Nzl Srasna Gre

yet yet Kurann Yorumu

(Neden yet yet Kurann Yorumu?)

Rza SAVA Prof. Dr., Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi

mer DUMLU Prof. Dr., Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi

Mslmanlar olarak hepimiz Kuran doru anlamaya alyoruz. Bunun

iin yaplan Trke meallere baknca eksikliklerin olduunu fark ediyoruz.
Bugne kadar Kurann rivyet, diryet ve ir trden yaplan tefsirleri
kltr mirasmzn nemli rnleri olarak elimizin altnda bulunmaktadr.
Bunlar kukusuz Kuran anlama ve yorumlama hususunda elbette nemli
yaptlardr. Aratrmalarmz esnasnda bu eserleri incelerken Kurann
verdii veya vermek istedii mesajn, o gnk artlarda insan hayatnda ok
ksa bir dnem saylacak 23 ylda bir toplumu nasl ina ettii konusu, hep
bir soru iareti olarak biz aratrclarn kafasn megul etmitir. Bu husus,
ayn ekilde batllarn da dikkatini ekmi ve Kurann kronolojik srasn
kurma almalarn yapmlardr.

Tarihesi
Aslnda Hz. Peygamberin vefatndan hemen sonra Hz. Alinin Kuran
ini srasna gre dzenlemek zere bir alma yapt rivyet edilmektedir.
Hatta Hz. Alinin Hz. Eb Bekire biat etme konusunda ge kalmasnn
nedeni olarak da bu alma gsterilmektedir. Ama ne yazk ki bu alma
bugn elde mevcut deildir. Daha sonra Kurann Hz. Eb Bekir zamannda
164 | KUR'AN'A YAKLAIMLAR

cem edilmesi, bilindii gibi bugnk tertip zere olmutur. Ama insanlarn
kafasna Acaba hangi sre ne zaman inmitir? sorusu taklp kalmtr.
Irakl bir aratrmac Kurann nzl sras ile ilgili bilgi almak gayesi ile Hz.
Aieye bavurur. Hz. Aie, ona bu konuda bilgi verir ve mushafn kararak
ona yetler iml ettirir1. Bu ve buna benzer rivyetlere bakarak Hz. Aienin,
Medne dndaki dier mslmanlarn eitim ve retimine de nemli
katklar olduu sylenebilir.
Bununla ilgili olarak gerek esbb- nzl bilgisi ve gerekse bunun tefsir-
lere yansmas, konuyu daima canl tutmutur. Kronolojik sraya zelikle ilgi
duyan limlerden birisinin Beyhak (v. 458/1066) olduunu belirtmeliyiz. O,
konuyla ilgili olarak Delilun-Nbvve isimli eserinde olduka bilgi sunmak-
tadr. Tefsir usl kitaplarna bakldnda da bu konu ile ilgili bilgiler
bulmak mmkndr. rnek olmas bakmndan Sytnin el-tknn bura-
da belirtmek istiyoruz2. Syt, el-tknnda bn Dreydden naklederek bn
Abbsn: Sre balar Mekkede indiinde Mekkede indi diye yazlrd. Sonra da bu
srelerle ilgili yetleri, Allah diledii zaman indirirdi. Kuranda ilk inen sre Alak
sresidir. dediini kaydetmekte ve sonra Mekkede inen sreleri srasna
gre vermektedir3. Sonu olarak:
1. Hz. Alinin byle bir alma yaptna dair bir rivyet vardr ama bu-
nun nasl olduu ve ne ekilde yapld belli deildir.
2. bn Abbsn bu konuyla ilgili Mchid ve krime gibi baz tabiin
limlerine almalar yaptrdna dair bilgiler olup bunlar derli toplu
bir yekn oluturmamaktadr.
3. Baz tefsirlerde nzul sebeplerinden hareket edilerek byle bir yn-
temle alma yaplabilirliine iaret edilmektedir.
4. Bata Sytnin el-tkn olmak zere baz uslle ilgili almalarda
konu dile getirilmektedir.
Daha sonralar zellikle ada slm dnyasnda bu almalara bir l-
de cevap ama daha ziyade tepki anlamnda almalar da balamtr.
Bunlar:
1. Mirz Ebl-Fazl: 1956 ylnda lmtr.
2. Sait Hasan Yakup: 1940 ylnda lmtr.
3. Muhammed Ecmel Han: Mevln Ebl-Ksm zdn sekreteridir.

1
Buhr, Sahh, 6/101 (Fezill-Kurn, 6).
2
bk. Syt, el-tkn fi Ulmil-Kurn, 1/10-11.
3
bk. Syt, el-tkn, 1/10-11.
 R.SAVA-.DUMLU NZL SIRASINA GRE YET YET KURANIN YORUMU | 165

Tertb Nzlil-Kurnil-Mecd isimli eseri vardr.

4. Him Emir Ali (1987)
imdi burada son dnem uygulamal almalarn melliflerini ve eserle-
rinin adlarn vermek istiyoruz: Bunlar:
1. zzet Derveze: et-Tefsrul-Hads
2. Abdlkdir Molla Huvey Ali Gz el-Furt ed-Deyrezr: Tefsrul-
Beynil-Men, Dmek 1964
3. Muhammed bid el-Cbir: el-Medhal ilel-Kurn ve Fehml-Kurnil-
Hakm: et-Tefsrul-Vdh Hasebe Tertbin-Nzl
4. M. Zeki Duman: Beynl-Hak
Kurann kronolojik durumunu ele alan, inceleyen almadan bah-
setmek istiyoruz:
1. Endlsn o zamanki bakenti Grnatada 19 Rebiulevvel 693 (17 u-
bat 1294) tarihinde dnyaya gelen ve gen yata spanyol ve Portekizlilere
kar Cebel-i Tark yaknlarndaki Tarif denen yerde yaplan savata 7
Cemaziyelevvel 741 (29 Ekim 1340) tarihinde 46 yanda ehid den Mu-
hammed b. Ahmed b. Muhammed b. Abdullah. Yahy b. Abdurrahman b.
Ysuf b. Czey el-Kelb el-Grntden bahsetmek gerekir. Bu zat yazd et-
Teshl li-Ulmit-Tenzl isimli eserde sreleri Mekk ya da Meden tasnifi gz
nne alarak yle bir tasnif yapmaktadr:
1. ttifakla Meden olan sreler 22dir. Bunlar: Bakara, l-i mrn, Nis,
Mide, Enfl, Bere, Nr, Ahzb, Ktl (Muhammed), Fetih, Hucurt,
Hadd, Mcdele, Har, Mmtehine, Saff, Cuma, Mnfikn,
Tegbn, Talk, Tahrm ve Nasr.
2. Mekk mi yoksa Meden mi olduu konusu tartmal olan sreler ki
saylar 13 adettir. Bunlar: Ftiha, Ra`d, Nahl, Hac, nsn, Muttaffifn,
Kadr, Beyyine, Zilzl, Mn, hls ve Muavvizeteyn sreleridir.
3. ttifakla Mekk olan sreler ki bunlarn says da 79 adet olup yukar-
dakilerin dnda kalan srelerdir.
2. Bunun yannda ada melliflerden Abdlmtel es-Said:
Abdlmtel es-Said ok farkl bir ayrmla, Mekk dnemi , Meden
dnemi de drt safhaya ayrarak sreleri vermeye alr. yle bir tasnif
yapar ve Mekk dnemi u balklar altnda ele alr:
1. Vahyin balangcndan Habeistana hicrete kadar,
2. Habeistana hicretten sr (Mira) olayna kadar,
3. sr olayndan Medneye hicrete kadar.
166 | KUR'AN'A YAKLAIMLAR

Bu dnemlerde nzil olan srelerin adlarn da kaydeden mellif, ilk saf-

hada 22, ikincide 27 ve ncsnde de 37 srenin indiini belirtir.
Said, Medne dnemini ise u ekilde blmlere ayrr:
1. Medneye hicretten Bedir savana kadar geen aama,
2. Bedir savandan Hudeybiye Barna kadar geen aama,
3. Hudeybiye Barndan Tebk savana kadar geen aama,
4. Tebk savandan Peygamberimizin vefatna kadar geen aama.
Ona gre; Medne dneminin ilk safhasnda sadece Bakara sresi inmi-
tir. kinci safhasnda Enfl, l-i mrn ve Ahzb; nc safhada
Mmtehine, Nis, Zelzele, Hadd, Muhammed, Ra`d, Rahmn, nsan, Talak,
Beyyine, Har, Nr, Hac, Mnfikn, Mcdele, Hucurt, Tahrm, Teabn,
Saff, Cuma, Fetih ve Mide; drdnc ve son safhada da Tevbe ve Nasr
sreleri nzil olmutur.
Sonu olarak Said, eserinde Mekk srelerin saysnn 86 ve Medne d-
neminde inen srelerin saysnn ise 28 olduunu belirtmektedir. Ancak
unu syleyelim ki Said, grld gibi Bakara sresinin Meden dnemin
ilk safhasnda indiini ifade etmektedir. Hlbuki Bakara sresi btn bir
Medne dnemi boyunca inmitir. Ama Mednede ilk inen yet Bakara
sresinden olduunu kabul ederek bu sreyi Medne dneminin ilk inen
sresi olarak kabul etmektedir. Bu da bize yaplan bu tasniflerin zorluunu
gstermesi bakmndan nem arz etmektedir.
3. Yine ada limlerden Mevdd de konuyu ele alan melliflerden biri-
sidir. O da tefsir usln ilgilendiren el-Mebdiul-Essiyye li-Fehmil-
Kurnnda konuyu ele alp inceler ama tefsirinde bunu uygulamaz. O, Mek-
ke dnemini iki merhalede ele aldn ve birincisini drt veya be yl; ikinci-
sini de sekiz veya dokuz yl olarak belirlediini zikreder. Birinci merhale
davetin ilk merhalesidir ve balang retilerinden oluan bu merhale
genellikle noktay ierir:
1. Eli'ye, bu yce grevi gerekletirmesi iin kendini nasl hazrlayaca-
n ve hangi tarzda almas gerektiini retmek.
2. Gerekle ilgili temel bilgileri sunmak ve bu konuda hayat sistemlerini
kr krne, karanlklar ierisinde yrtmeye alan insanlarn zi-
hinlerinde yer eden aknlklar, yanlglar ve mugaltalar btnyle
ortadan kaldrmak.
3. nsanlar doru yola davet etmek. lah hidyetin iinde yer alan ve in-
sanlarn ona balanmakla baar ve mutlulua eriecekleri balca ah-
 R.SAVA-.DUMLU NZL SIRASINA GRE YET YET KURANIN YORUMU | 167

lk ilkelerini hatrlatmak.
Bu balang merhaleleri drt veya be yl kapsar. Peygamber'in bu d-
nemdeki arsna ekilde karlk verilir:
1. nsanlarn sekinlerinden bir topluluk, bu yce davete inanm ve
mslman bir mmet olabilmek iin hazrlanmlardr.
2. nsanlardan byk bir topluluk, ya bilgisizlikten ya da arzu ve heves-
leri peinde srklendiklerinden veyahut babalarndan grdkleri ge-
leneksel modele fazlaca balandklarndan dolay bu davaya kar di-
renmilerdir.
3. Bu yeni davet, Mekke ve ahalisinin snrlarn aarak daha geni alan-
larda ve blgelerde yaylmaya balamtr.
Davetin ikinci merhalesinde, Chiliye ile slm hareket arasnda iddetli
bir mcdele ortaya kmtr. Bu mcdele sekiz-dokuz yl boyunca yalnz
Mekke'de veya sadece Kureyliler arasnda deil, Chiliyenin Arap yarma-
dasnn byk bir ksmnda devam etmesini isteyen gruplar arasnda cereyan
etti. tiraz, phe ve itham furyalar balatld. Halkn kafasn bulandrc
eitli dedikodular yayld. Peygamberin sylediklerini duymadklar iin
onun hakknda bilgi sahibi olmayanlar Peygamber'den uzaklatrmaya
altlar. Allah'a ve Peygamber'ine iman edenlere eitli zulm ve ikence
uyguladlar, bask ve sindirme yollarna bavurdular. Ekonomik ambargo
uygulayarak boykot ilan ettiler. Hayat artlarn ylesine zorlatrdlar ki
ilerinden pek ou kendi yurtlarn terk ederek Habeistan'a hicret etmek
zorunda kaldlar. Bu iddetli muhalefete ve gittike artan engellemelere
ramen slm hareketi yaylp gelimeye ve parlamaya devam etti. En sonun-
da mslmanlar, Medneye g etme gereini duydular.
Kuran'n Meden srelerini oluturan nc aamay Mevdd yle
aklar: slm mmeti bamsz bir devlet kurma imkn kazand slm devleti gemi
peygamberlerin mmetleriyle, yahudi ve hristiyanlarla yz yze gelmeye balad. Ayrca
slm mmetinin i bnyesine szan mnafklk hareketinden de kendini arndrmaya
balad...
Bu yetler, mslmanlar istenen ekilde ynlendirme ve amaca uygun terbiye etme
esasna dayanyordu. Zaaf noktalarna kar onlar uyaryordu. Mallar ve canlar ile
Allah yolunda savamaya tevik ediyordu. Onlara ahlk ve izleyecekleri yollar hakknda
olaylara uygun biimde dersler veriyordu. Tam mnasyla Peygamber'e halife olacak,
davet ve slah konusunda onun grevine tabi olup yerine getirecek bir toplum oluturmak
istiyordu. Bu bir ynyle byledir. Dier ynden bu yetler, gerek imandan mahrum olan
168 | KUR'AN'A YAKLAIMLAR

ehli kitap, mrik, kfir ve mnafklara hitap ediyor ve onlar davette her birinin yerine
gre hayra aryordu. Bunu da ikna vastalar, yumuak sz, Allah'n azab ile korkut-
ma, olay ve hadiselerden samimi bir ekilde ibret almalarn salama ve nasihat etme
yoluyla yapyordu...
ada Batda ise slm dnyasndan ok nce bu konu srekli gndem-
de tutulmutur. Zira Batllarn Kuranla ilgili bu tr almalar zellikle
XVII. yzyln sonlarndan balatmak zere bu konuya eildiklerini syle-
mek mmkndr. Bunun birok sebebi vardr. Ama bizce en nemli sebep-
lerden birisi, acaba Hz. Muhammed bu ksa sre ierisinde bu insanlar
bedevlikten kartp dnyann her ynne yaylan ve k saan bir meden-
letirmeyi nasl becerdi diye formle edeceimiz dncesinin temellendi-
rilmesi ve bunun arka plann bulma abalardr. Batllar Kuranla ilgili
olarak:
1. Kurann kaynan aratrmaya ynelik almalar,
2. Kurann kronolojik yapsn bulmaya ynelik almalar ve
3. Kurann bir btn veya para para konularna gre yaplmas gere-
ken almalar olarak aratrmalarn younlatrmlar ama bunlar-
dan sadece ikisi zerinde derinlemesine durmulardr. Merhum
Fazlurrahmann ifadesiyle ncy mslmanlara brakmlardr.
imdi de Batllarn baka bir ifadeyle oryantalistlerin konuyla ilgili a-
lmalarna bir gz atmak istiyoruz. Bunlar srasyla:
1. Sir William Muir: sko aslldr. 1905 ylnda lmtr. Aslnda Muir
Hz. Peygamberin hayatna dair yazd The Life of Mahomet isimli
eserinin sonunda srelerin nzul tertibini gsteren bir liste hazrla-
mtr. Onun The Coran its Composition and Teachings adl almas da bu
konuya aittir.
2. Gustav Weil: Alman aslldr ve 1889 ylnda lmtr. Kurann nzul
srasn drde ayran Weila gre bunlarn da Mekk biri de Me-
dendir.
3. Theodor Nldeke: Alman asll olup 1930 ylnda lmtr. Geschicte des
Qorans adl almas mehurdur. Nldeke, Mekk srelerin saysn
90, Medenleri de 24 olarak belirlemitir.
4. Hartwig Hirschfeld: 1934 ylna lmtr. Eserinin uzunca bir ad var:
New Researches into the Composition and Exfgesis of the Quran. Bu eser 1902
ylnda neredilmitir. Bu mellif daha ncekilerin aksine zellikle
Nldekenin yapt ie muhalif olarak bizim de bugn yapmaya al-
tmz gibi srelerden ziyade yetlerin kronolojisinin yaplmas ge-
rektiini savunmu ve bu tertibe gre bir alma yapmtr.
 R.SAVA-.DUMLU NZL SIRASINA GRE YET YET KURANIN YORUMU | 169

5. Richard Bell: skoya aslldr. 1952 ylnda lmtr. Introduction to the

Quran, The Quran: Translated with a Critical Rearrangement of the Surahs adl
eserlerinde hem Kurann kayna hem tertibiyle ilgili ar grler
ortaya koymutur.
6. Gustav Weil: 1890 ylnda lmtr. Alman msteriklerdendir. Eseri,
Historisch Kritische Einleitung in den Korandr. Kurann ini srelerini
Mekk ve Meden olarak belirler ve Mekk sreleri ; medenleri ise
tek dnem olarak belirler. Bundan etkilenenlerin banda da Rgis
Blachre gelmektedir. Nitekim size sunulan metinde de onun tasnifi
detayl olarak anlatlmtr.
7. Hubert Grime: 1942 ylnda lmtr. Alman msteriklerindendir.
Mohammad isimli esri nemlidir.
8. Bu balamda mesela Rgis Blachre, Le Coran isimli eserinin giriinde
Kuran srelerinin Mekk, biri de Meden olmak zere drt d-
nemde indiini kaydeder ve Mekk dnemi de kendi arasnda grup-
ta tasnif eder. Birinci grupta Alak ve Mddessir srelerinin iki merha-
lede indiini yapt tasniften reniyoruz. nce Alak sresinin 1-5.
yetlerinin bu dnemin ilk yetlerini tekil ettiini, 6-19. yetlerinin
ise ayn dnemin ortalarna doru; Mddessir sresinin 1-7 yetlerinin
ikinci sre olarak, geriye kalan 8-55. yetlerinin ise yine Mekk dne-
min ilk grubunun sonlarna doru indiini belirtir. Mekk dnemin
ikinci grubunda 21, ncsnde 22 srenin indiini ve bylece
Mekk srelerin saysnn 90, Meden srelerin ise 24 olduunu
srelerin isimlerini de kaydederek belirtmeye alr. Mekk ve Mede-
n srelerin saysn 114 olarak kaydeder ve eserinde Ftihadan bala-
yarak Nas sresine kadar Kuranda yer alan sraya gre yetlerin
Franszca tercmesini verir.
Bu bilgilerden sonra unlar dile getirmek istiyoruz: Bir metnin doru an-
lalmasnda tarihin o kesitinin ok iyi bilinmesi gerektii aktr. Msl-
manlar da bunun ksmen farknda olarak Hz. Peygamberin Sresi ile ok
erken bir dnemde ilgilenmilerdir. Dnemin tarihi sadece sre ile snrl da
deildir ve byle de tutulamaz. Ama balang olarak bu iyi bir yaklamdr.
lk sre yazarlar arasnda sahab olan kimselerden de bahsedilmesi,
mslmanlarn konuya yaklamn gstermektedir. Ksa srede Hz. Pey-
gamberin sresiyle ilgili ok nemli eserler de yazld. Bu eserlerde verilen
bilgiler ile Kuran yetleri aklanmaya alld.
Gnmzde Kuran anlama ve yorumlamada dnemin tarihinin ok
nemli olduunu sylemek yorum bilimin gereidir. Ama zellikle Kuran
salkl bir zeminde yorumlamann en temel ve nemli artlarndan birisi,
170 | KUR'AN'A YAKLAIMLAR

kukusuz onu indii zemin ve tarihin ak zerinden yorumlamaktr. z-

lerek ifade etmeliyiz ki sre almalarnda kronolojiyi esas alan
mslmanlar, ne yazk ki Kuran yorumlamada genelde buna dikkat etme-
milerdir. Bize gre kronolojiyi doru tespit de, Kurann daha doru anla-
lmasn salayacaktr. Bu almamzn amac bu kronolojiyi tespit etme
yolunda nemli bir adm atmaktr. Bunun zorluunu biliyoruz. Ancak gerek
tarih ve gerekse tefsir metodolojilerini det birletirerek bu yola girdik.
Bilindii gibi Kuran yetleri para para indirilmitir. Biz bu alma-
mzda mmkn mertebe hangi yetin vahyin hangi dneminde indiini
tespit ederek, toplumun olumasnda vahyin roln grmeyi ve gstermeyi
amalyoruz. nk biz, Kuran metnini, 23 yllk tarihi akn ve sreyi esas
alarak yet yet yorumlama dncesindeyiz. yetlerin, indii srada cere-
yan eden olaylarla ve yaanan srele ilikisini tespite alrken toplumda
meydana gelen deiiklikleri de adm adm izlemek istiyoruz. Bunu kavraya-
bilmek iin Kurann ilk muhataplarnn durumu her ynyle gz nnde
bulundurulacak ve Chiliye dnemi muhakkak dikkate alnacaktr. Kuran
yetlerinin, bu durumu dikkate alarak indii muhakkaktr. O halde yetleri
anlamann yollarndan biri de Hz. Peygamberi ve o toplumu iyi tanmaktan
geer. Bunu salayabilmek iin 13 yllk Mekke dnemi ile 10 yllk Medne
dnemi anlaml devrelere ayrlarak, bu dnemlerde hangi yet ve sreler indi
ise o metinler, o dilimde yorumlanacaktr. Biz de yapmakta olduumuz bu
almada Mekk dnemi drt aamada ele almaya altk. Meden dnemle
ilgili olarak da u anda syleyeceklerimiz snrldr. Ama unu belirtmek
isteriz: Meden dnem, ilk yllar, sava yllar, yahudilerle olan ilikiler,
hristiyanlarla olan ilikiler balamnda ele alnabilir.
Burada nemli grdmz u noktaya da iaret etmek istiyoruz. Kuran,
indii corafyann ve komularnn tarihinden, kltrnden ve dinlerinden
de bahsetmektedir. Bu noktaya da eilmek ve bylece bugn dnyann
gndeminde olan dinler aras diyaloun balangcnda neler yaanm ve
nasl bir sonuca ulalm olduu konusuna da k tutacak bir yaklam da
ortaya koymay dnyoruz. Bilindii gibi Hz. Peygamberin gerek yahudi
ve gerekse hristiyanlarla olan ilikilerinde Kuranda bir hayli yet vardr.
Son olarak da unu belirtmek isteriz: Bu almamzda bir taraftan tarihi
kaynaklara arlkl olarak bakarken dier taraftan da grsel malzemeye de
yer vereceiz. Bu cmleden olarak eitli haritalarn yannda okumay kolay-
latracak pek ok indeks de konulacaktr. Ayrca Kurandaki yerler ve
 R.SAVA-.DUMLU NZL SIRASINA GRE YET YET KURANIN YORUMU | 171

isimlerle ilgili tarihi bilgilerin yannda bugnk durumlarn gsteren eitli

grsel malzemeye yer vermek temel hedeflerimiz arasndadr. Bu konularla
ilgili olarak hem Tarih kaynaklar iinde hem de ada tarih aratrmalarn-
da yetleri daha iyi anlamamza yardmc olacak epeyce malzeme bulunmak-
tadr. Bunlarn da devreye sokulmas gerekir. Bu almann, o dnemde
gerek sosyoloji, psikoloji ve gerekse ahlk, hukk ve itikd adan nasl bir
yntemin takip edildiini de mmkn mertebe ortaya koyacana inanyo-
ruz.
almamzda rnek olmas bakmndan risletin ilk ylnda inen sre ve
yetlerle ilgili olarak sadece bir blm burada zikretmek istiyoruz:

Ftiha Sresi4
Ftiha sresi Mekke dneminin ilk ylnda tamam bir defada inen
srelerdendir. Genel olarak drdnc ve beinci srada indii ifade edilmek-
tedir. Yedi yettir. Srenin Medne dneminde indiine dair Mchidden
bir rivyet yer almaktadr. Ancak bu rivyetle ilgili olarak Vhid Hseyin b.
Fazln u szn kaydetmektedir: Her limin bir kusuru, bir hatas vardr.
te bu da Mchidin yapt bir yanltr. nk o bu sznde tek kalm-
tr ve limler ondan (bu konuda) ayrlmlardr5. Ftiha ile ilgili olarak bir
defa Mekke ve bir defa da Mednede indiine dair rivyetler6 ise tutarl
deildir. Zira her iki dnemde indirilmesinin bir anlam olmas gerekir.
Hlbuki bu sre ile ilgili olarak iki defa indirilmesinin herhangi bir nedeni
bulunmamakta veya bu konuda herhangi bir rivyet yer almamaktadr.
Kurandan ilk inen yetler Ftihann yetleri olmayp Alak sresinin ilk be
yetidir.
Ftiha kelimesinin anlam bir eyi aan demektir. Aslnda Kurn-
Kerme bir giri ve hatta Kurann zeti mahiyetinde olduunu kabul eden-
ler bulunmaktadr. Bilindii gibi Kurann birok sresi bir defada inmemi,
para para (mneccemen) inmitir.
Bu srenin deiik on iki ismi olduu kaydedilmektedir7. Onlardan dik-

4
Sunduumuz bu rnekler son halini alm deildir. almalarmz sonunda
yorum ve sralamada deiiklik olabilir.
5
Vhid, Esbbn-Nzl, s. 22-23.
6
bk. Vhid, Esbbn-Nzl, s. 23.
7
bk. Kurtub, Tefsr, 1/111.
172 | KUR'AN'A YAKLAIMLAR

kat ekenler unlardr: mml-Kitb, Kitabn esas, anas, temeli demektir.

mml-Kurn, Kurann esas, anas, temeli demektir. Salt ismi de veril-
mektedir. Bunun iki anlam vardr. Birincisi salat duadr ve zaten Ftihada
ierik asndan dnldnde bir duadr. kincisi ise salt zel anlamda
namaz klmak demektir. Bilindii gibi namazn her rektnda Ftiha okun-
maktadr. Namazla ilikisinden dolay salt ismi verilmektedir.
Sre ilgili olarak u hususun da bilinmesi gerekir: Bu srenin ve Tevbe
sresi hari dier btn srelerin banda besmele vardr. Besmelelerin
tamamnn yet olup olmad konusunda fark grler olmasna ramen
Ftihann banda bulunan sre hari dier srelerin banda bulunan
besmelelerin birer yet olmad fikri daha yaygndr. Ftihann bandaki
besmelenin de yet olduu gr yaygndr. Ancak buradaki besmelenin de
Ftihadan bir yet mi yoksa bal bana bir yet mi olduu konusunda da
deiik anlaylar vardr. Besmele Ftihadan ayr dnlrse sre yine yedi
yettir. Zira bu durumda son yet ikiye blnmektedir. Besmele Ftihadan
bir yet kabul edilirse son yet ikiye blnmemektedir.
Bu srede temel nokta zerinde durulmaktadr.
1. Birincisi, Allah isminin ilk defa bu srede ini srasna gre yer alma-
sdr. Zira bu ana kadar inen yetlerde devaml olarak rabb kelimesi
gemektedir. Bu sre Allahn nasl bir varlk olduunu daha balan-
gta ortaya koymaya balamtr. Zira bu varln baz zellikleri
srede belirtilmitir. Bunlardan birisi sadece senin birliin kabul eder
ve sadece senden yardm isteriz ifadesidir. Zira bu ifade o toplumda
Allahn nasl bir varlk olduu konusundaki dncelerini sorgula-
maya yneltmi olmaldr.
2. kinci nokta ise hiret dncesine yer verilmesi ve o gnde hkmn
sadece Allaha ait olup lmden sonra hayatn da var olduunun vur-
gulanmasdr. Orada elbette insanlarn bu dnyadaki yapp ettikleri
sorulacaktr. Araplar arasnda hiretin varln kabul etmeyenler de
bulunduundan bu srede ilk defa bunlarn da dikkatleri ekilmekte-
dir.
3. ncs ise insann Allahla olan balants en st dzeyde anlatl-
maktadr. nsann yaratcsna kar nasl bir tutum ve davran ieri-
sinde olmas gerektii hususu dile getirilmektedir. Burada da dikkati
eken husus insanlarn ya dosdoru yola yani Allahn izdii yola ya
da sapklarn ve ktlerin yoluna gidecei noktasnn vurgulanmas-
 R.SAVA-.DUMLU NZL SIRASINA GRE YET YET KURANIN YORUMU | 173

dr. Hz. Peygamberin Ftihasz namaz olmaz8 szn burada hatr-

latmak gerekir. Bu aslnda bu srenin ieriinin insanlar tarafndan
daima hatrda tutmalar gerektiini ve bu srenin insan iin ok
nemli mesajlar sunduunu hatrlatmaktadr.
Ftihay her okuyutan sonra da min demekteyiz. Bunun deiik an-
lamlar vardr. Ama bunlar ierisinde Ya Rabbi benim duam bo evirme,
duam kabul eyle ve beni bu duann ieriini yerine getirenlerden kl anlam
daha uygundur. Zira aslna baklrsa Ftihann ieriini bir mminin ciddi
bir ekilde dnmesi ve yerine getirmesi gerekmektedir. min kelimesini
ister namazda olalm ister olmayalm Ftihay her okuyutan sonra syleme-
liyiz.
Buraya kadar anlattklarmzdan u sonuca varabiliriz: Ftiha insanlara
Kurann pek ok yet ve srelerinde ifade edildii gibi temel eyi vurgu-
lamaktadr: Allaha inanmak, hirete inanmak ve dosdoru olup bunun
gereini yerine getirmek zere gayret gstermektir.
Ftiha sresinin anlam ise yledir.
Rahmeti her eyi kuatan ve ok balayan Allahn
adyla. (Ftiha 1/1)
Btn vgler, lemlerin Rabbi olan Allahadr.
(Ftiha 1/2)
O, rahmeti her eyi kuatan ve ok balayandr.
(Ftiha 1/3)
Yarg gnnn tek hkimidir. (Ftiha 1/4)

Yalnz Senin birliini kabul eder ve sadece Senden

yardm isteriz. (Ftiha 1/5)
Bizi dosdoru yola ilet. (Ftiha 1/6)





Nimet verdiklerinin yoluna. Gazabna urayan ve
saptanlarnkine deil. (Ftiha 1/7)

Bu srede baz kelimeler dikkat ekmektedir:

1. Besmele: Bir ie balarken Allahn adyla balanmas elbette nemlidir.
Bundan dolay biz mslmanlar hemen her ie balarken besmele ile bala-
mal ve gereini de yapmalyz. Zaten Hz. Peygamber de Her akll kii
besmelesiz ie balarsa onun ii eksiktir.9 demektedir. Besmeleye deiik

8
Mslim, Salat 11.
9
Syt, ed-Drrl-Mensr, 1/26.
174 | KUR'AN'A YAKLAIMLAR

anlamlar verilmektedir. Ama besmeleye rahmeti her eyi kuatan ve ok

balayan Allahn adyla (balyorum) eklinde bir mna vermenin daha
uygun olacan dnmekteyiz. Besmelede yer alan rahmn ve rahm
isimleri ile ilgili olarak unlar syleyebiliriz: Rahmn Allahn zatnda
bulunan bir zelliktir. Bu zelliin mahlkata yansmas ise rahm demek-
tir10. Rahmn, ok merhametli olan, rahm ise mahlkat balayan, onlara
acyan demektir. Bundan dolay Rahmn isminin insanlara isim olarak
verilmesi doru deildir. Ama Rahm ismini kullanmada herhangi bir sakn-
ca yoktur. Rahmn dnyada inansn inanmasn herkese rzkn bir ekilde
veren ama alanlara daha ok veren demektir. Rahm ise hirette (ldkten
sonra varlacak yer olan teki dnyada) adaletiyle herkese hak ettiklerinin
karln veren anlamna da gelir.
2. Hamd: Arapada hamdin anlamlar arasnda en dikkati eken husus
her trl vg demektir. yle ya btn kinat yoktan var eden Allah
elbette her trl vg ile anmak gerekir. Zaten Allah da kendisini byle
vmemizi bu srenin ilk yetinde hem ilke olarak hem de Onu Ona yakr
bir biimde vmemiz gerektiini det bize retiyor. Zaten Allah vme ii
aslnda tam anlamyla kavranlacak olsa mslmanlarn her ilerinde ilk
dnemlerde ve daha sonra da zaman zaman elde ettikleri baarlar daima
elde etme imknlar olacaktr. Burada unu da ifade etmek isteriz: Hamd ve
kr ou zaman birlikte akla gelebilir. Ama aralarnda u farkn olduunu
bilmek gerekir: kr nimet verenin bykln, verdii nimetten dolay
itiraf etmektir. Hamd ise her durumda Allahn bykln ve yceliini
dile getirmek ve kabul etmek demektir. Buna gre kr sadece nimetten
dolay yaplmaktadr. Hamd ise byle deildir11.
3. lem: Kurn- Kermde ilk defa bu srede yer alan lem kelimesi, Al-
lahn dndaki tm varlklar kapsar. Bazen ayn ada yaayan insanlara da
lem denmektedir. Nitekim srail oullarndan bahseden ve ayn anlam
ieren iki yette yle denmektedir: Ey srail oullar, size verdiim nime-
timi ve sizi yaadnz adaki (lemin) toplumlardan stn tuttuumu
hatrlaynz12. Kuranda lem kelimesi kinat anlamna da gelmektedir.
lem kelimesi iin iki kk anlam vardr. Bunlardan birinde lem kelimesi

10
bk. Abduh-Reid Rza, Tefsrul-Menr, 1/40.
11
Konuyla ilgili geni bilgi iin bk. Kurtub, Tefsr, 1/133-134; Eb Hill el-Asker, el-
Furkul-Lgaviyye, s. 35.
12
Bakara 2/47, 122.
 R.SAVA-.DUMLU NZL SIRASINA GRE YET YET KURANIN YORUMU | 175

ilim kknden tretilmi bir isim olup anlam bilmek demektir. Buna gre
Kuranda zikredilen lemin bilinecei ve bilgi ile lemdeki btn varlklarn
zamanla bilinecei anlamn verebiliriz. Nitekim yaadmz dnya gezege-
ni bile yeni yeni bilinmeye balanmaktadr. Hatta tm kinatla ilgili bilgile-
rimiz yaplan aratrmalara gre her gn deimektedir. kinci anlam ise
iaret, alamet ve nian anlamndaki a-l-m kknden gelmektedir. Buna gre
de kinattaki her varlk Allahn varlna bir iarettir, bir alamettir. Bilinen-
lerden, iaret edilenlerden yola karak bu kinatn bir yaratcsnn varln
bilmeye gtren bir lemde yaadmz syleyebiliriz. Kuranda lem
kelimesi hep oul olarak yetmi defa gemektedir.
4. Din gn: Burada din ve gn kelimelerini ayr ayr ele almak gerekir.
Aslnda Allah katnda zaman kavram diye bir ey olmaz. Ancak zaman biz
insanlar iindir. Kuranda gn ( ) denince gecenin karl olan gn
aklmza gelmelidir. Gece ile beraber bir gn 24 saatlik bir sreyi kapsamak-
tadr. Kuranda gn bu anlamda kullanld gibi daha farkl anlamlarda da
kullanlmaktadr. Bunlar ierisinde mutlak zaman, gece ve gndz, asr ve
devir anlamlar ne kmaktadr. Din kelimesi ise ya itaat etmek, benimse-
mek ve kabul etmek, hesap ve mkafat, boyun edirmek, karlk vermek ve
siyaset anlamndaki dn kelimesinden tretilmitir. Ya da dn almak,
borlanmak, borlu olmak anlamna gelen deyn kelimesinden alnmtr.
Aslnda bu her iki anlamlarla gnlk yaantmzda karlamaktayz. rne-
in her gn yaptmz davranlarmza gre bir karlk almakta ve kazan-
maktayz. yet gzel iler yaparsak mkfatmz ona gredir, kt davra-
nlarda bulunrsak karl ona gredir. Bu, fert olarak da byledir toplum
olarak da. Bir devletin tm fertleri iyi, gzel ve yararl iler yaparlarsa o
toplum dnyada geliir, kalknr aksi olursa durumu sylemeye gerek yok.
Kuranda her iki anlam da vardr. Buna gre Yarg gnnn tek hkimidir.
(Ftiha 1/4) ( ) demek, u anlamlara gelmektedir: Yarg gnnde
adaletle karar verecek olan tek varlk Allahtr. Ondan baka hkim yoktur.
yle ise onun verecei kararlarda hi yanlma olmaz. Bundan dolay da yarg
gnnn tek hkimi olarak kabul edilmelidir.
5. Abd: Bu srede en nemli kelimelerden birisi de yalnz senin birliini
kabul ederiz yetinde geen abd kelimesidir. Bu kelimenin deiik anlamla-
r vardr. Bunlardan bazlar yledir: Hr veya kle olsun insan, boyun
eerek itaat eden, ibadet eden, Allah bilen ve kabul eden, Ona hizmet eden,
176 | KUR'AN'A YAKLAIMLAR

Allah birleyen demektir13. Bu srenin ini zamann gz nne alarak yette

geen iyyake nabud ( ) ifadesine Sadece senin birliini kabul

ederiz anlamn vermenin daha isabetli olacan syleyebiliriz. Zira bu sre
indiinde bildiimiz anlamda herhangi bir ibadet yoktu ki yete sadece
sana ibadet ederiz anlamn verebilelim. Ayrca bu yete sadece sana kul-
luk ve ibadet ederiz ve sadece senden yardm isteriz anlam da verilmekte-
dir. Buna gre ibadet esnasnda yardm istemek demek, kalbin Allaha s-
nmas, ynelmesi olup nefsin de Ona balanmasdr ki bu da ibadetin
zn ve ruhunu oluturur14.
Rgb el-Isfahn Kuranda a-b-d kelimesinin drt anlamda kullanldn
belirtir:
a. Hukuk asndan abd (kle).
b. Yaratlmas bakmndan abd: Yaratma sadece Allaha nispet edilir.
c. Allaha kulluk yapmas asndan abd: Hr olsun kle olsun en erefli
insan.
d. Dnyaya ve dnya servetine kul olan abd: Hr de olsa kle de olsa en
kt insan15.
6. Dosdoru yol (
): Bu srede en nemli ifadelerden birisi
de, dosdoru yoldur ve bu ifade iki kelimeden olumaktadr. Birisi cadde,
yol, zel olarak cennete giden yol, ilek yol anlamlarna gelen srat; dieri de
bizim dosdoru diye tercme ettiimiz istikamet kelimesinin edilgen isim
ekli olan mstakimdir. stikametin ayakta durmak, dosdoru olmak,
devam etmek, mutedil olmak ve yerinde sabit kalmak gibi anlamlar vardr.
Bu anlamlarn her birisini srat kelimesi ile birlikte dndmzde dos-
doru olmak anlam daha uygun gibi gzkmektedir. Srat yol anlamna
geldiine gre yle demek mmkndr: Dosdoru yol, mutedil yol, ilek
yol, devam eden yol sabit ve deimeyen yol. imdi burada unu hatrlatmak
istiyoruz. Kuran indii dnemde o gnn toplumunun da tutuu bir yol
vard. Bu yol o kadar karmakt ki insanlar det hangi yola gidelim demek
durumundaydlar. Latn yoluna m, yoksa Menatn yoluma m? Yoksa
yoksa Hlbuki Allah bu srede daha vahyin balangc olan bir zamanda
insanlar bu kargaadan kurtarmay hedeflemektedir: Allahn yoluna. Byle-
ce bu yola aslnda kendi istekleri ile girmeleri gerektiini de Allah onlara

13
Geni bilgi iin bk. bn Manzr, Lisnul-Arab, a-b-d mad.
14
bk. Tefsrul-Menr, 1/49.
15
Rgb el-Isfahn, Mfredt, d-b-d maddesi.
 R.SAVA-.DUMLU NZL SIRASINA GRE YET YET KURANIN YORUMU | 177

vahiy yolu ile retmektedir: Bizi dosdoru, deimeyen yola ilet.

Ftihann vermek istedii dersler:

1. Her eyden nce Ftihada yaratan ile yaratlan asndan ciddi bir ileti-
im kurulmaktadr. Adeta insann yaratan ile konumas hem de eitici ve
retici bir dille irtibat kurulmas sz konusudur.
2. Vahyin ilk yllarnda Allah ile insanlar arasnda zellikle de bu yeni di-
ne inanan insanlarn dillerinden drmeyecekleri ve btn aktivitelerinde
hatrlamalar gereken temel unsurlar birer forml olarak insann nne
konulmaktadr.
3. Bata Allahn birlii ve merhameti retiliyor. Demek ki bu dinin te-
mel esprisi Allahn merhametli oluunun ta batan insana retilmesidir.
yle bir merhamet ki hem bu dnyay ilgilendiren (rahmn) hem de teki
dnyay ilgilendiren (rahm) sfatlarla bu rahmet vurgulanmakta ve insann
asla Allahtan mit kesmemesi gerektii fikri bylece alanmak istenmekte-
dir. Adeta daha sonra yine Mekke dneminde inecek olan u yetin mnasn
nceden retmek istemektedir: Ey kendi nefisleri zerinde arla kaan kulla-
rm, Allahn rahmetinden mit kesmeyiniz, Kukusuz Allah, btn gnahlar balar.
nk O, balayan ve merhamet edendir.16
4. nsana benimsetmek istenen ve zellikle de mslmanlara verilmek is-
tenen bir baka nemli nokta da, onun doru olmas ve bu yoldan asla a-
mamasdr. Zaten dikkat edilirse doruluk bata adalet olmak zere toplu-
mun her alann kuatan ok nemli bir kavramdr. Kuran bunu ilk bata
yerletirmek istemektedir. Zaten insan doru drst olduunda stesinden
gelemeyecei hibir ey yoktur. Hatrlamak gerekirse Hz. Peygamber:
Emrolunduun gibi dosdoru ol; sen de sana tabi olanlar da. Sakn ar gitmeyin. Kuku-
suz O, yaptklarnz grmektedir.17 yeti inince beni bu yet yalandrd, demi-
tir. Kuran ciddi olarak okuyan insanlar greceklerdir ki bu ve benzeri
yetler sadece Hz. Peygamberi deil mutlaka mminleri de uyarmakta ve
onlardan da ayn eyleri istemektedir. O halde mmin olmann temel ahlk
zelliklerinden birisi, hal ve hareketlerinde, iinde, ynetiminde ve her trl
al veriinde doruluktur. Allah bu srede hem de okuyann azndan bu
sz almaktadr: Bizi doru yola ilet. Ftiha sresinin son yetinde Allah

16
Zmer 39/53.
17
Hd 11/112.
178 | KUR'AN'A YAKLAIMLAR

bir de tarihten haber vermektedir. Bu da kendilerine gazap ettiklerinin

yoluna deil ifadesi ile sunulmaktadr. Dikkat edilirse Allah tarihte kendi-
sine ve gnderdii talimatlara kulak vermeyip, inanmayp yalanlayanlara
belli ki son derece kzmaktadr. Onlarn akbetleri ile ilgili ipular da ver-
mektedir. Nitekim daha sonra gelen yetlerde bunlar okumaktayz. Aslnda
Allah ii batan hatrlatarak bu tr davranlara kaplmamas noktasnda
gerek o gnn gerekse bu gnn insanlarn uyarmaktadr.
5. Kurann ilk srelerinden biri olan bu srenin bir anlam daha vardr.
O da bu srede genel kurallarn esaslarn bulmak mmkndr. Bu temel
kurallar daha sonralar dier srelerde olduka detayl bir biimde sunul-
maktadr. Aslnda bu sreden nce indii ifade edilen Alak, Mddessir ve
Mzzemmil srelerinin baz yetlerinin bu sreden nce inmesi bir bakma
Hz. Peygamberi hazrlamaktr. Adeta Hz. Peygambere bundan sonra indiri-
lecek vahiylerin bir zeti olan Ftiha ile unlar vurgulanmaktadr: Sadece
Allaha teslim ol, ona yalvar, putlardan uzak dur ve insanlarn da uzak dur-
malarn salamaya al, doru olmay iar edin, insanlara da doru olmala-
rn syle, onlarn hem kendileri ile hem de evreleri ile bark olmalar
gerektiini syle, daima al ve yararl iler yap.
Burada bir de bu yllarda inen Mzzemmil sresinin ilk dokuz yetini
zikretmek istiyoruz:

Mzzemmil Sresi (1-9. yetler)

Mzzemmil sresi resmi sralamada 73. sradadr. ni srasna gre ise bu
srenin aamada inmi olabileceini dnmekteyiz. 1-9. yetler ilk
aamada inmitir. Sre ismini ilk yetinde geen Mzzemmil kelimesinden
almtr ve tamam 21 yettir.
Mzzemmilin kelime anlam dost, arkada, yolda ve elbisesine br-
nen demektir.
Mzzemmil sresinin 1-9. yetlerinin anlam ise yledir.
Ey Dost! (Mzzemmil 73/1)

Az bir ksm dnda geceleyin; (Mzzemmil 73/2)

gecenin ortasnda ya da yarsna biraz kala,

(Mzzemmil 73/3) ya da yarsn biraz gee kalk.
Kuran gzel ve dzgn oku. (Mzzemmil 73/4)

 R.SAVA-.DUMLU NZL SIRASINA GRE YET YET KURANIN YORUMU | 179

Kukusuz Biz, sana, ar bir sz ileteceiz.
(Mzzemmil 73/5)
Kukusuz geceleyin kalkmak daha etkileyici ve oku-
mak iin daha elverilidir. (Mzzemmil 73/6)

nk gndz, senin uzun sre meguliyetin vardr.
(Mzzemmil 73/7)
Rabbinin adn an ve btn gnlnle Ona ynel.
(Mzzemmil 73/8)

(O), dounun ve batnn Rabbidir. Ondan baka tanr
yoktur. Bu nedenle Onu vekil edin. (Mzzemmil 73/9)

Bu yetlerde zerinde durulmas gereken hususlar unlardr:

Vahyin ilk yllarnda indiini dndmz bu yetler, Hz. Peygamberi
greve ve gelmekte olan vahyin arlna bir bakma hazrlama anlam
tadn sylemek gerekir. nk ilk inen vahiylerde Hz. Peygamberin
neler yapmas gerektii ve hangi zorluklarla karlaabileceinin ip ular
verilmektedir.
Mzzemmil kelimesinin deiik anlamlar vardr. Meallerde genelde ey
rtsne brnen anlam verilmektedir. Ancak szlklerde bu kelimeye
dost, arkada, yolda, meslekta, ayn ortam paylaan gibi anlamlar veril-
mektedir. Bu kelimenin lgat anlamlar ve Hz. Peygamberin slendii grev
dikkate alndnda u mnalar da verilmektedir:
a. Bir eyi yklenmek,
b. Bir eye brnmek, peygamberlie, Kurana ya da elbisesine sarlmak
demektir.
Hz. Peygamberin grevi ile ilgili olarak neler yapmas gerektiini gecenin
bir saatinde kalkp salim kafa ile sessiz ve sakin bir ortamda dnmesi,
deerlendirmesi ve ertesi gn Mekke toplumu iin neyi, nerede ve nasl
yapmas gerektiini planlamas det kendisinden istenmektedir.
Kuran gzel ve dzgn oku. (Mzzemmil 73/4) Tertil kelimesi u an-
lamlara gelmektedir: Bir eyi bir dorultuda sralamak ve dzenlemek,
kelimelerin azdan akc ve dzgn bir ekilde kmas. Bu anlamda Kuran
gzel ve dzgn okumak kastedilir. Ama meallerde genelde Kuran ar
ar oku anlam da verilmektedir. yetin yorumu ile ilgili olarak da okunan
yetleri akla, tebli et ve yorumla gibi hususlar kastedilebilir.
180 | KUR'AN'A YAKLAIMLAR

Rabbinin adn an ve btn gnlnle Ona

ynel. (Mzzemmil 73/8) Bu yetle ilgili olarak Kueyr, Allaha tm benli-
inle ynel, her eyle ilikini kes ve sadece Ona ynel anlamn vermekte-
dir18. Bu yete Mverd de, yaptn ite Allahn rzasn gzet anlamn
vermektedir19.
yette geen vekil kelimesine yardmc, kefil ve koruyucu
anlamlar verilebilir. Bu da ayn zamanda Hz. Peygambere grevinde sadece
Allah vekil klmas anlamn iermektedir.

18
Kueyr, Letif, 3/643.
19
Mverd, Nket, 6/128.