Professional Documents
Culture Documents
Trkiyede Sabetayclk
Asl Yurdda
B.A. Psikoloji, Bo azii niversitesi, 1991
Onay:
Abstract:
Bu ara trma son yllarn ok ilgi eken ama bir o kadar da al lmam bir konusu olan
Trkiyedeki Sabetayclarla ilgilidir. Sabetayclk Trkiye gndemine 20.yyn
ba larnda girmi ve o gnden beri hep bir giz perdesinin ardnda kalm tr. Konuyla
ilgili al malar yok denecek kadar azdr. Bu al mada Sabetayclarn Trkiye
Cumhuriyeti devletine ve milletine aidiyetleri ile ilgili sorulara de inilmi ve bu konu
Sabetayclk tarihi, Trkiye tarihi, milliyetilik, vatanda lk, kimlik ve etnisite
perspektiflerinden ele alnm tr. al mada szl tarih yakla m benimsenmi ve
konunun halen kimli i ta yanlar tarafndan hassassiyeti gz nne alnd nda hi de
azmsanmayacak bir say olan 4 ki i ile derinlemesine gr meler gerekle tirilmi tir.
Bu gr melerden burada detayl bir ekilde aktarlm ve irdelenmi tir. Bu
ki ilerin biri hari kimlikleri kendi istekleri zerine gizli tutulmu tur. Ara trma
sonucunda bu ki ilerin kendilerini devletin resmi ve me ru bir vatanda olarak
grmekle ilgili dnem dnem sorunlar ya asalar da aslnda nemli bir problemlerinin
olmad n ancak kimliklerini aka ifade etmek ve sergilemek konusunda nemli
ekinceler ya adklarn gstermi tir. Sabetayclar Trkiye Cumhuriyeti ierisinde
sadece di er etnik gruplar kadar dnm ler ama bunun kar l nda ya am tarzlar ve
benimsedikleri de erlerle devletin rnek birer vatanda konumunda olmu lardr. Bu
srete sz konusu olan Sabetayclarn ba ar ile asimile edilmesi de il tam tersi
onlarn Trkiye Cumhuriyetinin temel ilkelerini adeta temsil etmeleri ve di er
kimliklerin bu yeni Trklk muhayyelesi ierisinde asimile edilmeleri olmu tur. Bunun
kar l nda kimliklerini aka ya amaktan mahrum kalm lar ama dinleri gere i bunu
sorun etmemi lerdir.
indekiler
1. Giri
1.1. nkar Edilen Kimlik: Selaniklilik 5
1.2. Neyi Ara tryorum? 6
1.3. Neyi Savunuyorum? 7
1.4. Nasl Bir al ma? 8
2. Sabetayclk Tarihi
2.1. Ortaya k ve Geli imi 10
2.2. Sabetayclkn Felsefesi 13
2.3. Din De i tirme ve Sabetayn lm 20
2.4. Sabetaydan Sonra 22
2.5. Osmanl mparatorlu unun Sonlar ve Cumhuriyet Dnemi 23
2.6. Gnmzde Sabetayclk ve Sabetaycl a Ynelik Tutumlar 25
2.7. Konu an Sabetayclar 26
2.8. Gr melerim 27
3. Hikaye
3.1. Bay B 29
3.2. Bay A 34
3.3. Ilgaz Zorlu 42
4. Milliyetilik mi Vatanda lk m: mparatorluktan Ulus Devlete Gei
Srecinde Sabetayc Kimli i 48
4.1. ttihatlktan Kemalizme Trk Milliyetili inin Evreleri
4.1.1. Trk Milliyetili inin Do u u 50
4.1.2. Milli Mcadele ve Sonras 53
4.1.3. Trk Vatanda lk Kontrat 58
4.1.4. Gayrimslimlerin Durumu 61
4.1.5. Sabetayclarn Durumu 62
4.1.6. Ulusal Kimli ini Arayan Bir Ulusta 66
rnek Vatanda Sabetayclar
5. Etnik Kken ve Kimlik
4
Referanslar 89
5
1. Giri
Ay grdm Allah
Ament billah
Aylar mbarek olsun
Ya Resul Allah
Bu iiri yazl olarak ilk kez bir metinde grd mde ise kk bir ok ya ad m itiraf
etmeliyim. Bir sredir hakknda ara trma yapt m Sabetay Sevi mritlerinin, bu iiri,
onun 18 emrinden biri uyarnca yeni ayn do u unu izler ve incelerken sylediklerini
okudu umda byk bir a knlk ya adm1. Anneannemin Bo nak, dedemin de Trabzon
taraflarndan Kbrsa gm bir Karadenizli oldu u d nda onlara dair bir bilgim yok
ve gemi lerine dair ba ka verilere ula mam da artk olanaksz. Bu ailemin bir srr
olarak kalacak olsa da ben Sabetay Sevi ve mritlerinin zerini rten gizemi aralamak
iin kt m bu yolda imdi daha da byk bir heves ve merakla yryorum.
1
Sabetay Sevinin 18 emrinden onbe incisi her ay, ayn do u unun izlenmesini ve incelenmesini, ayn
yzn gne e evirmesi ve ayla gne in kar kar ya, yzyze bakmalar iin dua edilmesini emreder.
6
bunlarla snrl de il. Andrewsn Trkiyedeki etnik gruplarla ilgili al masnda tam
47 etnik gruptan sz ediliyor. Ama bir grup daha var ki bu kitapta dahi adlar gemiyor.
Onlar biliniyor, ama pek az kimse haklarnda konu uyor. Ykselen etnisite trendlerinin
aksine onlar ortaya kmamakta, konu mamakta, kendi kimliklerine sahip kmamakta
direniyorlar. Saylar bilinmiyor. Sadece kendi kendilerini ve akrabalarn biliyorlar.
Genleri bazen onu dahi bilmiyorlar. Onlar Sabetayclar. Ba ka bir deyi le Dnmeler,
ya da st rtk tabirle Selanikliler; gizlenen, yok saylan, st rtlmeye al lan bir
kimli in gnlsz sahipleri...
Ufak bir ara trmaya ba ladktan sonra ok yaknmdaki baz insanlarn bu gruba dahil
olduklarn renince ya da tahmin edince bu konuya ilgim bsbtn artt ve bu konuyu
bu kimlikle ya ayan aktrlere sormaya karar verdim. Her zaman bireye, onun kendi
kaderini ynlendirme hakkna, onun iktidar kar sndaki gcne yani onun aktrl ne
inanan bir insan olarak Sabetayclarn da her ne kadar gizli kalm olsa da tamamyla
ezilip yok olmadklarn, bu gemi lerini bugne ta mann yollarn yntemlerini
bulduklarn d ndm ve bunu ara trmak iin bu yola ktm.
bir ey kalmam ise neden yok oldu unu, bu bo lu un ne ile dolduruldu unu anlamaya
al aca m.
Bu ba lamda aslnda yant bulunmas gereken iki temel soru var. Birinci soru
Sabetayclarn kendilerini nasl grd ile ilgili: Sabetayclar kendi znel
deneyimlerinde, birey olarak kendilerini Trk devletinin, Trk milletinin ve
Mslmanl n bir paras olarak gryolar m?
kinci soru ise grup kimli ine ve Sabetayclarn kendi ilerinde bir grup olup
olmadklarna ili kin. lk soruda onlarn tekil bireyler olarak bugnn Trkiyesinde
kendilerini nasl tanmladklarn, Trk devletine ve milletine ait hissedip
hissetmediklerini ara trdktan sonra, bakaca m ikinci olgu, Sabetayclarn halen ortak
bir grup kimli i ta yp ta madklar. Kendilerini ayn vizyonu, de erleri, bak
alarn, karlar, stratejileri payla an bir grup olarak gryorlar m? Aralarndaki
sosyal farkllklarn zerini silen ortak bir grup kimli ini ta yorlar m?
Bu sorulara yant ararken de inilmesi gereken bir alan da bu kimli i neden halen gizli
bir kimlik olarak ya amay setikleri olacak. znel aidiyetler zerinden giderek,
bireylerin bu kimli i neden reddettikleri, benimsemedikleri, bunun yerini doldurup
dolduramadklar zerinde durulacak. Bu kimli i sahiplenememenin yaratt skntlar
ara trlacak. Bunun vatanda lk kontrat ierisinde yer almakla ilgili olup olmad
ortaya karlmaya al lacak. Zaten devletin ideal olarak tanmlad zelliklere sahip
olmann bireysel aidiyete sahip kmamak iin bir zemin hazrlayp hazrlamad
irdelenecek. Di er taraftan bunun Sabetay Sevinin 18 emri arasnda yer alan takiye
gelene i ile ilgili olup olmad derinlemesine ara trlacak.
Burada savundu um hukuki anlamda vatanda l n, bireysel bir aidiyet unsuru olan
kimlikten ayrlmas gerekti i. Sabetayclarn, Trk milletine ve devletine hatta devlet
tarafndan idealize edilen Mslmanl a aidiyetlerinde bir sorun ya amadklarn ancak
kendi znel kimliklerini ya amakta, aka sylemekte ve bunu gelecek ku aklara
8
Ara trma, szl tarih metodu do rultusunda, gr len ki ilerin hayat hikayelerini,
hatta anne-babalarnn ve bykanne-bykbabalarnn hayat hikayelerini de ierecek
eklide uzun derinlemesine gr meler olarak gerekle tirildi. Bu ba lamda ara trma,
cemaat mensuplarnn ku ak iinde ya adklarnn ve aile tarihelerinin ufak bir
dkmnn yaplmasna olanak tand.
Bu al ma, Sabetayclk zerine yaplan ve ilk a zdan bilgileri ieren Leyla Neyzinin
ara trmasndan sonra gerekle tirilen ikinci al ma olmu tur. Ancak daha ok ki i ile
gr lyor olmas, farkl bir sorunsaldan hareket etmesi ile kendi alannda bir ilktir.
Vatanda lk ve kimlik konularnn birbirleriyle kesi tikleri ve ayrldklar yerleri
tart mak bakmndan Sabetaycl n ok nemli bir ara trma konusu oldu una
inanyorum. Sabetayclar, Trkiye Cumhuriyetinin kurulma srecinde Trk devletinin
me ru hatta rnek birer vatanda olduklar halde kimliklerini ya ayamam , gizlemi ,
gen ku aklara aktaramam bu nedenle de bu iki olguyu al mak iin bize ok do al
bir zemin sunmu lardr.
10
2. Sabetayclk Tarihi
Bu nedenle Yahudilikteki bu Mesih beklentisi her devirde olmu tur. Baz kaynaklara
gre Yahudiler M.. 586 ylnda ba layan Babil esaretinin sona erip Yahudilerin ran
hakimiyetine girmeleri srasnda bu inanc Zerd tilikten alm lar ve yzyllar boyu hep
bu felaket ve topya gelene i ile ya am lardr. M.S. 70de yklan ba msz devletlerini
yeniden kurduklar 1948 ylna kadar bu inan hep taze kalm tr. Ancak insanlk halen
sonsuz huzur ve mutlulu a ermedi i iin yani evrensel anlamyla abat gerekle medi i
iin halen varolamaya devam eden bir inan tr. Mesihlik inan nn kkeninde seilmi
ve stn millet olma fikrinin de rol vardr. nk onlar Tanrnn o ullar olarak insan
soyunun en hayrls ve temizi olmay ba aramam lar, bu nedenle esaret ve srgn
gnahlarnn bir cezas olarak grm ler ve onlar bu durumdan kurtaracak bir Mesihin
gelece ine inanm lardr (Kk, 2001).
Dnem dnem, Yahudilikteki Mesih gelene inden tr, Mesih oldu u iddiasn ortaya
atan e itli kimseler olmu tur. Ancak bunlarn iinde en byk etkiyi yaratan ve
11
kendine inanan byk bir cemaat yaratan ki i 1666da kendini Mesih ilan eden 1626 ve
1676 yllar arasnda ya ayan zmirli Sabetay Sevidir.
Sabetay Sevi tccar olan babasnn ve onun izinden giden erkek karde lerinin aksine
Yahudi din e itiminin tm evrelerinden geer ve zel yetene i fark edilince de Rabbi
e itimi almaya ynlendirilir. zmirin en nl Rabbisiyle Talmudu al r ve bu konuda
kimsenin yadsmad bir yetkinli e ula r. Hatta ok gen ya ta Sefaradlarn
Rabbilerine layk grlen bir mertebe olan Haham seviyesine de ula r.
Sabetay Sevi, bu Talmudik klasik e itimin zerine, daha sonra Kabala al maya ba lar.
Kabala, Yahudilik ile iie gemi tmyle ona dayanan mistik bir uygulamadr. sel
ve mistik grnm olup, kutsal simgeleri, evrenin do asn ve insann kaderini Yahudi
terimleriyle aklamaya al an bir retidir. Vahiy yoluyla tebli edildi ine inanlan bu
bilgiler, ketumiyet gelene ine ba l olarak, asrlarca d arya szdrlmadan gelmi tir
(Halevi, 2002). Ketumiyet gelene inin de do rultusunda gelenek szl olarak ustadan
renciye, a zdan a za geer, bylece bir yandan do ru aktarm bir yandan da
rehberlik sa lanm olur. Kabala, de i ik yrelerde ve farkl a larn spiritel ve
kltrel gereksinmelerine gre, mitolojik ve metafizik formlar halinde periyodik
de i imlere u ram tr (Epstein, 2000). Bu nedenle gnmzde pek ok farkl Kabala
anlay ve yorumu mevcuttur. ok eskilere dayanan Kabala gelene i spanyada 13.
yy.da Zohar ( branicede k) adl bir kitapla gn na km tr. Zohar, bir iddiya
gre 2. yyda bir ba ka iddiaya gre 13. yy.da yazlm Kabala retisini anlatan
kitaptr (Zorlu, 1998).
2
Sefirot: Dnya 10 kutsal szle adlandrlr. Orta a lardan beri bu 10 sz Sefirot olarak bilinmektedir.
Bazlar Sefirotu kutsal gler ve kutsal akmlar olarak grr, bazlar da kutsal ynetimin alet ve aralar
olarak niteler. Mistikler ise bunlar Tanrnn 10 yz, eli ve hatta elbiseleri olarak ifade ederler.
12
(Epstein, 2000). Kabalist d nce, bu temel nermesiyle, daha sonra ayrntl olarak
de inece im gibi, Kamil insan kk bir alem olarak tahayyl eden ve onu Hakikatin
(Allah ile Alem) kltlm bir sureti gibi gren slam Tasavvufu ile nemli bir
paralellik gsterir.
Kabala hakkndaki parantezi daha sonra yeniden amak zere kapatp Sabetay Sevinin
mistik yolculu una dnecek olursak Sevi, Kabalay Zohar ve Qanah ile al maya
ba lar. Qanah da spanyol bir Kabalist tarafndan 14. yyda yazlan bu alandaki bir
ba ka kaynaktr (Scholem, 1973). Ancak gelenekten farkl olarak Sabetayn Kabalay
yalnz al t , kimsenin deste ini almad sylenir (Scholem, 1973). Sabetay ksa
srede bu alanda da yetkinle ir ve evresinde bir renci grubu olu ur.
Bu arada kutsal kitaplardaki gizli i aretlerle haber verilen 1648 ylnda gelmesi
beklenen Mesih oldu una inanmaya ve evresindekileri de buna hazrlamaya ba lar.
Normalden farkl olan tavrlar, bugn onun bir manik depresif oldu una i aret etse de
bu, o dnemde ki inin olas bir Mesih oldu unun gstergesi saylr. Buna eklenen di er
tavrlar, sk sk ykanmas, evlendirildi i iki kadnla cinsel ili kide bulunmamas, oru
gnleri d nda da oru tutmas ayrca gzel yz ve hitabet yetene i de onun Mesihlik
iddiasnda i ine yarayan zellikler olur (Gvsa, 2000).
22 ya ndaki gen bir din adam olarak ortaya att Mesihlik iddias kendi memleketi
olan zmirde dnemin Hahamba Josef Eskapa tarafndan hiddetle kar lanp hakknda
lm fetvas verilince areyi seyahat etmekte ve ba ka ehirlerde yanda toplamakta
bulur. stanbuldaki bir Hahamdan ald Mezamiri Sleymann Tefsiri adn ta yan
ve Mesihli ini kantlayan, eski bir belge oldu u ileri srlen vesika ile gcn daha da
artrr ve etrafnda inanan bir kitle toplamaya ba lar. Buradan Selanike, oradan
Atinaya giderek iddialarn srdrr. Gitti i yerlerde kah kabul grr, kah terslenir. Bu
seyahati zmirde noktalar ancak bu kez de kutsal topraklara do ru bir seyahat
ba latmay uygun bulur. Kahire ve Kudse gider. Dnemin Yahudi diasporasnda artk
Mesih dedikodusu iyice yaygnla m , konu ulur hale gelmi tir. Kahirede Mesih ile
evlenece ini ryasnda grd n syleyen ve kendisini Mesihin seilmi e i ilan eden
Polonyal Yahudi kz Sara ile evlenir. Kudse giderken yolda geti i Gazzede gen
bir din adam olan Abraham Nathan, Sabetaya bir rya grd n ve bu ryada ona
13
Sabetayn gerek Mesih oldu unun mjdelendi ini syler ve 5 yzylllk oldu unu
syledi i bir ba ka vesikay ona verir. Bylece Gazzeli Nathan bundan sonra Mesihin
peygamberi olarak anlmaya ba lanr. Btn bu olaylar Seviye inananlarn saysn
giderek o altmaya ba lar.
Bu durum Yahudi cemaati arasnda byk bir heyecana ve o kuya neden olur. Hatta bu
heyecan Yahudiler d ndaki topluluklar da etkiler, Rum ve Mslman halktan
Sabetaycl a geenler bile olur (Dervi , 1986). Sabetay Sevinin n Kuzey ve Orta
Avrupaya kadar yaylr.
Sabetay zmire yeniden dnd nde artk gcne g katm tr ve 11 Aralk 1665
Cumartesi gn zmirdeki Portekiz Sinagogunda Mesih oldu unu ilan eden ilk vaazn
verir ve sonra da cemaatinden, Tanrnn Yahudi inancna gre Sylenemeyen Adn
syleyerek, kendisine olan inanlarn gstermelerini ister. Sabetay ayrca yerle ik
Yahudi geleneklerinin pek o unu de i ime zorlar; kadnlar dua etmek iin krsye
karr, oru ve bayram gnlerini de i tirir.
Artk kurtulu iin adeta geri saylmaktadr. Bu durum ona inanan Yahudilerin, gndelik
i lerden ellerini eteklerini ekmelerine ve kendilerini gnahlarndan arnmaya
vermelerine neden olur. Sabetayn vaazlarna gre gnahlarndan arnmayanlar Sinada
ve Kudste huzur bulamayacak ve sonsuza dek lanetleneceklerdir. Yahudi inancna
gre de gnahlardan arnmak iin kendine eziyet etmek yaygn yntemlerden biridir. Bu
nedenle Sabetayn mritleri haftalarca oru tutar, kendilerine eziyet ederler. Son
yolculuklarna kmadan nce her eylerini satp savarlar. Gen erkekler cennete
girebilmek iin nlerine kan ilk kzla evlenmektedirler (Freely, 2001). Hatta baz
kaynaklara gre bunlarn arasnda ocuk ya takiler dahi bulunmaktadr (Gvsa, 2000).
Bu hareket Sabetayn Mslman olmasna kadar hzn srdrr.
Buraya kadar Sabetay Sevinin o dnemdeki Yahudi cemaati iinde yaratt ksmi etki
ve atmosferden sz ettim. imdi burada i in tarihi ksmna bir sreli ine ara verip
Sabetaycl n felsefesine de inece im. nk Selanikli ailelerle/ki ilerle yapt m
14
Yahudiler, Byk skender devrinden ba layarak hep Helenler ile yakn ili kiler iinde
olmu lar ama onlarla fikir al veri inden kanm lardr. Kendi dinlerini, btnlklerini
d etkilere kar korumay ve yeniden dnyaya hkmedecekleri gn kendi kabuklar
ierisinde beklemeyi adet edinmi lerdir. Ancak slam dininin spanyadan Orta Asyaya
kadar hakim oldu u dnemde Yahudiler iin durum de i ir. Hristiyanl a olan
d manlklarna ra men slam ile byle bir at ma ierisine girmezler, slam dininde
de onlarn inancnda oldu u gibi tek ve grnmez bir Tanr vardr. Bu nedenle, bu dinle
kar lkl etkile im ierisinde olurlar. Araplarn Yunan filozoflar ve eserleri zerinde
d nerek, fikir retmeleri, o arada Arapa renen ve bu dilde yetkin olan Yahudilere
de, daha nce uzak durduklar yeni bir teoloji anlay nn kaplarn aar. Bu sayede
Talmud ierisine hapsolmu Yahudilere yeni bir k do ar. Aristoteles, Pythagoras,
Platon gibi d nrlerin fikirleri Yahudiler tarafndan tart lmaya ba lanr. Yunan
felsefesiyle slam dininin bu etkile iminden yeni bir skolastik teoloji, Kelam do ar.
Arapada sz anlamna gelen bu kelime geleneksel inanla felsefeyi rt trmek
anlamna gelmektedir. Bu gelenek Yahudi din bilginleri arasnda da yer bulur.
(rs, 1999)
Hazreti Alinin oldu u ileri srlen bir szde bu yle ifade edilmektedir: Drt anlam
olmayan ayet yoktur: Zahir (d rak), Batn (irek), Hadd (snr), Muttala (Tanrsal
tasar). Zahir a zdan nakil iindir; Batn i anlay iindir; Hadd caiz olan ve
olmayanlar belirtir; Muttala her ayetle Tanrnn insanda neleri gerekle tirmek
15
istedi idir. Ayn konuyu mam Cafer-i Sadk u ekilde dile getirmi tir: Allah Kitab
drt eyi iine alr: barat (kelimelerle anlatlanlar), zharat (ima ve bildirilenler), Lataif
(duyular zerindeki alemle ilgili olanlar), ve Hakaik (en yksek manevi retiler).
Bunlardan barat, halk yani avam iin; zharat, sekinler yani havas iindir; Lataif
Evliyalar iin, Hakaik ise peygamberlere mahsustur. (rs, 1999, s: 283).
Kabalann geni kitlelerce kabul grmesini sa layan di er nemli bir figr ise Safedin
byk Aslan olarak da tanmlanan saac Luria Ashkenazi (1534-72) olmu tur. Daha
sonra Sabetayc gelene in de iinden ykselece i Luria doktrinlerinin zelli i,
Yahudilerin tarihsel olarak ya adklar kym ve srgn kozmik ve tanrsal olarak
aklamasdr. Luriann Kabala mistisizmine getirdi i bu sosyal ve ideolojik boyut,
Kabalaya 1600l yllarda byk bir ivme kazandrm tr. Sefirotlarn Luriann
aklad ekliyle anlamlandrlmas, Kabalann en son ve en a kn noktas olarak
kabul grm tr. Lurianizm, kelimenin tam anlamyla mitolojiktir ve tanrsal bir takm
olaylar ve eylemleri hikaye eder ve dnyann srrnn bu olaylar iinde gizli oldu una
inanr. Kabalistlere gre d arda grd mz her ey irek olan gere in bir
semboldr ve grd mz gerekli in esas belirleyicisidir. (Scholem, 1973, s.23)
Kabalaclk, tpk slamda oldu u gibi buradan iki kola ayrlr. Birinci kol bu konuda
d np bu i in felsefesini yapanken, ikinci kolu olu turanlar Tevratn ya da Kurann
srlarn zerek do ast olaylar gerekle tirmeye al rlar. Bu ikinci gruptan
16
Kabala gelene i, belki biraz da bu ikinci grup yznden Yahudi eriat iinde hibir
zaman kabul grmez ve daha sonra modernle en toplumlarda, zellikle de 18. yydan
sonra Avrupa Yahudileri arasnda unutulur ve etkisini yitirir. Ancak Avrupa d nda
kalan topraklarda etkisini srdrr. Ara trmamn konusu olan Sabetayc gelene in
bugn dahi Trkiyede etkisini srdrmesi bu Kabalac gelene in bir uzantsdr.
1666da Sabetay Sevi Mesihli ini iddia etti inde de i te bu Kabala gelene inden
etkilenmektedir3. O, tpk Osmanl Mistisizminde oldu u gibi, Tevratn iki ayr anlam
oldu unu ileri srmektedir. Bunlardan biri Tevratn d grn ne ait ve herkesin
anlayabilece i anlam olan Yaratl Tevrat (Tasavvufdaki kar l , Zahir), di eri ise
Tevratn ruhani anlam olan Ycelme Tevratdr (Tasavvuftaki kar l , Batn)
(Nassi, 1990).
3
Sabetay Sevinin at yol he ne kadar Kabaladan etkilense de aslnda heretic olarak adlandrlan ve
aslnda kendi dininin kurallarna kar gelen, dinen kabul olunan doktrinlere ters d en bir yoldur.
4
Hayat A ac: Belirmenin (tremenin) kutsal dnyasn te kil eder ve varolu ilk nce buradan ba lar.
5
Nefe , Ruah, Ne ema: Zohara gre insann ruhunun ad vardr. Nefe , can; Ruah, ruh ve Ne ema, i
ruh ya da stn ruh anlamna gelir. Her birbiri iindedir ama ayr yerde zelliklerini gsterirler.
17
te bu anlay la Sevi, Museviler iin yasak olan Tanrnn adn a zna alm 6,
bayramlarn dzenini ve anlamlarn de i tirmek gibi Musevi dininin temel baz yasalar
ile oynam tr (Dervi , 1986).
6
Yahudi inancna gre Tanrnn en zel ad a za alnamaz YHVH olarak sadece harfleriyle ifade edilir.
18
Sabetay Sevi Mslmanl kabul ettikten sonra, grnrde de olsa artk Tevrata
uymak sz konusu olmad ndan taraftarlarna nasl davranacaklarn, hangi
kurallara uyarak ya ayacaklarn bildirmek daha nemli bir grev olur. Bu nedenle
1876 tarihinde Mslman olduktan sonra Sabetay Sevi, 18 Emir olarak bilinen
prensiplerini aklam tr. Bu prensipler Rabbi Abraham Danon tarafndan branice
yaynlanm ve Abraham Galante tarafndan Franszcaya evrilmi tir (Galante,
2000). Bu 18 Emir unlardr:
1. Tanrnn birli ine ve ondan ba ka Tanr olmad na dair iman korunsun. Onun
haricinde hibir amir ya da hakime vg yaplmasn.
2. Onun Mesihinin gerek Mesih oldu una, ondan ba ka kurtarc bulunmad na,
Efendimiz, Kralmz Sabetay Sevinin Davudun soyundan geldi ine iman
edilsin. Onun erefi yce olsun.
3. Tanrnn adna da Mesihin adna da yalan yere yemin edilmesin. nk
Tanrnn ismi Sabetay Sevide mntemitir7. Ona (Sabetay Sevi) hi
hrmetsizlik edilmemelidir.
4. Tanrnn ad anld nda sayg gsterildi i gibi, Mesihin ad anlnca da ayn
sayg gsterilsin.
7
Kabala hesabna gre Tanrnn sfatlarn biri olan kadir manasna gelen kelime ile Sabetay Sevi ile
e it de erdedir. Sevi Kabalay esas alarak kendi ismi ile Tanrnn ismini bir tuttu undan ve Mesihli ine
inand ndan Tanr ile kendisini bir grr.
19
8
Bu emir bir taraftan zinay yasaklarken di er taraftan ona ku kulu bir ekilde izin verir gzkyor. Bu
nedenle bu konuda daha sonralar Sabetayclarn cinsellikleri ile ilgili pek ok speklasyon yaplyor
(Galante, 2000).
9
Mslman olmak Yahudileri Filistine gtrmek iin yeni bir formldr. Bu ekilde kurtulu a
yakla ld iin bayrama evirmi tir.
10
Bu hkm Mslman grnmekle beraber Yahudilikle ba larn koparmadklarnn gstergesidir.
11
Bu hkm de onlarn eklen mslman olduklarnn kant saylm tr.
20
Sabetay emirlerini yle bitirmi tir: Emretti im 18 Emir bunlardr. Bazs Beria
Kanununa aittir. Bunun sebebi, gvde olan srailo ullarnn henz eytandan ve
kabilesinden intikam almaya msait olacak derecede kuvvetlenmemi
bulunmasndandr. O a da herkes Musevi olacak, artk hibir emir ve vahiy, sevap ve
gnah kalmayacak ve kkten by e kadar herkes beni tanyacaktr. Bana iman olan
mritlerime unu da haber vereyim ki; Beria (Yaratl ) ve Asiluta (Ycelme) itina
etsinler; ke if ve ilham zamanna kadar ondan hibir ey eksiltmesinler. Onlar o zaman
hayat a acnn altna girecekler ve hepsi birer melek olacaklardr. Ezeli irade zamannn
bir an evvel girmesine taalluk etsin. Amin. (Galante, 2000)
Sabetay Sevinin isminin kendi emriyle dualarda Kral olarak anlmaya ba land 1666
ylnda, dnemin padi ah Sultan 4. Mehmet bu durumdan rahatszlk duyarak onu
huzuruna a rr. O dnemde ok basit sularda bile idam hkm verilmesine ra men
Sabetaya iki seenek sunulur: Ya lm seecektir ya da din de i tirip Mslman
olarak ya ayacaktr. Seviyi din de i tirmeye ikna etmekle onun mritlerinin de bu yolu
seece i d nlmektedir. Nitekim byle de olur. Sevi din de i tirerek Mslman olur;
Edirnedeki sarayda Kapcba lk grevini stlenir ve Mehmet Efendi ismini alr. Bu
olay, Mesih bekleyen Yahudilerde byk bir d krkl na neden olur. Sabetayn bu
geli en olay kar sndaki pasifli i, zaten zaman zaman iine girdi i psikotik durumun
depre mesi ve onun kendi yalnzl na gmlmesi sonucu buna mritlerin de inanaca
mantkl bir aklama getirme grevi, din kitaplarn ok iyi bilen Nathana d er
(Scholem, 1973). Nathan, bu olay Mesihin kendi benli inde srailin srgnl n
ya amas iin Tanrnn bir tecellisi olarak aklar. Ona gre Mesih bilerek ve isteyerek
21
Her eye ra men birok Sabetayc, Nathann aklamalarn kabul ederek inanlarn
korumay tercih eder. Di er taraftan Sabetay Sevinin yaknlar da Mslman olmaya
ba lar (Dervi , 1986). Bunu ona inanmaya devam eden mritler de yapar.
Kabala inancna gre ruhlar yok olmaz, sadece beden de i tirir ve bu nedenle de Mesih
aslnda Ademden bu yana birok beden ierisinde dnyada bulunmu tur -inanca gre
19. yya kadar Mesihin ruhu 18 kalp de i tirmi tir- ve buna devam edecektir (Kk,
2001).
Sevi ldkten sonra cemaatin etkinlik merkezi Selanik olarak kesinle ir ve 1924e kadar
yle kalr. Zamanla Trkiyenin birok blmnde bulunan din de i tirmi aileler de
oraya g ederler. Sabetayn lmyle ondan bo alan yeri doldurmaya ilk olarak
kaynbiraderi Yakup yeltenir. Sabetayn son kars Sarann (Mslman olduktan sonra
Ai e) da deste ini alarak Yakup, Sabetayn onu halife tayin etti ini duyurur. Selanikte
bu dnemde 200-300 aile bulundu u sylenir. Bunlar di er Mslmanlarla
kar mamaya zen gsterir ve kendi aralarnda evlenirler. Bu dnemde farkl tavrlaryla
Mslman gruplarn tepkisini ve d manlklarn ektikleri de sylenenler arasndadr.
Bir sre sonra i eki meler ya anmaya ba lar ve farkl kaynaklarda belirtilen farkl
gerekelerle bir grup, Yakupa inananlardan ayrlr. Yakupa inananlar Yakubi olarak
bilinirken, bu gruptan ayrlarak Mustafa elebi tarafna geenler onun, Sabetayn
lmnden 9 ay 10 gn sonra do an Osman isimli o lunu Mesihin yeni bedeni olarak
kabul ederler. Di er ismi Baruhia Russo olan Osman Efendinin Mesihli ini kabul eden
23
bu grup Karaka lar diye anlrlar. Bunlar cemaatin a r kanad olarak bilinirler. Osman
Efendinin Mesihli ini kabul etmeyen bir nc grup da brahim A a etrafnda
toplanarak Karaka lardan ayrlrlar ve Kapanclar olarak bilinen ve Sabetayn do rudan
takipileri olan zmirli grubu olu tururlar. Bu grubun olu mas Sabetayn
lmnden 44 yl sonra tamamlanm tr (Kk, 2001).
Bugn Dnmelerin nfusu hakknda ok kesin bilgiler mevcut de ildir. Danimarkal bir
seyyahn bildirdi ine gre 1774de Selanikte 600 aile bulunmaktadr. 1. Dnya Sava
ncesinde saylarnn 10.000 ila 15.000 aras oldu u ve bunun grup arasnda e it
olarak da ld tahmin edilmektedir (Dervi , 1986).
1912-13 ylndaki Balkan Harbiyle ve Kurtulu Sava ndan sonra Dnmeler istemeden
de olsa yeniden Anadoluya dndler ve genellikle stanbul, Ankara, zmir gibi byk
ehirlere yerle tiler. Mbadeleye dahil edilen 600.000 gmenden 15.000-20.000 ki iyi
Sabetayc grubun olu turdu u tahmin edilmektedir. 1924den sonra ya anan gle
Sabetayclar Trk toplumu ile daha entegre bir hayat srmeye ba ladlar. Geleneksel
evrelerinden koptuktan sonra Trk toplumuyla btnle meleri hzland. Mslmanlarla
evliliklerin ba lamas bu asimilasyon srecini hzlandrd (Dervi , 1986). Dnmelerin
Mslmanlarla yaptklar evlili e ilk rnek Zekeriya Sertelin Dnme ailesine mensup
Sabiha ile evlenmesidir. Bu olay Zekeriya Sertelin hatralarn aktard kitabnda yle
ele alnr:
... Me er hakkmda bilgi toplam lar, bir defa da benimle gr meye beni
yakndan grmeye karar vermi ler. nk verecekleri karar ok nemliydi.
Hatta tarihi bir nitelik ta yordu. Kz bir Dnme ailesine mensuptu...
Benim bir Dnme kzla evlenmek zere oldu umu ttihat ve Terakki genel
merkez komitesine duyurmu lar. Bir gn bu komitenin nl yesi saylan
Doktor Nazm beni a rd. Tebrik etti. Yapt m i in nemini bilip
bilmedi imi sordu. Sen belki farknda de ilsin, dedi. Fakat yzyllardan
beri birbirine yan bakan iki toplumun birle ip kayna masna yol ayorsun.
Dnmelik kastna lm yumru u indiriyorsun. Biz bu olay gere i gibi
de erlendirmeli ve Trklerle Dnmelerin birle mesini bu vesile ile
kutlamalyz. Bunu milli ve tarihi bir olay olarak de erlendirmek gerek.
a rdm....
Hatrladklarm, Sertel, 2000
25
Bugn varolan kaynaklara bakld nda Sabetayclarn bir cemaat olarak halen i lerlik
gsterip gstermedi i net olarak bilinmemektedir. Baz kaynaklar, zellikle
Karaka larn kurumsal yaplarn bugn de srdrdklerini ve gnmzde de bu
cemaate ba llklarn devam ettirdiklerini belirtmektedir. Ancak bugne kadar bu
konuda yaplan ara trma ve al malar yok denecek kadar az oldu undan yeni bilgiler
de mevcut de ildir (Ortayl, 1998). Cemaat, Osmanl ar ivlerinde zel bir isimle
anlmad iin ara trmaclar iin buradan da izlerini srmek pek kolay olmamaktadr.
Sabetayclarn kendi kaynaklar ise ya hi yazl olmam ya da zaman ierisinde yok
olmu tur. Bir takm belgelerin varl ndan sz edilse de bunlara ula lamad ndan
varlklar da kesinlik kazanmamaktadr.
Trkiyede hali hazrda bu konuyla zel olarak ilgilenip komplo teorileri reten slamc
bir kesim bulunmaktadr. Sabetayc kesimin halen gizlenme gere i duymas da
rahatlkla buna ba lanabilir. nk slamc evreler Dnmelere, laik dzeni besleyip
byttkleri, hatta onu adeta bir din haline getridikleri iin ierlemektedirler. Bu
kesimin bu konu ile en ok ilgilenen yazarlarndan biri olan Eygiye gre Sabetayistler,
ba l olduklar benzeme, benzet prensibi gere i Mslmana benzemek yle dursun,
tm Mslmanlar kendilerine benzetmeye al makta ve aslnda sraile hizmet
etmektedirler (Eygi, 2000).
Sabetaycl kimlik perspektifinden ele alan tek al mann sahibi ise Leyla Neyzi.
Neyzi, Sabetaycl bir zya am yks zerinden irdeliyor ve Cumhuriyet
Trkiyesinde bireysel kimli e yeni bir temel yaratma giri iminin, znellik asndan
sonularn incelemeye al yor. Bireyler zelinde, gemi in reddinin, aile kimli iyle
ulusal kimlik arasnda potansiyel bir at maya neden oldu unu savunuyor.
2.8. Gr melerim
Tez konusu olarak bu konuyu seti imde evremden duydu um ilk ve en belirgin tepki
bunu yapmaya nasl cesaret etti imdi. Bu konuda konu maya hevesli olacak kimseyi
bulamayaca m, bulsam da onlardan asla bilgi koparamayaca m ve bylece bu tezi
bitiremeyece im syleniyordu.
Bunlardan biri ismini sakl tutaca m Bay B. Bay B 58 ya nda. Karaka lardan. Kendisi
cemaat ierisinden evlense de cemaat ya antsnn biraz d nda kalmay tercih etmi ,
dinle ilgisi zayf, asimile olmaya e ilimli bir ki i.
konusunda bir misyon stlendi ini d nyor. Ayrca bu kimli i ortaya karmaya ve
bu gruba mensup olan ki ileri de ifre etmeye ynelik bir faaliyet srdryor. Bu konuda
kitaplar yazyor ve basyor. Aslnda kendisi ne Yahudi cemaatine ne de Selanikliler
cemaatine tam olarak mensup olamam biri. Zorlu, Trkiyedeki baz ki ilerin
Sabetayc gemi ini d a vurmasnn cemaat ierisinde rahatszlk yaratt n o nedenle
kendisine byle davranld n d nyor.
Ilgaz Zorlu ile yapt m gr mede benim ilgimi eken, onun ya ad kimlik sorunu ve
bunu zme ekliydi. Zorlunun hikayesi Trkiye Cumhuriyetinin kimlik konusuna
bak ile ilgili ciddi ipular ieriyor.
3. Hikaye
3.1. Bay B
lk hikayemizin kahraman 1946 do umlu, hali vakti yerinde bir ailenin 3. ocu u
olarak stanbulda, Sultanahmette dnyaya geliyor. O ya ndayken aile Te vikiyeye
ta nyor. Annesi ve babas Selanikli ancak Bay B kendini stanbullu diye tanmlyor.
Ben 4 sene ngilterede kaldm. Hibir ngiliz arkada m beni Selanikli diye bilmez,
Trkm yani. diyor. Ancak Selanikli oldu unu inkar etmedi ini ve Selaniklili in ne
oldu unu renmeye al t n sylyor. Babas Selanik do umlu, annesi ise
Selanikten stanbula gten sonra stanbulda do mu . Zaten annesi ve babas akraba:
Annesi, babasnn daysnn kz.
Baba tarafndan dedesi ticaretle u ra r. Selanikte Felester denen yerde kck bir
tuhafiye dkkan vardr. Ayakta durup sat yaplan bir dkkan, bir metrekare falan
diyor Bay B. Genelde evlerde yaplan tekstil i inin o dnemde Selanikliler arasnda ok
yaygn oldu unu sylyor.
Bay Bnin babas stanbulda bir orap fabrikas sahibi olur. Sonra o fabrika kapanr,
Sultanhamamda ticaretle me guliyet devam eder.
Aile nceleri Divanyolunda sonralar ise Ni anta nda oturur. Bay B, i li Terakki
Lisesinde okur. Daha sonra Tde n aat Fakltesini bitirir ve ardndan Britanyada
in aat alannda doktora yapar. Bay B, u anda evli ve bir ocuk sahibi. E i akraba de il
ama o da Selanikli bir aileden.
Bay B, kendini bugn stanbullu olarak tanmlasa da bir nceki jenerasyon iin
durumun farkl oldu unu d nyor. Bizden nceki jenerasyonlar daha ba lyd
birbirine. Yani orada biraz daha ie kapallk vard tahmin ediyorum diyor. Bay B, bu
konuda sorulan sorulara ok ak cevaplar vermekten kanyor, kendi ailesine dair
bilgiler yerine genellemeler zerinden aklamalar yapmay tercih ediyor.
30
Bay B, ocuklu u geride brakp artk bir gen olmaya do ru evrildi i 13-14 ya larnda
ayr bir kimli i oldu unu anlad n sylyor. Biri ld nde farkl davran lar
oldu unu, mesela mezarl n bakmyla ilgili toplantlar yapld n hatrlyor. Bunu fark
eden, yani farkl bir kimli i oldu unu fark eden birinin iki ey yapabilece ini
d nyor: Bakp da anlarsn farkl oldu unu ve daha ok soru sorup derine girmeye
ba larsn, ya da anlarsn ve bo verirsin. Kendisinin daha ok ikinci grupta oldu unu
ima ediyor.
Genlik yllarnda evlerindeki Kastamonulu Ay e Nine aracl ile slam dinine dair
baz ritelleri uygulamaya ba lyor. Oru tutup, teravih namaz klyor. Hatta bunu evin
ortasnda annesine babasna gstererek yapyor. Bykbabasnn takkesini giyip
tespihini alp namaz klyor. Babasn bayram namazna gtryor. Aile bu konunun
zerine d myor, o da daha sonra okuduklarnn etkisiyle kendi deyi iyle dinden
kyor ve artk dini hibir ritel uygulamaz oluyor.
Bay B, Selaniklilerin kolundan Karaka lara mensup oldu unu aka sylemiyor.
Sorularla ynlendirilip bunu benim a zmdan duyduktan sonra teyit ediyor.
Gr memiz esnasnda bu konuyla fazla ilgili olmad hissini vermek iin zel bir aba
sarfediyor. Cemaatin bu farkl kollar ile ilgili d nceleri ise yle: Di er gruplar
kom ular diye bilinir. Benim de iinde oldu um insanlar bugn bu konuya en ok sahip
kanlar. Sylediklerinizden bir grup (Kapanclar kastediyor) bu i i herhalde bir 100
sene nce falan brakm lar tahmin ediyorum. brleri biraz daha geriden (Yakubileri
kastediyor). Ve gittike azalyor bu. yle tabii. Bunu zaman iinde brakmak lazm.
Zorlamamak lazm nk insan neye inanrsa inanacak. Sabetay Sevinin do ru
syledi ine inanyorsa ve size zarar verecek bir ey yapmyorsa, o inanc bana gre
hakl. Sonuna kadar o inancn uygulasn.
Bay B evlilik ya na geldi inde, evlerine gelip giden bir terzi, gitti i bir ba ka evdeki
gzel bir kzdan bahsediyor. Bu kz zaten ablas da tanyor ve bylece ablas onu
imdiki e iyle tan tryor. Annesi babas Selanikli biriyle evlenmesini ok istiyor,
d ardan evlilik yaparsa mutsuz olacaklarn hissettiriyorlar. Bay B, srarla dinle alakas
olmad n sylese de evreden bu yndeki isteklere de kar kmyor. Evlenirken de
31
cemaatten bir hoca geliyor ve dua ediyor. Annesi babas istedi i iin sesini karmyor.
Daha sonra o lunun snnetinde de benzer bir ritel ya anyor. Snneti aileden birisi
yapyor.
Kendi o lunu da yine cemaatten biriyle evlendirmek konusunda zel bir iste inin
olmad n sylyor. Onun iin nemli olann o lunun iyi bir ailenin kzyla evlilik
yapmas oldu unu ama Selanikli olunca da bunun garantiye alnamad n d nyor.
Babasn bir kez dua ederken grd n sylyor, o da Trkeymi . Ama genelde
dualarn ak edilmedi ini biliyor. branice mi yoksa Trke mi olduklar konusunda bir
ey bilmedi ini sylyor. Dine dair belgelerin Selanikteki kutsal saylan bir evde byk
yangn srasnda yand n biliyor. Bu hikayeyi ocuklu undan hatrlyor. imdi ise
yazl bir eyler olmad n tahmin ediyor. Bu i in ezberden gitti ini, sylenen
trklerin, ilahilerin a zdan a za aktarld n d nyor. Bu konuyu konu urken
olduka rahatsz oluyor. Israrla, bir ey bilmedi ini tahminler yrtt n belirtiyor.
Bay B, Selanike zg bir takm yemekler oldu undan da bahsediyor. Kendisi yeme i
ok seven, bundan keyif alan bir insan ve ok sevdi i, unutamad baz yemekler var.
Bunlardan bazlarnn artk hi pi medi ini sylyor. E i bunlar pi irmeyi
bilmiyormu . Halen olan ve pi en yemeklerden biri prasa kftesi, cevizli kfte, hem
tavuk hem bademli kyma ile birlikte yenilen kymal tavuk, bayram kebab. Peynirli
yarma dolma, patlcan ve peynirin frnlanp bundan dolma yapld bir yemek. Uzun
yllardr bu yeme i yiyememi , annesinin yapt bir yemekmi . Tatllardan kll su
lokumunu biliyor. Bunu da e i bir kez yapm ama tutturamam .
32
Bay B ve ailesinin devletle ili kilerinde dnem dnem baz przler ya ansa da kendisi
bunlar ok nemsememi . rne in Varlk Vergisinden bir lde etkilendiklerini
hatrlyor. Ancak ok zengin olmadklar iin ok da zarar grmediklerini, daha zengin
akrabalarnn daha ok etkilendi ini sylyor.
Kendi gruplarnn yakla k 3-4 bin ki i oldu unu tahmin ediyor ve her ne kadar kendini
srarla bir Trk olarak tanmlasa da bu devletin onu ayr bir snfta grd n ve bir
ekilde kaydn tuttu unu d ndren bir olay ya ad n hatrlyor ve aktaryor:
Bay B kendilerine ynelik, varoldu unu zaman zaman hissetti i bu ayrmclktan kendi
cemaatini sorumlu tutuyor. Cemaat kendini ayrrsa, ba kalarna da bunu fark etme yolu
ald n d nyor. Cemaatini kendini ayrmakla, kapal kalmakla suluyor. Eskiden
devlette daha fazla Selanikli al t n, sonradan bunun azald n d nyor bir
yandan. zellikle Cumhuriyetin ilk dnemlerinde daha fazla Selaniklinin Trk
33
Bay B, bir ok Selanikli gibi ayn zamanda Mason. Selanikli cemaatini de Masonluk
cemaatine benzetiyor. zellikle de gizlilik asndan. Ama Bay B Selanikliler
cemaatinde oldu u gibi Masonluk iin de aklktan yana. Gizlenmenin ve gizlili in
merak uyandrmaktan ba ka bir i e yaramad n d nyor.
Bay B, eninde sonunda bu cemaatin de ifre olmas ve kendini gizlemekten vaz gemesi
gerekti ini d nyor. Bunun iin gerekli ortamn olu up olu mad konusunda
endi eleri olsa da bunun cemaat adna kanlmaz oldu unu d nyor.
34
3.2. Bay A
Bay A, 46 ya nda iki ocuk sahibi bir Selanikli. Anne ve baba tarafndan dedeleri
mbadele srasnda 1917 ve 1924 arasnda bir tarihte Selanikden gelmi ler. Baba taraf
nce Sultanahmette ikamet etmi . O dnemde stanbulun en merkezi yeri saylan bu
muhitlere yerle tiriliyormu gelenler. Biraz da ekonomik duruma gre diyor Bay A. yi
durumda olanlar Sultanahmete orta halliler Gedikpa aya, durumu iyice bozuk olanlar
da Ramiye yerle mi ler. Daha sonra, Bay Ann babas 4-5 ya larndayken,
Kuzguncuktan bir ev alnyor ve aile oraya yerle iyor. Bay Ann dedesi kymetli ka t
i leriyle u ra yor, tasarruf bonolarnn alm satmn yapyor. Sonra, Tekelin
yaplanmasndan sonra Tekele ttn satmaya ba lyor ve sigorta i leriyle u ra yor,
ticaretten anlayan bir adam. Bay Ann babas ise Haydarpa a Lisesine gittikten sonra
bir sre Osmanl Bankasnda mfetti yardmcs olarak al yor ama bu i lerin
kendisine gre olmad n ksa srede anlayp, el i lerine olan becerisini ortaya
koyabilece i marangozlu u meslek ediniyor. Babasnn ona evin altnda kurdu u
atlyede hayatn marangozlukla kazanyor.
Bay Ann annesi ve babas 1953 ylnda tan p 1955de evleniyorlar. Anne taraf da
Selanikli. Babam anneme d m diye tanmlyor Bay A bu evlili i. O zamanlar
cemaat iinde evliliklerin bu ekilde yapld n, birilerinin birilerine d t n
sylyor.
Anne tarafndan dedesi ise okumak iin Selanikden Almanyaya gidiyor, daha sonra
sava n kaca n hissederek o arada stanbula gm olan ailesinin yanna dnyor.
Ailede lisan bilen insan ok oldu u iin anne tarafnda birok hariciyeci bulunuyor. Bir
dnem bykelilerin te birine yakn hep evreden insanlard diyor Bay A. Annesi
3-4 ya ndayken aile Ankaraya Keirene yerle iyor. Keiren sayfiye gibi yermi o
zaman, imdiki Keirenle hi alakas olmayan bir yer. Orada annem kolsuz bluz,
ortla bisiklete binermi . Ankarann o tarihleri iin ok farkl, ok modern bir yap
diyor Bay A.
35
1955de annesi ile babas evlenip Kuzguncuktaki baba evine yerle irler. Bay A da
orada do ar. lkokul ncesine kadar olan dnemde tm aile birlikte ya arlar. Bay A
dedesine, babasna oldu undan ok daha yakndr. Babasnn kendi evrelerinde
oldu unun aksine evde peder ahi bir dzen kurdu unu ve ok sert mizal oldu unu
hatrlyor.
Bay A kendini, Selanik kkenli stanbullu olarak tanmlyor ve farkl bir cemaate ve bir
kimli e mensup oldu unu ok kk ya ta, hatta 2-3 ya nda anlad n sylyor:
Farkl bir ey hissediyor insan. Ba ka bir eve girdi in zaman farkl bir
koku vardr. Musevilerin evi a a yukar ayn kokar. Bizim aile
yapmzdaki evlerin kokusu bile farkldr. Bir ba ka kom umuzun evine
gitti imiz zaman byle farkl bir koku vardr o evde. Tabii imdi kalmad
artk o kokular. ok kar t kokular birbirine. Yani gerek kokudan
bahsediyorum. Burnuma ald m koku, evin kokusu farkldr. O kokudan
bahsedebilirim. Konu malardan bahsedebilirim. Ne bileyim yle abuk
sabuk eyler konu ulmaz, kavga edilmez nk kavga etmek hi istenmeyen
bir eydir gnahtr bizde. Kavga ortamnda Sehina kaar denir Aman
sakn kavga etmeyin. Sehinann adrenalinle ba lants var. Onun iin
adrenalini ortaya karacak yaplar retmemek gerekir. Hep bir ne eli hal,
skunet....Kom uda adam karsna ba rrd biz hayret ederdik kkken,
ok garip gelirdi. Bir kocann karsna ba rmas ho kar lanmaz ve
yaplmaz. Mesela, bizim evde kar koca arasnda hi ba r a r
yaplmaz.
Bu farkl kimli in Bay Aya deklarasyonu ise o 7 ya larnda iken dedesi tarafndan
oluyor. Dedesi Bay Aya onlarn farkl oldu unu sylyor. Bay A bu olay ve
zerindeki etkisini yle hatrlyor:
de bunu fizyolojik bir fark olarak anlam tm. Nereden anla lr bu fark?
demi tim. Onu bir tek bizler biliriz demi ti dedem. Ba kalarn nasl
anlarz? diye sordu umda Onlar sana bildirir; bunu da ok konu ma,
kimseyle payla ma dedi. A a yukar ortaokula kadar bu yaplardan dolay
ok iine kapank bydm. Psikolojik baz sorunlar olu turmu olabilir
sanyorum. rkeklik, ekingenlik, toplum iinde konu amamak gibi.
Bay A okul hayatnda merakl ve zeki bir ocuktur. Cemaat ierisinde analitik d nen
ve zeki oldu una inanlan ocuklarn arakland n sylyor Bay A. Bu nedenle baz
bykler onu fark eder ve 11- 12 ya larnda aile iinde zel bir e itime tabi tutulmak
zere seilir. Rabbi ya da Hoca denilen cemaatin din grevlileri ona Toradan belli
pasajlar ve metinler al trmaya ba lar, branice ve spanyolca retirler. branice
kutsal lisan olarak kabul edildi i iin geli i gzel her ortamda branice kelimeler
sylenmez, o nedenle yaplmas gereken riteller a rlkla spanyolca yaplr. Bu dersler
cemaat yelerine ait evlerde olur. Bunlar cemaat yelerinin ya ad evlerdir ancak
topluma aittir.
Bay A e iyle cemaat yelerine ait olan dernekte tan r. Bu legal bir dernek statsnde
olmayan ama cemaat yelerince dernek olarak bilinen bir yerdir. Aile byklerinden
birinin kendine ait olan bir evi bir lokal eklinde dzenleyerek olu turdu u bir mekandr
bu. inde ktphanesi, ay, kahve, tost yaplabilecek bir k esi, film makineleri, pikap,
teyp olan bir mekandr. Sadece genler iin dzenlenmi bu mekanda cemaat
genlerinin birbirleriyle tan mas, kayna mas ve kltrel faaliyetlerde bulunmas
37
hedeflenir. Tiyatro, ktphanecilik, yardmla ma gibi e itli kol al malar yaplr. Bay
A, Yldz Kenterin buraya ders vermeye geldi ini bile hatrlyor.
Bay Ann babas cemaat i leriyle hi ilgilenmez. Hatta o hakiki bir mslmandr.
Bay A babasnn Mslmanlkla ili kisinin nasl geli ti ini yle anlatyor:
Bay A, bahsetti i ayrmcl Biz Selanikliyiz biz matah bir eyiz zannederdim diye
aklyor. Kendine din e itimi veren insanlarn etkisinde kald n ve o nedenle kendisi
iin cemaatinin yani bizimkilerin baskn oldu unu sylyor.
Bay Ann anne ve babas Mslmanl a ba l insanlar; oru tutuyor, namaz klyorlar.
Bay A da genli inde oru tutuyor. Orucunu aarken branice de dua edebildi ini
sylyor. Onun kafasnda dinler kompartmanlara ayrlm de il, Tanry bir gryor.
Ona nasl, hangi yoldan ula ld nemli de il diye d nyor. Bu nedenle tm
Selaniklilerin aslnda Mslman oldu unu sylyor. Hatta Mslman olmadan sistemin
i lemeyece ini d nyor. Sabetayn ve Osman Beyin retti i d nce sisteminin
olu mas iin Kuran Kerimin varl n gerekli gryor. Ona gre Dnmelik,
Mslmanlk ve Yahudilik arasnda bir ortak kme yaratyor. Buna imkan veren de
slamiyetin yaps. Bay Aya gre Sabetayclk ve daha sonra Osman Beyle
Karaka larn girdi i dini yol, slamiyetin sa lad iklim ierisinde ye eriyor ve bir
d nce sistemi olarak ortaya kyor.
Burada unu belirtmek gerek ki, Bay Ann tm dinler konusunda engin bir bilgisi var
ve bu konuyu ok derinlemesine al m bir insan. Bu nedenle olaylara zahiri
anlamlarnn ok tesinde anlamlar veriyor. Onun bilgisine sahip olunmad nda da ne
demek istedi ini anlamak ok gle iyor.
Bay A, annesinin peygamber soyundan yani Musann soyundan geldi ini bildi ini
sylyor. Elinde ailesinin soy a ac bulunuyor. Bir dnem ceylan derilerine, daha sonra
par mene, ka tlara dklm kaytlarda tm anne tarafnn soy a acnn bulundu unu
sylyor.
Bay A ve ailesi, inan larna dair baz ritelleri halen yerine getiriyorlar. Aslnda dinle
ilgili yerine getirilmesi gereken riteller tm toplum adna grevliler tarafndan
yaplyor ama bunun d nda bireylerin de yapmaya, uymaya al t baz riteller var.
Bu riteller artk dini olmaktan km bir lde kltrelle mi .
Bay Ann iki ocu u var. Kz ve o lu, zaman zaman uzun bir aradan sonra yeniden
alan lokale gidiyorlar. Bay Ann genli indeki gibi sosyal al malar yrtlyor bu
lokalde. Burada gelenekler genlere aktarlyor ama asla dine dair bir bilgi verilmiyor.
Bunun gerekle mesi iin ki inin kendisinin merakl ve istekli olmas ya da cemiyet
iinden bir evlilik yapmas gerekiyor.
39
Snnetler ve evliliklerde zel bir takm trenler oluyor. Snnet, Bay Bnin de belitti i
gibi cemaatten bir doktora yaptrlyor, nk operasyon da farkl oluyor.
Cemaatlerinde e itimin, bir de mutfa n ok nemli oldu unu d nyor Bay A.:
Atatrk bir ok Selanikli gibi Bay A iinde ok nemli bir tarihi ki ilik. Bay A, Atatrk
ve nn ile ilgili d ncelerini yle aktaryor:
Ancak baz durumlarda erken uyar sistemi olmas asndan cemaatten insanlarn
kritik baz konumlarda bulunmak istediklerini cemaatlerine ynelik bir hareketten bu
ekilde erkenden haberdar olmak istediklerini belirtiyor. Bu nedenle Trke e bile yakn
olan Selanikliler oldu unu biliyor.
Bay A da, Bay B gibi bir ekilde devlet tarafndan kaytlarnn tutuldu una inanyor:
Resmi bir ok yerde, mesela memuriyette sicil kayd denen bir ey aranr.
O sicil kaydnda Selanikli oldu u grlen insanlar memuriyete alnmazm .
Bu Atatrkten sonra nnnn Atatrk d manl ndan dolay CHP
dneminde ok ya anm . Hibir Selanikli muvazzaf subay yaplmam .
Mesela benim kaynpederim subay olmak istermi Sen Selaniklisin asker
olamazsn deyip reddetmi ler.
tuttuklar gibi btn etnik gruplar tutarlar. Lazlar tutmazlar da, erkezleri
tutarlar. Hatta onlarn yerle ti i blgelerin haritalar vardr, hareketlerini
izlerler. Hani insanlarn yerle tikleri mahalleler vardr, Sivasllar mahallesi
gibi, o tip baz etnik gruplarn hareketleri izlenir, gvenlik asndan belki
de ama bizim gvenli i nasl rahatsz etti imizi bilemiyorum. Belki komplo
teorisi, takip makip ettikleri yok biz yle zannediyoruz. Ama yani bilgilerim
bu ynde de il nk adam senin nfus ka dn grp sen asker olamazsn
diyorsa demek ki bu bilgi var, bir kayt tutuluyor bir yerden.
Bay A da ayn zamanda Mason ama Bay Bden fakl olarak o kendi cemaatlerinde,
zellikle dine ba l ki iler tarafndan Masonlu un tasvip edilmedi ini, insann Mason
karde leriyle her eyi konu tu unu ve karde ler arasndaki bu akl n da gizli kalmas
gereken Sabetayclk dinini de konu mak anlamna gelebelece i iin Masonlu un
rahatszlk yaratt n d nyor.
Bay A da tpk Bay B gibi kendi cemaatinden bir lde kopmu ve merkezden biraz
kenara do ru gelmi . Zaman ierisinde dini d nceleri de kendi cemaatinkinden
kopmu ve Kabala zerinde yapt al malar onu ba ka noktalara ynlendirmi . Bu
nedenle ve biraz da aramzdaki ortak dosta dayanarak benimle bu konuda bu kadar ak
konu abildi. Bay A da tpk Bay B gibi benimle yapt bu gr menin cemaatin inan
sistemi iinde ya ayanlar tarafndan ho grlmeyece ini belirtti. Bunlardan biri de
onun e iydi. Bu gr meyi ondan habersiz gerekle tirdik. Kz zaman zaman
sohbetimize katld ama Bay A, e inin bu konular konu tu unu duysa rahatsz olaca n
zellikle belirtti.
Dinin gizli kalmasnn nedenlerine gelince bunun Bay Aya gre de iki nedeni var. Bir
tanesi tamamen sosyal, yani toplumun bu konuya ilgisi ve zellikle slamclar
tarafndan taciz edilme korkusu. Di eri ise tamamen Kabaladaki ketumiyet gelene i ile
ilgili. Bay A bu gelene in ya ama katld n, ya amsal oldu unu sylyor. Bunun artk
bir bilginin tesinde iselle tirilmi bir olgu oldu unu ve do al olarak dinin gizlilik
perdesinin ardnda ya and n sylyor.
42
Evet, ben Selanikliyim diyor Ilgaz Zorlu. Hatta aynen bu ismi ta yan kitab, bir
Selaniklinin a zndan yazlm ilk ve halen tek kitap. Ilgaz Zorlu ciddi bir kimlik
bunalm ya am ocuklu undan beri. Halen de ya amakta oldu u sylenebilir. Onunla
yapt mz uzun gr me, ya ad kimlik bunalmnn beni ilgilendiren sosyolojik bir
boyutu oldu u kadar, sadece onu ilgilendiren bir psikolojik boyutu oldu unu da
d ndrd bana.
Ilgaz Zorlu uzun yllardr bir kimlik mcadelesi veriyor. zmeye al t bir aidiyet
meselesi var. Dinine, etnik kkenine cemaatin di er yelerinin gsterdi inden ok daha
fazla bir sahiplenmeyle sarlyor. Kendini cemaatinin haklarn savunmaya, onlar
sraile kabul ettirmeye adam . Ancak, kendisini ait olarak grd cemaatin di er
yelerince d lanyor ve cemaatte kabul edilmiyor.
Ilgaz Zorlu 36 ya nda. Kendi deyi iyle annesi Sabetay babas Mslman. Annesinin
slalesinin Sabetay Sevinin karde inin soyundan geldi ini, 17 ku ak boyunca Haham
yeti tiren bir aile oldu unu sylyor. Yahudilik anneden geti i iin Zorlu kendisini de
Sabetay hatta Yahudi olarak tanmlyor. Oysa Selaniklilere gre bu hem anne hem de
babadan gemesi zorunlu bir kimlik. te, Ilgaz Zorlunun kimlik mcadelesi de daha
buradan ba lyor. Biraz da o nedenle, yani sadece anne tarafndan cemaatle bir ba
kurabildi i iin Zorlu, Selaniklili i, Sabetaycl a p, Yahudi olmann sava n veriyor.
Yahudilik yle bir ey ki, sizin damarlarnzda bir para bile Yahudilik olsa, siz
de i emezsiniz. Almanya ba bakan istifa etti, yllar sonra Yahudi oldu unu aklad.
nk o alt kimlik onun iinde bir ukte olarak kalm tr diyor.
1990 ylnda sraile resmen Yahudi olmak iin ba vurur. Burada uzun ve zorlu bir
sre ba lar. Bu ilgin yky Ilgaz Zorlu yle aktaryor:
srail devleti genel mantk olarak Yahudi bir aileden do an bir insann
Yahudi oldu unu kabul eder. Ve dnyada, ya am oldu un lkede Yahudi
bir anneden do du unu bir kere Hahamba l yla ispat eden herkes srail
devletinin otomatik olarak vatanda dr. srail devletine ben 1990da Yahudi
olmak iin mracaat etti im zaman benim u ra m uydu. Ben bir Sabetayc
olarak Yahudili e gemek istiyordum. Trkiyeye dnd mde di er
Sabetayclara da bu yolu aacaktm. Fakat srail Hahamba l Trkiyeden
Sabetaycl n ispat edilmesini istedi. Trkiye Hahamba l cevap
vermedi i iin ben normal bir Yahudi din ve e itimine tabi
tutuldum.Girebilirsiniz sraile mracaat edersiniz, size ders verilir. O
derslerden sonra Yahudi dinine gemek iin snavlara girersiniz ve Yahudi
dinine girersiniz. Bunlar srail vatanda olarak kabul eder fakat Yahudi
olarak kabul etmezler. Benim temel izgim sert ve katdr. Ben ortodoks
Yahudili e gemek istedi im iin 10 sene u ra tm. 7. ayn sonunda
Hahamlarn genel kans uydu: Sen buraya Yahudi olmak iin gelmedin,
44
sen bizi Sabetayc yapmak iin geldin. Ben bir snava tabi oldum ve snav
vermedim, Trkiyeye dndm, snav vermememin sebebi uydu: Ben,
benim hakkmda alnacak olan kararn btn Sabetayclar kapsamasn
istiyordum. Ben diyorum ki Sabetayc bir insann Yahudi dinine gei iyle
Sabetay olmayan bir insann Yahudili e gei i arasnda bir fark olmas
gerekir. nk Sabetayclar bu kan 350 sene boyunca muhafaza
etmi lerdir. Onlar, hi Yahudi olmayan bir insan Yahudi dinine almakla
bir tutamazsnz. Buna bir zm bulmanz lazmnk Sabetay zaten
kan muhafaza ediyor. Fakat bunu srail din i leri bir mesele olarak
getiremedi. nk o tarihte Trkiyede siyasi ya amdaki Sabetayclarn dini
biliniyordu. srailde kimse Sabetaylara bula mak istemiyor.
Trkiye Hahamba l nn bu konuya biraz hassas yakla masnn bir nedeni de Ilgaz
Zorlunun nfus ka dnda Mslman oldu unun yazmasdr. nk 1492de Yahudiler
bu topraklara kabul edildiklerinde, hibir Mslman Yahudili e almayacaklarna dair
sz verirler. Ilgaz Zorluya gre bu da onlarn elini kolunu ba lamaktadr.
Bu soruna zm bir avukat arkada retir: Sen manyak msn u ra yorsun? Nfus
ka dndaki Mslmanl n silinip yerine Yahudi yazlmas iin Trkiyede bir Asliye
Mahkemesine ba vur.
Ilgaz Zorlu bugn hala Yahudi cemaatinden tam bir kabul grmyor. Sinagoglara gizli
gizli gitti ini sylyor. Ancak kendisini tam bir Sabetayc Yahudi olarak grmeye
devam ediyor. Hatta benimle bu konular konu urken bile takkesini ba nda
bulunduruyor. Ve kendisinin ok nemli bir misyonu yerine getirdi ine adeta bunun
iin seilmi oldu una inanyor.
Ilgaz Zorluya gre Sabetayclar ciddi bir kimlik bunalm ile ya yorlar.
yazm snz. Adam bir defa slam diniyle ilgili e itim almam . E itim
alanlarnn hepsi, slam dnyasna bir takm felsefeler getirmi insanlar.
Mesela Mevlevi olanlar Bekta iler var. Bunlar slam modernizasyonunu
savunmu lar. Klasik Ortodoks slamdan daha da uzaktalar. Hibir alakalar
yok. Onun d nda Fato un (Leyla Neyzinin bu konuda bir rportaj yapt
Fatma Ar ) syledi i biz laikiz diyorlar. Laiklik, Trkiyede Fransadaki
anlamyla veya ngilteredeki anlamyla de il de de i ik bir baskc laiklik
gelmi . nk bunlar tamamen dini ortadan kaldrmak istiyor.
Ilgaz Zorluya gre Atatrk, Trkiyede kurmak istedi i modern devletin bel kemi i
olarak Sabetayclar seiyor. nk ona gre modernizasyonu yapabilecek ba ka bir
kltr yok Trkiyede. Zorlu bu sreci yle aklyor:
Lozan Antla mas yapld zaman Sabetayclar Lozan Antla masna ayr
bir etnik grup olarak konmadlar. Ve 1924 mbadelesinin niye yapld n
bana Trkiyede kimse anlatamyor nk 1924 mbadelesinde Trkiyeden
gitmesi istenen ki iler Rumlar de ildi, onlar Hristiyan Trklerdi.
Anadoluda ya ayan Hristiyan Trkler gitti. T.C. 1925te byk bir
kavgaya sebep oldu. Bu kavga Ermenilerin tasfiye edilmesiydi. Buradan
Osmanl Devletinin ynetim sistemine gideceksiniz. 1839 Tanzimat
Fermanndan sonra Osmanl mparatorlu unun sac aya nda bir de i iklik
oldu. Tpk Amerikada oldu u gibi Rum, Ermeni ve Yahudi lobilerinin
1839dan sonraki grevleri de i meye ba lad. Yahudiler stnlklerini
Rumlara ve Ermenilere kaptrdlar nk onlarn bir garantr devleti yoktu.
Rumlar ve Ermeniler Hristiyan olduklar iin onlarn bir Hristiyan Devleti
ortaya kt. Ermenilerin haklarn Franszlar korumaya ba lad, Rumlarn
haklarn ngilizler imdi burada burjuvazi Rumlarn ve Ermenilerin
ellerine gemeye ba lad. imdi 1915 olaylarnda Ermenilerin tasfiye
edilmesi olay Sabetayclarn ve Yahudilerin ttihat ve Terakki ierisinde
kurduklar bir rgt tarafndan yapld. Buna ili kin de ben bir takm
mektuplar buldum. Bunlar yazmadm, yazamadm. Bu mektuplar lber
Ortayl da grd, Murat Bardak da grd, onlar da yazamad. Ve bu olay
tamamen Ermenilerin tasfiyesine dayanyordu. Nitekim T.C.nin yapm
oldu u en byk olay Anadoludaki Rumlarn ve Ermenilerin Anadolu
topraklarnn d arsna karldktan sonra oraya Trkle tirme d ncesi
ierisinde yeni insanlarn getirilmesi. 1924 mbadelesinde Trkiyeye
25.000 Sabetayc girdi ve bunlarn o u Anadolunun de i ik yerlerine
yerle tirildi.
Ilgaz Zorluya gre Trkiyede halen etkili olan bir Sabetayc siyasi elit var ve tm
siyasi olaylarn arkasnda bu siyasi elitin gizli parma var.
Grld gibi Ilgaz Zorlu bu i e kendini adam , o u kulaktan dolma olsa da olduka
bilgi sahibi olmu ancak sahip oldu u bilgiyi daha ziyade komplo teorisi retme
alannda kullanmay tercih eden bir ki ilik. Yap olarak provokasyonu seviyor. Ortal
kar tryor ve bunu kimin tarafndan kendisine verildi i belli olmayan dini bir misyon
kisvesi altnda yapyor. Ki isel olarak ya ad kimlik bunalmna sosyolojik bir kar lk
bulmu olmas sebebiyle de bu konu ile daha ok u ra aca a benziyor. Ama Ilgaz
Zorlunun kendi kimlik aray nda ba ndan geenler Trkiye Cumhuriyetinde kimlik
konusunun nasl algland na da k tutuyor.
48
Herbiri Trkiye Cumhuriyeti vatanda olan ama dinlerini ve zel hayatlarn farkl
ya amay semi ki inin hikayesine kulak verdik. Bu blmde, bu hikayeyi de
referans alarak ncelikle tarihsel olarak Trkiye Cumhuriyeti devletinde vatanda l n
nasl formle edildi ine, ideal vatanda n nasl tanmland na, bu tanmn ve bunu
byk lde belirleyen Kemalist ilkelerin nasl ortaya kt na, zaman ierisinde nasl
ekil de i tirdi ine bakacak ve zel olarak bu ki inin, genel olarak da Sabetayclarn
bunu nasl ya ad n ortaya koymaya al aca m.
Ulus-devlet olgusunun yeni bir olgu oldu unu syledik. Peki bu sylem neyin zerine
in a edilmi tir? Bu konuda d nce retenler de genellikle iki gruba ayrlrlar. Birinci
grup ulus-devletin ve bunu olu turan milliyetin tam bir tahayyl oldu unu, yoktan zorla
var edildi ini, ulus-devletlerin en nemli zelli inin ulusla tran devlet olmak
oldu unu syler (Brubaker, 1996, s: 83). Bu gr e gre Osmanl, Habsburg ve
Romanov gibi imparatorluklar paralandktan sonra baz siyasi sekinler, snrlar
ierisinde bulunan farkl din ve etnisiteden olan insanlar bir tek ulus ats altnda
toplamak isterler. rne in Osmanlda devleti kurtarmak ve imparatorlu un
btnl n korumak amacyla yola kan ttihatlar, daha sonra Osmanlclk
perspektifinden vazgemek ve etrafnda birle ilecek yeni bir platform bulmak zorunda
kalm lardr. Bu da Trkiye Cumhuriyeti kuruldu unda bugnk snrlar ierisinde
ya ayan ve a rlkl Mslman olan nfustur (Keyder, 1989). Bylece mevcut snrlar
ierisinde ya ayan insanlara yeni bir kimlik empoze edilir. Bu ba lamda onlar bir
yandan ulus-devletle irken bir yandan da snrlar ierisinde ya ayan halklar
ulusla trmak zorunda kalm lardr.
Ulus-devleti tart an di er bir grubu olu turan Smith, McNeill gibi isimler ise ulusun
her ne kadar bir tahayyl olsa da gemi ten bir kalnt ierdi ini, yoktan var olmad n
d nrler (Smith, 1999; Mc Neill, 1986). Ancak, Gellner ulus-devlet kavram ile
politik birimleri olu turan kltrel farklarn etnisite kkenli oldu unu ve bunlarn
temelinde insanlarn kltr, din gibi karakteristiklerinin benzerli inin yatt n d nr
(Gellner, 1998). Smith ise, etnik kkene dair mitlerin detayl bir dkmn yapar ve
50
Peki bu yakla mlar nda Trk ulusla ma srecine bakt mzda ne gryoruz?
Grnen o ki, Trk milliyetili i, Brubakern tabiriyle syleyecek olursak ayn
zamanda hem sahibini arayan bir milliyetilik hem de sahibini reten bir milliyetiliktir
(Brubaker, 1996). Osmanl mparatorlu u da ld nda ve yerine Trkiye Cumhuriyeti
devleti kuruldu unda kendisini Trk-Mslman olarak tanmlayan ve o dnemki
nfusun en fazla %50-60n olu turan grup, gnll olarak sahibini, yani milletini ve
devletini arayanlar grubundandr (Yldz, 2001; Canefe, 2002). Ancak, ierisinde
Sabetayclar gibi daha pekok farkl etnik ve kltrel kimli in bulundu u geri kalan
gruptakiler ise Trkiye Cumhuriyetinin Misak- Milli ile belirlenen snrlar dahilinde
kaldklar halde o tarihte kendilerini Trk olarak tanmlamayanlardan olu maktadr.
Karpata gre bu insanlarn farkl etnik kken ve kimli i ta malarna ra men bir
dereceye kadar Osmanl siyasi kltrn payla makta olmalar, ayn aile hukukunu ve -
Mslman olanlar iin- ayn dini sahiplenmi olmalar da bu sreci mmkn klm tr
(Karpat, 2003). Karpat bu birle tirici kimli i Osmanllk ve Trklk olarak tanmlasa da
aslnda sadece Osmanllk olarak tabir etmek daha do ru grnmektedir. Sonu olarak
onlar da, daha nce szn etti imiz ilk grupla birlikte Trk olarak adlandrlrlar ve
tm bu nfusu bir millet olarak retmek zere lke genelinde bir ulusla trma sreci
ba latlr. imdi bu srecin nasl geli ti ine ve i ledi ine biraz daha yakndan bakalm.
Trk milliyetili inde ya anan ilk hareketlenmenin Sultan Abdlhamit ynetiminin son
yirmi ylnda, 19. yzylda Orta Asya Trklerini incelemeye ba layan do u
bilimcilerinin al malaryla, kltrel bir giri im olarak ba lad n grrz. Abdlhamit
Dnemi Osmanlnn, dnyadaki trendlere uygun olarak, milliyetili i ke fetti i ve
benimsemeye ba lad dnem olmu tur. Fransada kyllerin Fransza dn trlmesi
gibi, Osmanl da, gebeleri, Osmanlla trma sreci ba latm tr (Deringil, 1998).
Ancak, Trklerin kkenine dair al malar yapan bu nc gruplar devletin resmi
doktrinleri ile u ra maz ve politize olmaktan kanrlar. Milliyetili e ynelik k larn
Osmanlclk ve slamclk gibi devletin resmi doktrinlerine de inmemeleri onlarn
devletin btnl n korumaya ynelik hassasiyetleriyle ve dnemin sk rejimi ile
aklanabilir (Kushner, 1977, s: 98).
Trk Derne inin fazla entellektel yakla m ve baz radikal tavrlar onlarn geni
kitlelerin deste ini almalarna engel olur ve onun yerine 1912 ylnda kurulan Trk
Ocaklar bu misyonu devralr (Kushner, 1977, s: 99). ttihatlar ve onlarn kltrel
rgt olan Trk Oca , i te daha nce temelleri atlan bu Pantrkist hareketin krss
olur. Bu dernek yapt dzenli toplant, konferans, konser gibi kltrel etkinlikler ile
Trk milliyetili i ideolojisini yaymaya koyulur. Ancak, Trk Oca nizamnamesinde
52
de grld gibi Trk rknn her anlamda geli tirilmesi hedeflenmekle birlikte,
Trklk, Osmanlclk ve slamclk akmlarnn ierikleri, d nsel yaplar ve
ideolojileri ve Trkl n kendisi keskin ve net olarak tanmlanamamaktadr (stel,
1997, s: 63).
Trk milliyetili i ideolojisinin olu masna en byk katky yapan ise Durkheimin
izleyicisi olan Ziya Gkalp olur (Oba, 1995). Gkalp, Durkheimin kuramndaki
toplumun yerine milleti koyar ve milletin do al toplumsal ve siyasal birim oldu una
inanr. Gkalp, hars (toplumun ierisinde geerli olan de erler ve al kanlklar btn
/kltr) ile bilim ve teknoloji sistemi olan uygarlk arasnda bir ayrm yapar ve harsa
sahip karken ayn zamanda Avrupa uygarl ndan faydalanmak gerekti ini syler
(Zrcher, 1993). Gkalpe gre slam, Trklerin kltr ve ritellerinin bir paras
olmakla beraber, Trklerin de iinde yer alaca bir slam medeniyeti tahayyl do ru
de ildir. Bu, ona gre, Trklerin kendilerine ait olmayan baz kltrel eleri
sahiplenmesini getirecektir. Yani Gkalp, slamn sosyal ve siyasi de erini kabul
ederken, Trk kltrnn kendi ayaklar zerinde durmas gereken tm bunlardan
ba msz bir olgu olmas gerekti ini d nmektedir (Kushner, 1977, s: 100).
53
Jntrkler 1918de iktidarlar sona erinceye kadar nceleri slamcl a, 1913de Balkan
Sava nn yenilgiyle sona ermesi ve bunun imparatorlu u bir arada tutmayaca
anla lnca, Trkl e ynelirler. Nitekim, ttihatlar siyasal karlar gerektirdi i
zaman devletin slami niteli ini vurgulamakta bir saknca grmezler (Zrcher, 1993, s:
188-191). Onlarn esas amac devleti kurtarmak, bir arada tutmaktr ve bu yolda
birle tirici unsur olarak hangisini n plana karmak i lerine yaryorsa onu tercih
etmektedirler.
i. 1919-1924
Milli Mcadele yllarnda, yani 1919-1924 arasnda Mustafa Kemal ve arkada larnn en
nemli meselesi devleti kurtarmak ancak te yandan da yeni bir ulus-devlet modeli
olu turmaktr. Bu nedenle Anadoluda Milli Mcadele hareketi yrtebilmek iin etnik
adan o ulcu bir yakla m benimsemek ve farkl etnik unsurlarn deste ini almak,
mevcut topraklar zerinde bulunan tm kesimlerle ittifak yapmak ve onlar tek bir ama
do rultusunda birle tirmek gerekmektedir. Bu ittifak ncelikle Anadoludaki yerle ik
slamc gruplar ve Trkler d ndaki Mslman etnik gruplarla yaplm tr (zbudun,
1997). Milliyetiler, slami sylemin erkezleri, Araplar, Lazlar, Krtleri ve Trkleri
birle tirdi ini fark etmi ler ve milliyetilik terimini, Trkede dini cemaat anlamna
gelen millet kelimesinden tretmi lerdir (Ahmad, 1994, s: 73). Bu sayede hem Sultann
54
halifeye kar hareket geli tirmekle ilgili yapt sulamalardan kurtulurlar hem de
tutucu unsurlarn deste ini alrlar (Ahmad, 1994)
Ayrca resmi belgelerde Mustafa Kemalin Trk milleti yerine Trkiye milleti
kavramn kullanmaya dikkat etti i grlmektedir. Ancak Yldza gre Milli Mcadele
boyunca kullanlan tm kavramlarda (Milli istiklal, kuvay- milliye, milli zafer,
hakimiyet-i milliye, Byk Millet Meclisi) aslnda hem milli olana hem dini olana
gnderme yaplm ve cumhuriyet sonrasnn milliyeti zeminini hazrlam tr (Yldz,
2001).
harekatnn en son ata ile kar kar yayz. Ancak, slam alemi ldrc
bir biimde uyanm tr.
ii. 1924-1929
1924-1929 dneminde milliyetilik tamamen dini tanmdan kopmu , dinin hem siyasal
hem sosyal grnrl yok edilmi , din yalnzca vicdanlarda ve mabetlerde ya amas
gereken bir prati e indirgenmi tir. Bu yeni cumhuriyeti millet tanmnn temelini
dilde, kltrde ve lkde birlik iar olu turmu tur (Yldz, 2001).
Yukardaki alntdan da anla laca gibi 1924den sonraki dnemde milliyetilik bir
kez daha biim de i tirerek bu kez daha bzlmeci bir anlay la kapsayc Pan-
slamizm ve Pan-Trkizm anlay larn d lar. Kemalist milliyetilik anlay nda
Trklerin ya da Mslmanlarn dini ya da etnik bir tasavvurla birle tirilmesinden ok
modernle me ve dnya medeniyetlerine ayak uydurma ne kmaya ba lam tr (Yldz,
2001).
inden geilen dnem, Kasm 1924de dini duygulara saygszlk etmeyece ini vaat
eden bir muhalefet partisinin kurulmas (Terakkiperver Cumhuriyet Frkas), 1925de
Do u Anadoluda ardnda gl dini elerin bulundu u bir Krt isyannn patlak
vermesi Mustafa Kemali sert tepki gstermeye iter. Muhalefet partisi kapatlr,
muhalefet gruplar ksa sre ierisinde ezilir. Mustafa Kemali a da uygarl a
ula tracak lksnden ayrmak hi kolay de ildir. Mustafa Kemal bu istibdat dnemini
hayalindeki reformlar gerekle tirmek iin kullanr (Ahmad, 1994).
Bu geli melere paralel olarak, tm milli e itim bu do rultuda hareket ederek yeni
ku aklar reformlara ve ilkelere ba l olarak yeti tirmek zere al maya ba lar. Nitekim
1926 tarihli ilkokul mfredat programna Yurt Bilgisi dersi konmu ve bu vesile ile
henz ilkokuldaki renciler bir yandan vatana ve millete intibak ettirilmek, bir
yandan da medeni bir birey olarak yeti tirilmek istenmi tir (stel, 2002). Yurt Bilgisi
kitaplarnda hem bir ulusa aidiyet kavram hem de belirli bir ya am tarznn
benimsetilmesi zerinde srarla durulmu tur.
iii. 1929-1938
57
1929 ylndan sonra ve Atatrkn lmne kadar olan dnemde Kemalist milliyetilik
yeni bir dnemeten geip a rlkl olarak etnik ve soya dayal bir milliyetili e dn r
(Yldz, 2001; Bora, 2002). Halk katnda popler bir kimlik ve siyasal ideal olarak
Kemalist laiklik ve cumhuriyet lksnn zayfl , Kemalist milliyetili e yeni bir
boyut eklenmesini gerekli klar. Bu da etnik-rki boyuttur. Halk katnda eriat idealinin
yerini tutacak zamk Trklk olarak belirlenir. Trk rkn ikinci snf olarak gren Batl
nyargya cevap olacak Trk Tarih Tezi ve Gne Dil Teorisi bu anlay n rn olarak
geli tirilir. Bu yeni tarih tezi rka vurgu yapan bir niteliktedir. 1932de toplanan Birinci
Trk Tarih Kongresinde sunulan tezler ve savunulan gr lerde her ne kadar farkl
yakla mlar gze arpsa da bunlar Kongrenin sonu bildirgesinde yer alamam lar,
geerli tarih yakla mlar olarak kabul grmemi lerdir. Bu kongre siyasilerin ulusal
kimli i rk ve rka ba l dil olgularyla aklamak istedi ini aka gstermi tir. Bu
aklamalar geerli klmak iin de Aydnlanma d rlerinin takip ederek bu konuya
fiziki co rafya zerinden yakla may uygun bulmu lardr. Afet nan Dil Tarih Co rafya
Fakltesinde ders verebilmek iin yksek renim grmek zere svireye gnderilmi
ve oradan Trk Halknn ve Trk Tarihinin Antropolojik Karakteri zerine isimli bir
doktora tezi ile dnm tr. nan bu tezinde Trklerin siyasi tarihinin izlerini kafatas
kalntlar zerinden srm tr (Behar, 1996). Bu rki yakla mlar benimsetme ere inin
temel iki nedeni bulunmaktadr. Birincisi Trkl e saygnlk kazandrmak ve yeni
ku aklar bu yeni tezin verdi i ilham ve gururla donatmak; ikincisi de Anadoluyu Trk
milli vatan olarak belirlemektir (Yldz, 2001, s: 162).
Aslnda milliyetili in bu yeni tanm, zamann ruhu ile de byk lde rt mektedir.
Bilimsel rklk d ncesi 1930larda Almanya, Japonya ve talyada da de i en
vurgularla resmi devlet politikas olarak benimsenmi tir. Di er bir deyi le yeni bir Trk
tarih tezinin ortaya atlmasnda d etkiler, i etkiler kadar etkili olmu tur.
58
Nitekim, Fsun stel Trkiye Cumhuriyetinde resmi yurtta profilinin evrimi zerine
yapt incelemede, 1936 tarihli Yurt Bilgisi kitabnda yurtta n tanm ba lamnda
nemli bir de i iklik gzlemlendi inden ve bu dnemdeki yeni tanmda Trklk
vurgusunun belirgin bir ekilde artt ndan ve yurtta l n Trklk lehine mevzi
kaybndan sz etmektedir (stel, 2002).
Alman vatanda lk modeli pasif vatanda lk modeline bir rnek olarak gsterilebilir
(Turner, 1992). Almanyada milliyetilik Alman ulus-devletinin kurulmasndan yarm
yzyl nce Bat ya da Fransz kar t olarak ortaya km tr ve Alman milleti, devlet
tarafndan in a edilmi tir (Kado lu, 2002).
Vatanda l n ele alnd ikinci boyut ise bireyin zel alannn politik eylemin kamusal
alanyla olan gerilimine ili kindir. rne in Alman modelinde Romantik gelene in de
etkisiyle aile, din ve ki isel ahlaki geli im gibi zel alana dair elere bir vurgu varken,
59
devlet kamusal alanda yegane hakimdir. Alman milliyteili i bu anlamda bir tek Rus
milliyetili i ile kar la trlabilir. Alman milliyetili inin yceltti i halk, etten
kemikten bireyler de il, adeta ussal bir olu umdur. Bu yapda bireyin topluluk iin
kendini feda etmesi, kendi ki isel karlarndan toplumun dzeni ve btnl n
bozmamak iin vazgemesi ngrlr (Greenfeld, 1993). Alman milliyetili i, Fransz
Devriminden treyen ulusulu a kar , Almanlara ve Almanl a zg bir milliyetilik
tahayyl etrafnda kurulmu tur ve milleti bir kltrel cemaat olarak tasarlar (Canefe ve
Bora, 2002).
Fransz modeli, aktif bir vatanda lk modeline rnek olarak gsterilebilir. Fransz
htilali vatanda lk haklarnn bireylerin kendisi tarafndan iddete ba vurularak da olsa
alnmasyla son bulmu tur. Fransann eyaletlere blnm bir yapdan tek bir devlete
do ru yol almasnda Franszlarn kendilerini bir vatanda olarak hissetmelerinin byk
rol olmu tur (Turner, 1992, s: 53). Ancak bu alttan gelen ve bireyi aktif bir politik
unsur olarak gren yapsna ra men Fransz vatanda lk modelinde laiklik ilkesine
referansla, zel alana, zellikle dine ve aileye devletin kat mdahalesi sz konusudur.
Ayrca, Anglo-Amerikan gelene inden farkl olarak Fransz modelinde haklar ve
statlerin de il vazifelerin n plana kt bir vatanda lk modeli mevcuttur.
Amerikan modeli vatanda lk merkezi bir gc reddetme anlamnda Fransz modeli ile
benzerlikler ta r. Burada da zgr bireyler ve onlarn haklar sylemi n plandadr.
Ancak Amerikan toplumunun a r bireyselci yaps ve federal sistemi onun gl ve
ulusal bir sosyal haklar program geli tirmesine engel olmu ur. Bu anlamda aktif
60
vatanda l n altn izmesine ra men, Amerikada kamusal alanda zafiyet gsteren bir
yap ortaya km tr. Buna tek istisnai durum mlkiyet hakkdr (Turner, 1992, s: 53).
Trk vatanda lk modeline bakt mzda baz ynleriyle Alman, baz ynleriyle de
Fransz modeline benzedi ini grrz (Kado lu, 2002). Trkiye Cumhuriyetinde
vatanda lk olgusu haklar ve zgrlkler temelli Anglo-Amerikan gelene inden
farkllklar gstererek vazifeler temelli Fransz gelene ine yakla r. Ama te taraftan
Trk modelinde, ulus-devletin kurulu u Fransz modelinde oldu u gibi milliyetili in
do u u ile e zamanl olmam , Alman modelinde oldu u gibi nce devlet kurulmu ve
ardndan bir ulus yaratlm tr. Yani Trkiyede de Almanyada oldu u gibi devletini
arayan milletten de il, milletini arayan devletten sz edilebilir. Trkiye Cumhuriyeti
devrimi katlmc bir model zerinden de il yukardan a a ya bir dn trme projesi
olarak gerekle mi tir. Yani Trklk bilincine sahip olan halk kendili inden rgtlenip
bir devlet kurmam , kurulan devletin snrlar ierisinde kalan halk Trkle tirilmi tir.
Bu dn m yeni olu an siyasi elit tarafndan gerekle tirilmi tir. Osmanl siyasi
elitinin bir ksm Kurtulu Sava n benimsemedi i iin ayklanm ve yeni bir elit
zmre olu mu tur. Bu grup Osmanldan gelen baz elit evrelere, yeni cumhuriyetin
ortaya kard devlet sekinlerinin eklenmesiyle ortaya km tr. Yeni elit giderek
yeni eklemlenmelerle de Selanikliler burada nemli rol oynam lardr- byyerek
toplumu kendi saptadklar ortak yararlar dogrultusunda ekillendirmi ler ve
ynlendirmi lerdir.
Trk vatanda lk kontratnn bir di er zelli i yine Fransz Cumhuriyetinde oldu u gibi
kamusal alan olduka geni tanmlayp, zel alana mdahale etmesidir. Kamusal alann
nasl tanmland devletin ona mdahalesini byk lde etkilemektedir. Kamu
szc Trkede hep, btn olarak tanmlanm , dolaysyla kamusal alan da
hepe, btne dair olarak yorumlanm ve bylece kamusal alan ok geni
tanmlanm tr. zel alann sadece bu alan d nda kalanlar olarak tanmlanmas ise onu
ok kstlam tr. Bu nedenle zgrlklerin belirlenmesinde kamusal-zel ayrm son
derece nemlidir. Byle bir tanmda kamusal alan devlete terk etmek, zel hayata
byk zararlar verebilir (Back, 2003).
61
Dolaysyla, her ne kadar din, yeni kurulan devletin millet tanmndan bir lde
d lansa da farkl dine sahip olanlar bu yeni tanmla Cumhuriyet tarafndan tmyle
kapsanamam lardr.
62
Ancak tm bu srete Yahudilerin biraz farkl bir de erlendirilmeye tabi tutuldu undan
da burada sz etmek gerekir. kinci Me rutiyetin kablnden itibaren bakld nda tm
aznlklarn iinde Yahudilerin di erlerinden farkl bir durumda oldu u rahatlkla
grlebilir. Yahudiler her zaman Mslman o unlu a Ermeni ve Rumlardan daha
yakn olmu lardr. Bunun nedeni Yahudilerin belirli bir lkenin deste inden
yoksunlu udur. Ekonomik pespektiften baknca Yahudiler, Ermeniler ve Rumlarla
rekabet halinde olsalar da onlar gibi bir yabanc devletin himayesinde olmadklar iin
bu rekabette pek ba arl olamam lardr. Bu nedenle Yahudiler de Trkler gibi Avrupa
stnl nden zarar grm lerdir. te bu yzden tm Yahudi cemaati Milli
Mcadelenin en ba ndan beri Selanikten Ba data kadar ttihatlar yrekten
destekleyen bir yakla m sergiler (Ahmad, 1996). Trklerle Yahudilerin karlar
ylesine uyum iinde olmu tur ki yabanc yazarlardan bazlar Gen Trk hareketini
aslnda Yahudilerin, Dnmelerin, Masonlarn organize etti i bir komplo olarak
de erlendirmi tir (Kedourie, 1971).
Trkiyenin milliyetilik ba lamnda yeni bir dneme ald 1924 ylnda, Lozan
Antla mas ile karara ba lanan mbadele erevesinde di er Bat Trakya Trkleri ile
63
Aslnda g yeni Trkiye Cumhuriyetine zg bir olgu de ildir. Osmanl Devleti milli
devlet kavramna gre rgtlenmedi i iin gleri hep serbest tutmu tur. Bu ilke hemen
hemen Osmanl Devletinin sonuna kadar uygulanm tr. Bu nedenle mparatorluk
srekli glerle gelen topluluklara ak olmu tur. 18 yy.da gler siyasi-dini bir nitelik
kazanm ve zellikle Batdan Do uya zellikle de Kafkaslar ve Krm ve
Balkanlardan Anadoluya do ru olmu tur. Bunun d nda Giritten, Polonya ve Macar
topraklarndan, Srbistan, Bosna ve Karada dan, Makedonya, Kosova ve Dobrucadan
zaman zaman g alnm tr. Bu glerle Anadoluya gelen nfus 7 milyon olarak
tahmin edilmektedir (Karpat, 2003).
Dnmelik meselesini ele alan baz kaynaklara gre o dnemde Selanikliler mbadele
d kalmak istemi ler ama bunu ba aramam ve Trk ve Mslman olarak addedilerek
Trkiyeye yollanm lardr (Kocaba , 2001; Eygi, 2000; Dzda , 2002; Zorlu, 1998).
Bu dnemde Karaka zade Mehmet R t isimli bir Selanikli Dnmenin, Dnmelerin
Trk olmad n ve mbadeleye dahil edilmemelerini arzu etti ini ima eden bir mektubu
TBMMye yollamasyla bu konu medya gndemine gelmi tir. Yine Sabetayc kkenli
olan Vatan gazetesi sahibi Ahmet Emin Yalman bu giri imi a r bir ekilde ele tirmi
Dnme denilen bu kesimin 250 yl nce slamiyeti seti i ve gerek Trk olduklarn
sylemi , Karaka zade Mehmet R tnn ki isel nedenler ve buhran sonucu bu
tespitleri yapt n savunmu tur.
O dnemde yine Vatan gazetesi Dnmeli in ne oldu una dair baz yaz dizilerini yayna
sokmu ancak bu olay daha fazla alevlenmeden kapanm tr. Yeni kurulan devletin
Trklk vurgusu bu insanlarn Trk olmadklarna dair bir phenin kendilerine
ynelmesi ile ilgili rahatszlklarn aklamaktadr.
Bu dnemde ya anan bu toplumsal de i im yeni bir elit snf olu turmu tur. Bu yeni
e itimli elitin ierisinde zelllikle subaylar, memurlar, hukukular ve gazeteciler yeni
Trkiyenin olu turulmasnda ok nemli rol oynam lardr (Lewis, 1968, s: 455).
64
12
Dnmelere dair pek ok kaynakta bu isimler de ifre edilmekte ancak benim maksadm a t iin ben
bu isimlere girmiyorum.
65
Aslna baklrsa bu son dnemde geerli olan anlay dinden koptu u, modernli i ve
laikli i benimsedi i lde Dnme vatanda lar kapsayc bir milliyetilik
formlasyonu olmu tur. Laiklik ve milliyetilik Jntrk ideolojisinin 1913den beri en
temel ilkelerinden ikisi olmu lar ve daha nce bahsedildi i gibi 1930larda uygulamada
en ulara do ru srklenmi lerdir. Laiklik sadece dinin devlet i lerinden koparlmas
olarak de il, devletin dinle ilgili her eyin zerinde mutlak bir denetim kurmas olarak
yorumlanm ve milliyetilik de, yeni yaratlan Trklk efsaneleriyle adeta dinin
bo altt koltu a oturtulmu ve dinin yerini alm tr (Zrcher, 1993, s: 264).
Ancak Dnmelere ynelik tutumlar olumlu ynde devam etmez. 1929 ylndan sonra
devreye giren soya dayal milliyetilik anlay beraberinde aznlklara kar dozu daha
da artan bir d laycl ve kl da beraberinde getirir. Gayrimslimlerin Trke
konu malar, asimile olmalar ynnde istekler de giderek artar. Bu d laycl n doruk
noktas ise 1942deki Varlk Vergisi uygulamas ile ya anr (Bora, 2002, s: 914). te bu
uygulamada ilk kez Dnmeler de vergi kategorileri ierisinde D snfna konup
aznlklardan saylrlar ve onlara da ciddi vergiler tahakkuk ettirilir (Akar, 2000). En
yksek Varlk Vergisi de yine bu snf ierisinde yer alan Bezmen ailesine tahakkuk
ettirilir (Ortayl, 1998).
66
Bay A ve Bay Bde ailelerinin gemi inde bu dnemin nemine vurgu yapmakta ve bu
devletle ili kilerinde ayr tutulduklarna dair bir anektod olarak bu olaya referans
vermekteler. Bay A, bu olaylar silsilesini her ne kadar nnnn Atatrke kar
husumetinin bir sonucu olarak de erlendirse de sonuta bu dnemde cemaatlerine
ynelik bir ayrmcl n hissedildi inden bahsetmi tir. Ancak gr mecilerin yaptklar
beyanlarda Varlk Vergisi uygulamasnda Sabetayclar adna ya anan bu sknt d nda
vatanda lk ba lamnda ba ka bir sorun ya anmad gzlemlenebilir. Askeriye ile
ilintili konularda da baz alnganlklar sz konusudur ama bunlar da Sabetayclarn
vatanda lklarnn sorunlu oldu una dair somut kantlar iermemektedir. Bu durum,
bireylerin znel alglamalarnda byle bir sorunun varl na i aret ediyor ki bu da,
ya anan durumun vatanda lkla ilgili de il de daha ki isel olan kimlikle ilgili oldu unu
gstermektedir.
4.1.6. Ulusal Kimli ini Arayan Bir Ulusta rnek Vatanda Sabetayclar
13
Aleviler de bu nedenle rtk bir kimlikle ya amak ve laikli e sk skya ba l olmak durumunda
kalm lardr. Dini kimliklerini aka ya ayamam lardr. Bu konuya ileride de inilecektir.
67
Aslnda Kemalist milliyetili in etnik boyutu, sekler boyutu kar snda arasal bir
i leve sahip olmu tur. nk Kemalist milliyetili in znde bir medenile me iradesi
yatmakta ve bu iradenin temelini de dine kar laiklik anlay olu turmaktadr.
Milliyetilik ise bu srecin gereklerine gre ekillenmi tir (Yldz, 2001). Yani aslnda
Kemalist milliyetili in 1950ye kadar geirdi i evrede de alt motif kaytsz artsz
ve sorunsuz Batlla maktr. Nitekim Kado lunun da belirtti i gibi Trkiye
Cumhuriyeti yapt vatanda tanm ile vatanda l bir ykmllkler dizisi olarak
tanmlam , zel alana, aileye dini kurumlara mdahale eden bir tavr benimsemi tir
(Kado lu, 2002, s: 287) ve bu zel alan tanm da her hikayede de grd mz gibi
68
her ne kadar laikli in gvencesi olarak de erlendirilse de ayn zamanda derin devlet
olarak grld nden aralarnda bir mesafe oldu u da aktr.
Vatanda l ele ald m bir nceki blmde Trkiyede vatanda lk ve ulusal kimlik
kavramlarnn birbirinin iine geti ini birine aidiyetin di erine aidiyet ile e
tutuldu unu, vatanda l a giden yolun ulusal kimli e ait olmaktan geirildi ini
belirtmi tim. Dolaysyla da, uygulamalara bakld nda Trkiye Cumhuriyetinde
vatanda lk haklarndan fiili olarak faydalanabilmek iin ulusal kimli e ba l olmak bir
n art olarak belirmektedir. Ancak bu iki kavram birbirinden ok farkl ve ayr ele
alnmas gereken iki kavramdr. Kimlik sadece bireyler iin ve onlardan kaynakldr
(Balibar, 1995). Bireysel kimli in millete, devlete aidiyetle, yani vatanda lkla
kar trlmamas gerekir. Zaten daha sonra ele alaca mz gibi Trkiyede Sabetayclarn
durumu da bize vatanda lk ile kimli in ayr ele alnmas gereken konular oldu unu
gstermektedir.
Vatanda lk ve kimlik birbiriyle belli bir ili ki ierisinde olsa da birbirinden ayrlmas
gereken iki kavramdr (I n ve Wood, 1999, s:19). Vatanda lk kimlik ile
kar la trlnca daha ziyade stat belirten, yasal olana gnderme yapan, baz politik ve
sosyal haklar ve ykmllkleri yerine getirmekle ili kilendirilen bir tanmdr.
Kimlikte ise bu sz konusu de ildir. Ancak kimlik de yasal bir temeli olmamasna
ra men o u zaman hukuki bir takm tart malara neden olur ve gcn de byk
lde buradan alr.
71
Kimlik, a a dan yukarya geli en bireylerden ba layarak cemaate yaylan bir olgudur.
Bu nedenle kimlik genellikle kltrel bir olgu olarak ele alnr. Kimlik kar taraftakini
tanmaktan geen dolaysyla da ili kisel bir kavramdr. Al kanlklar, pratikler, kltr,
inanlar, de erler asndan birbirine benzeyen insanlarn kendilerini onlara
benzemeyen insanlara gre kurguladklar bir tanmdr. Dolaysyla kimlik,
ba kalarndan ayrlmay ierdi i kadar birbirine benzemeyi de ieren bir kavramdr.
Kimlik olu turmak, bu benzerli in ve ba kalaryla olan benzemezli in farkna varmay
ve bunu nemsemeyi gerektirir. Zaten birey, bu farkll nemsedi inde di erleriyle
olan benzerli ini yeniden retmek konusunda harekete gemektedir.
Kltrel kimlik ile ulusal kimlik ise birbiri ile kar an kavramlardr. Aslnda bunlardan
biri devlete gnderme yaparken di eri ulusa gnderme yapmaktadr. Yani bir tanesi
gerek di eri ise sanal olarak d nlebilir. Beklenenin tersine ulusa gnderme yapan
ulusal kimlik de il kltrel kimliktir. Ve devletin en nemli grevlerinden biri devlete
kltrel kimli ini vermek ve bunu gerek bir ulusal kimlik haline getirmektir. Oysa
kltrel kimlik bir tane de ildir ve genellenemez ama devletin abas da i te bu gere i
mmkn oldu unca gizlemek ve tekil bir ulusal kimlik ortaya karmaktr (Balibar,
1995).
Dolays ile Trkiye ba lamnda szn etti imiz kltrel ve dolaysyla ulusal kimlik
de Snni Trk kimliktir.
Kimlikle ilgili tespit ve tanmlamalar daha ok uzatabiliriz. Ama burada asl nemli
olan kimli in ncelikle ve zellikle bireysel bir mesele oldu udur. Ancak her ne kadar
bireysel de olsa ulusal kimlik mitini olu turmak adna Trkiye Cumhuriyetinin kurulu
srecinde ve sonraki yllarda tekil Trk kimli i olu turmak iin hummal bir faaliyete
giri ildi ini ve bu srete bu topraklar zerinde varolan kimliklerin yara ald n,
basklara maruz kald n, bazen gizlenmek zorunda kaldklarn biliyoruz. Sabetayclk
da bu ba lamda de erlendirilmesi gereken bir kimliktir.
Daha sonralar sosyal bilimciler bu kavramn daha kapsaml bir tanmn yapmaya
al rlar. Hutchinson ve Smithin editrl n yaptklar Ethnicity isimli kitapta
etnik grup tanmlamas u 6 ko ula uygunluk ile olu turur (Hutchinson ve Smith, 1996,
s: 6-7):
Barth da, antropolojide temel alnan etnik grup tanmlamasnda benzer bir yakla m
gdld nden sz eder. Ancak Barth bu tanmlamalarn bizi etnik grup konusunda
yanl alglamalara srkleyece ini d nmektedir. Ona gre bu tanmlama bizim etnik
gruplar arasndaki snrlarn korunmasn do al bir sre olarak alglamamza neden
olur. Bartha gre etnik gruplar daha sonra de inece imiz gibi subjektif tanmlamalar
ierir (Barth, 2001).
tart lmaz bir kimlik olarak ortaya kmaktadr. Etnisiteye zc yakla m benimseyen
sosyal bilimciler ve onlarn yolundan giden di erleri etnisiteyi insan do asnn bir
paras olarak yorumlar ve her insann iinde bir gruba ait olma igdsnn varl na
ve bunun do u tan itibaren sosyalizasyon mekanizmalaryla geli tirildi ine de inir ve
etnik kimli i mutlak olarak alglar.
Btn bu ele tiriler arasalclarn olaya nasl bakt n da ortaya koymaktadr. Arasalc
yakla m etnisiteye daha i levsel bir adan yakla r, insanlarn ekonomik ve politik
karlar gere i kimliklerinde de i iklikler yaptklarn, bir kimlikten di erine
getiklerini, insanlarn yine karlar gere i baz ortamlarda bir kimliklerini, di er
ortamlarda ba ka kimliklerini n plana kardklarn syler. Yani etnisiteye bu
yakla m, zclerin tersine, etnik kimli i bir veri olarak almayp, bireylerin karlar
gere i oynayabildikleri, zerinde etkin olabildikleri ak gan bir kimlik olarak
alglamaktadr. Onlar do u tan ve sosyalizasyon yoluyla belletilen kodlara ra men
bireyin akl ve kendi iradesiyle kendi do rularn bulabilece ine inanr.
Fredrik Barth bu yakla mn nclerinden biri olarak etnik gruplarn farkl evresel
faktrlerle kar la tklarnda farkl ya ama pratikleri, davran kalplar
geli tirebilece ini bylelikle farkl co rafyada ya ayan ama ayn etnik gruba mensup
insanlardan farklla abilece ini savunur (Barth, 2001). Bartha gre etnik gruplar sz
konusu oldu unda objektif farklla malardan ziyade toplumsal etkile imin belirledi i,
bireylerin kendi kimliklerini tanmlarken kullandklar farklla malar nemlidir. Yani
75
birey kendi objektif etnik grubundan ba msz olarak kendini ba ka bir etnik grubun
paras olarak tanmlyorsa buna kimse engel olamaz.
Andrews tarafndan kaleme alnan, Trkiyedeki Etnik Gruplar (1989) isimli kitapta
Trkiyedeki 47 farkl etnik gruptan bahsedilmekle birlikte Sabetayclara ya da
Selaniklilere de inilmedi ini daha nce de belirtmi tik. Oysa ayn kitapta 1876 ylnda
Ruslar tarafndan Karsa yerle tirilmi ve 1965de saylar sadece 20 ki i olarak
belirlenen Almanlar bile bir etnik grup olarak yer almaktadr. Saylar binlerle ifade
edilen Sabetayclarn bu tanmlama ierisinde kendilerine yer bulmamalar dikkat
ekicidir.
Oysa, Sabetayc kimli i, bugne kadar bu konuda yazlm gerek speklatif gerekse bir
ara trmaya dayanan tm metinler incelendi inde, yukarda sayd mz alt ko ul ile
76
Barthn ne srd gibi etnik gruplar arasndaki ba mllk, ya anan sosyal sistemin
yapsyla ilgilidir. Farkl etnik gruplar barndran sosyal yaplarda, bu yap elverdi i
lde etnik grup yeleri arasnda bir toplumsal olu um ya anr ya da etnik kimliklere
hibir referans sz konusu olmaz (Barth, 2001). Yukarda da detayl bir ekilde
de indi imiz gibi Trkiye Cumhuriyeti ortaya kard sosyal sistem gere i etnik
gruplara referans minimal dzeye indirmi tir. Bu nedenle gerek nesnel gerekse znel
de erlendirmeler sz konusu oldu unda bir Sabetayc etnik kimli inden sz edilebilse
bile bunun toplumsal hayatta grnr bir ekilde ya anmas ve dillendirilmesi dini ve
toplumsal gerekeler nedeniyle mmkn olmam tr.
Bartha gre benzeri durumlar pek ok tarihsel olu umda kendini tekrar etmi tir.
Yine Bartha gre ok etnili toplumsal sistemlerde etnik grup yelerinin birbirlerinden
farkl sektrlerde al arak hayatlarn idame ettirmeleri sz konusu oldu undan
bunlarn kendi aralarnda srekli ileti im ve etkile ime girme zorunluluklar ortadan
kalkar. Byle durumlarda aznlk gruplar o unluk toplumuyla girdikleri ili kilerde
77
Etnisiteye znelci ya da nesnelci adan ele almak tart labilir olsa da konu kimlik
kavramna gelince bu tart masz bir ekilde znel yakla mla ele alnmas gereken bir
kavramdr. Hatta biraz daha ileri gidip, kimli in etnisite kavramnn znelci hali
oldu unu dahi savunulabilir. Etnik kkenin bir takm verilere, olgulara, yukarda
sayd mz ko ullara gre belirlenip belirlenmedi ini d nebiliriz ama kimlik mutlaka
znel bir meseledir. nsan etnik kkeni ne olursa olsun kendini kimlik olarak ondan
ba msz ekilde de erlendirebilir. Yani etnistenin ak kanl n kabul etmesek bile
kimli in ele avuca gelmez halini, tamamen algsal bir olgu oldu unu teslim etmek
zorunda kalmaktayz.
kendini Yahudi olarak tanmlamaya ba lar. Ilgaz Zorlunun bu farkl ortadan kaldrmak
iin harcad aba devletin ve kurumlarn buna bireyler kadar esnek bakamadklarnn
ve konuyu ne kadar zc bir adan ele aldklarnn ak bir gstergesidir.
Herkesin bir kimli i oldu u gere i ancak son yllarda kabul grmeye, gemi te ulus
devletlerin basksyla adeta tabu olarak nitelenen kimlik meselesi aka konu ulur
olmaya ve daha yo un bir ekilde gndemimize girmeye ba lam tr. Ilgaz Zorluyu da
bu konuda aba harcamaya iten aslnda son yllarda ya anan ve kimlik meselesinin daha
fazla sahiplenilir ve konu ulur olmasna ynelik geli en trendlerdir. Artk insanlar
yllardr bastrmak zorunda kaldklar kimliklerine daha fazla sahip kmakta ve bunu
daha yksek sesle ifade etmektedirler. Ilgaz Zorlu d ndaki Sabetayclar ise buna bir
istisna olu turmaktadrlar.
Nitekim Trkiyede ve dnyada son 30 ylda Barthn 1969 ylnda yapt bu analizi
do rular etnik hareketlilik ya anm tr.
Trkiye, her eye ra men bu konunun gndeme gelmesini uzun yllar bastrmaya al an
lkelerden biridir. Trkiyede Trklerden ba ka kimlikler oldu unu, bu kimliklerin
sahipleri d ndakiler 20. yzyln son 30 ylnda farketmeye ba lam lardr. Kabul
79
etmek gerekir gibi bugn 40l ya larnda olanlarn ilk ve ortaokul yllar, Misak- Milli
snrlar ierisinde ya ayan herkesi Trk zannederek gemi tir. Bruinessenin de
belittti i gibi Krt szc nn kendisi bile uzun yllar boyunca adeta bir tabu olmu
ve resmi a zlardan duyulmam tr (Bruinessen, 1995).
Ge de olsa, btn bu Trklk muhayyelesinin bir kurgu, bir yanlsama oldu unu,
evremizde kimlikten ok bir ey olmad n, insanlarn mecbur olduklar iin o u kez
kendilerini Trk diye tanmlamak zorunda kaldklarn, Trkiye Cumhuriyeti vatanda
olmakla Trk olmann ayn eyler olmad n rendik, nk ulusal kimlik tekil bir
vatanda lk ve kltrel kimlik hayali zerine in a edilmi ti. Zaman iersinden
ya ananlar bize insanlarn vatanda olmakla yetinmediklerini onlarn kimliklerini, etnik
kkenlerini de yksek sesle sylemek, kendi dillerini serbeste konu mak, renmek ve
kimliklerini ya amak istediklerini retti. Ve ne yazk ki bu lkede biz tm bunlar
renene kadar sadece tekini de il aslnda birey kavramn inkar ettik (Neyzi,
2002).
Yukarda da de indi imiz gibi Sabetayclk aslnda baz ynleriyle asimile olmu , baz
ynleriyle ise adeta topluma mal olmu bir kimlik grnm sergilemektedir. Kimli in
dini gndermeleri onu hasr alt etmeyi, ona dair her trl referans reddetmeyi ya da
gizlemeyi gerektirmi tir. Ama bu onun bireysel bir kimlik oldu u gere ini de i tirmez.
Bir kkene ya da bir co rafyaya gnderme yapan Selaniklilik terimi onun rtk bir
ekilde bir kimlik olarak telaffuz edilmesine imkan tanm tr. Bu haliyle sanki
Kayserililik, Tarbzonluluk gibi normal ve kabul edilir bir platforma ekilmi , adeta
me rula trlm tr.
Yapt mz gr meler bize aslnda halen byle bir kimli in varoldu unu gstermi tir.
Bu ki ilerin byle bir al maya katlmaya ikna edilmeleri bile kendilerinin
ara trlmaya de ecek bir konu ya da kimlik olu turduklarn d nmelerindendir.
80
Grnen o ki Selanikliler Bay Ann szn etti i ve halen ocuklarnn zaman zaman
gitti i lokal d nda bu kimli e sahip kacak bir faaliyette bulunmamaktadrlar, bu
kimli i benimsememekte ve gelecek ku aklara aktarmamaktadrlar.
Dolaysyla bir kimlik hatta bir etnik kken oldu u asla yadsnamayacak bu olgunun
kendi mensuplar tarafndan bile bu ekilde adlandrlmasndan duyulan rahatszlk
bunun ne kadar sorunlu bir kimlik oldu unun ak bir gstergesidir. Ancak, Sabetayc
kimli i Trkiyedeki sorunlu birok kimlikten sadece bir tanesidir. Yukarda
gayrimslimlerin durumuna de inmi tik. Burada da Trkiyedeki di er iki nemli
kimlik meselesine ksaca bakmaka fayda var.
Trkiyede bir ba ka kimlik sorunu Snni Trk kimli ini ne karan Cumhuriyetin
Alevilerinin durumudur. Aslnda Alevilerin durumu bir adan Sabetayclara benzer bir
durumdur. Aleviler uzun yllar boyunca kendilerini slamiyet ve Arap etkisinden
koruyarak slamiyet ncesinin Trk geleneklerini muhafaza etmi lerdir. Bu nedenle
Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllarnda Trkl n gerek, bozulmam , z temsilcileri
olarak kabul grm lerdir. eriat ve hilafeti kaldran Kemalist dzenin aydnlar
tarafndan Trk milletininin otantik temsilcileri olarak benimsenmi ve Osmanl
Dneminde yoksun kaldklar merkeze do ru a rlm lardr. Ama buna bir art
konmu tur. O da laik olmalar ve dini tre ve geleneklerini uluorta ya amamalardr.
Yani Alevilik, z Trklk olarak alglanp homojen Trklk kurgusuna dahil edilirken,
tpk Sabetayclarda oldu u gibi dini pratikleri bunun d nda braklm tr. Aleviler ne
denli me rula rlarsa me rula snlar i te bu sebeple her zaman biraz marjinal olarak
kalmak durumunda kalm lardr. Nitekim daha sonraki yllarda, gerek Turancl n ve
82
Gnmzde dahi Alevilerin tam bir inan zgrl ne sahip olduklar sylenemez.
Halen, bu topraklarda insanlarn g slerini gere gere Ben Aleviyim demeleri gtr.
Tpk Sabetayclar gibi baz komplo teorilerinde phe znesi olarak alglanmaktan
kurtulamazlar.
Grld gibi kimlik olgusu Trkiyede hep sorunlarla birlikte anlr olmu tur. Ancak
ya anan tm sorunlara ra men etnik kimlik sahipleri devletin basklar kar snda sineye
ekilmek yle dursun tam aksine kltrel kimliklerine ve haklarna sahip kmak adna
srekli sava m vermi lerdir. Sabetayclar bu iki ana etnik kimlikle kar la trld nda,
hi yoklarm gibi davranmay tercih etmi lerdir. Bunun nedenlerine a a da
de inece iz.
Grlyor ki, Trkiye Cumhuriyeti ulusal kimlik ile vatanda l ne kadar bir btn
olarak alglamaya al tysa da Trkiyede bulunan kltrel kimlikler ulusal kimlik
ierisinde ba aryla eritilemedi i iin ve sadece hakim olan Snni Trk kimlik resmi
ulusal kimlik olarak kabul grd iin di er tm kimlikler bastrlm lar, ezilmi ler,
yok saylm lardr. Bu kimliklerden biri de Sabetayclktr. Ancak di er aznlk
kimliklerinin aksine onlar, Trk devletine ait olmakla ilgili byk sorunlar
ya amam lardr. Onlar dinlerinden taviz vermeyi kabul etmi ler, toplumsal katmanlar
arasnda ykselmek, ya da ykseklerdeki konumlarn korumak adna kimliklerini geri
ekmeyi semi lerdir. Trkiye Cumhuriyetine Sabetayc, Dnme ve hatta mbadil
kimli i ile dahil olan bu grup kendi kimlik sorununu gndeme getirmeden ya ayarak
devlete sorunsuz dahil olmay tercih etmi tir.
Sabetayclar sz konusu oldu unda somut olarak bir kimlik hatta bir etnisite sz
konusuyken onlar bunu unuttuklar ve stn rtmeyi tercih ettikleri iin byle bir
83
Selanikte hem Rumlar hem de Mslmanlar tarafndan kabul grmeyen kendi ilerine
kapal bir topluluk olarak ya arken ve bu ortama uyum sa lamay e itime verdikleri
nemle byk lde ba arm ken, mbadil olmak zorunda kalm lar ve yeniden
geldikleri topraklarda d lanma sorunuyla kar la m lardr (Gkat, 2003). Yukardaki
blmlerde Karaka zade R t olayndan ve daha mbadele ba lamadan onlara kar
geli en olumsuz kamuoyundan sz etmi tik. ki kere st ste ya amak zorunda
kaldklar bu entegrasyon sorununun onlar bu kimli e sahip kma konusunda
yreklendirmedi i kolayca tahmin edilebilir.
Sabetayclarn kimliklerinin bir zelli i de dinsel kkenli bir kimlik olmasdr. Bu din
de yine kendi kurallar gere i gizli ya anmas gereken mistik bir tarikat niteli indedir.
Dolaysyla tm di er mistik tarikatlar gibi belli bir ketumiyet gelene i iermekte ve
dinin toplumsal olarak ya anmasn kstlamaktadr. Sabetaycl n do asndaki bu
gizem de kimli in aka ya anmasna byk bir engel getirmektedir. Yapt mz
gr melerde Bay A ve Bay Bnin bu konularda konu malarnn dine ba l olanlarca
ho kar lanmayaca n belirtmeleri, dinin bu konudaki kat tutumunu aka ortaya
koymu tur.
84
zel olarak e itilmek zere seilmi baz ocuklar d nda dini bilgi sadece cemaat
iinden evlenenlere aklanmakta bu da giderek daha zorla t iin bu bilginin
yaylmas ve dolaysyla kimli in yeniden retilmesi de giderek daha zorla maktadr.
Sonuta kar mza gayri me ru bir kimli e sahip oldu u iin kimliksiz ya amay seen
ama haiz oldu u di er zellikleriyle de rnek bir me ru vatanda portresi km tr.
85
6. Sonu
Yine bu nedenle brokraside kolaylkla kendilerine yer bulmu lar ve hatta d lanan
di er alt kimlikler tarafndan siyasi bir elit olu turmakla sulanacak kadar gzde bir
konuma sahip olmu lardr. Bay A tarafndan da dile getirilen Selaniklilere zg
kibirin altnda da bu Cumhuriyetin ehirli eliti olma zelli i ve kendini Snni Trk
kimli inin modeli olarak grme e ilimi aranabilir. Dolays ile Dnmeler ya da
Selanikliler aslnda Trkiye Cumhuriyetini in a eden Makedon kkenli alt kltrn bir
paras olarak de erlendirilebilir ve vatanda lkla bu lde sorunsuz
eklemlenmelerinin kkenleri de burada aranabilir.
Karaka larn dinle zel bir ba bulunmayan bir blm, Yakubiler ve Kapanclar ise
genellikle asimile olmay tercih etmi lerdir. Asimile olmay tercih eden grubun
kendilerini Trabzonlular ya da Kayserililerden farkl grmeme abas ve olay bu
ekilde formle etme konusundaki hevesi ise bunun aslnda hi de o kadar basit
olmad nn i aretlerini iermektedir. Bugn hemen hemen Trkiyenin her ilinin
stanbuldaki dayan ma derneklerinin aktif ve gururlu yeleri bulunuyorken
Selanikliler (sadece Karaka lar) bunu neredeyse bir yeralt rgt gizlili inde
gerekle tirebilmektedirler. o u bunu bile yapmaktan ekinmektedir. Karaka lar
d ndaki cemaatler ise tamamen asimile olmu ve endogamiyi devam ettiremedi i anda
yok olan bir topluluk olmalar nedeniyle gemi le ba larn srdrememi lerdir.
87
Burada anla lmas gereken temel konu kimli in erozyona u ramasnn gnll m
yoksa zorunlu mu gerekle ti idir. Bir ba ka deyi le, Selanikliler kimliklerini ya ama
ya da srdrme konusunda isteksizler midir yoksa bu kimli i unutmaya ve yadsmaya
kendilerini zorunlu mu hissetmektedirler?
Benim yapt m gr melerden ald m izlenim her iki seene in de bu sonuta etkili
oldu u ynnde olmu tur. Ilgaz Zorlunun zel durumu haricinde, yukarda hikayesi
yer alan iki ki i ve hikayesine yer veremedi im nc ahs hem bu kimli i ta maya
dair bir rahatszlk duymakta hem de bunu devam ettirmenin ok gerekli olmad n
d nmektedirler. Her birinin byle d nmek iin kendine zel gerekeleri
bulunmaktadr.
iyice kld iin giderek daha da zorla m tr. Ayrca kendi ocuklar zerinde
evlilik konusunda bir bask uygulamak ya am gr lerinin d nda yer almaktadr.
Kltrel olarak kimliklerini ya amak konusuna gelince bu konuda ok byk bir istek
belirtmeseler de belli pratikleri uygulamaya devam etmekte ve ocuklarna da szsz bir
ekilde baz gelenekleri aktarmaktadrlar.
Sabetayclar kabul grmeyen bir kimli e sahip olduklar halde ulusal kimli e bir arketip
olu turduklar iin bu zellikleriyle halen rnek ve me ru bir vatanda portresi
izmektedirler. Bu nedenle Cumhuriyetin dnnde ya da bugnnde ne ma dur ne de
ma dun olduklarn sylemek gtr.
Referanslar
Ahmad, F (1994) Modernle en Trkiyenin Olu umu. ev: Y. Alogan, stanbul: Sarmal
Yaynlar
Back, G. (2003) Devlet ve Birey A nrken Kamusal Alan D nmek. Sivil Toplum
(1) 2, s: 25-29.
Bali, R. (1999) Bir Trkle tirme Serveni (1823-1945), stanbul: leti im Yaynlar.
Bali, R. (2002) Anlarda ve Syle ilerde Sabetayclar, Tarih ve Toplum, Cilt 38, Say
223: 26-36
Balibar, E. (1995) Culture and Identity (Working Notes). The Identity in Question
iinde, haz. John Rajchman, New York: Routledge, s: 173-196.
Barth, F (2001) Etnik Gruplar ve Snrlar, ev: A. Kaya , S. Grkan, stanbul: Ba lam
Yaynlar
Dervi , H. (1986) Sabetay Sevi Olay ve Dnmeler. Tarih ve Toplum, 30: 9-14.
Dndar, F. (2002) "Milli Ezber: Saf Trk- Kar k teki", Modern Trkiyede Siyasi
D nce Cilt 4: Milliyetilik iinde, haz. Tanl Bora, Istanbul: leti im Yaynlar, s:
893-900.
Ersanl Behar, B. (1996) ktidar ve Tarih: Trkiyede Resmi Tarih Tezinin Olu umu, c.
1992, stanbul: Afa Yaynclk.
Deringil, S. (1998) The Well Protected Domains: Ideology and Legitimation of Power
in the Ottoman Empire 1876-1909. London: Tauris.
Freely, J.(2001) Kayp Mesih: Sabetay Sevinin zini Srerken. ev. A.T. Teke.
stanbul: Remzi Kitabevi.
Halevi, S. (1997) Kabbalah, Tradition of Hidden Knowledge. New York, N.Y.: Thames
and Hudson.
92
Isin, E.F. ve Wood, P.K. (1999) Citizenship and identity. London: Thousand Oaks,
Calif.: Sage.
Kado lu, A. (1998) The Paradox of Turkish Nationalism and the Construction of
Official Identity. Turkey Identity and Politics iinde, haz. Sylvia Kedourie, London:
Frank Cass., 177-193.
Kado lu, A. (2001) Sunu . Ne Mutlu Trkm Diyebilene : Trk Ulusal Kimli inin
Etno-Sekler Snrlar (1919-1938) iinde, yaz: A. Yldz. stanbul : leti im Yaynlar.
Kedourie, E. (1971) Young Turks Freemasons and Jews. Middle Eastern Studies, 7,
1.
Kohn, H. (1971) Nationalism, its Meaning and History. Princeton, N.J.: Van Nostrand.
93
Kushner, D. (1977) The Rise of Turkish Nationalism 1876-1908, London; Totowa, NJ:
Cass
Nassi, G. (1990) Sabetayclk ve Osmanl Mistik Gelene i. Tarih ve Toplum, 75: 16-
18.
Neyzi, L. (2001) "Memory and dentity" Modernity and Multiculturalism iinde, s: 193-
198, Helsinki Yurtta lar Derne i Dizisi, stanbul: leti im Yaynlar.
Ortayl, . (1998) Ottoman Modernisation and Sabetaism. Alevi Identity iinde, haz.
T.Olsson vd., stanbul: sve Ara trma Enstits, 97-104.
Rex, J. (1996) Ethnic Minorities in the Modern Nation State. London: MacMillan Press.
Scholem G. (1973) Sabbatai Sevi The Mystical Messiah. New Jersey: Princeton
University Press.
Scpflin, G. (2000) Nations Identity, Power. The New Politics of Europe. London:
Hurst and Company.
Smith, A. (1999) Myths and Memories of the Nation. Oxford: Oxford University Press.
Smith, A. (2000) The Nation in History: Historical debates about Ethnicity and
Nationalism, Cambridge: Polity Press
Toprak, Z. (1995) Milli ktisat Milli Burjuvazi. stanbul: Tarih Vakf Yaynlar.
Yldz, A. (2001) Ne Mutlu Trkm Diyebilene : Trk Ulusal Kimli inin Etno-Sekler
Snrlar (1919-1938). stanbul : leti im yaynlar.