvayi Milliye kumandanl grevini yklenerek
Alemda ve havalisinde haydutluk yapan Laz evki ve Arnavut Haim etelerini emri altna alm ve
bunlar milli cephe adna harekta sokmutur. Bu kuvvetlerle bir ngiliz topu bataryas
korumasndaki dmann Alemdar kyne yapt baskn engellemitir.
Sonradan Bursa valisi olan 150liklerden skdar Mutasarrf Ziver, Sadrazam Feritin Anadolu
yakasnda adeta sa koluydu. Beykozda Krt Salih adyla tannan oduncuyla, orta bir Ermeninin
parasal yardmyla oluturulan iki blk Kuvay nzibatiye, bu sralarda merli-ile yolunu kesmi
bulunuyordu. Nazmi Efendinin milli gleri zaman zaman bu blkleri geri atm ve bir gece de
Beykozu basmt. Amac her akam Beykoza gelerek geceyi polis karakolunda geiren skdar
Mutasarrf hain Ziveri ele geirerek cezasn vermekti. Fakat bir rastlant sonucu o gece Mutasarrf
Ziverin motorla Yenikye gittii anlalmt. Kuvay nzibatiyeci Bakomiser Mazlum da eyalarn
ve silahn brakarak pencereden kendisini atp kaabilmiti.
Krt Salih yakalanmsa da gece gnderildii ormanda maalesef karlmt. Bu baskna engel
olmak isteyen bir Hindu taburu da, Beykoz skelesi evresinde yaplan iddetli bir arpmadan sonra
Yua Tepesi ynne ekilmiti. Bu tarihlerde Anadolu Ajansnn Beykozun milli gler tarafndan
ele geirildii haberini vermesinin nedeni bu baskndr. Szn ksas Kurtulu Sava tarihinde, bugn
Anadolu yakasnda sralanan iskelelerin ve zellikle Beykozun onur pay ok byktr. Beykoz halk,
her zaman yurtsever ve kahraman olduunu kantlamlardr.
 FERT PAA YALISINI RTEN ESRAR PERDES

Kurtulu Sava yllarnda stanbulun en gizli kesi, Baltalimanndaki Sadrazam Damat Ferit
Paann yalsyd. Denizden bu yalnn rhtmna yanaan motorlar, kapsnda bekleyen otomobil ve
arabalar, beyaz yal boya, grkemli yalnn kapal panjurlarna ve geceleri nnde yanan havagaz
fenerlerinin srp giden sessizliine ramen, burada nemli toplantlarn yapldn, igal
kuvvetlerinden generallerle amirallerin gidip geldiini, gsleri nian ve madalyalarla dolu Osmanl
paalarnn, ba sarkl eyhlislamlarla din adamlarnn eksik kalmad birtakm toplantlarn bu
giz dolu saray yavrusu yalda yapldn bize ve dnyaya ilan ediyordu. Gizli ajanlarmz adeta
seferber etmi, hepsine snr ve blge belirlemitik. Bu yalya bir girebilsek, burada konuulanlar
duyabilsek, kimlerin gelip gittiini renebilsek, sorunumuzun en nemli ksmn zm olacakt.
Zira haftann eitli geceleri vekiller meclisinin de toplantya arld bu yalda Osmanl
mparatorluunun hi kuku yok ki yazgs iin nemli kararlar verilmekteydi. Gizli ajanlarmzdan
en nemlisi ve en zekisi olan Galip Vardar buraya memur etmi, Ferit Paa yalsn rten sr
perdesini kaldrmasn kendisinden istemitik. Galip Vardar, imdiden syleyelim ki bu nemli ve
tehlikeli grevi eksiksiz baarm, kulland bilinenlerin dnda bir metotla bize her eyi renmiti.
Yalya devam edenlerin isimleri, kiilikleri, konutuklar ve verilen kararlardan bu sayede bilgimiz
olmutu.
Galip Vardara bu yalnn gizini nasl zdn sorduumuz zaman yle anlatmt:
Evvela gnlerce bu giz dolu yalnn etrafn, uzaklardan, yaknlardan gzetledim. Rhtmlarna
Boazn eitli ynlerinden gelen motorlarn iinde kimler bulunduunu, otomobil, fayton ve kupa
arabalaryla konan nnde durup inenleri saptadm. Sonra polis siyasi ksmnda altm sralarda
tandm polis Bonak Haimle bir rastlant sonucu karlatm. Ona sitem ettim.
Akolsun Haim, Boazda geziyorsun da ehzadede beraber oturup tatl tatl laf attmz
kahvelere gelmiyorsun dedim.
Ne sylyorsun Galip dedi, Boazda gezmek mi? Bu kime ksmet olmu kuzum. u beyaz yaly
gryor musun?
Ben aknlkla yalya bakarak hi bilmiyormu gibi yapmtm. Kulama eilerek; Bu yal
Sadrazam Damat Ferit Paa hazretlerinin Boazdaki yaad yerdir. Biz korumalaryz dedi. Ben
glerek Yok deve, polis siyasi ksmnda kimse kalmad da, senin gibi elebi birini bulup koruma
yapacaklar ha? dedim.
Vallahi Galip, grev imdi bizdedir. Paa Arnavutlara gveniyor, hepimizi birer birer setiler
dedi.
Peki a mbarek, her gn de burada msn? dedim.
Emin ol Galip dedi, iki, haftada bir gn izinliyiz.
Tam bu srada uzakta konan karaya bakan kaps ald. Uaklar, korumalar koutular. Bir fayton
kapya yanat. ok iyi grdm. Orta boylu, zayf enesinde hafif bir sakal, banda krmz kadife
renkli bir fes, siyah pskl, stnde siyah stanbulinli91 bir stanbul efendisi kapdan kt.
Oradakilerin hepsi saygyla eildiler, efendiyi selamladlar. Haim kulama eilerek; Bu kim dedi
biliyor musun? Sadrazam Ferit Paa hazretlerinin sr ktibi... Adn sylemem dedi.
 Ne yapar bu adam? Sr m tutar?
Ne yapmaz ki, btn toplantlara girer, onlarn tutanaklarn tutar. ok nemli bir kiidir. Her gn
sabah gelir, akamst faytonla Boyackyne gider, oradan vapura biner, Arnavutkye kar. Zira
evi Bebekle Arnavutky arasndaki bayrlardan birinin stndedir.
Gerekten polis Haimin dedii sadrazamn bu sr ktibi faytonuna atlam ve iki siyah yaz
beygirin ektii arabada Boyackynn yolunu tutmutu. Polis Haime veda ederek bir bahaneyle
tepe yolunu tutmu ve kestirme yoldan Boyacky skelesine komaya balamtm.
Galipin anlattklar doruydu. Zira ok sportmen, gl kuvvetli olan bu delikanl, ok defa
arkadalaryla kou yapar ve hepsini arkada brakrd. Sr ktibinin evini nasl bulduunu gizli
ajanmz Galip Vardar yle anlatmt:
Nefes nefese Boyacky skelesine yetitiim zaman henz vapur gelmemiti. Fakat be-on
dakikaya kadar gelecei belliydi. Biraz sonra iki siyah beygirin ektii tekerlekleri lastikli zarif bir
fayton iskelenin nnde durmu, bir polis de inen efendiyi selamlamt. Sr ktibinin elinde siyah bir
anta vard ve belli ki bu antada aradmz btn srlar gmlyd. Bu antay nasl ele
geireceimi uzun uzun dnmtm. Kapp kamak olanakszd. Halk bama ecek ya da peime
decekti. Armak da olas deildi. Zira sadrazamn bu gvendii adam, antann kulpundan smsk
tutuyordu. Onunla Arnavutkye kadar vapur yolculuu yaptk. nne bakyor ve derin derin
dnyordu. Vapur iskeleye gelince yolcu arasna kararak ikimiz de dar kmtk. Fakat onu
karlayan iki ua orada bekliyordu. Bayrlar sr ktibi nde, uaklar arkada, fakat anta efendinin
elinde ve ben hepsinin arkasnda yava yava km, kk fakat ok gzel bir kkn nnde
durmutuk. Onlar karlayan bir bahvanla bir halayk vard. Bana da yoluma devam etmek
dmt.
Ertesi sabah erkenden bu bayrn altnda efendiyi beklemi, onun gene o bilinen anta ve iki uakla
iskeleye kadar yrdn seyretmitim. Gene Arnavutkyden vapura binmi ve pek olas ki
Boyackyde vapurdan inmiti. Herhalde iki siyah atn ektii fayton, sadrazamn sr ktibinin
geliine iskelede hazr bekliyordu.
Bunun ka gn byle devam ettiini syleyemem. Herhalde on gnden fazla, yaam bir saat gibi
dakik ileyen bu kiinin gidi, gelilerine tank olmu ve bir gn de naslsa bu kk ve gzel kkten
baka kimlerin kabilecei kukusuna dmtm. te o zaman, gnlerden beri aradm ipucu elime
gemiti. Bir sabah gene efendi hazretlerini, iki uayla iskeleye doru indirdikten sonra dnm ve
kkn karsndaki evlerden birinin kaps nne oturmu, yorgunluktan bunalm bir insan
grnmyle dinlenmeye koyulmutum. Kapdan 17-18 yanda esmer bir gen kz kmt. Elinde
okul antas olan siyah salar dzenli taranm, banda ince effaf bir rt bulunan, siyah rugan
ayakkablaryla temiz bir okul rencisi olan bu kz, biraz gsz ve yorgun, belki de isteksiz bir
ekilde olduka ssz olan yoldan inmeye balamt. Arkasna derek ona laf atmak, onunla arkada
olmak gerekiyordu. Bakalm bu kz, bu kkn nesiydi? nk bu kk, Baltalimanndaki beyaz yal
boyal yalnn stndeki giz perdesini aacak ve her eyi ortaya karacakt. Bayrdan aa indikten
sonra Amerikan Kz Kolejine giden yol sabahn bu saatinde tmden sszd. Kzn bir ara yanna
yaklaarak Bu kadar erken mi okula gidiyorsunuz? diye sordum. Yzme iri siyah gzleriyle
baktktan sonra; Buradan uzaklanz, polisler sizi tutacak, babam onlara sylemi diye yant
vermiti.
 Bu ani karlk beni birdenbire artm, hatta korkutmutu. Fakat genlik bu, macerann sonuna
kadar gitmek dilei her eyi olanakl klyordu. Gene onun yannda yryerek; Benim ne babanzla,
ne de polislerle iim yok. Ben bir Darlfnun92 rencisiyim, sizin gibi iyi bir aile kzyla arkada
olmak dncesindeyim o kadar, arzu ederseniz biraz da yarn konuuruz demitim.
Tekrar yzme hayretle bakm, bir arkada edinmeyi Amerikan Kz Kolejine devam eden grgs
daha geni, alkanlklar daha serbest bir gen kz olarak herhalde fena bulmamt. Hi
beklemediim halde bana yant u oldu:
Yarn bu saatte, gene burada olmaz m?
91 E.n: Tanzimattan Merutiyete kadar Trkiyede kullanlan, yakas kapal bir tr erkek ceketi.
92 Osmanl dnemindeki niversite.
 SIR KTBNN SIR TUTMAYAN KIZI

Sadrazam Damat Ferit Paann Baltalimanndaki nl beyaz yalsn rten sr perdesini, onun sr
ktibinin kz, gizli ajanlarmzdan biri olan Galip Vardara tamamen aklamt. Sr ktibinin sr
tutmayan kz her gen kz gibi sevmi ve sevgisine boyun eerek, bu nemli zveride bulunmutu.
Gizli ajanmz Galip Vardar, yaamnn bu ilk ve cokulu macerasn o zaman bize yle anlatmt:
Vatan sevgisi, lke urunda giritiimiz savan amac bize her areye bavurarak baarl olmay
emrediyordu. Bu gen kzn saf ve temiz duygularndan yararlanmaktan baka bir yol yoktu. Ona irin,
sevimli ve kibar gzkmek, hibir zaman grevli bir kii olduumu belli etmemek zorundaydm. Bu
nedenle ie kendimizi kaptrm bir k grnm vermitik. Gerekten ertesi sabah onu yokuun
altnda beklemi ve tekrar buluarak bir sre yannda yrmtm. Bu defa daha neeli ve serbestti,
glerek bana dedi ki: Dn sabah sizi hayli korkuttuumu sanyorum. Yalan syledim, ne babamn
sizden, ne polislerin ikimizden haberi var. Birka defa peime den genleri byle kardm iin,
size de ayn yntemi uyguladm.
Ettiniz, ama benim grltye pabu brakmadm da grdnz? Ne dersiniz?
Yiit olduunuz iin sizi beendim. Yalnz her sabah deil, birka gnde bir defa byle konuuruz.
Yoksa evreden farkna varrlarsa her ikimiz iinde kt olur. Babam ok ciddi bir insandr, sonra
sizin iin ok fena olur.
yi ama benim de bu kutsal konuda ciddi olmadm ne biliyorsunuz, bir rastlant iki insan kutsal
bir bala balayamaz m?
Hi zannetmem, benim kim olduumu biliyor musunuz?
Elbette biliyorum. Babanzn st dzey grevini, sizin kolejde okuduunuzu, hepsini rendim.
Gvenirseniz arkadalmz sonsuza dek srer. Ben hi acele etmeyeceim. Henz deneyeceiniz bir
dnem olacak. Kararnz sonra verirsiniz.
Nihayet bu bulumalarn says artmaya, okul klarnda da baz gnler devam etmeye balad.
Baz gnler okuldan erken kyor yahut arkadalarndan abuk ayrlyordu. Hzla yryor,
Arnavutky skelesini geerek Bebeke doru kydan gidiyordu. Aknt Burnunu dnnce ona
yetiiyor, Msr Eliliinin arkasndaki korulara doru kolum onun kolunda yolumuza devam
ediyorduk. Hava kararncaya kadar bu korularda geziyorduk. Gerekten iyi bir ailenin kz, temiz ve
iten bir insand. Her eye kanmt. Sz babasnn grevine getirmitim. Ona yle sordum:
Kuzum, saygdeer babanz her sabah erkenden vapurla nereye gidiyor, akamlar nereden
geliyor?
O, sadrazamn ok yakndr. Bayramlarda beni de o yalya gtrr. Uzun boylu, siyah gzlkl, iri
yar o kiinin, Sadrazam Ferit Paann elini ptrr, bayram hediyemizi onun elinden alr, sonra da
faytonla dneriz.
Kuzum, sadrazam sana ne verir; nasl hediye alr?
Bayram hediyesi k bir kese iinde Osmanl altnlardr. Bununla her ey alnr. Daha gzel hediye
mi olur?
Daha sonra sadrazamn sr ktibinin bu saf kz, o yaldaki toplantlara katlanlarn isimlerini
sylemeye balad. Burada kimler yoktu ki... Kz coarak; General Harrington, General Charpy,
General Monpelli, Albay Nelson, Kumandan Bennett, Yzba Cunningham, Kont Caprini, bir sr
yabancdan konu aar, bunlarn uluslarn, rtbelerini, ilerini uzun uzun syler, sonra bizimkilere
geerdi. eyhlislam Drrizade Adbullah Efendi, Mustafa Sabri Efendi, Sait Molla, vekillerden Rza
Tevfik, yazar Ali Kemal, Kurmay Albay Kiraz Hamdi Paa, Mir Zeki Paa, Sleyman efik Paa,
Badatl Hadi Paa, Konyal ve Adanal Zeynel Abidin Efendiler, Gmlcineli smail Hakk, Albay
Sadk, Artin Cemal lakabyla nl mstear Cemal Beyleri, daha birok kimseleri sayyordu ve btn
bunlar anlattktan sonra, ne iin toplandklarn sylemeye balyordu. O zaman ben kendisine
soruyordum: Gzel ama bu kadar bilgiyi nereden aldn renebilir miyim?
Babasnn akamlar yemekten sonra evde kendi odasnda altn, Franszca, ngilizce baz
yazlar da ona yazdrdn ekliyordu. Bir keresinde bana ok zor kabul edilir bir neride
bulunmutu.
Mademki rencisiniz, iiniz yok, durumunuz da g, babama syleyeyim size Hariciyede bir i
bulsun, biraz yararlanrsnz, nk onun iki satr yazs yeterli.
Ben bu neriye ne diyeceimi armtm. Kabul eder gzkm, fakat her seferinde onu
atlatmtm. Bir keresinde de benimle evimize kadar gelmek istemi, babam ve annemi grmeye
kadar cesaret etmiti. ster istemez bir tatil gn kolejde bir toplanty neden gstermi ve evden
bylece izin almt. Onunla tramvaya atlayarak uzun bir yolculuktan sonra Fatih arambaya kadar
gelmitik. Dar sokaklar, ahap ve ykk evler, bu ilkel mahalleler onu artmt. Bir kentin bu iki
semti birbirinden o kadar farklyd ki, ona yabanc bir lkeye geldiimiz duygusunu vermiti. Bana
sorduu garip soruyu hi unutamam: nsanlar burada nasl yayor?
te byle, senin gibi, benim gibi... Nefes alyor, yiyor, iiyor ve yayorlar.
Bu evler hi gne grmez mi? Hava almaz m? Hepsini yaparlar, ama sizin mahallelerdeki gibi
deil, hepsinden biraz pay alrlar.
Bir trl aknl gememiti. Evimizin kapsna kadar gelmitik. Bizim ev, iki katl fakat ok
virand. Ne onu arlayacak bir mobilyamz, ne de ona ikram edeceim bir ey vard. stelik babam
hasta, annem de ok yorgundu. Ka gece annem korku ve ac iinde kvranarak dnm beklemi,
beki sopalarnn talarda brakt yanky dinlemiti. Gidip dnmemek de vard. Ona olduumuz
gibi grnmek pek de ho olmayacakt. ok parasz ve g durumdaydm. Bir hasta ve emekli
yzbann olu ne yapard. Polis siyasi ksmdaki iten karlmtm. nk gizli rgtte altm
anlamlard. Aabeyim merkez memuru Necatinin eve gnderdii yiyeceklerden pek azna
katlyordum.
Haydi dedim, ge kalacaz, istediin oldu, ite bizim fakirhane!
Tekrar dndk, onu evlerinin yokuuna kadar getirdim. Orada ayrld. Bu macera iki ay kadar srd.
Hemen her sabah erken kalkarak bir poaa yiyip arambadan tramvayla Arnavutkye geliyordum.
Dnte yolum yleydi: Arnavutky merkez memuru Hac Kemalin takibinden kurtulmak iin ssz
yukar yolu tercih ediyordum. Bu yoldan Arnavutkyden yukar Byk Ayazmaya kar, oradan
fundalkl yolun arasndan Yahudi Mezarlndan, tula harmanlarnn arasndan Zincirlikuyuya,
Mecidiyeky ve iliye, oradan tramvayla ihaneye ve daha sonra da yaya olarak Unkapan
Kprsnden arambaya varrdm.
Nihayet sevgi her eyin stne kmt. Sr ktibinin kz, babasnn kararlarnn birer kopyasn
karp getirmeye, yrtp kt sepetine att belgelerin paralarn toplayp bana vermeye balamt.
Hi kimsenin ruhunun duymad bu alma sayesinde, Baltalimanndaki beyaz boyal yalnn btn
gizleri nmze ald.
Bylece, Kuvay Milliye aleyhine dzenlenen planlar, Kuvay nzibatiyenin asker says, eitim
alan, ilk gnderilecekleri yerler, ngiliz donanmasnn ziyaret edecei limanlarmz, Rum kylerine
yaplan silah ve cephane yardmlarnn says ve yeri, papazlara ve kiliselere verilen direktifler,
Hilafet Ordularna atanan kumandanlar, saldrnn ynleri hepsi renildi. Sr ktibinin kz artk sr
tutmaz olmutu.
te bylece bu gizli ajanmz Galip Vardar hemen her akam taze bir bilgiyle bize geliyor, Damat
Ferit Paa hkmetinin Anadoluya gnderdii casuslardan, suikastlardan, gizli ajanlardan bilgiler
getiriyor, daha nce polis siyasi ksmnda alt iin onlarn resimlerini, isimlerini, kimlik
bilgilerini bildiriyordu. Derhal neboluya, Samsuna, Anadoluya girilen kaplara haber gnderiyor,
bu kiileri milli hkmetin topraklarna ayak basarken yakalatyorduk. Onlar da neye uradklarn
bilmiyorlard. nce aryor, sonra yadsyorlar, fakat biraz sktrlnca hepsini sylyorlard.
Baltalimanndaki yal korkuya dmt. Bunlar nasl oluyor da reniliyordu?
Galip Vardarla sr ktibinin kz, artk rgtmzn iki nemli elaman gibi alyorlard. Fakat
ilikinin daha fazla uzamas riskli olabilirdi. te o zaman bir sre iin onu eim Rana ile beraber
Anadoluya grevle gndermek zorunlu olmutu. Beraberlerinde gizlice gnderdiimiz silah ve
cephane de vard. Samsunda, gzetme ve Anadoluya girecekleri tanma greviyle bir sre uraacak
olan Galipin izini kaybetmi bulunan sr ktibinin kz, eitli kereler onun arambadaki evine
gelmi, kendi kendine gerei renmeye kalkmt. Fakat hibir eyi kefedemeyince bir gn
Galipin ykk evinin kapsn almaktan da ekinmemiti. Kapy aan yal annesi, bu kza olunun
Anadoluya Kurtulu Savana katlmak zere ekip gittiini syleyince kalbinden vurulmutu. ok
zntlyd. Srrn kimseye aklayamazd. Fakat ok sevdiinin en gl kantn bir sre sonra
hastalanmak ve gen yanda lmekle vermiti.
Bu yce ve temiz gen kz da bilerek ya da bilmeyerek bizim gizli bilgi edinmemizde nemli bir
yer alm, Anadolunun zaferi iin almt. Son zamanlarda babasn eletiriyor, bu grevden
ayrlmasn srarla istiyordu. O da sevdii insann tarafna gemi, o da milli glerin baarsna
btn varln balamt. Onu da yanmzda alm bir kahraman olarak rahmetle anmaktayz.
nk o olmasayd, hibir g rhtmlarna klmaz, kaplarndan geilmez bu Baltalimanndaki
yalya ve onun iinde konuulmu, kararlatrlm nemli olaylara bizi tandk klamazd. Bu gen
kz, milli cephemizin bizim gzmzde isimsiz, ad bilinmeyen bir kahraman olarak kalacaktr.93
93 Galip Vardar kiisel anlarna ait bu ksmlarn fazla aydnlatlmasn istememitir.
 RAUF BEYN OSMANLI MECLSNDE TUTUKLANMASI

Son devrin deniz tarihini inceleyen kuaklar, Balkan Sava srasnda Hamidiye kahraman Rauf
Beyin, eski Trk denizcilerine yakr bir ekilde gsterdii doruluk ve fedakrlktan ok gzel
rnekler verdiini grecek, amiralin byk alakgnlllnn gizledii soyluluu da sradanlktan
ayrabileceklerdir. Onu sradan bir korsan gemisinin svarisi saymak, yapt hareketleri snrl bir
baskn olarak dnmek ok byk bir yanllk olacaktr. Rauf Bey, asrlardan beri Osmanl
mparatorluunun zellikle 20. yzylda zlemini ektii byk bir denizci, yiit bir svari, benzeri
zor bulunur bir vatan evladdr. Denilebilir ki onun kalbi, yalnz ve yalnz lke akyla rpnm,
hakkyla elde ettii her makam da medeni cesaretiyle, doruluu ve kimseye kar boyun ememek
konusunda gsterdii yiitliiyle terk etmiti. Bu onurla onun yaam, evre evre herkesin dikkat ve
ilgisini stne ekecektir. Trk ulusu Rauf Beyi ilk defa ve lke apnda olarak Balkan Savanda
grm, ona byk bir umut ve sevgiyle balanmtr. nk Trk ulusunun en byk cokusu
yurtseverlii ve bu lke iin alanlara kar duyduu sarslmaz balldr. Rauf Bey, milli cokuyu
bir zamanlar gerektii gibi temsil etmi ve arkasndan milyonlarca Trk srklemitir. Bu yakn
tarihimizin Balkan Savann deniz savalarna ayraca sayfalarda yazldr. Hamidiye
Kruvazrnn kahraman svarisi, Balkan Savanda Karadenizdeki Bulgar kylarnn kontrol
altna alnmas grevini stlenmi bulunuyordu. Fakat bu kylarn kontroln yapt sralarda bir
gece Bulgar torpidolarnn saldrsna uram, kan atmada Hamidiye baz yaralar alm ve
yaral bir durumda, fakat byk bir dikkat ve zenle ynetilerek bu kylarn aklarnda seyredip
batmaktan kurtularak Boaza sokulmutur. Gerek savata bir Trk sava gemisinin dman
torpidolarna kar yiite direnii, gerekse onlarn saldrlarna karlk batmaktan kurtularak
Boaza kadar getirilmesi, herhalde kk bir baar saylmamaldr. Halite onarm iin havuza
alndktan sonra Hamidiyenin svarisine bir keye ekilerek beklemek derken, o hareket yetenei
ve yurtseverliiyle yeniden grevler istemi ve Akdenizde, Boaz nnde mroz Deniz Savana
filotilla komodoru olarak katlmtr. mroz Deniz Savana Yunanllarn srd bata Averof gibi,
o tarihte bizim donanmamza tek bana stnlk iddia edebilen bir zrhlya ve onu destekleyen dier
sava gemilerine kar kk torpidolarmzn banda topu savana katlmas da onun
korkusuzluunu ok gzel gstermektedir. Bu tarihte donanmamza Deniz Albay Ramiz Bey kumanda
ediyordu. Rauf Beyin Donanma Kumandan Albay Ramiz Beyle aras iyi deildi. Bunda donanma
kumandannn Hrriyet ve tilaf Frkasna ve Rauf Beyin de ttihat ve Terakkiye ye olmalarnn
etkisi varsa da, Ramiz Beyin yalnz torpido saldrs yaptrarak deniz kuvvetlerimizi ypratmasna
taraftar olmayan Hamidiye svarisinin de yerinde dnceleri egemendi. Hatta Rauf Beyin siyasi
dmanlarnn bir ara, donanma kumandan ile filotilla komodorunun arasndaki anlamazl Rauf
Beyin o srada iktidarda bulunan Hrriyet ve tilaf Frkasnn hkmetinde olduu eklinde bir sav
ortaya atarak eletirdikleri de bilinmekteydi. Bu, dpedz bir sulamayd: Ve birok yerlerde olduu
gibi her sulamann kindarla dayanan zelliini bnyesinde bulundurduu da bir gerekti. Rauf Bey,
kk siyasi hesaplarn stnde, vatansever bir insand. Onu, bu kindar karalamalarla ypratmaya
olanak yoktu. Nitekim Rauf Bey, Hamidiyenin Halite onarm tamamlannca bu kin dolu
sulamalara, eylemiyle ok gzel bir yant vermiti. Bu defa da, Adalar Denizine alan Hamidiye
Kruvazrmz, tek bana gerekten stratejik bir etki yapamamakla beraber, dman donanmasnn
ynetiminde bir huzursuzluk yaratmay baarmt. Yunanllar korku ve karaszlkla hareket ediyor,
Hamidiyeye rastlamaktan byk bir korku ve heyecana kaplm bulunuyorlard. Hamidiye, Birinci
Dnya Savanda Alman subaylarnn ynetiminde ak denizlerde, stn kuvvetlere kar baaryla
uygulad sisteme ve bunu Emdenin zerine ald anlaml grevde gsterdii baarlara gzel bir
rnek oluturmutu. Rauf Bey, korsan sava yapyordu. Hamidiye, Yunanllarn Balkan Savanda
adalara asker, silah ve cephane ulatrlmasn engellemi, stelik dmann Adalar Denizi vilayetinin
merkezi ira Adasn bir gece basarak bombalamt. Bu arada birok ticaret gemisi de batrlmt.
Bu deniz savalarnn o zaman byk bir deer ve nemi olmutu. Zira kara ordularmzn her
tarafta yenilgiye uramas, verdii meydan savalarn birtakm bozgunlarla sonra erdirmesi
srasnda, denizlerde ortal heyecana veren bu basknlar, Yunan donanmasn lgna dndrm,
Adalar Denizi btn ky ve kelerine varncaya kadar aranmasna ramen Hamidiye ele gememiti.
Rauf Beyin bu basknlar, byk bir ac ve znt iinde ezilen Trk ulusuna rahatlk, sevin ve umut
alyordu. Moralleri ykseltiyor, Trkleri yeniden kara savalarna girimeye isteklendiriyordu.
Ancak bu sayede Balkan Savann ikinci evresi yaplm ve bu defa Edirnenin geri alnmas gibi
benzersiz bir baar elde edilmiti. Bunda bu korsan savan yapan Hamidiyenin ve onun becerikli
svarisinin byk pay vard. Fakat sonuta bir sava gemisinden bundan daha baka bir ey
beklemek olanakszd. Elimizde birka Hamidiye ve zellikle birka Rauf Bey bulunsayd ve Trakya
kylar kontrolmze alnsayd durum farkl olabilirdi. Herkesin ilk defa byk apta kendisini
Balkan Savanda tand Rauf Bey, bundan sonra Osmanl mparatorluunun antlamadan nce son
kabinesinde bahriye nazrl yapm ve Mondros Antlamasn, Limni Adasnn ayn ismi tayan
limannda Agamemnon Dretnotunun gvertesinde imzalamt. Rauf Beyi bu antlamay
imzalamasndan dolay eletirenler de bulunmutu. Fakat imparatorluun koullar baka trl
harekete olanak vermiyordu. Balkanlardan Franchet dEsperey kuvvetleri, Suriyeden General
Allenby ktalar arasnda bir kskaca giren imparatorluk kuvvetleri, yz binlerce asker kaana ve
eitli yokluklardan bunalm bir halka da gvenemezlerdi. Mondrostan sonra Maltaya srlenler
iinde Rauf Bey de bulunmutu. Balangta Mustafa Kemal Paa ile beraber Anadoluda bulunmu,
Erzurum ve Sivas Kongrelerine katlm olan Rauf Bey, Sivas milletvekili olarak katld son
Osmanl Meclis-i Mebusanndaki Misak- Milli forml altnda zetlenen ve yaamsal nem tayan
Trk koullarn son Osmanl Meclisine kabul ettirenlerin banda geliyordu. Bu daha nce Sivas
Kongresinde hazrlanmt.
16 Mart 1920 gn akam Meclis-i Mebusan Bakanvekillerinden Hseyin Kazm Bey, Hoca
Abdlaziz Mecdi Efendi ile Rauf Bey, saraya giderek durumu padiaha sunmular, bu igalden zlen
Sultan Vahdettinin bundan duyduklar acya tank olmular ve padiahn zntlerini Meclise
aktardklar srada Meclise gelen ngiliz polisleri ve inzibatlar tarafndan tutuklanarak zorla
gtrlmlerdi. Dnyann hibir devrinde ve hibir lkesinde dman, o ulusun onur ve deerinin
simgesi olan meclisinde, milletvekillerini bu ekilde alp gtrmemitir. te o zaman Rauf Bey,
zamannda Mirabonun XVI. Louisye kkredii gibi, ngiliz igal kuvvetlerinin bu nefret edilecek
davranna kar ayaa kalkp yle konumutu:
Sayn arkadalar, bizi bu millet grev yapmak iin buraya gnderdi. Allaha kr biz de bu
grevi sonuna kadar yaptk. Ben ngilizlerin lkenin namusu saylan bu binaya girmelerini asla
grmek istemem. Kan dklmesine de raz deilim. Hayatm milletime feda olsun, millet sa olduka
ve birlik kaldka kendisine hizmet edecek nice Rauflar bulunacaktr. Vasf Beyle beraber bizi
gtryorlar. Allah dinimize, milletimize ve memleketimize son vermesin! Hamidiye kahramann
ite byle alp Maltaya gtrmlerdi.
 MLL MCADELEDE TRKLERN DOSTU TALYA

Kurtulu Sava yllarnda Trklerin tek dostu talyayd. talyanlar bu dostlua ynelten nedenler
olduka uzun ve kark kaynaklardan douyor ve gn getike geliiyordu. zmirin Yunanllar
tarafndan ele geirilmesi Trklerde olduu kadar talyanlar zerinde de derin bir tepki yaratmt.
nk zmir ve evresi daha 1915 senesinde ngiliz ve Franszlarla Saint Jeanne de Maurienne
Anlamasn yapan talyanlara savaa girmeleri karlnda sunulmutu. talyanlar da bu savaa
istekle girmiler, fakat mttefiklerine umut ettikleri yardm yapamamlard. zonzo Cephesinde
Almanlarla glendirilmi Avusturyallara kar son bir savunma savandan ileri gidemeyen
hareketleri ve stelik Caporetto bozgunu onlardan beklenilen yarar salamamt. Yalnz bu kadar
ykm, talyay birok isteklerinden uzaklatrrken, stelik sava sonrasnda talyada d
krklndan alk ve yoksulluktan doan komnizmin gelimesi, mttefiklerin gznde bu lkeye
hibir ey verilmemesi gerektii fikrini dourmutu. te bu havann Avrupa bar antlamalarn
dzenleyecek iki gl bavekile esin verdiine kuku duyulamazd. Trk dman ngiliz Babakan
Lloyd George, ihtiyar kaplan lakabyla anlan Fransz Bavekili Clemenceauyla ba baa vererek,
Avrupay kendi dndkleri gibi ekillendirmeye karar vermilerdi. Burada onlara akl hocal
yapan perde arkasndaki iki Yunanl da vard. Bunlardan biri ngilterede byk kurulularn sahibi
olan Yunanl milyarder Basil Zaharof, dieri onun en iyi arkada ve Yunanistan sonunda tek bana
bir savaa sokmay baaran, mttefiklere Selanik Limann aarak belki de savan kazanlmasna
neden olan Yunan Babakan Venizelostu.
te bu drt kiinin uzun grmelerinden sonra, sonunda zmir ve evresi talyanlara deil,
Yunanllara verilmi ve bilindii zere Anadolunun igali, tilaf Devletlerinin (talya dnda)
donanmas gzetiminde zmire asker karmakla balamt. Daha sonra Yunanllar Marmara
kylarn ve Trakyay da igal etmilerdi. Trkler iin en uursuz olay oluturan ey, ounluu
Rumeli gmenlerinin yaad Bat Anadolunun yeni bir Balkan Sava dramna tank olmasyd. Bu
olay Trkleri ileden kararak kadnl erkekli dalara drm ve her tarafta Kurtulu Sava
balamt. te o zaman talya, Anadoluda doan bu direnii desteklemeye, ne olursa olsun zmir ve
evresinin Yunanllara gemesine ve Akdenizde Yunanistann Megalo dea ile tanmlanan tarihsel
dlerinin gereklemesine engel olmaya karar vermiti. stanbula igal yllarnda atanan talyan
siyasi temsilcisi Kont Sforza, tam bir Trk dostuydu. Kont, bu dostluu yaamnn sonuna kadar
amadan, armadan ve hibir etkiye kaplmadan srdrmt. Bu yksek komisere bal idari
ilerin yrtlmesine de gene byk bir Trk dostu olan Kont Caprini grevlendirilmiti.
Kont Caprini, zamannda Girit Mslmanlarnn ldrlmesi srasnda Girit jandarma rgtmzde
uzman olarak bulunmu ve bu sayede birok Mslmann hayatn kurtarmt. Bu yararllna
dayanlarak Osmanl Padiah II. Abdlhamit tarafndan Osmanl ileri gelenlerinin sivrilenlerinden
kabul edilmi, yksek rtbeli ileri gelenler arasna sokularak bir de madalya verilmi ve Kont
Caprini Efendi unvann almt. te Trklere olan yaknl gz nne alnarak antlama yllarnda
talya hkmeti tarafndan igal kuvvetlerinin talyan polis birliklerine kumanda etmek zere bu kii
stanbula gnderilmiti. Gene Kont Caprini, bu greve gelmeden nce, Rumeli vilayat- selasesi94
emrinde Genel Mfetti Hseyin Hilmi Paa zamannda Selanikteki Osmanl jandarma rgtnn
dzeltilmesi iin grevlendirilen Robilan Paann emrinde bulunmutur. te btn bu zelliklerinden
ve Trklere kar aka grlen sevgilerinden tr Kont Caprini, Trk dostu Kont Sforzann
emriyle antlama yllarnda kararghn stanbulda kurmutu. Bu iki Trk dostunun stn abalar
sayesinde gizli rgtmze ve M. M. Grubuna ye birok subay ve sivil arkadalarmz, talyan
pasaportuyla sahte isim kullanlarak ngilizlerden kurtarlp Anadoluya karlmt.
Bu karanlk gnlerde hibir Trk, talyanlarn ve zellikle bu sekin iki Trk dostunun
yararllklarn unutamaz. Gizli rgtmzn deerli adamlarndan vatansever bir arkadamz olan
Mustafa Nail Bey (halen avukat) talyanlarn yannda almakta ve gizli istihbarat ynetmekteydi.
anakkale Savanda yararll grlen ve Tekilat- Mahsusada alm bulanan Mustafa Nail
Bey, talyanlarla sk bir i birlii yaparak Kurtulu Savanda son derere yararl olmutur.
Merkez Kumandan Albay Esat Bey (zzet Paann kardei), ngiliz, Fransz, Yunan ve Srplarn
gizli rgtlerinden bilgi almas iin Nail Beyi bunlarla iliki kurmakla grevlendirmiti. Gizli bir
ekilde alan Nail Bey, bir talyan evirmenmi gibi bunlarn arasna girmi, nl ngiliz stihbarat
Bakan Bennett, Fransz Emniyet Genel Mdr Surte ve bu rgtn Suriye Pasajndaki merkezi
Msr Hannn ikinci katnda oturan Korsikal olak Colombani ve Yzba Colos tarafndan
ynetilen gizli rgtle ilgisi olanlar belirlemiti. Srplarn gizli rgtn de Yzba Popovi
ynetiyordu. Daha sonra polis mdr olan Hasan Tahsin buraya sk sk geliyor ve Bennettle
buluuyordu. Trke bilen Macre ile uzun boylu yardmcs ngiliz Binbas Daffild de dier
subaylarla beraber Asmalmescite giden Rus Eliliinin duvarnn karsnda bulunan, o zamanlar
ismi Sofyanos (Hamsun) Apartmannn alt katndaki dairesinde kararghn kurmu bulunuyordu.
Nail Bey, bu gizli yuvalara stanbul hkmetinin adam olarak giriyor, onlardan elde ettii gizli
bilgileri bize getiriyordu. Bu srada Hasan Tahsin polis mdr deildi. Fakat dmanlarla sk bir
ilikisi vard. Nail Bey, Kont Caprininin evirmeni olarak bu antlama yllarnda alm ve elinde
bulunan talyan pasaportu sayesinde de ngilizlerin ktlklerinden kurtulmu ve cann verircesine
hizmetler yapm, bize ok faydal ve kymetli bilgiler getirmiti. stanbul hkmeti tarafndan sk bir
ekilde izlendiim ve Krt Mustafa Paa Divan- Harbinin beni tutuklu olarak mahkeme ettii
antlama gnlerinde Anadoluya gidenlerin gvenilir belgesini onaylamaya yarayan mhrn
korunmasn da bir sre Nail Beyden rica etmitim.

Kont Caprini bu antlama yllarnda bir ara Konyaya kadar gitmi, Trk milletiyle yakndan
ilikiye girmi ve onlar pek sevmiti. Hatta Kont Caprini nl hariciyecilerimizden ve Osmanl
mparatorluunu Avrupann nl merkezlerinde baaryla temsil etmi ve Kurtulu Savana
taraftarl dolaysyla antlama yllarnda Romada devletimizi temsil ettii yllarda Damat Ferit
Paa tarafndan grevinden alnm olmakla beraber alt ay sonra i bana gelen Sadrazam Tevfik
Paa tarafndan tek ak kadro alan Stockholm Eliliine atanm olan ve bir ara stanbula gelmi ve
Cercle Dorientte Kont Caprini ile bir masa banda oturup konumu bulunan Bykeli Galip
Kemali Beye (Sylemezolu) aynen Ekselans, eyh Snusi Hazretlerinin halen Ankarada
bulunmasndan yararlanarak, u yllarca devletlerimiz arasnda anlamazlkla srp giden
Trablusgarp sorununu ele alsak ve siz araclk yapsanz da sorun iyi bir ekilde halledilse nasl
olur? demiti.
Bu neri karsnda son derece honut olan bykeli derhal Mustafa Kemal Paa ile yakn ilikisi
bulunan arkadalarndan Yarbay Eyp (sonradan general) Beye yazarak bu dikkate deer sorunu
Gazi Hazretleriyle grmesini istemiti. Bununla da yetinmeyen Galip Kemali (Sylemezolu) Bey,
kznn o tarihte nianls bulunan ve Mustafa Kemal Paann ok sevdii arkadalarndan biri ve
onun savaa balad zaman yannda bulunan Hsrev (Gerede) Beye de bilgi veriyordu. Nihayet
Hsrev Beyden gelen yant u olmutu:
Yarbay Eyp Beyden Galip Kemali Beye: eyh Snusi sorununun ancak talyanlarla
yaplabilecek genel bir anlama arasnda konu olabilecei ve bu ierikte bir bavuru olmas
durumunda Caprini veya yetkili kiilerin stanbulda hkmetin temsilcisi Hamit Beye bavurmas
gerekmektedir. Yce kiiliinize arz ederim.
13 Haziran 1922 Hsrev.95
Btn bunlar gsteriyordu ki talyanlar, Trklerle hzla anlamak istemi ve Trklerin bara doru
gidiini kolaylatrmak iin ellerinden geleni yapmlardr. Antlama yllarnda talyanlarn bu geni
anlay, bu sonsuz hogrs olmasayd, silah ve cephane ulatrlmas, subaylarn ve erlerin
karlmas, Maltada tutuklu bulunan devlet ileri gelenleri ve Trk aydnlarnn karlmas
gerekletirilemezdi.
94 Osmanl mparatorluu dneminde Selanik, Manastr ve Kosova illerine verilen vilayet anlamndaki ad.
95 Hariciye Hizmetinde 30 Sene, Galip Kemali Sylemezolu, s. 29.
 Kuvay NZBATYENN KURULUU VE DAMAT FERT
PAA

16 Mart 1920de stanbulun igali zerine ancak iki hafta dman igaline direnen Salih Paa
kabinesi grevi brakmak zorunda kalarak yerini ar Hrriyet ve tilaf Damat Ferit Paa ve
arkadalarna brakmt. Harbiye Nezaretine getirilmi olan Mahmut Muhtar Paa bu tarihte
svirede tedavi altnda olduu iin belirtilen makama vekleten, ngilizlerin de arzusuyla Kara Sait
Paa bakmaktayd. Fakat ngilizler bu noktada yanlmlard. Zira Kara Sait Paa, gerek padiahn
emirlerini ve gerekse ngilizlerin arzularn yerine getirmemiti. nk Milli Mcadeleye gnlden
bir yaknlk duyuyordu. te o zaman Kara Sait Paann bu makamdan alnmas kanlmaz olmu ve
bu grevi bizzat Damat Ferit Paa yklenmiti. Ferit Paa haininin btn arzusu, Anadoluda
ekillenmeye balayan milli hkmeti ykmak ve Mustafa Kemali dize getirmekti. Bunun da kuvvetle
olacana inanm olan vatan haini, Hilafet Ordusu adyla bir ordu kurulmasna ve adna da Kuvay
nzibatiye denilmesine karar vermi ve bu konuda gereken izni de efendisi Sultan Vahdettinden
almt. Hilafet Ordusu subaylar bir taraftan oluturulurken, dier taraftan da Anadolunun
dzeltilmesi iin yetkili Genel Mfettilik ile zmit ve evresi Yetkili Kumandanl adyla iki
nemli makam kuruluyordu. Fakat bu rgtten sonra Harbiye Nezaretindeki Erkan- Harbiye-i
Umumiye Dairesinin hibir ii kalmamt. Hatta ngilizler bu ie de kararak Erkan- Harbiye-i
Umumiye Dairesi Reisi Nazif Paann da onayyla kurmay subaylar ve yksek rtbelileri Harp
Tarihi ubesine kaydrmlard. Ksa bir sre sonra bu zel birimin zlk ilerine bakan Kurmay
Daire Bakanlna getirilen Kurmay Binba Mahmut Hayri Beyle Nazif Paann aras alm ve
paa makamndan istifa etmek zorunda kalmt. Yerine Birinci Ferik Badatl Hadi Paa atanm,
dier taraftan ordu kumandanl yetkisine sahip olmak zere zmit ve evresi yetkili kumandanlna
padiahn yaverlerinden Ferik Sleyman efik Paa getirilmiti. Erkan- Harbiye-i Umumiye
Bakanlna getirilen Hadi Paa, ie balad gnden beri, Anadoludaki kolordu kumandanlaryla
subaylar elde edilmedike, kurulacak derme atma kuvvetlerle Mustafa Kemal Paa ve Kuvay
Milliye aleyhine askeri bir harekta kalkmann tehlikeli olacan birok kez Sadrazam ve Harbiye
Nazr Vekili Damat Ferit Paaya sunduu eitli raporlarla bildirmi, fakat ne are ki nerileri asla
dikkate alnmamt. Sadrazam ve Harbiye Nazr Vekili Damat Ferit Paa, bundan baka Anadoluda
giriilecek bu askeri harekt ve yaplacak reform almalaryla ilgilenmek zere belirtilen genel
mfettilie Mir Zeki Paay atamt. Mfettilik kadrosuna Balkan Savanda ttihatlarn
emekliye ayrdklar subaylar yeniden alnarak Erkan- Harbiye-i Umumiye kinci Bakanlna
Kurmay Albay Mahmut Beli Bey getirilmi, bylece ilk yap oluturulmutu.
stanbulun her semtinde mahalle muhtarlarna yaplan bildiriyle Hilafet Ordusu saylan Kuvay
nzibatiyeye gnll asker kayd gerektii duyurulmutu. Biz de gizli rgtmz araclyla ve
kapatlm Tekilat- Mahsusann btn elemanlarn grevlendirerek kart propaganda ve
ynlendirmelerle halka bu kuruma girmemelerini anlatmtk. Sleyman efik Paann daveti bu
yzden kin ve lanetle karlanm, arzu ettii ilgiyi bulamamt. Sonunda Hilafet Ordusunun temeli,
Kurtulu Savana kar olan Nigehban- Askeri Cemiyeti, Kzl Haner Cemiyeti, ngiliz Muhipler
Cemiyeti yeleriyle zmit ve evresinde padiaha sadk kalm erkezlerden oluturulan erlerle
atlm ve bylece bir tmen kurularak, maa ve cretleri ngilizlerden verilmek kouluyla ortaya
karlmt. Bu askerin eitimi Abraham Paa iftliinde kurulmu olan kararghta yaplyordu. te
buraya Sadrazam ve Harbiye Nazr Vekili Ferit Paa gelerek tmeni denetimden geirmi ve yle
konumutu:
Omuzlarmza yklenen ar ve ok ac veren bar antlamas bugne kadar krdrlan dnya
apndaki byk ordumuzu bar antlamas elimizden ve ruhumuzdan koparp alyor, fakat an ve
bykl yakn bir gemite dnyay kaplam padiahmz gibi kutsal bir varlk, sizin gibi kainatn
imrendii yiitleri olan bir millet kesinlikle lmez. Ordumuz eer bu varl yeterince anlarsa az
zamanda bu zararlar giderir ve parlak gemii gibi an ve onuruyla sonsuza dek yaar. Biz bu orduyu
niceliine deil niteliine deer vererek oluturduk. Bu din ordunun temeli, padiahlarna sayg
duygularyla derin bir sevgiye dayanmaktadr. Bu sonsuz ama urunda her eyi feda edeceinize
gvenmi bulunuyoruz. Ve yarnki tarihin deerli sayfalar, bugnk rneinizi gelecek kuaklarn
iyilik bilme ve teekkr duygularna brakacak ve sonsuza dek belleklerde yaatacaktr.
Sadrazamn szleri burada bitmi, askerlere geceli, gndzl eitimlerinden, zverilerinden tr
teekkrle sonlanm, askerlere gnde bir lira maa baland, temenlerin maalarna yzde yetmi,
yzbalara yzde altm, binbalara yzde elli ve yarbaylarla albaylarn aylklarna yzde
krk orannda zam yapld da duyurulmutu. Belirtilen tmenin st dzey subaylar, subaylar ve
erleri defa Padiahm ok yaa diyerek bu mjdelere karlk vermiti.
Bir sre sonra eitimini tamamlayan bu tmen zmite gnderilmi ve ilk defa Geyve Boaznda
Kuvay Milliye eteleriyle karlam ve savamt. Tabii dzenli askeri birliklerle eteler arasnda
oluan ilk atmalar Kuvay nzibatiyeciler kazanmt. Bu haber derhal stanbula bildirilmi,
Sadrazam ve Harbiye Nazr Vekili Damat Ferit Paa da emrinde olu Sultanzade Sami Bey ve
basndan be zat bulunduu halde padiahn zel Erturul Yatna binerek zmite gelmi ve halkn
gsterileriyle karlanmt. Ferit haini bu sonutan son derece honuttu. Kuvay nzibatiye askerlerine
padiahn selamn bildirmi, yksek rtbeli subaylar ve subaylara birer derece terfi edeceklerini
haber vermi ve geri dnmt. Bu mjdeli gnler ok srmedi. Kuvay nzibatiyenin ikinci
aamasn oluturan birlikler art arda zmite geldike aralarnda homurtular eksik olmuyordu.
Nitekim bir sre sonra cepheye gnderilmek istenen bu birliklerin yurtsever subaylar ortak bir
direnile Bir karde kan aktamayz! diye ayaklannca, zmit ve evresi yetkili kumandan Ferik
Sleyman efik Paa bu ayaklanmann ileri gelenlerini koruma altnda stanbula gndermiti. Kuvay
nzibatiye Kumandan Sleyman efik Paa, kendisi iin bir uyar olan bu harekta aldr etmeden
bandan byk ilere girimiti. Amac milli gleri tam bir bozguna uratarak Ankaraya gitmek,
Trkiye Byk Millet Meclisini datmak ve bakann ele geirerek onu idam etmekti. Hlbuki
Sleyman efik Paann dnmedii bir engel vard. O da milli glere bu cephede kumanda
etmekte bulunan Ali Fuat Paann elindeki birliklerdi. Bu kuvvetler, Geyvede adeta almaz bir
duvar oluturmulard. Kuvay Milliye, Hilafet Ordusuna burada asla yol vermemi, Sleyman efik
Paann dleri hibir zaman gereklememiti. stanbulda bulunan Hilafet Ordularnn
Bakumandan Mir Zeki Paa, Hilafet Ordularnn ikinci kademesi olan Kuvay nzibatiyenin II.
Tmenini zmitte Sleyman efik Paann emrine gndermise de bu tmen subay ve erleri Ali Fuat
Paa kumandasndaki milliyeti etelerle atmaya girmeden dalmlard. Bu kahraman subaylarn
isimleri unlard: 36. Alay 1. Tabur 4. Blk Ar Makineli Tfek Temeni Kudsl Hsn Fuat
Efendi, 31. Alay 1. Tabur 4. Blk Ar Makineli Tfek Temeni smail Hakk Efendi, Edirneli
Yzba Ahmet, stemen Nazm, 1. Tabur Kumandan Yanyal Sleyman Nuri, stemen Mehmet
Arif (Tevfik Paann olu), Blk Kumandan Karagmrkl Mehmet Ali, Temen Diyarbakrl
Zlkefil, Kdemli Yzba Ali Rza, Yzba Necati, Yzba Mehmet Pertev, Temen Kasmpaal
Muhip, Alay Kumandanlarndan Trabzonlu Fevzi Beyler anlarmzda kalan ve sayabileceimiz
yurtsever subaylard. Bu hareketleri sonucu divan- harbe verilmiler ve bu kt etkiyi yok etmek
amacyla stanbul hkmeti, herkese tannan haydut Anzavuru eyalet valisi rtbesiyle Anzavur Paa
olarak tekrar Anadoluya gndermiti. Anzavur, kuvvetleriyle Geyve Boaz geitlerini, Sakaryaya
giden yollar zorlamsa da emrindeki erkezlerin birou Sakarya sularna kanlarn dkmlerdi.
Sonunda Anzavuru bir iftlikle kim olduu bilinmeyen bir kahraman eteci vurmutu. Bunun zerine
birok baarszlklarndan tr ngilizlerin istemiyle Sleyman efik Paa ve Kurmay Bakan
Yanyal Tahir Bey stanbula arlarak grevden alnmlard. Yerine Svari Albay Bonak Suphi
Paa daha snrl bir yetkiyle atanmt. Fakat Kuvay nzibatiye artk anlamsz bir cesetti.
 23 NSAN 1920

Bozkrlarn ortasnda, kra dalarn eteinde, grkemli bir yaylann kucanda, tarihi kalesi, kerpi
evleri ve Hatip ay kenarnda sralanm kavak ve st aalaryla kk bir Anadolu ehri olan
Ankarann, 23 Nisan 1920 gn sabahtan ufuklarnda toplanan bulutlar, o cuma gnnn afanda
kasabann amurlu sokaklarn slatm, ksa aralarla iseyerek, ilerine gidenleri yolundan
evirmeye almt. Bu kutsal gnn sabahnda, bu Anadolu ehrinin dar sokaklarnda olaanst
hazrlklar vard. Bu tarihi gnde Cuma namazndan sonra, Ankarann ta binalarndan birinde
Byk Millet Meclisi alacakt. Bir haftadan beri, hanlar, oteller, dardan geldii kyafetlerinden
belli olan ba kalpakl, ayaklar izme veya getirili, dolakl, stlerinde avc biimi elbise bulunan
insanlarla dolmu tamt. Ankarann yerlileri birbirine soruyorlard: Ne vard, ne oluyordu? Ve
bu sorulara verilen yant da gerekti.
Dmanlar stanbulu ele geirmiler, Meclis-i Mebusan datmlar, kaanlar buraya gelmi,
burada toplanacaklarm. Ve birbirlerine anlatyorlard. Bu olaanst gnler, bu sessiz kasabada
27 Aralk 1919 gnnden beri byle gidiyordu. O gn Paalar Mahallesinde yerli halk, davul zurna
ile Mustafa Kemal Paay karlamlard. Ve ertesi akam Ta Mektepin petrol lambalaryla
aydnlatlan avlusunda, ahsn Ankarann ilk defa grp tand siyah kalpakl, gri elbiseli, tun
yzl ve gk gzl adamn ateli szlerini dinlemilerdi. O yle diyordu: Mslman ve Trk
kardelerim, hakszla kar koyan, bu milletin atalarnn kanyla sulanm kutsal topraklarn
dmana vermek istemeyen bir milletle Allah beraberdir. Kesinlikle zafere ve bamszla
kavuacaz.
te bu inanm insann kararll, bugn de dalm bir meclisi burada, stanbuldan yzlerce
kilometre uzakta, ssz, bar yank bir bozkrn ortasnda bu Anadolu kentinde toplayacakt.
Yamurlu bir bahar sabahndan herkesin anlad buydu. O gn cumayd ve her Mslman kentinde
olduu gibi Mslmanlar dkkanlarn kapayp Cuma namazna gideceklerdi. ehrin ykseke bir
tepesinde Mimar Sinann elinden km bir sanat eseri vard. Namaz Hac Bayram Camisinde
klnacak, bu namazda bata Mustafa Kemal Paa olmak zere, bir haftadan beri hanlar, otelleri
dolduran yabanclar da bulunacakt. leye doru yamur kesilmi, halk yava yava Hac Bayram
Camisine bir sel gibi akmaya balamt. Bu Meclisi toplayan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk
Cemiyeti, yle bir bildiriyi hem kentin hem ynetimi altnda bulundurduu yurdun her tarafna
yaynlamt:

1. Allahn izniyle, Nisann 23. cuma gn Cuma Namaznn ardndan Ankarada Byk
Millet Meclisi alacaktr.
2. Vatann bamszl, yce hilafet ve saltanat makamnn kurtarlmas gibi en nemli ve
hayati bir grevi yapacak olan Byk Millet Meclisinin al gnn cumaya denk
getirmekle belirtilen gnn kutsallndan faydalanmakla tm onurlu milletvekilleriyle Hac
Bayram Veli Camisinde Cuma namaz klnarak Kurann nuru ve Peygamberimiz adna
yaplacak dualardan yararlanlacaktr. Duadan, Sakal- erif ve sonra Sancak- erifi
bulunduran zel blme gidilecektir. zel blme girilmeden nce evvel dua okunacak ve
 kurbanlar kesilecektir. bu trene camiden balayarak zel blme kadar Kolordu
Kumandanlnca askeri ktayla zel bir dzenleme yaplacaktr.
3. Belirtilen gnn kutsallna uyulmas iin, bugnden itibaren il merkezinde vali beyefendi
hazretlerinin giriimiyle Hatm-i Kuran ve Buhari-i erif okunmasna balanacak ve Hatm-i
erifin son ksmndan sonra Cuma Namazndan sonra zel blm nnde toplanlacaktr.
4. Kutsal ve yaral vatanmzn her kesinde ayn ekilde bugnden itibaren Buhari ve
Hatemat- erife okunmasna balanlarak cuma gn ezandan nce minarelerde Salavat-
erife okunacak ve hutbede padiahmzn ismi anlrken, ilaveten padiahn ve gzel
lkeleriyle birlikte tm lkelerindeki halknn bir an nce mutlu ve zgr olmalar duas
edilecek ve Cuma Namaznn edasndan sonra da saltanat ve hilafetin parlak makamnn ve
vatann her yerinin kurtulmas amacyla oluan milli sorunlarn nem ve kutsall ve milletin
her ferdinin kendi vekillerinden oluan Byk Millet Meclisine ykleyecei vatan grevini
yapmak zorunluluu hakknda tler sylenecektir. Ondan sonra halife ve padiahmzn, din
ve devletimizin, vatan ve milletimizin kurtuluu, Osmanl lkesinin bamszl iin dua
edilecektir. Bu din ve vatan iin yaplan trenden ve camilerden kldktan sonra Osmanl
lkesinin her tarafnda hkmet makamna gelinerek Meclisin almasndan tr devlet
adna kutlamalar yaplacaktr.
5. bu bildirinin hemen yaynlanmas ve duyurulmas iin her ara kullanlacak ve hzla
kylere ve en kk askeri birliklere lkenin tm kurum ve kurulularna ulatrlmas
salanacaktr. Ayrca byk levhalar halinde her tarafa aslacak ve olana olan yerlerde
baslacak ve oaltlacak bedava datlacaktr.
6. Allahtan baarl olmak dilenir.

Heyet-i Temsiliye96 adna Mustafa Kemal.

O gn, insan kalabal halinde Hac Bayram Veli Camisinde klnan Cuma Namaznn ardndan
kalabalk bir halk kitlesi, yaya olarak Kara-olan Meydanna bakan Ankarann eski binalarndan
birinin nne (eski ttihat ve Terakki Kulb) doru akm ve burada her taraftan tap gelen
derelerin, aylarn oluturduu bir gl grnmn almt. Burada bir taraftan dualar ediliyor, bir
taraftan kurbanlar kesiliyor, bir taraftan da gene hafif bir yamur iseliyordu.
Siyah kalpa, gri pardss, ayanda tozluklaryla zayf ehresi, fakat azimli baklaryla halka
seslenen Mustafa Kemal, gnn yceliini, davann nemini, aldn mjdeledii Meclisin yasal
olduunu anlatyordu. Bu hi kuku yok ki Ankarann tarihinde en nemli gnd. Bu kent byle bir
tarihi hibir zaman yaamamt. Vakit, lenden sonra saat e geliyordu. Al treni binann
nnde, balkonda olmu, Meclis grmelerine balamak zere ieride toplanmt. yelerin
yoklamasnn yaplmas ve ant imesinin ardndan ertesi gn seimleri yapmak zere toplantya son
verilmi, herkes byk bir umut ve rahatlk iinde bu tarihi binadan ayrlmt.
24 Nisan cumartesi gnnn ilk ii Meclisin bakanlna savan kahraman Mustafa Kemali
semek olmutu. Alklarla krsye gelen Mustafa Kemal u szleri sylemiti:
Milletin tm kaderine el koyarak saltanat ve hilafet makamn iine dt tutsaklktan kurtarmak
ve lkenin btnl ve urunda her trl zveriyi gstermeye istek ve inanla karar vermi olan yce
meclisimizin bakanlna seilmekle hakkmda gsterilen gvene ve sevgiye teekkr ederim.
Hayatmn her dneminde olduu gibi son zamanlarn kriz ve ykmlar arasnda dahi bir dakika
gememitir ki her trl rahatl ve her trl kiisel dncelerimi milletimin mutluluu ve esenlii
iin gzden karmaktan zevk almayaym. Gerek askeri ve gerekse sivil yaammn tm dnem ve
evrelerini kapsayan savalarmda tek ilkem vatann gerekli grd amalara yrmek olmutur.
Bugn sayn kurulunuzun tm oylaryla ortaya km olan milli gveni yeterliliimin ok stnde
grmekle beraber, benim iin deil, ortak giritiimiz kutsal savaa ynelik amalar gerekletirmek
iin milletimin sunduu bir destek olarak dnyor ve kabul ediyorum.

Bu gveni ve milletin bana ykledii sorumluluu biliyorum. Ve hepiniz de biliyorsunuz ki bu ok

ardr. inde yaadmz benzersiz dakikalarn korkunluuna ramen bu ar milli sorumluluun
altnda ancak sayn kurulunuzun yardm ve desteklerinden ve daima doruluk yolunda savaanlara
olan Allahn yardm ve iyiliinden umutlu olarak alacam. Tm insanlarn glgesinde yaad
padiahmzn salk ve esenlikle her trl dman balarndan kurtulmu olarak yce tahtlarnda
srekli oturmasn Allahtan dilerim.
Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan olarak Mustafa Kemal Paann 24 Nisan cumartesi gn
bakanlk krssnden syledii teekkr sy-leviyle yepyeni bir dnem ve bambaka bir Mustafa
Kemal ie balam bulunuyordu. Balkan Sava ve Birinci Dnya Sava yllarnda kendisini ok
yakndan tandm Enver Paay btn zellikleriyle bilen bir insan olarak antlamadan nce ve
antlamadan sonra birok gizli grevlerinde beni grevlendirmi olan Erkan- Harbiye-i Umumiye
Bakanmz merhum Kavakl Fevzi Paay ok iyi bildiim halde, birok kez grtm, emirlerini
aldm Mustafa Kemali, her dnemde baka, her hareketinde yepyeni ve birbirine hi benzemeyen
kiilikler olarak grmtm. Bu ok dinamik ve son derece enerjik olan Ebedi efimizin byk
zelliiydi. Her yeni ite o deiir ve bir ncekine benzemezdi. Bu Mustafa Kemalin, Byk efin
olaanst yaratclk karakterinin belirtisiydi. Sras geldike onun da zelliklerinden bahsedeceim.
Fakat hi kuku yok ki 23 Nisan 1920, Mustafa Kemalin yaamnda yepyeni bir dnemin balad
sra d bir gnd.
96 Erzurum Kongresinde ark Anadolu Mdfaa-i Hukuk Cemiyeti adn alan rgtn tz gereince seilen kiilerden oluan
heyet.
 STANBULUN GAL ZERNE LK TOPLANAN MLL
MECLS

16 Mart 1920de stanbulun dman eline gemesi karsnda btn Trk milleti ayaa kalkm ve
bu korkun igali iddetle protesto etmiti. Bu tarihte son Osmanl Meclis-i Mebusannn bakan
unvanyla Celalettin Arif Beyin ngiltere, Fransa, talya, Amerika Birleik Devletlerinin yetkili
temsilcileriyle, Hollanda ve sve elilerine gnderdii protestonun kopyas yleydi:
Meclis-i Mebusan- Osmani Reisi unvanyla soylu kiiliklerinizden stanbul ehrinin szgelimi
geici de olsa igalini ve Osmanl anayasas ile milletlerin egemenlikleri ilkesi ayaklar altna
alnmakta Osmanl Meclisi Mebusannn esenlik ve dokunulmazlna indirilmi olan darbeyi, tm
gcmzle protesto ederim. Olayn geliiminin her trl hak ve adalet dncesiyle tam bir tezat
oluturduunu bilen milletimiz kanuni karlaryla var olan haklarn korumak zorundadr. Btn
Anadolu ve Rumeli Mslmanlarnn slamn sonsuza dek bakenti olan hilafetin merkezine
yneltilmi olan bu uursuz darbe sonucunda sayn halife ve hakanlarn tilaf Devletleri elinde tutsak
ve milli egemenliinin ayaklar altnda aalanm olduuna inandklarndan bu doru olmayan
davran protesto konusunda benimle tamamen ortak ve birlik olduklar gibi, durumun gerektirdii
nlem ve yasalar karmaya da kararl bulunuyorlar! bu protestonun doru temsilcisi olduunuz
hkmetin bilgilerine sunulmasn rica eder, zel sayglarmn kabuln dilerim efendim.
Meclis-i Mebusan- Osmani Reisi
Celalettin Arif.
Son Osmanl Mebusan Meclisi Bakan Celalettin Arif Bey bir taraftan tilaf Devletleri ile
tarafszlara protesto mektubunu veriyor, dier taraftan da lkenin iinde yaayanlarla dardakilerin
bildii ve datlan Meclis yelerinin tekrar Anadoluda toplanacan bildiren u bildirgeyi de ilan
ediyordu. Tarihi bir belge olduu iin onu da buraya alm bulunuyoruz:
Dnya tarihinde benzeri grlmemi, hukuka aykr bir ekilde bakentimizin ele geirilmesiyle
devlet glerinin almaz duruma getirilmesi, insanln tek vnc olan yzyln hukuk kurallarn
ineyerek milli kurulularmza ve milli meclisimize saldrlmas zerine hakllmz ve
bamszlmzn tek aresi olan Anadoluya, milletin barna hzla dndm. Dman basksndan
kurtulabilen milletvekili arkadalarmz da art arda gelmektedirler. ok ac veren bir saldrya
urayan milletin haklarnn ynetimi ve korunmas nedenlerini dnmek zere ibu bildirimde
yazld zere dier milletvekili arkadalar da davet ettim. stanbuldan buraya gelinceye kadar
sayn halkmn hakkmda gsterdikleri olaanst sayg ve itenlik, btn milletin yreinden ayn
ln atldn gstermitir. Bundan tr gelecekteki konular vatansever halkma bildirmeyi
grev saydm.
Bugn devlet ve milletimiz ok nemli tarihi bir an iinde bulunuyor. Konu edilen sorun bin yz
senelik slam hilafetinin sreklilii, tarihte daima egemen ve bamsz olan varlnn devam ve bu
amala tm Mslmanlarn her zamandan ok birleik ve zverili olmas gerekliidir. Bu arada
bakentimizin ve milli sorunlarn gerektirdii konular kararlatrmak sresi belli olmayan bir grev
eklinde belirmektedir. Bundan kurtulabilen milletvekillerimizle beraber durumun gerektirdii
kararlar ve bu kararlarn saptanmas iin kurulacak olaanst meclise ye seimi hakknda bundan
sonra Heyet-i Temsiliye tarafndan yaplp tm millete kabul edilerek gereinin yaplmasna
bavurulmu olan genel bildiride aklanan durumun anayasa genel kurallarna uygun ve imdiki
durumun gerektirdii bir doru emir olduunu bildirir, byk bir blm son bulmu olan seimlerin
kabul ve seilenlerin hemen gnderilmelerini neririm. Bylece oluacak millet iradesinin haklar,
ulusu ve devletin kefil olaca temel ilkeleri iereceinden kuku yoktur.
Meclis-i Mebusan Bakan
Celalettin Arif.
Bu bildiriler zerine Ankarada olaanst olarak toplanaca bildirilen Meclise aada isimleri
yazl kiiler katlmt. Tarihimizin bu ilk ve uurlu meclisi daha sonra Byk Millet Meclisi ismini
alrken, onun ilk yelerini de lkenin kuruluunun temellerini atm byk mimarlar olarak
selamlamak grevimizdir. Bugn birok kimselerce bilinmeyen zverili arkadalar, bu yurtsever
insanlar burada okuyucularmzn dikkatlerine sunmak gereklidir.
Ankara: Mustafa Kemal Paa Hazretleri, Ali Fuat Paa, Knaczade akir Efendi, ulemadan Hac
Mustafa ve eyhzade emsettin Efendiler, Atf Efendi, Rstem Bey, Hilmi Bey.
Adana: Emir Paa, brahim Bey, Abdullah Bey, Tevfik Bey, Mehmet Efendi.
Adapazar: Tahir Bey.
Amasya: Bidayet Mahkemesi yesi Mahmut Ragp, Gmhacky mfts Ali Rza, Demir
Alayzade Hamdi, Topuzade Ali, Doktor Asm Bey, mer Ltfi Bey.
Aydn: Ahmet Efendi, Sadk Bey, Cami Bey, Tahsin Bey, Emin Efendi, Doktor Eref Bey, Doktor
Mazhar Bey.
Antalya: Hasan Tahsin Bey, Hamdullah Suphi Bey, Rasih Hoca, Mustafa Bey.
Antep: Abdurrahman Bey, ahin Bey, Ragp Bey, Kl Ali Bey, Muhittin Baha Bey, Mustafa
Fehmi Efendi, Necati Efendi.
Bursa: Osman Fevzi Bey, eyh Servet Efendi, Muhittin Baha Bey, Mustafa Fehmi Efendi, Necati
Efendi.
Beyazt: evket Bey, Sleyman Sudi Bey, Doktor Refik Bey, Atf Bey, Hac Mehmet Efendi.
Batum: Akif Efendi, Fevzi Efendi, Ahmet Efendi, Edip Efendi.
Bitlis: Sadullah Bey, Ziya Bey, Arif Bey, Resul Bey, Dervi Bey, Hsn Efendi.
Bolu: Hilmi Bey, Abdullah Efendi, kr Efendi, Cevat Abbas Bey, Nuri Bey.
Burdur: evket Bey, Fahrettin Bey, Ali Ulvi Bey, smail Suphi Bey, Mehmet Akif Bey, Veli Bey.
Canik: kr Bey, Sleyman Bey, Nafiz Bey.
ankr: Sait Bey, Ziya Bey, Tahir Efendi, Tevfik evket, Mtak Bey, Neet Bey, Serdarzade
Mustafa Bey, Mesudiye Jandarma Blk Kumandan Memduh Bey.
orum: Sddk Bey, Ferit Bey, Dursun Bey, Fuat Bey (mlkiye mfettii), Atf Bey (Doktor),
Haim Bey (Shhiye Reisi), Mehmet Sddk (Belediye reisi).
Diyarbakr: Kadri Bey, Hac kr Bey, Yzba Nuri Bey, MustafaBey.
Dersim: Ramiz Bey, Hac Diyap Aa, Tevfik Bey, Mustafa Efendi, Mustafa Zeki Bey.
Denizli: Hseyin Efendi, Mazlum Baba Efendi, Necip Efendi, Yusuf Efendi.
Elz: Feyzi Bey, Rasim Bey, Hseyin Bey, Tevfik Bey, Emin Bey, Seyit Hasan (airet reisi).
 Erturul: Mustafa Kemal Bey, Necip Efendi.
Erzurum: Durak Bey, Salih Bey, Zihni Bey, Asm Bey, Hseyin Avni Bey, Celalettin Arif Bey,
smail Bey, Necati Efendi.
Edirne: smet Bey, Cafer Tayyar Bey, Kzm Karabekir Paa.
Ergani: Hakk Bey, Mahmut Bey, Memduh Bey, Nzhet Bey.
Hakkari: Mazhar Mfit Bey.
Gen: Ali Haydar Bey, Fikri Efendi, Fikri Faik Bey, Ali Vasf Bey, Ce-lalettin Bey, Hamdi Efendi.
Gmhane: Hasan Bey, Rza Bey, Mehmet Bey, Mustafa Bey.
stanbul: Doktor Adnan Bey (Advar), Hasan Hsn Bey, Ahmet Ferit Bey, Ahmet Mazhar Bey,
Muhtar Bey, Neet Bey.
Isparta: Hac Tahir Efendi, Hasan Bey, Hafz brahim Efendi, smail Remzi Efendi, Mehmet Nafiz
Efendi.
zmit: Srr Bey, Fuat Bey, Hafz Abdullah Efendi.
zmir: Reit Bey, Refet Bey, Hac Sleyman Efendi, Mahmut Bey, Doktor Mustafa Bey, Yunus
Nadi Bey.
el: evki Bey, Sami Bey, Hac Ali Bey, Ali Haydar Bey, Naim Efendi.
Kozan: Kavakl Fevzi (akmak) Paa, Mustafa Bey.
Kayseri: Remzi Efendi, Atf Bey, lem Efendi, Osman Efendi, Sabit Efendi, Mfit Remzi Efendi,
Uaki Osman Efendi.
Kastamonu: Doktor Suat Bey, Sabri Bey, Rt Bey, Abdlkadir Kemali Bey, Besim Bey, Murat
Bey (dava vekili), Rt Bey, Yusuf KemalBey.
Karesi: Abdlgafur Efendi, Basri Bey, brahim Efendi, Kazm Bey, Hacim Muhittin Bey (arkl).
Krehir: Rza Bey, Cevat Bey, Sadk Bey (ceza reisi), Mfit Efendi.
Konya: Rifat Efendi, Refik Bey, mer Vehbi Bey, Abdlhalim elebi Efendi, Arif Bey, Kazm
Hsn Bey, Musa Kzm Efendi.
Karahisar: kr Efendi, Ali Server Bey, mer Ltfi Bey, Haffafzade Mehmet Vasfi, Sadi Bey
(avukat), Dehetizade Nebil Bey, Hulusi Bey (yzba), Halil Hilmi Bey (avukat), Memduh Bey, Hac
Mustafa Bey, Mesut Bey.
Ktahya: Seyfi Efendi, Ragp Bey, Cemil Bey, Besim Atalay, Cevdet Bey.
Lazistan: Esat Bey, brahim evki Bey, Ziya Hurit Bey, Osman Bey, Doktor Abidin Bey, Necati
Efendi.
Malatya: Hac Bedri Efendi, Stk Bey, Ferit Efendi, Ltfi Bey. Mardin: Esat Efendi, brahim
Efendi, Dervi Efendi, Hasan Efendi, Mithat Bey, Necip Efendi.
Mersin: smail Safa Bey, Albay Selahattin Bey, Muhtar Bey.
Mu: Ahmet Efendi, Osman Kadri Bey, Kasm Bey, Rza Bey, Abdlgani Bey.
Mula: Etem Fehmi Bey, Tevfik Rt Bey.
Mara: Yakup Hamdi Bey, Aslan Bey, Tahsin Bey, Rt Bey, Refet Bey, Hasip Bey, Mahmut Sait
Bey.
 Nide: Hakk Paa, Abidin Efendi, Ata Bey, Mustafa Efendi, Vehbi Bey.
Oltu: Rstem Bey.
Saruhan: Cell Bey (Bayar), brahim Sreyya Bey, Refik evket Bey (nce), Reit Bey, Reat Bey,
Necati Bey (Maarif Vekili).
Sivas: Rasim Bey, Hayri Bey, Ziya Bey, Emir Paa, Mustafa Efendi, Mustafa Hilmi Bey.
Siverek: Abdlgani Bey, Mehmet Srr Efendi.
Sinop: Rza Nur Bey, Rza Vamk Bey, evket Bey, eref Bey, Abdullah Bey, Abdullah Azmi Bey,
Hakk Hami Bey (avukat).
Siirt: Salih Efendi, Halil Hulki Bey, Kadri Efendi, Mustafa Efendi,
Necmettin Bey, Nuri Bey.
Trabzon: Recai Bey, Ali kr Bey, Faik Bey.
Tokat: Rifat Efendi, Bekir Sami Bey, zzet Bey, Mustafa Vasfi Bey, Nazm Bey.
Urfa: Ali Saip Bey, Turan Bey, Hac Ziya Bey, Hac Mustafa Kmil Bey.
Van: Hasan Bey, Hakk Bey, Tevfik Bey, eyh Mustafa Efendi.
Yozgat: Sleyman Srr Bey, Rza Efendi, Bahri Bey, smail Fazl Paa, Feyyaz li Bey, Ahmet
Efendi (belediye reisi), Mft Mehmet Hulusi, Sleyman Bey.97
Yaplan seimler sonucunda Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlk Divanna u isimler
seilmiti:
Bakan: Mustafa Kemal Paa (Ankara), kinci Bakan: Celalettin Arif Bey (Erzurum), Birinci
Bakan Vekili: Abdlhalim elebi Efendi (Konya), kinci Bakan Vekili: Cemalettin elebi Efendi
(Krehir), dare Amiri: Emir Paa (Sivas), dare Memuru Sreyya Bey (Saruhan), dare Memuru
Doktor Suat Bey (Kastamonu), Ktipler: Feyyaz li Bey (Yozgat), Cevdet Bey (Ktahya), Muhittin
Bey (Bursa), Refik Bey (Konya), Rasim Bey (Sivas).
lk Bakanlar Kurulu: eriyye Evkaf Vekili Mustafa Fehmi Efendi, Hariciye: Bekir Sami Bey.
Dhiliye: Cami Bey, ktisat: Yusuf Kemal Bey, Shhiye ve Muavenet-i timaiye: Doktor Adnan Bey,
Mill Mdafaa: Kavakl Fevzi Paa, Nafa: smail Fazl Paa, Adliye: Celalettin Arif Bey, Maarif:
Rza Nur Bey, Maliye: Hakk Behi, Erkn- Harbiye-i Umumiye: Miralay smet Bey.
Bakanlar kurulu yasas, bakanlarn yetkilerini aklad gibi yasa yapma ve uygulama yetkilerini
Byk Millet Meclisinin tzel kiiliinde topluyordu.
97 Bu isimler bizim belleimizde olanlardr. Bunlardan bakalar Meclis yllklarnda bulunmaktadr.
 ERKEZ ANZAVUR ETES VE AKIBET

16 Mart 1920de stanbulun resmen igali karsnda bir taraftan Anadolunun hemen
rgtlenmesi, dier taraftan stanbulun daha byk kararllk ve gle direnie karar vermesi,
ngilizleri ve onlarla beraber Vahdettin hkmetini byk bir skntya sokmutur. Henz stanbuldan
ayrlmadan evvel kendisiyle grtm yksek rtbeli bir Fransz subay bana aynen unu sylemiti:
Bu kadar sratle kurulmu bir milli hkmet, tarihte mevcut deildir.
Bu szde byk bir hakikatin yaadna phe yoktu. ngilizlerin bundan sonra en byk emeli bu
milli hkmeti ierden, dardan bir an evvel ortadan kaldrmak, bata padiah olmak zere gya
Trk milletinin bu milli teekkle taraftar olmadn belirtmekti. Milli hareketin yasal olmadn
gstermek isteyenler, ie dini bir yn vermeyi tasarlamlar ve padiah da kendilerine fetva
verdirmilerdi. Bu fetvalarda milli hareket Huruc- ales-sultan suuyla nitelendiriyor, Kuvay
Milliyede hizmet edenlerin hepsinin gvur olduu iddia ediliyordu. Anadolu derhal bu silha ayn
silhla mukabele etmekte gecikmemi ve btn Anadolu ulemasnn itirakiyle kar bir fetva
hazrlayarak yurdun her tarafna datm bulunuyordu. Bu fetvalarda da dmanla i birlii
yapanlarn Mslman olamayacaklar anlatlyordu. ngilizlerin ikinci hareketleri, milli direni
yuvalarn ve milliyeti eteleri birer birer imha etmekti. Bunun iin de Kuvay nzibatiyeyi meydana
getirmiler, padiaha taraftar hain etelere yz vermilerdi. Mcadelenin ilk zamanlarnda Kocaeli,
Balkesir ve Biga havalisi millici etelerle dmana taraftar, padiahn adamlar olan gruplar
arasnda kanl arpmalara sahne olmutu. Tikveli veya Kprll Yahya Kaptan merhum bunlardan
milli hkmete taraftar olanlardan bir etenin reisiydi. Merhum Yahya Kaptan, Kocaeli havalisinin
bir numaral milliyeti ete reislerinden biriydi. Atatrkn de bahis buyurduu gibi stanbul hkmeti
tarafndan vurduruldu ve gene onun adamlar tarafndan olay kapatld.
Kocaeli ve Biga havalisinde eylemlerde bulunan erkez Anzavura gelince, Anadolu harektna
muhalif olan, milli hareketi zorla ve silhl kuvvetlerle bastrp imha etmek isteyen bu adam
zamannda jandarma binbal yapm, daha sonra emekliye ayrlm bir erkezdi. te ngilizler bu
kt ve parayla satn alnan adam bularak, onun emrine diledii kadar para ve istedii adamlar
vererek macera arayan subaylarla onun birliklerin glendirerek, ortaya hatr saylr bir kuvvet
karmlard. Anzavurun emrinde snfa ayrlm (piyade, svari, topu) kuvvetler vard. Fakat
Allah kendilerinden raz olsun o tarihte stanbulda Erkan- Harbiye-i Umumiye Dairesi Harekt
ubesi Bakan olan Kurmay Albay mer Ltfi Bey ile ayn dairede alan arkadalar, yurtsever
kiilerden olan Kurmay Binba Naim Cevat ve Binba Cemal Beyler, Anzavurun emrindeki
birliklere gndermek zorunda kaldklar silah ve cephanenin en ktlerini ve bozulmularn
semiler ve yollamlard. Bylece bu erkez zorbann ii bir sre aksam, elindeki kt malzemeyi
kullanmak olanan bulamamt. Durum byleyken ngilizler derhal sabotajn farkna vararak kendi
ambarlarndan Anzavurun istediklerini tamamlamlard. Anzavurun bast kylerde halka ettii
ikence ve eziyeti, bu uurda aktt kanlar hesaplamaya olanak yoktur. Yalnz Anzavurun lkeye en
byk ktl Gelibolu blgesinde Akba Cephaneliini kendi adamlaryla basp bu cephaneliin
korumaln yapan Franszlar da elde ederek btn silah ve cephanesini Anadoluya karan
kahraman ve zverili Hamdi Bey ve arkadalarn pusuya drerek tmn ehit etmesidir. Anzavur
vatana ihanetini ve alakln bir de din perdesiyle rtmeye kalkm, gbek ismi olan Ahmeti ele
alarak Tarikat-i Ahmediye diye bir de tarikat kurmu ve birok gnlly buraya sokmutu.
Anzavur ve etesi, Bandrmadaki kolordumuz kumandan Yusuf zzet Paann da hastalndan
yararlanarak gerek bir tehlike oluturmaya balamt. O zaman paann Bursa zerinden Ankaraya
gittiini ve yerine Kurmay Albay Kazm Beyin (Kprl) buraya atand renilmiti. Anzavur
belas bu atamayla da yok edilememiti. Kocaelinde, Bigadaki baarlar zerine stanbula gelen
ve huzura kabul edilerek padiah tarafndan dllendirilen Anzavur, bir de eyalet valisi rtbesiyle
paala ykselmi ve Damat Ferit haininin en gzde adam olmutu. stelik Saruhan
Mutasarrfln da stlenmiti. Fakat Anzavurun karsna bu tarihte milli hkmete ballk
gsteren erkez Ethem ve kardeleri km, her iki erkez nce aralarnda arpmlard. Bu
sralarda gezici ve milli etelere bakanlk edenlerden biri de rtbesi Piyade Binbas olan ve
Manastrl olak lakabyla anlan brahim Beydi, baarl hizmetleriyle dmanla i birlii
yapanlarn hakkndan geliyordu. Anadolu bir taraftan silahla bu hainlere karlk verirken, dier
taraftan da stanbul hkmetinin benimsedii bir metodu uygulam, fetvalarla, yetkili din adamlarnn
yorumlaryla, Kurandan alnm ayetler ve Hazreti Peygamberin hadislerinden seilmi satrlarla
dolu bildirgeleri yurdun her tarafna datarak, halife ve onun hkmetine kar beslenen gveni
sarsm, padiah ve halifenin dman sngs altnda kaldn, onu bu kt durumdan kurtarmak iin
Anadolunun silaha sarldn her tarafa ilan etmiti. Kurtulu Sava tarihinin bir taraftan g
kullanm, dier taraftan ok baarl bir propagandayla beraber yrdn sylemek, bir gerein
sylenmesi olacaktr. Btn bu almalar srerken paala ykselmi olan Saruhan Mutasarrf
Anzavur, vatanseverlere kar yeni ve nemli bir saldrya balamaya hazrlanyordu. Kararghn
Bigada bir iftlikte kurmu olan Anzavurun ne ekilde ldrldn onunla atan kuvvetlerin
iinde bulunup da halen Bigada oturmakta olan emekli Jandarma nyzbas Zht Gvenin bize
anlattklarn aktararak anlatmak daha dorudur:
Bigada milli glerin iinde alyordum. Askerdim. Anzavurun eteleriyle birok kez
savamtm. Bigada Yunanllar, Karabigada ngilizler vard. Milli gler buradan ekilmiti. Fakat
millici iki Trk etesi blgeyi bo brakmak istememiti. Bunlardan biri ingene Alinin etesiydi ve
toplam says 60 kiiyi gemiyordu. Bunlar, Yunanllarn Trk kylerine kar giritikleri zorbala
karlk veriyorlard. Ellerine frsat getike Yunan birliklerini vuruyorlard. Dnya Savandan
ellerinde kalm silahlarla bir de Arnavut Rahman etesi vard. Bunlarn says 16 kiiyi gemiyordu.
Bunlar Deirmencik kyne ekilmilerdi. Anzavur, Alinin etesinden ekiniyor ve onu pusuya
drmeye alyordu. Yunanllar da Alinin etesinden usanmlar, Bigada oturan Anzavura
bavurarak bunun yok edilmesini istemilerdi. Dier taraftan Yeniiftlikli Mehmet isminde bir
Trkn de elinde kuvvetler vard. O da Anzavura kar cephe almt. Nihayet ingene Ali ile
Yeniiftlikli Mehmet anlaarak ortak dman olan Anzavura karlk vermeye karar vermilerdi.
Bigada iftlik sahibi bulunan ve Kuvay Milliyeci olan Halit Bey her iki eteye gereken direktifleri
gnderiyordu. Halit Bey, Karabigadaki ngiliz birliklerinde altrlan, grnrde padiaha taraftar,
gerekte milli glerle beraber olan ve evirmen olarak grev yapan bir subaydan ok nemli bilgiler
alyordu. Anzavur ii aztarak ngiliz kumandanna, ayet emrindeki etelerle beraber hareket etmeleri
iin bir ksm Yunan gcn kendi kumandasna verirlerse, bu blgedeki milliyeti eteleri yok
ederek Ankaraya kadar gideceini bildirmiti.
 Bu nemli neri stanbul gal Kumandanlna ngilizler tarafndan bildirilmi ve bir sava
gemisiyle ngiliz kumandan Karabigaya gelmiti. ifreyle durum Bigaya bildirilince Anzavur
emrindekilerle beraber yola kmt. Bu grevi renen evirmenlik yapan Trk subay durumu
iftlik sahibi Halit Beye derhal haber vermi, o da emrindeki ingene Ali ve Mehmet Bey etelerine
durumu bildirmiti. Rahman etesi de i birlii yaparak Karabiga-Biga yolu zerinde Tutlu iftlii
evresinde pusu kurmutu. ingene Ali etesi de bu blgedeki Yunan karakolunu basmaya kalkmt.
Yeniiftlikli Mehmet ile Alinin etesi ortak hareket iin hazrlanrken Biga ynnde bir svari
kolunun gelmekte olduunu grerek pusuya yatmlard. Anzavur ve emrindekiler tam bir buuk saat
bizimle attktan sonra Anzavurun emir subay evki, daha sonra yaveri erkez Selim lm,
sonunda da Anzavur ald bir kurun yarasyla cann cehenneme gndermiti. ete erleri
Anzavurun kellesini keserek gtrmt. Bugn Anzavurun basz vcudu Biga-Karabiga yolu
zerinde Buzalk kyndeki mezarlktadr. Olay Mays 1921de olmutur.
te Kurtulu Sava tarihimizin kapkara sayfalarndan birini oluturan erkez Anzavuru ve
etesinin kt sonunu grm bir arkadamz bize bu cokulu atmay anlarnn en canl kalan
ynyle anlatmt.
 BEYANNAME

Kurtulu Sava yllarnda Anadolu halk stanbuldan ve lke dndan yaynlanan birok
bildirilerle bunalm bir haldeydi. Herkes davasn kendi anlayna gre yorumluyor, herkes
dorudan yana grnmeye alyordu. stanbul hkmeti, Osmanl saltanatnn, slam hilafetinin
temsilcisi olarak ibanda duruyor, artk bir trl sesini Pendikten Yeilkye kadar iittirebildiini
kabul etmek istemiyordu. stanbula zg kalan bu seste bile aranlan iddet ve otorite yoktu.
Balangta Anadolu yer yer milli etelerin ynetimi altnda bulunuyor, bunlarn elebalarysa
kendilerini Allah tarafndan her trl emir ve yasaklamaya yetkili gryorlard. Bunlarn ne de olsa
birok hizmetleri vard. Birdenbire onlardan belirli ve dzeli bir rgte girmeleri kolay kolay
istenemezdi. Bunlarn ou herhangi bir okuldan yetimi olmayp yalnz vicdanlarnn sesiyle ve
isteklerinin gcyle ortaya kmlard. Dzenli bir tekilt, kadrolar birtakm koullar isteyen ordu
kademeleri onlarn pek de iine gelemezdi. lke dndan, ieriye seslenenlerin nasl bir ama
gttklerini belirlemek de olduka gt. Szn z bu kark ve karanlk gnlerin iinde doru yolu
bulmak gerekten zordu. Herkes her gn, yeni bir etkinin gl bir hareketin ardndan srkleniyor, iyi
ve dorunun nerede olduunu bir trl anlayamyordu. Bugnlerde aka sylemeliyiz ki tek
armayan ve amacn tamamen ve kesin olarak izmi bulunan ve bu amaca erimek zere bazen
kendisi iin olumsuz ve zararl da olsa sadece lke kar iin ona el uzatmaktan ekinmeyen tek bir
insan vard. O da Mustafa Kemaldi. O, Kurtulu Sava yllarnda her areye bavurmu, herkesten
faydalanm ve memleketin kurtarln byle salayabilmiti. Bu karanlk yllarn ve bu kark
gnlerin iinde bize gerekleri anlatan u bildiriyi asllarnn ayn olarak okuyucularmza bir bilgi
verir umuduyla sunuyoruz.
Bunlardan birincisi, Biga ve evresini Kuvay Milliye kartl iin kkrtan vatan haini erkez
Ahmet Anzavurun bildirisiydi:
Kuvay Milliye rgtn kurtarmaya grevlendirilerek Bigaya gelmi olan Hamdi Beyin
saygdeer halkmza uygun grd zalimce davrann ortadan kaldrlmas iin geldim. Allahn
izniyle bu zalimlii tmyle ortadan kaldrlmay ve kendisiyle i birlikilerinin sularnn karln
vermeyi baardm. Bundan byle herkes ve her kiinin slam dini bakmndan her bir hakk salanm
olduu gibi kendileri de eriat-i Muhammediyeye bal olarak hareket etmeleri Allahn iyilii ve
balayclna ve Peygamberimiz Hz. Muhammede snarak hibir kiinin burnu kanamamas ve
mutluluun emelim olduunu Bigann saygdeer halkna bildiririm. Dier lkeleri de Biga kenti gibi
Kuvay Milliyecile-rin igalinden kurtarmak zere delegeler gnderdiim, memleketim olan Bigay
Allahn birliine emanet edeceim konusu ilan olunur.
Kuvay Muhammediye Kumandan
Ahmet Anzavur.
Bu bildirisiyle ngilizlerin ktlk arac olan Ahmet Anzavur, halife adna hareket ederek Bandrma
yresiyle dier ileleri ele geirmi ve buralarda Kuvay Milliyeye taraftar olan masumlar kuruna
dizdirmiti. Biga ve Bandrmada bu olaylar olurken Aydn ve Menteede bu yrenin Kuvay Milliye
Kumandan Demirci Mehmet Efe de baka bir bildiriyle ortaya km bulunuyordu. Demirci Efenin
telgraf halinde ektii bildirisi, Bursa, Biga, Karacabey, Gnen mftlerine ve Balkesir direni
kurullarna gnderilmiti:
Bu lmzn tm kutsallyla din kardelerimize ulatrlmasn dileriz. Eer savsaklayanlar veya
buna engel olanlar bulunursa btn susuzlar ve bask grenlerle yce Allaha kar olanlar iin
beddua ederiz.
Ey din kardelerim, siz ki Yunan basksndan uzaksnz, anlyoruz ki bu vahi dmann Aydn ve
yresi Mslmanlarna ne ktlkler, hakaretler ve ne kt ldrme ekilleri uyguladn
bilmiyorsunuz. te biz size bu dram duyuruyoruz. nanmak ve inanmamak konusunu sizin vicdannza
brakyoruz. Ve yakndan grerek inanmak isterseniz bir kurul gndermenizi rica ederiz.
Ey din kardelerim, gn grmedik gelinlik kzlarmzn namuslar zorla ayaklar altna alnd. Gen
erkek ocuklarmzn namuslaryla oynand. Susuz ve gsz erkeklerimiz gizli olarak eitli
ekillerde yok edildi. Evler, kyler yakld. Servetler yama edildi. Ayak attklar yerlerde Osmanl
sancaklar paraland. Ayaklar altna inendi. Mezzinlerle alay edildi. Hatta zerlerine kurun
atld. Namaz klan Mslmanlar korkutarak ve hakaret ederek namazdan alkoydular. Kuran
Kerimin yapraklar ayaklar altnda inendi. Peygamberimize aka svlp sayld.
Ey din kardelerim, Yunanllarn bu gaddarlk ve ktlkleri nedensiz deildir. te tarih ortadadr.
Yunanistanda yz sene nce var olan yz binlerce Mslman, binlerce cami ve mescit imdi
nerededir? Bunlardan eser kalmad. te Yunanllarn bu lanetlenmi vaheti, Aydn ilinden biz
Mslmanlar karmak, yok etmek ve bu yzden bu gzel yerlerimizi bir Yunanistan yapmak iindir.
Ey din kardelerim, Yunanllarn bu ktlkleri ve bu cinayetleri karsnda siz bizim yerimizde
olsaydnz ne yapardnz? Silaha sarlmaz mydnz? te bizim yaptmz milli ve dinsel grev
budur. Bu nedenle bize Kuvay Milliye ismini vermilerdir.
Ey din kardelerim, imdi sorarz. Orada biz zavall bask altnda yaayanlara, yani Kuvay
Milliyeye ait silahlar ele geirmek iin, elimizi ayamz krmak iin, silah atan, kl eken
komularnzn vicdanlar acaba bu hareketi nasl kabul etti. Bunlar, yz binlerce masum kendi
kardelerinin dman ayaklar altnda ezilmesine nasl raz oldular? Bu adamlar yarn maher
gnnde Allahn ve Peygamberin huzuruna ne yzle kacaklardr.
Ey din bilginleri ve Mslman kardeler, Allah rzas iin insaf ediniz. Eer dmann
ldrmelerinden ve basksndan bizi koruyacak baka bir kuvvet varsa buyursun gelsin, bizi kurtarsn,
bizi kurtaracak olan onlarn ellerini pelim. Ayaklarnn topra olalm. Fakat Kuvay Milliye
dediiniz binlerce Mslman arkadan vurmaya almak ne demektir? Acaba bu gereklii bu
aymaz kardelerimiz dnemiyorlar m?
Ey din kardelerim, bize yardm Allah size farz klmtr. Fakat biz, sizden yardm istemiyoruz.
Ancak bize ktlk edenlere engel olunuz, engel olmazsanz maher gnnde ehitlerimizle,
yetimlerimizle sizden yalnz biz deil, slamiyet davacdr. Allah adna bu arabozuculuu kaldrnz.
Aydn-Mentee ve havalisi Umum Kuvay Milliye Kumandan
Demirci Efe.
Bu tarihteAnadolu halkna seslenenlerin tmAllahtan, Peygamberden, Kuran- Kerimden
bahsederek onlarn yardmlarn diliyor, din yoluyla bu davann zmne inanm bulunuyordu.
Fakat dostu da, dman da dinden sz eden Anadolu halk, gerein ne tarafta olduunu kestirmekte
gecikmemiti. Halife taraftarlarnn dmanla i birlii yapmasn Trk milleti bir trl iine
sindiremiyor, bu nedenle Kuvay nzibatiyenin banda bulunanlar, Trklerin ok nefret ettii bir
yola bavurmu olmalarndan dolay tamamen kaybetmi bulunuyorlard.
Unutulan ve hesaba katlamayan bir nemli nokta da uydu. Trkler, dindar olduklar kadar, belki de
ondan fazla vatanseverdiler. Tarihin hibir dneminde ve Trklerin kurduu hibir devlette, dinsel
duygular Trklere milli benliklerini unutturmamtr. slam halifelerinin bir zamanlar ynetimleri
altnda tutuklar lkelerden onlarn ktlklerine kar ilk bayra aanlarn Trkler olduuna kuku
yoktu. Yoksa koca Emevi mparatorluunun yklmasna ve Abbasi mparatorluunun yer yer
paralanmasna baka neden aramak ok g olacaktr. Kurtulu Sava yllarnda milli glerin
iinde ve onlarn yannda bulunan Hintli direnii Abbas Han bir bildiriyle Anadolu halkna yle
seslenmiti. Uzun olan bu bildirinin en nemli ksmlar buraya alnmtr.
Ey din kardelerim, bizler ngiliz boyunduruu altndaki mahkm ve tutsak Hindistanl din
kardelerinizin skntlarn size anlatacak olursak bitmez ve tkenmez bir zalimlik destan olur. O
gaddarlarn birinci siyaseti halk arasna ikilik sokmak ve ayrlktan yararlanarak o lkeyi ele
geirmektir. Onlarn ikinci siyaseti, ele geirdikleri lkenin aydnlarn yok etmektir. Onlarn nc
siyasetleri, o lkeyi yoksullatrmak, bylece hepsini amana drmektir. ngilizlerin drdnc
siyaseti, ynetimleri altndaki insanlar hor grmek ve onlara hayvanca davranmaktr. Bir Hintli
binba, bir ngiliz temenine selam vermek zorundadr.
te biz byle ulusuz ve biz kendi lkemizde inlerken gryor ve iitiyoruz ki slam hilafetinin yce
makam olan stanbul dmanlarn eline gemi ve slamn son zgr kalesi olan Trkiye, zgrlk
ve bamszlndan yoksun braklmtr. Hlbuki sizin onurlu bir gemiiniz, grkemli bir tarihiniz
vardr. ayet sizler din ve dnyasn satan birka kiinin gittii yanl yola sapar ve ngilizlerin
oyununa derseniz kyamet gn Hazreti Peygamberin Allahtan sizi balamasn dilemesini nasl
isteyebilirsiniz. nk Hz. Muhammed Efendimizin Mslmanlara mjdeledii stanbul, Hz.
Peygamberin sahabeleri gibi direniilerin en byklerine ksmet olmayp Trklere ksmet olmutur.
Byle anlyoruz ki siz stanbulun igalini geici kabul ediyorsunuz. Hlbuki zamannda Msr da
geici igal edilmiti. Eer Msrllar birbirleriyle uramam olsalard, bu durum olmazd. Size de
haber verelim ki, milli uyumu bozmayarak, dman propagandalarna kanmayarak, hep birleerek
haklarnz korumazsanz Allah korusun sonunuz ykm olur.
Aranzdaki ikilii ve anlamazl yok ederek gzel vatannzn kurtarlmas iin hep birden ayaa
kalknz. Milli direnie deer veriniz. Allah, din ve devlet yolunda abalayanlar zmez. Bunun aksi
yolda hareket edenlerin sonu zarardr. Sonunda pimanln faydas bulunmaz.
Hintli kardelerinizden Salihli Cephesinde Direnii
Abbas Han.
Sonunda Trk milleti, karlan birok bildirilere, yaplan ilanlara, sylenen szlere, uygulamalara
bakarak en doru yolu kendisine semekte kararszlk gstermemi, silahlanm, birlemi ve yurdun
zgrlk ve bamszl iin arpmaktan baka are bulamamt.
 KAVAKLI FEVZ PAA HAKKINDAK DAM KARARI

Anadoluya kap, Kuvay Milliye saflarnda yer alan ve Byk Millet Meclisine Gebze milletvekili
olarak katlan, sonra Milli Mdafaa Vekillii, cra Vekillii ve Erkan- Harbiye-i Umumiye Reislii
(Genelkurmay Bakanl) grevlerine ykselen merhum marealin bu korkusuz davran lke ve
millet yararna her eyi gze almas, bata Padiah Vahdettin olmak zere ileri gelenleri akna
dndrmt. ok drst ve erdemli, dindar ve milliyeti bir insan olan Kavakl Fevzi Paaya kar
halkn besledii sevgiden yararlanma sras, imdi milli hkmete ksmet olmutu. O halde Fevzi
Paay gzden drmek, onu lanetlemek gerekiyordu. Derhal Krt Nemrut Mustafa Paa Divan-
Harbi harekete geti ve aada belirtilen nedenlerle, deerli ve namuslu kumandan idama mahkm
edildi. Fakat olaylar gsterdi ki, bu idam karar Kavakl Fevzi Paann nn ve onurunu bir kat
daha arttrm, onu Kurtulu Savamzn gerek kiileri arasna sokmu ve tarihe mal etmitir.
Belirtilen divan- harbin bu ve buna benzeyen kararlarna gzel bir rnek oluturan idam karar,
yarnki kuaklarn dikkatlerine ders olarak sunulmak zere aaya alnmtr. Kavakl Fevzi Paa
hakknda idam kararnn karar rnei: Kuvay Milliye ad altnda karlan arabozuculua katlmak
zere kam olduu aklanan aleyhinde sulamada bulunulan eski Harbiye Nazr Ali Olu Ferik
Kavakl Mustafa Fevzi Paa hakknda yrtlen soruturmalar ve yaplan duruma sonucunda ad
geenin geen Nisan ay ierisinde stanbuldan kaarak ve 27 Nisan 338 tarihinde Ankaraya
erierek Kuvay Milliye takma ad adnda padiahn sadk uyruundan hile ve yalan ve tutulmayan
szlerle gaflete drlm olan bir ksm saf gnlllerden ve haydutluu meslek edinip tek geim
yolu kabul eden birok haydut ve hapishanelerden serbest braklm katillerden ve kt kiilerden
g nedeniyle ve mallarn talan etmelerinden dolay hkmete izlenmi ve izlenmekte olduklar
halde ele geirilemeyen ve zaten teden beri tutku ve umut ortaklklar bulunmu olan kapatlm
ttihat ve Terakki Cemiyetinin gelimesinin katlmclarndan olmak zere oluturduklar asi
arabozucularn balarna geerek bir trl padiah buyruuna uymayarak ve Kanun-i Esasiye
uymayarak halktan zorla asker toplamaya ve eitli isimlerle birok vergi koyma ve datma ve
aksine hareket edenleri ve direnenleri eitli ikence ve eziyetlerle bunlarn mallarna ve eyasna el
koymaya ve yamalamaya ve birok kasaba ve ky ykp susuz insanlar ldrmek ve baz kiileri
karlar iin kovma ve bir ksmn da yarglamadan idam alaklna varan ve ibu haydutluun
sonularna gz yummayan ve ba emeyen askeri ve idari grevlileri devletin baz vali, mutasarrf
dierlerini grevlerini brakmaya zorlama ve bazsn koruma altnda (Ankara-Sivas) ve dier
blgelere gndermekle haklarnda birok vahice ilemi yapma ve bazsn ldrerek ve yok ederek
yerlerine kendi hain yardmclarn getirmek ve atamak, mal sandklaryla belediye ksz
sandklarnda ve Ziraat Bankalarnda ve postanelerde bulunan ok paraya el koymak ve yamalamak
ve teden beri arabozucu szler syleyerek ve bildiriler yaymlatarak lke huzuru ve gvenini
bozmaya ve hilafet ve saltanat makam ve merkezi hkmetle Osmanl lkesinin haberleme ve
ulamn kesmek ve Osmanl Devletinin uyruundan asker ve sivilleri yasal hkmet aleyhine silahl
ayaklanmaya gndermeye ve kkrtmaya cesaret eden, haydut topluluuna katlan ve kokumu kiiler
tarafndan oluturulmu ve Byk Millet Meclisi ad verilmi olan kalabala hemen katlarak
stanbulun geici igali konusunda gereklere aykr ve asilerin isteine uygun bir ekilde arabozucu
bir sylevde bulunan ve ad geen meclisin Milli Savunma Bakan unvan altnda birtakm grevler
yklenen ve ad gnahkrlarn gnden gne artan haydutluk ve isyanlarn bastrarak ve devletin ii ve
d gvenliini salamak korkusuzluuyla zerlerine gnderilen askerlere kar gelme ve savamayla
Mslman mmetinin kann aktmaya cesaretle ve srmekte olan halk ldrmek ve kasabalar
ykmak ve hatta kadnlara saldran ve tecavz eden ve Anadoludaki Bank Osmani, Dyun-
Umumiye, Reji ubelerine saldrarak birtakm haince eylemlere cesaretlenmeleri ile devletin politik
durumu ve maliyesinin gvenini bir kat daha bozulmasna neden olduu eitli tanklarn yeminli
ihbar ve tanklklarndan ve bu yndeki basl belgelerin ieriinden aka anlalan, sank Mustafa
Fevzi Paann giri tarihine gre az bir sre iinde kolordu komutanlna ykseltilmi ve ekmek ve
nimetleriyle beslenmi olduu Osmanl milletinin Savunma Bakanl makamnda bulunmu bir asker
olduu halde sonradan utanlacak bir kaa katlanm olduu gibi yazlan ad geen gnahkrlara
katlmas ve dorudan doruya meclislerine girmesi aramz amak iin sylevler vererek Mdafaa-i
Milliye Vekaletini stlenmesi ve stelik saltanat ve hilafet makamna gerekten dmanlkla hemen
ie balamas ve haydutlara bu konuda yksek balln belirtmesi ve stanbulda Savunma
Bakanl makamnda bulunduu sralarda bile gizlice ikilik ve arabozuculuk uzmanlaryla ve
haydutlar topluluuyla eylem birlii yaptnn kesinlemesi kendisinin belirtilen bozulma ve
cinayetin dzenleyici ve kkrtclarndan olduuna ve belirtilen sular ilediine ak kantlar
bulunduundan suuna uyan Sivil Ceza Kanununun 45. dier kiilerde bir cinayet veya bilerek
isteyerek kk sulardan birini ileyen veyahut kastl bir eylem sonucunda oluan bir cinayet veya
kk sulardan bir kan ilerse belirtilen kiilere kastl sulu denir ve tm birer sulu gibi
cezalandrlr diye yazl birinci fkrasnn iaretiyle belirtilen yasann 55. maddesinin her kim
hkmetinin kendisi veya arac ile Osmanl devleti tebaas ve Osmanl lkesinde yaayanlarn
aleyhine halkn bir ksmn silahl olarak ayaklandrmak zere kkrtp da ama olan ayaklanma ii
eyleme dnerse idam olunur cmlesini syleyen yasann 4. fkrasnda yazl bulunan her kim
Osmanl lkesi halkn bir dierinin aleyhine silahlandrarak birbirini ldrmeye kkrtr veya
ktlk yapmaya ynlendirirse veya baz yerlerde el koyma ve talan ve memleketi ykp bozarsa ve
insanlar ldrme eylemini yapmaya kalktna kanaat oluur veya dnce tamamyla eyleme
dnrse yahut gzle grlr bir ekilde ktln uygulanmasna balanmsa o kimse de idam
olunur cmlesini ieren 58. maddesine uyularak isiz gsz Mustafa Fevzinin askerlik mesleinden
atlmasyla, sahip olduu tm nian ve madalyalarn geri alnmasna ve kendisinin idamna ve bugn
hl kaak olmasna dayanan o yoldaki yasa hkmlerine gre malna el konulmas ile gerektii
ekilde ynetilmesine gyaben ve oy birliiyle karar verildi.
5 Ramazan 1338 ve 24 Mays 1336.

Bakan:Mustafa Paa
ye: Recep Paa
ye:Albay Recep Ferdi
ye: Binba Ferhat
ye:Mustafa Ferhat

Rahmetli Mareal Fevzi akmak hakkndaki bu idam karar, onun gibi temiz, drst grevine
dkn, namuslu ve erdemli bir insan, deerli bir askeri, Kurtulu Savamzn baarl bir kumandan
ve Trk ordusunun daima vnc bir Erkan- Harbiye-i Umumiye Bakan iin, vn nedeni olarak
tarihe geecektir. Antlama yllarnn nl Krt Mustafa Paa Divan- Harbi ve onun onursuz yeleri
aslnda bata Trk vatannn byk kurtarcs Gazi Mustafa Kemal ve onun silah ve alma
arkadalar iin de buna benzer kararlar vererek hepsini, ksaca btn bir ulusu durumada
bulunmadklar halde idama mahkm etmi ve Allaha ok kr ki bu kararlar hibir zaman
uygulanamamtr. Tam aksine bu gaddarca verilmi kararlaryla Krt Mustafa Paa Divan- Harbi ve
onun yeleri Trk milletinin anlarnda ktlkle ve tiksinmeyle anlacaktr.
 SEVR ANTLAMASI VE SALTANAT URASI

Son Osmanl Padiah Vahdettin, gn getike Anadolunun artan eylemli direnii ve Ankarada
oluturulan milli hkmetin yava yava yurdun her tarafna yaylan rgtl karsnda tilaf
Devletlerinin hazrlad Sevr Antlamasn, Osmanl mparatorluunun temsilcisi olarak imzalatp
sallantda kalan ileri kknden halletmeye karar vermi ve o tarihte i banda bulunan Sadrazam
Tevfik Paaya ve onun hkmetine bu yolda direktif vermiti. te bu i iin Parise gnderdii bar
delegelerine Sadrazam Tevfik Paa bakanlk ediyor ve kurulda Dhiliye Nazr Reit Bey, Maarif
Nazr Fahrettin Bey, Nafa Nazr Doktor Operatr Cemil Paa bulunuyordu. Bu kurul hazrlanm
bir antlamay tartmaya deil de sanki imzaya layk grlmler ve o yolda davran grmlerdi.
Konferansta bakan u ekilde sze balamt:
Devlet-i Osmaniyenin delegesi olan beyler; mttefik devletler, bar koullarn ve bu projeyi
sizlere vererek tarafnzdan imza edilmesini istediklerini bildirmeye beni grevlendirdiler. Bu
grmeler srasnda gr belirtmelerinin yazl olmasn kararlatrdklarndan dncelerinizin
ltfen yazl olarak bildirilmesi n kouldur. Yorumlarnza tarafmzdan da yazl olarak yant
verilecektir. Bunun iin sizlere bir ay sre verdik. Bu konuda bize vermek istediiniz her trl
belgeyi almaya hazr olduumuzu sylemeye yetkiliyim.
Bu szler kurulumuz zerinde souk bir du etkisi yapm ve onlar aknlklar iinde brakmt.
Konferans bakan szne yle devam etmiti:
Osmanl mparatorluunun delegeleri olan beyler, darnn basksna dayanamayarak Trkiyenin
1914de tilaf Devletlerine kar savaa girmesini hepimiz hatrlyoruz. Trkiyenin bu byk
yanlgs tilaf Devletlerine anlatlamaz riskli zararlara neden olmutur. Sava bu yzden en aa iki
sene uzamtr. Mttefik devletler bir daha kendileri iin byle riskli bir durumun olumasna izin
vermeyeceklerdir. Boazlarn serbest olmasn salamakla beraber stanbul zerinde padiahnzn
egemenlik hakkn korumaya karar vermilerdir. Bu kararn, hak ve adalet kavramlaryla uzlama
kabul etmez uygulamalarda bulunmu olan Osmanl Devleti hakknda tilaf Devletlerinin ne derece
cmert davrandklarnn ve nasl eitlie zen gsteren bir bar dncesiyle hareket ettiklerinin
gzel bir rnei olarak kabul edilmelidir.
tilaf Devletleri adna hareket eden konferans bakannn szleri bitince Sadrazam Tevfik Paa,
Bablinin yllar ve deneyimler grm bu ekirdekten yetimi sadrazam ayaa kalkarak titreyen
elleriyle kendisine verilen antlama projesini ieren dosyay alarak u ekilde karlk vermiti:
Yce devletimiz belirtilen projeyi inceleyerek, sresi iinde tilaf Devletlerine vermek hakkn
sakl tutacaktr.
Tevfik Paann sesi titriyor, ayet alamyorsa, aktacak bir tek damla ya kalmayacak kadar yal
bulunduunu ok gzel anlatyordu.
Delegelerimizden oluan kurul bu anlamay incelerken daha ilk gnlerde Tevfik Paann
szleriyle sylemek gerekirse; Devlet kavramyla bir araya gelemeyecek bir antlama taslana imza
koymak bizim elimizde olmayan bir durumdur. Ve bu szlerini o, arkadalar adna stanbula
ektii bir telgrafla anlatarak geri dnmt.
Bir taraftan Pariste bar antlamas zerinde incelemeler srp giderken dier taraftan Krt
Mustafa Paa Divan- Harbi de Anadolu hkmetinin hemen hemen btn yelerini idama mahkm
ediyordu. Oysa Bablinin eski ve deneyimli bir diplomat olan Tevfik Paa, parlak ve ortak
sylemlere karn tilaf Devletlerinin uyumlu olmadklarn pek gzel anlamt. Zira talyanlar, daha
1915de ngilizler ve Franszlar tarafndan kendilerine sz verilmi olan zmir ve Antalyay istemeye
devam ediyor ve Yunanllarn derhal geri ekilmesi dncesinde kesinlikle diretiyorlard.
Tevfik Paann bar antlamasn imza etmekten kanmas ve grevden ayrlmas zerine yerine
Sadrazam Damat Ferit Paa haini bu ii seve seve yapacan belirtmi ve stanbulda hazrlanan bir
projeyi de beraberinde getirmiti. Bu belgede Osmanl hkmetinin hangi artlar altnda bar
yapabileceini, kar bir gr olarak tilaf Devletlerine sunuyordu. Btn bu olaylar devam ederken
ngilizlerin kkrtmasyla Yunanllar Anadolu zerinde bir bask yapm ve milli hkmetin ileri
gelenlerini korkutmak amacyla yeni bir harekete girimilerdi. Yunan Kral, Averof zrhls ile
Bandrmaya geliyor ve dmann igal kuvvetleri Bakumandan General Paraskevopulos ile bu
geminin gvertesinde gryordu. Bu grmeden doan sonu uydu: Yunanllar Marmara kylarn
uzun uzun bombaladktan sonra, Bandrma ve Mudanyaya asker karmlard. Yunan ordusu da Bat
Trakyadan, Dou Trakya zerine yryerek Marmara Erelisi ve Silivri yresindeki Sultan iftlii
ve Tekirdaa gelmeden Bandrmadan gemilere bindirilmi Yunan ktalarn ngiliz ve Yunan
donanmasnn korumasnda, bakumandanlk karaya karm bulunuyordu. Birka gn iinde Edirne
de dhil olmak zere Yunan ktalarnn Dou Trakyay igali, bu blgedeki Kuvay Milliye rgtnn
banda bulunan ve Trakya Paaeli Cemiyetinin Bakan olan Kurmay Albay Cafer Tayyar Beyin
baarszlndan ok, silah ve cephane noksanndan domu olduuna kuku yoktu. Trakyann aniden
dman tarafndan ele geirilmesi bir taraftan stanbul hkmetini Sevrin hemen kabulne karar
verdirmise de dier taraftan Anadolu hkmeti ve onun temsilcisi olan Byk Millet Meclisi, yurdun
paralanmasn asla kabul etmeyeceini dnyaya ilan etmiti. te o zaman Sadrazam Damat Ferit
Paa hkmeti, Ayan Meclisinden kabinede grevli filozof Rza Tevfiki, Bern elimiz Reat Halis
Beyle ve Maarif Nazr Kurmay Feriki Badatl Hadi Paa ile beraber Sevri imzalamak zere bir
kurul halinde Democrasie adl Fransz kruvazryle Fransaya gndermiti. Fakat bu srada Damat
Ferit Paa kabinesindeki baz bakanlar antlamann kabulne taraftar olmadklarndan tepki olmak
zere Ferit Paa istifa etmek ve yeniden kabineyi oluturmakla grevlendirilmi ve dncelerine
tamamen uyan bakanlardan oluan yeni kabinesiyle i bana gelmiti. Kabinenin kurulmasn izleyen
Sevr hakknda grmek zere Saltanat Meclisinin toplanmas kararlatrlm ve 22 Temmuz 1920
perembe gn leden sonra, padiahn bakanlnda toplanmt. Bu meclise Osmanl bakanlar,
ayan ve milletvekillerinden seilmi bir kurul, bilim adamlar ve askerlerin ileri gelenleri davet
edilmi bulunuyordu. Meclisin almasnn ardndan Osmanl delegelerinden Dhiliye Nazr Reit
Mmtaz Beyden Hariciye Nezaretine ekilen telgrafn kopyas aynen yleydi:
16 Temmuz 1920 tarihli telgraf:
Yce hkmetin kar kmas zerine konferans tarafndan verilen yazl yant bugn saat bete
Albay Hanri, bendenize vermitir. Bu tebliin metni aadaki gibi olup aynen yce makama sunulur.
SPA16 Temmuz 1920. Birleik Devletler, Osmanl hkmetinin Dnya Savandaki
sorumluluunun Mttefiklerinin sorumluluundan daha hafif olduu dncesini beslemekte olduunu
bildirimden anlamaktaysalar da Mttefikler ibu iddiay kabul edemezler. Btn uluslar aleyhine
dzenlenen suikastn hedefledii haince ama dnyann gz nnde, aka olutuu bir zamanda
Trkiye belirtilen suikasta ortak olmutur. Byk devletler Trkiyenin bu ekilde hareketiyle yarm
asr aan bir zamandan beri kendisine birok defalar dostluunu kantlam olan devletlere kar belir
bir ihanetle kt bir su ilemi olduu dncesindedirler. Hlbuki Mttefikler kendisine kar
hibir dmanca dnce beslememekteydiler. Trkiye savan sonuna kadar tarafszln koruduu
takdirde Osmanl saltanatnn btnlnn salanmas sorumluluunun Mttefiklerce stlenilecei
yolunda devletler tarafndan kendisine 1914 senesi Austosundan beri bildirimde bulunulmutu.
Osmanl delegeleri; Osmanl Devletinin sorumluluu o kadar oktur ki bu sorumluluk, Mttefiklerin
Osmanl ordularna kar kazandklar baarlar iin yaptklar fedakrlklarla llemez. Byk bir
tarihi yolu kapayarak bir taraftan Rusya ve Romanyann, dier taraftan bunlarn batsndaki
Mttefiklerin ulamn engellemekle Trkiye en azndan iki sene milyonlara ulaan insan yaamnn
yitmesine, yzlerce milyarlk bina ve maln yklp yok olmasna neden olmutur. Mttefikler,
Trklerin dier uluslar zerindeki egemenliklerine artk sonsuza dek son vermek zamann gelip
attn aynen grmektedirler. Savatan nceki uzun dnemlerde Osmanl Devleti ile Birleik
Devletler tarihi, Bulgaristan, Makedonya, Ermenistan gibi blgelerde oluan insanlk vicdann isyan
ettiren hakszlklara son vermek iin sren sonusuz bir sr ktle kar ekilen skntlarla
gemitir. Son yirmi sene iinde Ermeniler iitilmemi vahetlerle ldrlmlerdir. Sava srasnda
Osmanl hkmetinin ldrme, g ettirme ve kt davranlarnn eseri olan uygulama, gemite
yaplm bu trl olaylarn benzerlerini ok ok amtr.
Telgrafta, Osmanl Devletinin 1912den beri 800 bin Ermeniyi yurtlarndan g ettirdii
yazlmakta, bundan byle Osmanl hkmetinin ancak Trk uyruuna hkmedecei belirtilmekte,
Trakya ve zmirin igalinin buralarda Trklerin aznlkta olmasndan ileri geldii bildirilmekte ve
Osmanl Devletinin kar klarna birer birer yant verilerek zmir Limannn serbest olmas
sayesinde daha ok geliecei, Osmanl Devleti adna konulacak kontroln tam tersine faydal olaca
iddia olunmakta, stanbul ehrinin Trklerin btn sularna ramen gene onlarn bakenti olarak
braklmasndaki Mttefik cmertlii aka belirtilmekte, yalnz Boazlar Komisyonunda bir Trk
delegesi isteinin yerinde olduunu kabul etmekte ve antlamayla Trk ulusunun artk mutlu dneme
girecei mjdelenmekteydi.
Osmanl Saltanat Meclisinin topland gn Reit Mmtaz Beyden gelen ikinci bir telgrafta ayet
antlama imza edilmezse Mttefiklerin stanbulu Trklerden geri almak kararna vardklar
bildirilmekteydi.
Osmanl Saltanat Meclisinde ilk sz Sadrazam Damat Ferit Paa alarak bu dehet verici durumun
son on senelik iktidarn gnahlarndan doduunu, padiahmz efendimizin akl sayesinde yeni bir
devrin balayaca ve bu felaketten syrlp kmann anlamay imzadan baka bir ekilde
zmlenemeyecei yorumunda bulunmu, eyhlislam Mustafa Sabri Efendi de kendisini dorulam
ve bunlardan sonra sz alan Mareal Kazm Osman ve Ayandan Rauf Paalar da antlamann
imzasndan baka are olmadn ilave etmilerdir: Ayandan Abdurrahman eref Bey, ayet
antlama Anadoluda uygulanmazsa ne olacaktr eklinde bir soru sorunca sadrazam, bu uygulanmazsa
sonucun Osmanl Devletinin sonu olacan belirtmitir.
Ardndan sz alan Ayandan Mustafa Asm Bey Anadolu sorununun antlamada hkmete braklm
bulunmasnn, bir Trk hkmetinin olumasnn kabul anlamna geleceini sylemi, fakat sadrazam
bu tartmalar yeterli grerek antlama projesinin yeterli bulanlarn ve imzasn isteyenlerin bizzat
ayaa kalkmalarn istemi, meclis tmyle ayaa kalkarak bu karara katlm, yalnz topu General
Ali Rza Paa antlamann imzasna kar olduunu padiahn nnde aka sylemitir. Osmanl
mparatorluunun tarihine bizce son veren bu karar, son Saltanat Meclisinin iki saat sren bu tarihi
toplantsnda gereklemitir.
Bu tarihi mecliste; Ayan Reisi Tevfik Paa ve Birinci, kinci reis vekilleri eski Babakan zzet ve
Ali Rza Paalar, eski babakan Salih Paa, Mareal Zeki, Kazm, Fevzi, Rauf Paalar, Mustafa Sabri
Efendi, Ferik Sleyman Paa, Abdurrahman eref, Rfat, Nuri Beyler, Hamdi Efendi, Mustafa Asm
Efendi, Mavroyani Bey, Bohur Efendi, Abdlhak Hamit Bey, Keecizade zzet Fuat Paa, Azaryan ve
Aram Efendiler, Zeynalabidin Efendi, Kazasker Mehmet Nuri, Mahkeme Reisi Mehmet Tevfik
Efendi. Kurmay Bakan General Hamit Paa, Korgeneral Zeki Paa, emekli General Muhsin Paa,
Askeri Temyiz Reisi General Fuat Paa, Topu Generali Fuat, Ali Rza Paalar, emekli General
akir ve Talip Paalar bulunmulardr.
STANBUL, HEYECAN VE ZNTSN MTTEFKLERN
YZNE HAYKIRIYOR

gal altndaki stanbulun, Trk milletinin iinden kopup gelen cokuyla Mttefiklerin yzne kar
haykrd gn, 1920 yl Ocak aynn 23. cuma gnyd. Bu olay Zeynep Hanm Konandaki
Darlfnun konferans salonunda, leden sonra yaplan trende cereyan etmiti. O gn sokaklar,
avlular ve byk salon ok kalabalkt. gal kuvvetlerinin en yksek rtbeli subaylar bata ngiliz
Generali Harrington, Fransz Kumandan Charpy ve talyan Generali Monpellinin hazr bulunduu ve
saltanatn veliahd Abdlmecit Efendinin katlmyla bir kat daha nem kazanan bu toplant, Pierre
Lotinin, bu Fransz yazarnn Trk dostluu nedeniyle yaplyor, ona duyulan kran duygularn
byk bir Trk yazar merhum Sleyman Nazif anlatyordu. Atekes yllarnn bu yldzsz semasnda,
Trk dnyas iin batda parlayan bu tek k, tek umut ve avunma kayna oluyordu. Trkn kaderine
her taraftan dmanlk kasrgas eserken, kin ve alma denizi kprm, ortal silip sprrken,
tek bir sandal zerinde usuz bucaksz denizde tek bir Fransz, Trkn mertliini, kahramanln
vyor, onu bu dmanlk dnyasnda yalnz bana savunuyordu. Sleyman Nazifin arad Pierre
Lotinin Fransasyd. Birok kiinin hl heyecan ve lezzetini ruhunda hissettii bu siyah sakal,
ateli ehresi, kararl tavrlaryla Trklerin bu emsalsiz edibi krsye kanca szne yle
balamt.
Asil efendimiz, toplantya katlan yce kiiler, Pierre Lotiye milletimin teekkrlerini bir kere de
bu yce makamdan ulatrmak iin, benim de bir ka sz sylememi uygun bulmu olan kiilerin
dileklerini yerine getirmek benim iin vicdani bir grev olmasayd, zr dilerdim. Dnyaya yaylan
bir edebi ne sahip olan o edebiyatnn eserlerine isterdim ki daha yetkili kalpler ve lisanlar
tercman olsunlar. Trklerin haklln savunmak iin aziz dostumuz, senelerden beri yorulmayan,
korkmayan, krlmayan bir kararllkla alyor. Bu yzden ne kadar saldrlara urad. Onu kendi
kesine ekilmiken bile rahat brakmak istemeyen saldrlar bazen dello teklifi, ldrme ve idam
tehditleri gibi kstah ve canice ekiller bile ald. Fakat maddi, manevi hibir taarruz Pierre Lotinin
sesini, Tanrnn sesini boamad. Pierre Loti Trk savunmada niin bu kadar srar ve kararllk
gsteriyor? Bizim yzmzden kazand dmanlar diyorlar ki Eyp servilerinin altnda veya
Bursadaki Yeil Cami avlusunda geen duygulanma ve i dnyasna bakma saatleri, bu merhametli
aire o kadar gzel cokular vermi ki cokular sonuta mantn ve akln yenmi. Aziyade bu
duygulanmann etkisi altnda Trkleri savunuyor. Byle diyorlar, fakat bu ne kadar yanl yalan ve
iftira...
Bizi Pierre Lotiye sevdiren, Pierre Lotiyi bize bu kadar gl balayan neden bakadr. O,
Trkn ruhuna ktr. Yoksa insan, Eyp Mezarlnda dolarken zanneder ki, teki dnyann
snrna gelmi, bir adm daha atsa sanki lmszlk dnyasna girecek, sanki ahirete gitmilerin
arasna karacak. airin baklar talarn, servilerin, narlarn, trbe ve emelerin o topraklarda
gmlm cesetlerin stnde geceleri ilahileri okuyan mehtabn szn ksas, her eyin stnde ve
hepsinden ekici bir eye sapland. Bu ey Trkn ruhuydu. Temiz soylu ve arbal, yaral olduu
ve hummalar iinde kvranrken bile iyilikseverliinden, cmertliinden bir zerre kaybetmeyen, ok
sabrl ve kadere boyun een Trk ruhudur (iddetli alklar, bravo sesleri). Krk bu kadar sene bu
ruhtan Pierre Lotinin baklar bir dakika ayrlmam, bir Budist gibi krk bu kadar sene Pierre Lotii
bu ruha tutkun ve k yaamtr (Bu srada veliaht mendilini gzlerine gtrerek gzyalarn
silmiti). Yeil Cami adl eserini incelesinler. Pierre Loti, yanndaki trbeyi ve Bursann btn
gzelliklerini unutabilir. Fakat caminin iinde, avlusunda deneyimli, dnya grm imamyla geen o
sylei an Pierre Lotinin eserlerinde ne kadar sanatl ilenmise, vicdannda da o kadar cokuyla
kazldr.
Pierre Loti, ilk defa stanbula 93 Harbinde gelmitir. Bu sava ncesindeki durumlar ve olaylarda
Trkn ne kadar hakszla uram olduunu gzleriyle grmtr. Be asrdan beri ortak bir at
altnda yaadmz ve ltfen yaattmz baz unsurlarn davranlarna ve davranlarnn
iyzlerine tank olmutur. Dnya Savann patlamas zerine de bizim tarafsz kalmamz iin Pierre
Loti, o vakit ki bilgisiz ve bilinsiz yneticilerimize ne kadar yalvarmt. Fakat onun bu yol
gstermeleri ve uyarlar sonusuz kald. Kaderimizi Almanya ve Avusturyann talihine baladk ve
ilk Marn sava srasnda ortaya atldk. Hibir neden ve gereke bizi Dnya Savana sokmu
birka kiinin hareketini zr olarak kabul etmemize neden olamaz. Fakat bu alaklk ve aymazlktan
Trk temize karacak nedenler yok mudur, hem de fazlasyla vardr. Milletimizi iki- kiinin
arkasndan srklenip gidecek derecede dncesiz grecek ve gsterecek kimseler varsa ben onlar
kendi milletim kiilerinden saymam (Alklar, doru, bravo sesleri). Kayzer Wilhelm, eer bizde
aldatacak adamlar bulduysa ve eer bu adamlar bir milleti pelerinden srklemekte baarl
oldularsa nedenini olaylarda ve tarihte aramak gerekir. ki buuk asrdan beri bizi rahat brakmayan
Rusya,Dnya Savana herhalde Alsace Loreni Prusyadan alp Fransaya iade etmek iin girmedi.
Moskoflar, Byk Petrodan beri arlarn grd ryay gerekletirmek, Boazlardan geerek
scak denizlere kmak zamannn geldiine inanm olduklarndan savaa girdiler.
Biz savaa hesapsz girmekle, savan o kadar fena, o kadar cahilce ve hatta o kadar haince idare
edilmesine susmakla, Avrupaya kar deil milletimize kar sorumlu tutulmalyz (yle, evet, yaa
Sleyman Nazif sesleri). Bizden hesap sormak hakkna yalnz Osmanl milleti sahiptir (iddetli ve
srekli alklar). Trkleri Dnya Savana sokan neden, yalnz bu milletin aymazlnda veya
kavgaclnda aranrsa pek ak bir kindarlk ve gerei saptrma olur, Hayr efendiler, o bir milyon
ehit hakkn ve grevini bilerek, vatan yolunda bile bile ve gle gle can verdi. Bunu onaylamamak
ve deerli bulmamak hakaret, o ehitlerin kanlarna kar bir nankrlktr (ok iddetli ve srekli
alklar). Acaba Avrupa bize ne vakit bir iyilik gsterdi de karl teekkr olmad? zmir
Mslmanlarn Yunan askerlerine ldrttkten ve cinayetlere sustuktan sonra, stanbuldan bizi
karmak ve slam Halifeliini gereksiz bir balya gibi Anadolunun bir kasabasna nakletmek veya
mzedeki eya gibi Topkap Saraynn bir kesine tkmak istiyorlarm (Alklar, olamaz sesleri).
Biz stanbulu 1453 Miladi tarihinde deil, 622 senesinde, yani slam tarihinin balad tarihte
fethettik. Hazreti Muhammed, gzel kenti ele geirmeyi mmetine bir ideal olarak alamt.
(Alklar). Burada tarihin iki kart yzn gstermeliyim. Hazreti Muhammedin mmetine fethini
mjdeledii stanbul Sultan Fatih tarafndan alnrken, Endls slam Devleti Avrupann dier bir
ucunda yok oluyordu. Gneydouda bir slam devleti kurulurken, gneybatda bir Hristiyan devleti
kuruluyordu. stanbulun Fatihi, Hristiyan halka kendi mezheplerinden olan Bizans imparatorlarndan
fazla zgrlk veriyordu. Fener Patrikhanesi ban Fatihin balayclnn eseridir (Srekli
alklar, evet maalesef sesleri). Hristiyan dnyasnn dncelerinin comasndan m korkuyordu?
Korksayd Ayasofyann an kubbesi stnde minareler ykselemezdi (Alklar). Hristiyanlarn
Trke kar son saldrsn Fatihin babas krmtr. Fatih hazretlerinin insan severliklerini olduka
ok beenirim. Cmertlikleri Osmanl tarihinin ve slam tarihinin en temiz sayfasnn oluturmutur:
Bunu kalbimle onaylar ve dilimle sylerim. Fakat bilmem neden yce torunlarnn nnde
balayclklarna snarak sylyorum, duyduklarmla ba baa kaldm zamanlar, o koruyan ve
adaletli padiahn bu cmertliine kar gnlmde pek de teekkr duygusu bulamyorum. Benim gibi
uyruundan aciz birini olaanst eserlerinin yce anlar nnde isyan ettirecek kadar zntl ve
krgn yapan o insanl byten gzelliin karln imdiki uygarlk stanbulun Fatihine dn
olarak vermelidir. Byle bir hak bilirlik gsterilirse, Fatihin trbesinin eiine yzm, gzm
srerek, yce ruhundan tvbelerle balanmay dilerim.
Burada heyecan son dereceyi bulmu, herkes alamaa balamt. Bu srada Veliaht Abdlmecit
Efendi ayaa kalkarak; Atam Fatih Sultan Mehmet, bu hogrl ve cmert davranlarnda arya
kamtr. Torunlar artk bu yolda yrmeyecektir. Hatalar dzeltilecek Trkn cmertlii boa
harcanmayacaktr demiti.
Burada halk ayaa kalkarak olaanst bir alk tufan iinde veliahd alklamlar, yaa, var ol
sesleriyle ortal dakikalarca inletmilerdir.
Tekrar sze balayan Sleyman Nazif merhum, daha dikkatli ve daha ciddi bir soru sormutu:
stanbuldan kmak m? stanbul bizim ana vatanmzn anasdr. Dnyann son devrine kadar
destans bir ululukla insanlk tarihinde anlacak padiahlardan, bilim adamlarndan air ve
sanatkrlardan oluan bir ordu ile be yz seneden beri yeryznn bu ksmnda oturan Trkler iin
olanakszdr. Sleymaniyenin kubbesi, Yeni Caminin minareleri, Badat Kk, her admda
rastlanlan saysz sanat gzellikleri hepsi bizimdir. Basrann sessizliinin ardndan sylenmi
arklardan birisini iki sene nce amda dinlemitim. Hanendeler, saz alanlar Arapt. arky
okurken ve alarken hepsinin sesleri titriyor, gzleri yaarm bulunuyordu. arknn gftesi yleydi:
Yr Basra yr, Osmanllar buradan gideli, ben ocuu atta dm bir anne gibiyim. Gzm
suda yryorum, yr Basra yr, onlar sana bir daha gelmezse, sen onlara yr! (Dinleyenlerin
heyecan son haddine varmt).
Beni buraya Aziyade airine milli teekkrmz bildirmek iin davet ettiler, fakat ne syleyeyim
ki, o byk kahramann kalbimle yapt savaa, yiit rkmn duygular arasndaki teekkre tercman
olsun, yalnz unu belirtmekle yetineceim. Emekli subay bir dostum var. Olu anakkalede
Seddlbahirde ehit olmutu. Baka olu da yok. Bana geldi. Gazetelerde bugn syleyeceklerimi
okumu, bana aynen unlar syledi, ben de bunlar tekrarlayacam:
Bilirsin ki olumun ehit olduu cephede Fransz askerleri vard. Olum, Fransz silahyla ehit
dt. Olum, kendi topran savunuyordu. Marnda deil, Marmarada dvyordu. Fransz
vatanna saldryor, o da vatann savunuyordu. Fransaya hakl bir kinim vard. Pierre Lotinin
yazlarn okuduum zaman her eyi baladm. Olumun mezar kalbimdedir. Size yetki veriyorum.
lan ediniz, yaznz. Olumun mezar, Pierre Lotinin Fransasna ebediyen teekkr etmektedir.
(lgnca alklar).
 MALTA ZNDANLARINDAN FRAR EDEN TRKLER

Dou ve Bat Akdenizi birbirinden ayran bir kara zincirinin en nemli halkas saylan, hatta iki
denizi birbirine ap, kapayan kilit noktas Malta iin, ngilizlerin dncesi onun ku umaz kervan
gemez bir yer olduu fikriydi. ngilizler, buraya srlm olan Trk dnrleri iin, kurtulu olana
asla olamaz sanyor, emin ve rahat oturuyorlard. Yalnz, Malta zindanlarnda bulunan ttihat ve
Terakki ileri gelenleriyle sorumlu ktiplerinin herhangi bir dncesi ve plan varsa, ona gre
zamannda nlem alabilmek iin, onlarn arasna gya milli hkmete taraftarm gibi gsterilerek salt
bilgi amacyla tutuklularn iine gnderilmi bulunan bir emekli svari binbasndan bahsetmek
gerekecektir. Daha sonra Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan saptanan zat, orada gizli eylemlere
girimise de rgtmz kendisinin kimliini saptayarak, bizim kendi ajanlarmzla tutuklu bulunan
vatanseverlere, bu adama yz vermemelerini onun bir ngiliz casusu olduunu bildirmiti. Gene
tutuklular iinde Kara Kemal Bey onun dncesi ve amacn derhal anlam ve uyank bulunmutu.
ngilizler, Malta zindanlarndaki istihbarat yalnz kendisinden bekledikleri iin, bu casusa fazla
deer vermilerdi. Hlbuki bu srada Kara Kemal de youn bir alma iindeydi. Bir kolayn
bularak gizlice bir gemi bulmutu. Kara Kemal, birka aydan beri Malta zindanlarnda ilgin bir
plann uygulamasyla meguld. Bir sre nce, milli kuvvetlerle ngilizler arasnda kan
arpmalarda ngiliz Dileri Bakan Lord Curzonun damad tutsak edilmi ve Erzurumda
oturmaya zorunlu tutulmutu. Anadolu hkmetinin elinde esir ngiliz subaylar da vard. Nihayet
Ankara ile ngiliz hkmeti anlaarak esirlerin deitirilmesine karar vermilerdi. Bu anlamayla
Maltaya srlm olan Bahriye Nazr Rauf Bey ile Mustafa Kemalin ok iyi arkada bulunan
Pirlepeli Fethi Bey tahliye edilmilerdi. Ankaraya gelen bu iki deerli devlet adam daha sonra
Heyet-i Vekilede yer almlard. Fakat 16 Mart 1920de stanbulun resmen igali zerine son
Osmanl Meclis-i Mebusannda Anadoluyu temsil eden Kurmay Albay Kara Vasf Beyle Edirne
Milletvekili eref ve dier Edirne Milletvekili Faik Beyler de tutuklanarak Malta zindanlarna
gnderilmilerdi. Bekiraa Blnden Maltaya srlenler iinde ttihat ve Terakkinin nl ileri
gelenlerinden Salah Cimcoz Beyin ei tutukevine gelerek, hapishane mdr Piyade Albay
amlcal Ali Beye bavurarak Kocam diri yahut l sizden isterim. Maltaya gndermediniz, onu
burada ldrdnz diye barmaya balamt.
Btn bu olaylar Malta zindanlarna bir taraftan yeni yeni tutuklularn gnderilmesini, dier taraftan
bir ksmn da esirler karl serbest braklmasn sonucunu douruyordu. Bir gn Kara Kemal Bey,
Maltzlardan bir armatrn hazrlad gemiye, tutuklularn ada dhilinde gezintilerinden faydalanarak
ttihat ve Terakki ileri gelenleriyle sorumlu ktiplerini bindirmi, gemi satn alnm ngiliz
gzclerinin gz nnde limandan hareketle, talya sahillerini takiben Sicilyada, Syracusa
Limanna girmi ve bu siyasi sulular karaya karmt.
Kara Kemal Bey karaya knca, kafileyi Milanoda kendisini beklemeleri konusunda uyarm ve
kendisi Romaya giderek Osmanl hkmetinin Roma Bykelisi Galip Kemali Beye bavurmutu.
Bykeli, Osmanl uyruunda bulunan kaaklarn her birisi iin ayr ayr pasaportlar dzenleyerek
onlarn stanbula ve Ankaraya kadar gitmelerini salamt.
Bu olay ngilizleri dndrm ve Anadolu hkmetiyle varlan bir anlama zerine Malta
zindanlarnda tutuklu bulunan ttihat ve Terakki ve-killeriyle ordu kumandanlar da esirler karl
derhal serbest braklmlard. Bu kiiler direnie koarak orada Mustafa Kemal Paann yannda
grev almlard.
Grev alarak deerli hizmetler vermi olanlar iinde Ali hsan, Cevat, Yakup evki Paalar ve
savaa katlan Sait Paay, idari grevler stlenen Afyonkarahisarl Ali Beyi, gene tahliyeden
yararlanarak Ankaraya gelenlerden kr Kaya, Aaolu Ahmet, Mithat kr, lyas Sami,
Ubeydullah ve ttihatlarn Dileri Bakan Halil Beyleri saymak mmkndr. Bu kiilerin byk bir
ksm Trkiye Byk Millet Meclisine ye olmular, kr Kaya Bey iileri bakanlna getirilerek
deerli grevler yapma olana bulmutur. Malta zindanlarndan Anadoluya gelenler iinde ateli
kalemiyle hemen her dnemde bask ve zorbalk dncesine kar isyan etmi bulunan nl Taninci
Hseyin Cahit Bey, Mustafa Kemal Paa tarafndan kuvvetli bir ttihat kabul edildii ve onun tekrar
bu partiyi canlandrmasndan ekinildii iin Ankarada oturmasna izin verilmemi, orumda
kalmas uygun bulunmutu. Fakat ok alkan bir kii olan Hseyin Cahit Bey, Malta zindanlarnda
tutuklu bulunduu srada talyanca olan bir eseri Trkeye evirip bunu da Mustafa Kemal Paaya
sunmutu. Paa, bu baarsndan dolay Hseyin Cahit Beyi takdir buyurmu, ona ikramiye verdirmi
ve Ankaraya gelip oturmasna izin vermiti. Malta zindanlarndan serbest braklanlar iinde bir de
gz doktoru Esat Paa vard.
Milli hkmet tarafndan daha sonra Kzlay Cemiyeti bakan yardmclna atanan Esat Paa,
birok hizmetlerinden sonra siyasetten ekilerek iftliinde ziraat ileriyle uramay semiti. Gene
serbest braklanlardan Dr. Mithat Bey vali olmu, stanbul Polis Mdrl siyasi ube eflerinden
Reat Bey milletvekili olmu, stanbul polis mdr yardmcs olarak Maltaya srlen Tevfik Hadi
Bey de Ankaraya dnnce vali olarak atanmt. stanbul Merkez Kumandanlnda inzibat subay
olarak grev yapan ve Yakup Cemil olayna karm olan Yzba Nevzat Bey de tahliyeden sonra
Ankaraya gelerek Milli Mdafaa kadrolarnda yer alm ve binbala ykselmi, daha sonra
emekliye ayrlmtr. ngilizlerin Malta zindanlarndan sonra tahliye ettikleri kiiler arasnda ttihat ve
Terakki devrinin nl stanbul Merkez Kumandan Kzanlkl Albay Cevat Bey de vard. Ankaraya
geldiinde Milli Savunma Bakanlndaki mahkemeler ubesine mdr olarak atanmt.
ngilizlerin Malta zindanlarndaki ttihat ve Terakkici hkmet adamlaryla sorumlu saymanlar
serbest brakmaktan amalar Ankarayla bundan byle iyi geinmekti. Milli Mcadeleden sonra
merhum Mareal Fevzi akmakla kar karya syleirken; Hsamettin Bey, o gnleri
dnyorum da ne kark, ne umutsuz zamanlar olduunu tekrar hatrlyorum. Dn ki bu tarihte
Mecliste iki grup bulunuyordu. Bunlardan birinci grup Mustafa Kemal Paay tutuyor, ikinci
gruptakiler ttihat ve Terakkinin canlandrlmasn dnyor ve bir gn balarna Enver Paay
getireceklerine inanyorlard. te ngilizler de bunu bildikleri iin, ikinci grubu desteklemek
amacyla Malta zindanlarndan koyu ttihatlarla, bu partinin nemli kiileri olan sorumlu ktiplerin
adadan kamasna bu ekilde gz yummu bulunuyorlard. Yoksa sizin sandnz gibi bu hareketleri,
Anadolu hkmetiyle iyi geinmek arzusundan domuyordu. Onlar, Byk Millet Meclisinde
kabilecek bir atmann lkedeki birlii bozacana ve bu ekilde kaleyi ieriden fethedeceklerine
inanmlard demiti.
stanbulun igalini bana anlatan merhum Kavakl Fevzi Paa, Meclisin etrafnn nasl sarldn,
Osmanl Meclis-i Mebusanndaki vekillerin nasl oradan alnp Malta zindanlarna gtrldn
sylemi ve Ne yazk ki bu Meclisten tek bir insan kp da, Fransz htilalinde Mirabeuanun
kralla kar meydan okumasna benzer bir medeni cesaret gstermemitir demiti. Son Osmanl
Meclis-i Mebusannda ngilizlerin tutuklatt vekiller iinde bilhassa Rauf Bey ve Albay Kara Vasf
Bey de bulunuyordu. Ayrca Edirne milletvekillerinden avukat eref ve Faik Beyleri de almlard.
Yalnz avukat eref Bey, tutuklanp gtrlecei zaman Bu milletin tarihi an ve erefle almtr.
Kapanacaksa gene byle an ve erefle kapanacaktr. Yasal haklarna gvenen ulusumuz Allahn
yardmyla felaketten de kurtulacaktr. Yeni ve anl bir dnem balyor, braknz gidelim. Millete ve
lkeye canmzla hizmet edemezsek, kafamz ve kalbimizle, Allahtan kurtulmay dualarmzla
istememize de ngilizler engel olacak deiller ya... Yaasn millet! demi ve szn bitirip krsden
inince ngilizler onu alp gtrmlerdi. Bu Malta zindanlarnn birok zc yks, daha onun gibi
birok srgn ve sakinleri vard. Trklerin en ateli hatibi Sleyman Nazif de baka bir yazmzn
konusu olan cokulu yksnn ardndan Malta zindanna gnderilmiti. Fakat buraya srlenler o
tarihte Tevfik Fikretin u beytini tekrarlyorlard:
Zulmn topu var, gllesi var, kalas varsa
Hakkn da bklmez kolu, dnmez yz vardr.
 ERKEZ ETHEM VE KARDELER

I. Dnya Savann son yllarnda asker kaaklarnn Anadoludaki says yz bini at srada,
zmirde Rahmi Bey vali bulunuyordu. ok cesur, enerjik ve rgt bir ynetici olan ve kendisini de
evresine sevdirmi bulunan ttihatlarn bu nl valisi gnn birinde sevgili olunun erkez Ethem
ve adamlar tarafndan daa kaldrldna tank olmutu. erkez Ethem, Balkan Sava sonlaryla I.
Dnya Sava yllarnda Tekilat- Mahsusada altrlm Salihlili bir vatandat. zmir Valisi
Rahmi Beyden, olu iin kurtulu fidyesi olarak 50 bin altn lira istiyordu. zmirin zellikle Rum
zenginleri, ileri gelen tccarlar, valiye bir jest olmak zere bu paray aralarnda toplam ve erkez
Etheme gndermilerdi. Bu srada asker kaaklarndan oluan bir ete de Bandrmada, mal
mdrlne baskn yaparak burada bulunan 60 bin liray da alp gtrmlerdi. Bu asker kaaklar,
bu tarihte yz binleri getiinden dalar, yollar tutarak ve yol keserek, ky ve kasabalar basarak
geimlerini salamaktaydlar. Yunanllarn zmiri ele geirmelerinden nce vilayetin durumu
byleyken, Erdek ve civarnda oturan Rumlar da 400 kiilik bir Rum etesi kurarak Mslman
kylerine basknlar yapyor ve Arnavut obanlarn gtt 1800 koyunu alp gtryorlard. Ekserisi
Venizelist olan bu Rumlarn yakalanmasna Serezli Binba Muhtar Bey emrinde bulunan nizamiye
ktalaryla grevlendirilmise de bu takipte baarl olunamamt. Bunu haber alan erkez Ethem
Bey, Vali Rahmi Beyin oluna karlk ald kurtulu fidyesi 50 bin liray kullanarak etesini
geniletmi ve bu Rum etelerinin hakkndan gelmiti. Oluan arpmalarda Rum etesi
elemanlarndan birou vurulmu, ete reisi de ldrlmt. Garip bir rastlant olarak Erdek nnde
demirli bulunan bir ngiliz torpidosu Kzlha iareti altnda grnrde shhi yardm yapmakta,
gerekte geceleri demir alp gerek Erdek ve gerek Marmara sahillerindeki Rum kylerine eitli k
iletiim teknikleriyle emirler vererek kayklarla, sahilin ssz noktalarna silah ve cephane
karmaktayd. erkez Ethem etesi bu durumdan haberdar olunca, ete reisi rendii bilgileri bu
srada Rahmi Beyden sonra zmire atanm olan Nurettin Paaya bildirmiti. Nurettin Paa, derhal
bu istihbarat stanbulda Savunma Bakan olan Mareal Ahmet zzet Paaya ulatrm fakat paa
Yunanllarn gnn birinde zmiri olas igallerine kar, valiye herhangi bir emir gndermemiti.
Daha sonra Savunma Bakanlna gelen Mareal akir Paaysa, kesi stanbul hkmetinin
Genelkurmay Bakan Kavakl Fevzi Paa tarafndan parafe edilmi bir emirle ve ayet, Yunanllar
karaya asker karmaya kalkrlarsa silah kullanlmas hakknda ak bir emirle, Nurettin Paaya
yetki vermiti. Fakat ngiliz ajanlar, Savunma Bakanlndan valiye gelen bu resmi yazy
renmiler ve padiah hkmeti zerinde baskya balayarak Genelkurmay Bakann ve dier
taraftan da zmir Valisini grevden aldrmlard. Bu deiiklik zerine Genelkurmay Bakanlna
Arapkirli Cevat Paa gelmi, zmir ve evresi kumandanlna da Kurmay Tugeneral Ali Nadir Paa
atanmtr. Nurettin Paann yerine de zzet Bey valilik grevini stlenmiti.
erkez Ethemin byk kardei Reit Beye gelince, kendisi Balkan ve Dnya Sava senelerinde
Tekilat- Mahsusada alm olup stanbuldaki ttihat ve Terakki ubelerini galip devletlerden
gizli olarak altrmak amacyla kabul edilmi olan K. G. parolal Karakol Tekilatn kurmu
olanlar arasnda bulunmutu. Reit Beyin Balkan Savann ikinci devresinde Bat Trakyadaki
askeri harektlara bir Tekilat- Mahsusa mensubu olarak katld ve belirtilen blgenin Bulgar
etelerinden kurtarlmasnda yararllklar olduu gerektir. stanbuldan ayrlp Salihliye gelerek
orada da almalarna devam eden Reit Bey, kardei Ethem ve Tevfik Beylere ve onlarn yannda
bulunan Serezli Pardi Pehlivana, Enver Paann Rusya yoluyla Kafkasyaya gittiini, I. Dnya
Savann ikinci ksmn balatacan sylemi, dalara km olan asker kaaklarn ekyalktan
vazgeirip, ngilizlerin silahlandrd Rumlara kar rgtlendirmeye ikna etmiti. te o zaman
erez Ethem Bey, Rahmi Beyin olunun kurtulu fidyesi olarak eline geirdii 50 bin liray bu
uurda kullanarak, zmire karak Akhisar ynne doru yrye geen ve takriben 20-30 bin kiiyi
bulan dzenli Yunan kuvvetlerine kar, emrindeki 3 bini akn eteciyle cephe tutmu, ellerindeki
bozuk silahlarla ve yalnz bir adet topla gl bir direni yaratmt. Bu srada Bahriye Nazr Rauf
Beyin enitesi olan Deniz Binbas Aziz Bey de elindeki sivil kuvvetlerle Salihlide Yunanllarla
vuruuyordu. Bunlar yer yer direni yuvalaryd. Trk milleti hibir kimseden emir almadan harekete
gemi, igali tanmamak kararllyla dmann karsna dikilmiti. Galip devletler, Anadoluda
doan bu direnii krmak ve bu milli direniin yasal olmadn anlatmak amacyla bu srada stanbul
hkmetinin eyhlislam olan Drrzade Abdullahn verdii Huruc- Alessultan fetvalarn
uaklarla lkenin her tarafna atmaktayd. lk defa Osmanl tarihinde elebi Mehmete kar isyan
ettikleri savyla Simavnal Bedrettin ile iki yardmcsna mal edilen ve padiaha kar gelmek
anlamna getirilen bu kar ayaklanma suu, fetvalarn ortak anlatmyla idam cezasyla
sonulandrlm olduundan, Milli Mcadelenin idealist insanlarn da bu suun mercei altna
koyup deerlendirmek yersiz bir karara varmaktan ileri gidemezdi. Baka bir yazmzda iaret
edeceimiz zere Anadoluda yaayan ilim adamlarndan benzer fetvalar alarak bu sulamay
reddetmeye ve Milli Mcadele saflarnda arpanlar hakl gstermeye gayret eden Ankara hkmeti,
bu almasnda baarl olmutu. Hi kimse lkesi iin silaha sarlanlarn haydut, asi ve fetvay
yazanlarn dedii gibi kfir olacana inanmamt. te bu dnemlerde erkez Ethem ve kardeleri,
her tarafta kan isyanlar bastrmak yoluyla milli hkmete ballklarn kantlamlard. Fakat milli
ordular kurulmaya balaynca, istedikleri gibi harekete alm, azlarndan kan masum halka bir
kanun gibi kabul ettirmi bu efendiler derhal isyan etmilerdi. erkez Ethem, Bat Cephesine
kumandan atanan Kurmay Albay smet Beyi hi ekemiyordu. Onun dncesine gre Albay smet
Bey, Milli Mcadeleye ge katlmt. Rtbesi ve bilgisi ne olursa olsun kendisinden stn olamazd.
Onun itiraz kabul etmez almas, gemiten gelen bir kdemi vard. Ethem Bey, bu stnlk iddiasn
Mustafa Kemale kar da yapyordu. Onun baa gemesini, Milli Mcadeleyi idaresi altna almasn
hi beenmiyor, dostlarndan birine yazd dikkate deer bir mektupta yle diyordu:
nallah Ankaraya gelirsem, o kendini beenmi kumandan, Byk Millet Meclisinin kapsnda
daraacnda sallandracam!
Bu kstaha mektup, erkez Ethemin arkadalarndan biri tarafndan Mustafa Kemal Paaya
veriliyor, bu ikiyzl etecinin gizli dnceleri bylece aa kyordu. Mustafa Kemal mektubu
dikkatle okumu ve glmsemiti. Byk asker ve benzeri bulunmayan devlet adam iin Milli
Mcadele gibi en tehlikeli ve korkun bir devreyi kiisel srtmelerle iinden ykmaya lzum yoktu.
Mektup sahibine Ethem Beye hibir eyden bahsetmeyiniz, imdi bu tatszlklarn sras deil
demiti.
Bir sre sonra Ankaraya gelen erkez Ethemi, Mustafa Kemal Paa bizzat istasyonda karlam,
onu sana alm, byk bir itibar gstererek onunla Meclise gelmiti. Grd saygdan arm
olan erkez Ethem Bey de ister istemez Mustafa Kemal Paann nnde eilmiti. Dhi devlet adam
iindeki krgnl asla karsndakine hissettirmemiti. nk Mustafa Kemal birok kez Her
insandan yararlanmak mmkndr, hi kimseyi kmsemeye hakkmz yoktur demiti. Mustafa
Kemalin amac, erkez Ethemi ve biraderlerini ikna etmek, Kurmay Albay ve Bat Cephesi
Kumandan smet Beyle bartrmakt. Nihayet erkez Ethem, Eskiehirden sonra trenle varlacak
Bat Cephesi kararghna gitmeye ve Mustafa Kemal Paann huzurunda smet Beyle oluacak tarih
grmeye raz olmutu. Ertesi gn akama doru Mustafa Kemal Paa ve yanndakilerle erkez
Ethem Ankaradan hareket etmiler ve yola kmlard. Mustafa Kemal Paann iinde bir kuku
bulunuyordu. erkez Ethem bu grmeye taraftar olmusa da samimi deildi. Bir oyunbozanlk
yapabilirdi. Bu nedenle yanndakilere uyar olarak Eskiehire geldiimiz zaman, gecenin yars da
olsa, sabaha kar da bulunsa beni uyandrnz! demiti. Fakat emrindekiler yorgun olan Paann
uykusuna kyamamlar, ancak sabah afak skerken, Eskiehiri arkalarnda brakm olan Mustafa
Kemal Paa uyanp da trende bulunan erkez Ethem Beyi sorunca, o gece Eskiehirde treni terk
ederek gizlice katn renmiti. Tabii Mustafa Kemal Paa buna fkelenmi, yanndakilere
Byk sz dinlemezseniz, ite byle olur demiti. Gerekten de erkez Ethem, daha sonra
kardeleri, birka yz kiilik etesiyle milli snrlar aarak vatana ihanet etmiler, senelerce
ekmeini yedikleri bu topraa ve onun stnde yaayan bu millete yz evirip Yunanllarla ayn safta
Birinci nn Sava srasnda kurun atmlar ve bu sebeple 150lik listeye dhil olmulard.
 M. M. GRUBU NASIL KURULDU?

Krt Mustafa Paa Divan- Harbinin hakkmdaki idam karar, vaktiyle Tekilt- Mahsusada
alm olan divan- harp reisine ve ailesine yaptm birok yardmlar dolaysyla kendisine bir
acma duygusu vermi olacak ki, kk gzleri eytanlkla frl frl dnen bu ufak tefek paaya,
Damat Ferit Paann o tarihlerde herkese yapt bask ve igal kuvvetlerinin divan- harp kararlarn
engellemelerine ramen beni tutuksuz yarglanmak dncesine ynlendirmi bu ekilde
soruturmann biraz daha derinletirilmesi bahanesiyle hapishaneden karlmtm. Fakat hi
unutmam, paa bakanlk odasnn yannda kk bir kalemde beni huzuruna kabul ederek Seni
bundan sonra rahat brakmazlar, bir defa suikast ve rgt diye ismin km, akln varsa kaarsn,
ben zamannda ayn yolda yrdm bir arkadaa bu kadar iyilikte bulunabilirim demiti.
Krt Mustafa Paa haklyd. stanbulda kalmam elbette de tehlikeli saylrd. Fakat kurulmu byk
bir gizli rgt yzst brakamazdm. Antlama yllarnn bu ilk aylarnda merhum Kavakl Fevzi
Paayla sk sk gryordum. Paa, stanbul hkmetinin en gvenilir adamyd. zmirin igalinden
evvel genelkurmay bakanyd, igalden sonra da aradan bir sre geince gene Salih Paa
Kabinesinde savunma bakanl yapyordu. ok dindar ve drst bir insan, iyi ahlak sahibi bir
kumandan olan Kavakl Fevzi Paa ile aramz son derece iyiydi. Paa, Anadolu harektnn daha
bandan taraftaryd. Mustafa Kemali tanyor, seviyor, onun mutluluu iin dua ediyordu. Mustafa
Kemal Paa da, kendisinin bir an nce Anadoluya gelmesini istiyordu. Bu olanak bir atama eklinde
olamazd. Zira Vahdettinin de merhum Kavakl Fevzi Paaya gveni vard. Onu gz nnden
uzaklatramazd. Fakat stanbul resmen igal edilip paa da iki hafta dayandktan sonra bu iin
olmayacan anlam, gizli rgtmzle ilikiye geerek Anadoluya gnderilmesini istemiti.
Anadoluya alan yollardan biri Beykoz zerinden gidiyordu. 1 Nisan gecesi Fevzi Paay,
Jandarma Subay Salih Kln kumanda ettii bir mfreze bu gizli yollardan fakat sanki teftie giden
bir kumandan gibi gtrm ve Ankaraya kadar ulatrmt. Gitmeden evvel Fevzi Paa bana,
Hsamettin, bir sre sonra seni de orada bekleyeceiz.
rgtn gvenilir kiilere brakr, kalkar Ankaraya gelirsin. Seni Mustafa Kemal Paaya
tantrm. Orada daha iyi alma frsat ve olana olacaktr. Kurmay subaylar arasnda gizli bir rgt
kurulacaktr. Bu zellikle istihbarat iidir. Gizli dosya tutulacaktr. Senin Tekilt- Mahsusadan
bunca deneyimin var. Bu ite baarl olacan umuyorum demiti.
Paa Ankaraya varp, Mustafa Kemale kavuunca ve nemli grevler stlenince haber stne
haber yollayarak biran evvel gelmemi istemiti. Bir gece hi unutmam, Topkapda gizli olarak
toplandmz bir yerden arambadaki evime dnyordum. Byle gecelerde ilgi ekmemek iin
Bektai babas kyafetine girer, elime bir sopa, bir de fener alr, ge vakit sokaklardan geerdim.
Fakat aksi bir rastlant o gece bir Fransz devriye-siyle karlamtm. Yanlarnda bir de Ermeni
tercman vard. Tercman bana, Sen kimsin, nereden gelip nereye gidiyorsun? diye sormutu.
Ben Hac Bektai Veli kullarndanm, tekkeden gelip evime gidiyorum.
Gecenin bu saatinde mi?
Bizim ibadetimiz geceleri olur, biz hocalar gibi yalnz be vakit namazla yetinmeyiz, zikrederiz,
ibadetimiz gizlidir. Gsteri yapmayz. Allahn huzurunda saatlerce dururuz.
 Ermeni, hayretler iinde yzme, bamdaki klaha, belimdeki kuaa, stmdeki cbbeye bakyor,
akna dnm vaziyette ne diyeceini bilmiyordu. Merak edip de srtm okasa, gsm yoklasa,
belime el atsayd, benim bir krtasiyeci dkkn gibi her tarafmda ktlar bulunduunu anlayacak ve
o zaman nasl bir tekkeden geldiimi ve nasl bir eve gittiimi renecekti. Fakat Ermenide o kadar
akl yoktu. Onun ii yalnz tercmanlkt, dnd ve Franszlara bir eyler syledi. Onlar da bir vie,
vie ektiler. stelik beni selamladlar. Ben yoluma devam ettim. Fakat bu gece devriyesi bana ilk
tehlike iaretini veriyordu. O gece nasl ecel teri dktm hl hatrlarm. Yakalansam idam
edilmem iten bile deildi. nk bu gizli belgeler Anadoluyla iletiimimize, stanbulda
dattmz bildirilere aitti. Her ey ve btn kimliimiz olduu gibi meydana kabilirdi. Ankarada
Genelkurmay Bakanlnn srarl davetlerine artk uymak gerekiyordu. rgtmzde gvenilecek
birok arkada vard. Beraber ie baladmz ve rgt kurduumuz arkadalarm Yzba Emin Ali
Bey, Hkimzade dier adyla Cambazn damad Topkapl Mehmet Bey, muhasebe ilerinde
Topkapl hsan Bey vard. Bunlardan baka silah ve cephanenin askeri ambarlardan karlp sevkini
yapacak, o tarihte Ar Topu Yarbay Halil Kemal Beyi ve btn bu gizli rgtlerin bana
geirilebilecek stanbul Merkez Kumandan eski arkadamz Svari Albay Esat ve Piyade Yarbay
Hafz Besim Beyi dnebilirdik. rgtn bakann Ankara atayaca iin bizimle ilikide
bulunacak drt arkada ararak onlarla gizlice grtm. Bunlarn iinde Topkapl Mehmet Beyle
gizli bir ifre hazrladk. Anadoluya geenlere vize veren nc Karakol Tekiltnn merkez
ynetimiyle de anlamtm. Kam bir talyan gemisiyle olacakt. Gezi belgem Karakol
Tekiltyla talyanlar tarafndan dzenlenecekti. Samsunda Milli Emniyet Amiri Muhtar Bey, A. P.
dediimiz Askeri Polis tekilatn idare eden Topu Yzbas Kozanl evket Bey ve bunlarn
yardmcs Samsun Merkez Kumandan Svari Binbas Ferit Bey durumdan haberdar edilmiti.
Ailem daha nce Samsuna gittii iin orada hazrlanm bir ev de bulmak mmknd. 1920 senesi
Aralk aynn souk bir gnnde talyan bandral bir vapura sivil bir yolcu gibi binmi, Kz
Kulesinden ve Bykdereden kolaylkla gemitik. Zira talyanlar, hibir zaman ne bizim
kontrolmze, ne de ngiliz sansrne izin vermiyorlard. talyanlardan baka kimsenin inceleme
yetkisi yoktu. Drt gn drt gece kamaramdan dar kmayarak, baka yolcularla grmeyerek
frtnal bir yolculuktan sonra Allahn yardmyla Samsuna ulatm. Yanmda elik eden kimse
yoktu. Byle bir yolculuk ok daha rahat ve gvenliydi. Beni karlayanlar iinde isimlerini saydm
resmi kiiler olduu gibi rgtmzn en nemli ajanlarndan biri olan Galip Vardar da vard. Onunla
kucaklatk. Kendisine durumu sordum. Anadoluya alan iki kapnn da tam anlamyla gvende
olmadn bana syledi ve ilave etti: Beyim, buradan kimler girmemi ki, eer herkesi Anadoluya
sokarlarsa milli direnii iinden vururlar. Dmanla savamaya lzum kalmayacak.
Ne diyorsun, Karakol Tekiltnn mhryle gelenler de mi yledir?
Daha nce Mustafa Sagir bu mhrl belgeyle Anadoluya gelmedi mi? Onlar da yanlabilir. Bu
ii bu iki kapda ok sk tutmal.
Galipin hakk vard. Birok vatanseverin arasna kt niyetliler de karabilirdi. Aklma derhal o
geldi. stanbulda bize Ferit Paa Yalsnn gizlerini zen ve sr ktibinin sr tutmayan kzndan
birok isimler alan bu zeki ve akgz delikanly Samsun kapsnda nbete sokmak lazmd. Hemen
ona dnerek Galip, sana Samsun kapsnn nbetiliini veriyoruz. Burada kalacak ve ku
uurmayacaksn dedim.
 Gzleri her zamanki gibi sevinle parlad. Zamannda kuzu gibi uysal, zamannda kaplan gibi
atlgan, cesur ve zeki olan bu arkadamz bu kapda kalacakt. nebolu kapsna da Albay Nidai Beyi
kurmay subay olarak grevlendirdim. stanbul Savunma Bakanl ktiplerinden Topkapl Bican Bey
(Bacolu) de Ankaraya gelerek piyade ubesinde yeni bir rgtn bana geirilmiti. Bu
arkadamz da stanbul Savunma Bakanlnn gvenilir drst ve namuslu bir memuruydu. Zaman
zaman neboluya giderek buradan giren, kan subaylar inceliyordu.
Samsunda bana Milli Emniyet mdr ve A.P. Tekilat reisi, K.G. parolal Karakol Tekilt
mhrlerinin geersiz klndn, yeni kurulan ve amac silah ve cephane karmak olan Felah
Grubunun mhrlerinin geerli olduunu sylemiti. O srada Samsuna gelen bir ifreli telgrafta
Fevzi Paa Hazretleri aynen yle diyordu:
stanbuldaki gizil rgtn bakan Svari Yarbay Hsamettin Bey derhal Ankaraya hareket
ettirilmelidir.
Derhal Ankaraya hareket etmem bu Samsundaki nemli incelemeleri yarda brakabilirdi. Paaya
ifreli telgrafta verdiim cevapta birka gn izin verilmesini dilemi ve bylece Samsunda kalmaya
ve ok faydal iler grmeye gcm yetmiti. Samsunda kalmn en nemli nedeni Pontus etelerine
kar alnan nlemleri yakndan incelemekti.
 SAMSUN KAPISINDA PONTUS YKLER

Samsuna ayak bastktan sonra kavutuum arkadalar iinde vaktiyle Adliye Tutukevinde beraber
yattmz arkada da oradaydlar. Bunlar Bican Bacolu, Piyade Yzbas Asm ve Savunma
Bakanl naat ubesi eski memurlarndan Enver Beylerdi. Dier taraftan stanbulda gizli
rgtmze katlm arkadalardan bazlar da bulunmaktayd. Bunlar arasnda Komiser Fehmi,
kardei Sait, Kemal, Arap Hayri ve inzibat subaylarndan Yzba Selami Beyler vard. Bu
arkadalarn her biri insan tanyor, antlama yllarnda stanbulda kt ruhlu kimseleri olduka iyi
bir ekilde saptam bulunuyordu. Bunlardan bir ksm Hrriyet ve tilaf Frkasnn, bir ksm da
lml Hrriyet ve tilafn toplantlarna girmi, orada konuulanlar not alm kiilerdi. Samsun
kaps, Pontusularn ykleriyle heyecan iindeydi. Birok dramatik tablo anlatlyor, Rumlarn
taknlndan bahsediliyordu. Btn Karadeniz kylarndaki Mslman olmayanlar, Pontus devleti
kurmak iin ayaklanmlard. Bunlar kyleri kasabalar basan, rza, namusa saldran, mal ve serveti
yama eden birtakm zorbalard. Balangta halk arm, neye uradn anlayamamt. Asrlarca
beraber yaad bu adamlarn bir gn marp ayaklanacaklarn, dnk efendilerine kafa
tutacaklarn kim dnebilirdi. Olaylarn en kt taraf Anadoluya girilen bu en byk kapda i
younluu ok olduu iin askeri polis rgtnde grevlendirilmi bulunan Yzba Kozanl evki
Bey tek bana ve yardmsz kalmt. Kendisine baz arkadalar vereceimi bildirmi ve onu biraz
rahata kavuturmutum. Dier taraftan Samsundaki Tmen Kumandan Albay Veysel Bey,
Amasyadaki Merkez Ordusu Kumandan Nurettin Paaya ifreli telgrafla benim Samsuna
geldiimi bildirilmi, paa cevabnda aynen yle demiti: stanbuldaki gizli tekiltn bakan
Yarbay Hsamettin Bey, benim Samsuna gelmemi beklesin, ondan sonra Ankaraya hareket etsin.
Gerekten de ertesi gn Nurettin Paa Amasyadan kalkarak Samsuna gelmi ve beni de tmen
kararghnda kabul etmiti. Paayla nceden de tanm bulunduumuz iin bu grme iki birbirini
seven arkada arasndaki grme erevesi iinde gemiti. Nurettin Paa, Pontusularn s
rekli eylemlerinden son derece zgnd. Rum etelerine kar savamakta olan Trkleri
glendirmekle beraber, paa babo etelere deer vermiyor, ordunun gcnn daha etkili olacana
inanyordu. Nurettin Paann ikinci etkisi de Anadoluya stanbuldan eitli kimlik ve temiz
belgesiyle birok pheli kiinin gelmesi durumuydu. Buna nasl are bulacamz benden sorunca
kendilerine yle bir neride bulunmutum: Paam, phe yok ki Samsun kapsnn selameti buraya
ayak basan kimselerin tannabilmesi ve kimliklerinin saptanmasyla olabilir. Elinizde halen burada
gizli rgtmzde alm ve meslekleri polis olan birtakm kiiler vardr. zin ve onay verirseniz bu
kiileri burada grevlendiririz.
Nurettin Paa biraz dndkten sonra, Gzel ama bunlarn da asker olmas lazmdr. Askeri polis
olan A. P. de ancak subay altrrm demiti.
Peki paam, bu sorunu da zelim. Serezli Galip Bey arkadamz evvelce polis siyasi ubede
baarl bir memur olarak tannmtr. Ayrca gizli rgtmzde Ferit Paa Yalsndaki gizleri
zm, Anadoluya gnderilenlerin listesini elde etmitir. Burada ondan daha uygun bir kimse
bulmak olanakszdr.
Bu ok gzel Hsamettin Bey. Serezli Galip Beyi kabul ettim. Baka?
 Bundan baka Yzba Selami Bey de stanbuldan buraya gnderilmi bir arkadamzdr. O da
zellikle ordudan olanlar tanmaktadr. Bunlardan baka sivil olarak A. P. ye yardmc
arkadalarmz da vardr. Onaylarsanz bunlar arasnda grev taksimi, i blm yapalm.
Hepsini kabul ettim. Hsamettin Bey, bunlar ltfen siz dzenleyiniz. Samsun kapsnn gvenliini
salaynz.
Paann kararghndan byk bir huzur ve umutla kmtm. Zira Nurettin Paa, aklc olan her eyi
kabul ediyor, herkesin uzmanlna ve bilgisine deer veriyor, detaylara asla girmiyordu. Samsun
kapsnda aldmz bu ciddi gvenlik nlemleriyle Pontusularn stanbula gidip gelmeleri
imknszlam, bylece onlar besleyen bir merkezden yoksun kalmlard. nk grevli arkadalar
bu kapda ku bile uurtmamlard. Samsun kapsnn gvenlii salanrken nebolu kapsn da bo
brakamazdk. nk bu tarihte milli hkmetin egemen olduu ksma girecek iki yol vard.
nebolunun gvenlii Yarbay Nidai Beyde olmakla beraber, stanbulda savunma bakanlnda
alm bulunan ve Hrriyet ve tilaf Frkasna bal subaylarla Halaskaran Grubuna dhil ve
Kuvay nzibatiye tekilatlarna girmi bulunan ordu mensuplarn bilen ve Kzl Haner Cemiyetiyle
dier zararl rgtlerde de grev yapm olanlar tanyan Bican Bey de Ankarada almakla beraber
sk sk nebolu kapsn
denetimle grevlendirilmi, ad geen bu grevi stn bir baaryla sonulandrmt.
nebolu kapsnda Bican Bey greve balamadan evvel A.P. Tekilatnn bakan olan Piyade
Binbas evki Bey, yalnzlktan dolay birok szmalara meydan vermiti. Binba evki Beyden
sonra Svari Yarbay Nidai Bey ve ondan sonra da Jandarma Yzbas Kemal Bey zamanlarnda
Ankaradan neboluya gelip giden Bican Bey, nebolu kapsnn btn giri kn ve gelip
gidenlerini kimliini olduka baarl bir ekilde saptayarak Anadolu ve Milli Mcadele iin son
derece nemli grevler yapmtr. Bir sre sonra Bican Beyi beceri ve baarlarndan tr
Anadolunun gney kaps olan Antalyaya gndermitik. Zira o tarihte Antalya talyanlarn igali
altndayd. Buradaki talyan konsolosluu kuryeleri zmire ve zmirdeki Yunan kuvvetleri de
Antalyaya gelip gidiyorlard. Antalya kapsnda da deneyimli bir arkadaa gereksinim vard. Derhal
Bican Beyi Antalya kapsna gndermitik. Bylece oradaki A.P. Tekilatna byk hizmetler
etmiti. Lozan Barndan sonra stanbuldaki resmi dairelerin tekiltlarn milli hkmetimiz adna
temizlemek ve yeniden dzenlemek greviyle gnderilen Selahattin Adil Paann emrine verilen
Bican Bey (Bacolu), paann da baard dzenleme iinde birinci derecede etkin olmu, bu
temizleme ii tam bir tarafszlk ve adaletle tamamlanmt. Daha sonra Halk Partisinin stanbulda
kurulan Fatih ilesinde, Topkap, ehremini ve Aksaray semtlerini kapsamak zere geni bir blgenin
parti bakan olmu, rgtl ve iyi davranyla Mslim, gayrimslim btn halkn sevgi ve
saygsn kazanmtr. Daha sonra da ehir meclisinde, daimi encmende alm olan Bican Beyi,
gerek mtarekede, gerekse bar yllarnda lkeye hayrl, faydal ve onurlu ilerin banda grmekten
dolay kutlamak grevimizdir.
Samsunda bulunduum gnlerde stanbulda gizli rgtmzn nemli kiilerinden biri olan
Topkapl Mehmet Beyin de para istemek zere Samsuna geldiini renmitim. Mehmet Bey,
Yzba Asm Beyle yanma gelerek stanbuldaki gizli rgtn giderlerine karlk olmak zere bir
miktar para verilmesini nermiti. Ankaraya gitmeden rtl denekten para bulmak olanakszd.
Fakat Yzba Asm Bey, vaktiyle bizim gibi Adliye Tutukevinde yatm olan ve oradan da tandm
Einli tccarlardan, imdi ismini hatrlayamadm bir kasaptan, dzenlenen senet karl bin lira
bulmutu. Bu paray Topkapl Mehmet Beye vererek ona unlar tlemitim: Kardeim Mehmet
Bey, Fevzi Paa Hazretleri, Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin de onaylarna sunup olurlarn alarak
benim buradan M. M. Grubunu (Mdafaa-i Milliye stihbarat Grubu) kurmam ifreli telgrafla
bildirdiler ve bakanl da bana verdiler. rgt kurduktan sonra onaylarna sunmak zere
Ankaraya gideceim. Sen de stanbuldaki gizli rgtmze bu durumu bildir. Ankaradan
gndereceim emirleri, istihbarat, tekilat, propagandac arkadalara hemen duyur. Aramzda bir
de gizli ifre vardr. Onu kullan. Buraya top, tfek, cephane, askeri levazm, tbbi malzeme, ne
bulursanz, elinize ne geerse gnderiniz. Samsun ve nebolu kaplar rgtmze daima aktr.
stanbuldaki rgtn merkez ynetiminde sen, Yzba Emin Ali ve Topu stemen Muhlis, gizli
rgtmzden olmakla beraber Kuvay nzibatiye tmenlerinden birinde bizim isteimizle topu
kumandan olarak grevlendirilen Erzurumlu Kemal Bey (Koer, emekli general) ve bu rgtn
muhasebesinde de Adliye Tutukevinde arkada olduumuz Topkapl hsan Beyi grevlendirdiimi
kendilerine derhal sylersin.
Topkapl Mehmet Bey szlerimi aynen uygulad. M. M. Grubunun parolas demirdi. Bu grubun
yapaca grev, sadece istihbaratt. Mehmeti, Serezli Galiple grtrdm. stanbulda, zellikle
siyasi ubede alt zamanlarda birlikte olduu gizli istihbarat arkadalarn Galip Bey bir liste
halinde Topkapl Mehmet Beye vermiti. Bunlar; Sivil Polis Halit, Sar Kazm, Hac Adil Beyin
Muhafz Komiseri Besim, Zarc Tevfik, Abdlmecit Efendinin Diibas ahap, Balizade mer,
ttihat ve Terakki devrinin Hapishaneler Genel Mdr Selanikli brahim, Serezli erkez Ahmet,
Damat Ferit Paa yalsnn muhafzlarndan Polis Bonak Haim, Siyasi ubeden Arap Sait, Siyasi
ubeden ktip Ltfi, kinci Ksm Ba Memuru Hseyin Rza, Jandarma Hasan, Ermeniden dnme
Hasan, ehzadebanda ayc Seyfi, ayn yerde Berber Galip, Hukuk rencilerinden Saim
(Ankarada Baro Reisi), Polis Mfettilerinden Serezli Muhip, kundurac Hasip, Siyasi ube Memuru
Tevfik Beyler M. M. Grubuna ilk giren vatandalardr.
 ANKARADA LK GNLER VE GZL GREVLER

Birka gn kalacamz umduum Samsunda birka hafta kaldktan, Pontus davalarn dinledikten
ve gizli rgtmzn nemli elemanlarn Anadolunun bu en nemli kapsnda greve soktuktan sonra
karl bir k gn yola kmtm. O sene herkesin hayreti, ender grdkleri karla karlam
olmalarndan ileri geliyordu. Ailemi imdilik Samsunda brakmay uygun bulmu ve yalnz olarak
yoluma devam etmitim. Hareketimden nce bana gerekli olan arabay ve emrime verecei eri de
Samsun Merkez Kumandan, o tarihte rtbesi svari binbas olan Ferit Beyle grerek
salamtm. Yalnz Samsun Muhafz Tabur Kumandan Demir Ali Bey bana (daha sonra paa),
Birka gn nce kz kardeimin olu Temen Niyaziyi, dalarn karl olmas ve yollarn
Pontusular tarafndan tutulmu bulunmasndan gnderemedim. Gene sen bilirsin ama yola kman
hi nermem dostum demiti. Ben de kendisine, Ben mutlaka yola kacam. Genelkurmay Bakan
Fevzi Paa Hazretlerinin emri vardr. Arzu ederseniz kz kardeinizin olunu da verin, onu da
Ankaraya gtreyim dedim. Demir Ali Bey bu nerimi kabul etmi ve arabaya mz
yerlemitik. Kar durmadan yayor, arabamz ve arabacmz ok zor bir duruma sokuyordu. nl
Mahmur Dalarn geerken Pontusularla arpm Giresunlu Topal Osman Aann emrindeki
etelere rastlamtk. Bir tarafta durarak bu arpmay izledikten sonra Rumlar pskrtlm ve milli
eteler bizim arabamzn etrafn sarmt. Bizi rendikten sora drt atl muhafz verdiler. Onlar
yollar biliyorlard. Bizi dalarn geit verdii gizli yollara srdler. Zira stanbul hkmetine bal
Diikitli ve Krt Hasan eteleri de bu taraflarda faaliyetteydiler. ayet yakalanrsak, Kemalist
diyerek bizi kuruna dizdirmekte zerre kadar dnmeyeceklerdi. Sonuta salkl bir ekilde
Ankaraya vardk. Bir otele yerletikten ve tra olup ykandktan sonra, giyinip hazrlanarak o tarihte
Genelkurmay Bakan ve Milli Savunma Bakan olan merhum Kavakl Fevzi Paa Hazretlerinin
huzuruna kmak zere dairesine gittim. Yaverleri Temen Trabzonlu Ali Beyle grtm, O beni
grnce, Ho geldiniz Hsamettin Bey, paa hazretleri sizi ne kadar bekledi bilseniz dedi.
Hayrdr inallah ne var, ne oldu? Emirleri nedir?
Ankarada milli hkmetin kurulmasyla beraber Genelkurmayda bir gizli istihbarat ubesi
kurulmutur. Buraya balangta Kurmay Yzba skender Bey bakyordu. Ondan sonra bu ube
bakanlna Kurmay Yzba Recep Bey (Peker) getirilmiti. Fakat Mustafa Kemal Paa, kendilerini
Byk Millet Meclisine genel ktip olarak ataynca gvenilir bir insan olarak Fevzi Paa Hazretleri
de nceden beri tand sizi Reis Paa Hazretlerine sundular. Mustafa Kemal Paa da bu neriyi
kabul ettiler. Size ifreli telgraf ektik. Yalnz zel olarak syleyeyim ki buna kar kanlar oldu.
Olabilir, yalnz hakkmda gvensizlik gsteren kimdir, renebilir miyim Ali Bey?
Kimseye bir ey sylememeniz kouluyla. Genelkurmay Bakan Vekili Kurmay Albay Salih Bey.
(Omurtak). Ya, peki Salih Bey benim iin ne dedi?
Paam demi kurmaylar arasnda bunca kurmay subay varken Hsamettin Bey gibi kurmay olmayan
ve stanbul hkmeti tarafndan emekli edilmi bir kimseyi grevlendirmek doru olur mu? Bu,
arkadalar arasnda mthi bir dedikoduya yol aar. Fevzi Paa da reis vekiline siz kimi uygun
gryorsunuz deyince Salih Bey Kurmay Binbas kr Ali Beyi nermi.
Paann yaveri ve emir subay Trabzonlu Ali Beye dedim ki; Peki o halde beni buraya niye
arttnz?
ki sebeple Hsamettin Bey. Genelkurmay bakannn emri, sizin milli hkmet kadrosunda tekrar
resmi greve alnmanzdr. Sonra da paa hazretleri, kendi zel istihbaratnda mavir olarak sizi
grevlendirmitir. kr Ali Bey, Genelkurmay Gizli stihbarat ubesinin bakandr. O grevi
yrtecek, siz paann ahsna bal kalacaksnz ve kurulacak M. M. Milli Mdafaa Tekilatn
bamsz yneteceksiniz. Bu rgtn stanbuldaki gizli rgtle ilikisi ve iletiimi olacak ve i
birlii yapacak.
Fevzi Paann emir subayyla sohbet ederek durumu anladktan sonra biraz bekledik. Genelkurmay
bakan ieride tra oluyordu. Biraz sonra kan berberi derhal tanmtm. Bu, stanbullu bir Rumdu
ve gizli ilerde ngilizler eminde almt. Resmi, bizim dosyalarda bulunuyordu. Huzura kabul
edilip de Fevzi Paa Hazretlerinin iltifatna saygyla teekkr ettikten sonra, Paam, sizi tra eden
berberi tanyor musunuz? dedim.
Merhum Fevzi Paa Hazretleri gayet temiz ve ak bir kalple; Yoo... Nereden tanyacam, burada
emir subaym Ali Bey, inaattaki erler iinden semi. Allah iin adamn eli pek hafif, mkemmel
tra ediyor dedi.
Af buyurun paa hazretleri ama bu Rum berber, bizim gizli rgtmzn dosyalarnda bulunan bir
adamdr. Buraya, huzurunuza kadar girebilmesi alacak bir ey. Allah korusun adamlar, suikast dahi
yapabilir deyince Fevzi Paa hi unutmam, yerinden kalkarak, Ne diyorsun Hsamettin Bey? diye
hayretini belirtmi ve derhal huzuruna ikinci bakan Salih Beyi artmt.
Salih Bey, siz Genelkurmayn ikinci bakansnz. Aylardan beri bir Rum berber, elini kolunu
sallayarak odamza giriyor, samz, sakalmz kesiyor, Farknda bile deilsiniz. Emekliye ayrlm
dediiniz ve kurmay olmayan Hsamettin Bey, daha ayan atar atmaz bu adamn kim olduunu bulup
kard.
Salih Bey fena halde armt. Utand.
Aylardan beri buraya giriyor, ok gzel Trke konuuyor. Rum olduunu fark edemedik. Bana hep
Trk ve Mslman gzkt. Ordularmzdan, yaknda balayacak sava planlarmzdan epey eyler
rendi. Boazma usturasn dayam bir adamn vaktiyle stanbulda ngilizler hesabna alm bir
kimse olduunu dndke deli olacam geliyor. Teekkr ederim Hsamettin Bey.
Salih Bey paay selamlayarak dar kt. Fevzi Paa, beni yanna oturtarak sordu:
imdi burada nasl alabileceksin Hsamettin Bey?
Paam, resmi greve atanmama teekkr ederim. Askerlik hizmetime tekrar balayacam iin
dnyalar benim olmutur. Kurmay olup olmaymn burada uyandrd dedikodulardan etkilenmedim
deil. Fakat sorun bir iin baarlmasdr. Gizli istihbarat, teknik mesele olmaktan ok deneyime
dayanr. Dhiliye Bakanlnn bile birok gizli servisleri varken Genelkurmayn emrinde daha
mkemmellerinin olmamas gariptir. Burada da gizli rgte gerek vardr. Paam! Evvela ordumuzu
ieriden datmak isteyecekler bulunacaktr. Sonra da stanbulla kendi bana ve gizli bir ifreyle
anlaacak bir rgte gereksinim olduu aktr. Bu da ahsnza bal ve emrinizde olmaldr.
Peki, o halde gizli rgte ne isim vereceiz?
Uygun bulursanz buna M. M. Grubu diyelim. Amac da milli ordumuzu gl bir ekilde meydana
karmak iin stanbuldaki askeri ambarlardan silah elde etmek olsun.
Peki, stanbuldaki silahl kuvvetlerin ad Msellah Mdafaa-i Milliye oldu. Bunun bana kimi
geireceiz? Arkadalarnz siz daha iyi tanrsnz.
Eski Merkez Kumandan Albay Esat Bey (eski bakan zzet Paann kardei) ve yardmcs da
ikinci bakan olarak Yarbay Hafz Besim Bey atanrsa iyi olur. Bu ikisi paam, alkan, drst
arkadalarmzdr.
Bu da mkemmel, daha baka kimler var?
Benimle iletiim kurmak zere Topkapl Mehmet Beyi, gizli istihbaratmzda alacak olan ve
ifrelere bakacak olan Yedek Subay Necmettin Beyi, hesap ilerine bakacak olan hsan Beyi size
ok gvenilir kiiler olarak sunabilirim.
Paa hazretleri benim bu konudaki aklamalarm dinledikten sonra bana Peki Hsamettin Bey,
hemen rgt kurunuz ve bana getiriniz. Gereken emir ve talimatlar veriniz. Siz, benim ahsma kar
sorumlusunuz. Kimseye hesap verecek deilsiniz ve kimseye de kendinizi tantmaya zorunlu
deilsiniz. Sizi bir sre sonra Mustafa Kemal Paa Hazretlerine gtreceim. Paann bu rgtten ve
sizden memnun kalacan umuyorum dedi.
Fevzi Paa hazretlerine gnl alc szleri ve sevgilerinden dolay teekkr ederek yanlarndan
ayrldm. Bana ayrlan odada ie baladm. Ksa zamanda M. M. Grubuna ait her trl noksanlar
tamamlanm, stanbulda ve Ankarada bu rgtte grev alanlar ie balam, Samsun ve nebolu
kaplar ve burada nbete giren arkadalarmz merkezle dzenli iletiime girimilerdi. Nitekim bir
sre sonra Trkiye Byk Millet Meclisinde iki grup oluup Mustafa Kemal Paa iin baz suikast
hareketleri dnlnce Ankarada bile gizli rgtmzn olaanst yarar grlmt.
M. M. Grubunun bakanln yklendikten sonra stanbula, grup idare heyetine Topu Yarbay
Kemal Beyi, hesap ilerine Topkapl hsan Beyi ve dier ye olarak Hkimzade Topkapl Mehmet
Beyi atadk. Belirtilen grubun yardmclarna gelince, o tarihte Harbiye Dairesi ube mdrlerinden
Topu Yarbay Salih Beyi ve gene yardmc olarak Topu Yzbas Zeki Beyi semitim.
Msellah Mdafaa-i Milliye tekilat ynetim kuruluna gizli rgtmzden stanbul Merkez
Kumandan Yardmcs Svari Binbas Ferhat Beyi (sonradan paa) yetkili klmtm. Ferhat Bey,
stanbulda gmrk hamallarnn reisi zverili Salih Reise emir veriyor, o da kendi adamlar
araclyla ve hamallarn da abasyla bu karlan silah ve cephaneleri mavnalarla gemilere
yklyordu. Anadolu kaplarna gnderilen, gvenilir arkadalarmzn almalaryla bu kymetli
malzeme yerlerine vaktinde ulatrlabiliyordu. Szn ksas, 1921 senesi bandan itibaren barn
imzalanmasna kadar sava yllarnda ve bar anlamasndan sonra da siyasi meselelerde M. M.
Grubunun ok byk hizmetleri grlmtr.
 EYH SNUSNN ANKARADA GERD GNLER

slam lkeleri ve slam liderleri arasnda halifeye kar alnan olumsuz cepheyi ykmak ve
imparatorluun paralarn ana vatana daha kuvvetle balamak amacyla ve slam dnyasnda sahip
olduu sayg ve sevgi deer mevkiden faydalanmak zere halife ve padiaha byk bir hizmet etmek
isteiyle yurdumuzu ziyaret eden eyh Snusi, ne yazk ki savan birdenbire sonulanmasna ve
Mondros Atekesinin dramatik uygulamalarna tank olmu, Sultan Vahdettinin uygun bulmasyla bir
sre Bursada oturduktan sonra gene halifenin ve onun hkmetinin isteiyle bu defa da padiaha kar
ayaklanm saylan, millet iin savaanlar, Anadolu hkmetini balla ve boyun emeye davet
etmek gibi zorlu bir grevi yklenerek yola karlmt. Mustafa Kemal Paa ile grecek, onun ve
emir ve kumandas altndakilerin padiaha kar balln salayacakt. te Snusilerin saygn eyhi
bu amala Ankaraya gelmi ve ilk grmeler yaplmt. Fakat Ankarann temiz ve yurtsever
havasn soluyan eyh Snusi Hazretleri, Kurtulu Savann deerini ve ieriini hemen anlam,
tutulan yolun doruluunu ve nemini kabul etmiti. te o zaman eitli Anadolu ehirlerinde bu
savamn uygulanmasn yakndan grme arzusunu duymu ve bu arzularn yerine getirdikten sonra
Afrikaya tekrar yurtlarna dnmek istemilerdi. Dn karar gerekleince onurlarna verilen
ziyafette Byk Milet Meclisi Bakan olarak Ebedi efimiz Mustafa Kemal Paa yle bir konuma
yapmlard:
Sayn efendiler, 1912de talyanlar vatanmzn ok deerli bir paras olan Osmanl Afrikasna
hepinizin bildii gibi saldrmlard. Ben bir rastlant sonucu o srada stanbuldaydm. Birka gnlk
incelememde Afrikadaki kuvvetlerimizin bu saldry engelleyemeye glerinin yetmeyeceini
saptadm. Devletin iinde rpnd belalar bu saldry engellemeye olanak vermiyordu. Bu dava
her eyden evvel kuvvetli bir donanmaya lzum gsteriyordu. Yerel direnii glendirmek iin birok
subayn sivil kyafetle ve eitli yollardan bu uzak Osmanl lkesine komas gerekiyordu. Ben de
ayn eyi yapm ve Msr yoluyla Trablusgarpa ulamtm. Yolda Msrda ngilizlerin
Mslmanlara uygulad ikence ve
baskya tank olmu ve hatta orada grdm manzara kalbimdeki gayreti sarsmt. Fakat sknt ve
eziyet dolu bir yol gidip Bingaziye vardmz zaman orada soylu insanlarn, kahraman direniilerin
topland bir kta bulunduunu anlamtk. Bize byk bir itenlik ve zveri gsteren Snusileri,
tarihin szle anlatlmaz kahramanlar olarak selamlamtk.
Sayn efendiler, Snusiliin ve Snusilerin ne olduunu doal olarak biliyorsunuz. Bir tarih vermek
gerekirse 1830da Franszlarn slam lkelerinden Cezayiri ele geirdikleri srada ite Afrikann bu
parasnn da bir gn gelip igal edileceini tahmin ederek oraya km ve rgtlenmi temsilcisi
olan nl ve byk bir ailenin sayg deer temsilcisi olan Es-seyyid Muhammed bin Ali Es-snusi
Hazretleri, doudan batya ve btn Afrikann kuzeyinde insanln ve slamiyetin gerek
mutluluunu glendirme amacyla varlklarna ve bamszlklarna dnyay sayg duyurmak
amacyla oluturduu bu kurulua Snusi adn vermiti. Bu rgt slam lkelerinin her tarafnda
rastlanan dier tarikatlar gibi sadece dini ierikli deildir. Bu rgt ayn zamanda siyasi amalar da
izleyerek bu blgede yaayan Mslmanlarn bamszlk ve zgrln de salamak amacyla
oluturulmutur. 90 seneye yakn bir sre iinde bu rgtn gsterdii emek ve savam, kararllk ve
cesaret biz Trkler ve Mslmanlar iin vgye deer bir rnek oluturmaktadr. Ellerinde kuvvetli
silahlar ve yeterli cephane olmadan uygar dnyann kusursuz donatlm ordusuna ve iyi dzenlenmi
donanmasna kar bu bir avu direniinin elde ettii baar, her zaman dikkatlerimizi beeni ve
vnle kendi zerlerine ekecektir. Kuvvetli bir donanmann korkutucu bombardmanlarna ve sahile
dkt binlerce kiilik dzenli ktalarna kar giritikleri bu direniin insan zerinde brakt hayret
ve ders, bize imdi giritiimiz savalarda byk bir cesaret alamaktadr. imdi aramzda konuk
olan byk dostumuz eyh Snusi Hazretleri, byk bir ansszlk eseri yapacaklar kutsal grevi
savan aniden bitii nedeniyle yapamamlardr. Padiahn dileklerini yerine getirememilerdir.
Fakat dmanlarmzn son ve byk darbesi olan 16 Martta stanbulu resmen ele geirmesiyle
ortaya kan kt tabloya istemeden tank olmular ve bu nedenle giritiimiz byk savaa doal
olarak can ve gnlden inanmlardr. Bugn vatanmz grlmedik tarihi bir gn yaamaktadr. Bugn
eyh Ahmet Es-erif Snusi Hazretleri karlatmz bu talihsizlie kar savamz hakl bulmular
ve bizi bu yolda yreklendirmilerdir.
Kendileri imdi Afrikada bulunmu olsalard herhalde dmanlarmza vurulacak darbe daha etkin
olacakt. Fakat aramzda bulunmak suretiyle, bize kattklar manevi deer, orada bulunmaktan daha
fazladr. Snusi tarikatnn byk kurucularndan sonra i bana gelen oullar Muhammed bin El-
mehdi, ondan sonra aramzda varlklaryla bize onur ve deer kazandrm bulunan byk din adam
eyh Ahmet Es-erif Es-snusi Hazretleri, babas ve kendileri slam dnyasnda byk bir deer
tayan rgtn en nemli kiileri olarak tarihe gemilerdir. Btn slam dnyasnn sayg ve
sevgisini hakkyla kazanm olan bu tarikat ve onun sekin temsilcisini bakanlnda bulunduum
Trkiye Byk Millet Meclisi adna saygyla selamlar ve kendilerine davamza gsterdikleri soylu
ilgi ve bizi bu yolda savamza devam etmemiz konusundaki yreklendirmelerinden tr teekkrle
hatrlarz. Afrikann en doal bakann, en yetkili hkmdarn ve bize gemiteki szle anlatlamaz
direnileriyle rehber olmu Snusileri de burada kalbimizden gelen en byk deer birlik ve sayg
duygularyla alklarz. eyh hazretlerinin slam dnyasnda yapacaklar hizmetleri imdiye kadar
gemi hizmetlerinden stn olacak ve bu sayede slamn tek umudu olan Trkiye Byk Millet
Meclisi hkmeti, btn dnyann gznde byk bir mevki kazanacaktr. Kendilerini ve soylu
milletlerini gerek ahsm ve gerek Trkiye Byk Millet Meclisi adna kranla selamlar ve
teekkrlerimi sunarm.
eyh Hazretleri de olaanst bir cokuyla u ekilde yant vermilerdi.
slamiyetin yok olmasnn kesin grld alaka bir oluum srasnda Mslmanlarn Mustafa
Kemal Paa hazretlerinin nderliinde ayaklanarak bir milli savaa girimi bulunmalar, slam
dnyasnn yaamasna ve slam dininin sonsuza dek yaayacana en gzel mjdedir. Ben bunu
itenlikle ok deerli bulduumu belirtir ve kutsal abann gerek bir mutlulukla sonulanmasn umut
eder ve gereklemesi iin dua ederim. Belki baz kimseler Cihat gerekli deildir demilerdir.
Hlbuki Peygamberimiz hadisinde slamiyetin kutsallna el uzatanlara kar cihad hakl bir sava
olarak kabul etmitir. Siz de bunu yaptnz, var olunuz. Allah yardmcnz olsun ve sizi mutlulukla
onurlandrsn. Reis paa hazretleri gerek ahsmz, gerek bireyi olmakla vndmz ulusumuz
hakknda pek byk sayg ve sevgi szckleri kullandlar. Kendilerine bu vc szlerinden tr
teekkrlerimi sunarm. Kendi adma bugne kadar dncelerimi slamn ykselmesine yneltmi
bulunuyorum. Bundan byle de tutacam yol budur. Zira akl iin yol birdir sz, davanzn ancak bu
yolda sonuca ulaacanda kimsede phe ve kararszlk brakmamtr. Sizinle beraber savaan ve
baarnza dua eden bir insanm. Amacmz slamn ykselmesidir. Bu neden her ekilde ben ve
lkem hizmetinize hazrdr. Allah yardmcnz ve Hazreti Peygamber arzularnza Allah katnda
aracnz olsun, amin.
eyh Snusi Hazretleri bir sre Ankara, Cebecide kendilerine hazrlanan byke bir evde kalm
ve bu kesine ekildii gnlerinde stanbuldan tandm eyh Ahmet Es-snusi Hazretlerini
ziyarete gitmitim. Alman denizaltlaryla her Afrikaya gidiimde huzurlarna kabul edildiim ve
zellikle Trablusgarpa silah, cephane ve para getirdiim iin beni tanmakta ve fazlaca iltifat
etmekteydiler. O gn de huzurlarnda eski gnlerden laf alm, Enver Paann gayretlerini, slam
birlii urunda verdii byk hizmeti saygyla anm ve aynen yle demilerdi:
Enver Paa gerekten bir idealistti. slam birlii idealleri urunda tm varlyla amaca
balanmt. Fakat bunun gereklemesi ok gt. Mustafa Kemal Paay daha realist buldum. O
kanaatkar ve daha pratik dncelerin sahibidir. Bu nedenle baarl olacana inanyorum. Fakat
bununla beraber Enver Paann giritii abalar da bir Mslman olarak takdir ediyorum.
Bu szlerinden sonra eyh hazretleri, Tekilat- Mahsusay, ttihat ve Terakki liderlerinin halen
nerelerde olduklarn ve ne yapmak istediklerini sormu ve bir hayli vg de bulunmulardr. eyh
Ahmet Es-snusi Hazretleri, Ankaradan ayrlrken, hibir zaman Osmanl hkmdar Sultan
Vahdettin tarafndan Milli Mcadeleye girimi olanlar padiaha balla ve ba emeye davet
etmek zere gelmi bir kimse deil, tamamen aksine stiklal Savamzda balandmz saflarda yer
tutmu bir sava olarak aramzdan ayrlm, gney illerimizi de ziyaret ederek bir sre sonra
lkesine dnmt. Osmanl mparatorluunun her zaman nemsemedii bu en uzak vilayeti
halkndan byk bir sevgi ve yakn bir ilgi grm, o blgeyi idare eden ve Snusi tarikatnn byk
kurucularndan kendi davasna en byk yardm grmt.
 STANBULDA ALIAN M. M. TEKLATINDA K GRUP

Byk Genelkurmay Bakanmz merhum Kavakl Fevzi Paann oluruyla stanbulda alacak
olan Msellah Mdafaa-i Milliye Tekilatnn ynetim kurulu benim kendilerine sunduum isimler
iinde u kiilerden kurulmutu:
Bakanla Svari Albay Esat Bey, yardmclklarna o tarihte rtbesi piyade yarbay olan Hafz
Besim Bey, o tarihte stanbul hkmeti Merkez Kumandan Yardmcs Svari Yarbay Ferhat Bey
(emekli general), yeliklere topu yarbay Erzurumlu Kemal Bey (General Koer), Topkapl hsan
Bey, Kdemli Yzba Hsn Bey, stanbul hkmeti Hariciye Nezaretinde Siyasi ube Mdr Enis
Bey (Eski Atina elimiz Enis Akay-gen), rtbesi o tarihte mitralyz yzbas olan Fatihli Ltfi Bey
(Tubay), Sultan Hamitin at ilk Meclis-i Mebusanda ye olarak ttihat ve Terakki ynetim
kurulu yelerinden Hamdi Baba, Topkapl Mehmet Bey, I. Dnya Sava yllarnda stanbuldaki
Divan- Harbin savcs olan avukat Vehbi Bey, Tasvir-i Efkar Gazetesi yazarlarndan iktisat Ahmet
Hamdi (Baar) ve Eypl Hafz Kemal, Savunma Bakan Ziya Paann yaverlerinden Svari
Yzbas Kamil Beyler olarak onaydan kmt. Bu ynetim kurulu, toplant yeri olarak ehremini
civarnda Takasap Mahallesindeki Gleni Tarikatna mensup eyh Visali Derghnn kalabaln
olmad bir semtte oluundan ve postniini bulunan eyh Hsn Efendinin de (yukarda ismi geen
emekli svari yzbas) bizden bulunmasndan faydalanarak buray onlara gstermitik. Bu
arkadalar ilk toplantda aralarnda grev dalm yapmlar, tekilat, askeri harekt, istihbarat,
sevkiyat, propaganda ve neriyat (yayn) komisyonlarn kurmulard. Dier taraftan stanbulda
bulunan askeri birliklerde grevli olan subaylardan, jandarma subaylarndan gvendiklerine alarak
onlar bu rgte sokmulard. stanbulun jandarmalar, ile ekmi polis memurlar da gnll olarak
bu gizli rgtlere girmilerdi. Bir sre bu arkadalar beraber almlar, fakat bir sre sonra durum
deimiti. Padiah yaverlerinden olan Svari Albay Esat Bey stanbul Valiliine atanm,
yardmcs olan Piyade Yarbay Hafz Besim Bey, Svari Kdemli Yzbas Hsn Bey, Mitralyz
Yzbas Ltfi Bey ve Hamdi Baba ynetim kurulundan ayrlarak baka bir grup meydana
getirmilerdi. Bu durum karsnda Meclisteki ikinci gruba paralel olarak stanbuldaki Msellah
Mdafaa-i Milliye teekkl de iki ksma ayrlmt. Albay Esat Bey ve arkadalarnn ikinci grup
adna altklar anlalarak kendileri grevi brakm kabul edilmi ve Mustafa Kemal Paa
Hazretlerinin onayyla tekilatn bana o tarihte Savunma Bakanl Kurmay Dairesi Bakan olan
Kurmay Albay hsan Paa seilmitir (emekli general). Bu yeni ynetime katlanlar u kiilerdir:
O tarihte Savunma Bakan Ziya Paann yaveri bulunan Svari Yzbas Kamil Bey, stanbul Polis
Genel Mdrl ube mdrlerinden skdarl Sadi Bey, stanbul Hkmeti Maliye Bakanlnda
grevli Seyfi Bey, Tasvir-i Efkar Gazetesi sahibi Ebuzziya Velit Bey asil ye olarak Ankara
tarafndan atanmlard. Yedek ye olarak da Kavalal brahim Paazade Hseyin Bey ve gene
Kavala erafndan brahim Beyler de uygun grlmt. Bu rgtn ynetim kurulu yeni bir coku ve
hzla ie balamlard. Fakat stanbul Valisi olan Albay Esat Bey ve arkadalar ayr bir grup
zelliini koruduklarndan buna Mustafa Kemal Paa hi memnun olmamt. Bu srada bu gruptan
Hafz Besim Bey, stanbulda tek bo olan milletvekilliine seilen Yenibaheli kr Beyin
mazbatasn tayarak Ankaraya gelmi ve Kazm Karabekir Paayla ilikiye gemiti. Kazm
Karabekir Paa da Hafz Besim Beyi yanna alarak genelkurmaya gelmiti. Merhum Fevzi Paa bu
nemli grmeye beni de armt. Kazm Karabekir Paa, genelkurmay bakanna stanbuldaki bu
gruplamann sebebini yle anlatmt:
Paa hazretleri, Hsamettin Bey Msellah Mdafaa-i Milliye rgtne Kuvay nzibatiye
tmenlerinden birine topu kumandan olarak kumanda eden Topu Yarbay Kemal Beyle, bulunduu
semtte Cambazn damad Mehmet diye anlan deersiz bir kimseyi ynetim kurulu yesi olarak
sokmu olduundan, Albay Esat Beyle, (yanndakini gstererek) Yarbay Hafz Besim Bey bunlarn
katlmlarn ho grmediklerinden toplantlara gelmemilerdir. te stanbul Valisi Esat Beyin
mektubunu da size szlerimi dorulamas iin sunuyorum.
Kazm Karabekir Paann bu szlerine mareal yle karlk vermiti:
stanbul Valisi Albay Esat Beyle arkadalarn deitirmek emrini bizzat Mustafa Kemal Paa
hazretleri vermilerdir. Topkapl Mehmet Beye gelince, bunun seilmesindeki sebep udur:
ngilizler daima n sahibi kimseleri aram ve bulmulardr. Mehmet Bey halk adamdr. ehremini
ve Topkap semtinde kendisini sevdirmitir. zverilidir ve cann verircesine almtr. Topu
Yarbay Kemal Bey, muhalifler tarafndan Hilafet Ordusuna atanmtr. Bu grev bizim bilgimizle
kabul edilmitir. Asl ama bu ekilde maskelenmitir. Byk Reisimiz Mustafa Kemal Paa
hazretleri ve Genelkurmay Bakanl, stanbuldaki M. M. Grubu ile Msellah M. M. Tekiltnn
ynetim kuruluna kimlerin girmesi gerektiine Hsamettin Beyin verdii iyi hal raporuna gre karar
vermitir. Bu ynetim kurulu bu ekilde oluturulmutur.
Kavakl Fevzi Paa hazretlerinin bu yant karsnda Kazm Karabekir Paaya snarak Ankaraya
gelen ve yeni bir ynetim kurulu oluturmak isteyen Yarbay Hafz Besim Bey arm kalmt. Bu
giriim sonu vermemi ve hsan Paann bakanlnda i bana gelen kurul, yeni grevine devam
etmiti. Takasapta eyh Visali Derghnda toplantlarn yapan bu heyet stanbulu blgelere
ayrm ve bu blgelerin bana u kiileri getirmiti: stanbul blgesi Msellah Mdafaa-i Milliye
Kumandanlna Merkez Kumandan Yardmcs Svari Yarbay Ferhat Beyi, Beyolu blgesi
kumandanlna o tarihte rtbesi albay olan Efe Kazm Beyi, (bir mddet sonra Anadoluya geince
yerine Topu Yarbay Erzurumlu Kemal Bey getirilmitir), Ankarada Milli Savunma Bakanl
zlk leri Dairesi, knyesinde yazl bulunan Kuvay nzibatiye tmenlerinde kumandanlk yapt
gerekesiyle bu atama kabul edilmemitir. skdar ve Kadky blgesi kumandanlna Svari
Albay Esat Bey atanmsa da daha nce seildii ynetim kurullarnda toplantlara dzenli bir
ekilde katlmama ve ikilik karma abalarndan dolay bu atama merkezce onaylanmam, bu ksma
da bakma grevi Yarbay Ferhat Beyin sorumluluunda kalmtr.
Bu ekilde kurulan, grev dalm yaplan stanbuldaki Msellah Mdafaa-i Milliye kuvvetlerine
bu arkadalarn abalaryla ulhaclar, dokumaclar, mavnaclar, gmrk hamallar, arabaclar,
bahvanlar, motorcular, sandalclar, mobilyaclar, Kapal ve Msr arlarndaki esnaf, stanbulun
o tarihte var olan 1054 mahallesindeki tulumbaclar, sakalar dernekleri ve yeleriyle beraber
sokulmu, stanbul Merkez Kumandanl emrindeki inzibat subaylarnn ve jandarma ktalarndaki
subaylarn ve polis merkezlerindeki polis memurlarnn da katlmyla stanbulda silahl bir gizli
tekilt kurulmutu. Bu tekilt, bir taraftan istihbarat ve propaganda ilerini idare eden ve merkezi
Ankarada bulunan M. M. Grubu rgt, dier taraftan ynetim kurulu stanbulda olmakla beraber
gene Ankaradan ynetilen ve adna Msellah Mdafaa-i Milliye denilen silahl kuvvetlerden oluan
byk bir gruptu. Btn bunlarn emir ve idaresi Gazi Mustafa Kemal Paann onay ve Mareal
Fevzi Paann atamasyla benim sorumluluumda toplanmt.
rgtn kuruluundan kapanna kadar grevde kaldm ve elimden geldii kadar altm. Yalnz
u kadarn sylemeliyim ki, trl neden ve dncelerle hizipleen ve iki grup halinde grlen bu
tekiltta daha sonra stanbul Valisi olan Albay Esat Bey, Anadoluda kurulan milli hkmetin
baars iin alm ve bu rgtn ilerini kolaylatrm olan bir arkadamzd. Ynetim kurulu
toplantlarna katlmam olan Hafz Besim Bey, Ankara grmelerinden olumlu sonu alamaynca
pimanlk duyarak gene rgtte baka grevler stlenmiti. Emekli svari kdemli yzbas ve eyh
Visali Derghnn eyhi olan Hsn Bey de hiziplemekten vazgemi ve bu arzusunu bana bildirmi
olduundan her ikisinin de grevlendirilmesini ynetim kuruluna bildirmitim. Gene iki ksmdan
birine ayrlm olan Mitralyz Yzbas Ltfi Bey de Msellah Mdafaa-i Milliye rgtnde
bulunduu sre ierisinde Yavuz Grubuna katlp canla bala alm bir arkadamzdr. Topu
Yarbay Kemal Bey ise Nigehban Cemiyetini oluturan ar topu subaylarn ad geen tekilta
katmtr. Hamdi Babaysa ok yal olduundan evine ekilerek bu ilerde grev almamt. Gene
unu de ilave etmek gerekir ki, stanbul Merkez Kumandanlna bal subaylarn gerekten yurtsever
hareketleri sayesinde bu tekilt ehrin btn semt ve mahallerinde kuvvetlenmiti. Ancak bu sayede
ehrin her tarafndaki cephane depolar baslarak elde edilen malzeme Anadoluya gnderilmi ve bu
inzibat karakollarnn bu ekildeki almalarnda Merkez Kumandan Yardmcs Svari Yarbay
Ferhat Beyin byk hizmeti grlmtr.
Bostancda ngilizlerin kararghnn burnunun dibinde uray Devlet Yarbay Mehmet Rt Beyin
kk cephane deposu olarak kullanld halde ngilizler farknda bile olmamlard. Mehmet Rt
Bey, Ferhat Beyin akrabasyd. Gerek kendisi, gerekse olu Kemalettin Rt Bey (halen stanbul
niversitesi retim yesi) Msellah Mdafaa-i Milliye Tekilatna dhil olarak, kkte depolanan
silah ve cephaneyi Anadoluya, milli etelere gnderip ulatrmakta byk yararlklar gstermilerdi.
Ferhat Beyin ne kadar cesur bir kimse olduunu gsteren en byk delil, orlu Ovasnda hazrlanan
ve hedefi stanbula saldr olan Yunan ordusuna ve onun o zamanki Bakumandan Hac Anestinin
hareketlerine kar gerek padiah, gerekse onun hkmetini uyarmak amacyla ad geen dnemin
Harbiye Nazr Ziya Paaya, Genelkurmay Bakan Halepli Zeki Paaya ve padiah yaveri mer
Yaver Paaya aynen u cmleyi sylemesi olmutur:
ayet orluda toplanan Yunan kuvvetleri stanbula yryecek olursa gizlice oluturulmu ve
silahlanm bulunan Msellah Milli Mdafaa kuvvetlerinin iddetli direniiyle kar karya kalacak
ve bu uurda stanbulda ok kan dklecektir!
Bu heyecanl ve tarihi an, Yunanllarn zmirden denize dklp de Trk ordusunun Trakyaya
gemek, stanbul zerine yrmek iin tek bir emir bekledii tarihi gnlerde olmu, galip devletlerin
donanmas ve stanbulda bulunan kuvvetleri byle bir eye sadece Msellah Milli Mdafaa
kuvvetleri yznden giriememilerdi.
 ATATRK, MAREAL AKMAK VE NNNN
CUMHURBAKANLII

stiklal sava yllarnda Veliaht Abdlmecit Efendi, olu ehzade mer Faruku Anadoluya
gndermiti. Veliahdn amac olu araclyla Byk Milet Meclisi Bakan Mustafa Kemal Paaya,
Anadoluya kendisinin de gelmek dileini, en gvenilir bir kiiyle anlatmak istemesiydi. ehzadenin
yannda bir de kurmay subaylarmzdan bir kii bulunuyor, her ikisi gizlice stanbuldan kalkan bir
vapurla neboluya kyorlard. nebolu, Milli Mcadelenin giri kapsyd. Fakat oradaki Kuvay
Milliye temsilcisi Svari Albay Nidai Bey durumu Ankaraya bildirdii zaman, telgraf bizzat eken
Mustafa Kemal Paadan ald cevap pek sert ve kesin olmutu: ehzadeyi geriye, babasnn yanna
gnderiniz!
Bu emri alan ilgililer ehzadeyi tekrar gemiye bindirerek stanbula yollamlard. Aradan bir sre
gemiti. Ben de bu srada Anadoluya gemi ve Ankaraya gelmitim. Genelkurmay Bakan Fevzi
Paa hazretlerinden yeni emir ve gereken direktifleri almak zere Ankarada bulunduum srada,
konuk olarak kaldm Kk Esat semtindeki eve Gazi hazretlerinin emriyle telefon koydurulmutu
ve zaman zaman ankayadan bu telefonla aranmaktaydm. Hi unutmam bir gece telefon uzun uzun
ald. Ahizeyi elime aldm:
Alo alo, buras ankaya Kk, ben Gazi hazretlerinin yaveri Mahmut, siz kimsiniz?
Ben M. M Grubu Bakan Hsamettin, Mahmut Bey emriniz?
Hsamettin Bey, imdi yanmda Bozok Mebusu Salih Bey de var, ikimiz de seni ankayada
bekliyoruz.
imdi olmaz Mahmut Bey, fakat yarn sabah inallah ziyaretinize geleceim demi ve gerekten
ertesi sabah ankaya Kkne gitmitim. Sabahn bu erken saatinde, her iki dostum da beni kkn
bahesinde havuzun banda bekliyorlard. Etrafn sessizlii, aalarn glgesi ve su sesi, insana
yaamak, uramak ve baarl olmak duygusunu veriyordu. Dostlarm, neeli fakat meraklydlar.
Evvela u ekilde sze baladlar. Mahmut Bey bana hitaben; Ankaraya ho geldin Hsamettin Bey,
byle sessiz, sedasz geliyorsun da bizim haberimiz olmayacak m sanyorsun? dedi.
Byle bir iddiam yok Mahmut Bey, her zaman olduu gibi Fevzi Paa hazretlerinin emriyle
geldim.
Evet ama dostum, sen yalnz Genelkurmayn m gvenilen kiisisin? Bakumandanmz olan
Mustafa Kemal Paadan sorulacak hibir eyiniz yok mu?
Haa, byle bir ey ne dndm, ne de syledim, fakat kendilerini sk sk rahatsz etmek
istemem.
Ne mnasebet, bak ok nemli bir olay var, saltanatn veliahd Abdlmecit Efendiden Fevzi
Paaya bir mektup gelmi, bunda Abdlmecit Efendi Anadoluya gelmek isteini yazyor ve
genelkurmay bakanmzn bu konuda aracln, yol gstericiliini diliyormu. Mustafa Kemal Paa
hazretleri de bu konuyu renmek istiyor, acaba Fevzi Paa buna taraftar mdr?
Ben dorusunu sylemek gerekirse kkn bu kadar gizli istihbarat yaptn hayretle renmitim.
Fakat Mustafa Kemal Paa her eyi en ince detayna kadar hesaplayan bir kiiydi. Siirt Milletvekili
Mahmut ve Bozok Milletvekili Salih Beyler onun srlarn bilen kimselerdi. Yant olarak; Sizi
inandrmak isterim ki dostlarm, Fevzi Paa bu mektubu okuduktan sonra paralayp kt sepetine
att. Ben de oradaydm. Hatta bana dnerek yle demiti: Hsam, veliahdn Anadoluya gelme
arzusu anlamszdr. Halk ikiye ayrr. Belki Allah gstermesin, orduda da bu ikilik gzlemlenir.
Bundan saltanat taraftarlar faydalanr. Mustafa Kemal aleyhinde birtakm oluumlar ba gsterir.
Milli birliimiz bozulur. Ben orduya siyaset kartrmam. Biz artk saltanattan ayrlmak zorundayz.
Genelkurmay bakanmzn bu szlerini aktardktan sonra onlara, Bu ii nlemek iin Fevzi Paann
nasl altn bilen ve onun canla bala gsterdii abaya tank olan bir kii olarak, imdi Byk
Millet Meclisi Bakanmzn kendisinden kukulanldn renirse son derece zleceini bilmenizi
isterim deyince, ikisi de kalkarak elime sarlmlard:
Aman Hsamettin Bey, sakn sana dosta ve gizlice sorduumuz bu mektup konusunda kendilerine
bir ey sylemeyiniz.
Aradan seneler geip de zafer gerekletikten ve rgt kaldrlp yepyeni bir organizasyonla yeni
rgt kurulduktan sonra ben emekliye ayrlp, Beylerbeyindeki evime ekildikten nice seneler sonra,
Atatrkn lmnn ardndan smet Paann cumhurbakanlna seilmesinin ardndan bir gn
Ankarada ankayadaki kknde o sralarda emekli olmu bulunan Mareal Fevzi akmak
hazretlerini ziyaret ettiim gnlerde uradan, buradan iki okul arkada olarak konuurken
anlarmzn burasnda kendilerine bu gizli kalm grmeyi anlatm ve onu bu konuda dinlemeyi
ok arzu etmitim. Merhum mareal nce arm, bugne kadar sakladm bu srr aklamamam
yadrgatc bulmutu.
Gazinin o srada herkesten ve her eyden kukusu vard. Benim iin de byle dnm olabilirdi.
Fakat ben una o kadar emindim ki yrekten dnyor ve bu memlekette bundan baka kar yol
olmadna inanyordu. Hatta sana daha acayibini syleyeyim. Daha o sralarda bir gn bana yle
demiti. Paam, cumhuriyeti mutlaka kuracaz, seni bu memleketin ilk cumhurbakan yaptracam,
ben de genelkurmay bakanl grevini yklenirim. Bu garip teklif karsnda hi armamtm.
Mustafa Kemal son derece zekiydi ve karsndaki insan her zaman yoklard. Ben de, Benim azm
m aryorsunuz paam? Allah size uzun mrler versin, yksek kiiliinize ve grev yapacanz
makama her zaman en iten bal bulunacam. Cumhuriyet hkmetinin sarsntsz devamna
gnlden hizmet etmek balca arzumdur. Yaadka ballma her zaman gvenebilirsiniz. Btn
dileim, bulunduumuz grevde onurlu Trk Ordusunun Genelkurmay Bakan olarak lmektir. Allah
benden bunu esirgemesin demitim. O zaman Mustafa Kemal glmsemi, elimi skarak u szleriyle
gnlm almt:
Ben de sizden bu cevab beklerdim paam. nallah ikimiz de uzun yllar yaar, ilan edeceimiz
Cumhuriyeti sonsuza dek yaatrz.
Mareal, tazelenmi bu andan esinlenerek iindeki znty belirtmekten ekinmedi, bana dnerek,
Fakat Hsam, Allah duamz kabul etmedi, bizi bu sevdiimiz ve kurduumuz ordunun bandan
ayrd. smetin bu hareketini hi balamayacam. Hlbuki benim ona ok byk yardmm
dokunmutu. Mustafa Kemalin son senesinde gzden dm bir ekilde yayordu. Mustafa Kemal
Paa da Dolmabahede yatyordu. Hastayd, biz sk sk stanbulla Ankara arasnda gelip gidiyorduk.
Celal Bey babakand. Atatrke elinden gelen zeni gsteriyor, onun salna kavumasn ne kadar
ok istiyordu. kr Kaya Bey bu tarihte iileri bakanyd. Benim dncem uydu: Mustafa
Kemalin vefat durumunda uzun yllar onun silah ve alma arkada olan smet Paa onun yerini
almaldr. nk kendisi siyasi bir kiiliktir. Devlet adamdr, ordu kendisini sever, bu stn
nitelikleri bir kimsede toplamak kolay deildi. Celal Bey de deerli bir iktisat ve siyaset adamdr.
Memleketin el ele vererek almaya byk bir gereksinimi vardr. smet Paa cumhurbakan olmal,
Celal Bey babakan kalmal, ben de her zaman olduu gibi sevdiim bu onurlu ordunun banda, onun
herhangi bir grubun veya kiinin arac olmamasna dikkat etmeliydim. Hemen Ankara Valisi Nevzat
Beyi ardm ve kendisine gizlice emir verdim: smet nnnn hayatyla yakndan ilgileniniz.
Haber aldma gre birtakm gizli tertiplerin kurban olmas olasl vardr. Ankara Valisi Nevzat
Tandoann smet Paaya ball ok kuvvetliydi. Beni de kendisine yanda grnce ok sevinmi,
ellerimi perek, Emirlerinizi aynen yerine getireceim paa hazretleri. Yalnz bu konu ikimizin
arasnda kalmaldr diye de rica etmiti.
lm, Byk Atamzn kapsn ald. Matem saatleri geip de cumhurbakanl seimi
balayaca srada birtakm kiilerin gruplar oluturarak kendi isimlerini ileri srdkleri grld.
Fakat o zamanki Millet Meclisinin gzleri bendeydi: Biroklar evime kadar gelerek bana; Paa
hazretleri, byle nazik bir zamanda kendinizi bir tarafa ekmeyiniz. Birok dinmez arzularn
kaynat bir zamanda memlekete ve orduca sevilmi kiiliinizin byk etkisi olacaktr. Sizi
cumhurbakanlna semek istiyoruz. Dncenizi belirtiniz diye yalvarmlard. imdi bir asker
olarak inanmanz isterim ki, bu eitli sonu gelmeyen arzularn peinde koan gruplara yle
demitim: Ben asker dodum, asker leceim. Devlet ynetimine aklm ermez, oyumu bu grevi
gereince yapabilecek olan smet Paaya veriyorum. Bunu verirken de byk bir rahatlk duyuyorum.
O, Mustafa Kemalin yolunda yryecektir.
Benim bu kesin konumam ksa bir zamanda etkisini gstermi, oy birliiyle smet Paa
cumhurbakan seilmiti. Fakat o, bunlar ok abuk unutmu ve beni, yllarca beraber altmz
ordunun bandan uzaklatrmt.
ankayada, merhum Mareal Fevzi akmakn kknde ikimiz de emekli, ikimiz de hakszla
uram, ikimiz de gzden dm, iki okul arkada olarak birbirimize dertlerimizi dkm ve eski
anlarmz tazelemitik. Merhum mareal, yrekten cumhuriyeti ve Atatrkyd.
 PAPA, MLL MCADELEMZE TARAFTAR
BULUNUYORDU

16 Mart 1920de stanbulun igali, Trk ve slam dnyasn nasl kalbinden vuran bir felaket
darbesi olmusa, btn Hristiyanlk dnyasn da olaylarn bundan sonra izleyecei ynde
dndrmt. Bir taraftan bu igalin Anadoluda uyandrd fke ve baskya kar direni duygular
Mustafa Kemalin nderlii altnda geliirken, dier taraftan yer yer toplanan silahl vatanda
gruplar sonuna kadar savaa yemin ederken, Hint Mslmanlar da harekete geerek, slam
dnyasnn merkezi ve hilafet makam olan stanbulun dramatik igali ve Trklere uygun grlen
hakszlklar hakknda dikkatlerini ekmek ve Hint Mslmanlarnn bu konudaki en sekin
kiilerinden Mevlana Mehmet Aliyi Londraya bir kurulun bakanlnda gndermilerdi. ri boylu,
tknazca, siyah sa ve sakal bulunan karagzl esmer ve ok sempatik bir insan olan Mevlana
Mehmet Ali Han, Hint Mslmanlar arasnda sevilen ve saylan bir kii, ilim ve din adamyd.
Mehmet Ali Han, 100 milyon Hint Mslmannn dncelerine tercman olmak zere kalkm ve
ngilterenin bakenti Londraya gelmiti. Bu tarihte yalnz Avrupaya deil, be ktann kaderine
egemen olan tek adam ngiliz Babakan Lloyd George idi. Birinci Dnya Sava tam drt sene,
karada, denizde ve havada btn iddetiyle devam etmi ve be ktay ilgilendiren bir felaket olmutu.
Nihayet glkle elde edilen zafer, tilaf Devletlerine darmadan bir Avrupa, zerinde durulacak
smrge sorunu, aznlklarn haklarnn salanmas, zarar ve ziyann giderilmesi, savan
sorumlularnn yarglanmas gibi iinden klmaz sorunlar brakm, dnyann ekonomik, siyasi ve
sosyal ilkeleri kknden yklm bulunduundan dolay, bunlarn yeni batan dzenlenmesi grevini
yklemiti. Amerika daha ilk gnlerde ortak sorunlara are arayan konferanstan ekilmi ve bir
yalnzlk politikasn benimsemiti. imdi btn dnya ilerini halletmek zere toplanm olan mehur
Drtler Konferans gerekte e inmiti. Fakat bu lerden biri talyan babakan ok yal ve her
trl enerjiden yoksun Sinyor Orlando idi. Aslnda savata beklenilen rol oynayamam bir lkenin
temsilcisi iin bu konferansta daha fazla sz hakk tannmayaca ok akt. Geriye ngiliz Babakan
Lloyd George ve Franszlarn mehur ihtiyar kaplan Clemanceau kalyordu. te sava sonras
dediimiz gibi, sonunda balayan devirde yaplm olan antlamalarn gerek sorumlular bu iki
insand. Bunlardan biri olan ngiliz babakanysa bir Trk dmanyd. Birok kez Mustafa Kemal
iin, Ben haydutlarn bayla grmem demiti, fakat sonunda buna zorunlu kalm ve ulusal
kahramanmzn nnde eilmiti.
Konferansn merkezi Paristi. Her taraftan buraya eitli kyafet ve tiplerde eitli uluslarn
temsilcileri koup geliyor, byklere yollarda, koridorlarda davalarn anlatmaya alyorlard. te
bu karanlk gnlerde Hint Mslmanlarnn temsilcisi ve Hilafet Komitesinin Bakan Mevlana
Mehmet Ali Han ve heyetinde bulunanlar Lloyd George ile grmler fakat hilekr babakan Hint
Mslmanlarnn isteklerinin reddetmemekle beraber onlar savsaklamt. Bu srada eitli
gereksinimleri iin Anadolu hkmeti baz kiileri kurye olarak Romaya gnderiyor, Osmanl
mparatorluunun zel temsilcisi Galip Kemali Sylemezolundan bunlarn salanmasn rica
ediyordu. Bunlar uak, uak benzini, silah ve cephane gibi maddelerdi. Antlama yllarnda nce
Damat Ferit Paa tarafndan Romaya gnderilip, daha sonra hariciye mesleinden atlan fakat alt ay
sonra i bana gelen Sadrazam Tevfik Paa tarafndan memursuz eli olmak zere Stockholme
atanan bykeli, gerek Romada bulunduu sre iinde Trklerin byk dostu talyan Dileri
Bakan Kont Sforza ile yakn arkadal dolaysyla, gerekse Stockholmde bata kral olmak zere
devlet adamlaryla milli hkmetin davas urunda elinden geleni yapm ve faydal olmutu. Mustafa
Kemal Paa kendisine hkmetin d ileri rgtn yeni batan kurmasn nermi, fakat bykeli
henz zamann buna uygun olmadn, yalnz bir kurulla milli hkmetin Avrupada temsil edilerek
etkin bir rol oynayabileceini bildirmiti. Dier taraftan talyada bulunduu gnlerde uyank bir
diplomat olan ad geen, Hint Mslmanlar heyetine, Hristiyanln en byk makam olan Papalk
kurumuyla iliki kurmak zere Romaya uramalarn nermiti. Mevlana Mehmet Ali Han da bu
aklc dnceye uyarak 10 Nisan 1920de Romaya gelmi ve Mslman heyetinin Vatikanda kabul
yolunda Galip Kemali Sylemezolu da arac olmutu. Elilikten deerli bir hariciyecinin de
tercmanlk greviyle memur edildii bu kurulu Papa XV. Benoit kabul etmi ve Mslmanlarn
arzusunu renmek inceliini esirgememiti. Bir talyan generalinin aracl sayesinde oluan bu
tarihi bulumada Mevlana Mehmet Ali Han, Papaya Mslmanlarn davas iin yle sylemiti:
Kutsal Peder, sizi karde dinin en byk adam olarak saygyla selamlyoruz. Ve tek Allaha
inanan iki dinin karde ocuklar olarak sizden, galip devletler tarafndan Trk ve Mslmanlara,
Peygamberimiz Efendimizin ardl olan halifeye ve Osmanoullar hanedanna ve Trk ulusu ile onun
kiiliinde btn slam dnyasna uygun grlen hakszlk ve hakaret iin engelleme giriimlerinizi
diliyoruz. Bundan sorumlu olan ngiliz Babakan Lloyd George, gerekte Hristiyan dnyas ile
Mslman dnyas arasnda bir hal anlay yaratm bulunmaktadr. Asyada ve Mslmanlarn
yerleik olduu btn ktalarda ngilizlerin ve Franszlarn uygun grd hakszlk ve baskya kar
birtakm tepkiler uyanmtr ve uyanmaktadr. Hristiyan dnyasnn en byk makam olan sizin byle
bir hareketi nasl yorumladnz izninizle sorabilir miyim?
Papa XV. Benoitya bu szler tercme edilince Papa; Byle bir davran doal bir hak olarak
kabul ederim yantn vermek soyluluk ve yceliinde bulunmu ve bunun zerine olaanst sevinen
Mevlana Mehmet Ali Han da Papaya; Bu yantnz Bombayda Hint Hilafet Heyetine telgrafla
mjdeleyebilir miyim? demi ve Papa da, Hay hay edebilirsiniz yantn verince, Mevlana
Mehmet Ali Han ayaa kalkarak Papaya bu tarihi szlerin tm Mslman dnyasn kendilerine
baladn ve bu geni dncenin Hristiyan devletlerinin bandaki diplomatlara yol gstereceini
umduunu belirterek, Mslmanlarn teekkrlerini sunmu ve bu tarihi sylei bylece bitmiti.
Romada zel eli olarak bulunan Galip Kemali Sylemezolu, belirtilen grmeyi gizli
rgtmzde alan ve o srada grevde Romada bulunan arkadamza anlatm ve ayrca da
Ankaraya yazmt.
Hristiyanlarn en kutsal temsilcisi, Vatikann bu byk adam, Anadoluda balayan stiklal
Savan yerinde buluyor ve Trklerin silahl direniini tam anlamyla bir hakl savunma olarak
kabul ediyordu. Ne yazk ki Hint Hilafet Komitesi Romada daha fazla kalamam, talyan devlet
adamlaryla daha fazla grme ve iliki kurma frsatn bulamamt. Btn stiklal Sava yllarnda
ve ondan sonra da yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetine byk cana yaknlk gsteren talyan devlet
adam ve Dileri Bakan Kont Sforza Trklere kar duyduu sempatiyi daima korumu ve bu
siyaset talyann Mondros Antlamasndan sonra temel ilkeleri olmutu. Lozan bar grmeleri
srasnda kapitlasyonlar toptan kaldrmak istemeyen zellikle ngiliz ve Fransz delegelerine kar
talyan delegesi Sinyor Montanyann uzlatrc metodu ve kendi ismini tayan, yalnz adalet alann
kapsayan kapitlasyonlar forml de bar konferansna katlm dier lkeler tarafndan Trklere
kar zel bir ilginin sonucu olarak kabul edilmiti.
Papann Kurtulu Savanda Anadoluda arpan Trklerin davrann doal savunma
terimiyle desteklemesi Lozan bar srasnda stanbul Rumlarnn, Bat Trakya Trklerine karlk
yerlerinde braklmas konusundaki kayrmasnn kabulne olanak vermi ve bu sayede mbadele
ilkelerinden yalnz stanbulda teden beri oturan Rumlar ayr tutulmutu. Btn bunlar, stanbulun
ele geirilmesi srasnda Katoliklere kar Ortodokslarn gsterdii kinle ne gzel kartlk
oluturuyordu. stanbulun Trkler tarafndan kuatlmas srasnda bir Rum tarihisi, Katoliklerin
klahn Bizansta grmektense Trklerin sarn seyretmeye bin defa razym demiti. stanbul
Rumlarnn Papa XV. Benoitnin arka kmasyla yerlerinde kalmas ve Bizans dlerine devam
etmeleri bu konuda ilahi bir eliki olduuna hi kuku brakmamaktadr.
 MLL CEPHELERN SLAH VE TEHZATI NASIL
SALANDI?

1919 yln Anadolu, kongreler kurarak amalarn anlatmak iin kullanm, 1920de stanbul
hkmetinin ikiyzl davranlarn grerek kendisi iin artk yeni kararlar vermek gereini duymu
ve 16 Mart 1920ye geldiinde ii silahtan baka hi bir eyin kazanamayacana inand iin kendi
bann aresine bakm ve 23 Nisan 1920de ilk olumlu admn atarak savamaya karar vermiti.
1921in birtakm hzl haberlerle geecei gn gibi belirgindi. Bir taraftan douda Ermenilere kar
savalmakta, dier taraftan gneyde Franszlara kar yerel kuvvetlerinin giritii direni gelimekte,
batda da Sevr Antlamasn tanmak istemeyen Trklere kar bunu zorla uygulamaya kalkan ve bu
nedenle bar antlamasnn izdii General Milne Hattn ineyerek Anadolunun iine dalan
Yunanllarla yaplacak dzenli savalarn planlar ve programlar zerinde durulmaktayd. te benim
Anadolunun kalbi olan Ankaraya geldiim tarih, byle bir kritik zamana dm bulunmaktayd.
Gerek Ebedi efimiz Mustafa Kemal Paann, gerekse Genelkurmay Bakanmz Kavakl Fevzi
Paann istekleri, yaknda batda balayacak gerek savalarda Bat Cephesi Kumandan Kurmay
Albay smet Beye (nn) gereksinimi olan silahlar ve cephaneyi yetitirmek, etelerin de ortadan
kaldrlmasyla elde kalan orduyu glendirmekti. Btn umudumuz stanbuldayd. Dnya Sava
yllarndan beri Tekilat- Mahsusada alm bir kimse olarak gerek resmi ve gerekse gizli silah ve
cephane ambar ve depolarnn, eitli basklarla ele geirilmesini, deniz veya kara yoluyla Ankaraya
gnderilmesini istiyorduk. stanbul o tarihte silah ve sava malzeme depolaryla bize birka
bamszlk sava yaptracak derecede zengindi. Bunun iin stanbuldaki gizli rgtmzn byk
bir abayla almasn istemek hakkmzd. Hlbuki ngilizler ve Vahdettin hkmeti de var
gleriyle bizim gizli tekiltmza karlk ak, gizli eitli yntemlerden faydalanarak birtakm
dernekler, gruplar, oluumlar meydana getirmekteydiler. Bunlar ylece sralamak mmknd:
Teali slam Cemiyeti, Krt Teali Cemiyeti, Hrriyet ve tilaf Cemiyeti, Askeri Nigehban Cemiyeti,
Mukaddesat- Muhafaza Cemiyeti, Tarik-i Salah Cemiyeti, Kzl Haner Cemiyeti, ngiliz Muhipler
Cemiyeti, Amerikan Mandaterleri Cemiyeti.
Bu cemiyetler olumsuz propagandalarla stanbul halkn Anadolu aleyhine kar bir direnie
kkrtyorlard. Fakat stanbulun temiz, yurtsever, asil ve kahraman bir halk vard. Asrlarca
saltanat merkezi olmu olan bu ehrin kendine zg gelenek, grenek ve grleri bulunmaktayd.
Felaket ve mutluluu kyaslayabilen bu olgun halk, davann ancak Anadoluda kazanlacana daha
balangta inand iin, gerek dman parasyla ve gerekse sarayn yardmyla kurulan ve
balarnda her devirde makam kapmak tutkusuyla rpnan st bozuk kimselerin kkrtmasna asla
kulak asmamt. imdi burada bir gerei aklamaktan ekinmeyeceim:
Anadolu direniinin banda stanbulu saymak bu ac eken zavall kentin ve onun kahraman ve
korkusuz halknn hakkn vermek olacaktr. Baz aratrmac ve yazarlarn bu kentin yaptklarn yok
saymaya kalkmalar kadar Milli Mcadelenin akn anlamadklarnn ak kant olamaz. stanbul
yedisinden yetmiine, fakirinden zenginine, kadnndan erkeine, gen, ihtiyar, asker, sivil
Anadolunun baars iin uram, didinmi ve bu uurda ok sayda insan ya dmann kurunuyla
ya da padiahn daraalarnda aslm, hapishanelerde, zindanlarda, yurt iinde veya yurt dnda
eitli ikencelerle bask grmlerdir. stanbulda kurulmu ak, gizli oluumlarn, dernek ve
gruplarn, bizim bilgimiz veya bilgimiz dnda olan topluluklarn saysn saymak gerekten gtr.
Yalnz urada birkan sralayalm:
Sebat- Milli Grubu, Yldrm Grubu, Vefa Grubu, Gne Grubu, Ay Grubu, Hamza Grubu, Mcahit
Grubu ve Muharip Grubu birer rnek olarak belirtilebilir. stanbul, Anadolunun gereksinim duyduu
silah ve cephaneyi elde etmek iin gece, gndz basknlar yaparak hem dmanlarmz, hem de
onunla i birlii yapm olan stanbul hkmetini ve padiah rknt, aknlk ve korku iinde
brakmtr. Bal bana tarihleri yazlmas gereken bu kahramanlardan bazlarn da halkmza
tantmak benim grevimdir. Gizli rgtmze girmi olup da o tarihte Eminn rhtm zerine bir
ardiyesi bulunan Himmetzade Hseyin Hsn Beyle, Sirkecide nakliyecilik yapmakta olan
Trabzonlu kr Reis olu Reat Bey ve Galatadaki zel yerinde o tarihte ardiyecilik yapmakta olan
Siirtli Emin Bey, kimisi ardiyeci ve kimisi de nakliyeci olarak kendilerine emanet edilen silah ve
cephaneyi Seyr-i Sefain daresinin gene tekilatmza bal kaptanlaryla anlaarak ve gene
rgtmzden olan gmrk hamallar ve mavnaclarn abalaryla gemilere yklemilerdir. Bu anlar
okuyanlar kolaylkla anlayacaklardr ki bir milletin, Trk halknn stiklal Savandaki nemli roln
erefli ordumuzun yan banda sivil olarak fakat bir asker gibi nasl altn aklamaya aba
gstermekteyiz. Tarihler, ordularn, kumandanlarn hizmetlerini aydnlatr. Fakat ordu gerisi, bugn
anlalmtr ki en aa cephe kadar nemlidir. Eer kinci Dnya Savann balangcnda
Almanlarn zaferleri ba dndrc olmusa, orduyla beraber yryen kusursuz bir gizli servisin ve
onunla beraber grevini bilen bir halk kitlesinin hizmetlerine dayanmtr. Daha sonra Ruslarn da
Almanlar rnek olarak oluturduu gerilla rgt hedef olarak bunu kendisine ama bilmitir.
spanya ihtilalinde General Frankonun beinci kolu da bu yolda yrmtr. Bizim stiklal
Savamzn en onurlu, en vgye deer taraf halkn hibir taraftan emir almadan, kendi giriimci
gcyle, aralarnda stnlk veya amirlik gzetmeden kendiliklerinden rgtlenmeleri, karde
gruplarla i birlii yapmalar ve hep birden byk davaya el birliiyle yardmlardr. te bir milletin
sava bu demektir. Bunun da kahramanlar vardr. Bunlar sradan vatandalardr. Ne yakalarnda
yldz, ne omuzlarnda srma veya birtakm iaretler vardr. Bunlar yldzsz, srmasz hatta tfeksiz
kahramanlardr. Bunlar bilme, renme, haklarn verme lazmdr. Anlarmz buna yardmc
olabilirse gerekten sevineceiz.
rnein; bunlardan biri hem vaktiyle I. Dnya Sava yllarnda Tekilat- Mahsusada hizmet
etmi, hem atekes yllarnda gizli gruplarda grev alm olan Sar Murat veya dier adyla Korsan
Murat ismindeki yurtseverdir. Kocaeli Kuvay Milliye Kumandan Yenibaheli kr Bey,
mtarekenin balarnda cephanesiz kaldn bize bildirmi, Murat Beye verilen emirler
dorultusunda adamlaryla Maltepedeki Endaht Mektebini basarak cephane sandklarn tedarik
ettiimiz arabalara ykleyerek bizzat Kocaeli Kuvay Milliye kumandanna teslim etmiti. Gene
Korsan lakabyla anlan Murat Bey, Selimiye Klasnn cephane ambarlarn adamlaryla basarak
bir gece iinde oradan kaldrd silah ve cephaneyi Selimiye aklarnda demirli olan Alemdar
vapuruna ykleyerek Zonguldaka gtrmt. Burada bir Fransz sava gemisi bu silah ve cephanenin
sahile karlmasn engellemek istemi, fakat Korsan Murat Bey adamlaryla beraber Franszlarla
silahla arpt gibi, Zonguldak ve evresinin milli kuvvetlerine kumanda eden etecilerden psiz
lakabyla anlan Recepe haber gndererek onun emrindeki Trabzonlu cesur denizcilerle Franszlarn
zerine ate aarak bu malzemenin sahile karlmasn salamtr. Gene Kocaelideki milli glerin
bandan Yenibaheli kr Beyin ayrlmas zerine yerine atanan Kadky gizli tekiltnn ba
nzibat Yzbas Day Mesut Bey, bizden silah ve cephane isteyince bizim Tekilat- Mahsusa
ambarlarmzdaki silah ve cephaneyle bombalar kendisine derhal gndermitim. Bunlar yerel
yardmlar saylabilirdi. Fakat Anadoluya geip de bir cephenin gereksinimleriyle karlannca ve
Kavakl Fevzi Paa gibi stanbul hkmetinin emrinde alrken Anadoluyu stn tutarak ve Mustafa
Kemal Paann srarla davet ettii ve gvendii bir kimse olan savunma bakanl eski mstear
Albay zmitli smet Bey, Bat Cephesi kumandanln da stlenince cephane isteinde bulunmu,
bunlarn salanmas iin o tarihlerde stanbulda savunma bakanlnda grevli olan, fakat gizli
rgtmz eleman olan cesur ve yurtsever subaylarmzdan mer Ltfi Bey, Kurmay Binba Naim
Cevat Bey ve Mitralyz Binbas Cemal Bey gibi zverili ve cesur arkadalarmz, askeri ambarlara
emir vererek milli ordunun ve Bat Cephesinin nemli gereksinimlerini salamlard. Bylece
Ankaraya Alman mermileri, Alman tfeklerinin srg kollar, el bombalar gelebilmiti. Bu arada
sevkiyat lakabyla anlan Piyade Binbas Rza Bey de Anadoluya geerken ok sayda cephane
ve srg kolu getirmiti. Gene zmit yoluyla ok sayda kaputluk, Amerikan bezleri, i amarlar da
sevk edilmitir. stanbulda Felah Grubu, Ankarada kurulan M. M. Grubu ve bunlara yardm eden
gizli, ak birok oluumlarla, zveriyle alan kiilerin elbirliiyle salad silahlar Kurtulu
Savamzn temeli olmutur.
 M. M. GRUBUNDA ALIAN KAHRAMANLAR

Kurtulu Sava yllarnda Ankarada kurulan ve Genelkurmay Bakanl ile Milli Savunma
Bakanl tarafndan kimlii kabul edilip kadrolan-drlan M. M. Grubu, bir taraftan gizli bilgi elde
etme, propaganda ileriyle her ne ekilde olursa olsun salanacak silah ve cephanenin Anadoluya
karlmasn salamakla grevli ubelere ayrlmt. Bu rgtn zellikle Kurtulu Savanda ve
Bat Cephesinde byk faydalar grlm, en zorlu sava saylan ve 22 gn 22 gece devam etmi
olan Sakarya Sava sralarnda byk bir nem kazanmt. Bu tarihi gn ve gecelerde stanbulla
srekli makine banda gizli telgrafla iletiimlerimiz ve rgtmze bu tarihte Byk Millet
Meclisinin kabul ettii yasayla tartlmaz bir yetkiye sahip olarak i bana gelen ve Bakumandan
unvann tayan Mustafa Kemal Paann rgtmze verdii emirler ve direktiflerinin stanbuldaki
zverili arkadalarmza ulatrlmas iinin de birok glkler gsterdiini eklemek isterim. Bir ucu
Ankarada postanenin zel bir odasnda, dier ucu stanbulun eitli ve gizli yerlerinde bulunan gizli
telgrafn, isimlerini aaya yazdm zverili telgraflarmz araclyla salandn ve Kurtulu
Sava tarihimizin bu kiilere de birok eyler borlu bulunduunu aka sylemek zorundaym. Bu
zverili, yurtsever arkadalarmz unlard: stanbul telgraf ba memuru Hac Mmtaz Bey, telgraf
mdrlerinden Arap hsan Bey (daha sonra Ankaraya arlmtr), hat memuru Ahmet ve telgraf
Cemal, Cevat, smet Beyler ve telgraf memuru Edip Efendiyi kranla anyoruz.
Dier taraftan bu iletiimi kendisi salayan ve kurye olarak alanlarn banda bulunan polis
komiserlerinden Salih Bey ve daha sonra Saffet ve Hac evki Beyler bu grevleri stlenmilerdir.
ngilizler srekli gizli telin nerelerden getiini ve nerelerde verici veya alc merkezlerinin
bulunduunu anlamak iin bu memurlar ok bask altna almlar, hatta ikence etmilerdir. Fakat
bunlardan hibiri, asla gizli telin ne ynn ne bulunduklar yerleri sylemi ve inadna grevlerine
daha kuvvetli bir inanla balanmlardr. Posta Telgraf Genel Mdrlnn datm ubesi
mdr olan Krt Hac Rza Bey de stanbulun telgraf ambarnda var olan birok telgraf ve telefon
makineleriyle kablolarn, telgraf fincanlarn ve dier malzemeyi gizli rgtmzn nemli
elemanlarndan biri olan matbaac eref Beye teslim etmi, ad geen de bu malzemeyi binbir
gle gs gererek Anadoluya getirmitir.
M. M. Grubunun dier blmlerinde alan arkadalardan Topkapl hsan Bey, muhasebe
ileriyle ilgilenmi ve kendisi de ileri Bakanl Muhasebe Mdr sa ve gene stanbul Hkmeti
Saytay yelerinden Sadk ve gene ayn daire yelerinden Nahit Beyler yardm etmilerdir. Bu
arkadalar M. M. Grubunda ve gizli rgtte alm binleri aan yurtseverleri defterlere kaydetmek,
giden binlerce ton eyay cins ve snflaryla saptamak gibi g bir ii baarmlardr. Gene stanbul
Hkmeti maliye memurlarndan Avni ve Gmrk daresi ktiplerinden Beylerbeyli Zht Beylerin de
rgtn kaytlarnn tutulmasnda byk hizmetleri mevcuttur. M. M. Grubunun istihbarat olarak
grevlendirdii arkadalara gelince, bunlarn banda Beyazt Polis Merkezi memuru Cem Beyi,
onun kaynbiraderi olup Adliye Vekaleti Tefti Kurulu bakanlnda bulunmu olan Sezai Beyi, gene
bu tarihlerde stanbul Polis Genel Mdrlnde Bakomiser Yanyal Mazlumu, gene stanbul
hkmeti Polis Mdriyeti Siyasi ube Bakan Piyade Binbas Trk Ziya ve Aksaray Askere
Alma ubesi bakann (ismini hatrlayamadm), Ayasofya Askere Alma ubesi Bakan Piyade
Binbas Ahmet Safderi, Fatih Askere Alma ube Bakan Binba Server Beyleri Kurtulu
Savamzn zverili ve yurtsever kiileri olarak belirtmeye zorunluyuz. M. M. Grubunun rgtledii
iler arasnda stanbuldan Anadoluya geeceklere verilecek kimliklerin gerek vize ekilleri ve
gerekse bunlarn dzenlenme ekilleri de gelmekteydi. Kurtulu Savann banda bu ii K.G.
parolal Karakol Tekilt yapmaktayken, Hintli casus Mustafa Sagirin bu tekilttan izin ald gz
nnde tutularak onlarn verdii izin belgeleri iptal edilmi ve bir ara Yavuz Grubunun mhrl
belgeleri geerli saylm, sonuta M. M. Grubu Ankarada kurulunca stanbuldan Karadeniz
limanlarna kacak kiilerin ellerinde Felah Grubunun mhrl belgelerinin olmas art koulmutu.
M. M. Grubu Ankarada hemen almaya balayarak stanbulda yaayp da kt ruhlu ve Kurtulu
Savana dman kiilerin isimlerini ve resimlerini kartonlar halinde saptayarak, bu resimli
kartonlarn bir rneini Samsun ve bir dierini de Trabzon iskelelerinde alan A. P. harfleriyle
ifade edilen askeri polis rgtlerine gndermitir. Bir tane resimli karton da Antalya kapsnda
bulundurulmutu. stanbuldan Anadoluya kurye olarak sk sk M. M. Grubundan kimseler gelip
gitmi, bunlar iinde en etkin olanlar arasnda matbaac eref ile Hac Tevfik Efendi bata
saylmtr. Felah Grubu tescil edilmeden nce stanbuldan gizli bilgi ileriyle uraan gruplar
arasnda Muharip ve ondan sonra da Mcahit isminde daha iki grup belirtilebilir. Belirtilen gruplarda
alanlardan biri, o tarihte rtbesi kurmay binba olan Neet Beydir ki, ayn zamanda Sultan
Vahdettinin damad ve sadrazamlardan Tevfik Paann kk olu Kurmay Binba smail Hakk
Beyle birlikte sarayda kurmay subaylar arasnda altrldndan son Osmanl Sadrazam Tevfik
Paa tarafndan Ankaraya kurye olarak gnderilmi ve Ankarann yantn ve resmi belgeleri alarak
stanbula dnmtr. Neet Bey, smail Hakk Beyden rendiklerini Ankaraya dzenli bir ekilde
bildiriyordu. Kurye olarak Ankaraya geldii bir srada orada alkonulmu ve Kurtulu Savanda
albayla kadar ykselmitir. Daha sonra da yakaland hastalktan kurtulamayarak lmtr.
Padiahn damad smail Hakk Beye gelince, sonunda onun da hizmetleri sarayca anlalarak
sultanla boanmasna neden olmu, Ankaraya gemi, daha sonra da askeri atee olarak eitli
Avrupa lkelerinde bulunmutur. Neet Beyin yannda alanlardan biri de o tarihte rtbesi istihkm
stemen olan hsan Beydir. hsan Bey, I. Dnya Savanda Tekilat- Mahsusada bulunmu,
Afrikaya gnderilmi biridir. Kurtulu Savana itirak ettiinden rtbesi albayla kadar
ykselmitir. Gene Muharip ve Mcahit Gruplarnda alanlardan biri de Kurmay Yzba Ekrem
Beydir. Gene atekes yllarnda gizli haber almada alanlardan bir dieri de rtbesi piyade binba
olan Aziz Hdai Beydir. Bu gruplarda alanlardan biri de Kurmay Yzba Seyfi Beydir. Felah
Grubu sicile geirilince baa Ekrem Bey, Kurmay Binbala terfi ederek gemi, daha sonra
albayla kadar ykselmi ve Lozan barndan sonra stanbul Polis Mdr olmu, daha sonra
doudaki Ar Krt ayaklanmasn baaryla sona erdirmi ve generallie terfi etmitir. Ekrem Paa,
byk hizmetlerinden sonra kolordu kumandan olmu, sonra da emekliye ayrlmtr. zellikle Eyp
Beyin milli orduya salad silah ve cephane byk faydalar salam, albayla terfi etmi ve daha
sonra milletvekili olarak Byk Millet Meclisine girmitir.
Felah Grubunun nemli isimlerinden biri de Binba Aziz Hdai Beydi. Kurtulu Savandaki
yararllklar zerine albayla terfi etmi, Lozan barndan sonra stanbul Polis Mdr yardmcs
olmu, daha sonra emekliye ayrlarak Gmrk Muhafaza Tekilatnda almtr. Bir sre gizli
askeri rgtte yeniden grev yapmtr.
 MSECCEL (TESCL EDLM) FELAH VE YAVUZ
GRUPLARINDA ALIANLAR

Merkezi Ankarada olan M. M. Grubu ile balant kurarak stanbulda alan gruplar iinde en
etkini tescilli Felah ve Yavuz Gruplaryd. nceki yazmzda da belirttiimiz gibi bu grubun bana
geen Kurmay Binbas Ekrem (general), Topu Yarbay Eyp (general), Binba Aziz Hdai (albay)
rgt oluturmular ve yanlarna deerli arkadalar da almlardr. Bunlardan biri o tarihte Kurmay
Yzba Seyfi Beydir. Daha sonra albayla ve nihayet generallie terfi etmi olan Seyfi Bey (paa)
Avrupada askeri ataeliklerde bulunmu, siyasi sahada da faydal olmutur. Gene bu grupta
alanlardan biri de Topu Yzbas Emin Beydir. Felah Grubunun stanbulda oynad rol ok
byk olmu, birok yurtsever subay bnyesinde toplanmtr. Bunlar, Topu Yzbas Rasim, o
tarihte rtbesi yarbay olan Kerim Bey (emekli levazm yarbay), bugnk Topu Yarbay Cevdet Bey,
o tarihte rtbesi levazm yzbas olan ahap Bey (yarbaylktan emekli), o tarihte rtbesi topu
temeni olan Rifat Bey (yzbalktan emekli), o tarihte rtbesi topu stemeni olan Gzlkl Ziya
Bey, nakliye subaylarndan Yzba Cemal Bey, o tarihte rtbesi temen olan brahim Bey. Bunlar, bu
rgtn rtbeli elemanlaryd. Bir de bunlarn iinde siviller vard: Gmrk manifesto ksmnda
alan Abidin Bey, ardiye bekisi Mahmut Aa (Milli Mcadeleden sonra hizmetlerine dl olarak
Gks Kasrnda beki olmutur), Himmetzade Hseyin Hsn Bey, Liman nhisar irketi Memurin
Mdrlnde sicil memuru Ahmet Reat Bey, ykleme-boaltmada Sleyman avu, limanda
ykleme-boaltma ve vin ilerinde alanlardan biri de Hasan Baba, nakliye subay o tarihte rtbesi
stemen Ahmet Aa stn hizmetlerinden dolay yzbalktan emekli olduu halde lnceye kadar
ordumuz kadrolarnda altrlmtr. Felah Grubunda hizmet eden sivillerden biri de Necmettin
Beydir. stiklal Savandan sonra bu grubun kapatlmas zerine inhisarlarda almtr. Bunun da
kapatlmas zerine gnmzde Denizbankta grev yapmaktadr. Mseccel Felah Grubu, yalnz milli
orduya gereksinim duyduu silah ve cephaneyi salamakla kalmam, Anadoluya katlm on binlerce
st rtbeli ve dier subaylarn belgelerini yaparak gvenli bir ekilde bu grubu oraya gndermitir.
Bu hizmeti stn bir baaryla tamamlayan bu grubu kutlamak grevimizdir. Mseccel Felah
Grubunun iki nemli kuryesinden biri Bakomiser Salih Bey, dieri Saffet Bey adnda yurtsever
arkadalarmzdr.
Mseccel Yavuz Grubunda alanlara gelince; bu grubu kuranlarn banda nceleri Karakol
Tekiltnda hizmetleri grlen merhum Orgeneral Mulal Mustafa Paa vard. Yavuz Sultan
Selimin resmini kazttrm olduklar mhr kullanarak kendilerine bu ismi vermi olan bu grup,
gerek milli hkmete gizli bilgi salayarak, gerekse askeri ambarlardan basknlarla salanan silah ve
cephaneyi karp Karadeniz limanlarna gndererek yaamsal saylacak hizmetler vermilerdir. Bu
tarihte rtbesi Kurmay Yarbay olan Mulal Mustafa Bey (paa) bu grubun bakanln byk bir
baaryla baarmtr. Kurtulu Savandan sonra douda nc Ordu mfettii olarak byk
hizmetler vermi ve kinci Dnya Savanda dou snrlarmz korumutur. Mseccel Yavuz
Grubunda alanlar arasnda Levazm Binbas brahim Bey (albaylktan emeklidir), o tarihte
rtbesi yzba olan Filibeli Halim Bey (binbalktan emekliye ayrlmtr), o tarihte rtbesi
mitralyz yzbas olan Ltfi Beyi saymamz gerekmektedir. Ad geen Fatihte doduu iin Fatihli
Ltfi diye anlr. Karakol Tekiltnda baarl hizmetleri grlen ve bu rgtn ikinci bakan Hafz
Besim Beyin yardmcs olan Ltfi Bey, daha sonra Genelkurmay Bakanlnn emrinde resmi ve
bamsz olarak kurulan M. M. Grubunda da baarl hizmetler vermitir98 (Tugenerallikten
emeklidir). Yavuz Grubunda alanlarn dierleri, stanbul gmrklerinde mfetti Abidin Bey,
kontrol memuru Haydar Bey, ihracat mdr Pertev Bey, mdr yardmcs Nuri Bey, ithalat mdr
Memduh Bey, gene ayn gmrkte mfetti Hasan Babadr. Bu gmrklerin bilhassa gizli olarak
gnderilen silah ve cephaneyi dman kontrolnden karma noktasndan byk hizmetleri olmutu.
Yavuz Grubunda alanlardan biri Piyade Yzbas pekli Kemal Bey ve Babakanlk Kalemi
memurlarndan Manisal hsan Rt Beydi (Halen skdar Noteridir).
Kurtulu Savanda hizmet eden kurululardan bir dieri de Namk Grubuydu. Kurtulu Savann
can demek kadar nemli olan sava malzemelerini salamak iin kurulan bu grup, Piyade Temeni
Halil brahim ve kardei Temen Naci Beyler tarafndan kurulmutur.
Dier taraftan genelkurmay tarafndan takdirnamelerle dllendirilen ve karlk beklemeksizin
alan gmrklerden M. M. Grubuna dhil
kiiler unlard: stanbul dhiliye gmr Bamdr Nail Bey, stanbul Gmr koruma
memurlarndan Saruhanolu hsan Bey, gene koruma memuru Hseyin Bey, stanbul Gmr
bamfettii Davutpaal Nuri Bey, koruma mfettii Hseyin Rza Bey, stanbul Gmr manifesto
memuru merhum Sadk Bey, koruma mfettii Rza Bey, gene koruma mfettii Laz Hamdi Bey,
koruma mfettii Bekir Paazade Rza Bey vardr.
Bir de Ahmet Berzenci Efendinin Berzenci Grubu vard ki, bunlar da milli ordu iin sava
malzemesi salamak amacn gdyorlard. Ahmet Berzenci Efendi bahriye imamyd. Bahriye
Nazrl ambarlarndan arkadalaryla pek ok silah ve cephaneyi Anadoluya gndermiti.
Bu tarihlerde ieride youn almalarn yannda, dardan da ordu gereksinimlerinin salanmas
dnlm, zellikle Almanyayla ilikiye girilerek milli ordunun uak alm iin giriimler
yaplmt. Bu sralarda Berlinde bulunan Kurmay Yarbay Nuri Bey (Conker) ve Kurmay Yarbay
Erzincanl Saffet Bey (Arkan) pein parayla 9 adet uak satn alarak Rusyann Novrosiski
Limanna bu uaklar getirmiler, milli hkmet bunu haber alnca Kalkavanzadelerin vapurlarndan
biriyle bu ambalajl uaklar Samsuna getirtmiti. Usta marangozlar tarafndan Samsunda
ambalajlarndan karlan ve Ankaradan gelen pilot subaylarn da yardmyla monte edilen bu
uaklardan biri havalandktan sonra Mahmur Dalar stnde bozularak dm, dieri Havza
zerinde oluan bir arza nedeniyle motoru durmu ve bir ncs de Merzifon zerinde yanmt.
Var olan tescilli gruplarn yannda zel giriimlerle milli hkmete yaplan nemli hizmetler de
vard. Bu tarihlerde Mercan semtinde Yaldz Hannda ksele tccar talyan uyruundan Nesim
Danon Efendi isminde bir Yahudi, Divrikli Bekir Efendi ile olu Mehmet Alinin de silah ve cephane
gnderilmesinde yararllklar grlmt. Nesim Efendinin han depo kabul edilmi ve yannda
alan Bekir Efendi ile gene olu Mehmet Ali manifatura sandklarnn iine silah ve cephane
koyarak ve stne ticari eya doldurarak gmrklerden atlatarak gemilere yklemilerdi. Fakat
ngilizler gerek Nesim Danondan ve gerekse arkadalarndan kukulanmlar ve bir akam
Mercandaki hann bahesinde iskambil oynayan bir vatanda zerine iki el silah attrmlarsa da bir
rastlant sonucu Nesim Efendi bundan kurtulmu, bir defasnda han baslm ve kukulanlan silahlar
aranmsa da bu defa da Bekir Efendi ve olu, hann avlusunda yatan Mercan Babann sandukasn
kaldrarak silahlar buraya sakladklarndan ngilizler iin bir trl farkna varamamlard.
Muavenet-i Bahriye Grubunda alanlara gelince; gene ayn amalar urunda bu isimle bir grup
kurmu zverili yurtseverler unlard: Rtbesi bahriye yarbay olan Komodor Nazmi Bey ve rtbesi
bahriye yarbay olan Haydar Bey bu grubun kuruculardr. Halite bulunan sava gemilerimizin ie
yarayan silah malzemesini gizlice sktrerek milli orduya gndermilerdir. Komodor Nazmi Bey
albayla ykselmi ve emekliye ayrlmtr. Nazmi Bey bu grup kurulmadan evvel Beylerbeyinde
oluturulan Milli Tekilta dhildi. Gene grupta o tarihte rtbesi binba olan emsettin Bey
yarbayla ykselmi (halen emeklidir), rtbesi bahriye stemeni olan Faruk Bey, rtbesi o tarihte
deniz binbas olan Ziya Bey, rtbesi bahriye temeni olan yaver Hasan Bey, o tarihte yzba olan
Hulki Bey (stiklal Savandan sonra yarbayla ykselmitir), rtbesi bahriye yzbas olan Laz
Ahmet Bey (binbala ykselmi ve emekli olmutur). Daha sonra ngilizler Komodor Yarbay
Nazmi Beyi deitirmiler ve bu greve deniz Yarbay Cevat Beyi getirmiler, o da gene
arkadalarnn gittii yoldan yrmtr. Bu grup Milli Savunma Bakanl ile ilikiye girmi olmakla
beraber Felah Grubunun bir kolunu oluturmaktayd. Bu grupta deniz subaylarmzdan birok kii
bulunmaktayd. Fakat benim belleim ve anlarm ancak bunlar kaydedebilmitir.
stanbuldaki askeri ambarlarda Osmanl ordusuna birka kat yetecek derece silah ve cephane
bulunmasnn, merhum Enver Paann savan gidiine bakarak bizim ok ar koullarla kar
karya kalacamz ve Balkan Savann sonunda olduu gibi I. Dnya Savann sonunda da yeni
bir sava stlenmek zorunda kalacamz hesap etmi olmasndan, bir de Levazm Daire Bakan
merhum smail Hakk Paann son derece namuslu olmasndan ileri gelmitir. Dnya Savann
sonunda bir gn Enver Paann yanna girdiim zaman, onu smail Hakk Paaya yle dert yanarken
grmtm: Arkadalardan biri geliyor, Romanyadan eker getirmek istediini sylyor, benden
izin belgesi istiyor, bir dieri Almanyadan elbise getireceinden konu aarak vagon ayrlmasn
istiyor, baka bir arkada kyor Avrupadan eya getirmek isteminde bulunuyor, baka bir arkada
zmirle Bandrma arasnda ileyen trenden nakliyat iin vagon nerisi yapyor. Bunlar hep midelerini
dnyorlar. Bktm paa bu arkadalardan, bunlarn bitip tkenmeyen isteklerinden, ya izin belgesi,
ya vagon ne olacak byle halimiz?
smail Hakk Paa merhum glm ve hi unutmam unu sylemiti: Batl edebiyatlardan birinin
nl sz vardr paam, adam bunalm, Aln dostlarm, dmanlarm bana yeter! demitir. nsan
dostlaryla uramaktan yoruluyor. Bu koullar altnda dmanlarmz bize daha hafiftir. imdi
dnyorum da her devrin byle bitip tkenmeyen dileklerine gs germek gerektiini daha iyi
anlyorum.
98 Karakol rgtnn nemli isimleri Mulal Mustafa Paa, Ali Rza Artunkal (Orgeneral), Svari Generali Nidai Bey ve Hafz Besim
Beydir. Daha sonra zmitten gelen kurtarc ordunun subaylarndan stihkm Yarbay Kasm Bey (Akkan), ayn snftan Beykozlu
Yarbay Reat Beyin (Bakaya) de nemli hizmetleri bulunmaktadr.
 SAKARYA GERSNE EKLME KARARI VE M. M. GRUBU

Anadolunun giritii sava bir bakmdan lkeyi ele geirenlerle ve ele geirenleri her noktadan
destekleyenlere kar yaplyor, dier taraftan dmanla i birlii yapt bir gerek olarak ortaya
kan Osmanl hkmdar Vahdettinle onun hain hkmetine, saltanat taraftar olanlara kar devam
ediyordu. Kurtulu Savann hedefi bu iki topluluktu. Fakat aralarndaki i birlii bu dman
cepheyi tek bir izgi haline getirmi oluyordu. Resmi kadrolu ordularn oluturulmas ve dzensiz
ynetime alm etelerin ortadan kaldrlmas da milli hkmete yeni birtakm dmanlar
kazandrmt. imdi savan arlk noktas batya kaym, zamannda Kocaeli, hatta Beykoza
yaklaarak ikmal merkezlerini stanbulun kaplarna kadar getirmi olan milli gler, dmann
kuzeyden ve gneyden ilerlemesi zerine belirli hatlara ve belirli cephelere bal kalmlard. Bu
yzden Anadoluya yaplacak nakliyat sadece denizden ve Karadeniz limanlarndan yaplabilmiti.
Karadenizde ve stanbul Boaznda bunu baltalayacak en byk kuvvet ngiliz donanmasyd.
ngilizler sk bir kontrole girierek Anadolunun gereksinim duyduu silah ve malzemenin naklini
yasaklamlard. Yalnz dnmedikleri en nemli etken, tilaf Devletlerinden Fransa ve talyann
bu konuda ngilizlerle tam bir anlamaya varmam olmasyd. Her iki ortan zellikle Afrikada ve
Mslman lkelerde smrgeleri vard. Tm Mslmanlar madden olmasa bile manen Trkiyenin
kurtulu savana son derece destek veriyorlard. Onlar darltmak ne Fransann, ne de talyann
iine gelirdi. O halde, Anadoluya yardm etmeyi bu iki devlet kendi gelecekteki karlar iinde
gryorlard. te bu nedenle deniz nakliyatnda kendi bayraklarn tayan gemiler srekli Karadeniz
kylarndaki Anadolu kaplarna, Samsun ve neboluya silah, cephane ve askeri malzeme karmaya
devam ettiler. Burada Fransz bandral La Fransez Nakliyat irketine ait vapurlardan Ararat, Adana,
Ladil, Lanfie, Lalet isimlerini tayanlar gerek kaptanlar, gerekse makinist ve ateileri ve tayfalar
Fransz uyruuna girmi Beyaz Ruslardan ibaret olduu halde davamza hizmet etmilerdir. Birka
defa da Zonguldak ve bir defa da Mersin Limanna teslim edilmi bulunan silah ve cephaneler M. M.
Grubuna ye kiiler tarafndan cephelere gnderilmitir. Hatta bu nakliyat Mudanya Atekesinden
sonra da ayn irketin vapurlaryla yaplm ve atekes gerei Trakyaya geirilen kuvvetler Marmara
sahillerinden birinden dierine bu yoldan yaplm ve ihra iskelesi Tekirda olmutur. Bu Fransz
gemileriyle M. M. ve stanbuldaki Felah Gruplarnn idare ettii silah ve cephane nakli 26 sefere
ulamtr. Bu Fransz gemilerinin bordolarna yanaan mavnalardan gemilere yklenilen sandklarn
ngilizler tarafndan kontrolne engel olmak iin Fransz Konsolosluu Ermeni mfettiler
grevlendirmi ve bunlardan biri olan Garabet Hugasyan Efendi resmi elbise giyerek ve beline
tabanca takp vapur iinde gezinerek ngilizlerin el koymalarna engel olmutur.
stanbulda Felah, Yavuz ve Muavenet-i Bahriye Gruplarnn talyan bandral vapurlara da
ykledii malzeme olduka fazladr. Fransz ve talyanlarn Kurtulu Savana yardmlarnn
nedenlerini I. Dnya Sava yllarnda Mslman smrgelerde Tekilt- Mahsusaya ait personelin
nasl baaryla altn gsteren delillerde aramak doru alacaktr. Onlar, Osmanl
mparatorluuna kar bu Mslman lkeleri uyandrm bulunuyorlard. Gruplarn yannda kiilerin
de bu silah ve cephane tamalarnda hizmetleri grlmtr. Bunlar da tarihe mal etmek
gerekecektir. stanbulda bulunup da her eyi gze alan bu insanlar iinde topu subaylarndan o
tarihte rtbesi Yzba olan Erzurumlu Abdlvahap Beyle, topu subaylarndan o tarihte rtbesi
yzba olan Zeki Bey (emekli albay), Yzba Erzurumlu Bilal Bey (emekli albay) ve aradan geen
zamanda unutulmu daha birok arkadalar saymak olasdr. Gene vapurlara grevlendirilen
subaylar iinde bahriye subaylardan o tarihte rtbesi Yzba olan Safranbolulu Hakk Beyi (emekli
deniz albay) ve Topkapda oturan kayyum Ahmet Efendiyi ve Tasvir-i Efkar gazete ve matbaasnn
sahibi ve yaymcs merhum Ebzziya Beyi vapurlar iinde gerekten grev yapm ve birok silah
ve cephaneyi Fransz ve talyan gemilerine yklemi zverili yurtseverler olarak anmalyz. Fevzi
Paa, Velit Ebzziya Beyin bu cann verircesine hizmetlerine dl olarak genelkurmaydan
kendilerine takdirnameyle stiklal madalyas verdirmilerdi. Velit Bey, stanbul ve Ankara arasnda
oluturulan ifrelere uygun olan neboluya sava malzemesi getirmiti. Gene bu sahada Topu
Yarbay Kemal Bey de (emekli general) birok hizmetler vermitir.
M. M. Grubunun milli cephelere silah ve cephane salama ii bilhassa Sakarya Sava sralarnda
yaamsal bir neme haiz bulunmu ve Anadolunun kaderi ancak bu almalara bal kalmt. O
skntl gecelerde makine banda sabahlara kadar stanbula yaptmz haberlemenin heyecann
hl iimde yaarm. Bu tarihte ordularmz smet Paann emrinde Ktahya-Altnta Hattn
tutmakta, onun yannda gneyde Refet Paann emrindeki birliklerle iletiim kurmaktayd. Kuzeyde
saldrya balayan Yunan kuvvetlerine Prens Andrea Kumanda etmekte idi. Prens Andrea ani bir
saldryla smet Paa kuvvetlerinin bo kalan sa cephesini evirmeye balamt. Tehlike bykt.
Milli hkmet burada karlaaca yenilgiyle sarslacak ve belki de davay kaybedecekti. O gece
Fevzi Paann odasnda Mustafa Kemal Paa ile her ikisi sabahlamlard. Arada srada beni
ararak orduya ne kadar silah ve cephane yardm yaplabileceini ve bunun ne taraftan, ne kadar
zamanda olabileceini soruyorlar, yzlerinden sknt ve znt iinde bulunduklar anlalyordu.
Uykusuzluk ve yorgunluk Mustafa Kemalin kararlln ve isteini asla kramyor-du. Durmadan
sigara ve kahve ierek harita banda alyorlard. Yazk ki bu tarihi anda smet Paa kuvvetlerine
cephane ve malzeme yardm yapmaya gerekten olanak yoktu. Bunu ak olarak sylemek zordu.
Fakat Mustafa Kemal Paa, sylenilmeyenleri de anlayacak bir zekya sahipti. Sabaha kar her ikisi
ok nemli bir karara varmlard. Hi unutmam yanlarna arldm zaman, elindeki sigarasn
birka defa eken Mustafa Kemal Paa, Sakarya gerisine ekilmekten baka are kalmamtr. Ancak
gerideki hatlarda tutunmak, yeni batan ktalar gzden geirmek lazm geliyor. Fakat stanbuldaki
rgtmz bu sre iinde bize ne gnderebilir? Bunu da sizden istiyorum diye buyurmulard. O
zaman Mustafa Kemal Paaya, Paam, stanbulla iletiim kurmak bizim iin son derece zor bir
durum oluturuyor. Genelkurmaydan istediimiz noktalar bulmak ve gizli ifremizi kullanmak kolay
olmuyor deyince derhal, Postanede alacaksnz. Size ayr bir oda verecekler, zel bir makine
koyacaklar, yannza gvendiiniz telgraf memurlar da alacaksnz diye emir buyurdular ve Fevzi
Paaya dnerek, ayet, Sakarya gerisinde duramazsak, Kzlrmaka kadar ekilmekte bir saknca
grmyorum. Ankara imdiden boaltlmal ve Kayseriye hkmet merkezi tanmaldr, ne dersin
paa? diye sormutu.
Fevzi Paa gayet dnceli bir ehreyle ar ar unlar sylemiti: nlemlerimiz, emirleriniz pek
yerindedir paam, yalnz bendenizin bir tek kukusu var, o da hkmet merkezinin Kayseriye
tanmasnn gerek Mecliste, gerekse halk arasnda yapaca manevi sarsntnn geri ekilmekte olan
ordularmza yaylmasndan korkarm.
 Sava kaybedersek, manevi sarsnt tam bir yok olua dayanmayacak m? Buna zorunluyuz paa.
Fakat olaylar Mustafa Kemal Paann bu ileri grn, nlemin gerekliliini kantlamsa da
Fevzi Paann kukular da gereklemiti. Mecliste hkmet merkezinin tanmasna kar ilk
bayra aan muhalif grup milletvekillerinden Mersin Milletvekili Kurmay Albay Selahattin Bey
olmutu. Ebedi efin kararn diline dolayarak byklere saldryor, Byk Millet Meclisinin ikinci
bakan olan Erzurum Milletvekili Hseyin Avni Bey ise daha ileri giderek bu kararlarndan dolay
paalar iin, Meclisin bir kapsna Mustafa Kemali, dier kapsna da Kavakl Fevziyi asalm
diye baryordu. Bu srada ortaya kan bir olay muhalif milletvekillerinin ekmeine adeta ya
srm, onlar daha fazla konumaya ve hkmete saldrmaya yneltmiti. Ankara Hapishanesinden
karlan ve jandarmalarn korumasnda Kayseriye tanmakta olan 200e yakn tutuklu yolda
Hasandede blgesinde jandarmalara saldrarak silahlarn ellerinden almlar ve yrede padiaha
bal olan Diikitli ve Krt Hasan adndaki ekya etelerine katlarak Ankaradan Kayseriye
gmekte bulunan on binlerce vatanda da balarnda sktrarak onlar soymu ve perian bir
halde brakmlard. Muhalifler Ankarada svp sayarken Mustafa Kemal Paa, Fevzi Paayla
beraber ekilme emrini alm birliklerin Sakarya gerisine yerlemesini salamak iin cepheye
komu, hatta atla yaplan bu acele gidite Mustafa Kemal Paa bir ara attan derek kaburga
kemiini krmt. Yaral ve ac iinde olan Ebedi efimizin bir elini kaburgasna bastrarak ve
adrda yatp kalkarak bu karanlk gnlerde gereken emirleri verdiini ve her eyin bu nlemler ve
emirlerle dzeldiini sylersek zverinin derecesini bilmem bir para anlatabilmi olur muyuz?
 MLL MCADELENN DENZCLER

Kurtulu Savan genellikle bir kara sava olarak kabul edenler pek oktur. Snrl bir-iki hava
arpmas dnda ve denizden yaplan nakliyat nemsememek, Kurtulu Sava yurdun topraklar
stnde gemitir diyenler pek ok olacaktr. Fakat bu dncenin aksini, yazk ki nl bir bayazar
da yle anlatmt: stiklal Sava dediimiz ey, birka mavnacnn, bir-iki takacnn hareketinden
baka bir ey deildir.
Ona gre, olay birka silah ve cephane naklinden ileri gitmemitir. te onlarla ne bulunmusa
yaplm ve dman ordusunun yenilgisi baka koullara balanmtr. Otuz yedi sene nce yaplm
bu savalar, halkn btn varlyla giritii bu lm kalm mcadelesini kmseyenler her zaman
olacaktr. Fakat tarih 20. yzylda, Birinci Dnya Savann sonunda yenilgiyi kabul etmeyerek
yedisinden yetmiine kadar savam bir tek milleti yazmtr. O da Trk milletinin kendisidir. kinci
Dnya Savann sonunda dahi bu rnei tekrarlayan tek bir millete rastlanmamtr. nk istiklal
mcadelesi birok koulun bir araya gelmesini isteyen olaanst ve milli bir harekettir. Bata boyun
emeyen bir millete, onu ok iyi bir ekilde ynetecek ve ynlendirecek, dnyann ok kark bir
devrinde her tarafta yenenleri ynlendirecek olaylara gereksinim vardr. Fakat hepsinin stnde
inanmak ve savamak arttr. imdi Ankaradaki antn altnda okuduumuz kelime bu direniin
elbette parolasdr: nandlar, savatlar ve kazandlar. Biz bu yazmzda Kurtulu Savann karada
gemi evrelerinin yan banda Trk denizcilerinin atalarna yakr bir kahramanlkla, her eyi gze
alarak denizde yaptklar zveriyi anlatmaya alacaz. Bu lmle penelemenin cokusunu
duyacaklardan birinin de bu bayazar olmasn ok isterdik, ama onun mr bu yazlar okumaya frsat
vermemiti.
Bu tarihi deniz olaylarndan biri Karaaa Cephane Deposuna yaplan baskndr. Birinci Dnya
Savann sonunda ambarlarna ok sayda silah ve cephane depolanan Haliteki Karaaa Askeri
Cephaneliine yaplan baskn olaanst baarl olmutur. 1920 senesinin sonbaharnda bu baskn
iin yaplan ilk toplant eme meydanndaki Rize Otelinin bir odasnda yapld. Bu iin planlarn
hazrlayanlar, gizli rgtmzn nemli elemanlar olan Topkapl Mehmet (merhum), Heminli
Mehmet (merhum), Ali Osman (merhum), Mustafa Kaptan (tccar), Heminli Mahmut (demiryolu
memuru), Tahsin Kaptan (merhum) ve bunlarla beraber baz arkadalar bu toplantda bulunmutur.
Bunlarn dnda Karaaa Cephaneliinin ambar memuru Temen Eypl Nazmi Bey de kendi
grevi banda gizli rgtmze yapaca yardm iin bulunmutu. Baskn iki motorla yaplacakt.
Bugn emekli yarbay olan Deniz Yzbas Nazif Beyin salad yzer tonluk iki motordan birinin
ad Avniye, dierinin ismi smetti. Birinciye Pazarl Eyp Reisolu Mustafa Kaptan, dierine de
Pazarl Babaolu Ahmet Kaptan (halen Denizyollarnda) kumanda edecekti. Baskn
gerekletirecek ve cephaneyi motorlara tayacak kiilerin bulunmas ok g olmutu. Zira her iki
motor iin gerek grlen kiilerin says 80e ulayordu. Bunlarn atak, beceriklilik, yurtsever ve son
derece sr tutan kiiler olmalar n kouldu. Bu konudaki seim iini Heminli Mehmet, Heminli
Mahmut, Tahsin, Mustafa ve Ahmet Kaptanlar zerlerine almlar ve gvendikleri kimseleri
toplamlard. Bu seksen kiinin ilk motorla hareketi uygun grlm, herhangi bir direnile
karlarlarsa vurumak zere de tabanca ve kamalarla donatlmlard. Plan gereince, karanlk
basnca Azapkapdan iki motor hareket etmiti. ok grlt olmasn diye egzoz borular denize
verilmi, motorlarn hzl gitmesi uygun bulunmutu. Hi kimse sigara bile imiyor, koyu karanlkta
yol alan motorlarn varl evreden duyulmuyordu. Adamlarn bir ksm baaltna, bir ksm k
ambara yerletirilmiti. Hepsi melmi, oturmu, seslerini kesmiler, heyecandan kulak
kesilmilerdi. Her iki motorun gecenin koyu karanlnda hafif klarla aydnlatlan Hali sahillerine
yanamadan Karaaa nlerine gelii olaysz olmu. Azapkapdan bir sandalla alan ve toplanma
yerine varm olan Heminli Mehmet, Ali Osman ve Tahsin Kaptan da orada hazr bulunmulard.
Motorun iskeleye yanatn gren bekilerden biri hemen Yanama diye barm, Mustafa
Kaptan da kendisine yle yant vermiti: Denize dklecek cephaneleri ykleyeceiz, yabanc
deiliz!
Onba buna sert bir ekilde kar karken motor yanam, Mustafa Kaptan da sahile atlayarak
onbann koluna girmi, onu inandrmaya ve oyalamaya uramt. Bu srada motordakiler karaya
km, plan gereince herkesin ne yapaca bilindii iin grev balamt. lk nce onbann az
mendille, kollar iple balanm, Heminli Abdullah duvar zerinde habersiz nbet bekleyen ngiliz
erini ayaklarndan ekerek drm ve bir atlla onu kskvrak balamt. Baz kiiler,
muhafzlarn kouuna baskn yaparak, silah ekerek onlar teslim alm, azlarn ve kollarn
balayarak balarna tfekli beki ve gzc dikmiti. Btn bunlar olaanst bir hzla yaplm,
cephaneliin muhafzlar aknlktan ne
yapacaklarn bilmez olmulard. Temen Nazmi Beyin gelmesi zerine krlan ambar kaplar ve
ieri dalan tayfann abalaryla cephaneliklerin boaltlmasna balanm ve bu esnada cidden insan
gcnn stnde bir emek harcanmt. Bu srada Jandarma lakabyla anlan Hasan, emrindeki
arkadalarla ellerindeki azlar mendillerle, kollar iplerle bal bulunan ve otuza yaklaan askerin
gzcln ve bekiliini yapmaktayd. Nbette olan arkadalar arada srada evreden geen
kayklar haber verince almalar bir an iin duruyor, herkes yere yatarak bir sre hareketsiz
kalyordu. Eyann deerlisini ve nemlisini depo memuru Nazmi Efendi iaret ediyor ve baskn
yapanlar da sandklar, torbalar yklenerek motorlara kouyorlard. Bu gidip gelmeler, karncalarn
hareketi gibi sessiz fakat hzla yaplyordu. Sonunda ykleme ilemi bitmi fakat tutsak alnan otuza
yakn adamn da Anadoluya gnderilmesi uygun bulunmutu. Bunlar birinci motorun baaltna
yerletirilmiler, nce Mustafa Kaptann Avniye motoru, ardndan Ahmet Kaptann ynetimindeki
smet motoru iskeleden hareket ederek Haliin ortasndan kprlere doru yol almaya koyulmutu.
imdi daha tehlikeli bir yolculuk balam bulunuyordu. Her iki motor, Azapkapya urayarak
motorlarn stne konacak branda bezleriyle bo meyve sepetlerini yklenmiti. Arkadalardan bir
ksm, karaya karak ehirde onlar bekleyen grevlerine dalm, sonra her iki motor da yollarna
devam etmiti. Unkapan Kprs altndan olaysz geildi. Karaky Kprsnn giri ve k
kaplarn kontrol eden inzibat subaylar, gizli rgtmzn yesi olduklarndan bu motorlarn
geiinden daha nce haberdar edilmilerdi. Sonra Marmara, gecenin bu saatlerinde hzla yol
alnarak Anadolu yakas tutulmutu. karma Karamrsele yaplacakt. Gece yarsndan sonra sahile
varan ilk motor smet olmutu. Halk byk gsterilerle kanlar karlamt. Fakat saatler
ilerledike asl sava malzemesi ve tutsaklar yklemi olan Avniye motorunun gzkmemesi herkesi
endie ve heyecana drmt. Bunun zerine motora iaret vermek zere Karamrsel kaymakam ve
ayn zamanda askeri polis rgt efi Yzba Tevfik Bey grnr bir yerde byk bir ate
yaktrmt. Hlbuki Avniye motoru Darca nlerinde arza yapmt. leride dman donanmasndan
baz gemiler grlm, makinistler bsbtn armlard. Her kafadan bir ses kmaya, byle bozuk
bir motorla yola devamn son derece tehlikeli olduunu syleyenler bulunmaya balamt.
Karamrselli Fedai lakabyla anlan smail de leri gidemiyoruz, sabah olunca yakalanacaz, bari
cephaneyi denize dkelim demise de kaptan soukkanlln korumutu: Dediinizi yapalm ama
her eyden nce motoru altralm.
Sonunda makinistler uraarak arzay dzelttiler ve bir sre sonra da Karamrsel sahillerine
varld. Halk gelenleri lgn gibi kucaklad. Silah ve cephane boaltld, tutsaklar yerel
kumandanla teslim edildi. Ertesi gnk stanbul gazeteleri iri puntolarla o gece baslan Karaaa
Deposunun muhafzlar ve malzemesiyle nakledildiini bildirmilerdi. ngilizler bu baskna fena
halde kzdlar. stanbul hkmetini gnlerce sktrdlar. Birok pheliye ikence edildi fakat bir
sonu alnamad. Motorlar bile kimse bilemedi. On gn sonra ticari eya ykl motorlar gvenle
Halie dndler. O gece Topkap dnda, mezarlk iinde Topkapl Mehmet, hsan, Ali Osman,
Mustafa Kaptan, Heminli Mehmet, Heminli Mahmut, Tahsin Kaptan ve Yzba Nafiz toplandlar.
Sk izlenme karsnda nasl hareket edeceklerini gzden geirdiler. Fakat bu basknlar her zaman
baarl sonular vermedi. Bir keresinde Kathanedeki fiekhane ambarndan orada grevli topu
yzbasnn abasyla gene Mustafa Kaptann emrindeki motorla seri ateli toplara zel mermiler
ykletilerek yola kld. Motor sabaha kadar Kerestecilerde bir geminin bordasna yanaarak
bekledi. nk igal kuvvetleri kumandanl, Karaaa basknndan sonra kprlerin altndan hibir
aracn geceleyin kmasn uygun bulmam ve btn trafii yasak etmiti. Sabah beklemek n
kouldu. Sabah olunca, Mustafa Kaptan geminin ktlarn yaptrmak zere liman bakanlna
gitmi, tayfa Armutlulu Mehmet ile arkada ay imek zere kahveye gitmiler, makinist olan ve
Gen lakabyla anlan delikanl motorda kalmt. ngiliz polisleri motoru bastlar ve genci
baladlar. Fakat tayfalar durumu renince motora gitmemiler, kaptan da motorda polisleri grnce
kahveye giderek durumu renmiti. Motorun sahibi Beyolu merkez memuru evket Beydi. Durum
ona haber verildi. O da gya bilmiyormu gibi ilgili Trk ve ngiliz makamlarna bavurarak
motorunun alndn haber verdi. Motorun iindeki cephane ngilizler tarafndan denize dkld.
Tutuklanan ve ikence edilen Gen bir tek kelime sylemedi. Kendisinin makinist olduunu, ne alnp
ne verildiini bilmediini iddia etti. Zincire vurulan delikanl gnlerce, semt semt, kahve kahve
dolatrlarak tayfalar tansn diye gezdirildi. Bir gn Yenicamide Yorganc Hilminin kahvesinde
Heminli Mehmet, Heminli Mahmut ve Mustafa Kaptan birka arkadalaryla oturup konuurken,
delikanl ve ngiliz polisleri kahveden ieri girmiti. Fedai denizciler sapsar kesildiler. Artk
yakalanmlard. Delikanl arkadalaryla yz yze geldii halde tek birini bile tanmadn srarla
sylemi, onlar kesin bir lmden kurtarmt. Anlatlabilecek daha yzlerce olaya bakarak, bu
isimsiz kahramanlarn yapt ii kmsemek, belki lkenin kurtulmu ve gelimi olduu
dnemlerde aydnlar iin pek kolay sylenilen szlerdir. Fakat bir Trk ataszn her zaman
hatrlamal ve tekrarlamalyz: Ak koyun, kara koyun geit yerinde belli olur. Her insan bu vatann
nasl kurtulduunu bilmeli ve onun kahramanlarna sayg gstermelidir.
 MLL MCADELEDE DN SINIFIN OYNADII ROL

Atekes yllar, Trkn grkemli tarihinde gizli kalm birok kahramanlklarn sraland
yllardr. zellikle stanbul halk, k by, kadn erkei, aydn cahili, sarkls feslisiyle bu
Kurtulu Savana katlm, herkes kendi gc nispetinde bu savata yer almt. Bu zor yllarn
ykleri ve anlar ne anlatmakla ve ne de yazmakla renilir. Aksine, onu her gn bir ynden
incelemek, bir sayfasn evirmek, burada gizli kalm kahramanlar tanmak her Trke den bir
grevdir. Ancak o zaman byk tehlikelere, korkun basklara ramen, ahlanm bir ulusun destans
tarihi gzden geirilmi olur. Atekes yllarnn isimsiz kahramanlar iine ba sarkl din
adamlarn, imam ve mezzinleri, krs vaizlerini, tekke mensuplarn, medrese hocalarn da katmak
zorundayz. Bunlar dini ideallerinin cokusuyla Kurtulu Savann baars iin can gnlden
almlar, sz ve eylemleriyle bu uurda ellerinden geleni yapmlardr. zellikle Vahdettinin
gvenini kazanm ve atekes yllarnn uursuz baykuu kabul edilmi Papaz Frewin evirdii
frldaklar ok gzel anlam ve ona, onun uygulad yntemlerle yant vermi olan bu din
adamlarn burada lmlerse rahmetle, yayorlarsa esenlikle anmak da bizlere den grevdir.
Papaz Frew padiaha, ayet bir ngiliz Muhipler Cemiyeti kurulur ve zellikle sarkl din adamlarnn
buraya katlmas salanabilirse, ngiltereyi kazanmann olanakl olacan ve imzalanacak
antlamann da olduka hafif kaleme alnacan alam, Osmanl mparatorluunun ngiliz mandas
altnda ve btn slam dnyasna egemen bir devlet olarak kalabileceini anlatmt. Bu amala
kurulmu olan ngiliz Muhipler Cemiyetinin bakanlna Sait Molla getirilmi, fakat perde arkasnda
en byk rol Papaz Frew oynamt. Papazn ok eli akt. Zira harcad para, ngiliz stihbarat
Servisinin rtl deneindendi. Topkap ve ehremini yoksullarna her hafta bedava datlan
kurban etlerinin sayesinde Trk ulusunu midesiyle satn alacan sanan bu zavall papazn dkt
parann cebinden kmad biliniyordu. Mahalle imamlar, medrese ve tekke eyhleri bu balarla
ngiliz Muhipler Cemiyetine sokulmak isteniliyordu. Franszlara gelince, onlar da atekes gerei ele
geirdikleri Adana, Kilis, Antep ve Marata yerlemek isteinde olduklar halde stanbul halkn
kandrmak amacyla Fransz Muhipler Derneini kurmulard. Ve gizlice el altndan Anadoluya
gitmek isteyen subaylar gndermek zere bir kruvazrn stanbul Limannda hazr bulunduunu da
etrafa yaymlard. Fakat stanbulun temiz ve yurtsever halk, her iki dost dernee de bir deer
vermemi, daha dorusu milli duygularn her trl dostluklarn stnde grmt. stanbuldaki
mahallelerin imamlar, niversite hocalar, krs bakanlar, Bektai tarikat babalar ve eitli bilim
dallarndan insanlar ngiliz Muhipler Cemiyetine katlm, fakat el altndan bu dernei baltalamak
iin var gleriyle emek harcamlard. Fakat Papaz Frew ksa zamanda bu sabotaj anlam, derhal
padiaha din adamlarnn byk amac baltaladklarn yana yakla anlatmt. te o zaman bu din
adamlarn bulup karmak iin Yldz Saraynda gayet gizli bir istihbarat ebekesi kurulmu ve
bunun bana da Vahdettinin kaynbiraderi olup resmi unvan Mzka-i Hmayun Kumandan olan
Albay erkez Zeki Bey getirilmi, ayn zamanda padiahn zel yaverlerinden ve ok yakn
olmasndan tr Papaz Frewin de gvenini kazanmt. Bu ebekenin amac uydu: Mahalle
imamlaryla, niversite hocalarn, krs bakanlarn, Bektai tarikatn ve dier bilim dallarnda
alanlar milli rgtlerden uzaklatrarak saraya balamak ve ayet bu baskya direnenler olursa
onlar birer birer ayklamakt. Bir taraftan saraydan, dier taraftan ngilizlerden yardm gren bu
ngiliz Muhipler Cemiyetinde ok kii vard ki bunlar, gizli tekilatmza ve milli cepheye hizmet
etmekte ve bata Papaz Frew olmak zere btn hainleri aldatmaktaydlar.
talyanlara gelince, onlarn Fransz ve ngilizlere krgnl oktu. Her eyden nce aldatlmlard.
Bu nedenle Kurtulu Savana kar pek yumuak, hatta taraftar bir politika izliyorlard. Onlar da
talyan Muhipler Derneini kurmulard.
Bu tarihi ve karanlk gnlerden birinde gz doktoru Esat Paay ziyaret etmek amacyla
Caalolundaki adresine uramtm. Rastlant olarak orada dnemin Babakan ve Savunma Bakan
zzet Paa ile Balkan Savann nl dou ordular kumandan Abdullah Paay grmtm. Her
ikisini de tanyordum. Onlar selamladktan ve ellerini sktktan sonra oturmutum. Drdmz zamann
zor koullar zerinde dnce alveriinde bulunuyorduk. Esat Paa, ttihatlardan, yeni eklinden
dolay Karakol Tekiltndan ve Kara Vasf Beyin bu konudaki abalarndan umutlu olmadn
sylyordu. Paa, tilaf Devletlerinin penesinden kurtulmann olanakszln ilave ediyordu.
Herkesin bak as farklyd. Gz doktoru Esat Paaya gre Trkiye iin tek kurtulu yolu Amerika
mandasn kabul etmekti. Mareal zzet Paa, Sultan Vahdettinle ayn dncedeydi. Ona gre, bizim
kuvvetle balanacamz tek devlet ngiltereydi. ngiliz Muhipler Cemiyetini korumak ve bunu
amacna ulatrmak lazmd. Abdullah Paa ise padiahn etrafnda toplanmakla beraber Kurtulu
Savan desteklemek lazmdr diyordu. Onlar byle konuurken Mareal zzet Paa bana dnerek
Sen ne dersin Enverci? demiti.
Bendeniz una inanyorum paam. Enver Paa daha stanbuldan hareket etmeden nce bir gn,
Topkap Saraynda devletimizin zel konuu eyh Snusi hazretleri Kuran Kerimden bir ayeti
yorumlayarak ayet Dnya Savann ikinci evresi yenilenirse, Mslmanlar iin baar
kanlmazdr szn sylemiti. Bu yce ayetin mjdesi gerekleecektir. Eer yeniden savarsak!
Mareal zzet Paa glm, Abdullah Paa ise unu sormutu: imdi ne yapyorsun Hsamettin?
Tekilt- Mahsusay kapatyor, yeni rgtlenmelerle urayorum.
Akolsun koca asker, hl uramaktan bkmadn!
Ben de kendilerine, kurulmakta olan yeni dernekler ve gruplardan, zellikle din snfnn
uralarndan, imamlarn, krs vaizlerinin, medrese hocalarnn, tekke eyhlerinin milli davaya
gsterdikleri iten ilgiden bahsettim. Din snfndan olanlarn bu abalar Lozan barnn
imzalanmasndan sonra da ie yaramt. Byk Millet Meclisinin yenilenmesi srasnda birinci ve
ikinci grup ekimesi sryordu. kinci gruptan olanlar Mustafa Kemal Paaya kar olan kiilerden
olumaktayd. Bunlar Anadolunun baz blgelerinde yaayan Yrklere, sufilere, baz yerlerde
Tahtaclar ad altndakilere, Kzlbalara, baz blgelerde Abdal ad verilen gruplara -ki
Alevilerdirgveniyorlard. Btn bu gruplar o zamanlar Krehir civarnda oturan Hacbekta
nahiyesinde yerlemi elebi Cemalettin Efendiye balydlar. Ad geen kii Hrriyet ve tilaf
Frkasna katlm ve etrafna kalabalk bir kitle toplamt. Btn etrafndakiler, Anadoluyu tilaf
Devletlerinden Mustafa Kemalin deil de Cemalettin Efendinin kurtaracana inanmlard.
Bektailer ise stanbul ve Anadoluda ttihat ve Terakki Frkasna balydlar. Bunlar da daha ok
stanbulda toplanmlar ve Cemalettin Efendi grubuna kar yer tutmulard. Meclisin yenilenecei
srada Ankarada Genelkurmayn Gizli Haber Alma Servisinde alyordum. Mustafa Kemal Paa
Hazretleri beni ankayadaki kklerine armlard.
 Hsamettin Bey, Byk Millet Meclisinde ikinci gruptan milletvekilleri kar klarn
arttrdlar, her trl akl ve anlayn almayaca eylere kadar dillerini uzatyorlar. Bu nedenle, bu
kritik dnemde Meclisi yenilemeye karar verdim. Yaknda seimlere balayacaz. Fakat
stanbuldaki din adamlarn, Bektaileri, medrese hocalarn, krs vaizlerini bu Krehirli
Cemalettin Efendi kandrm. Btn Alevilerin oylarn ona vereceklerini haber aldm. Sen
Bektaisin. Greyim senin Bektailiini, hemen kalk stanbula git, bunlarn arasna gir, bizim
amacmz anlat ve onlar bizim tarafa kazan.
Paa hazretleri, emriniz bam stndedir. Yalnz bu Bektaileri ve Alevileri kazanmak iin benim
nce Krehir civarndaki Hacbekta nahiyesine gitmem gereklidir. nk orada Hac Bekta- Veli
Hazretlerinin tarikatn idare eden ve dede baba makamnda bulunan ve halen kiler babas olan Salih
Niyazi Baba Efendi ile ekmek evi binasnda halife mertebesinde bulunan Kerim, aevi binasndaki
halife mertebesinde Zeynel, konuk evinde Muhtar, alt evde Feyzi, Kadnck Ana evinde Japon
lakabyla tannan Hasan, Hanba denilen evde kr ve Dedeba evinde Aslan Babalar grmem
gerekmektedir. Zira Anadolu ve stanbul, bu Bektai Babalarna byk bir deer ve nem verir.
Paa dncelerimi uygun bulmu ve beni Krehire gndermiti. Orada Bektai Babalaryla
konumu ve ayn tarikatn insanlar birbirlerini daha iyi anlayaca iin onlarla anlamtk. Eski bir
ttihat olan ve Dedebaba makamnda olan Salih Niyazi Baba, Mustafa Kemal Paann listesini
kazandrmaya sz vermiti. Krehir civarndaki Bektai Babalar da benden unu istemilerdi:
stanbula Arnavutluktan gelmi krka yakn Bektai Babasnn Anadoluya gemesine Mustafa
Kemal Paa Hazretlerinin izin vermesini salar msnz?
Ben de elimden geldii kadar buna alacam sylemitim. Paa hazretleri bu konuda gereken
emri Emniyet Genel Mdrlne vermi ve salanan kimliklerle Babalar Ankaraya getirmitim.
Bunlarn hepsi talika adn tayan bir araba kataryla Ankaraya girmilerdi. Soranlara Mustafa
Kemal Paa hazretlerinin kurduu milli hkmeti kutlamaya gelen din adamlardr demitim.
Bunlarn hepsi o zaman Karaolandaki otel odalarna yerletirilmiti. Bu Bektailerin Anadoluya
gemesi Salih Niyazi Babann gc olarak kabul edilmi ve Cemalettin Efendi taraf seimi
kaybederek birinci grubun stanbul ve Anadoluda kazanmasna neden olmutu. Din adamlarnn i ve
d politikada oynad bu nemli rol, bunlarn varlklarna inanmak istemeyenler iin tarihi bir
rnek olarak sunarm.
 STANBULDA BRNC VE KNC GRUP MCADELES

svirede Lozan barnn esaslar konuulurken sorun kapitlasyonlara gelince, ngiliz Dileri
Bakan Lord Curzon, bunsuz bir Trkiye bar dnlemeyeceini sylemi, kapitlasyonlarn
srmesi konusunda diretmi, hatta talyan delegesi Sinyor Montanyann bulduu yasal forml de
kabul etmeyeceini ileri srerek konferansa ara verilmesine neden olmutu. Lord Curzona gre
Trklerin byk bir ounluu, Trk delegelerinin ve talimatlarndan daima yararlandklar Mustafa
Kemal Paann gsterdii direni derecesinde direnmeye taraftar deillerdi. Gazi Mustafa Kemal ise
bu noktada tam aksine Trk ulusunun tek vcut olduunu ve kapitlasyonlar konusunda bir adm geri
gitmeye asla dayanamayacan gstermek iin Meclisi yenilemeye karar vermiti. Mustafa Kemal
Paay zen sorunlardan biri de d sorunlar kadar i sorunlard. Birinci Byk Millet Meclisinde
yllar ilerledike ve zaferler birbirini izledike Mustafa Kemali kskananlar, onu bir diktatr olarak
grenler km, bu da balangta bir siyasi parti oluturan topluluu iki siyasi topluluk haline
getirmi bulunmaktayd. Bu iki gruptan birincisi, Birinci Grup, ikincisi kinci Grup adn alm,
Paaya kart olanlar kinci Grupta toplanmt. Meclis yenilenirken Mustafa Kemal Paann dilei,
kinci Grupun ounluu kazanmasna engel olmakt. Bunlardan bir ksm, ok tutucu, hatta padiaha
taraftar olan, hilafet kurumunun ne olursa olsun korunmasn isteyen kimselerdi. kinci Grupun
kazanmas durumunda onun dnd yenilenme giriimlerinin bir tanesini dahi gerekletirmeye
olanak bulunmayacakt. Her iki grup, listelerinin vatandalarca kabul yolunda almalara
balamlard. Bu tarihte stanbul gene dman igali altndayd. tilaf Devletleri, Anadolunun
kazand zafere ramen, stanbuldan ancak barn imzasndan sora kabileceklerini ne srmler
ve bunun kendi prestijleri iin zorunlu olduunu da eklemilerdi. O halde yaplacak seim, igal
altnda bulunan bir kentte olacakt. stanbul bu yeni seimde 28 milletvekili karacakt. Mustafa
Kemal, stanbul gibi eitli unsurlardan oluan bir ehrin seimlerini Birinci Grupa kazandrmak
dncesiyle buraya Afyonkarahisarl Ali Beyi, Doktor Refik Beyi, Rasih Hocay, en gvenilir
adam Kl Ali Beyi ve Sevkiyat Rza Beyi gndermiti. Kazm Karabekir Paann bakanlk
ettii kinci Grup da kendi listelerinin baars iin gereken nlemleri almlard. stanbul seiminin
endie yaratt o gnlerde Mustafa Kemal Paa unu dnmt: Atekes yllarnda gizli rgtte
alm kimseler, M. M. Grubuna dhil bulunan vatandalar, silahl milli glerde alanlar beni
tanmakta ve dinlemekte herhalde gecikmeyeceklerdi. O halde bu vatandalar Birinci Grup
adaylarnn kazanmasna ynlendirmek Hsamettinin grevi olmaldr dncesiyle beni ankaya
Kkne armlard. Mustafa Kemal Paa hazretleriyle aramzda geen konuma yle olmutu:
Hsamettin Bey, derhal stanbula giderek Meclis seimi iin alacaksnz. Bizim ilkelerimizi
Birinci Grupa katlacak ve listemizde isimleri yazl bulunacak kimseler gerekletirebilirler. O
halde Mdafaa-i Hukukular ad altnda toplanan bu kiilerin baarsn salamak iin vaktiyle senin
gizli rgtnde, M. M. Grubunda, silahl glerinde grev alm vatandalarn abasna, cesaretine
gvendiimizi onlara ltfen sylersin.
Emriniz bamla beraber paam, yalnz milletvekili heyeti bakan olan Fethi Beyefendi, stanbula
Afyonkarahisarl Ali, Kl Ali, Rasih Hoca, Sevkiyat Rza, Doktor Refik (Saydam) Beylerden
oluan bir kurulu gndermitir. Bu kurul orada alrken benim ne adm, ne de bir rolm
 olabilir.
Evet, sylediin kiileri Fethi Bey stanbula gndermitir. Ancak sen de benim adma oraya
gideceksin. Unvann mfetti olacaktr.
Emrinizi yerine getireyim paam. Yalnz Genelkurmay Bakan Fevzi Paa halen zmirdedir.
Genelkurmayn bendenize ykledii gizli ve nemli iler vardr. Bunlar kime devretmem gerektiini
kendilerinden sormam lazm gelecektir.
Acele etmeniz gerekmektedir. Hsamettin Bey hemen telgrafhaneye gidiniz. Fevzi Paaya benimle
derhal makine banda grmesini bildiriniz.
Hemen telgrafhaneye giderek Fevzi Paaya Mustafa Kemal Paann emirlerini bildirdim. Hibir
yant vermediler. Kavaklderedeki evime dndkten biraz sonra telefon ald. Elime ahizeyi alnca
bizzat Gazi Hazretlerinin karmda bulunduunu anladm. Vakit gece yarsna yaklayordu.
Ne oldu Hsamettin Bey?
Paam, Fevzi Paadan hibir yant kmad diyince Mustafa Kemal Paa fena halde kzmlard.
Bana sert bir dille, Tekrar ve hemen telgrafhaneye gidiniz. Emirlerimi nemle kendisine bildiriniz!
dediler.
Derhal gecenin o saatinde Karaolana inerek postaneye gittim ve genelkurmay bakanna telgraf
ektim. Makine banda yant bekledim. Fevzi Paadan gelen yant yleydi:
Yarn sabah erkenden yola karak Eskiehire geleceim Akama trenle orada bulunacam Gazi
Hazretlerine bildiriniz.
Gerekten ertesi gnn akam tren saatinde Mustafa Kemal Paa ve yanndakiler Ankara Garnda
genelkurmay bakann karlamlard. Fevzi Paa bana Yarn sabah ankayaya, kke geliniz
diye emir verdiler. Sonra Mustafa Kemal Paa ile bir otomobile binerek istasyondan ankayaya
doru uzaklatlar.
Ertesi sabah kke geldiim zaman, Mustafa Kemal ve Fevzi Paalar bir odada oturup
konuurlarken buldum. Yaverleri Muzaffer Bey geldiimi nce Fevzi Paaya bildirdiler. Fevzi Paa
da ieri girebilmem iin Gazi Hazretlerinin izin ve onaylarn istemiti. Muzaffer Bey beni odaya
ald. imdi eski kk denilen kkn alma odasnda Kemal ve Fevzi Paalar karlkl oturmu
konuuyorlard. Her ikisini askerce selamladm. Fevzi Paa sze balad. Gazi Hazretlerine dnerek
Zat- devletleri, Hsamettin Beyin yeni milletvekili seimleri iin Ankaradan stanbula hareket
etmesini emretmisiniz. Bu emrinizi de bana bildirdiler. Makine banda ahsnza sunulmas
aklanamayacak konular sylemek istemedim. Genelkurmayn Gizli Haber Alma Servisinde halen
alan ve gvenimizi kazanm bulunan Hsamettin Bey, ordumuzu ieriden baltalamak isteyen i ve
d birok gizli almalara kar olaanst nemli grevler yklenmitir. Ankaradan ayrld
takdirde bu hizmeti baaracak baka bir kimse bulamayacamzdan dolay, ben kendi adma
Ankaradan ayrlmasna taraftar deilim. zellikle Hsamettin Beyin zel nemi Sovyet Rusyann
Ankarada alan gizli ajanlarn tanm olmasdr. Komnistler milli ordunun iinden dalmas
iin akla gelmez yntemlere bavurmulardr. 26 milletvekilinin Birinci veya kinci Gruptan
olmasndan daha nemli olacan takdir buyuracanz bu durum gz nne alnrsa emirlerinizin bu
yolda deitirilmesini dilerim. Hsamettin Bey, gizli telle stanbuldaki arkadalarna gereken
talimatlar verebilir. Bylece emirleriniz yerine gelmi olacaktr dedi.
Bunun zerine o tarihte Posta Telgraf Genel Mdr bulunan Sabri Beye emir verildi. Emir uydu:
Gece, gndz istedii saatlerde Hsamettin Bey, stanbulda istedii kimselerle serbeste
grecektir.
Bu sayede bilhassa gece grmelerini ncelikle benimseyerek stanbulda bulunan gizli
rgtmze dhil bulunanlarla ve silahl milli kuvvet yeleriyle makine banda eitli grmeler
yapm ve o tarihte Ankarada bulunan matbaac adyla tannan eref Beyi de Mustafa Kemal
Paann onayyla eline belge vererek stanbula gndermi, onlara bu seimlerin kazanlmasndaki
zorunluluu anlatmtm. eref Beyin grevi, geceli gndzl M. M. Grubu ubelerini denetleyip
Birinci Grup listelerine, rgtmzden kimselerin oy verip vermediklerini kontrol etmek ve tarafma
ifreli telgrafla bildirmekti. Allah raz olsun, bu arkadalarmz ellerinden gelen gle almlar,
tpk atekes yllarnn banda olduu gibi, heyecan duyduklar, inandklar davay gerekletirmeyi
baarmlard. Bir taraftan da din adamlar, tekke eyhleri, krs vaizleri de yer yer el altndan
propaganda yaparak Mustafa Kemal Paann listelerinin kazanmasn salamlard.
 KOMNSTLK-TRAKYUN VE YELORDU
TEEKKLLER

Atekes yllarnn lkeyi drd tehlikeli durum u ekilde anlatlabilirdi: Yurdun her taraf,
douda birka il dnda Birinci Dnya Savann galipleri tarafndan ele geirilmi, stelik bu
savata pek az hizmeti grlen Yunanllara Trakya ve Bat Anadolu peke ekilmiti. stanbulda
snrlar ne kadar daralm olursa olsun, alt yz yllk bir saltanat ve tm slam dnyasna
seslenmeye yetkili hilafeti temsil eden bir padiah ve onun hkmeti ynetiminde bulunuyordu. Btn
dnya devletleri bu kurumu resmen tanyor, onunla konuuyor ve ona en dramatik bir antlama
koullarn kabul ettirmeye hazrlanyorlard. erde de binbir renk, anlam, ama gden trl
maceraperestlerin zaman zaman etkisi altnda kalan birok ehirler, Anadoluda kurulmu bulunan
milli hkmeti baltalamaya kalkm, isyan etmi ve btn bunlarn ykn, hakszln Anadolunun
temiz, kahraman halk ekmek zorunda kalmt. Mustafa Kemal, izleyecei yolun ne kadar sarp ve ne
derece engelli olduunu pekala biliyordu. ncelikle lke iinde birlii salamak ok iyi bir rgt
kurmak, sonra dman topraklarmzdan srp atmak ve sonunda da bu lkenin bamszlna ve
zgrlne kar durmu olanlarn cezasn belirlemek gibi eitli aamalardan gemesi gereken
eitli ilerin onu beklediini ok iyi fark etmi bulunuyordu. Burada yaplacak kk bir yanlln
btn ama ve hedefleri yok edeceine inanmt. rgt kurmak iin paraya, savamak iin silah ve
cephaneye gereksinim vard. Bunlar nerden ve kimden salayabilirdi. Dardan bir devlet bir lkeye
bamszlk ve zgrlk iin para ve silah vermeye eilimli deildi. Ho Anadolu da toplanan
Meclisin ve bunun kurduu hkmetin de ne yapacana inanm deildi, ancak talya gibi Dnya
Savann galiplerine duyduu gcenme yznden bize el altndan yardma hazr olan bir devletin,
Fransa gibi orta ngilterenin Ortadouda fazla glenmesini istemeyen ve bu nedenle lml bir
politika izleyen ikinci bir devletin yardm dnlebilirdi. Fakat bu kadar clz yardmla bu dava
baarlamazd. Dostluunu galip devletlerin aleyhinde geni lde kullanacak, para, silah ve
cephane yardm yapacak bir devlete dayanmak zorunluydu. Havza konumalar Mustafa Kemal
Paaya yeni bir ynde yrmeyi dndrmt. O da Sovyet Rusyann yardmn salamakt.
Mustafa Kemal bu yardm isterken asla samimi deildi. Sovyet Rusyann da arlk Rusyas gibi
emperyalist olduuna yrkten inanyordu. Fakat Ruslarla birletii nemli bir nokta vard: O da
ortak dmana kar her iki lkenin eylemli bir direnie girimi bulunmasyd. O halde Ruslar
rejimlerine taraftar gzkmekle, hatta bu rejimi kabul ettiini duyurmakla aldatmak, bu yardm
salamak, dier ynden Dnya Savann galiplerini Bolevikliin Anadoluya yayldn gstererek
korkutmak, bylece de kendi dnce ve amalarna ulamakt. Olaylar, Mustafa Kemalin bu dhice
dncelerinin, lke yararna gelitiini gsteren izlerle doludur. te bu nedenle Ankarada ok iyi
bir ekilde maskelenmi Trkiye Komnist Partisi, Trkiye Halk tirakiyun Frkas ve Trkiye Yeil
Ordu Tekilt ad altnda birtakm kurulular oluturulmu ve buna da yemin ettirilerek birok
milletvekili sokulmutu. Bunlarn ne derece sk tutulduunu gstermek iin de milli hkmetin
iileri bakan resmi bir bildiriyle hkmetin komnistlik rgtn kurduunu dnyaya duyurmutu.
te bylece zellikle douda Ermenilere kar giritii kanl savalarda gerekli grlen silah ve
cephane salanarak Kazm Karabekir ve Halit Paalarn emrindeki kuvvetlerimizin ate stnl
salanabilmi, ordu kadrolarnda ve devlet dairelerindeki memurlarn cretleri altn olarak
denebilmiti. Trkiye Komnist Partisi, Trkiye tirakiyun ve Yeil Ordu Kurulularna katlm
milletvekillerinin yemin trenleri yaplmt. Bu tren, eyh Abdlvahit Servet Efendinin yol
gstericiliinde milletvekili Hakk Behi Beyin evinde yaplmtr.
Bu tarihlerde genelkurmay bakanmz merhum Fevzi Paa hazretlerinin emriyle genelkurmayda
gizli bir haber alma iiyle grevlendirilmi bulunduum ve M. M. Grubunu bakanlk eklinde
ynettiim iin, zellikle komnistlik sorunlarnn iinde saylrdm. Mustafa Kemal Paann
gerekten dnlm bu planna kar Ruslar da kart bir plan hazrlamlar, eyleme koymular ve
Ankara ve Eskiehirde gerek komnistlii yrtmek iin gizli iki kurulu oluturmulard. Baz
illerimizde de el altndan birtakm ubeler aarak Trkiyeyi gerek komnistliin kucana atmak
amacn gdyorlard. Bu hareketleri nce genelkurmay bakanlna bildirdik. Fevzi Paa hazretleri
de olaydan Mustafa Kemal Paay haberdar etmi oldu. O zaman Ebedi efimiz derhal harekete
geerek birtakm nlemler alnmas ilemlerine giriti. Byk Millet Meclisinin byk bir ounluu
maskeli ekilde dahi olsa, bu komnistlik oyununa taraftar deildi. Tam bu srada da ordularmz
Altnta Cephesinde Yunan saldrs karsnda geri ekilmeye balamt. Mecliste kaynamalar
oluyordu. Bir ksm milletvekilleri Enver Paa ile ttihat ve Terakkinin eski yneticilerini ynetime
getirmeye kalkm ve aralarnda gizli anlamalara koyulmutu. Mustafa Kemal Paa bu hareketlerden
de haberdar edildi. te o zaman sabr ve tahamml kalmayan Ebedi efimiz derhal gizli olarak
alm bulunan komnistlerin Ankara ve Eskiehir merkezlerini derhal kapattrd ve maskeli bir
ekilde kurulmu olan Trkiye Komnist Partisi, Trkiye tirakiyun Frkas ve Yeil Ordu
teekkllerini derhal tzkleriyle beraber kapattrd. Enver Paann Anadoluya dnmesine izin
vermedii gibi, ttihat ve Terakkinin Anadoluya naslsa katlm bulunan nemli elemanlarn da
yurt dna kard. Aradan yllar getikten sonra Fevzi Paa ile ankayadaki kknde grrken
paa; Hsamettin, eer o zamanlar Enver Paa Anadoluya gelmi ve Byk Millet Meclisindeki
taraftarlaryla birlemi olsayd ben bu lkenin bir kesine ekilerek sonuna kadar onun ynetime
gelmemesi iin arprdm demiti. Ben de paaya, Peki ama marealim, Sovyet Rusya ile
anlamaya gerek var myd, bu derece sk bir i birlii tehlikeli deil miydi? deyince paa;
Tehlikeliydi, fakat Mustafa Kemalin hareketi pek yerinde ve gzeldi. Zira Ruslar bize yardm
gereke gstererek Anadoluya Kzlordudan birtakm kolordular sokacaklar, ortak dmana kar
dvyoruz diyerek Allah korusun lkeyi ele geireceklerdi. Dosta ieri giren bu dman,
barmzdan karmak belki de mmkn olmayacakt. Leninin gveninin kazanm olan Mustafa Suphi
Bey de komnist Trkiyenin cumhurbakan olacakt. Onun komnist subaylarla Trabzona kadar bir
heyet halinde geldiini pek iyi bilirsin. Onlar Ankaraya gelecek ve Moskovann emriyle Byk
Millet Meclisini datarak szde yeni bir seimle komnistlii bu lkede srekli olarak kuracaklard.
Mustafa Kemal Paann en nemli zellii, bir ie ne zaman balanacan, nasl yrtleceini ve ne
zaman o ie son verileceini belirlemesindeki benzersiz yeteneiydi. O, bu ie tam zamannda darbeyi
indirmiti diye buyurmulard.
 YELN ALTINDA SIRITAN KIRMIZI

Milli Mcadele yllarnda Anadolu iki byk d g ortasnda kalm ve bunlardan hangisine
yneleceini dnmt. Bunlardan biri byk komumuz ve ezeli dmanmz Rusyayd. Rusya
arlkken tam iki yzyl bizimle arpm, Tuna boylar ve Kafkasya Dalarnn etekleri parlak
savurmalarmza tank olmutu. O zamanlar Trkler, Tuna boylarnda ve Kafkasya eteklerinde
stanbulu korumak, Boazlar savunmak ve bu ekilde Ruslar Akdenize karmamak iin
dvmlerdi. Bu anl grevi yerine getirdike ngilterenin beenisini, Fransann dostluunu
kazanmlard. Zira biraz da onlarn hizmetinde bulunmular, ngilizFransz karlarn korumulard.
Krm Sava bile Batl emperyalistlerin kar iin yaplmt. Fakat bir gn gelip de ayn Trklerin
anakkale Boaznda kendilerine kar dikileceklerini hi ummamlard. Trkler bu savala kendi
yurtlarn savunuyorlard. Fakat kim derdi ki dev gibi bir donanma, kuvvetli bir ordu, ok ilkel
silahlarla savunulan bu Boazlarda dnyann en byk yenilgisine urayacak ve geri dnecekti. Bu,
silahlarn stnde uluslarn kararllna, cesaretine, kahramanlna yer vermemenin sonucuydu.
Fakat Trkler bu savunmalaryla sava en aa iki sene uzatmlar, stelik arlk Rusyay alk,
yoksulluk ve silahszlk yznden ykarak, Bolevikliin kurulmasna neden olmulard. te bu
sonucu Batl emperyalistler asla balayamamlar, kinlerini Mondros Atekesi ve Sevr
Antlamasnda gstermilerdi. Bat dnyasnn Anadoluyu blmeye kalkmas, Ermeni devletini
kurmaya yeltenmesi, Yunanllara bat blgelerini peke ekmesi hep bu kinden douyordu. kinci
kuvvet olan Rusyaya gelince, bu arlk Rusyasnn topraklarnda mirasa konan Bolevik Rusya da
ondan emperyalizmi miras olarak almt. Btn arlk topraklarn kurtarmaya alyor, bir taraftan
ierde zellikle Trk ve Tatarlarla, dier taraftan da darda Bat dnyas ve onun ncleri olan
Lehliler ve Finlilerle savayordu. Bolevik Rusya, kuruluunu borlu olduu Trklere kar hibir
borluluk duymuyordu. Amac Anadoluyu da Bolevik yapmakt. Bunun iin trl arelere
bavurmutu. Kafkasyada dzenlenen ve Azerbaycan Trklerinin katld Meclisler Kongresi, Yeil
Ordu dncesini ortaya atmt. Yeil; slamiyetin rengi, bayrayd. Bu Yeil Ordu Kafkasyada
kurulacak, buna Enver Paa kumanda edecek ve ngiltereye kar savaarak btn slam dnyas Bat
emperyalizminin tutsaklndan kurtulacakt. Anadoluda kurulan milli hkmet de Yeil Orduya
yeteri sayda kuvvet ayracakt. Anadoludaki bozguncular Mustafa Kemalin kartlarysa, Yeil
Ordunun Kafkasyadan inerek nce Anadoluyu ele geireceini ileri sryorlard. Gerekte bu
yeilin altnda kzl renk srtyordu. Boleviklerin slam birlii propagandas gln bir dzendi.
slam dnyas bu ekilde yalnz efendi deitirecek ve ngilizlerin ynetiminden Boleviklerin
egemenlii altna geecekti. Moskova, her gn istekleriyle Ankaray zor bir duruma sokmu
bulunuyordu. Mustafa Kemal Paa, bu dnceye srarla kar kan Kazm Karabekir ve Cafer
Tayyar Paalarn srarlarna ramen yle bir plan dzenlemiti: Bat demokrasilerini, Trkler
Bolevik olacak diye korkutmak ve onlarn daha ileri gitmesine engel olmakt. Bunun iin bir baka
yazmzda belirttiimiz gibi gya Bolevik rejimi kabul eder grnm ve grnte Trkiye
tirakiyun ve Trkiye Komnist Partisi teekkllerini kurmutu. Buralara kendi dostlarndan bile
nemli kiilerin girmesini istemi ve onlar inandrmt. Bu maskelenmi bir komnizmdi. Fakat
Byk Millet Meclisinde zellikle kinci Grupun bu oyuna bile katlanmaya niyeti yoktu. Onlar, bu
kelimenin bile aza alnmasn istemeyecek derecede milli bir tutuculua sahiptiler. Dier taraftan
ayn oyunla Mustafa Kemal, Moskovann sempatisini kazanarak Yeil Ordunun snrlarmzdan ieri
girmesine, Boleviklerin Anadoluyu ele geirmesine engel olmutu. Hatta Yeil Ordunun bir modeli
de Anadoluda kurulmutu. Btn bu dzenlemeler iki taraf da ustaca atlatmak ve iki byk silindirin
altndan lkenin bamszln salamakt. Bu grevin ne kadar zor ve bu politikann ne derece
tehlikeli zikzaklar oluturduunu bugn bile dnmek insana heyecan vermektedir. Mustafa Kemalin
bu ince politikasndan Bolevik Rusya her zaman kukulanm ve bu hogrden kendi adna yararlar
salamaya alarak Ankarada Arif Oru ve arkadalarnn abasyla bir komnist partisi kurmu ve
onun bir ubesini de iisi bol blgede, Eskiehirde amt. Bu kitlenin dncelerine tercman
olmak zere iki de gazete yaymlamaya balamt. Ankarada kan Emek ve nce Eskiehirde,
sonra Ankarada yaymlanmaya balayan Yeni Dnya Gazeteleri tmyle Bolevik bak asna
hizmet etmekteydi. Nitekim Mustafa Kemalin sabr tkenip de gerek komnistlerle savamaya
balad zaman her iki gazete onun emriyle kapatlmt. Kurulan stiklal Mahkemeleri Rusyal
Bolevik rgt ehidullah ile olu Ziynetullah Nuirevan sulu bulmu, fakat bir taraftan
Moskovann ricas, dier taraftan Ankaradaki komnist Rusya temsilcisinin arka kmas zerine
bunlarn hapishaneden karlarak snr d edilmelerine Mustafa Kemal Paa izin vermiti. Rusya bu
kapatma kararndan nce zel olarak Ankaraya bir heyet gndermiti. Heyetin bakanlnda erif
Manatof adnda Mslman bir Bolevik vard. Amac Anadolunun eitli kentlerinde komnist
derneklerinin ubelerini amakt. Paa ile uzun bir grme yapmt. Bu kapatma karar zerine erif
Manatof da tutuklanm fakat snr d edilmiti. Bunlara ramen Ruslar dncelerinden
vazgememiler, Kzl ve Yeil Mttehit (Birleik) slam Bolevik Ordular adn verdikleri byk
bir kuvvetin bana geirdikleri ve nc Enternasyonalin emrinde kurulacak Trk Meclisler
Cumhuriyetinin bakan olarak setikleri Mustafa Suphiyi kalabalk bir heyetle Anadoluya
gndermilerdi. Mustafa Suphinin ynetimi altndaki ordunun Anadoluya girme nerisine Mustafa
Kemal kesinlikle kar km ve Ankaradaki Sovyet elisine yle bir garanti vermiti: Trkler,
Batl emperyalistlerle bir lm kalm savana girmilerdir. Bu sava kesinlikle baaracaklardr.
Havzada Rus heyetine verilmi szde durulacak, zaferden sonra Trkiye, yeni devrimleriyle
Rusyadaki devrimlere ayak uyduracak ve yava yava komnist olacaktr. Hilafet kaldrlacak,
saltanat yok edilecek, bir birleik cumhuriyet doacaktr. Yalnz Trkler bunu kendileri yapmak
kararlndadr. Ne Yeil, ne de Kzlordunun imdilik yardmn ho karlayamazlar. Trk ulusu
marur ve hassastr. Her trl savama gcn kendi damarlarndaki kanda bulmaktadr. ok aresiz
kalmadka bakasnn yardmn isteyemez!
Bolevik Rusya, kendisine iten bal bulunduuna daha sonra inand modern dnceli paann
garantisini yeterli grm, onu bsbtn krmaktan ekinerek gelecekteki Trk Meclisler Bakan
sayd Mustafa Suphiyi emrindeki subaylarla Anadoluya gndermiti. Mustafa Suphi amacna
eriememi fakat Anadoluya girmi olmak iin yanndaki heyetle Erzuruma gelmi, oradan
Gmhaneye ve sonunda Trabzona ulamt. Getii yerlerde yle diyordu:
Moskova ve Ankara anlamlardr. Trkiye komnizmi kabul etmitir. Biz bu nedenle sizlere
silah, cephane ve para yardm yapmaktayz.
Fakat bu kadar ok konuan Mustafa Suphi ve arkadalarnn daha sonra ne olduklar
renilememiti. Rusyaya gvenmenin ve ona bel balamann cezasn Mustafa Suphi de dierleri
gibi herhalde ekmi olacakt. A.P. harfleriyle kodladmz askeri polis rgt raporunda Bak
Devrim Kongresi kurulmadan evvel Leninin slam dnyas hakknda uygulanmasn arzu ettii
idealini uygulama arac olan Mustafa Suphi isimli kiinin Anadoluya gelerek kuraca rgtn
komnizm esaslarna uygun Rus prensiplerini uygulayacan ve bu kiinin Moskovadan zel olarak
bu ie grevlendirildiini bildirmekteydi. erif Manatof aslnda Ankarada havay Boleviklie
uygun bulmadndan eylem sahas olarak kendisine Eskiehiri semiti. Eskiehirde ilk eyleme
geenler Ziynetullah ve erif Manatof adl iki Krmlyd. Bir de Azerbaycanl Abdullah olu
Mehmetof da yeni emirleri almak zere Moskovaya gitmiti. Yeni Dnya Gazetesi var gcyle bu
doktrinleri yaymaya alyordu. Bu adamlar bu gazetede bir bildiri kaleme almlar ve bu bildiriyi
birtakm gzda veren szlerle sslemilerdi. Bildirinin altnda Yeil Ordunun mhr
okunmaktayd. Bu bildiriyi nce milli savunma bakanlna, daha sonra da Genelkurmaya sunmaya
gitmitik. Yeil Ordunun genel sekreteri olan milletvekili Nazm Beyle kr Beyler de Halk
tirakiyun Partisi adyla dier bir hizip meydana getirmilerdi. Bu hizbin ileri gelenleri Rus
Eliliiyle de sk sk ilikide bulunuyorlard. Hatta bir gece Rus Eliliinden bir kiinin kaybolduu
kaygs elilii ileden karm, daha sonra elilik memurunun Trkiye komnistlerinden birinin
evinde bulunduu anlalnca onlarn kalbine huzur gelmiti. Gizli komnistlerle ak ve maskeli
komnistlerin birbirlerine kar taknd tavr, bir ipte oynayan iki cambaza benzetilebilirdi. Her iki
taraftan biri dierini drmeye alyordu. Fakat sonunda gizli komnistler gnn birinde herhalde
Rusyaya gvenerek dillerinin altndaki baklay karmlar, nc Enternasyonale bal
kaldklarn aka duyurmulard. te o zaman bu tehlikeli yolu kesinlikle kesmek gerekmi, bu
konuda da Mustafa Kemal Paa asla duraksamamt. nce Sovyet Elilii sk bir gzlem altna
alnm, girip kanlar saptanmt. Bu ite erkez Ethem, kardeleri Reit ve Tevfik Beylerin de pay
vard. Hatta Moskova, Enverden ok Yeil Ordu kumandanln, kendine milli kahraman ss veren
erkez Etheme vermeye taraftar bulunuyordu. Burada yasal nedenlerle isimlerini
aklayamayacamz ve halen iimizde bulunan kiiler gizli Boleviklik davasnda nemli grevler
yklenmi ve hepsi de Genelkurmay stihbarat Servisinde ve halen gizli arivlerinde saptanm
bulunmaktadrlar. Kapatma karar verilip kiilerin stiklal Mahkemesine gnderilmesi sz konusu
olunca ilk tutuklananlar arasnda Arif Oru bulunmutu. Baz kiiler stiklal Mahkemesinden
kurtulmak iin kendilerini Rus Eliliinin kucana atmlar ve orada kalmlard. Drt aylk bir
almadan sonra Yeil Orduyu kurmak amacyla ie giriip bunun altnda kzl bir dernek olan gizli
komnizmi kuranlar hakknda hazrlanan inceleme dosyas ve bu konuda oluturulan rapor stiklal
Mahkemesi ne gnderilip davalar gizlice grlen Trkiyenin gerek komnistleri hakknda yaplan
durumalar tamamen gizli kalm birtakm olaylar olduundan dolay bunlar anlarmzda ilk defa
aklarken, Ankarada Genelkurmayda kurulmu, gizli haber alma iiyle grevlendirilmi ve
grevlerinin banda bu gizli komnistler olan bir dairenin bakan unvanyla okuyucularma
sunduum bu bilgilerin nemini kabul etmemek olanakszdr. Anlarmzn bu blmleri yeilin
altnda srtan krmzy daha iyi belirtmi olacaktr.
 KOMNSTLER ANKARA STKLAL MAHKEMESNDE

ok defa izin verilmi ve ho grlm gibi grlen baz iler vardr ki gnn birinde o i hakknda
birdenbire inceleme balatlmas, haklarnda ilem yaplmas gibi zorunluluklar olur ve o zaman da
yryen resmi ii kimsenin durdurmaya ne gc ve ne de yrei yeter. Ankara ve Eskiehirde kurulup
almaya balayan ve milletvekillerinden de bir ksm yesi bulunan, Moskovadan para alan ve
Mustafa Kemal Paann baars olduu kulaktan kulaa sylenen Trkiye Komnist Partisi bylece
gnn birinde stiklal Mahkemesi huzuruna getirilmi ve buraya katlanlar hakknda inceleme ve ilem
yaplmaya balanmt. ler bir defa da bu yola girince onun nne gemeye olanak kalmamt.
Gerekte onlar hakknda derhal ilem yaplmasna karar veren bizzat Byk Millet Meclisi Bakan
Gazi Mustafa Kemal Paayd.
imdi Trkiye Byk Millet Meclisi yesi milletvekillerinin yarglanmas iin stiklal
Mahkemesinin Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna yazd tezkerenin bir rneini aaya
alyoruz:
Ankara ve Eskiehirde ve henz anlalamayan dier yerlerde yedi-sekiz aydan beri Yeil Ordu
ve gizli komnist dernekleri kurduklar ve tahminen drt ay nce milli hkmetin ttihat ve
Terakkinin baka ekle sokulmu hali olduundan ve olumsuz bir siyaset izlediinden konu aan
binlerce bildiriyi basmak ve datmakla halk hkmet aleyhine kkrtmaya altklar ve Ankarada
Bolevik propagandas yapmak zere Rus Boleviklerinden iki milyon altn ruble almaya alarak
bununla halk ve ordu arasnda dzensizlik ve karklk karmak yoluyla hkmeti deitirmek
amacn izledikleri ve Byk Millet Meclisi yeleri ile Mustafa Kemal Paa hazretlerini burjuvaziye
ait ve milli arzularn dinmesi halinde ngilizlerle ortak alabileceklerinden sz ederek milli
hkmeti drmek ve deitirmek iin Ruslardan abuk ve gerekten yardm istedikleri ve
saladklar paralar teye beriye datmak szyle rgte hareket verdikleri ve sonra dzenlenen ve
baslan bildirilerin bu ama ve arzu peinde dolaan kiilerden bir ksm tarafndan dzenlenip ve
yazlm olmasna ramen bunun Ethemin en son eylemiyle hkmeti drmek ve deitirmek
istemesiyle, dolaysyla ihanet amacyla ilgili bulunduu ve bylece bunlarn lkenin maddi ve
manevi gcn krmaya ve eksiltmeye altklar ve abaladklar savyla mahkememize gnderilen
Baytar (Veteriner) Binbas Salih Bey ile Nuri Efendinin ifadelerinde Reji daresinin bir odasnda
yaptklar bir toplantda Tokat Milletvekili Nazm Beyin de Ankarada bir rgt kurmaya
kendilerini grevlendirdiini birlikte ifade etmeleri, Baytar Binbas Salih, erif Manatof, Arif
Oru, Ziynetullah Nuirevan, Bakkal Ahmet ve Emek Gazetesi imtiyaz sahibi Ahmet Hilmi Bey ve
efendilerden oluan Gizli Komnist Partisi Genel Merkezi adn alan ve gizli dernek genel merkezinin
Baytar Binbas Sahih Beyin ifadesine gre Moskovada Trk Meclisler Cumhuriyeti Bakan
Mustafa Suphinin Bakde toplanan nc Enternasyonalin Bakan Nerimanofun gven
mektubunu getirerek Trkiyede rgtlenmek iin gelen Sleyman Sami adnda bir kiiyle gizli
grmeler yaparak, var olan rgtlerine gre btelerini dzenleyerek ve o bteye gre gerekli altn
para olarak sekiz bin liray Sleyman Samiden isteme ve Sleyman Sami tarafndan oluan dilein
kabul edildii ve gene merkez ynetimi yelerinden Yeni Dnya Gazetesi Bayazar Arif Oruun,
Ethemin ve kardelerinin eldeki deliller nda bu gizli rgte ye olduu anlalan Tevfike
yazd mektup da Sleyman Saminin Trkiyede, bu gizli rgtn geniletilmesine allmak zere
Moskova ve Bak rgtleri adna vermeyi stlendii parann sekiz bin altn ruble olmayp iki milyon
altn ruble olduu sylenmi ve bu rgt oluturan ve sonradan Yeil Ordu ve Trkiye Gizli
Komnist Partisi rgtlerine ynelik bir bildiride Baytar Binbas Salihle birlikte imzas bulunan
Tokat Milletvekili Nazm Beyin alnan parann ne kadar olduu ve ne ekilde harcand ve
tketildii hakknda doru bilgisi olaca ve komnist rgtnn mhryle mhrl ve merkez
ynetiminden erif Manatof ile Ziynetullah Nuirevann imzalarn ieren asi Etheme yazdklarn
Arif Oru ifade ve iddia ve Ziynetullahn da itiraf eyledii mektupta Mustafa Kemal Paann
kendilerini aldattklarn ve bu konuyu Moskovada Mustafa Suphi yoldaa yazdklarn ve buna bir
are bulmak zere mutlaka ve kesin olarak bu konuyu grmelerini bildirmekte olmalarn ve
sonradan Ethem ve kardelerinin ayaklanma yoluna saparak Trk ordusuna kar silah kullanmasna
ve Arif Oruun da Gizli Komnist rgtnn yolundaki kansna ve Ethemi ayaklanma ve karklk
karmaya ynlendirdikleriyle kesin ilikiye getii eklinde ifadesine gre Tokat Milletvekili Nazm
Beyden gerekli aklamalar alnmak zorunluluu doduundan gerekli ilemin yaplmas dileiyle
sunulur.
Bunun zerine Tokat Milletvekili Nazm Bey stiklal Mahkemesi tarafndan mahkemeye arlm
ve burada u konuma gemiti:
Yeil Orduya niin katlmm ve resmi izne bal olmadn neden gz nne almamm?
Unutulmamaldr ki Yeil Ordu, Bat emperyalizmine kar bir direni rgtdr. Bu durum
tzklerinde aka belirtilmitir. Byk Millet Meclisinin almasnn hedefi de budur. Yeil
Ordunun genel merkezi hepsi Byk Millet Meclisi yelerinden olmak zere 14 kiiden olumaktadr
ve tm hkmetin politikasn tamamyla bilen ve destek veren kimselerden olumaktadr. Fazla
olarak ilerinde maliye, dhiliye ve iktisat bakanlar olmak zere de hkmet yesi
bulunmaktadr. Byle bir topluluk hkmet makamndan gizli saylabilir mi?
Rusya ile dostluk kurmak iin Moskovaya gnderilen Byk Millet Meclisinin temsilcileri Rusya
sosyal devrimine bizim de taraftar olduumuzu Moskovada sylemek zorunda kalmlardr. Bunun
iin de Ankarada bir kurum gerekliydi. te Yeil Ordunun kuruluunun politik nedeni budur.
Delegelerimiz de Moskovada gazetelere bu sayede grnte deme vererek Bolevik ileri
gelenlerini bize ynlendirmilerdir. Bunun aka olmamas da politikann gereiydi. nk Batl
emperyalistlerin Anadoluda dou sosyal devrimini okar bir dnce akm alak gnlllnden
kukulanarak zerimize daha kudurmuasna saldrlara kalkmalar olasyd. Bu iki siyaset bu iki
zorunluluk iimizdeki hkmet yesi ve Byk Millet Meclisi vekilleri tarafndan bizlere etraflca ve
delillerle dzeltilmi ve kantlanmt. Milli Meclis varken onun iinden byle bir alma grubu
karmak susa, bu suta btn arkadalarn eit olarak sorumlu tutulmas gerekmez mi? Yeil
Ordunun almalarn sonra erdirmesi hkmet bakan tarafndan emredilmiken ve dier
arkadalarm bu emre uymuken ben ve baka iki kii rgt yaatm ve gelitirmiiz sav batldr.
Burada yalnz noktay deerlendirmelerinize sunacam:
Hakk Behi Beyin almalara katlmadn Mecliste aka iddia eden milletvekili Muhittin
Baha Beyin birer rnei incelemeyi yrten ube belgeleri arasnda bulunan Yeni Gn Gazetesi
sayfalarnda bulunan iki makaleleri vardr. Rica ederim bunlar dikkatle okuyunuz. Grlecektir ki
yukarda ad geen Yeil Ordunun btn kuruluunu benimsemiler ve btn sorumluluklar imzalar
altnda btn dnyaya duyurmulardr. Yeil Orduyu Komnist Partisine dntrdklerini ve bunun
da kendilerinin hakk olduunu iddia ediyorlar. Kapatlm ve ayrlm bir ey hakknda bu yolda bir
dava gereki mi? Bundan tr bu iddia tamamen botur.
Gya ben Yeil Ordu almalarn sona erdirdiim zaman Yeil Ordunun Ankara merkez
ynetimini Komnist Partisi genel merkezi ilan etmiim ve beraber almm. Buna dair ortada bir
delil yoktur. Tam aksine benim bu merkezin Yeil Ordu aleyhinde bulunmasn eletirme
giriimlerim vardr. Bir keresinde Ferit Efendi araclyla Yeil Ordu Genel Merkez yelerinden
Eyp Sabri Beyi haberdar ettim. Hac kr Bey de hem genel merkezi, hem Mustafa Kemal Paa
hazretlerini gerekten haberdar ettiler. Kendilerini tank olarak gsteririm. Bunlar tank olmasa bile
ortada bir belge vardr. Komnist Partisiyle Yeil Ordunun birleerek Halk tirakiyun Partisine
dntne dair bir belge vardr. Bu belgenin okunmas ve incelenmesinden anlalacaktr ki bu
birleme ve Komnist Partisinin kurulmasndan sonradr. Zaten beraber allm olsayd
birlemee ne gerek vard? Birlemek ayrlktan kan bir durum deil midir? Bu birleme hakk
almaya kant olamaz. nk o belgede aka belirtiliyor ki, program yazlmakta ve hkmetten
resmi izin alnmas bavurusu yaplmaktadr. Demek ki bu bir hazrlk giriimi ve bir hazrlk
dnemidir. ileri bakanl da bilinen bildirisiyle Komnist Partisi iin hazrlk dnemini
onaylamtr. Komnist Partisinin resmi izne bal olmamas gizliliine kant oluyorsa ve bu bir su
oluturuyorsa bu Komnist Partisi hakknda da dnlebilir. nk Yeil Ordu gizliydi. Hatta ana
tznde bu konu aktr. Hlbuki Komnist Partisinin tz Eskiehirde Liva Matbaasnda
aka baslm ve gizli olduuna dair de bir kayt grlmemitir. Eer bu byle olmasayd Liva
Matbaas gibi resmi bir daire bu program basamazd. Olmaz ama varsayalm ki bassa Hazirandan
beri hkmetin bundan haberi olmas gerekirdi. Bylece bizim sorumlu olmamz ne akla uygun ne de
mantkla kabul olunamaz. Gene gya Halk tirakiyun Frkas adna ben ve dier arkadalarm
Rusyada Mustafa Suphi veya baka kiilerle grmz. Gya ilk taksit olarak 100 bin altn da
Ankaraya gelmi. Gya bu paralar bana, milletvekili kr Beye ve eyh Servet Efendiye verilmi.
Bu mektuplarn altnda benim imzam olan Eyllde Moskovaya ulam. Bu yklenen su o kadar
korkutucudur ki, adeta kendi kendisini yaralar ve yalanlar. Bir defa bu mektuplarn sonuncusu
Eyllde Moskovaya gitmise dier mektuplar ne vakit yazlm? Delegelerimiz bile Moskovaya ne
zorlukla gittiler? Bu mektuplar hangi adamlar Grcistan ve Ermenistan geerek gtrmler.
Varsayalm ki adam geemeyen yollardan posta gemi, vekillerin bile mektuplar sansrden
geerken nasl olmu da bu mektuplar sansr edilmemi? Ben Eylle kadar Yeil Ordu Genel
Merkezinde alyordum. O merkezden hibir mektup yazlmamtr. Komnist Partisine yazlan
mektuplarda benim imzam yoktur. Onlarn yapt eyden ben sorumlu olamam. Drt uzman kii bu
mektuplardaki yaznn ve imzann benim olduunu nereden anlamtr? Bunlar benim yazlarm ve
imzam tanrlar m? Trkiyede Nazm yalnz ben miyim? Yz bin altn Moskovadan hangi yoldan
gelmitir? Bu altnlar araba eder. Bunlar Rusya iinden nasl gemitir? Bunun Karstan Ankaraya
kadar getii yollarda hkmet nasl haber almam, nasl el koymam? Olmaz; ama varsayalm
mektuplar ve altnlar Ankaraya gelmi, piyasada bir altn bolluu var m?
stiklal Mahkemesi Tokat Milletvekili Nazm Beyin savunmasna devam etmesini ertesi gne
brakarak o gn oturuma burada son vermiti.
 STKLAL MAHKEMES HUZURUNDA KOMNSTLERN
VERD HESAP

Ertesi sabah Tokat Milletvekili Nazm Beyin savunmasn dinlemeye devam eden stiklal
Mahkemesi ona tekrar sz vermi bulunuyordu. Nazm Bey szlerine yle devam etmiti:
unu da bilgilerinize sunaym ki, Mustafa Suphi kendi rgt iin, kendisi iin Moskovadan para
alm olabilir. Fakat Ankaradaki rgtn bununla ilgisi yoktur. Bir de Halk tirakiyun Frkasnn
tznde aidat ve giderler iin bir ak madde vardr. Bu maddede deniliyor ki, gelirler; yardm,
ba ve aidatla beraber daha yksek rgt kademesinden gelecek paradan olumaktadr. Bu kayt
hkmete onaylanm ve tannmtr. Komnizmin amac dnyada birdir. Komnistler dnyada
birbirlerine yardmcdrlar. Bizim karmzda bugn bir dman var ki dorudan doruya Batl
emperyalistlerin kulland aralar ktlk ve haydutluktur. Biz Halk tirakiyun Partisi, Komnist
Partisi hepimiz onunla arpyoruz. Rusya, talya, hatta Fransa komnistlerinden yardm gelecek
olursa, bunu ktle, arabozuculua, haydutlua m yormal? Keke dnya komnistleri bizlere el
uzatsalar, bizlere yardm etselerdi de biz de yalnz Batnn deil btn insanln ktlk kayna
olan emperyalizmi ykmaya hizmet edebilseydik. Bundan tr 100 bin lira meselesi yaktrmadan
baka bir ey deildir. Bir de sorgu srasnda hkmetin deitirilmesi konuuldu. Bu nce akla,
sonra da manta aykrdr. nk Byk Millet Meclisi hkmeti bugn Batl emperyalistlerle
dvyor. Halk tirakiyun Partisinin almalarnn amac da odur. u halde hkmeti deitirmek
amac nereden karlyor? kinci olarak bu gerekten anlalm bir eydir. Halk tirakiyun
Partisinin kurulduu gnlerde Ethem ve ortaklar bo kar kmalara bakaldrmalara girimiti.
Parti bu konuda derhal hkmete yardma karar verdi. Bunu bizzat hkmet ileri gelenleri gizli bilgi
olarak renmilerdi. Gazete yayn da buna kanttr. zellikle aleyhimdeki ilk sulama savlar Ethem
ile ortakken, bu imdi kendiliinden rmtr. Hkmeti deitirmek olsayd, tirakiyun Partisi,
Halk Frkas iin bulunmaz bir frsat olurdu. Byleyken kardei Reitin beraber bulunduu Komnist
Partisindeki matbaasn o partiye veren, Mecliste o partiye katld iin milli kahraman ilan olunan
o parti gazetesiyle Trkiye Kzlordular Bakumandan unvan kendisine verilen Etheme Halk
tirakiyun Partisi ne byle bir bavuruda ve ne de yardm isteminde bulunurdu. Demek ki hkmeti
deitirmek dnce de yoktur, botur. Benim bildiim Anadoludaki bugnk hkmet tam bir
hkmettir. Onun yklacak hibir yeri yoktur. Yalnz bir ey yklmak isteniyor ki o da Anadolu
hkmetinin hl etkisinden kurtulmad eski hkmet etme eklidir. Anadolu, stanbulla ilgisini
kestii halde hl Babli kafa yaps, Tanzimat denilen Bat tarz bir zincirle smsk baldr.
Bunlarn artk yklmas zaman gelmitir. Bunu Byk Millet Meclisi krssnde deerli
milletvekilleri birok kez bara bara sylemilerdir. Gazeteler de aktan aa yazmlardr.
Byleyken zaman gelmeden ne yapmak ve ne de ykmak doru ve uygun olamayacandan, Halk
tirakiyun Partisi, hkmetin yerleik rgt yapsn uygun zaman gelinceye dek korumay, ona her
trl yardmda bulunmamay kendisine ilke kabul etmi, bundan tr hkmet deitirmek sorunu da
kuruntu ve d eseri olmutur.
zet olarak unu syleyebilirim ki, Yeil Ordu hkmetin kabul ve onayyla kurulmutur. Yeil
Ordu ile beraber kurulan Komnist Partisi de yledir. Birincisine hkmetten bakan dhildir,
ikincisinin tz Eskiehirde resmi bir matbaa olan Liva Matbaasnda baslmtr. Hkmetin gz
nnde yaynlanmtr. Bundan tr gizli deildir. Ve ben bunlardan sorumlu ve cezalandrlan
olamam. Yeil Ordu merkezinden yalnz benim almalar brakmam olduum ise akl, mantk ve
usule aykrdr. Komnist Partisine Yeil Ordunun katlmasyla Yeil Ordunun Halk tirakiyun
Partisine dnmesiyse resmi iznin alnmasndan da anlalaca zere yasaldr. Ve benim bu
rgtten nce Komnist Partisiyle hibir ilgim yoktur. Kendi balarna yapm olduklar
deiimlerden de doal olarak ben sorumlu deilim. Mustafa Suphi kimdir? Bilmem! 100 bin lira
sorunuysa batan sona bir samalktr. Bunlar birer tuzak ve dolaptan ibarettir. Hkmet deitirme
sorunu bir kukudur. Komnist Partisine olsun, Halk tirakiyun Partisine olsun, dnm ve
bundan tr artk btn resmiyet kazanm ve tarihe karm olan Yeil Ordu Komnist Partisi
aleyhine imdi kovuturmaya kalkmak bilmem ki ne kadar yasal olur?
tilaf hkmetlerinin Ankara hkmetini de son konferansa davet etmesi zerine Anadoluda
komnizm akmlarnn artk durmu ve durulmu bulunmas politik olarak gerekliydi. Bu zorunluluu
her iki parti de derhal anlam bulunmaktadr. Ve bu nedenle derhal almalarn durdurmulardr.
Bizim delegelerimiz de grmeler srasnda Anadoluda komnizm ve Bolevizm yoktur, yaayamaz
diye Fransa ve ngilteredeki gazetelerde aklamalarda bulunmulardr. Bu kadar yeterken ii
kovuturmaya, susuzluk ortadayken cezalandrmaya vardrmak bilmem ki ne kadar uygun olur?
unu aka sylemeliyim ki tilaf Devletleri bu defa da bizi aldatmlardr. Ne yaplsa bundan
sonra onlardan yarar yoktur. Bizim dnemediimiz daha baka gizli bir neden vardr. Mutlaka
birka susuzun vatann yce politikalar urunda ezilmesi, gzden karlmas gerekliyse o baka,
vatan yolunda lmek savalarda kurun ve sngyle lmekten baka yollarnn olduunu iman
sahipleri biliyorlar (Tutulan tutanan altnda u satrlar okunmutur).
ddiamn zeti bu olup birinci gn alnp okumadan ve imza etmeden zerine kararlar verilen ifadem
hakknda iddia ve dilekemde srarc olduumu sunarm, efendim.
Byk Millet Meclisi yelerinden Tokat Milletvekili Nazm.
Ankara Merkez Hapishanesinde tutukluyken stiklal Mahkemesine gnderilip orada okunan
Milletvekili Nazm Beyin dilekesi zerine stiklal Mahkemesi durumun aydnlanmasn Byk
Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal Paa hazretlerinden istemi ve paa da bu istei yerinde
bularak aklamada bulunmutu:
Nazm Beyin stanbulda ngiliz Muhipler Cemiyetine katldn ve ngilizler tarafndan Tokat
ve Amasyaya rgt kurmak zere grevli gnderildiini ve grnt Snnilik ile Alevilii
birletirmek, fakat gerekte Alevilerden ngilizlere kar salamak iin propagandalar yapmak
istediini ve o zaman kumandan bulunan Refet Beyin ald nlemler sayesinde ad geenin
eylemlerinin kontrol altna alnm olduunu biliyor ve kendisinin her eyden ok ngilizler adna
altna inanm bulunuyorsam da Sivasta bulunduu zaman Boleviklere ait olup bir aracnn
verdii, ieriinin sama olduunu anlad raporunun deerlendirilecei hakknda bir ey sylediini
hatrlamadm ve beni o vakit kandrmak arzusuyla byle bir sz sylemi olabileceini
zannederim. Kendisiyle grtm zaman mezhep anlamazlndan konu atn ve kendisine kesin
bir dille bu gibi sorunlara karmamasn syleyerek uyardm ve ngilizlerle olan almasna
deinmeden ngiliz politikas izlemenin doru olmadn kendisine sylediimi pek iyi anmsyorum.
Vakkas Ferit adnda biri gelerek benden rportaj istemise de youn ilerim nedeniyle arzusunu
yerine getiremeyeceimi ve dier bir gn Meclis koridorunda Nazm Beyle karlatm zaman Ben
Boleviklii inceliyor ve bilgileniyorum dediini ve o srada yanmzdan geen Hakk Behi Beyi
gstererek Git onunla konu dediimi de anmsyorum. Bir gn de Vakkas Feritin bana gelerek
Vali vekili beni sryor. Ben Bolevik filan deilim! Beni memleketime yakn bir yere vali olarak
ataynz da gideyim dediini, sonradan yaplan incelemelere gre vali vekilinin hakl olduunu
anladm da ilave ederim. Hakk Behiin Mecliste bir parti kurulmas nerisine Nazm Beyin de
arka ktn, Eskiehirde ve dier blgelerde kurulan partiden paann haberi vardr eklinde
faydalanldn, bu partinin daha sonra Yeil Ordu diye isimlendirildiin ve ktibim Hayatiyi de
buraya sokmak istediklerini renmitim. Gvenimi kazanm arkadalarm Sreyya ve Yunus Nadi
Beyleri davet ederek bu durum karsnda nlem almalar iin bir komite kurmalarn bildirdim. eyh
Servet Efendi komnistliin esaslarn incelemek iin Moskovaya gitmeye istekli oldu. Fakat Yunus
Nadi Bey, Byle bir geziye gerek yok, orada temsilcilerimiz var. Bize bir raporla bu rejimin btn
zelliklerini bildirebilirler dedi.
Mustafa Kemal Paa mahkeme heyetine, Nazm Beye byle bir rgtn kurulmas iin emir
vermediini, Bakde toplanan nc Enternasyonalle iliki kurulmas hakknda hibir neride
bulunmadn, hatta Yunus Nadi Beyin lke dnda bastrlp datlm bildirilerden birini
getirerek okuttuunu, bu bildirilerde Trk paalar satlmtr. Ey Trkler, Mustafa Kemal Paann
bayra altnda toplandnz. Bu paa da onlardan biridir. Kyller, bunu anlaynz, aranzda
rgtlenin! satrlarn okuduunu ilave etti. Yunus Nadi Beyin bu bildirileri kendisine okuduktan
sonra, Paam biz bunlardan hibiri olamayz. Biz halk rgt kurmalyz. Halk devrimlerinizi
anlasn dedi. Ben de yeni bir yaplanma iin bir tzk hazrlamalarn rica ettim. Nazm Bey de
durumu anlayarak istifa etti. Nihayet Nazm Beyin de katld bir toplantda halklk zerinde
tartmalar oldu. Ben ak olarak Boleviklii asla kabul edemeyeceimizi, btn bu izin verilen
hareketlerin siyasi bir grnmden ibaret olduunu syledim. Nazm Beye ertesi gn Mecliste
renkli kda baslm bir bildiri gsterdim. Bu Eskiehirde baslmt. Derhal erif Manatofun
tutuklanmasn emrettim. Sovyet elisi soruna karmak istedi. Sonunda erif Manatof snr dna
karld. Hakk Behi Bey bu glk karsnda alma yapmayacana dair namusu zerine sz
verdii halde Yeil Ordu ile ilgilenmeye devam etmitir. Daha sonra da nc Enternasyonalin
programn kabul ettiklerini rendim. Fakat Sovyetlerin temsilcisi sk sk beni ziyaret ederek bu
kiiler hakknda efaatte bulunuyordu. Artk bende kesin bir dnce ve kan olumutu. Bu lkede
siyaset gerei dahi olsa komnizme benzer partiler kurmak zararldr. Derhal bunlarn gerek ve
yapaylarnn kapatlmasn emrettim.
 ANKARADAK KOMNZM OYUNUNUN SONU

Ankarada ve Eskiehirde kurulan gerek maskeli, gerekse ak kzl kurulularla, gizli ve amal
olarak ynetilen komnist gruplarn bu karlkl almalarndan kan anlam udur. Mustafa Kemal
Paa, Sovyetleri oyalamak amacyla maskeli bir kurulu kurulmasn dilemi, bir taraftan tilaf
Devletlerini bununla korkutmu ve onlarn daha ileri gitmesine engel olmutur. Dier taraftan
Rusyaya gemi olan ttihatlarn ve Kafkasyada bamszlk isteyen Trklerin Yeil Ordu ad
altnda bir g oluturarak Anadoluyu da ele geirmelerine olanak tanmam ve Rusyann siyasi,
idari ve askeri engellemelerini zamannda nlemek iin, uralar taklit ediyor zannn vererek vakit
kazanmaya almtr. Fakat kk Rusyada olan birtakm gizli rgtlerin frsattan faydalanarak ve
Mustafa Kemalin bu ii durduramayacan hesaplayarak gerek bir komnizmin lkeye yaylmasna
abaladklar da grlmtr. Baz Trk aydnlar bilerek, bir ksm da bilmeyerek bu gayeye arac
olmulardr. Sonunda Mustafa Kemalin, bu iin varsayldndan daha tehlikeli olduunu grmesi
zerine hem maskeli ekilde kurulmu yapay komnist rgtn (Halk tirakiyun Partisi), hem gerek
amalarla ie balam bulunan Trkiye komnistlerini bir taraftan mahkemeye vererek, hem de bir
taraftan ubelerini kapatarak tarihe kartrmas da nne geilmez bir zorunluluk olmutur. Olaylarn
izledii evre yle olmutur:
nce Yeil Ordu oluuyor, Yeil Ordu Dernei daha sonra Trkiye Halk tirakiyun Partisi adn
alyor. Hlbuki Rusyadan gelenler Trkiyede genel merkezi Ankara olmak zere ve sosyalizmi
lkede yerletirmek amacyla nc Enternasyonale bal Komnist Partisi kuruyorlar. Rus
komnistlerin, Yeil Ordu ve Gizli Komnist Partisi ad altnda gizli olan derneklere ait yedisekiz ay
devam etmi olan propagandas gerekte halk milli hkmet aleyhine kkrtmaktan baka bir ey
olmuyor ve bunu ileri srerek Rusyadan iki milyon altn salanmasna alan, bu parayla halk ve
ordu arasnda bakaldr ve karklk karmak istediklerini anlatan Byk Millet Meclisi Bakan
Mustafa Kemal Paa ile Millet Meclisi yelerinin gerekte demokrasilere eilimli olduunu, gerek
amalarnn Ruslarla birlemek olmayp onlar aldatmak ve ngilizlerle anlamak olduunu,
Moskovadan salanacak silah ve sava malzemelerinden sonra yz evireceklerini bastklar
bildirilerde gizlice ve el altndan sren bu kimselerin her davranlar hkmeti deitirmeye doru
gitmitir. Dier taraftan Meclis iinde yaplan propagandaya gereke olarak u dnceler
gsterilmitir:
Mecliste uyumu salamak ve Bolevik Rusya tehlikesine kar uyank durmak amacyla bir Yeil
Ordu kurulmaldr. Hatta bu amala tehlikeyle kar karya kalabilecek dou illeri olan Erzurum,
Sivas ve Diyarbakrda da ubeler almaldr. Yeil Orduyu gerekli gsterenler, ileride bu orduyla
hkmeti devirmeyi ve iktidara gemeyi tasarladklar gibi memlekette gerek komnizmi de kurmaya
aba gstermilerdir. te bu plann birinci snf propagandaclar Baytar Salih Hacolu, erif
Manatof, Arif Oru, Rusyal Ziynetullah Nuirevan, Bakkal Ahmet ve Emek Gazetesi sahibi Ahmet
Hilmi Beylerdir. Daha sonra bu gizli rgtn genel merkezinde Mustafa Suphi ve nc
Enternasyonalin Bakan Nerimanof da bulunmu, zellikle Moskovada bulunan bu iki kiinin gven
mektubunu elinde bulunduran Sleyman Sami, Trkiyedeki rgt geniletmek zere buraya
gelmitir.
 Fakat Trkiyedeki gizli komnist rgtne katlm birok kiiler vardr ki bugn burada isimlerini
aklamaa yasalar olanak vermemektedir. Yalnz maskelenmi Halk tirakiyun Partisinin tarihi
bakanln Mustafa Kemal Paa sorumluluuna alarak katlacak yelerin gerek niyetlerini bir
taraftan denetim altna alrken, Yeil Orducular balarna erkez Ethemi geirerek ve buna bir de
milli kahraman ss vererek gerek komnizmi yrtmeye almlardr. Yapay olarak kurulan
Komnist Partisine Meclisten seksen bee yakn ye katlm, gizli komnist derneineyse ancak on-
on be kii girmitir. Btn bu olaylara, sonunda Mustafa Kemal Paann uyankl ve Mecliste her
ne ekilde olursa olsun ister gizli, ister ak, ister yapay, ister gerek her trl sol eilimlerine kar
km byk bir kitlenin giriimiyle son verilmi ve yepyeni bir ekilde bir halk hkmeti rgtnn
ana tzn yapmak grevi Yunus Nadi Bey merhuma verilmitir. O da yakn arkadalaryla her trl
snf ayrcalndan uzak ulusalclk ekseni etrafnda geliebilecek bir rgtlenmeyi Aaolu Ahmet
Bey, Yusuf Akura Bey gibi deerli kalem ve dnce adamlarna danarak hazrlamtr. Mustafa
Kemal Paaya tek ve belirli bir plan ve program olan siyasi parti kurmak dncesi bu
deneyimlerinden sonra gelmi ve btn aydnlarn bir devrim bayra altda toplanmasn zorunlu
klan Halk Partisi amacna onu ulatrmtr. Bu hazrlk amal toplantlarla dnce tartmalarna
katlan kiiler iinde Gmhane Milletvekili Hasan Fehmi, Eskiehir Milletvekili Abdullah Azmi,
nemli isimlerden Tevfik Rt, o zamann Dileri Bakan Muhtar, Eski ttihat ve Terakki
delegelerinden Ali hsan Beyler de bulunmutur. Bu tartmalarda erif Manatofun ttihatlar ve
Mustafa Kemal Paa aleyhine bildiri yaynlad, Eskiehirde gerek bir Komnist Partisi kurduu,
hatta iileri bakanl rtl deneinden ayda yz lira da maa ald, btn bunlara karlk
nankrlk yapt sylenmitir. erif Manatofun eylemlerini yerinde incelemek zere Mustafa Kemal
Paa ok gvendii dava arkada Hsrev Sami Beyi oraya grevli gndermi, ad geen de verdii
raporda kt sonucu olduu gibi aklamtr. Tutuklanan erif Manatofun suunun karl olan
ceza daha ar olacakken Sovyet elisinin araya girmesi zerine ancak snr dna karlmakla
yetinilmitir. Hakk Behiinse almalarnda srar ederek Ben komnistim, Bolevikim, bu yolda
da alacam. Yaz yazacam, halk topluluu sizin olsun dedii de iitilmitir.
Byk bir Bolevik propagandas yapan Bolevik a Vakkas Ferite rtl denekten evvelce
900 lira verildii anlald gibi, Mustafa Kemal Paaya gelen tehdit mektuplarnn da Yeil Ordu
yeleri tarafndan yazld kovuturma sonucunda aa kmt. Gene kovuturma srasnda Yeil
Ordu yelerinin Kuvay Milliyeden farkn anlatmak amacyla bunlara fedai denmesi
kararlatrlm, buraya katlacaklarn ant iirilmeleri ve fedai gruplar oluumu da uygun
grlmtr. Bu rgtn en nankr eleman olan Ziynetullah aslen Rusyaldr. Trktr ve
Mslmandr. Eitimini stanbulda yapm, fakat lkeye ok kez girip km, korkusuzca Rus
Eliliine gidip gelmitir. Kars ve baldz Romanyada domular ve stanbulda okumulardr. Bu
iki hanm da Kadnlar Bilgilendirme ve Hanmlar Arasnda Eylem ad altnda bir dernek kurarak
solcu fikirlerini Trk kadnlar arasnda yaymaya kalkmlardr. Halk tirakiyun Partisi mhrne ilk
defa Bolevik kelimesinin eklenmesini isteyen de Ziynetullah olmutur. Yalnz bu neri Memduh
Necdet Bey ve arkadalarnn kar kmasyla kabul edilmemitir. Ziynetullah tutuklu bulunduu
Ankara Hapishanesinden stiklal Mahkemesine gnderdii savunmasnda ailesiyle birlikte
Ankaraya gelerek yetitiini ve Byk Millet Meclisi Matbuat ve stihbarat Genel Mdrl
tarafndan Rusa evirmen unvanyla hizmet grdn bildirmi ve Rusyaya hkmet tarafndan
gnderilmi Bekir Sami ve Yusuf Kemal Beylerin Trkiyede komnizmin gelimesine ait
bildirilerini Rus gazetelerinden evirerek hkmete sunduunu ve bunlara hkmete ses
karlmadn savunmasnda belirtmitir. Gene Ziynetullah, savunma makamnda Trkiye Komnist
Partisi tznn btn Ankarada serbeste elden ele dolatn grdn ve bu durumun
hkmete bilindiini, o halde gizlilik ynnn olamayacan ileri srmtr. Ziynetullah
savunmasnda yle demiti.
Ben yabanc uyrukluyum, Trkiyede kaldm yllarda tzkleri elden ele dolaan, yeleri
arasnda milletvekilleri bulunan, gazeteleri zgr, sonra da gizli olduu ve yasal olmad iddia
olunan bir yasad dernek olacana nasl inanabilirdim?
Ziynetullah ayrca, Yenign Gazetesinin baz yaynlarndan konu am, bu ie devletin ses
karmamasn da desteini vermesinde temel neden olarak kabul ettiini belirtmitir. Ziynetullah
Trkyurdu Dergisinde, drak Gazetesinde, Trk Dnyasnda yazd makaleleri sralayp
bunlardan bazlarnn bal olan Asrn Cereyanlar nnde Trkler ve Trkiye ve Sosyalizm
gibi yazlarla kendisinin gerek bir sosyalist ve komnist olduunu aka sylemitir. Fakat
bakaldran Ethemle i birliini, hkmet darbesini kesinlikle kabul etmemitir. Ethem her eye
kar olumsuz bir adamd. Komnizmi de srf bu amala desteklemiti demitir. ehidullah olu
Ziynetullah Nuirevan para maddesini de kabul etmemi ve btn bunlardan sonra kendisinin inand
davaya hizmetten baka kusuru olmadn savunmutur. stiklal Mahkemesi kk yabanc olan bu
kimseler hakknda verdii kararla bunlar mahkm etmi, fakat Rusyann komuluu bu kiilerin
ancak yurt dna karlmalaryla davann sonulandrlmasna neden olmutu. Bugn tarihi bir
gerek bulunmaktadr. O da udur:
Mustafa Kemal Paa, Kurtulu Sava srasnda Bolevik Rusyann yardm gerekesiyle
Anadoluyu ele geirme giriiminden kuku duymu, onu oyalamak iin aklc bir plana bavurmutur.
Fakat bu aracn tehlikeli olduunu sezdii zaman da onun hakknda harekete gemekte bir an
kararszlk gstermemitir. te Kurtulu Sava yllarnn komnizm oyunun iyz budur.
 FRANSIZ MLL BAYRAMINDA ATATRKN SYLED
NUTUK

Henz son saldr yaplmadan ve lkenin alaca ekil kesin ekilde belirmeden, Gazi Mustafa
Kemalin aklndan geenleri anlamak kolay bir i deildi. Birok varsaymlar yaplyor, fakat salkl
olup olmad konusunda kimsenin inanc bulunmuyordu. te byle bir zamanda Fransz Eliliinde
14 Temmuz 1338de Fransz milli bayram nedeniyle verilen yemekte bu toplantya onur veren Gazi
Mustafa Kemalin Fransz dostluuna karlk olmak zere verdii ilgin bir sylev bulunmaktadr:
Fransz halknn milli bayram nedeniyle dzenlediiniz bu yemekte hazr bulunduumdan dolay
mutluyum. Fransz halknn 14 Temmuz milli bayram biraz da ruhunda zgrlk ve bamszlk akn
tayan btn uluslarn bayramdr. nk pek kanl evreler geirmi olan Fransz htilalinden beri,
zgrlk ve bamszlk savann zaferi olarak her milletin hakl beeni ve saygsn kazanmtr.
Efendiler, deerli dostumuz Msyo Mujen politikadan konumamay doru bulduunu sylediler.
Ben de bu konuda kendilerine katlrm. Tarihe gz atarsak 1789 tarihine kadar Fransadaki ynetim
tarz ve halkn sosyal yaps Orta a grnmndeydi. Halk katmanlar kanunlar nnde baka baka
makamlarda birleiyordu. Kraln ise g ve yetkisinin snr yoktu. Halkn emeklerinin karl snrl
soylularla hkmdara yaryordu ve bu yksek tabaka, halk kle ve lkeyi kendi arazileri kabul
ediyordu. Sonu olarak tm halk yoksulluk ve yokluk iindeydi. te milli fke sonunda bir devrim
yaratt ve bu, btn insanla gzel bir rnek oldu.
Efendiler, devrimlerin balca nedeni vardr: Birinci neden zgr olamamaktr. Halk, aralarnda
ayrm yaplmasn, haklarnn kstlanmasn ve emeklerinin karln alamamasn ho karlamaz.
kinci nedeni, ekonomik yapda grrz. Yoksulluk ve yokluk, aile geimsizliklerinin ve bireylerin
hayata kar direnilerinin yklp bozulmas demektir. nsanlar buna da dayanamazlar. nc etkeni
ynetimsizlikte, halka kar yaplan davranta aramak gerekmektedir. Hkmet olarak ynetenlerin
yklendii ar grevleri ktye kullanmas bunu gerektirecektir. te btn bu etkenler devrim
yaratr.
Efendiler, herhangi bir kii bir milleti devrime ynlendirebilir. Fakat devrimi milletin gerek
amacna ynlendirme ve vardrma ancak btn lkenin ilgisi sayesinde olabilir. O zaman milletin
isteklerini milli meclisler yerine getirir. Ve balangta ayaklanma ve karklk eklinde grlen
hareket yerini bir devrime terk eder. Fransz Devrimi de bu aamalardan gemi ve milletin
vicdannda yerlemitir. Onun iin evrensel olmutur. 1789 Versayda toplanan Etajenero, Milli
Meclis adn ald. Korku ve dehet iinde kalan saray, meclis binasn derhal kapattrd. Fakat
milletvekilleri top oyunu salonunda ve ayakta toplanarak anayasay elde edinceye kadar dalmamaya
ant itiler. Daha sonra tekrar milletvekillerine alan Mecliste kraln buyruklarna uyulmasn isteyen
Protokol Bakannn yzne halk temsilcisi Mirabo yle barmtr: Gidiniz, efendinize syleyiniz
ki biz buraya milletin isteiyle geldik. Kraln emriyle kmayz. Eer efendiniz bizi buradan karmak
istiyorsa sng kuvvetine bavurmaldr. Buna ramen saray bir trl yenilgisini kabul etmiyordu.
Parisin etrafna parayla tutulmu zel gler yld. Kral, halk taraftar Nekeri grevden ald. Bu
ulusun dmanln krkledi ve bir yzylda ina edilen ve nl basknn sembol olan Bastille
Hapishanesi, bir gn, bir gecede yerle bir edildi. Bastille sradan bir bina deildi. Bastille
yzyllardan beri basknn, despotluun ve gz doymazlarn saltanatn temsil eden bir tehdit
antyd. Fakat ne oldu, bir gecede ykld.
Efendiler, ite bugn 1789 Temmuzunun 14. gnn burada kutluyoruz ve bu Franszlarn milli
bayram olduu kadar, henz zgrlklerine kavumam milletlerin de sevinecekleri bir gndr.
Bugn, insanla en gzel rneklerden birini vermitir. Bu nedenle bizi buraya davet etmi olan
saygdeer albay, byle bir milletin evlad olduu iin kutlarm.
Efendiler, atekes yllarnda bizim de toplantlar yapan bir Meclis-i Mebusanmz vard. Bu meclis
datlm, yeleri tutuklanarak Maltaya srlm, Trk milletinin gemiten beri sahip olduu
zgrlkler susturulmutu. Fakat dnyada btn ynetimleri altna almak isteyenler ve btn
zorbalarn unutmamas gereken bir gerek vardr. Hibir zaman dnceler zorla ve baskyla, top ve
tfekle ldrlemez. Tam tersi aksi etkiyle daha kt sonular dourur. zgrlk ve bamszlk
ateiyle coan bir milletinse nelere gc olduunu tarihte bize en gzel bir rnek olarak Fransz
milleti vermi bulunmaktadr. 1792 ve 1799 senelerinde Fransz topraklarn ele geirmeye koan
byk ordularn karsnda bir milletin ne harikalar yaratacan yine Fransz halk bize gstermitir.
Valmide Fransz askerlerinin ortasna den Prusya toplarna ramen yere dnlerin
Yaasn Fransa! diye bardn gren Alman yazar Goethe bile aknln ve beenisini u
satrlarla anlatmt: Dnya tarihinde bugnden sonra yepyeni bir dnem balyor! Evet, gerekten
Franszlar devrimler tarihinin bir dnemini kapyor ve imdiki a dediimiz yeni bir dnemini
ayordu. Trk tarihinde de istilac ordularn zmirden denize dklmesi bizim milli tarihimiz iin ve
belki de baka milletlerin topraklarn ele geirmek anlaynda olanlar iin dnya tarihinde yepyeni
bir sayfa olacaktr. Bu da artk istilayla hibir milletin zgrlk ve bamszln yok etme olana
olmaydr. Eer hakszla uram Asya ve Afrika milletleri, bizim Kurtulu Savamzdan ders
almlarsa, kendileri iin pahalya da mal olsa bu yola gireceklerdir. zgrl ve bamszl
olmadan yaamann bir millet iin ne anlam, ne de zevki vardr.
Efendiler, bizim Asyay ayaklanmaya ve savamaya ynlendirmemiz Franszlar kahramanca
eylemlere ynelten nedenler deildir, ok umut ederim ki zgrlk ve bamszlk iin milyonlarca
evladn topraklara gmm olan Fransann bugnk ocuklar da, Trkiyemizin hakl isteklerini
kavram bulunsun. Sylediim szlerde siyasetten uzak durma konusundaki szlerime bal
kaldm, sadece tarihe deinerek gemiten rnekler sraladm sanrm. Ve szm bitirirken
Franszlarn temsilcisi Albay Mujeni bu mutlu gnde tekrar kutlarm.
Gazi Mustafa Kemal Paann o gn syledii bu sylev, Franszlar zerinde olaanst olumlu bir
etki brakm ve Trklerin hakl davas nnde onlar eilmeye zorunlu brakmt. Anadolu zaferi,
Franszlar ve talyanlar iin istenilen kuvvetli bir arzuydu. Onlar, senelerce ellerinden gelen yardm
yaparak byk karlar, Britanya mparatorluundan baka trl dndklerini gerekten
kantlamlard. Fakat Anadolu zaferinin en byk etkisi ngiliz Babakan Lloyd George zerinde
olmutu. O, bir trl sonuca inanmak istemiyor, ald telgraflar, dinledii ajanlar byk ykm
kendisine en etkili bir dille anlatmaya alyordu. En iyi silahlarla donatlm Yunan ordular,
Trklerin nnde dramatik ve hem de utanlacak bir bozguna uram, byk bir blm yok edilmi,
kalan canlarn kurtarmak iin en umutsuz arelere bavurmular, bir ksm da kendisini denize
atmt. Hibir ey, kkremi, ahlanm Trk ordularnn, Trk svarilerinin nnde duramyor, Trk
topusunun dvd yeri Trk piyadesi biraz sonra sng saldrsyla ele geiriyor, kamaya kalkan
dman askerini Trk svarisi evirerek tutsak alyordu. Ortalkta sanki bir maher grnts vard.
Dman alaylarnn, taburlarnn, blklerinin birbiriyle balants kalmam, btn bir Anadolu,
tayla, toprayla ayaklanarak dmann stne bir kasrga ve bir frtna gibi yamaya balamt.
Lloyd George, bu bozgun karsnda bir areye bavurmu, bu boazlanrcasna abann sonu
vermeyeceini deneyimli diplomat bir trl kestirememiti. O da, smrgelerin ana vatana yardm
etmeyecei gereiydi. Smrgeler, artk macera iin harcayacak tek bir adam, harcayacak tek bir
kuruna sahip olmadklarn ngiliz mparatorluunun babakanna anlatmaya almlard. Bu son
umut da boa knca, ister istemez atekes nerilmi, Mttefikler generallerini Mudanyaya
gndererek bir hafta iinde bir anlamaya varmlard. Gerekte bu anlama onlarn prestijini ksmen
koruyordu. stanbuldan barn imzalanmasndan sonra klyor, Trakya iki ay iinde Yunanllardan
Franszlara ve Franszlarn eliyle Trklere geri veriliyordu. Fakat ne de olsa bu atekesin Mondrosla
kyaslanr bir taraf yoktu. Churchillin anlarnda Trk ordularnn daha ileri gitmediini, ayet bunu
yapsayd, onu durduracak bir gcn o sralarda bulunmadn belirttiini okudum.
Anadolunun o gnk youn havasn soluyanlar, Trklerin kabul edilir bir bar giriiminde
olduklarn, elde edilen zaferle Mttefikler gibi sarho olmadklarn pek iyi bileceklerdir. Byle
lgnca hareketlerin Avrupa barnda neye vardn Versailles Antlamasn yenilenlere imza
ettirmi olan Avrupann galipleri pek gzel grmlerdir. Trkler isteklerinde, savalarnda olduu
gibi mantkl ve akllydlar. Trakyann dier parasn ele geirmek ve gelmiken Yunanistan
batanbaa ele geirmek grnte pek cokulu ve ateli olabilirdi. Fakat sonra neye mal olduunu
yava yava hepimizin anlamaya balad ve ineyle kuyu kazmak derecesine varan zorluklara ve
yokluklara neden olan stiklal Savann elde ettii btn gzel sonularndan olmak da vard. Bu
konu zerinde birka defa marealle grtmzde, merhum Fevzi Paa Dedim ya, Mustafa
Kemal, hemen her zaman nerede durulacan bilmitir. Bu onun pek hayran olduum bir zelliiydi.
Ayn dnceyle saltanat ykm, bir sre iin hilafeti brakmt, fakat bir gn ona da sra gelecei
akt. Fakat hilafeti ortadan kaldrrken de Mslmanl korumaya zen gstermiti. Balarken
gsterdii hz, bitirirken asla kullanmamt. Daima ilerisini dnerek davranmak, daima dikkat
onun lke yolundaki ilerinde egemen olmutur. Muzaffer Trk ordularn Boazlarda durduran bu
aklclk ve bu elik kararllktr diye buyurmulard.
Zafer saltanat ykm fakat bartan sonra devrimlere giden yolu da hilafetin kaldrlmas amt.
Bir gn Mustafa Kemal, Mazhar Mfit Beye dnerek; Hatrlarsn ya! Sana Sivas Kongresinde
sylediim gibi benim kk defterimde yazl olanlara birer birer bir gn sra gelecek! demiti.
 SON OSMANLI HKMDARI NASIL KATI?

17 Kasm 1922 cuma gn, Yldz Camisinin nnde toplanan vezirler ve yksek rtbeli kiiler,
Cuma Selamlna alld gibi katlacak halifeyi bou bouna bekliyorlard. Sarayn zel askerleri
renkli kyafetleri, beyaz eldivenleriyle, zel blklerinin yaldzl, kalpakl, izmeli subaylar
gsterili tavrlaryla her an Yldz Saraynn kapsndan gzkecek arabay karlamaya hazrdlar.
Ezan okundu, vakit bir hayli geti, svari atlar bile sabrszlanyor, yerlerinde tepiniyorlard. Son
Osmanl Hkmdar Sultan Vahdettin on yedi gnden beri yalnz halife unvann koruyor, drlm
ailenin son temsilcisi olarak, kederli, hznl, Yldz tepelerinden stanbula bakyordu. Yedi tepe
olarak btn dnyada gzellii ve ekiciliiyle nlenmi bir kentin her tepesinde gklere ykselen
minarelerin, binalar rten grkemli kubbelerin altnda atalarndan birinin yattn Vahdettin pek iyi
biliyor ve onlarn zaferleri, kahramanlklaryla kendisinin ihanetini iki kart tablo olarak hayalinde
betimliyordu. Vahdettin, hi kuku yok ki Trk milletine kar iledii sularn sonunda bir gn gelip
hesabn vereceini biliyor ve milletinin adaletinden korkuyordu. Gneyden gelien byk saldr on
be gnde 450 kilometrelik bir uzakl geerek dman 9 Eyllde zmirden denize dknce
kuzeyden yryen kuvvetler de biraz gl bir direni karsnda iki gn gecikerek 11 Eyllde
Mudanyada ayn ii yapnca ve bir ksm kuvvetler de anakkale Boazna silah omuzda ve
trampetlerle ulanca, btn dnya gibi Osmanllarn son hkmdar da hayret ve dehet iinde
olaylarn yldrm hzyla birbirini izlemesine byk bir heyecan ve korkuyla tank olmutu. Ceza saati
yaklayordu. Sultan Vahdettin, tarihte XVI. Louisnin giyotinle idam edildiini ve ngilizlerin Kral
1. Charlesn baltayla yaamna son verildiini okumutu. Fakat bunlardan hibirinin yaam
kendisinin kadar korkun ve znt verici olmamt. Bunlardan hibiri dmanla bu kadar i birlii
etmemi ve milleti millete krdrmamt. Bu nedenle ona uygun grlecek cezann belki tm dnya
tarihinde grkemli bir rnek oluturacan anlyordu. Zaten saltanatnn kaldrld 1 Kasm
gecesinden beri huzuru rahat kamt. stanbulda milli hkmetin temsilcisi Refet Paa vard.
Paann aya Kabatata karaya bast gn, bu durum Vahdettin tarafndan anlalmt. Padiahn
bayaveri, Anadolunun temsilcisine; Ho geldiniz. Padiahmzn size ve temsil ettiiniz milli
hkmete selamlarn ulatrmakla grevlendirildik dedikleri zaman Paa, Padiaha kar
duyduum sayg ve teekkr ltfen kendilerine sununuz! karlnda bulunmutu. Bu cmlede
Vahdettin, kaderinin btn uzak ve yakn sonularn okumutu. Birka zamandan beri ngiliz gal
Kuvvetleri Kumandan General Harrington saraya gidip geliyor ve btn gizlemelere ramen M. M.
Grubu eski hkmdarla generalin bu grmelerinden bilgi sahibi oluyordu. Gerek olan nokta, gzel
bir ka plannn halife ile general arasnda hazrlanm bulunmasyd. te o gn Cuma Selamlna
gelenler, byle bir kasn olduu anlarda caminin nnde her eyden habersiz bekleiyorlard. Sultan
Vahdettin o gn sabahtan hazrla girimiti. Kendisine elik edeceklerin says on iki kiiydi.
Bunlarn banda son zamanlarda byk bir ak maceras yaad saray bahvannn gzel ve gen
kz, onunla beraber kadn efendilerden bir bakas, sevgili olu Erturul, zel doktoru Reat Paa,
Bayaveri erkez Paa, adamlarndan nemli birka tanesi, Esvapbas brahim Efendi vard.
Ka sarayn Malta Kk nnden ve bahe kapsndan yaplacak, otomobilden birine Padiah,
olu ve eleri, dierlerine yaveri, doktoru ve esvapbas ile yanndakiler binecekti. Beiktaa
alan kaplardan Dolmabahe Sarayna kadar geilen yolda her cuma gn olduu gibi karlkl
ngiliz askerleri bulunacakt. Dolmabahe Saraynn rhtmlarnda ngiliz bayran tayan bir motor
da, Marmarada demirli bulunan ngiliz zrhls Malayaya bu on iki kiilik kaaklar grubunu
ulatracakt. Vahdettin, haremde hazin bir ayrl yapt. stnde resmi niforma, gsnde yabanc,
yerli nianlarn birou vard. Baklarn sisleyen, burnunda ilitirdii gzlyle, hi kuku yok
gzyalarn saklyordu. Sesi titrek, hareketleri ok endieliydi. Bu hzn Malta Kknn nnde en
st noktaya vard. Endiesini yok eden nemli bir olay bir hafta nce stanbulda balam, zmitte
bitmiti. Mustafa Kemalin Anadoluya getii gnlerde valilere derhal tutuklanmasn ilk defa
emreden dnemin iileri bakan, meclis yesi ve vatan haini Mihran Efendinin Peyam- Sabah adl
paavrasnn bayazar Ali Kemalin, Beyolundan gpegndz kaldrlp zmite karlmas Sultan
Vahdettini son derece rktmt. imdiki pek Sinemas giriinde o zamanlar bir pasaj vard. Bu
pasajda nl Cercle Dorian kulbne girilirdi. Solda bir Rum berber salonu vard. Ali Kemal de
ounlukla yemeklerini bu kulpte yer, buraya devam eden dnemin deiik milletlerden insanlar ve
saray alanlaryla syleirlerdi. O gn de yemeini yemi, sonra da Rum berberine girmiti. San
kestirmi, sakalnn bir tarafn tra ettirmiti ki, gizli tekiltn adamlar balarnda merkez memuru
Cemil Bey olduu halde bu dkkna girmiler ve gsne tabancay dayamlard. Dkkndakiler
kprdamamalar iin uyarlm, yar tral, yar trasz Ali Kemal yerinden kaldrlp sakalnn
sabunlar silinerek bir tek kelime sylemeden, kapnn nnde duran otomobile bindirilmiti. Bu
otomobil, ehrin en kalabalk ve igal kuvvetlerinin en egemen oludu bir semtten Ali Kemali alarak
Kumkapya yol alm ve oradan bir motorla zmite ulatrmt. Burada Nurettin Paa vard. Ali
Kemal, Divan- Harbe gnderilmi ve hkimler heyeti nnde hi ekinmeden ve sklmadan, Ben
gene ayn dncedeyim. Trk milleti ykma srklenmitir. Zafer yalancdr. tilaf Devletleri
sonunda kesinlikle galip gelecektir diye dncelerinde inatla srar etmiti. Yarglama bir hafta
srm ve hkmn ncesinde halk sabrszlanarak, iki sra sngl askerin ortasnda gtrlen bu iri
yar, koca kafal, gznde gzlk olan ve evresine meydan okuyan bayazar, saldrarak askerin
korumasndan alarak, tala, sopayla ondan milli kinin hncn alm ve lin etmek suretiyle
ldrmt. Bu haber Vahdettini akna dndrmt. Artk kamak artt. te bu nedenle Cuma
Selamlndan yararlanarak dikkati oraya ekmi, sarayn arka bahelerinden perdeleri indirilmi
otomobillere Beikta Kapsndan karak Dolmabahe Sarayna gemiti. Haremin byk
salonunda biraz dinlenen eski hkmdar buradan yanndakilerle beraber rhtmdaki motora binerek
yaamnn mutlu ve ac gnlerini geirdii bu saray ardnda brakp Malaya adl sava gemisine
gemiti. Geminin gvertesinde iki sra olmu ngiliz bahriyelileri, bandonun ald Sultani
Maryla eski hkmdar selamlamlard. Bu mar herhalde burada son defa alnm, Vahdettin
derhal kendisine ayrlan kamaraya ekilmi, belki de orada hkra hkra alamt. Alamak neye
yarard? Vaktiyle Granadann son hkmdar III. Abdullah da bir tepenin stnden seyrettii sevgili
Granadasnn alev alev yandn ve kentin sokaklarndan spanyol askerlerinin getiini grd
zaman da alamt. Alamt ama yan bandaki annesinin ona syledii szler tarihe gemiti:
Ala, ala, sana imdi alamak yakr, erkekler gibi savunamadn bu kent iin kahpeler gibi
ala!
Evet, Vahdettin iin de ayn ey sylenebilirdi. 600 yllk bir aile ve kahraman bir millet iin
yaptklar o kadar ard ki, imdi ne yapsa, ne kadar alasa bu suunu temizleyemezdi. Zrhl, bir
sre sonra demir alarak ve arkasnda dumandan simsiyah bir leke brakarak Marmaradan ayrld.
Bundan sonra tarihler, milletini, yurdunu brakp gidecek, onun adaletinden kaan bir Osmanl
hkmdarn yazacakt. Vahdettin acaba hakkna raz olsayd bu kandan daha az m onursuz
olacakt? Bunu niin kabul etmiyordu?
Olay, stanbul vali vekili tarafndan milli hkmetin temsilcisi Refet Paaya bildirilmi, o da
telgrafla durumu o srada Babakan Rauf Beye haber vermiti. Gazi Mustafa Kemal Paann
bakanlnda toplanan bakanlar kurulu sorunu, o gece sabaha kadar toplantsna devam eden Byk
Millet Meclisine sunmutu. Vahdettinin ka saltanat hakkn Osmanoullar ailesinden de
uzaklatrm ve tarihe kartrm oluyordu. Bundan byle bu ailede yalnz hilafet unvan kalyor ve
Byk Millet Meclisinin tarihi kararyla hilafete hanedann en iyi ve en niteliklisi Abdlmecit Efendi
getiriliyordu. Veliaht bulunduu atekes yllarnda, milli hkmete taraftar olduu iin gz hapsine
alnm olan Abdlmecit Efendi iin, bu makam ok saylamazd. Dm hkmdar souk bir trenle
Maltaya karlm, oradan Msra gnderilmi ve Msrda aaland iin bir ara Mekkeye
gnderilmiti. Btn Arap hkmdarlar, byk bir ailenin bu yesinden kendi tahtlar iin kuku
duyuyorlard. Sonunda, hibir yerde konuk olarak kalamayacan anlayan Vahdettin, kendisine
talyann turistik bir ehrini layk grmt: San Remo. Bu kumar ehrinde, bu lks beldede
yoksulluk ve ac iinde ac yllar yaad. Bavurduu kimselerden, Mustafa Kemal Paadan ve
Halife Abdlmecitten parasal bir yardm alamad. Ona acyan Mekke Kral erif Hseyin,
zamannda emrinde bulunduu hkmdara 20 bin liralk bir ek gndermiti. Bununla dm
hkmdar borlarndan bir ksmn dedi ve yanndakilere yle dedi: Bir zamanlar emrettiimiz ve
deneklerine onay verdiimiz kimselerden para dilenmek yaammn en anssz ve ac bir
sonucudur.
 NN K DEVRN PERDE ARKASI?

Drt aydan beri devam eden anlarmza niin ki Devrin Perde Arkas denildiini ok sayda kii
sordu ve bir ksm okuyucularmz da bir insann bu kadar nemli olaylara tank olup olamayacan
kukuyla karladn bize yazd. Baz itirazlar, bir ksm sorular ortaya atld. Arada unutulanlar
oldu ve dzeltmeler de yapld. Fakat byk bir kitle, yazlar gerek konu, gerek anlatm noktasndan
ilgin buldu ve gazeteye, ahsmza beenilerini de esirgemedi. Bu son yazmzla konudan balayarak
olumu btn kukulara, sylenmi btn itirazlara, yaplm unutmalara ve dzeltmelere deinmek
ve anlarmz amaz bir kanaat ve tarihi bir olayla kapamak istiyoruz. Fakat peinen belirtelim ki
olumlu veya olumsuz, beeni ve eletiriyi ieren btn yazlar iin ilgilerinden ve gsterdikleri
yaknlktan dolay btn okurlarmza burada teekkr ederiz.
Niin ki Devrin Perde Arkas? nk askerlik ve hizmet yllarm iki devir birbirinden ayryor.
Bunlardan biri Osmanl mparatorluunun egemen olduu yllara aittir. Askeri okullarda okuyup
bunlarn en by ve en emektar Harbiyeden ktktan sonra imparatorluun dousundan batsna
kadar tm topraklarnda eitli grevler yapm bir svari subay, Balkan Savandan stiklal
Savann sonuna kadar birok savata n safta veya sava gerisinde tehlikeli hizmetler yapm bir
asker olarak bu dnemi dierinden ayrmak gerekmitir. Daha Rumelide ekya takibindeyken gen,
enerjik ve idealist bir subay tanmtm. Onunla dost olmu, dertlemi ve birok kez onunla beraber
bulunmutum. Bu subayn rtbesi esasen kurmay olmas nedeniyle benden yksekti. Fakat alkanl,
atakl, snrsz cesareti ve usuz bucaksz denilecek derecede grkemli dleri onu makamdan
makama gtrm, ykseltmi, ksa bir zaman sonra savunma bakan, daha sonra da bakumandan
vekili yapmtr. Daha Rumelide ekya takibinde balayan dostluumuzun bu ykselmeyle son
bulacan her kim iddia ederse, onun Enver Paay asla tanmadn ilave etmek isterim. Enver
Paa, zlerek belirtirim ki halkmzn henz tm zelliklerini tanmad drst, namuslu bir insand.
Son derece ateli, olaanst dindar, ok idealistti. Yoksa kim, Harp Okulundan km bir subay
olarak Rumeli dalarnda Abdlhamite kar bayrak aabilirdi? Hareket Ordusuyla stanbul zerine
yryebilir, padiah bu cesaretle saltanattan indirir, sonra da ttihat ve Terakkinin iktidara gelmesini
salayabilirdi? Onun yalnz Babli Baskn bile, akllara dehet veren byk bir iti. Koskoca bir
hkmeti bir avu subay devirmi ve partinin egemenliini salamt. Enver Paann
Trablusgarptaki direnilerini, kazand Derne zaferini, Balkan Savann ikinci devresini
tamamlamasn ve Edirneyi geri almay hafif iler sanmak, bu ehide kar nankrlk olur. Birinci
Dnya Savana lkeyi sokmasn tarihler, belki her zaman eletireceklerdir. Fakat gerekler ortaya
ktka, anlar yazldka onu da balayacaklardr. O gnk koullar, baka trl harekete olanak
vermemiti. Tam drt yl, douda, batda, kuzeyde, gneyde, uzak blgelerde, imparatorluk
kaplarnda var gcyle zaferi kazanmak, ortaklarnn gvenini ve beenisini elde etmek iin Enver
Paa aba gstermitir. Atekes ile karlat zaman nasl hngr hngr aladna ben tank
olmutum. lkeden kamad, maksad Almanyadan, Rusyadan yardm salayp, Anadolu direniini
baarmakt. Ka kez lkeye gelmek isteini, stiklal Mcadelesinin saflarnda bir birey gibi
dvmek isteini belirtmiti. ttihat oluu btn bu isteklerine engel oldu. Trkleri ayaklandrmak,
kendi anlatmyla Kzlelmaya gitmek isterdi. Orta Asyadan Adriyatike kadar byk bir Trk
mparatorluunun cokusu iinde, hem de Ruslarn kurunuyla bir Kurban Bayram sabah namaz vakti
bastrlp ehit edildi. Bir Trk ve Mslman iin bundan daha onurlu bir lm dnlebilir mi?
Allah rahmet etsin, ite ben yaammn bu birinci dnemini onun yannda, onun emrinde, onun bana
verdii ve adna Tekilt- Mahsusa dedii gizli haber alma ve askeri srlarn hazrland bir
dairede geirdim. lk amirim Sleyman Askeri merhumdu. Ve bu ksmda bakana yardm ettim.
Son sava yl vekleten baktm bu rgte bakumandann emriyle bakanlk ettim. Yalnz Mondros
Atekesi zerine tarafndan gene kapatlmas grevi bana verilmiti. Birinci dnemin bylece
kapandn gryor, iyi ve kt anlarmdan ayrlmak istemiyordum. lkenin iinde kvrand
koullar pek ard. nanyorum ki btn Trkler de ayn dncedeydiler. lkenin kurtarlmas iin
aralarndaki her trl anlamazla son vermiler, elbirliiyle almaya balamlard. ok defa
felaketlerin insanlar iin ne olumlu bir coku ve aba kayna olduuna sradan yaamamzda bile
tank olmuuzdur. Bu srada her tarafta gizli rgtler eyleme gemiti. I. Dnya Savann sonunda
Tekilt- Mahsusann ambarlarnda, depolarnda hatr saylr derecede nemli silah ve sava
malzemesi stoklar vard. Bunu elimizle ve adamlarmzla tilaf Devletlerine teslim etmeye gnlm
raz olmamt. te bana gizli rgt kurmak ve kurulan rgtlerle ilikiye geerek stanbulda hatr
saylr bir g hazrlamak dncesi bundan ileri geliti. Okul arkadam olan ve o zaman Osmanl
mparatorluunun Genelkurmay Bakan olan merhum Kavakl Fevzi Paaya zaten her zaman gider
gelirdim. Dncemi kendisine atm. Uygun buldu. Gizlice gerek kendisiyle, gerek savunma
bakanyla ilikiye girmemi emir buyurdu. Bylece benim iin yeni bir dnem alyordu. Bu da pek
ac, karanlk ve tehlikeli gnleri bulunan atekes yllar ve Kurtulu Savann srp gittii senelerdi.
Trk vatandalarnn yurtseverlii sayesinde bu rgt her tarafta korku veren bir hz ve beenilen bir
olgunlukla geliiverdi. 16 Mart 1920de stanbulun igaline kadar ok gzel alld. Osmanl
mparatorluu beni imdiki isimlendirmeyle yarbay rtbesinde emekli etmekte gecikmedi. Bunun
hibir deeri yoktu. Zira lke mcadelesinde insan ne rtbe ve de nianlar koruyabilir.
Arkadalarmn bana gveni byklerimin sevgisi vard. Bu yeterdi. Yaplan ey de hepimizin stne
bir grevdi. Sonunda stanbulun resmen dman eline gemesi ile Kavakl Fevzi Paann
Anadoluya gemesi birbirini izledi. Paa hazretleri giderken; Hsam, seni Ankaraya aldracam,
rtbeni geri verdirecek ve bu gizli almalarn resmi bir ekle sokacam diye buyurmulard.
Gerekten alt-yedi ay sonra emirleri yerine geldi. Ben Anadoluya getim, Samsundan Ankaraya
gittim ve Paaya bal gizli haber alma iiyle ilgilenen dairenin bakanln yaptm.
Artk stanbulda bulunan rgtlerin hepsi, M. M. Grubu ve Msellah Mdafaa-i Milliye Kuvvetleri
adlar altnda yeni bir kiilik kazanmlard. Onlarla srekli iletiim ve ileri merkezden dzenleme
grevleri omuzlarma yklenmiti. Kurtulu Sava yllarnda zellikle Sakarya Sava sralarnda
ektiimiz sknt ok aryd. Her zaman merhum Fevzi Paa hazretlerinin yanna girip kyor,
Enver Paa zamanndan daha yetkili alabiliyordum. eitli nedenlerle Byk Atatrkle
karlatm. Emirlerini aldm. mparatorluk devrinde tandm bu deerli, zeki ve yaratc askerin
emrinde almaktan byk bir mutluluk ve onur duydum. Sava bitip, zafer gerekleince ve bar
grmeleri son bulup lke bar ve huzura kavuunca, Atatrk devrimlerini birer birer sralamaya
balad. Benim de albayla ykselme ve bu son rtbeyi almam gerekleti. Buna da teekkrlerimi
belirtirim. Emekli oldum, stanbula geldim ve Beylerbeyine yerletim.
Bu rgt daha balangcndan beri ho grmeyen Afyon Milletvekili Ali Bey daha sonra bir rapor
vererek M. M. Grubunun kapatlmasn istemi ve bu rgt bylece tarihe karmt.
te iki devir, ite iki devrin perde arkas sayn okuyucularm.
 SON SZ

Okuyucularmdan zellikle imdi genlere sesleniyorum. Arkamda kalan 85 yln, mutlakyet,

merutiyet, mtareke ve cumhuriyet devirlerinin iinde geen yllarn bende brakt derin bir
deneyim ve gzlem evresini onlara belirtmek istiyorum. nsanlarn yaamnda olduu gibi milletlerin
yaamnda da ac ve tatl gnlerin sraland bir gerektir. Fakat ne tatl gnlerin sevinci, ne ac
gnlerin yas devaml oluyor, yryen bir kader var. Buna inanmak gerek. leri dnenlerin ans, geri
dnenlerin kader dedii bu yol her yerden geiyor. Dalar kyoruz, bayrlardan iniyoruz, dz
yolda yryor, nehir, deniz kylarndan yaylalara, llere dyoruz, dlerimiz birer serap,
gereklerimiz birer vaha oluyor. Fakat mr bir su gibi akyor, talar dolayor, koylar dnyor,
bazen hzl, bazen yava akyor, sonunda sonsuzluk dediimiz byk denize karyor, biraz evvel
grlen, varlk olan bir derenin, ayn biraz sonra bir hi olmas ne kadar doal. Yaammn bu uzun
yolunda ne mutlakyetin basks, ne merutiyetin hareketli yllar, ne mtarekenin umutsuz gnleri, ne
de cumhuriyetin yeni bir sr atlmlara gebe takvimi beni dncemden alkoyabildi. Her zaman
iimde lke iin rpnan bir hareket ve enerji kayna hissettim. Yaadm bu drt devirden,
tantm birok byk adamlardan, karlatm eitli olaylardan bana kalan tek miras, insann
umudu, gayreti elden brakmamas, her koula ve her duruma gre dmn zlebileceini
dnmesidir. yle gecelerim oldu ki yarna kacam hi umut etmedim. yle gndzlerim,
sevinli zamanlarn oldu ki, btn gnn byle srp gideceini sandm. Deimeyen ideallerimiz
amalarmzdr.
zgrlk ve bamszln bireylere hava, su gibi gerekli olduunu her zaman sylenebilir. Bunsuz
yaamann bir zevki olmayacak. Byk Atatrkn genlie brakt en byk t Her durumda ve
her koulda onlarn gereksinim duyduklar gc damarlarndaki asil kanda aramalardr. Buna
Tanrdan umudu kesmemek, ona gvenmek eklinde bir inanc da ilave etmeliyiz. Tanrnn yardm,
insann enerjisi bir araya geldi mi, alamayacak bir engel, geilemeyecek bir geit yoktur. nansz
bir abann, babo bir macera olmasndan korkarm. nanmak ve savamak,
zgrlk ve bamszlk iin, onur ve milli deerlerimiz iin harekete gemek bizim zelliimiz
olmaldr. Atekes ki, en korkun ve karanlk bir dnemin iinde, iimizde on binlerce dmann
reklendii bir devrede yeleri elli bini geen gizli rgt kurmu bir kimse olarak diyebilirim ki,
her zaman bu abalar boa gitmeyecektir. Ne daraalar, ne kuruna dizilmeler, bir milleti kutsal
amatan ayramayacaktr. Onun iin genlerimizin yarn baarmas iin dn okumas gerekiyor.99
Bu nedenle bu gizli kalm ura yaynlamaya karar verdim. Bununla sevgili yurduma ve soylu
ulusuma bir hizmet ettiime inanyorum. Bu kitab, yaym ve basm yaamnn 61. ylna girmi saygn
yurtsever bir kimsenin yaynlar arasnda grmek istedim. Bu sayg deer insan Sayn Hilmi
raandr. Bugn yetmi alt yan srmekte olan bu yurtsever, Babli yokuunun en eski, en
emektar ve en alkan kiisidir. e 1896 Osmanl-Yunan Sava srasnda balam, bu zaferden
sonra btn Rumeliyi batan baa gezmi, merhum Gazi Mareal Ethem Paann ordugahna askeri
kitap olarak katlm, onun vgleriyle onurlanm, gerek sava eletirmeleri, gerek askeri eserlerle
mesleine devam etmi, be ciltlik Rus-Japon Seferi gibi byk bir eseri basm, daha o devirde
gerek bir yenilik saylan cep atlaslar, okul haritalar, tarihi eserler bastrmtr. Merutiyet devrinde
canlanan bu kurum Millet ad altnda resmi bir gazeteyle memleketin kltrne hizmet etmi, o
devirde de Osmanl-Rus Seferi, Abdlhamitin Devri Saltanat gibi er ciltlik iki byk eseri
bastrm, Millet Ktphanesi ad altnda yirmi eser ortaya atmtr. Genliimizin anlarnda
Babli Yokuu ve askeri okul rencisi ve subaylarnn unutmayaca slam ve Askeri
ktphanesi byk bir yer tutmutur.
zellikle Balkan Savandan gnmze bu kurumun yaynlad Ordu ve Donanma ad altnda ve
ok gzel bir ekilde baslan askeri dergi I. Dnya Sava yllarnda devrin Bakumandan Vekili ve
Savunma Bakan Enver Paay son derece mutlu etmi ve hepimizin tank olduu ekilde bir gn
Enver Paa btn binba, yarbay, albay ve dier alt rtbeli subaylara dnerek kalabalk bir topluluk
nnde Hilmi Beyi size tantyorum. Hep bilirsiniz ki biz ilk askeri bilgilerimizi Harp Okulundan,
ikinci bilgimizi de Hilmi Beyin slam ve Askeri Ktphanesinden aldk demi ve vmt.
Savunma Bakanl bu derginin her saysna o zaman 10 altn lira ayrmt.
Merutiyet ve cumhuriyet devirlerinde de geni lde okul kitapl ve bu arada Bat
klasiklerinin tercmeleri serisiyle uraan bu kitabevi Harf Devriminde karlat glklere
ramen doru bildii yoldan ayrlmam ve arasnda brakt altm yla ramen yaym ve basm
yaamn srdrm bulunmaktadr. Bu ktphaneye bata Gazi Mustafa Kemal Paa olmak zere
kitaplarn bastrm devrin btn nlleri girmitir. Bundan baka Ahmet Refik tarihleri, Hseyin
Rahmi ve Halit Ziya Uaklgil romanlar, Trk airi Mehmet Eminin iirleri, Abdlhak inasi
Hisarn edebi ykleri, merhum Ali Kamiyi Bat eserlerinin evirileriyle bu kitabevinin yaynlar
arasnda gryoruz.
zet olarak sylemek gerekir ki, slam ve Askeri Ktphanenin sahibi Hilmi raan altm
senelik bir mrn yorulmaz ve ylmaz bu kiisini, devirlerin her evresinde mesleine ilk balad
gn gibi mutlu, umutlu, kararl olarak tezgah banda grm olduum iin, hepimizin
bilgilenmesinde pay olan bu saygn kiinin yaynlar iinde anlarmn baslmasn istemi
bulunuyorum.
Demek bizim arkamzda braktmz eziyet ve glklerin yine askerlie ve lkeye hizmet etmi bir
kimsenin eliyle hazrlanp bir eser haline gelmesi ve genlerin bu kitab okuyarak lkenin iki nemli
devrinde imparatorluk ile mtareke yllarnda geirdii eitli olaylar renmesi kaderde varm.
Allah lkeye son gstermesin, Trk ulusunun hakknda iyi sonular versin. Amin.

Emekli Svari Albay

Hsamettin ERTRK
99 Genlie bunlar yalnz okumasn deil, deerbilir olmasn da tlerim. Dncemi aklayarak unu syleyeyim ki Ay, Gne, Yldz,
Hamza ve Ahmet Berzenci Gruplaryla bilinen Felah, M. M. ve Yavuz Gruplar askeri ambarlardan kaak olarak bunca silah, cephane
ve askeri malzeme, hastane takmlar, fabrika alet ve edevat milyonlarca Trk liras deerinde olduu halde bunlar bedelsiz
salamalaryla ve yine dier resmi Mdafaa-i Milliye Tekiltysa galip devletler, kenti serbest liman haline getirmek iin gnn birinde
stanbulu tmyle elimizden karmak iin stanbulun skdar, Galata ve Eyp semtlerinde gayrimslimleri Mslmanlarn bana bela
ederek Mslmanlarn glerini salamak iin aleyhinde hareket ettirmek dncesiyle hareket ettiklerinden galip devletlerin bu
dncesiyle silahla arzularnn Mdafaa-i Milliye Tekilatnn rgt uratndan, vatansever bunca kadnlarla milli propaganda
grevine katldklarndan tr bu rgtler adna birer ant yaplmaldr. Mareal Fevzi akmaka gelince, ad geenin Sakarya
Savanda ordumuzu yklmaktan kurtarmas ve milli orduya komnizmin ve dier zararl akmlarn bulamasna engel olmas gibi sekin
hizmetleri dolaysyla mezarnn trbe haline getirilmesi zellikle stanbullulara den byk bir grevdir. Bugne kadar ihmal edilmi olan
bu antlar, sonradan imar seferberliine girmi bulunan kymetli Demokrat Parti hkmetinin ve sayn bakann yardmlaryla meydana
gelecek olursa, eserleri unutulmaz bir ant olarak tarihe kalacaktr.
 STANBULDA ALIAN MSELLH MDAFAAYI
MLLYE TEKLATININ MINTIKALARA GRE DARE
HEYETLER

stanbul Taraf
Kumandan Svari Binbas Ferhat Bey, Yaver stemen Hilmi Efendi, Emir Subay zzettin
Efendi.

Beyolu Taraf
Kumandan Topu Yarbay Kemal Bey, Yardmc Svari Binbas Hakk Bey, Yaver Piyade
Yzbas kr Efendi, Emir Subay Svari Yzbas Kamil Efendi.

skdar Taraf
Kumandan Svari Yarbay Nidai Bey, Yardmc Topu Binbas Necip Bey, Yaver Piyade
stemen Halil Efendi. Emir Subay Piyade stemen Fuat Efendi

Birinci Grup (Ayasofya-Eminn-Unkapan-Eyp)

Kumandan Piyade Yzbas Rahmi Efendi, Yardmc Piyade stemen Kazm Efendi.

Birinci Grup (Ortaky-Bebek-Emirgan-Saryer)

Kumandan Svari Binbas Saffet Bey, Yardmc Svari Yzbas Hayrettin Efendi, Emir Subay
Svari stemen Mahmut Sadk Efendi.

Birinci Grup (Kadky, Erenky, Balarba, Gztepe, Nuhkuyusu)

Kumandan Yarbay Reat Bey, Yardmc Mmtaz Binba Akif Bey, Emir Subay Piyade stemen
rfan Efendi.

kinci Grup (Aksaray-Kumkap-Samatya-Beyazt, Davutpaa)

Kumandan Piyade Yzbas Neet Efendi, Yardmc Svari Yzbas evket Efendi, Emir Subay
Piyade stemen Ali Efendi.

kinci Grup (Galata-Nianta-Beikta)

Kumandan Svari Yzbas Sait Efendi, Yardmc Svari Yzbas Hasan Basri Efendi, Emir
Subay Topu Temen rfan Efendi, Blk Kumandan Yzba Halim Efendi.

kinci Grup (Beylerbeyi-engelky-Kanlca)

Kumandan Yarbay Hulusi Bey, Yardmc Yzba Seyfettin Efendi.
 nc Grup (Beyolu-Kasmpaa-Hasky)
Kumandan Binba Muhittin Bey, Muavin Topu Yzbas Asm Efendi.

nc grup (Beykoz Anadolu Kavana Kadar)

Kumandan Yarbay Rasim Bey, Yardmc Piyade Yzbas erafettin Efendi.

Drdnc Grup (Kazleme-Bakrky, ekmeceye Kadar)

Kumandan Piyade Yzbas Faik Efendi, Yardmc Piyade stemen Vasfi Efendi.
NOT: Milli Cepheye Kar Olanlar adl yazmzda Trablusgarpl Piyade Yzbas ve
sakatlndan tr emekli olan Seyit Hasan Beyin bu ie yanllkla adnn kartndan dolay zr
dileriz.