Halil Inalcik 030316 PDF

Her Yl Bir Byk Trk Bilgi lenleri
2 / PROF. DR. HALL NALCIK
Editrler:
Yusuf Ouzolu
Seluk Krl
Yardmc Editrler:
smail Yaayanlar
Gzde Krl
Her Yl Bir Byk Trk Bilgi lenleri
2 / Prof. Dr. Halil nalck
(2-3.10.2015)
Trk Ocaklar Bursa ubesi Yaynlar: 6

Bilgi lenleri Serisi: 3
ISBN: 978-975-7739-94-4
Editrler: Yusuf Ouzolu, Seluk Krl
Yardmc Editrler: smail Yaayanlar, Gzde Krl
Kapak Tasarm, Sayfa Dzeni: Gzde Krl
Trk Ocaklar Dernei Bursa ubesi, MART 2016
Baskya Hazrlk : Ercment KARTAL / erc.kartal@gmail.com
Bask: F. zsan Matbaaclk San. ve Tic. Ltd. ti.
evler Mh. Tanay Cad. No: 13 Nilfer/Bursa
NDEKLER
NSZ
BYOGRAFSNE SIMAYAN BR BLM ADAMI: HALL NALCIK

Mehmet KALPAKLI ...................................................................................................................1
HALL NALCIKIN ESERNDE OSMANLI DEVLETNN KURULUU MESELES

Mehmet Z ...............................................................................................................................44
HALL NALCIKIN OSMANLI KURULU DNEM

ARATIRMALARI VE TARH YNTEM
Yusuf OUZOLU ..................................................................................................................50
ANNALES EKOL VE HERMENTK AIDAN

PROF. DR. HALL NALCIKIN TARHL
Cafer FT.............................................................................................................................71
KUZEY KARADENZ SAHLLERNDE JULIEN BORDIER LE KIRIMDA, EVLYA

ELEB LE AZAKTA PROF. DR. HALL NALCIKIN ZNDE
Jean-Louis BACQU-GRAMMONT.......................................................................................78
ALA POURSUTE DE PROF. DR. NALCIK AU BORD NORD DE LA MER NOR:

EN CRME AVEC JULIEN BORDIER, EN AZOV AVEC EVLYA ELEB
Jean-Louis BACQU-GRAMMONT.......................................................................................80
PROF. DR. HALL NALCIK VE OSMANLI TEKLAT TARH

Mehmet PRL .......................................................................................................................82
KLASK DNEM OSMANLI SYAS TARH VE HALL NALCIK

Feridun M. EMECEN ...............................................................................................................88
TURSUN BEYN TRH- EBL-FETHI (1444-1488) VE FATH SULTAN MEHMET

DNEMNE DAR TESPTLER
Kenan NAN .............................................................................................................................99
SADECE DEFTER- SANCAK-I ARVAND YAYINLAMI OLSAYDI BLE. . .

Amy SINGER ......................................................................................................................... 110
IF HALIL INALCIK HAD MERELY PUBLISHED THE DEFTER-I SANCAK-I ARVANID. .

Amy SINGER.......................................................................................................................... 116
FETH SONRASI GALATA VE BURADAK TALYAN VARLII

Nevin ZKAN ........................................................................................................................122
TARHLERN KUTBU, AKDENZ, PLUS ULTRA
GE ORTA A VE YEN ADA AKDENZ
zlem KUMRULAR...............................................................................................................136
PROF. DR. HALL NALCIKIN TARH FELSEFES

Mustafa ZTRK...................................................................................................................145
TARHSEL SOSYOLOJ PERSPEKTFNDE HALL NALCIK

Ali Yaar SARIBAY.................................................................................................................153
OSMANLI DENZCLNN MESELELER VE HALL NALCIK

dris BOSTAN ........................................................................................................................158
HALL NALCIKIN KIRIM TARH VE OSMANLI KUZEY SYASET

ARATIRMALARINA KATKILARI
Ycel ZTRK.......................................................................................................................164
HALL NALCIKIN TANZMAT VE BULGAR MESELES BALIKLI

DOKTORA TEZNN DEERLENDRLMES
Ali AKYILDIZ ........................................................................................................................188
YRMNC YZYILIN EN BYK OSMANLI MPARATORLUU

TARHSNN AKLI VE ANLAYII: PROFESR HALL NALCIK
Rhoads MURPHEY ................................................................................................................195
THE MIND AND MENTALITY OF THE TWENTIETH CENTURYS PREMIER

HISTORIAN OF THE OTTOMAN EMPIRE: PROFESSOR HALIL INALCIK
Rhoads MURPHEY ................................................................................................................202
TELEVZYON BELGESELCLMZDE HALL NALCIK LE 22 YIL

Nee SARISOY KARATAY....................................................................................................209
OSMANLI-TRK EDEBYATINI YENDEN ANLAMAK YA DA TALARI YERNE

OTURTMAK: HALL NALCIKIN HAS-BAEDE AY U TARAB NEDMLER
RLER MUTRBLER KTABI ZERNE
Nuran TEZCAN ......................................................................................................................225
OSMANLI FT-HNE SSTEM VE HALL NALCIK

Tayfun ULA...........................................................................................................................241
PROF. DR. HALL NALCIKIN SOSYAL VE KTSAD TARH HAKKINDA GRLER

Ycel ZKAYA.......................................................................................................................254
NSZ
Bu kitap byk bir abideye kk bir selamdr.

Bu selam vermek bana nasip olduu iin ok mutluyum.
Prof. Dr. Seluk Krl

Trk Ocaklar Dernei Bursa ubesi Bakan
Uluda niversitesi retim yesi
Her Yl Bir Byk Trk Bilgi lenleri / 2. Prof. Dr. Halil nalck
BYOGRAFSNE SIMAYAN
BR BLM ADAMI: HALL NALCIK
Mehmet KALPAKLI*
Halil nalck, yaz gnlerinin bitip mevsimin sonbahara evrildii bir Eyll
gnnde stanbul-Kzltoprakta dodu. Babas Krmdan gen bir ailenin ferdi
Osman Nuri Bey, annesi Aye Bahriye Hanmdr. Ailenin Ankaraya tanmas ile ilk
eitimini 1923-1930 yllar arasnda Ankara Gazi Mektebinde ald. Orta renimine
Sivas Muallim Mektebinde balamt. Ertesi yl Ankaraya dnd ve eitimini Gazi
Muallim Mektebinde tamamlad. Bir gn, corafya dersinde snflarn Gazi Mustafa
Kemal Atatrkn ziyaret edip en n srada oturan kk Halile nndeki haritayla
ilgili sorular sormasn, her zaman gz yalar iinde anlatmaktadr. Mezuniyetin-
den sonra, Sadri Maksudinin tavsiyesiyle dnemin en sekin okulu olan Balkesir
Muallim Mektebine girdi. Bu okul, pek ou yurt dnda tahsil grm deerli
retmenlere sahip bir bilim yuvas, adeta bir akademi idi. Nitekim, hocalarn pek
ou daha sonra alacak niversitelere hoca olarak atanmlardr. Balkesirdeki
hocalar arasnda Abdlbaki Glpnarl da vard. lk genlik yllarn Balkesirde
geirdi. 15 Eyll 1935te mezun oldu. Yine Sadri Maksudinin yreklendirmesi ve
tavsiyesiyle Dil ve Tarih, Corafya Fakltesine girmeye karar verdi. Snavlar birin-
cilikle kazand. DTCF, Atatrkn direktifleriyle kurulmutu. Bnyesinde yerli ve
yabanc (bata Hitler zulmnden kaanlar olmak zere) ok deerli bilim insanlarn
barndran esiz bir bilim yuvasyd. Tarih Blmn 1940 ylnda tamamlad. Fuad
Kprl, M. Gker, Yusuf Hikmet, Herbert Louis, Bekir S. Baykal gibi hocalardan
dersler almt. Kprlnn tavsiyesi ile 30 Nisan 1940ta mezun olduu DTCFnin
Yeni a Krssne asistan (ilmi yardmc) olarak atand. Faik Reit Unatn
yol gstermesiyle Saray Arivinde bulunan Abdlhamid iin derlenmi Bulgar
meselesine dair 10 ciltlik malzemeyi deerlendiren bir tezle Doktor nvann ald.
Yl: 1942 idi. Tanzimat ve Bulgar Meselesi balkl bu tez aslnda Trkiyedeki ilk
ciddi sosyal-ekonomik tarih yaklamna sahip bilimsel almadr. Halil nalck, bu
teziyle 19. yzyl Balkanlarndaki kitlesel isyanlarn gerek sebebinin eski Osmanl
sisteminden kalan aalk rejimi ile yerli Hristiyan kylnn topraklara sahip olma
mcadelesi olduunu kantlyordu.
Bir yl sonra 15 Aralk 1943te Viyanadan Byk Ricate Osmanl mparator-
luu ve Krm Hanl balkl teziyle Doent oldu. Hemen akabinde askere gitti.
O yllar II. Dnya Savann en karanlk gnleriydi. Alman ordular Bat Trakyay
igal etmilerdi. Neyse ki, Trkiye bu savaa dahil olmad. Halil nalck iki yl
sonra 1946 ylnn balarnda terhis oldu. Askerlik hizmeti ncesinde DTCF Arapa
Blmnde okuyan evkiye Il ile nianlanmt. Bir sre sonra evlendiler. 1948
ylnda kzlar Gnhan dodu.
* Bilkent niversitesi Tarih Blm
1
1949 ylnda ihtisas iin ngiltereye gitti. Londrada bir buuk yl kald. Bata
School of Oriental and African Studies (SOAS), British Museum ve British Library
ve Public Record Office olmak zere eitli kurumlarda bilimsel almalar yapt.
Paul Wittek, Bernard Lewis, V. Menage gibi alimlerle alt. Avrupa tarihi zerine
aratrmalar yapt. O yllarda Fernand Braudelin Akdeniz kitab yaynlanmt.
Byk yank uyandran bu almay okuyan Halil nalck, Braudelin yaklamn
ok beenmi ve Annales Okulunun tarih yaklamn benimsemitir. Trkiyeye
dnnde Belletende bu konuda bir makale yazp Annales Okulunu Trk akade-
misine tantmtr. Nitekim, mer Ltf Barkan ve Halil nalck bu tarih ekoln
Trkiyeye tayan bilimadamlar olmutur.
Londradan dnnde Bursa eriyye Sicilleri zerine almaya balad.
Genelde siciller zelde Bursa eriyye Sicillerinin nemini belirten bir makale
yazarak tarihileri bu ynde almaya tevik etmiti. (15. Asr Trkiye ktisadi ve
ctimai Tarih Kaynaklar, . ktisat Fakltesi Mecmuas, 15, 1953-54, sf. 51-67)
Bursa sicilleri bulunduklar uygunsuz ortamdan Halil nalckn giriimleri sayesinde
kurtuldu. nce Topkap Sarayndaki atlyede restore edilen bu 280 kadar defter
Bursada uygun artlarda (o zaman Arkeoloji Mzesinde, imdi tm siciller gibi
Milli Ktphanede) aratrmaclarn istifadesine sunuldu. Sosyal tarihin ve idari
hayatn kayna olarak kad sicillerinin nemini her zaman vurgulayan Halil nalck,
bu konuda pek ok r ac yayn yapt.
1952 ylnda Viyana Bozgunu Yllarnda Osmanl ve Krm Hanl teziyle
profesrle ykseltildi. 1953-54 retim ylnda Amerikada Columbia niversi-
tesinde misafir Profesr olarak bulundu. Orada Osmanl tarihi zerine dersler verdi.
1954 ylnda Trk Tarih Kurumu tarafndan Fatih Devri zerine Tetkikler ve
Vesikalar ve Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid kitaplar yaymla-
nnca tm dnyada n yapt. Fethin 500. ylna rastlayan Fatih zerine kitab 500.
yln belki de en byk kazanmyd.
1956 ylnda kazand bir bursla aratrmalar yapmak zere Harvard niversi-
tesine gitti. Bu bursu Amerikan tarihini renmek ve lkemizde retmek zerine
almt. Bir yl sonra yurda dndnde DTCF yannda Siyasal Bilgiler Fakltesinde
de Osmanl, Avrupa ve Amerika tarihi zerine dersler vermeye balad.
Prof. Halil nalck, DTCFden emeklilie dek youn bir ekilde yaynlar yapt,
ulusal ve uluslararas pek ok bilimsel kongre ve sempozyumlara katld ve Osmanl
tarihinin pek ok deiik cephesi zerine yepyeni bak alar ve yaklamlar neren
tebliler sundu. Prof. nalckn 1972 ylndaki ilk emekliliine kadar yapt al-
malar ona dnya apnda saygn bir tarihi unvan kazandrd. Yurtdndaki pek ok
niversite ve bilimsel kurulu tarafndan alma, seminer ve konferans iin davet
edildi. (srail, Mnih, Kbrs, Beyrut, Hollanda, New York, Princeton, Pennsylva-
nia, Bibliotheque Nationale-Paris, Sofya, Harvard, vd.) Gneydou Aratrmalar
Enstits, Trk Kltrn Aratrma Enstits gibi nemli kurumlarn ve Archivum
Ottomanicum gibi saygn dergilerin kuruluunda aktif rol stendi. Uluslararas
Gneydou Avrupa Aratrmalar Kurumu (AIESEE) ve Royal Historical Society
tarafndan ye seildi.
2
Prof. Halil nalck, DTCFden emekliliinin hemen akabinde ve ayn yl iinde

ald bir davetle Chicago niversitesine gitti. Ertesi yl nl The Ottoman Empire:
the Classical Age, 1300-1600 kitab ngilterede yaynland. Gnmzde de sahip
olduu nemi koruyan bu deerli alma on kadar dile evrilmitir. Halen dnya-
nn pek ok niversitesinde Osmanl ve Ortadou tarihi iin temel eser niteliinde
okutulmaktadr.
Prof. nalckn Chicago yllar da DTCF yllar gibi ok verimli geti. Gnmz-
de dnyann pek ok niversitesinde Osmanl tarihi okutmakta olan bilim insanlarn
yetitirdi. Pek ok kongreye katld, dnyann en saygn niversitelerinde konferans
ve seminerler verdi. Journal of Ottoman Studiesin (Osmanl Aratrmalar Dergisi)
kuruluunda bulundu. UNESCOnun The History of Scientific and Cultural Deve-
lopment of Mankind serisinin 5. cildinin editrln stlendi. American Academy
of Arts and Sciences yeliine seildi. Washingtonda Institute of Turkish Studiesin
kuruluunda bulundu ve ynetim kurulu yesi oldu. Halen geleneini koruyan Inter-
national Association for Ottoman Social and Economic Historyi (IOSEH) kurdu.
IOSEHin ilk toplants 1977 ylnda Hacettepe niversitesinde son toplants 2013
ylnda spanyada Alcala niversitesinde yaplmtr.
Prof. nalck, Chicago niversitesinden 1986 ylnda resmen emekli oldu ve
Emeritus Professor unvanyla hizmetine devam etti. 1989 ylnda sevgili ei
evkiye nalck kaybetti. Trkiyeye dnecei 1993 ylna dek Chicago niversi-
tesindeki emeklilik sonras grevi yannda, Harvard ve Princeton niversitelerinde
Misafir Profesr olarak dersler verdi.
1992 ylnda Bilkent niversitesinin kurucusu ve Mtevelli Heyeti Bakan Prof.
hsan Doramac ve dnemin rektr Prof. Ali Doramacnn davetiyle, tamam
burslu rencilere master ve doktora eitimi vermek ve sahip olduu geni tarih
vizyonuyla yeni nesil tarihiler yetitirmek zere Bilkent niversitesine geldi.
Tarih Blmn sosyal ve ekonomik tarihi merkeze alan, modern tarih yaklamlar
yannda, bata ariv olmak zere tarihin ana malzemelerini de yetkin bir ekilde
deerlendirebilecek, en az iki- dil bilen gen kuak tarihilerini yetitirdi ve
yetitirmeye devam etmektedir. Bugn, Bilkent Tarih Blmnde eitim alm ve
dnyann pek ok saygn niversitesinde hocalk yapan bir ok Halil nalck rencisi
bulunmaktadr. Bilkent Tarih Blmn o zamana dek hakim olandan farkl bir
kurgu ile Osmanl Tarihi, Avrupa Tarihi ve Amerika Tarihi olarak ana bilim dalnda
yaplandrd. Bylece kapsaml ve ada bir akademik tarih eitiminin lkemizde
gelimesini salad. Bilkent niversitesi Ktphanesi iinde Prof. Halil nalck iin
alan zel bir blmde tm kitaplarn aratrmaclarn hizmetine sundu. Muhteme-
len Osmanl tarihi alannda lkemizdeki en deerli ktphane koleksiyonundan biri
olan bu blm her yl lkemizden ve yurt dndan gelen yzlerce aratrmac iin
hazine deerinde bir alma mekan olmutur. 2008 ylnda Prof. Ali Dorama-
cnn desteiyle Bilkent niversitesi bnyesinde kurulan, Halil nalck Osmanl
Aratrmalar Merkezine, o gne kadar toplam olduu her trl malzemeyi ve
arivi balamtr. Kataloglama almas bu gnlerde tamamlanmak zere olan
Merkez, Prof. nalckn yaynlanmam doentlik ve profesrlk tezleri de dahil
3
olmak zere yzlerce konuda esiz bir alma arividir. zellikle Encyclopaedia
of Islam ve TDV slam Ansiklopedisine yazd muazzam maddelerin alma
dosyalar ileride pek ok doktora tezine ve aratrmaya kaynak olacak niteliktedir.
Prof. Halil nalckn 1992 ylnda balayan Bilkent niversitesindeki almalar
devam etmektedir ve hl renciler yetitirmektedir. Sadece kendi rencilerinin
hocas olmakla kalmam, Osmanl sosyal ve ekonomik tarihinin tm dnyada en
temel bavuru eseri kabul edilen An Economic and Social History of the Ottoman
Empire (1994) gibi, her biri Osmanl tarihinin deiik bir alann ele alan ve r
ac kitap ve makaleleriyle yzlerce, binlerce bilim insanna hocalk etmitir.
Prof. nalck, akademik hayat boyunca birbirinden deerli pek ok projenin
yaratlmasnda ve yrtlmesinde rol oynamtr. Kad sicilleri zerine bir ok proje
onun giriimleriyle gerekletirilmitir. Brill yaynlarnn Ottoman Empire and
Its Heritage Prof. nalckn editrln Prof. Suraya Faroqhi ile paylat ve
bu gne dek krka yakn nemli eserin yaynland bir kitap serisidir. Eserleri ve
almalar dnya apnda takdir gren Halil nalck hoca, ngiliz, Amerikan, Srp
ve Arnavutluk Akademilerince asli ye seilmitir.
Prof. Halil nalck, 1978 ylnda Royal Asiatic Societynin eref yeliine seil-
di. 1991 ylnda Trk tarihine ve kltrne yapt katklar ve Trk kltrnn ve
tarihinin dnyada tantlmasna hizmetlerinden tr Trkiye Cumhuriyeti Dileri
Bakanl tarafndan Yksek Hizmet Madalyas ile onurlandrld. 1992 ylnda
Atatrk Dil ve Tarih Yksek Kurumu ve Trkiye Bilimler Akademisi (TBA)
eref yesi seildi. 1998 ylnda stanbul niversitesi Trkiyat Enstits dl
ald. dl dnemin Cumhurbakan Sleyman Demirel takdim etti. Prof. Halil
nalckn ald saysz dl ve plaketleri sralamak sayfalar srecektir. Bunlar
arasnda, Kltr ve Turizm Bakanlndan ald Kltr ve Sanat Byk dl
(2002), Cumhurbakanl Kltr ve Sanat Byk dl (2005), Trkiye Byk
Millet Meclisi Onur dl (2008) vardr.
Prof. Halil nalcka dnyann eitli lkelerindeki niversitelerinden Fahri
Doktora tevcih edilmitir:
v Boazii niversitesi, 1986
v Atina niversitesi, 1987
v Seluk niversitesi, 1992
v Kuds brani niversitesi, 1993
v Bkre niversitesi, 1993
v Uluda niversitesi, 1995
v Balkesir niversitesi, 1999
v Sofya niversitesi, 2001
v Manas niversitesi, 2004
v Eskiehir Osmangazi niversitesi, 2005
v Ko niversitesi, 2006
v Trakya niversitesi, 2007
v Mehmet Akif Ersoy niversitesi, 2008
v Pamukkale niversitesi, 2008
4
v Yalova niversitesi, 2009

v Akdeniz niversitesi, 2009
v Cumhuriyet niversitesi, 2010
v Erciyes niversitesi, 2011
v Uak niversitesi, 2011
v Azerbaycan Bilimler Akademisi, 2012
Prof. Halil nalck Osmanl tarihinin neredeyse btn alanlarnda ve btn
dnemleri hakknda eserler vermitir. Osmanl sosyal ve ekonomik tarihi bata
olmak zere, Osmanl devlet yaps, hukuk, ticaret, toplumsal hayat, kurumlar, retim
ve tketim, brokrasi, demografi, ehir tarihi, siyasi tarih, vakflar, ahsiyetler ve
zellikle son yllarda Osmanl kltr ve edebiyat tarihi... Bu konu eitlilii yannda,
nalck Hocann derinlikli aratrmalar ve daha nce ele alnmam konular ele
alarak onlarla ilgili kapsaml inceleme ve deerlendirmeler sunmas, getirdii yeni
bak alar ve esiz yorumlar, klielemi tarih hkmlerini sil batan yorumlamas
ve bir anlamda bilinen tarihi deitirmesi eserlerinin okluu yannda son derece
deerli olmas sebebiyle kendisine Tarihilerin Kutbu unvan verilmitir. Bu
unvan, ald dier unvanlar, plaketler gibi bir kurum tarafndan deil, onun eser-
lerinin kymetini takdir eden meslektalarnn verdii gnlden gelen bir unvandr.
Zaten, bir Osmanl tarihisinin deyiiyle: Onun almalarn karn, Osmanl
tarihinde hi bir ey kalmaz.
Halil nalck, biyografisi kaleme alnrken kelimelerin, satrlarn ifadeden aciz
kalaca bir bilimadamdr. O, verdii eserler, yetitirdii renciler ve yapt
hizmetlerle kesinlikle biyografisine smayacak bir insandr.
Hocamza salkl, mutlu, huzurlu daha nice yllar diliyoruz.
Balca Kitaplar
1- Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara: TTK, 1943.
2 - Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, Ankara: TTK, 1954.
3 - Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, Ankara: TTK, 1954.
4 - Kannnme-i Sultn ber Mceb-i rf-i Osman: II. Mehmed ve II. Bayezid
Devirlerine Ait Yasaknme ve Kannnmeler, Ankara: TTK, 1956 (R. Anhegger ile
birlikte).
5 - The Ottoman Empire: the Classical Age, 1300-1600, London: Weidenfeld and
Nicholson, 1973.
6 - Gazavt- Sultn Murd b. Mehemmed Hn zladi ve Varna Savalar (1443-
1444) zerinde Anonim Gazavtnme, Ankara: TTK, 1978 (M. Ouz ile birlikte).
7 - Tursun Beg, The History of Mehmed the Conqueror, Chicago-Minnesota:
American Research Institute, 1978 (R. Murphey ile birlikte).
8 - The Ottoman Empire: Conquest, Organization and Economy, London: Variorum
Reprints, 1978.
5
9 - Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi / Social and Economic History of Turkey

(1071-1920), Ankara: Meteksan, 1980 (editr, O. Okyar ile birlikte).
10 - Studies in Ottoman Social and Economic History, London: Variorum Reprints,
1985.
11 - Osmanl mparatorluu Toplum ve Ekonomi zerinde Ariv almalar,
ncelemeler, stanbul: Eren, 1993.
12 - The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire, Bloomington:
Indiana University Turkish Studies and Turkish Ministry of Culture Joint Series
Volume 9, 1993.
13 - The History of the Black Sea Trade: the Register of Customs of Caffa.
Cambridge: Cambridge University Press, 1993.
14 - Sleyman the Second and his Time, stanbul: Isis Press, 1994 (editr, C.
Kafadar ile birlikte).
15 - An Economic and Social History of the Ottoman Empire, Cambridge: Cambri-
dge University Press, 1994 (1300-1600 arasn Halil nalck yazd, editr, D. Quataert
ile birlikte).
16 - From Empire to Republic: Essays on Ottoman and Turkish Social History,
stanbul: Eren, 1995.
17 - Essays in Ottoman History, stanbul: Eren, 1998.
18 - Osmanl, 12 Cilt, stanbul: Yeni Trkiye Yaynlar, 1999 (editr, N. Gyn,
E. hsanolu, Y. Halaolu ile birlikte).
18 - Osmanlda Devlet, Hukuk, Adlet, stanbul: Eren, 2000.
20 - ir ve Patron, Patrimonyal Devlet ve Sanat zerinde Bir nceleme, Ankara:
Dou Bat Yaynlar, 2003.
21 - Osmanl Uygarl, 2 Cilt, stanbul: Kltr Bakanl, 2004 (editr, Gnsel
Renda ile birlikte; ngilizcesi, Ottoman Civilization)
22 - Dou Bat Makaleler I, Ankara: Dou Bat Yaynlar, 2005.
23 - Tanzimat / Deiim Srecinde Osmanl mparatorluu, Ankara: Phoenix
Yaynlar, 2006 (editr, M. Seyitdanlolu ile birlikte).
24 - Turkey and Europe in History, stanbul: Eren, 2006.
25 - Atatrk ve Demokratik Trkiye, stanbul: Krmz Yaynlar, 2007.
26 - Trkiye Tekstil Tarihi zerine Aratrmalar, stanbul: Bankas Yaynlar,
2008.
27 - Devlet-i Aliyye : Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar I, stanbul:
Bankas Yaynlar, 2010.
28 - Osmanl Tarihini Yeniden Yazmak Kurulu, stanbul: Hayykitap, 2010.
29 - Osmanllar Fthat, mparatorluk, Avrupa ile likiler, stanbul: Tima
Yaynlar, 2010.
6
30 - Osmanl dare ve Ekonomi Tarihi, stanbul: sam Yaynlar, 2011.

31 - Rnesans Avrupas Trkiyenin Bat Medeniyetiyle zdeleme Sreci,
stanbul: Bankas Yaynlar, 2011.
32 - Has-Baede Ay u Tarab - Nedimler airler Mutribler, stanbul: Bankas
Yaynlar, 2011.
33 - The Survey of Istanbul 1455, stanbul: Bankas Yaynlar, 2012.
34 - Kurulu ve mparatorluk Srecinde Osmanl Devlet, Kanun, Diplomasi,
stanbul: Tima Yaynlar, 2012.
35 - Osmanl ve Modern Trkiye Aratrmalar, stanbul: Tima Yaynlar, 2013.
36 - Syleiler ve Konumalar I. Cilt, stanbul: Profil Yaynclk, 2013.
37 - Osmanllar ve Hallar, stanbul: Alfa Yayn, 2014.
38 - Devlet-i Aliyye Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar II, stanbul:
Bankas Yaynlar, 2014.
39 - Trklk, Mslmanlk ve Osmanl Miras, stanbul: Krmz Yaynlar, 2014.
40 - NTV Osmanl Tarihinde Efsaneler ve Gerekler, stanbul: Dou Yayn, 2015
41 - Tarihe Dlen Notlar, stanbul: Tima Yaynlar, 2015.
Makaleleri (Yllara gre sralanmtr.)
1940
Tanzimat ve Fransa, Tarih Vesikalar, (1940), 128-139.
1941
Tanzimat Nedir?, Tarih Aratrmalar, I, (1941), A.. DTCF, 237-263.1
1942
Bosnada Tanzimatn Tatbikna Ait Vesikalar, Tarih Vesikalar, (1942), 374-389.
Saray Bosna eriyye Sicillerine Gre Viyana Bozgunundan Sonraki Harp
Yllarnda Bosna, Tarih Vesikalar, say 9, (1942), 178-385.
Tanzimat ve Fransa, Tarih Vesikalar, II/8 (Austos 1942) 128-139
1943
Saray Bosna eriye Sicillerine Gre Viyana Bozgunundan Sonraki Harp
Yllarnda Bosna, Tarih Vesikalar, cilt II say 11, (1943), 1-13.
1
akirolunda olup merkezdeki dosyalarda olmayan makaleler
7
Saray Bosna eriye Sicillerine Gre Viyana Bozgunudan Sonraki Harb Yl-
larnda Bosna, Tarih Vesikalar, ikinci cilt on birinci saydan ayr basm, Maarif
Matbaas, (1943), 1-13.
Osmanl Tarihi Hakknda Mhim Bir Kaynak, A.. DTCF Dergisi, (1943), 89-96.
Tantma: L. Rasonyi, Dnya Tarihinde Trklk, Ankara 1942, A.. DTCF
Dergisi,I/3, (1943), 120-125.
Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Le Tanzimat et la Question Bulgare(Doktora
Tezi), Ankara, (1943), XI-161.
Tercme: Paul Wittek, Ankara Bozgunundan stanbulun Zaptna (1402-1455),
Belleten, VII/1, (1943), 557-589.
Tantma: Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, c. I-II, ksm I-II, Ankara,
(1942), Trk Tarih Kurumu Yayn: A.. DTCF Dergisi, I/5 (1943), 175-179.
1944
Yeni Vesikalara Gre Krm Hanlnn Osmanl Tbiliine Girmesi ve Ahid-
name Meselesi, Belleten, (30 sayl Belletenden ayr basm), Trk Tarih Kurumu
Basmevi-Ankara, (1944), 185-229.
Tanzimat Nedir?, A.ratrm.DTCF Yllk Aratrmalar Dergisi,I, (1944),
237-263.
1946
Ya Muahedesinden Sonra Osmanl-Rus mnasebetleri: Reid Efendi ve
General Kutuzof Elilikleri, A. . DTCF Dergisi, VI ,(1946), 195-203.
ark Meselesi, Aylk Ansiklopedisi, c.2 (1946), stanbul, 602-604.
ark Ortodoks Kilisesi ve Bulgar Eksarhiyas, Aylk Ansiklopedisi, c. 2 (1946),
696-698.
1947
Bursa eriyye Sicilerinde Ftih Sultan Mehmedin Fermanlar, Belleten, XI
(1947), ek levha CXLV, 693-708.
The Origins of The Ottoman-Russian Rivalry and The Don-Volga Canal
(1569), Ankara niversitesi Yll, Annales de IUniversit dAnkara, (1946-
1947), 47-106.
Tantma: M.M. Alexandrescu-Dersca, La Campagne de Timur en Anatolie,
Belleten, (1947), 341-345.
Tantma. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilat, A..
DTCF Dergisi, V/2, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yayn, (1947), 241-247.
8
1948
Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga Kanal Teebbs (1569),
46 sayl Belletenden ayr basm, Trk Tarih Kurumu Basmevi-Ankara, (1948),
349-402.
Tarih Enstitsnn Orta-Anadolu Gezisi, A..D.T.C.F. Dergisi, cilt VI, say
1-2, (1948), 169-183.
Gzi Giray II.-Gzi Han, EI2 , cilt 4, (1948), 738.
Husrev Paa, EI2 , (1948), ikinci bask TDV cilt 19 stanbul 1999, 609-616.
Gazi Giray II (1554-1608), MEB slm Ansiklopedisi, IV (1948), 734-736.
Erzurum, MEB slm Ansiklopedisi, IV (1948), 345-357.
Giray, MEB slm Ansiklopedisi, IV (1948), 783-789.
Gazi Giray I, Meb slam Ansiklopedisi, (1948), 734.
Tarih Enstitsnn Orta Anadolu Gezisi, A.. DTCF Dergisi, VI (1948),
169-183.
Krm Hanlnn Osmanl Himayesine Girmesi Meselesi, III. Trk Tarih
Kongresi. Ankara, 15-20 Kasm 1943: Kongreye Sunulan Tebliler, Ankara, TTK
Yayn, (1948), 478-489.
1949
Yeni Bulunmu Bir Gazavt-I Sultan Murad, A..D.T.C.F. Dergisi, (1949),
481-495.
1950
skender Bey (1404-1468), MEB slm Ansiklopedisi, V/II (1950), 1079-1082.
Hac Giray I (?-1466), MEB slm Ansiklopedisi, V/I (1950), 25-27.
slm Giray I (1532), MEB slm Ansiklopedisi, V/II (1950), 1104-1105.
Hac Giray II (1648-1689), MEB slm Ansiklopedisi, V/I (1950), 27-28.
Hsrev Paa (1756?-1855), MEB slm Ansiklopedisi, V/I (1950), 609-616.
Hsrev Paa (?-1632), MEB slm Ansiklopedisi, V/I (1950), 606-609.
slam Giray II (1584-1588), MEB slm Ansiklopedisi, V/I (1950), 1105.
slam Giray III (1644-1654), MEB slm Ansiklopedisi, V/I (1950), 1105-1108.
9
1951
Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiyenin
ktisad Vaziyeti zerinde Bir Tetkik Mnasebetiyle, Belleten, XV/60, (1951),
629-684. ngilizce zeti: Remarks on an Essay on The Economical Situation
of Turkey During The Foundation and Rise of The Ottoman Empire, Muatafa
Akdan Belleten, say 51 ve 55te kan aratrmalarnn tahlili ve eletirisi
1952
Timariots chrtiens en Albanie au XVe sicle daprs un registre de timars
Otoman, Mitteilungen des stterreichischen Staatsarchiv, IV (1952), 118-138.
1953
Arnavutlukta Osmanl Hkimiyetinin Yerlemesi ve skender Bey syan-
nn Menei, Fatih ve stanbul, Fetih Dernei tarafndan yaynlanan iki aylk
dergi 12 (29 Temmuz 1953), 153-175.
od Stefana Duana do Osmanskog Carstva, Prilozi za Orientalni Filologiu
i Istorija Jugosovenski Naroda Pod Turkskom Vladavinom, 3-4 (1952-1953),
23-54.
15. Asr Trkiye ktisad ve ctima Kaynaklar, ktisat Fakltesi
Mecmuas, XV/1-4 (1953-1954), 51-73.
stanbul Fethinin Yakn Sebepleri, A Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Der-
gisi, XI/2-4 (1953), 345-354.
The Otoman Timar System, Proceeding of The Twenty-Second International
Congress of Orientalists, stanbul, yaync Zeki Velid Togan, Leiden, (1953), c.II,
386.
Stefan Duandan Osmanl mparatorluuna : XV. Asrda Rumelide Hristiyan
Sipahiler ve Meneleri, 60.Doum Gn Munasebetiyle Fuad Kprl Armaan/
Mlanges Fuad Kprl, stanbul, (1953), 207-248, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
Yayn
The Terekes, Official Lists of Effects of Deceased Persons(Summary),
Documents on The Economic and Social History of Turkey in the 15th Century,
(1953), 1-5.
Some Remarks on the Ottoman Turkeys Modernization Process, Middle
East Journal, (Autumn 1953), 451-455.
Tantma: H.A.R. Gibb and Harold Bowen, Islamic Society and The West, a
Study of The Impact Of The Western Civilisation on Muslim Culture in The Near
East, vol 1, part 1, 1950. slm Tetkikleri Enstits Dergisi, Review of The Institute
of Islamic Studies, I (1953), 146-149.
10
1954
Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar, I, Ankara, (1954), XI-245 sayfa,
Trk Tarih Kurumu. Tekrar tpkbasm 1987de yapld.
Hicr 835 Tarihli Sret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Ankara, 1954, XXX-
VI-158, Yeni tpkbasm 1987 ylnda.
Otoman Methods of Conquest, Studia Islamica, III(1954), 103-129, tercmesi
iin bkz.1991
1955
XV. Asr Osmanl Maliyesine Dair Kaynaklar, Tarih Vesikalar, say I (1955),
128-134.
Krm Hanl, MEB slm Ansiklopedisi, VI, (1955), 746-756.
Lands Problem in Turkish History, Muslim World, 45, (1955), 221-228.
Kalgay, Kalga, slm Ansiklopedisi, VI (1955), 131-132.
Kaplan Giray I(1680-1738), slm Ansiklopedisi, VI (1955), 202-205.
Kaplan Giray II, slm Ansiklopedisi, VI (1955), 205-206.
Krm Hanl, slm Ansiklopedisi, VI (1955), 746-756.
1956
Ahmad Pasha Gedik, The Encyclopaedia of Islam2, I, (1956), 292-293.
V. Beynelmilel Onomastik limler Kongresi, Belleten, cilt XX, say 78(Nisan
1956)dan ayrbasm, Ankara, (1956), 223-236. ingilizcesi: The Land Surveys in
The Otoman Empire as a Source of Place-Names(Summary), Belleten, cilt XX,
say 78, 228-230.
XV. Asrda Levent Ticareti, Forum, V/51, (1 Mays 1956), 14-16.
Ahmed Pasha, Called Bursal, The Encyclopaedia of Islam2, I, (1956), 292.
Ahmed Pasha Khain, The Encyclopaedia of Islam2 , I, (1956), 293.
spanyollar Arivleri Hakknda, Belleten, XX/78, (1956), 228-230.
1957
Bibliyografya, Belleten, cilt XXI, say 33, (1957), 508-515.
Mahkeme, MEB slm Ansiklopedisi, VII, (1957) 149-151.
An Otoman Document on Bayezids Expedition nto Hungary and Walla-
chia, Onuncu Milletleraras Bizans Tetkikleri Kongresi Teblileri, stanbul,
(1957), 220-222.
11
Mehmed II, slm Ansiklopedisi, VII, 506-535.

Osmanllarda Ateli Silahlar, Belleten, XXI/83, 508-515.
1958
Osmanl Padiah, A..S.B.F. Dergisi, (1958), 68-79.
Arnavutluk (Albania), The Encyclopaedia of Islam2, I (1958), 650-658.
Azak, The Encyclopaedia of Islam2, I (1958), 808.
Balkan, The Encyclopaedia of Islam2, I (1958), 998-1000.
The Problem of the Relationship Between Byzantine and Ottoman Taxation,
Akten XI. Internationalen Byzantinisten Kongresses, Mnchen, (1958), 237-242.
Osmanl Hukukuna Giri rf-Sultan Hukuk ve Ftihin Kannlar, A..
Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, cilt:XIII (1958), 319-341.
1959
Bennk, The Encyclopaedia of Islam2, I, (1959), 1169-1170.
Bender, The Encyclopaedia of Islam2, I, (1959), 1166-1167.
Byazd (Byezd-Yldrm), The Encyclopaedia of Islam2, I, (1959), 1117-
1119.
Osmanllarda Saltanat Veraseti Usul ve Trk Hakimiyet Telakkisiyle lgisi,
A SBF Dergisi, (1959), 69-93.
Osmanllarda Saltanat Verseti Usl ve Trk Hakimiyet Telkkisiyle lgisi,
S.B.F., 14. cilt, (1959), 69-74.
Osmanllarda Raiyet Rusmu, Belleten, XXIII/102, (1959), 575-610.
slam Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkl ve Osmanl Devrindeki ekille-
riyle Mukaseyesi, slm limleri Enstits Dergisi, I, (1959), 29-49, A.. lahiyat
Fakltesi slm limleri Enstits Yayn
1960
Cafer Seydahmet Krmer (1889-4 Nisan 1960), Trk Kltr, say 31 (1965), 473-479.
Murad I.-Murad II., MEB slm Ansiklopedisi, VIII (1960), 598-615.
Bibliyografya, Belleten, cilt XXIV, say 95 (Temmuz 1960), 501-508.
Bursa, The Encyclopaedia of Islam2, I, (1960), 1333-1336.
Bulgaria, The Encyclopaedia of Islam2, I, (1960), 1302-1304.
erkez, The Encyclopaedia of Islam2, II, (1960), 21-25.
12
iftlik, The Encyclopaedia of Islam2, II, (1960), 32-33.

Budjak, Southern Bessarabia, The Encyclopaedia of Islam2, I, (1960), 1286-1287.
Boghdan, Turkish Moldavia, The Encyclopaedia of Islam2, I, (1960), 1252-1253.
Bursa and the Commerce of Levant, Journal of Economic History of the
Orient, 3 (1960), 131-147.
Mehmed the Conqueror (1432-1481) and His Time, Speculum, XXXV
(1960), Trke tercmesi iin bkz. 2003, 408-427.
ift-Resmi, The Encyclopaedia of Islam2, I, (1960), 32a-b.
Bursa XV. Asr Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar, Belleten, XXIV/93,
(1960), 45-102.
Die Trkei und der Western: die kulturelle und politische Angleichung der
Trkei and den Western, International Jahrbuch fr Geschichtsunterricht, VII
(1959-1960), 10-20.
Murad II, MEB slm Ansiklopedisi, VIII (1960), 598-615.
1961
Darba, Ottoman Empire, The Encyclopaedia of Islam2, II, (1961), 146-148.
Dar al-Ahd, The Encyclopaedia of Islam2, II, (1961), 116.
Dar al-Harb, Ottoman Period, The Encyclopaedia of Islam2, II, (1961),
118-119.
Tercme: Allan Nevis-Henry Steele Commager, Amerika Birleik Devletleri
Tarihi, stanbul, Varlk Yaynlar, 1961.
1962
The Rise of Ottoman Historiography, Historians of the Middle East,
London, (1962), eserin yaynclar: B. Lewis ve P. M. Holt, 1-16.
The Rise of Ottoman Historiography, Historians of the Middle East,
London, eserin yaynclar: B. Lewis ve P. M. Holt, (1962), 152-167.
Dawlat Giray I (1512-1577), The Encyclopaedia of Islam2, II, 178-179.
Djamli. Ali elebi or Zenbilli Ali elebi, The Encyclopaedia of Islam2, II, 420.
Pitanje Segedinskogo mira i kriza turske drzava 1444 godine, Prilozi 12-13
(1962-1963).
Trkiye ve Japonyann Siyas Modernlemesi zerine Bir Konferans, Trk
Kltr, I/1 (Kasm 1962), 50-52.
13
1963
Atatrk ve Atatrk Devrimi zerinde Yabanc Tarihiler, Trk Kltr, 13,
(Kasm 1963), 50-63.
Sadri Maksudi Arsal (1880-1958), Trk Kltr, cilt I, (1963), 48-53.
Trk Tarihi ve Atatrkte Tarih uuru, Trk Kltr, (1963), 6-11.
Dobrudja, The Encydopaedia of Islam, II, (1963), 610-613.
Doghandji, The Encydopaedia of Islam, II, (1963), 614-615.
Djebeli, The Encydopaedia of Islam2, II, (1963), 528-529.
Fatih Sultan Mehmet, stanbul Fethi ve mparatorluk, Trk Kltr, cilt II,
(1963-1964), 8-13.
Kbrs Tarihinin Ana Meseleleri, Trk Kltr, cilt I, say 4, (1963), 31-37.
Atatrk ve Trkiyenin Modernlemesi, Belleten, XXVII (1963), 625-632.
Bu aratrma ayrca u kitapta yaymland: Atatrk Konferanslar, Ankara,
1964, s. 189-196.
Djem The Encydopaedia of Islam, II, (1963), 529a -531.
Djizya (II. Ottoman), The Encydopaedia of Islam, II, (1963), 562-566.
1964
Osmanl Devrinde Trk Ordusu, Trk Kltr, II/22 (Austos 1964), 49-56.
yayn, Trk Kltr, X/118 (Austos 1972), 1050-1058.
Krm Trk Yurdunun Yok Edilii, Trk Kltr, cilt II (1964), 61-69.
Social Change, Gkalp and Toynbee, Cultura Turcica, numerus 2 (1964),
209-223.
Trkiyede Cumhuriyet Fikrinin Gelime Safhalar,Trk Kltr, III/25
(Kasm 1964), 10-13 (Atatrk zel says).
Bibliyografya Roderic H. Davison, Reform in the Otoman Empire, 1856-
1876, Belleten, cilt XXVIII, say 112(Ekim 1964)den ayrbasm, Trk Tarih
Kurumu Basmevi-Ankara, (1964), 791-793.
Byzantium and the Origins of the Crisis of 1444 Under the Light of Turkish
Sources, Extrait des Actes du XIIe Congres International des Etudes Byzantines,
II, Beograd, (1964), 159-164.
Atatrk ve Atatrk Devrimi zerinde Yabanc Tarihiler, Trk Kltr, cilt
II, (1963-1964), 50-63.
Kbrs Fethinin Tarihi Mnas, Kbrs ve Trkler, seri 3 say B2, Ankara (1964), 21-25.
Rukayye-Rumeli, MEB slm Ansiklopedisi, IX (1964), 766-773.
14
Reislkttab veya Reis Efendi, MEB slm Ansiklopedisi, IX (1964), 671-683.

Padiah, MEB slm Ansiklopedisi, IX (1964), 491-495.
rf, MEB slm Ansiklopedisi, IX (1964), 480.
The Main Problems Concerning the History of Cyprus, Cultura Turcica,
(1964), 44-51.
The Nature of Traditional Society, B. Turkey, Political Modernisation of
Japan and Turkey, Princeton, New Jersey, 1964, 42-63.
Kbrsta Trk daresi Altnda Nfus, Kbrs ve Trkler, Ankara, Trk Kltr
Aratrma Enstits,1964, s. 27-58.
Fatih Sultan Mehmed, stanbulun Fethi ve mparatorluk. stanbulun fethinin
511. yldnm mnasebetiyle, Trk Kltr II/20 (Haziran 1964), 8-13.
Trk Donanmasnn Beii: Gelibolu, Trk Kltr, II/22 (Austos 1964), 57-60.
Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmynu, Belleten, XXVIII/112 (Ekim
1964), 603-622.
Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri, Belleten, XXVIII/112 (Ekim
1964), 623-690.
The Place of the Ottoman - Turkish Empire in History, Cultura Turcica
(1964), 57-64.
1965
Filha, The Encyclopaedia of Islam2, II, (1965) 906-909.
Haydar-oghlu (Kara Haydar-Oghlu Mehmed), The Encyclopaedia of Islam2,
c III, (1965), 317-318.
Ghulm, The Encyclopaedia of Islam2 , (1965), 1085-1091.
Eylet, The Encyclopaedia of Islam2, II , (1965), 721-724.
Filori, The Encyclopaedia of Islam2, II, (1965), 914-915.
Giray, The Encyclopaedia of Islam2, (1965), 1112-1114.
Harr, II-The Ottoman Empire, pek, The Encyclopaedia of Islam2, c. III,
(1965), 211-218.
Hdjdji Giray (871/1466, Kurucu Han), The Encyclopaedia of Islam2, c.
III, (1965), 43-45.
Gelibolu, The Encyclopaedia of Islam2, II, (1965), 983-987.
Ghzi Giray II, The Encyclopaedia of Islam2, II, (1965), 1046-1047.
Ghurab, The Encyclopaedia of Islam2, (1965), 1097-1098.
15
Hawla (Havale ve Mukataa), The Encyclopaedia of Islam2, c III, (1965), 283-285.

Gnll, The Encyclopaedia of Islam2, (1965), 1120-1121.
Sosyal Deime, Gkalp ve Toynbee, Trk Kltr, say 31 (Mays 1965), 421-433.
Cafer Seydahmet Krmer (1889-4 Nisan ), Trk Kltr, say 31 (1965), 473-479.
Osmanl Timar Rejimi ve Sipahi Ordusu, Trk Kltr, c VIII, (Austos
1965), 1059-1065.
Edirnenin Fethi (1361), Edirnenin 600. Fethi Yldnm Armaan Kitab,
Ankara: TTK, 1965, 137-159.
A Note on the Turco-Iranian Economic Relations in History, Papers Read in the
R.C.D. Seminar on Common Cultural Heritage, Tahran, 10-13 Mays 1965, 13-15.
Erzurum, The Encyclopaedia of Islam2, II (1965), 712.
Eshkindji, The Encyclopaedia of Islam2, II, 714-715.
Ghzi Giray I, The Encyclopaedia of Islam2, II, 1046.
Ghzi Giray III, The Encyclopaedia of Islam2, 1047.
Adaletnmeler, Belgeler, Trk Tarih Belgeleri Dergisi, II/3-4 (1965) basm
1967, 49-145.
1966
Kutadgu Biligde Trk ve ran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri, Reid Rahmeti
Arat in, Ankara: Trk Kltr Aratrma Enstits, 1966, 259-271.
1967
Notes on N. Beldiceanus Translation of the Kanunnme, fonds Turc ancien
39, Bibliothque Nationale, Paris, Der slam, 43/1-2 (1967), 139-157.
The Re-building of Istanbul by Sultan Mehmed the Conqueror, Cultura
Turcica, IV (1967).
1968
Islam in the Ottoman Empire, Cultura Turcica, 5-7 (1968-1970), 19-29.
Ottoman Empire, Encyclopaedia of World History, yaync; William L.
Langer, 4. ed, (1968),
Ykseli Devrinde Osmanl Ekonomisine Umum Bak, Trk Kltr, say
68 (Haziran 1968), 537-542.
Trk lmi ve M. Fuad Kprl, Trk Kltr, VI/65 (Mart 1968), 289-294.
16
Akademi Nedir, Trk Akademisi Nasl Kurulmaldr? Bir rnek: Japon Aka-
demisi, Trk Kltr, VI/67 (Mays 1968), 486-495.
Les regions de Kruye et de Dibra autour de 1467 (dapres ls documents Otto-
mans), Studia Albanica, V/2, (Boston: 1968), 89-102.
Ziya Gkalp, International Encyclopaedia of Social Sciences, V (1968),
194-195.
Conference on the Political Modernization of Japan and Turkey, Princeton:
PVP, 1968.
1969
nsz, Milletleraras Birinci Kbrs Tetkikleri Kongresi (14-19 Haziran 1969),
Trk Heyeti Teblileri, Ankara, 1971, s. IX-XIII; Preface, ayn eser, s. XV-XX.
The Policy of Mehmed II Toward The Greek Population of Istanbul and The
Byzantine Buildings of The Cty, Dumbarton Oaks Papers, 23/24 (1969/1970),
229-249.
Prof. Dr. Uriel Heyd, Belleten, cilt XXXIII, say 129 (Ocak 1969)dan ayr-
basm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, (1969), 115-116.
Gazi Ahmet Bey, Tcddin Ahmed Gazi-Gazi Giray, II, Trk Ansiklopedisi,
XVII, (1969), 184-185.
Birinci Milletleraras Kbrs Tetkikleri Kongresi (14-19 Nisan 1969), Trk
Kltr, VII/79 (Mays 1969), 508-516.
Suleiman the Lawgiver and the Ottoman Law, Archivum Ottomanicum,
I (1969), 105-138.
Ottoman Policy and Administration in Cyprus after the Conquest, Ankara, 1969.
Gazi Giray I, Trk Ansiklopedisi, XVII (1969), s. 184.
Gazi Giray II, Trk Ansiklopedisi, XVII, (1969), s. 184-185.
Gazi Giray III, Trk Ansiklopedisi, XVII, (1969), s. 185.
Giray, Trk Ansiklopedisi, XVII, (1969), s. 369-370.
Capital Formation in the Ottoman Empire, Journal of Economic History,
XXIX/1 (1969), 97-140.
LEmpire Otoman, Actes du Premier Congrs International des tudes
Balkaniques et Sud-Est Europennes, 26 aot-1 septembre 1966, Sofia 1969, c.
3, 75-104.
1970
The Ottoman Economic Mind and Aspects of the Ottoman Economy, Studies
17
in the Economic History of Middle East From the Rise of Islam to the Present
Day, ed. M. A. Cook, London, (1970), 207-218.
The Seeds of Decline in The Ottoman Regime, Athenes, (1970), 1-19.
The Cambridge History of Islam, eds. P.M.. Holt, A.K. Lamb-ton, B. Lewis,
Cambridge University, (1970), iinde: The Emergence of the Ottomans, 263-291;
The Rise of the Ottoman Empire, 295-323; The Heyday and Decline of the
Ottoman Empire, 324-353; bu almalarn Trkeye tercmesi: slm Kltr
ve Medeniyeti, stanbul, 1988 yl. Osmanl Devletinin Kuruluu, 271-298;
Osmanl Devletinin Ykselii. Fatih Sultan Mehmed, 301-329; Osmanl
Devletinin Altn Devri ve Gerilemesi, 331-359; Osmanl Devleti Sonlarnda
Rumeli ve Anadolu, 361-379.
Glhane-Glhane Hatt, Trk Ansiklopedisi, XVIII, (1970), 147-148.
Hac Bayram Cmii-Hac Giray, Trk Ansiklopedisi, XVIII, (1970), 278-279.
The Foundation of the Ottoman Economic-social System in Cities, La Ville
Balkanique, Sofia, 1970, 17-24.
The Otoman Decline and Its Effects Upon The Reaya,Continuity and Chan-
ge. Contributions to the International Balkan Conference, ULA, 1969, eds. H.
Birnbaum and S. Vryonis, The Hague, Mouton, 1972, 338-354.
Hac-lbeyi, Trk Ansiklopedisi, XVIII, 279.
1971
The Conquest of Edirne (1361), Archivum Ottomanicum, III (1971), 185-
210. (bu makalenin Trkesi iin bkz. Edirnenin Fethi 1361 TTK 1964 Ankara)
mtiyazt, Commercial privileges, capitulations. II-The Ottoman Empire,
The Encydopaedia of Islam 2, III (1971), 1179-1189.
1972
Osmanl Devrinde Trk Ordusu, Trk Kltr, II/22 (Austos 1964), 49-56.
yayn, Trk Kltr, X/118 (Austos 1972), 1050-1058.
Osmanl Timar Rejimi ve Sipahi Ordusu, Trk Kltr, X/118 (Austos 1972),
1059-1066.
1973
Kapc-Kaplan Giray I., The Encydopaedia of Islam2, IV, (1973) 568-569.
skender Beg, The Encydopaedia of Islam2, IV, (1973), 138-140.
Application of the Tanzimat and its Social Effects, Archivum Ottomanicum
V (1973), 97-127.
18
Quelques remarques sur la formation du capital dans lEmpire Ottoman,

Histoire Economique du Monde Mediterraneen 1450-1650, Melanges en lHonnetr
de Fernand Braudel, Paris, 1973, 235-244.
The Ottoman Empire. The Classical Age, 1300-1600, translated by N. Itzkowitz
and C. Imber, London-New York, 1973.
Islam Giray I, The Encydopaedia of Islam2, IV, 178.
Islam Giray II, The Encydopaedia of Islam2, IV, 178-179.
Islam Giray III, The Encydopaedia of Islam2, IV, 179.
Ispence, The Encydopaedia of Islam2, IV, 179.
Ispence, The Encydopaedia of Islam2, IV, 211.
stanbul, The Encydopaedia of Islam2, IV, 224-248.
Kaplan Giray II, The Encydopaedia of Islam2, IV, 569.
Kapu Aas. (Bb al-Sa-de Aghas), The Encydopaedia of Islam2, IV, 570-571.
Foreword, Dimitri Cantemir. Historian of South East European and Oriental
Civilisations, Bucharest, 1973.
1974
Lepanto in the Ottoman Documents, II Mediterraneo Nella Seconda Meta
Del 500 Alla Luce di Lepanto, a Cura di Gi-no Benzoni, Firenze, (1974), Civilt
Veneziana Studi 30, 185-192.
Turkish Impact on the Development of Modern Europe, The Ottoman State
and its Place in the World History, Leiden, 1974, ed. K. Karpat, 51-58 (yeni yayn
iin bkz. 2000).
Eastern and Western Cultures in Dimitrie Cantemirs Work, Revue Roumaine
dHistoire, XII (1974), 27-29.
Mehmed II, Encyclopedia Britannica, 15lh ed. 859-860.
Ottoman Policy and Administration in Cyprus after the Conquest, Review of
the Touring and Automobile Club of Turkey, say 44/323 (Ekim- Aralk 1974), 25-31.
Almancas: Die Historische Bedeutung Der Eroberung Zyprens, Zeitschrift
de Touring und Automobileculub der Turkei, 44/323, 25-27.
1975
Osmanl Tarihi Maddeleri, Trkiye Defteri, say 18, (Nisan 1975), 564-571.
Kanun, The Encydopaedia of Islam2, IV, (1975), 558-562.
Kanunnme, The Encydopaedia of Islam2, IV, 562-566.
19
The Socio-political Effects on the Diffusion of Fire-arms in the Middle East,

War, Technology and Society in the Middle East, London, 1975, 195-217, eds.
V. J. Parry and M. E. Yapp.
ark Meselesi, Trkiye Defteri, 18 (1975), 565-571.
1976
The Rise of the Ottoman State, A History ofthe Ottoman Em-pire to 1730.
Chapters from the Cambridge History of islam and the New Cambridge Modern
History, by Parry, nalck, Kurat and J.S. Brombey, 1976, 10-53. Edited with an
introduction by. L. Cook, bkz. 1970, The Cambridge History of Islam.
Krm Hanl, Trk Dnyas El Kitab, Ankara, Trk Kltr Aratrma
Enstits, 1976, 943-954. slm Ansiklopedisinde kan aratrmasnn tekrar
yayn; bkz. yl 1955.
Osmanl mparatorluunda Kltr ve Tekilt, Trk Dnyas El Kitab,
Ankara, Trk Kltr Aratrma Enstits, 974-990. kinci bask iin bkz. 1992.
1977
An Outline of Ottoman-Venetian Relations, Venezia, Centro di Mediazione Tra
Oriente e Occidence (Secoli XV-XVI). As-petti e Problemi, a cura di H.G. Beck - M.
Manussacas - A. Pertusi, Firenze, 1977, 83-90 ( 91-94 arasnda nalcka yneltilen
sorular ve verilen cevaplar, talyanca olarak bulunmaktadr), Venedik- Giorgio Cini
Vakf Yayn, alt balk: Atti del II Convegno Internazionale di Storia della Civilt
Veneziana. Civilt Veneziana, Studi 32.
Centralisation and Decentralisation in Ottoman Administration, Studies in
Eighteenth Century Islamic History, London, 1977, 27-52, eds. T. Naff and R. Owen.
Tursun Bey, Historian of Mehmed the Conquerors Time, Wiener Zeitschrift
fr die Kunde de Morgenlandes, 69 (1977), 55-71.
1978
Impact of the Annales School on Ottoman Studies and New Findings, Review,
1, 3/4 , (Winter/Summer 1978), 69-99.
Ottoman Policy and Administration in Cyprus after the Conquest, The
Ottoman Empire: Conquest, Organisation and Economy Variorum Reprints,
London, (1978), 5-23.
Gazavt-i Sultn Murd b. Mehemmed Hn. zladi ve Varna Savalar (1443-
1444) zerine Anonim Gazavatnme. Tpkbasm ve metin, notlar ve bir lgata
ile yaynlayanlar; Halil nalck ve Mevlut Ouz, Ankara: TTK, 1978.
20
Tursun Beg. The History of Mehmed the Conqueror, Text published in facsimile with
English translation by Halil nalck and Rhoads Murphey, Chicago-Minnesota, 1978.
The Ottoman Empire: Conquest, Organisation and Economy, Variorum
Reprints, 1978. Halil nalckn eserde yer alan aratrmalar: Ottoman Methods
of Conquest (bkz. yl 1954). Land Problems in Turkish History (bkz. yl 1955).
The Problem of the Relationship Between Byzantine and Ottoman Taxation (bkz.
yl 1958), Bursa and the Commerce of Levant (bkz. yl 1960). The Nature of
Traditional society: Turkey (bkz. yl 1960). Suleiman the Lawgiver and Otto-
man Law (bkz. yl 1969). Capital Formation in the Ottoman Empire (bkz. yl
1969). The Policy of Mehmed II toward the Greek Population (bkz. yl 1970).
The Ottoman Economic Mind and Aspects of the Ottoman Economy (bkz. yl
1970). The Ottoman Decline and Its Effects Upon the Reaya (bkz. yl 1970).
The Conquest of Edirne (1361) (bkz. yl 1971). The Application of Tanzimat
(bkz. yl 1973). Lepanto in the Ottoman Documents (bkz. yl 1974). The Social
Effects of the Diffusions of Fire Arms (bkz. yl 1975).
1979
Servile Labor in the Ottoman Empire, Mutual Effects of the Islamic and
Judeo-Christian Worlds: the East European Pattern, ed. A. Archer-T. Halasi Kun - B.
K. Kiraly, Studies on Society in Change 3, New York, (1979), 25-52.
Khosrew Pasha, The Encyclopaedia of Islam2, V (1979), R. C. Repp ile
birlikte, 32-35.
The Khan and The Tribal Aristocracy: The Crimean Khanate Under Sahip Giray
I (1532-1551), Harvard Ucranian Studies III-IV (1979-1980), 445-466. Trke
tercmesi, Emel say 135 (Mart-Nisan 1983), 51-73.
The Question of the Closing of the Black Sea Under the Ottomans, Archieiou
Pontu. Periodicon Sungramma, 35 (1979), 74-110.
Khosrew Pasha, Mehmed (?-1271/1855), The Encyclopaedia of Islam2, V,
35-36. (Makalede editr imzas mevcutsa da yazarn slm Ansiklopedisinde kan
makalesinden alnmaldr)
1980
Osmanl Brokrasisinde Aklm ve Mumelt, Osmanl Aratrmalar Dergisi,
I (1980), 1-14.
Ottoman Social and Economic History: A Review, Social and Economic
History of Turkey (1071-1920), Ankara, Hacettepe niversitesi, (1980), 1-8.
Turkey Between Europe and the Middle East, Foreign Policy, VIII/3-4 (1980),
143-151.
The Hub of the City: The Bedesten of stanbul, International Journal of
Turkish Studies, l/l (1979-1980), 1-17.
21
A Case Study in Renaissance Diplomacy: The Agrement Between Innocent

VIII and Bayezid II on Djem Sultan, Journal of Turkish Studies, Trklk Bildirisi
Dergisi, III (1979-1980), 209-230.
Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700,
Archivum Ottomanicum VI (1980), 283-337.
Osmanl dare, Sosyal ve Ekonomik Tarihi ile lgili Belgeler: Bursa kad Sicil-
lerinden Semeler, Belgeler, X/14 (1980-1981), 1-91,
Bursa Kadlarna ait Sicil Defterlerinden A 4/4 nolu Defterden Alnma 190
belge, 2-63 Osmanlca matbu metin, 64-91 zetler. II. Sicil: Safer 883 - Muharrem
886, Belgeler, XIII/17 (1988), 141.
III. Ky Sicil ve Tezkereleri, Belgeler, XV/19 (1983), 23-167. 24-110 aras 189
belge sicillerden, 111-164 aras 56 tane ky tereke defteridir.
Osmanl Pamuklu Pazar, Hindistan ve ngiltere: Pazar Rekabetinde Emek
Maliyetinin Rol, ODT Gelime Dergisi zel says. Trkiye ktisat Tarihi
zerine Aratrmalar II (1979-1980), 1-65.
1981
The Question of the Emergence of Ottoman State, International Journal
of Turkish Studies, II/2 (1981-1982), 71-79.
1982
Kutn (In the Ottoman Empire), The Encyclopaedia of Islam2, V, (1982), 557-566.
The Caliphate and Ataturks nklb, Belleten, XLVI/182 (1982), 353-365.
Ottoman Archival Materials on Millets, Christians and Jews in the Ottoman
Empire, I. The Central Lands, ed. by Benjamin Brauder and Bernard Lewis, New
York, 1982, 437-449.
Rice Cultivation and eltki-Rey System in the Ottoman Empire,
Turcica, Revue des Etudes Turquies, XIV (1982), 69-141.
1983
The Kahn and The Tribal Aristocracy: The Crimean Khanate Under Sahib
Giray 1, Emel, say 135, (1983),74-96.
Han ve Kabile Aristokrasisi: I. Sahib Giray Dneminde Krm Hanl, Emel,
say 135, (Mart-Nisan 1983), 51-73.
Introduction to Ottoman Metrology, Turcica. Revue de Etudes Turques,
XV (1983), (tercmesi iin bkz. yl 1991) 311-348.
M, The Encyclopaedia of Islam2, V (1983), 878-883.
22
The Khan and The Tribal Aristocracy: The Crimean Khanate Under Sahip Giray
I (1532-1551), Harvard Ucranian Studies III-IV (1979-1980), 445-466. Trke
tercmesi, Emel say 135 (Mart-Nisan 1983), 51-73.
Marchs and marchands Ottomans, Bulletin du Mausse, 3 (1983), 13-37.
Arab Camel Drivers in Western Anatolia in the Fifteenth Century, Revue
dHistoire Maghrebine, X/31-32 (1983), 247-270.
The Emergence of Big Farms, iftliks: State, Lanlords and Tenants, Contri-
buton Histoire Economique et Sociale de lEmpire Ottoman, Paris-Leaven, 1983,
105-126, ek iki levha: Paris: Institut Franais dEtudes Anatoliennes dIstanbtl-As-
sociation pour le developpement dEtudes Trques Collection Turcica III.
1984
Yk (Himl) in Ottoman Silk Trade. Mining and Agriculture, Turcica. Revue
des Etudes Turques, XVI (1984), 131-156 (tercmesi iin bkz. 1991).
1985
Lempire Ottoman, Studies in Ottoman Social and Economic History Variorum
Reprints, London, (1985), 75-103.
Osmanl Arivlerinin Trk ve Dnya Tarihi in nemi (A. Konuma metni),
Osmanl Arivleri ve Osmanl Aratrmalar Sempozyumu. stanbul, Trk-Arap
ncelemeleri Vakf, 1985, 31-37. B. Datlan ayrntl metin: 39-45.
The Rise of the Turcoman Maritime Principalities in Anatolia, Byzantium and
Crusades, Byzantinische Forschungen, IX (Amsterdam: 1985), 179-217.
Studies in Ottoman Social and Economic History, 1985, Variorum Reprints
(iindekiler) I. The Question of the Emergence of the Ottoman State (bkz. yl
1982). II. LEmpire Ottoman (bkz. yl 1969). III. The Khan and the Tribal Aris-
tocracy (bkz. yl 1981 ve 1983). IV. Impact of the Annales school of Ottoman
Studies (bkz. yl 1978). V. Military and Fiscal Transformation in the Ottoman
Empire (bkz. yl 1980). VI. Rice Cultivation in the Ottoman Empire (bkz. yl
1982). VII. Servile Labor in the Ottoman Empire (bkz. yl 1979). VIII. The
Emergence of Big Farms, iftliks (bkz. yl 1983). IX. The Hub of the City
(bkz. yl 1980). X. Introduction to Ottoman Metrology (bkz. yl 1983 ve 1991).
1986
Arab-Turkish Relations in Historical Perspective (1260-1914), Studies on
Turkish-Arab Relations, stanbul, (1986), (tercme iin bkz. yl 1988), 148-157.
Mahkama (2- The Ottoman Empire I- The earlier centuries), The Encyc-
lopaedia of Islam2, (1986), VI, s. 3-5, s. 9-11 arasnda C.V. Findley ile birlikte
Bibliography.
23
The Appointment procedure of a Guild Warden (Kethda), Wiener Zeitschrift

fr die Kunde des Morgenlandes, 76 (1986), 135-142.
The Yrks: Their Origins, Expansion and Economic Role, Hal Magazine. Orien-
tal Carpets ant Textile Studies, London, 1986, 39-65, ed. by. R. Pinner - W. Denny.
Power Relationship Between Russia, Ottoman Empire and Crimean Khanate
as Reflected in Titulature, Pass Turco-Tatar, Present Sovitique. Etudes offerts
a Alexander Benningsen, Louvain-Paris, 1986, 175-211, Collection Turcica VI.
1987
Biases in Studying Ottoman History, Studies on Turkish-Arab Relations.
Annual 2 (1987), 7-10.
Shara, Ummah Khilfah, Dr. I. H. Qureshi Memorial Lectures, ed. Y. A.
Hashmi, Karachi, (1987).
1988
The Cambridge History of Islam, eds. P.M.. Holt, A.K. Lamb-ton, B. Lewis,
Cambridge University, (1970), iinde: The Emergence of the Ottomans, 263-291;
The Rise of the Ottoman Empire, 295-323; The Heyday and Decline of the
Ottoman Empire, 324-353; bu almalarn Trkeye tercmesi: slm Kltr
ve Medeniyeti, stanbul, 1988 yl. Osmanl Devletinin Kuruluu, 271-298;
Osmanl Devletinin Ykselii. Fatih Sultan Mehmed, 301-329; Osmanl
Devletinin Altn Devri ve Gerilemesi, 331-359; Osmanl Devleti Sonlarnda
Rumeli ve Anadolu, 361-379.
Mehmed I.-Mehmed II., EI2 , (1988), 506-535.
Tarihi Perspektif inde Arab-Trk likileri(1260-1914), Eitim Fakltesi
Dergisi, say 3, (1988), 205-215, (1986 ylnda kan ngilizce makalenin tercmesi.
Ftih Sultan Mehmed Tarafndan stanbulun Yeniden naas, 19 Mays ni-
versitesi Eitim Fakltesi Dergisi, 3-4, (1988-1989), 215-225.
ikyet hakk: Arz-i Hl ve Arz-i Mahzarlar, Osmanl Aratrmalar, VII-
VIII (1988), 33-54.
Osmanllar, MEB slm Ansiklopedisi, XII/2 (1988), 286-308. (Ansiklope-
dinin Trkler maddesi iinde bulunmakta.)
Recession of the Ottoman Empire and the Rise of the Saudi State, Studies
on Turkish-Arab Relations, 3 (1988), 69-85. Metin iinde belge fotokopisi ve
tercmeyle birlikte.
Adaletnme, TDV slm Ansiklopedisi, I (1988), 346-347.
Jews in the Ottoman Economy and Finances 1450-1500, The Islamic World
24
from Classical to Modern Times. Essays in Honor of Bernard Lewis, Princeton

N.J. 1988, 513-550.
The Rzname Registers of the Kadasker of Rumeli as preserved in the stanbul
Mftlk Archives, Turcica. Revue des Etudes Turques, XX (1988), 251-275.
1989
Matbakh (2. Ottoman Turkey), The Encyclopaedia of Islam2, VI (1989), 807-815.
1990
Mazraa, The Encyclopaedia of Islam2, VI (1990), 959-961.
Ottoman Turks and the Crusaders 1451-1522, A History of the Crusades.
Volume Six. The Impact of the Crusades on Europe, VI, Madison, (1990), Eserin
yaynclar: Harry W. Hazard-Norman P. Zaccor, General Editr: K. Setton, 311-353.
Turks and the Crusades 1329-1451, A History of the Crusades. Volume Six.
The Impact of the Crusades on Europe, VI, Madison, (1990), Eserin yaynclar:
Harry W. Hazard-Norman P. Zaccor, General Editr: K. Setton, 222-275.
Osmanl Toplum Yapsnn Evrimi, Trkiye Gnl, say 11 (1990), 30-41.
stanbul: An islamic City, Journal of Islamic Studies, I (1990), 1-23 (tercmesi
iin bkz. yl 1992 ve 1995).
Ky, Kyl ve mparatorluk, V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi
Kongresi. Tebliler. stanbul, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrma ve Uygu-
lama Merkezi, 21-25 Austos 1989, 1-11, Ankara. TTK, 1990.
Mehemmed I (Ottoman Sultan 816-24/1413-21. elebi), The Encyclopaedia
of Islam2, VI (1990), 973-978.
Mehemmed II (Abul Fath or Ftih), The Encyclopaedia of Islam2, VI (1990),
978-981.
Mesh Pasha (Ottoman Grand Vizier), The Encyclopaedia of Islam2, VI
(1990), 1025-1026.
1991
Osmanl Metrolojisine Giri, Trk Dnyas Aratrmalar, (1991), 21-49.
Osmanl pek Ticareti, Madencilik ve Ziraatinde Yk(Himl), Trk Dnyas
Aratrmalar, (1991), 9-11.
Osmanl Fetih Metodlar, Yeni Forum, cilt 12, say 263, (Nisan 1991), 21-28.
The Status of the Greek Ortodox Patriarch Under the Ottomans, Turcica.
Revue des Etudes Turques, (Melanges offerts Irne Mlikoff) XXI-XXIII (1991),
407-436).
25
Ottoman Galata, 1453-1553, Premiere Recontre Internationale sur lEmpire

Ottoman et la Turquie Moderne, Istanbul: Institut Franais dEtudes Anatoliennes,
1991, 17-116, ed. Edhem Eldem.
Osmanl Devletinin Kuruluu Sorunu, Tercme: Tahir Smbl, A.. DTCF
Tarih Aratrmalar Dergisi, c XV/26 (1990-91), 329-339.
1992
Comments on Sultanism: Max Webers Typification of the Ottoman Polity,
Princeton Papers in Near Eastern Studies l (1992). Charles Issawi and Bernard
Lewis, Princeton, (1992), Tercme iin bkz. yl 1994, 49-72.
Osmanl mparatorluu, Trk Dyas El Kitab, cilt I, Ankara, (1992), 457-477.
Krm Hanl, Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltrn Aratrma Enstits,
yaynlar:121 seri:I say:A-23, birinci cilt Corafya-Tarih, ikinci bask Ankara,
(1992), 420-435.
Sleyman the Magnificent: The Man and Statesman, Soliman Le Magnifique
et son temps. Actes du colloque de Paris. Galeries Nationales du Grand Palais,
7-10 mars 1990, Paris, (1992), editr: G. Veinstein, 89-103.
Some Remarks on the Ottoman Turkeys Modernization Process, Transfer
of Modern Science and Technology to the Muslim World, stanbul: International
Research Center for Islamic Hstory, Art and Culture (rcca), (1992), Ed. Ekme-
leddin hsanolu, 49-50.
Islamization of Ottoman Law on Land and Land Taxation, Festgabe an
Josef Matuz: Osmanistik-Turkologie-Diplomatik, Berlin, 1992, 100-116, ed.
Christa Fragner-Klaus Schwarz.
Trkiyenin maj: Dnyann Hasta Adam, Cumhuriyet. 3.5.1992 (Gazete-
ci Leyla Tavanolu tarafndan Prof. Dr. Halil nalckla Trkiyenin d dnyadaki
yeri, Ankarann tutumu ve salkl bir tantm politikas zerine yaplan sylei), 6.
Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Doktora Tezinin 50. Yl, stanbul: Eren,
1992. lk bask iin bkz. yl 1943.)
Tax Collection, Emblezzement and Bribery in Ottoman Finances, Turkish
Studies Assodation Bulletin, XV (1992), 327-346.
stanbul: Bir slam ehri, Dergh, 24 (ubat 1992), l, 14-15 ve say 25 (Mart
1992), 16-17 (esas metin iin bkz. yl 1990).
Tarihinin Mutfa: Halil nalck, Tarih Vakfndan Haberler, 14 (Temmuz-A-
ustos 1992), 7.
Eyp Sultanda Yaplmas Gerekenler, stanbul, 3 (1992), 148-149.
Osmanl mparatorluunda slm, Dergh, 30 (Austos 1992), l, ve 31
(Eyll 1992), 16-17 (esas metin iin bkz. yl 1970, yeni bir tercme, yl 1995).
26
Bayazt I, TDV slm Ansiklopedisi 5 (1992), 231-234.

Bursa, TDV slm Ansiklopedisi, 5 (1992), 445-449.
1993
Giri, 438 Nolu Muhasebe-i Vilayet-I Anadolu Defteri, (937/1530), I, Ankara,
(1993), 1-14.
The Shaykhs Story Told by Himself, Paths to the Middle East, (1993), 105-141.
The Rise of the Turcoman Maritime Principalities in Anatolia, Byzantium and
Crusades, The Middle East and the Balkans Under the Ottoman Empire Essays
on Economy and Society, (1993), 309-341.
Edirnenin Fethi (1361), Edirnenin 600. Fethi Yldnm Armaan Kitab,
TTK, (1993), 138-159.
Trkler ve Balkanlar, Balkanlar, Eren, (1993), 9-33.
Decision Making in the Ottoman State, Decision Making and Change in the
Ottoman Empire, editr: C. F. Farah-Kirksville, The Thomas Jefferson University
Press, 1993, 9-18.
Greeks in Ottoman Economy and finances, 1453-1550, To Ellenikon, Studies
in Honour of Speros Vryonis Jr., c. 2, Byzantinoslavica, Armenica, Islamica, the
Balkans and Modern Greece, New Rochelle-New York, 1993, 307-319.
Osmanl mparatorluu. Toplum ve Ekonomi zerinde Ariv almalar,
ncelemeler, stanbul: Eren 1993. u aratrmalara yer verilmitir: Ky, Kyl
ve mparatorluk (bkz. yl 1990). slm Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkl ve
Osmanl Devrindeki ekillerle Mukayesesi (bkz. yl 1959). Osmanllarda
Raiyyet Rsumu (bkz. yl 1959). Stefan Duandan Osmanl mparatorluna
(bkz. yl 1953). 1431 Tarihli Tmar Defterine Gre Fatih Devrinden nce Timar
Sistemi (bkz. yl 1952). Vidinde Gospodarlk Rejimi ve lgas, Tanzimat ve
Bulgar Meselesi kitabndan. Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkiaf
Devrinde Trkiyenin ktisad Vaziyeti zerinde Bir Tetkik Mnasebetiyle
(bkz. yl 1951). 15. Asr Trkiye ktisad tima Tarihi Kaynaklar (bkz. yl
1953). Bursa XV. Asr Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar (bkz. yl 1960).
Osmanl Pamuklu Pazar, Hindistan ve ngiltere... (bkz. yl 1979). Osmanl
Hukukuna Giri (bkz. yl 1958). Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu
(bkz. yl 1964). Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkiler (bkz. yl 1964).
Osmanllarda Batdan Kltr Aktarmas (bkz. yl 1992) ve Halil nalck Bib-
liyografyas, 457-468.
Cizye, Osmanllarda Cizye, tdv slm Ansiklopedisi, 8, (1993), 45-48.
iftlik, tdv slm Ansiklopedisi, 8, (1993) , 31-3-314.
The Middle East and the Balkans Under the Ottoman Empire. Essays on Eco-
nomy and Society, Bloomington, Indiana University Turkish Studies and Turkish
27
Ministry of Culture, Joint Series, 1993. Eser ve u aratrmalar ierir: Turkish and
Iranian Political Theroies and Traditions in Kutadgu Bilig, (Asl iin bkz. 1966).
Dervi and Sultan: an Analysis of the Otman Baba Vilyetnmesi, Trkesi iin
bkz. 2004). The Ottoman Succession and Its Relations to the Turkish Concept of
Sovereignty, (Asl iin bkz. 1959). State and Ideology Under Sultan Sleyman
I, s. 70-94. The Yrks: Their Origins, Expansion and Economic Role, (bkz.
1986). Village, Peasant and Empire, (Asl iin bkz. 1990) A Case of the Village
Microeconomy: Villages in the Bursa Sancak, 1520-1593, Sources for Fifteenth
Century Turkish Economic and Social History, (Asl iin bkz. ktisat Fakltesi
Mecmuas XV (1953-54). The Appointment Procedure of a Guild Warden (Ket-
hd), (Asl iin bkz. 1986). Notes on a Study of the Turkish Economy During
the Establishment and Rise of the Ottoman Empire, (Asl iin bkz. 1951). The
Ottoman Cotton Market and India: the Role of Labor Cost in Market Competiti-
on, (Asl iin bkz. 1979). The Rise of the Turcoman Maritime Principalities
in Anatolia, Byzantium and the Crusades, (Asl iin bkz. 1985). A Case Study
in Renaissance Diplomacy: the Agreement Between Innocent VII and Bayezid
II Regarding Djem Sultan, (Esas metni iin bkz. 1979). Power Relationships
Between Russia, the Crimea and the Ottoman Empire as Reflected in Titulare,
(Asl iin bkz. 1986). Eastern and Western Cultures in Dimitrie Cantemirs work,
(Asl metin iin bkz. 1974). Tursun Beg, Historian of Mehmed the Conquerors
Time, (Asl iin bkz. 1977). Yk (Himl) in the Ottoman Silk Trade, Mining and
Agriculture, (Asl metin iin bkz. 1984).
Giri, 438 numaral Muhsebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri (937/1530), I.
Ktahya Karahisr- Sahip, Sultan-n, Hamd ve Ankara Livlar, Ankara: TC.
Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Osmanl Arivi Dairesi Bakanl-
,1993, 1-14,
Osman Ghzs Siege of Nicea and the Battle of Bapheus, The Ottoman Emi-
rate (1300-1389). Halcyon Days in Crete I. A symposium held in Rethymnon 11-13
January 1991, editr, Elizabeth Zachariadou, Rethymnon, 1993, 77-98, (Tercme:
1996 ve 1997, yeni metin ve tercme iin bkz. 1998).
State, Sovereignty and Law during the Reign of Sleyman, Sleyman the
Second and His Time, stanbul, (1993), 59-92.
Dervish and Sultan: an Analysis of the Ottoman Baba Velyetnmesi, Mani-
festations of Sainthood in slm, stanbul, 1993, 209-223.
Fetih, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi c. 3, 302-305.
Galata (Osmanl Dnemi), Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi c. 3, 349-354.
ae (Osmanl Dnemi), Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, c. 4, 116-119.
1994
Sultanizm zerine Yorumlar: Max Weberin Osmanl Siyasal Sistemi Tiple-
mesi, Toplum ve Ekonomi, say 7, (Ekim 1994), 3-25.
28
How to Read Ashik Pasha-zdes History, Studies in Ottoman History in Honour

of Professor V. L. Menage, stanbul, 1994, 139-156 (Trke metin iin bkz. 2000).
Devlet Giray, Krm Han (1551-1577), tdv slm Ansiklopedisi c. 9, 241-242.
An Economic and Social History of the Ottoman Empire 1300-1914, ed.
H. nalck with Donald Quataert, Cambridge, 1994. Bu kitap iinde kaleme
ald blmler: Preface, XXV-XXVII. General Introduction, 1-7. Part I. The
Ottoman State: Economy and Society, 9-409, Weights and measures, 987-994,
Glossary, 995-1002 (Trke tercmesi iin bkz. 2000).
Bilinmeyen Ynleriyle Harem: Harem bir Okuldu, Aktel, say 175 (10-16
Kasm 1994), 32-39, 38de Prof. Halil nalck Kimdir?
Eyp Projesi, Eyp: Dn/Bugn, Sempozyum 11-12 Aralk 1993, stanbul,
Tarih Vakf, 1994, 1-23.
Osmanl mparatorluu, Trk Dnyas Aratrmalar 93 (Aralk 1994),
145-175, ev. V. Engin (asl iin bkz. 1969).
1995
Mehmed, Britannica, vol 7, (1995), 1013-1015.
Struggle For East-European Empire: 1400-1700 The Crimean Khanate, Otto-
mans and The Rise of The Russian Empire, The Turkish Yearbook of Internatonal
Affairs, XXI, (1995), 1-16.
Halil nalck le Trk Hukuk Tarihi zerine, Trkiye Aratrmalar Literatr
Dergisi, (1995), 1-15.
Osmanl mparatorluunda slm, Tarih Risaleleri, (1995), 16-17.
From Empire to Republic. Essays on Ottoman and Turkish Social History,
stanbul: Isis Yaynclk, 1995, (Eserde yer alan aratrmalar): The Rise of the
Ottoman Historiography, (bkz. yl 1962). On the Social Structure of the Ottoman
Empire: Paradigsm and Research, The ift-Hne system and Peasant Taxation,
Les rgions de Kruje et de la Dibra autour de 1467 et 1515, (bkz. 1968). Ottoman
Archival Materials on Millets, (bkz. yl 1981). Sephardic Jews in the Ottoman
Empire, Turkish Impact on the Development of Modern Europe, (bkz. 1974).
Political Modernisation in Turkey, (bkz. 1968). Turkey Between Europe and
the Middle East, (bkz. 1980). The Caliphate and Atatrks nklb, (bkz. 1982).
stanbul: Bir slm ehri, stanbul Armaan Fetih ve Fatih, stanbul: stanbul
Bykehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar,1995, 71-90, (asl
metin iin bkz. 1990, dier bir tercme iin bkz. 1992).
Othomanik Aukokratia. He klasiki periodos 1300-1600, Atina, 1995, terc-
me eden: Mihalis Kokolikis (Osmanl Tarihi, Klasik a adl eserinin Yunanca
tercmesidir).
29
The Customs Register of Caffa, 1487-1490/Kefe Gmrk Beky Defteri,

1487-1490, Harvard: Harvard niversitesi, 1995,
Osmanl ehri eriat dealine Dayanr, zlenim 22 (Haziran 1995), 21.
1996
Resm, The Encyclopaedia of Islam2, VIII, (1996), 486-487.
Fatih, Fetih ve stanbulun Yeniden nas; Dnya Kenti stanbul l stanbul-
World City, stanbul, (1996), metnin ngilizcesi The Conqueror, the Conquest and
the restructuring of stanbul, eviren: Orhan Bilgin, 22-37.
The Meaning of Legacy: The Ottoman Case, Imperial Legacy. The Ottoman
Imprint on the Balkans and the Middle East, New York: Columbia University
Press, 1996, 17-29.
Krm Hanl Kad Sicilleri Bulundu, Belleten C. LX, (Nisan 1996), 165-190.
Eyalet, tdv slm Ansiklopedisi XI, 548-550.
Osman Gazinin Nicea Kuatmas ve Baphefus Muharebesi, Osmanl mpa-
ratorluunun Kurucusu Osman Gazi ve Dnemi, Bursa: Bursa Kltr Sanat ve
Turizm Vakf Yaynlar, 1996, 9-38 (Asl iin bkz. 1993). ev. Nurcan Abac.
Filori, TDV slm Ansiklopedisi c. 13, 106-107.
Gazavt- Sultan Murad, c. 13, 438-439.
Gazi Giray I, Krm Han (1523-1524), TDV slm Ansiklopedisi c. 13, 451.
Gazi Giray II. Krm Han (1588-1607), TDV slm Ansiklopedisi c. 13, 451-52.
Gazi Giray III. Krm Han (1704-1707), TDV slm Ansiklopedisi c. 13, 453.
Rumeli, The Encyclopaedia of Islam2, 607-611.
Rumi, The Encyclopaedia of Islam2, 612.
Trkiyenin Tekstil Tarihesi zerine Notlar, Bir Masald Bursa, stanbul,
1996, 61-67. nalckn ngilizce verdii bir konferans metni, ev. Doan ahiner.
Yap Kredi Yaynlar.
mparatorluun Kilidi: Fetih, Zaman, 2.5.1996, Eyp Can ile yaplan bir
rportaj dizisi. 27 ve 28 Mays gnleri de devam etmitir. 19.5.1996 gnk balk
Fethin Seyir Defteri (hazrlad Fatih ve stanbul adl eserinden ksa alntlardr).
Osmanl Arivleri Grlmeden 20. Yzyln Tarihi Yazlamaz, zlenim, say
35-36 (Temmuz-Austos 1996), 42-47.
stanbul: Bir slm ehri, slm Tetkikleri Dergisi, c. X (1995), 243-268, ev.
brahim Kaln (bkz. yl 1992. Tercmenin yeni yayndr).
Giray, TDV slm Ansiklopedisi, c. 14 (1996), 76-78.
Hac Giray II(1683-1684), TDV slm Ansiklopedisi, c 15, 475-476.
30
Havale, TDV slm Ansiklopedisi, c, 16 , 512-513.

Imperial Ottoman, Epoca Clasica 1300-1600. Bucureti, Editura Encic-
lopaedica, 1996, Edite i studiu introductiv de Mihai Maxim, traducere, nota,
completarea glosarului i indicelui de Dan Prodan (Osmanl mparatorluu, Klasik
a 1300/1600 adl eserinin Rumence tercmesi.
1997
A Note on the Population of Cyprus, Perceptions, II/2, (Ankara: 1997), 23-31.
Turkey and Europe: A Historical Perspective, Perceptions, II/1, (Ankara:
1997), 76-92.
Osman Gazinin znik kuatmas ve Bafeus Muharebesi, Osmanl Beylii
1300-1389, editr Elizabeth A. Zachariadou, stanbul: Tarih Vakf, 1997.
Selim I. Selimah, Yavuz Selim, The Encydopaedia of Islam, IX (1997), 127-131.
The Recent History of Cyprus, First International Congress on Cypriot
Studies, Gazimagosa 20-23 November 1996, ed. Emel Doramac, et al, Gazi-
magosa: Eastern Mediterranean Univ. Press, 1997, 25-32.
1998
Byk Devrim: Hilfetin Kaldrlmas ve Likleme, Dou Bat, say 3 (Mays,
1998), 69-74.
Trkiye ve Avrupa: Dn Bugn, Dou Bat, say 2 ( ubat 1998), 9-30.
Trkiye Cumhuriyeti ve Osmanl, Dou Bat, say 5 (Mays 1998), 9-34.
Eyp Sicillerinde Toprak, Ky ve Kyl, 18. YY Kad Sicillesi Inda Eypte
Sosyal Yaam, (1998) 9-14.
Eyp Sultan Tarihi n Aratrma Projesi, 18. Yzyl Kad Sicilleri Inda
Eypte Sosyal Yaam, stanbul, (1998), 1-8.
Essays in Ottoman History, stanbul: Eren, 1998, u aratrmalar bir araya
getirilmitir: Periods in Ottoman History, How to Read Ak Pasha-zades
History, (Asl iin bkz. 1994). Osman Ghazis Siege of Nicaea and the Battle of
Bapheus, (Asl, iin bkz. 1993). Mehmed The Conqueror (1432-1481) and His
Time, (Asl iin bkz. 1960). Decision Making in the Ottoman State, (Asl iin
bkz. 1993). The Ruzname Registers of The Kadasker of Rumeli as Preserved in
the Istanbul Mftlk Archives, (Asl iin bkz. 1988). Islamization of Ottoman
Laws on Land and Land Tax, (Asl iin bkz. 1992). Tax Collection, Embezzle-
ment and Bribery in Ottoman Finances, (Asl iin bkz. 1992). The Status of The
Greek Orthodox Patriarch Under the Ottomans, (Asl iin bkz. 1991). Islam
in the Ottoman Empire, (Asl iin bkz. 1970). Istanbul: an Islamic City, (Asl
iin bkz. 1990 tercmesi, 1992 ve 1995). Ottoman Galata, 1453-1553, (Asl iin
31
bkz. 1991). Greeks in Ottoman Economy and Finances, 1453-1500, (Asl, yl

1993). Arab Camel Drivers in Western Anatolia in the fifteenth century, s. 393-
411 (Asl iin bkz. 1983). The Question of the Closing of The Black Sea under
the Ottomans, (Asl iin bkz. 1979).
Turkey Between Europe and the Middle East, Perceptions, III/1, (Ankara:
1998), 5-18.
Byk Devrim: Hilfetin Kaldrlmas ve Likleme, Dou Bat, say 3
(1998/3), 69-74.
Tarihi Prof. Dr. Halil nalcka Gre Osmanl Rejiminin Uzantlarndan Kur-
tulamadk. Patron-kul Sistemi Sryor, Milliyet, 19.6.1998, 22
Prof. Dr. Halil nalckn Konumas, I Mill Ariv uras(Tebliler-Tar-
tmalar), (20-21 Nisan 1998 Ankara), XXXIII-XXXIX.
1999
Osmanl Fetih Yntemleri, Cogito, say 19, (1999), 116-135.
Osmanl Dneminde Balkanlar Tarihi zerinde Yeni Aratrmalar, Tarihte
Gneydou Avrupa: Balkanolojinin Dn, Bugn ve Sorunlar, Ankara: Ankara
niversitesi DTCF Yaynlar, (1999), 15-23.
Osmanl Tarihine Toplu Bir Bak, Osmanl, Ankara, (1999), 37-132.
Osmanl Tarihi zerinde Kamuoyunu gilendiren Baz Sorular,Dou Bat,
Akademi ve ktidar, say: 7, (Mays-Haziran-Temmuz 1999), 197-211 (2. basks
iin bkz. Halil nalck Dou-Bat Makaleler I Ocak, 2005).
Osmanl Tarihi En ok Saptrlm, Tek Yanl Yorumlanm Bir Tarihtr,
Cogito, 19 (1999), 25-40.
Osmanl Tarihi Kronolojisi, Osmanl, I, Ankara, (1999), 118-132.
History of Humanity, Scientific and Cultural Development, vol. V. From the
Sixteenth to the Eighteenth Century, ed. Peter Burke and Halil nalck, London:
Routledge, unesco 1999.
dile Abla, Trkiye bankas Kltr Yaynlar, (1998), 1-19.
Trk-Rus likileri 1492-1700, Trk Tarih Kurumu Neri, Ankara, (1999), 25-36.
2000
Tmr, The Encyclopaedia of Islam2, X, (2000), 502-507.
kinci Binde Trkler, Dou Bat, say 10 (Ocak 2000), 63-111.
Hermentik, Oryantalizm, Trkoloji, Dou Bat, say 20 (Austos 2000), 13-39.
Trk Tarihinde Tre ve Yasa Gelenei, Dou Bat, say 13 (Kasm 2000), 157-175.
32
Ziya Gkalp Yzyla Damgasn Vuran Dnr, Dou Bat, say 12 (Austos
2000), 9-33.
Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi (I. cilt: 1300-1600),
stanbul: Eren, 2000, Tercme: Halil Berktay (Asl iin bkz. 1994).
gl mi? Fetih mi?, Milliyet gazetesi, 28.6.2000, 24 ve 29.6.2000, 20.
Stten stanbula. Osmanl Devletinin Kuruluu zerine Tartma-
lar, Ankara, 2000 (dzenleyenler: O. zel - M. z). nalckn u yazlarna
yer verilmitir: Osmanl Tarihiliinin Douu, 93-117 (Asl iin yl 1962).
kpaazde Tarihi Nasl Okunmal?, 119-145 (Asl iin bkz. 1994). Osmanl
Devletinin Douu Meselesi, 225-240 (Asl iin bkz. yl 1982). Osman Gazinin
znik (Nicea) Kuatmas ve Bafeus Sava, 301-334, ek 5, resim (Asl iin bkz.
1993). Osmanl Fetih Yntemleri, 443-472 (Asl iin bkz. yl 1954).
Modern Avrupann Gelimesinde Trk Etkisi, Osmanl ve Dnya. Osmanl
Tarihi ve Dnya Tarihindeki Yeri, ed. Kemal Karpat, stanbul, 2000, 7-92 (Asl
iin bkz. 1971).
Osmanlda Devlet, Hukuk, Adalet, stanbul: Eren, 2000. nalckn u maka-
leleri yer alr: Kutadgu Biligde Trk ve slm Siyaset Nazariyesi ve Gelenekleri
(Asl iin bkz. 1966). Trk Devletlerinde Devlet Kanunu Gelenei (Asl iin bkz.
1958), eriat ve Kanun, Din ve Devlet (Asl iin bkz. 1998). ikyet Hakk
(Asl iin bkz. 1988). Adaletnmeler (Asl iin bkz. 1965).
Ziya Gkalp, Dou-Bat, Say 12, Austos 2000
Tarihiler Sultanlara Kar, Hrriyet, 1 Aralk 2000
Mirasn Anlam: Osmanl rnei, ed. L. Karl Brown, mparatorluk Miras,
Balkanlarda ve Ortadouda Osmanl Damgas, stanbul: letiim, 2000, 32-49.
Osmanl Klasik dare Sisteminin Bozuluu, Emin Bilgi Hatra Kitab, Haz:
Oktay Aslanpala, Ekmeleddin hsanolu, ISAR Vakf, stanbul, 2000, 127-140
Tarihsel Balamda Sivil Toplum ve Tarikatlar, Global Yerel Eksende Trkiye,
Fuat Kymen-Ali Yaar Sarbay, stanbul: Alfa, 2000, 87-98
lk Osmanl Menakbname Rivayetlerinin Nitelii zerine, Osmanl Devletinin
Kuruluu, Raif Kaplan, Bursa: Avrasya Etnografya Yaynlar Vakf, 2000, 8-14.
pek, Osmanl Ksm, TDV slam Ansiklopedisi, Cilt 22, , stanbul, 2000, 362, 365.
III. Kayseri Yresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes niversitesi Yayn-
lar, Kayseri, 6-7 Nisan 2000.
Osmanlya Hacimli Bak, Zaman, 13 ubat 2001.
Osmanl Devletinde Bilgi ve statistik, Ed. Halil nalck, Sevket Pamuk,
Ankara: DE, 2000.
Osmanlda statistik Metodu Kullanld m?, Osmanl Devletinde Bilgi ve
statistik, Ankara: Devlet statistik Enstits,2000, 1-13.
33
2001
Avrupa Devletler Sistemi, Fransa ve Osmanl, Dou Bat, say 14 (ubat
2001), 122-142.
Osmanl Para ve Ekonomi Tarihine Toplu Bir Bak, Dou Bat, say 17 (2001), 9-34.
Halil nalck ile Osmanl-slm Arkeolojisi zerine, Cogito, 28 (yaz 2001),
Syleiyi yapan: Gl Pulhan, 257-272.
Osmanlya Hacimli Bak, Zaman, 13 ubat 2001.
Osmanl Arivleri Dnyaya Almal, Radikal, 11 ubat 2001.
2002
Bat Anadoluda Ykselen Denizci Gazi Beylikleri, Bizans ve Hallar, Trk
Denizcilik Tarihi, Ankara, (Kasm 2002), 73-90.
Barbarostan nebaht (Leponta)ya Akdeniz, Trk Denizcilik Tarihi, Ankara,
(Kasm 2002), 141-143.
Kristof Kolomb ve Hal Politikas, Trk Denizcilik Tarihi, Ankara, (Kasm
2002), 119-126.
Osmanl Deniz ss Gelibolu, Trk Denizcilik Tarihi, Ankara, (Kasm 2002),
99-105.
Mhimmelere Gre nebaht Deniz Sava Osmanl Belgelerinde nebaht
(Lepanto), Trk Denizcilik Tarihi, Ankara, (Kasm 2002), 145-149.
nebaht Sonras, spanya le Bar(1585), Trk Denizcilik Tarihi, Ankara,
(Kasm 2002), 151-156.
Osmanl Deniz Egemenlii, Trk Denizcilik Tarihi, Ankara, (Kasm 2002), 49-71.
Hallar ve Osmanllar: Barbaros Hayreddin Paa Fransada, Trk Denizcilik
Tarihi, Ankara, (Kasm 2002), 127-140.
Foundations of Ottoman-Jewish Cooperation in Jews, Turks, Ottomans, Avig-
dor Levy, ed. NY, Syracuse, Un. Press, (2002), 3-14.
Osmanl Tarihinde Dnemler, Trkler, c. l, Ankara: Yeni Trkiye, 2002, 61-72.
Osmanl Devletinin Kuruluu, Trkler, c. 9, Ankara: Yeni Trkiye, 2002, 66-98.
Osman Turan Hakknda Rprtaj, Trk Yurdu, say 182 (Ekim 2002).
Periods in Ottoman History, The Turks, c. 3, Ankara, 2002, 15-21.
Foundation of Ottoman State, The Turks, c. 3, Ankara, 2002, 46-73.
Osmanl Devletinin Kuruluu, Genel Trk Tarihi, Ankara, 2002, c. 5, 465-502.
mtiyazat, TDV slm Ansiklopedisi, s. 22 (2002), 24-252.
pek. Osmanl Devleti, TDV slm Ansiklopedisi, 22 (2002), 362-365.
34
skender Bey (.872-1468), TDV slm Ansiklopedisi, 22 (2002), 561-563.

slm Giray III (.1064-1654), (1644-1654), TDV slm Ansiklopedisi
23, (2002), 46-47.
spence, TDV slm Ansiklopedisi c. 23, 177.
stanbul (Trk Devri), TDV slm Ansiklopedisi, 23, 220-239.
Wazir. In the Ottoman Empire, Encyclopaedia of Islam2, XI (2002), 194-197.
Osmanl Para ve Ekonomi Tarihine Toplu Bir Bak, Dou Bat, say 17 (2001), 9-34.
Kltr Etkileimi, Kreselleme, Dou Bat, say 18 (2002), 89-127.
Kalgay, tdv slm Ansiklopedisi, 24, (2002), 259.
Kanun, tdv slm Ansiklopedisi, 24, (2002), 324-327.
Kanunnme; Osmanllarda Devlet Tarafndan Belirtilen ve Derlenen Kanunlar
fade Eden Terim, tdv slm Ansiklopedisi, 24, 333-337.
Trkiyede Osmanl Aratrmalar. I- Trkiyede Modern Tarihiliin Kuru-
cular, XIII. Trk Tarih Kongresi. Ankara: 4-8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan
Bildiriler, I. cilt, Ankara, 2002, 85-166.
Krm Hanl (1441-1783), TDV slm Ansiklopedisi, 25 (2002), 450-458.
Sen Olasan Kaleme tibr in Hm, Fuzul ve Patronaj, Kltr Ufuklar
Talat S. Halman Armaan Kitab/Cultural Horizons: A Festschrift in honor of Talat
S. Halman, 2002, 302-315 (Amerikadaki Siracuse niversitesi ile Yap Kredi
Yaynclk ibirliiyle yaynlanm, sata verilmemitir)
Tarih ve Akademi, Ankara, Trkiye Bilimler Akademisi, 2002. (Asl iin
bkz. Akademi Nedir?, 1968).
Fatih Sultan Mehmed (1432-1481) ve Zaman, Franz Babinger, Fatih Sultan
Mehmed ve Zaman, stanbul, 2002 (sata verilii 2003), 433-451 (Franz Babinger
tarafndan kaleme alnan Fatih Sultan Mehmed kitab ilim leminde arln
duyuran nadir eserlerden biri olmasna ramen, notlar ksm neredilmeden kald
iin, eletiri konusu oldu. stanbulun 550. Fetih Yl iin, Amerikada neredilen
ngilizce metinden aktaran yaynevi, Prof. Halil nalckn bu eser ile ayrlmaz
bir para oluturan tenkidi ilve etmitir. Asl iin bkz. yl 1960), Olak Bilimsel
Kitaplar.
2003
Osmanlnn Avrupa ile Barkl: Kapitlasyonlar ve Ticret, Dou Bat,
say 24 (Austos 2003), 55-82.
Tarihte Avrupa Birlii ve Trkiye, Dou Bat, (Eyll-Ekim 2003), 1-29.
Osmanl mparatorluu: Klasik a (1300-1600), stanbul, 2003, 285 sayfa,
Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk. ev: Ruen Sezer (lk defa 1973 senesinde
35
ngilizce olarak yaymlanm, sonra muhtelif dillere tercme edilmitir. Kronoloji,

szlk ve kaynaka bu yayna adapte edilmitir).
Fuzuli, Hayat ve Sanat zerine Notlar, Trklk Bilgisi Aratrmalar 27/11
(2003), 261-269.
4 Mart 2003te T.C. Kltr Bakanl Byk dl Tevcihinde Yaplan Hitabe,
tuba Gnce, 27 (Eyll 2003), 15-18.
ir ve Patron, Patrimonyal Devlet ve Sanat zerinde Sosyolojik Bir nceleme,
Ankara: Dou Bat, 2003.
Dil ve Tarih Corafya Fakltesinin Kuruluu ve lk Yllar, A. . DTCF 66.
Kurulu Yldnm An Kitab, DTCF, Ankara, 2003, s. 1999-202.
Krm Hanl, Emelimiz Krm, Say 45, 2003, s. 33-36
Al Konferans, I. skdar Sempozyumu, I, skdar Belediyesi, Ed. Zekeriya
Kurun, Ahmet Emre Bilgili, stanbul, 23-25, Mays 2003, s. 11-14.
Mehmed I. Osmanl Padiah 1413-1421, TDV slm Ansiklopedisi, 28, (2003),
391-394.
Mehmed II. Osmanl Padiah 1444-1446, 1451-1481, TDV slm Ansiklope-
disi, 28, (2003), 395-407.
2004
Atatrk ve Atatrklk, Dou Bat, say 29 (Eyll 2004), 83-122.
znik in Osman Gazi ve Bizans Mcadelesi, Tarih Boyunca znik, (ubat
2004), 59-85.
Otman Baba ve Ftih Sultan Mehmed, Dou Bat, Ak ve Dou, say 26,
(ubat-Mart-Nisan 2004), 129-150.
The Struggle Between Osman Gazi and the Byzantines for Nicea, znik
Throughout History, stanbul: Bankas, (2004), 59-85.
Polunya (Appolunia)Tanr- Ykd Osmanl Rumeli Fetihleri Kronolojisinde
Dzeltmeler, (1354-1371), Mbahat Ktkolu Armaan, 2004.
ki Rakip Karde: Altn ve Gm, Twin Rivals: Gold and Silver, Altn
ktidar, Aktidarn Altnlar, Ed. Ouz Tekin, Yap Kredi, Altn Sikke Koleksiyonu,
YKY, 2004, 143-157.
Ottoman Civilization, Ed. Halil nalck and Gnsel Renda, Ministry of Culture
and Tourism, Ankara, 2004: Introduction, Ottoman Civilization and Palace
Patronage s. 11-27. Periods in Ottoman History, State, Society, Economy, s.
30-235. Abbreviations and Bibliography, s. 236-239. Mutual Political and
Cultural Influences Between Europe and the Ottomans, s. 1047-1129.
Murad I, tdv slm Ansiklopedisi, c. 31, 2004, s. 156-164.
36
Osmanl Uygarl, Gnsel Renda ile beraber, stanbul, 2004, T.C. Kltr
Bakanl. nalckn kaleme ald aratrmalar: nsz, G. Renda ile birlikte: 8-9.
Osmanl Medeniyeti ve Saray Patronaj, 13-27. Osmanl Tarihinde Dnemler.
Devlet-Toplum-Ekonomi, 71-239. Siyaset, Ticaret, Kltr Etkileimi, c. 2,
1049-1089.
Osmanl mparatorluunun Ekonomi ve Sosyal Tarihi, eserin niri Eren
Kitabevinin 2cilt olarak yapt yeni bask. Sayfa numaralar ayndr.
2005
Tarihte Avrupa Birlii ve Trkiye, Dou Bat, say 31, (ubat 2005), 67-87.
ABD Tarihi, Allan Nevins ve Henry Steele Commager, eviri: Halil nalck.
Dou Bat Yaynlar, 2005.
Dou Bat Makaleler I, Dou Bat Yaynlar, Ankara, 2005.
Osman Gazi: Son Aratrma Sonular, Al Bildirisi, Osman Gazi ve Bursa
Sempozyumu, Bursa, 4-5 Nisan 2005,
Bursa Payitaht Bursann Kltrel ve Ekonomik likileri, Bildiri Kitab, Cafer
ifti, Bursa Osman Gazi Belediyesi, 2005, 9-21.
Avrupa Birliinde Trk maj, Hala Hal maj, Mostar, say, 2, Nisan 2005, 30-33.
Avrupa Tarihi Boyunca Trkiyesiz Olamamt, Milliyet, (24.09.2005), Derya
Sazak ile sylei, 19.
Helenizm, Megali dea ve Trkiye, Dou Bat, 08/31, (2005), 9-26.
Halil nalck le Trk Hukuk Tarihi zerine, Trkiye Aratrmalar. Literatr
Tarihi. Trk Hukuk Tarihi, c. 3/5, (2005), 477-488.
2006
Autonomous Enclaves in Islamic States: Temlks, Soyurghals, Yurdluk-Ocak-
lks, Mlikne-Muktaas and Awqf, History and Historiography of Post-Mongol
Central Asia and The Middle East, (2006), 112-134.
Economic and Social Structure of The Ottoman Empire in Its Heyday, Essays
in Honour of Ekmeleddin hsanolu, stanbul, (2006), 3-20.
Trkiyede Modern Tarihiliin Kurucular, Muhafazakr Dnce, yl:2
say:7, (K 2006), 1-44.
2009
Fransz Annales Ekol ve Trk Tarihilii, Dou Bat, Makaleler II (Austos
2009), 310-324.
37
2010
Osman Gazinin zinde, NTV Tarih, Vol. 13, 2010
stanbul Kuatmasnda Kritik Gn ve Fetih, NTV Tarih, Vol.17, 2010
Osmanl Devleti ve Trk Tarihilii, NTV Tarih, Vol. 22, 2010
2011
Trkmenler ve Rumlar , NTV Tarih, Vol. 24, 2011
Osman Gazinin Sakarya Seferleri , NTV Tarih, Vol. 25, 2011
Evliya elebinin Gerek Yaam, NTV Tarih, Vol. 26, 2011
Osman Gazi Dneminde Din Tartmalar , NTV Tarih, Vol. 28, 2011
Tarihin Akt Yer stanbul ve anakkale Boazlar, NTV Tarih, Vol. 30, 2011
Ftih Dneminde Boazlar ve Ege, NTV Tarih, Vol. 31, 2011
2012
Ksem Sultan -Sava Dnemi 1623-1632 , NTV Tarih, Vol. 38, 2012
Ksem Sultan II. Blm , NTV Tarih, Vol. 41, 2012
Ksem Sultan III. Blm, NTV Tarih, Vol. 43, 2012
Halil Sahilliolu Armaan, Derin Tarih, Vol. 1, 2012
2013
zmiri Fetheden Bizans Titreten Trk aka Bey, NTV Tarih, Vol.48, 2013
I. Kosova Savann Gztan air, NTV Tarih, Vol. 51, 2013
38
EKLER
39
40
41
42
43
HALL NALCIKIN ESERNDE

OSMANLI DEVLETNN KURULUU MESELES
Mehmet Z*
Burada, Osmanl tarihinin btn dnemleri ve btn veheleri zerinde, birinci

el kaynaklara dayal olarak, geni bir yelpazede rnler veren eyhl-mverrihn
Halil nalck hocamzn Osmanl Beyliinin kurulu sreci hakkndaki tarihilie
katklarn deerlendirmeye alacam. Hi phesiz bu meseleyi kaynandan
renmek isteyenler, Hocamzn burada zaman zaman atfta bulunacamz eserle-
rine dorudan bakmaldrlar. Biz yalnzca, kstl bir zamanda, bize nemli grnen
baz noktalar tebarz ettirmekle iktifa edeceiz.
Kaynaklar
Kurulu devri meselelerini laykyla anlamak iin eitli dillerde yazl kaynak-
larn kullanlmas gerekir. Bu kaynaklarn ounluu neredildii iin ulalabilir
durumdadr. nalck hoca Arapa, Greke ve Trke kaynaklar bu dneme ilikin
yazlarnda younlukla kullanmtr. Greke kaynaklar ngilizce evirileri yoluyla
kullanan nalckn Osmanl Beyliinin tarih sahnesinde kendini hissettirmesinde en
nemli olay olan Bafeus Savan anlatrken Bizans kaynaklarn ve zellikle Pahi-
meresi younlukla kullanr ve onun bilgilerini Osmanl kaynaklar ile karlatrr.
Esasnda erken dnem Osmanl tarih yazcl Hocann teden beri ilgilendii
ve katkda bulunduu bir alandr. The Rise of Ottoman Historiography (Osmanl
Tarihiliinin Douu) ve How to Read Akpaazade (Akpaazade Tarihi Nasl
Okunmal) adl makaleleri bu bakmdan dikkate deerdir.1 lkinde erken dnem kay-
naklarnn ortak kaynaklar, birbirleriyle ilikileri gibi meseleleri byk bir vukufla
ortaya koyan nalck ikincisinde ise Akpaazadenin kimlii ve kaynaklarn ayrn-
tl bir tahlile tabi tutarak nasl kullanlmas gerektii sorununu irdeler. Bu makale
bir bakma 15.yy. sonlarnda yazlm olan Osmanl tarihinin erken dnemine ilikin
kaynaklarn efsane ve menkbelerle gereklerin karmakark bir biimde yer ald
eserler olduu ve bunlara dayanlarak Osmanl tarihinin bu dnemini aydnlatmann
mmkn olmad eklindeki ktmser yorumlara bir cevap olarak da okunabilir.
Yaklam
Osmanl Devletinin hangi tarih artlarda kurulduu ve Osmanllarn nasl olup
da dier beylikler arasndan syrlarak bir cihan devletini kurduklar meselesi, 20.
* Hacettepe niversitesi Tarih Blm.
1
F. Unan tarafndan evrilen bu makalelerin Trkesi iin bkz. Stten stanbula, 93-117 ve 119-145.
44
yy. tarih yazclnn cevaplamaya alt bir mesele idi. Halil nalck hocamz bu
meselenin ele aln bakmndan Fuad Kprlnn2 ortaya koyduu genel yaklam
erevesinde meseleyi 13-14. yylar Anadolu tarihi balamnda deerlendirmi ve
yine Kprl ile ayn dnemde, baz bakmlardan ondan ayrlan ve temel olarak
Osmanl Beyliinin gelimesinde gaz ideolojisinin muharrik bir g olarak oynad
rol vurgulayan P. Wittekin3 bu grn de paylamtr.
Bilindii zere 1980lerde R.P.Lindner, C. Imber, R. Jennings, C. Heywood4 gibi
tarihiler bir yandan gaza tezine eletiriler yneltirken te yandan da P. Wittekin bu
tezi ortaya atmasnda kendi ideolojik gemiinin oynad rol irdelediler. Lindnerin
Osmanllarn kurulu dneminde gazann herhangi bir rol oynamad, daha sonraki
dnemlerde yazlan eserlerde gazaya dair yazlanlarn kendi dnemlerini gemie
yanstan yazarlar tarafndan Osmanl gemiinin meruiyet kaygsyla tahrif edilme-
sinin sonucu olduu ynndeki gr ilk bakta etkileyicidir. Yine Lindner kurulu
dneminde Osmanllarn bir gaziler topluluu olmadn, kabilev bir yapya sahip
bulunduklarn ve bu yapnn da gaza ideolojisiyle badamadn ileri srmtr.5
H. nalck Lindnerin kitab yaynlanmadan nce hazrlayp yaynlad Osmanl
Devletinin Douu Meselesi balkl makalesinde6 ncelikle Gibbonsun mehur
tezinin Kprl, Wittek ve Giese gibi tarihilerin eletirilerine kar dayankl
olmadn belirtir. nalck daha sonra Kprl ve Wittekin erken dnem Osmanl
toplumunun nitelii konusundaki gr farklarna (kabilev vs. gaziler) iaret eder
ama onlarn bu toplumun deime srecini ve nasl olup da bir siyas teekkl haline
geldii meselesini irdelemediklerini tespit eder. Bu makalede ve daha sonra Osmanl
adl toplu eserin girii mahiyetinde yazd ksmda nalck utaki deimede g
ve nfus basksnn oynad rol ve devletleme srecini izah etmeyi amalamtr.
Bu hususu yle aklar:
Osmanl Beyliinin ortaya kn, 13. yy. ikinci yarsnda Orta Anadoludaki
gelimeler ve Bat Anadoluda Bizans topraklar zerinde gz Trkmen beyliklerinin
kuruluu sreci iinde incelemek gerekir. Bu sreci temel etken belirlemitir:
lkin bir demografik devrim, Ouzlarn yani Trkmenlerin Anadoluya srekli
youn gleri, sniyen Trk-slm gaz hareketinin yeni bir evrim kazanmas ve
nihayet Denizli, Antalya, Ayasoluk ve Bursann milletleraras pazarlar durumuna
ykselerek Trkiyenin dnya ticaret yollar zerinde nemini korumu olmas.
(a.b..) (s. 37).7
H. nalck bu etkeni tespit ettikten sonra Ouz-Trkmen glerini tahlil ediyor:
Ouz glerinin ilk aamas Seluklular nderliinde Trkmenlerin 1020lerden
itibaren Azerbaycan istila ve Anadoluya aknlar ile balam ve Malazgirt zafe-
2
Osmanl mparatorluunun Kuruluu, stanbul 1980, 3. Bs.
3
Osmanl mparatorluunun Kuruluu, ev. F. Ark, satanbul 1971.
4
Nomads and Ottomans in Medieval Anatolia, Bloomington 1983; Gy. Kaldy-Nagy, Osmanl mparatorluunun
ilk yzyllarnda Kutsal Sava (Cihat), Stten stanbula, 397-406; C. Imber, lk Dnem Osmanl Tarihinde
Dstur ve Dzmece, Stten stanbula, s. 271-300; R. C. Jennings, Gazi Tezi zerine baz Dnceler,
Stten stanbula, s.429-442; C. Heywood, Boundless Dreams of Levant, Paul Wittek, the George Kreis and
the Writing of Ottoman History, Journal of the Royal Asiatic Society, 1/1989.
5
Bu konudaki grler C. Kafadar tarafndan ayrntl bir tenkide tabi tutulmutur: Between Two Worlds-The
Construction of the Ottoman State, Berkeley, Los Angeles, Londra, 1995.
6
The Question of the Emergence of the Ottoman State, Int. Journal of Turkish Studies, 2/2 (1981-82), 71-
79dan ev. M. z, Stten stanbula, der. O. zel-M. z, Ankara 2000, 225-240.
7
H. nalck, Osmanl Tarihine Toplu Bir Bak, Osmanl, I, ed. K. iek- Cem Ouz, Ankara 1999, ss. 37-117.
45
riyle Anadolu kaplarnn almasyla sonulanmtr. Bundan sonra 12. yyn ikinci
yarsnda Byk Seluklularn k ve Harezmahlarn ykselii dneminde de
bir g dalgas kaydedilmise de asl ikinci byk g, bilindii zere, Mool isti-
las sonucu vuku bulmutur. Orta Asya ve Azerbaycandan byk kitleler... Gerek
Byk Seluklular gerekse lhanllar Trkmenleri tarm alanlarndan uzaklatrmak
iin batya ynlendirme siyaseti gtmtr. Faruk Smere gre ikinci g dalgas
sonucu Anadoluda kr ve kent kesiminde Trk nfus younluk kazand. Bu g-
menler arasnda ehirli halk, ulema, tccar ve sanatkrlar da vard.. Bylece tam
bir Trk yurdu grnm alan Anadoluda Trkmen boylarnn adlarn tayan
kyler kuruldu.
1230 tarihinde Moollarn Azerbaycandaki geni otlaklar almalaryla Maraga,
Arran ve Mogan ovalarndan youn gler balad. Trkmenlerin Anadoluda youn
olarak yerletikleri blgeler, Sivas-Amasya-Bozok blgesi ile Toros da silsilesi
ve Bizans topraklarna komu Bat Anadolu dalk blgeleridir.
Merkez brokratik idareye ve ar vergilere kar olan Trkmenlerin Vefa
eyhi Baba lyas ve onun aksiyon adam Baba shak ynetiminde 1240daki ayak-
lanmalarna deinen nalck, Baba lyasn soyundan gelenlerin (Ak Paa, Muhlis
Paa vs.) Osmanl u blgesinde kltr hayatndaki rollerine ve bunlardan biri olan
Vefaiyye-Baba eyhi Ede-Balinin Osman Gazinin mridi olmasna da iaret
eder.8 Mool hakimiyetiyle birlikte de onlarn basks sonucu Trkmenlerin Bat
Anadoluya yneldiine dikkati eken nalck, batda ilk dnemde en gl beylii
kuran Germiyanllarn 1240da Malatyada iken 1260larda Ktahya yresine yer-
letiklerini rnek olarak gsterir. Galiba, Osmann babas Erturul da airetiyle bu
tarihlerde Eskiehir-Sakarya blgesine gm olmaldr. 1277den sonra Mool-
lara kar direnen Trkmenler tarafndan kurulan Beyliklerin orta Anadolunun bat
ucunda siyasi gc ele aldklarna ve slmn gaz ideolojisini benimsediklerine
deinen nalck, Ouzlarn batya glerinin Moollarla ekimenin temposuna gre
kuvvetlenip azaldn tespit eder. El-merden naklen 14. yy. balarnda Denizli
blgesinde 200.000 adr, Kastamonu ucunda 100.000 adr, Ktahyada 30.000
adr Trkmen nfusu bulunduunu belirten nalck, Seluklu serhad blgelerindeki
Trkmen nfus younluunu Bizans kaynaklarnn da teyit ettiini belirtir. (s. 38)
nalck Osmanl Beyliinin kurulu srecini Fuad Kprl gibi dnemin Ana-
dolu tarihi erevesinde ele alrken U blgesi zerinde zellikle durur. Akde-
niz, Karadeniz ve bat ucu olarak her bir u blgesinde Seluklu hkmdarnn
grevlendirdii bir emir bulunuyordu. zellikle dalk ve Bizans snrna yakn
yerlerde Etrak-i Ucun dinsel hayatnda Yeseviyye ve Babaiyye tarikatlerinin,
yani abdallarn ve sava unsurlarn (alplerin) varlna dikkati eker. nalck
dier beylikler arasndan n plana kan Osmanllarn bir yandan Anadoluda
egemenliklerini geniletirken br tarafta Balkanlarda yerlemelerini iki temel
etkene balar: Gaza gelenei ve kitle halinde g. (Osmanl, 39). Anadolu ve
Balkanlardaki bu yaylmann gerekletii aamalar da ortaya konulur: 1) Bizans
8
Babaler syannda Baba lyasn nderliini ortaya koyan ve bu isyann ayrntl bir tahlilini yapan A. Yaar Ocak
(Babaler syan, stanbul 1979, 1. Bs.; son bask: ), daha sonraki almalarnda eyh Edebalinin de bir Vef eyhi
olduunu ileri srmtr. H. nalck da, bu kanaattedir: Akpaazade Tarihi Nasl Okunmal, 131 vd.
46
deniz kysndaki ovalara mevsimlik gler, 2) gazi nderlerin ynetimindeki

gruplarn ganimet iin veya paral askerler olarak istihdam-ki bu mesele yani
gazi aknc gruplar ve cretli asker topluluklarnn oluumu, bir araya gelmeleri,
Bizans ile ilikileri derinliine incelenir, 3) fethedilen topraklarda mahalli nder-
leri tabi klmaya muktedir baarl liderlerin ortaya k ve 4) gazi beyliklerinin
stnlk mcadelesine katlmasyla sava gruplarn belirli hedeflere yneltilmesi.
Gaza Faktr
Cihad veya gazann Osmanl Devletinin dinamik bir ilkesi olduunu kabul eden
nalck buna kar nce Bizansn sonra da Hristiyan Batnn tavrn tahlil eder:
Cihad veya gaza, yani Kutsal Sava, 17. yzyln sonuna kadar Osmanl dev-
letinin dinamik ilkesi olarak devam etmitir. 1354 itibariyle, znikli Mslmanlar,
esirleri olan Selanik Bapiskoposu Gregory Palamas ile tartmalarnda Hristiyan
Batnn igal edilmesinin kanlmaz olduundan bahsetmekteydiler9 ve 1333
kadar erken bir tarihte de Bizans imparatoru Osmanl tehlikesine kar yardm
iin papaya mracaat etmeye ve yaplacak yardma mukabil Kiliselerin Birliini
teklif etmeye balamt. Bununla birlikte, cihadn sadece Bizans mparatorluu ile
Balkan lkelerini endieye sevk etmekten kp bir Avrupa meselesi haline gelii
I. Bayezd (1389-1402) zamanndan nce gereklememitir. Ancak Osmanllarn
1393 ile 1396 arasndaki yllarda, bir istikametten Adriyatik ve Moraya, tekin-
den de Tuna kylarna ulamasndan sonradr ki, Macaristan ve Venedik kesin bir
ekilde eyleme gemi ve bir hal seferi yapmak zere Bat Hristiyan dnyasn
harekete geirebilmitir.10 Buradaki gerek sorun, bir yanda Macaristan ve Venedik
te tarafta da Osmanl mparatorluu arasnda Konstantinopolis ve Balkanlarn
sahiplii zerindeki anlamazlkt. Cihad siyasetinin en yksek noktasn temsil
eden II. Mehmed meseleyi Osmanllar lehine zme ulatrmtr. Bununla beraber,
Akdeniz ve Orta Avrupann kaplar olan Rodos ve Belgradda durdurulmutur. 11
Buradan da anlyoruz ki H. nalck, Osmanl devletini kurulu ve gelime sre-
cinde gaza faktrnn oynad mhim rol objektif bir yaklamla ortaya koyar.
nalck, gaza kavramn yanl yorumlayanlardan farkl olarak kabilevi zelliklere
sahip olduunu belirttii u toplumunda gaza anlaynn hakim olduunu belirtir.
Burada ayrntya girmeye gerek yok ama konar-gerlerin gaza saikiyle hareket
etmesinin mmkn olmad ynndeki nermenin gaza kavramnn kitab bir slm
anlayna dayandrlmasndan kaynakland ileri srlebilir. 12
Kurulu Srecinin Baz Mhim Olaylar

H. nalck zellikle zniki yeniden fethetme fikrinin nemi zerinde durur.
Seluklular ve gaziler bir kez Darl-slmn paras olan bir topran daima slm
9
G.G. Arnakis, Gregory Palamas among the Turks and Documents of His Captivity as Historical Sources,
Speculum, XXVI (1951), 104-118.
10
Yeni bir yorum iin bkz. H. nalck, The Ottoman Turks and the Crusades, 1329-1522, A History of the
Crusades, genel yayn ynetmeni, K. M. Setton, c. VI: The Impact of the Crusades on Europe [Hal Seferlerinin
Avrupa zerindeki Tesiri], haz. H. W. Hazard ve N. P. Zacour, Madison, 1993, 221-353.
11
H. nalck, Osmanl Tarihinde Dnemler Trkler, c. I Ankara 2002, s.64.
12
Bkz. Cemal Kafadar, ki Cihan Aresinde-Osmanl Devletinin Kuruluu, Ankara 2010, s.70-86
47
egemenliinde olduu kabulnden hareket ediyorlard.13 Osman Gazinin nihai

amac, zniki yeniden fethetmekti. Gerekte, Bizans ve Osmanl kaynaklarnn
karlatrmal incelemesi, tek bana Bafeus muharebesinin, Osmann zniki ele
geirme hedefinden kaynaklanan olaylar dizisinin bir paras olduunu gstermekte-
dir. (s. 79) diyen nalck Bafeus (Koyunhisar) muharebesi konusunda en gvenilir
kaynan Georgios Pahimeresin tarihi olduunu belirtir. Bu kaynaktaki bilgileri
tahlil eden nalck daha sonra Osmanl kaynaklarnn ayn konudaki anlatlarn
deerlendirir. Osmanl kaynaklarndan Anonim TAO en ayrntl olandr. znik
kuatmasna en eski atf Ahmednin skendernmesinde bulunur ve bu atf Anonim
TAO, Apz. ve Nernin bu gelimeyi ortak kaynaklar olan Yahi Fakih menakbn-
dan naklettiklerini ortaya koyar. nalck, dris ve Kemalpaazade versiyonlarn
da deerlendirdikten sonra znik kuatmas ve Bafeus muharebesinin aamalarn
anlatr. nalck bu uzun tahlilden sonra u sonuca varr: Osman, znik kuatmasyla
ve mparatorun yardm ordusu karsndaki zaferiyle birlikte, utaki Trkmenler ve
beyleri arasnda, nderlik ve egemenlik iin kendisine ve ocuklarna salam bir
meruiyet salayan benzersiz bir n ve karizma kazanm oldu.
nalckn zellikle vurgulad olaylardan birisi de Pelakonon (Eskihisar) sava-
dr. 1329da vuku bulan bu sava znik ve zmitin alnmasn hazrlamak bakmndan
Osmanl tarihinin dnm noktalarndan birisidir. mparator III. Andronikos kuatma
altndaki zniki rahatlatmak iin Gebze liman yaknnda Pelekanon denen yerde
Orhan Gazi komutasndaki Osmanl kuvvetleriyle karlar. Hammeri izleyen
tarihilerimiz Osmanl kroniklerinde yer almayan bu sava Maltepe sava olarak
adlandrr. Oysa nalck hoca, Pelekanonun Maltepe deil, Gebze liman yaknnda
Eskihisar olduunu tespit eder. Sava ile ilgili bilgiler Kantakuzenosun eserinden
alnmtr. (Sava, Osmanl kuvvetlerinin baarsyla sonulanr ve mparator kaar,
ama Kantakuzenos bu yenilgiyi zafer gibi yanstr; ada Nikeforus Gregoras ise
gerei yazar). Bundan sonra znik ablukasn iddetlendiren Osmanllar nihayet 2
Mart 1331de ehri teslim alrlar. (Toplu Bak, 61).
Hi phesiz nalckn zerinde durduu olaylar ok daha eitlidir ve bunlar
hakkndaki bilgilere katklar ve yeni yorumlar nemlidir. Btn bunlar iin bata
da belirttiim gibi ana kaynaa, Hocann eserlerine baklmaldr.
nalck, kurulu dnemi ile ilgili nceki aratrmalarndaki bulgular ve gelitir-
dii fikirleri Devlet-i Aliyye adl kitabnda bir kez daha toplu olarak ve zl biimde
ortaya koymutur.14 Burada da, Anadoluya Trk gleri ve Seluklu arka planndan
hareketle ncelikle abdallar, gaziler, gaza kltr, alplik ve alp-erenlik, faklar, ahilik
ve ftvvet konular zerinde durulmaktadr. nemli siyas olaylar ve kurumlama
(penik ve yenierilik vb.) eliinde Osmanllarn Anadolu ve Rumelide bir cihan
devletinin temellerini atmas izah edilmektedir.
Osmanl Devletinin kuruluu problemi, 20. yzyln ilk yarsnda nemli tart-
malara sahne olmu, bilahare yaanan grece sessizlikten sonra H. nalckn kurulu
devrine dair makalesi, akabinde Lindnerin tartmal tezi ve takip eden tartmalarla
13
Osman Gazinin znik Kuatmas ve Bafeus Muharebesi, Osmanl Beylii, ed. E. Zachariadou, ev. Gl
aal Gven vd., stanbul 1997, s. 79; bir baka evirisi: O. zel-M.z (der.), Stten stanbula-Osmanl
Devletinin Kuruluu zerine Tartmalar, makale ev. S. Aydn, Ankara 2000, 301-334.
14
Halil nalck, Devlet-i Aliyye-Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar I,stanbul 2009.
48
yeniden hararetle ele alnmtr. Kprl-Wittek tezlerinin bir terkibini yapan ve

bunu gelitirerek glerin, gaziliin ve abdallarn nemini yeniden vurgulayan Hoca,
saha aratrmas yntemiyle, toponimik verileri titizlikle deerlendirerek ilk Osmanl
kaynaklarnn ne ekilde kullanlmas gerektii konusunda da gen aratrmaclar
rnek olmutur.
49
HALL NALCIKIN OSMANLI KURULU DNEM

ARATIRMALARI VE TARH YNTEM
Yusuf OUZOLU*
Halil nalck Osmanl tarihinin zm bekleyen bir ok meselesini tayan kurulu

dnemi zerindeki almalarna, devletin yaklak bir buuk asr payitahtln
yapm Bursada balamtr (1947). Bu balamda Bursa sicillerini salksz bir
ortamda kefetmi, onlarn korunmasn salamtr. Bu deerli tarih kaynandan
yararlanarak yapt ilk alma Bursann sosyal ve iktisat tarihini ele alan aratr-
masdr. Bilindii gibi siciller muhteva ettii zengin bilgiler sayesinde hem toplumsal
tarihi, hem idari dzeni ve retim-ticaret faaliyetlerini aydnlatmaktadr. nalck
Hoca 1949 ylnda Londrada Paul Wittekin seminerlerinde metodolojik bir birikim
kazanm, ardndan 1950de Pariste toplanan Uluslararas Tarih Bilimleri Kong-
resinde Braudelin tarih dnyasn tanma frsat bulmutur. Daha sonra Barkann
daveti zerine Braudelin Trkiyeye geldii srada kendisiyle tanmas nnde
yeni bir tarih ufku almasn salamtr. Halil nalckn Bursa zerine yazd ilk
makaleler, Osmanllarn Balkanlardaki dzenini gzler nne seren Arvanid Tahrir
Defterini yaynlamas, Osmanl toprak dzenini bilimsel bir aklamayla (ift-hane
sistemi) ele almas, kaynak yetersizlii bulunan kurulu dnemi tarih almalarnn
nasl bir zemine oturtulmas gerektiini tespit etmitir.
Halil nalck, Erturulgazinin G Yolunda inceleme yaparken, Mezitler Deresi Kenar, 1995
Sadan sola: Sezai Sevim-Murat izaka-Halil Hoca-Yusuf Ouzolu-ofr Mehmet Bey
* Prof. Dr., Dzce niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, yoguzoglu@gmail.com
50
1990 ylnda yeni alan Uluda niversitesi Tarih Blmnde bir bakma
kurucu retim yesi olarak grev almamdan ksa bir sre sonra nalck Hocann
Chicago niversitesinden Bilkent niversitesine dndn rendim. Sayn
hocam 1966-1970 yllar arasnda renim grdm Dil ve Tarih-Corafya Fakl-
tesi Yenia Tarihi Krssnn deerli ve nl bir mensubuydu. lk iki yl haftada
alt saat tutan seminerlerini heyecanla beklediimizi hatrlarm. Hocamn beni asistan
olarak dnd ve Etnografya Mzesindeki siciller zerinde devler verdii sra-
larda ne yazk ki o zamanki alma ortamnn bilimsel retimine uygun dmemesi
zerine birden bire Chicago niversitesine gitmesi, kendisinden mahrum kalmama
neden oldu. Ancak sayn hocam ltfedip gnderdii mektuplarnda hep gr ve
tlerde bulunmu, kan baz yaynlar da gndererek benim bilim dnyasndan
kopmamam salamtr.
Kzlkilise-Kemaliye Kynde bir Bizans stun bal, 2006
1993 ylnda Bilkent niversitesi Tarih Blmnde kendilerini ziyaret ettiimde

zellikle Osman Gazi dnemini yeniden yazmak istediini ve Bursa yresinde ara-
trmalar yapmas gerektiini syledi. Sayn hocam 1994 ylnda yeni aratrmalarna
fiilen balad. nce Stten sonraki ilk merkez olan Karacahisarda incelemeler
yapt. nalck Hoca bu tr almalarnda hep ilgili devlet kurumlaryla iletiim iinde
olmutur. Bunlar arasnda niversiteler, kltr mdrlkleri, mze mdrlkleri,
belediyeler, valilikler ve kaymakamlklar yer almtr. Karacahisar incelemeleri
meyvesini vermi, burada bir arkeolojik kazy balatmtr. Ardndan St, Bilecik,
Geyve, Taraklyenice, Harmankaya evresinde incelemelerde bulunmutur. Bu tarih-
lerde Halil Hoca seksen yana yaklamt. Bu ya elbette zellikle yaz scaklarnda
engebeli arazilerde almaya pek elverili deildi. Ancak Halil Hocann derin tarih
sevgisi ve yeni keifler yapma arzusu kendisine hep kuvvet vermi, gnlk on iki
saati bulan mesaisini eski yollar, tarihi eser kalntlarn inceleyerek ve evredeki
halkn belleinde kalm gemiin menkbelerini dinleyerek harcamtr.
51
Bursada Kltr ve Sanat Sempozyumu Sadan sola:

Hseyin Algl-Gnay Kut-Halil nalck-Yusuf Ouzolu, 2008.
Prof. Dr. Halil nalck, 1995 ylnda Bursa merkezde olarak, youn bir alma
srecine girmitir. O sralarda Uluda niversitesi Rektr olan rahmetli Prof. Dr.
Ayhan Kzl ve yardmcs Prof. Dr. Ali Yaar Sarbay, kendilerine byk bir ilgi
gstererek, aratrma iin gerekli altyapy salamlardr. Bu dnemde adeta Osman
Gazinin izini srerek Yeniehir, znik, Draz Ali, Yalak Ova, Aksu, Kestel, Kite gibi
tarihi kaytlarda yer alan sahalarda yzey aratrmalar yapmtr. Kendileri Osmanl
kurulu dnemi kaynaklar iinde yer alan kronikleri, Bizans, Srp, Bulgar kronik-
lerini, seyahatnamelerini hep belleinde tutan ve bu bilgileri topografik almalar
srasnda yeniden sorgulayarak doru bilgiye ulamak isteyen bir alimdi. Doal
olarak kendisinin beni de yannda grmek istemesi bu derin birikiminden istifade
etmem iin mstesna bir frsat oldu. Halil Hocann bu balamda o dnemde Balkesir
niversitesi Rektr olan Prof. Dr. Necdet Hocaolunun konuu olarak Balkesire
gitmesi hem Necatibeydeki lise gnlerini yd etmesini, hem de Osmanl kurulu
dnemi aratrmalarn Behramkale, Kara Biga ve Gelibolu yrelerine tamasn
salamtr.
Uluda niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Dekan Prof. Dr. Ulviye zerin
giriimi ve Rektr Prof. Dr. Ayhan Kzln kabulyle 19 Ekim 1995 tarihinde Halil
Hocaya Fahri Bilim Doktoru unvan verilmitir. Tarih Bilgini Sayn Prof. Dr. Halil
nalcka deerli aratrmalar ve yaynlar ile Trk tarihinin dnya bilim evrele-
rinde tantlmas ve uluslararas alanda retilmesinde verdii hizmetlerin yan sra
Bursann tarihi ve kltrel kimliinin aydnlatlmasndaki etkin almalar fahri
doktora iin gereke gsterilmitir.
nalck Hocann Osmanl kurulu dnemi aratrmalar srasnda sadece tarihin
izini srmekle kalmam, zellikle Bursada kalc bilimsel ve kltrel etkinliklerin
ve kurumlarn tesisini salamtr. Uludag niversitesi Rektr Prof. Dr. Ayhan
Kzl, niversitenin Uludag Kirazlyayla Sosyal Tesisini 18-20 Haziran 1997 tarihle-
ri iin tahsis ederek yerli ve yabanc birok Osmanl tarihi uzmann konuk etmitir.
52
Halil nalck, Uluslararas Kongreye son aratrma sonularn sunmutur. Bursay

ve Osmanly konu alan orijinal tebliler kamuoyunun dikkatini ekmitir. Ksa bir
sre sonra Bursa Valilii ve Bykehir Belediyesi Bakanl, Uludag niversitesi,
Bursa Ticaret ve Sanayi Odas, Bursa Barosu gibi nc kurulular Bursa Aratrma-
lar Vakf kurulmas iin teebbse gemilerdir. Halil Hocann da katld hazrlk
toplantsndan sonra vakf senedi hazrlanarak kurulu gerekletirilmitir. Bylece
gnmzde etkin bir kurum olarak gze arpan Bursa Aratrmalar Vakf sayn
hocamzn nderliinde kurulmutur.
Halil nalckn kurucusu olduu Uluslararas Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik
Tarihi Kongresinin sekizincisi Bursada dzenlenmitir(18-21 Haziran 1998).
Uludag niversitesi Rektr Prof. Dr. Ayhan Kzln ulam ve konaklama destei
verdii bu etkinlik Kirazlyaylada yaplmtr. Trkiye tarihi alannda en nemli
uluslararas toplant kabul edilen bu etkinlie Halil Hocann davet ettii yerli ve
yabanc birok bilim insan katlmtr. Mihai Maxim, Elizabeth Zachariadou, Odile
Moreau, Carter V. Findley, Wolf Htteroth, Linda T. Darling, Rhoads Murphey, Dari-
usz Kolodziejczyk, Minna Rozen, Jean-Louis Bacque-Grammont, Daniel Panzac,
David Kushner, zer Ergen, Mustafa Kara, Melek Deliba, Nezihi Aykut, Salih
zbaran, Mehmet nder, Ycel zkaya, evket Pamuk, Oktay zel, Tuncer Bay-
kara, Oktay Yenal ve Taner Akam Bursaya gelerek Trkiye tarihi aratrmalarna
katk yapmlardr. Bildiriler daha sonra kitaplatrlarak Nurcan Abac tarafndan
yaymlanmtr.
Prof. Dr. Halil nalck, 2000 ylnda Bursa Aratrmalar Vakfna Hisar blgesinde
Osmanl sanayiine ait buluntular gn na karmak amacyla Kltr Bakanln-
dan on milyar liralk denek karttrmtr. Bursa Mzesi Mdrlnce kurtarma
kazs olarak srdrlen alma Haziran-Eyll 2000 tarihleri arasnda Bursa Devlet
Hastanesi karsnda sa Bey Camiinin bat tarafndaki alanda gerekletirilmitir.
Bu kaz almalarnda ounlukla Bizans dnemine ait kalntlar ile galeriler
ortaya karlmtr. Ayrca bir de at mezarnda gml ocuk kemikleri ortaya
karlmtr. Prof. Dr. Halil nalck, bu alma ncesinde anakkale Onsekiz Mart
niversitesinden erken Osmanl sanat uzman Prof. Dr. Ali Osman Uysal davet
etmi, yzey buluntularna dayanlarak bir rapor hazrlanmasn o salamtr. Ancak
Mze Mdrl bilimsel bir ibirlii ortam hazrlamayp kaznn srdrlmesi iin
gerekli sreci gerekletirmeyince bu nc alma balang aamasnda kalmtr.
Bursann zellikle Bey Sarayna, Hisardaki Orhan Medresesine ve dier erken
dnem Osmanl buluntularna ynelik yeni arkeolojik kazlara ihtiyac halen vardr.
53
Prof. Dr. Halil nalck Sokann als, Halil Hoca, kz ve meslektalar ile 06.04.2006
Halil nalck hem dnyaca tannan byk bir alim olarak hem de alma metodu
iinde insan ve evresini nemseyen bir anlay tad iin sadece makale ve kitap
yazmakla kalmam, aratrma yapt yrelere bilimin n tamtr. Elbette
toplumumuz ve kurumlarmz Onun baardklarnn farknda olduklar iin kendi-
sine byk bir saygyla balanmlar ve kendisini onurlandrmak istemilerdir. Bu
balamda, Osmangazi Belediye Meclisi, 06.07.2005 tarihli olaan toplantsnda,
Muradiye Mahallesi, Muradiye Klliyesi yannda yer alan Avlu Sokaka Osman-
l-Trk, Bursa kent tarihi ve kltrne nemli katklar ve saysz aratrma ve eserleri
bulunan Prof. Dr. Halil nalck isminin verilmesini oybirlii ile kabul etmitir.
6 Nisan 2006 tarihinde Muradiyede Halil Hocann terifleri ile Bakan Recep
Altepe tarafndan bir tren dzenlenerek, Prof. Dr. Halil nalck Sokann al
yaplmtr. Trkiyenin sekin niversitelerinden gelen deerli bilim insanlar bu
onurlu gnnde Inalck Hocay yalnz brakmamlardr. Bu trene Prof. Dr. Ilhan
Tekeli, Prof. Dr. Nurhan Atasoy, Prof. Dr. zer Ergen, Prof. Dr. Zeren Tannd,
Prof. Dr. Gnay Kut, Prof. Dr. Gnl ney, Prof. Dr. Filiz Yeniehirliolu ve daha
pek ok nemli isim katlmtr. Toplantda ayrca hocamzn sevgili kz Gnhan
nalck da bulunmutur.
54
Halil Hoca Murad Hdavengidar Trbesinde
kinci olarak Halil nalck, Bursann fahri hemerisi berat ile onurlandrlm-
tr. Bykehir Belediye Meclisinin 15.10.2009 tarihli olaan toplantsnda Halil
nalcka fahri hemsehrilik verilmesi iin Bakan Recep Altepenin destek verdii bir
nerge sunulmutur. nergede; Halil nalck, Bursann fethi ile sonulanan Osman
Gazinin faaliyetlerini en son aratrmalar ile aydnlatmtr. Bursa Aratrmalar
Vakfnn kurulmasna, Osman Gaziyi anma ve Bursann fethi konusunu her yl
ilmi faaliyetlerle destekleyip periyodik hale gelmesini salamtr denilmektedir.
Osmanl Devletinin kuruluunu ve payitaht Bursann messeselerini son yaz-
d kurulu dnemi Osmanl sultanlarn ayr ayr inceleyen makaleleri ile bilim
dnyasna sunmutur. Dnyann birok niversitesinde kendisine doktora payesi
verilmi, birok tarih akademisinin yesi olan Prof. Dr. Halil Inalck, bir bakma
Osmanl ehri kimliini tayan Bursann tantlmas, zellikle genlerimizin bu
konuda bilinlendirilmesi iin alan nl bir bilim adammzdr. Bursa ile ilgili
yaymlanan ve ehrimize yapt hizmetlerden dolay kendisine Bursann fahri
hemsehriliginin verilmesi hususunun Meclis Gndemine alnarak grlmesini
arz ederiz deniliyordu. Konunun Mecliste grlmesi sonucunda 5393 sayl
Belediye Kanununun 18. maddesinin (r) bendi uyarnca, Prof. Dr. Halil nalcka
fahri hemsehrilik payesi verilmesine ve nergenin aynen kabulne, Bykehir
Belediye Meclisinin 15.10.2009 gnl olaan toplantsnda mevcudun oy birlii
ile karar verilmitir.
Halil nalckn Bursada 2005 ylnda balatt Osman Gazi ncelemeleri
bilimsel toplantlar, zamanla bykehir belediye bakan Recep Altepe tarafndan
kurumlatrlarak 6 Nisan 1326 Fetih Gn kapsamnda bir sempozyum halinde
dzenlenir olmutur. Halil Hoca ilk yllarda dzenli olarak aratrma sonularn
sunmu ve daha sonra bu almalar Halil nalckn Bursa Aratrmalar adn
tayan bir kitapta toplanmtr.1 Bu makaleler sadece inceledii dneme ait bilgiler
1
Halil nalckn Bursa Aratrmalar, Haz. Yusuf Ouzolu, Bursa: Bursa Bykehir Belediyesi Yayn, 2012.
55
iermemekte, ayn zamanda hocann tarih metodunu da ortaya koymaktadr.2 Osman

Gazi: Son Aratrma Sonular balkl makalesinde aynen unlar kaydetmitir:
Ben Osman Gazi, Orhan Gazi ve I. Murad devrini, bir seneden beri youn
olarak aratrmaktaym. Bizans kaynaklarn eskiden dorudan doruya kullanam-
yordum. Fakat, imdi ok gzel Almanca ve Franszca tercmeleri var. Pachymeresi
ok iyi okudum. almalarmda btaraf olmaya altm. Pachymeres diyor ki;
Osman Gaziyle yama iin gelen gaziler Boaziine kadar ulatlar ve Yoros,
yani Hyerona geldiler. imdi, bizim tarihiler Hyeron neresi? Yoros nerede? Hi
zerinde durmuyorlar. Yoros, Boaziinin Karadenize kan en nemli kalesidir.
Osman Gzi zamannda aknclar oraya kadar gelmi. Istanbula giderseniz mutlaka
Yorosa gidin; Anadolu Kavana vapurla gideceksiniz, oradan bir taksi alacaksnz,
yukarya doru kacaksnz (eskiden asker blgeydi klamyordu. Fakat, bugn
turistlere aktr, gezilebiliyor). Buras eski bir Bizans kalesidir, muazzam bir kale
ve ok byk. Ve Karadeniz Boazndan gelen Kazak -o zaman Dinyeperden gelen
Ruslar hcumlarn durdurmak iin yaplm- Hyeron-Yoros su bakmdan da nemli,
bir gmrk dairesinin balang noktasdr buras. Aydna kadar olan, Gelibolu
Yarmadas dhil gmrk blgesi vard. Roma zamanna kadar uzanr.
Bapheusta oban Kale
Bu okumalarm sayesinde baka bir ey tespit ettim, ok enteresan bir ey. zniki
almak istiyor Osman Gazi. Ben bu konuda iki makale yazdm. Bu gelimeler artk
apak bir hakikattir. Fakat, bizim tarihlerimizde Osman Gazinin esas hedefinin
znik olduu hi sylenmez. znik, Bizansn ikinci payitahtdr. Kilise bakmndan
daima konsllerin topland en nemli merkezdir. O, tehlike altna dyor. Osman
Gazi onu abluka altna ald. ki kule yapt. Bursaya da ayn ekilde iki kule yapt.
2
Halil nalck, Osman Gazi: Son Aratrma Sonular, Halil nalckn Bursa Aratrmalar, Haz. Yusuf
Ouzolu, Bursa: Bursa Bykehir Belediyesi Yayn, 2012, ss. 84-93; Halil nalck, Osmanl Kurulu
Dnemine Ait Yeni Bilgiler, Halil nalckn Bursa Aratrmalar, Haz. Yusuf Ouzolu, Bursa: Bursa
Bykehir Belediyesi Yayn, 2012, ss. 94-103 ; Halil nalck, Kent, Kentli ve Tarih, Halil nalckn Bursa
Aratrmalar, Haz. Yusuf Ouzolu, Bursa: Bursa Bykehir Belediyesi Yayn, 2012, ss. 104-111 ; Halil
nalck, Osman Gazinin Fetihleri ve Devletin Kuruluu, Halil nalckn Bursa Aratrmalar, Haz. Yusuf
Ouzolu, Bursa: Bursa Bykehir Belediyesi Yayn, 2012, ss. 112-124.
56
Birisi da banda yukarda, dieri de Kkrtlde olmak zere . Bu btn Bat

Anadoludaki byk ehirleri drmek iin kullandklar bir taktikti. O zaman top
yok. O kaleler hcumla alnmaz. Onun iin a brakarak, suyunu keserek teslim
olmaya zorluyorlard; yntem buydu.
Osmanl kroniklerini Bizans kaynaklar ile karlatrmamz art. zellikle, Gre-
goras ve Kantakuzenosu kullanmak lazm. imdi, diyorlar ki: Biz de Bizantinist
yetitirelim, bu kaynaklar tercme edip deerlendirelim, ama anlamsz.
imdi, bulduum ok enteresan bir bilgiyi sizinle paylamak isterim. Bu zanne-
derim bir keiftir. Onun iin zerinde durmakta fayda var. Evet, Osman Gazinin
hedefi zniki almakt. nk, ayn tarihlerde gneyde byk Bizans ehirleri d-
mekteydi. Pirgos (Birgi) dsyor, Ephesus (Efes) dyor; byk ehirler bunlar.
Osman Gazi de ayn amala hareket ediyor ve en nemli Bizans ehrine, znike
younlayor. Bizim tarihleri okursanz, Bizans tarihlerinde yok bu; kpaazadede
var. kpaazde; tarihi ok sonra yazlm, ama oradaki rivayet Orhan devrine
kadar gidiyor. Neden? Diyor ki, kpaazdede, Orhann imam shak, olu Yahi
Fakihe anlatt, Yahi Fakih de XIV. yzyln baslarnda tarihini yazd. Yldrm
Bayezide kadar, kpaazde, Ben Yahi Fakihi Geyvede buldum, ben aldm
bu kitab okudum diyor.
znik Kalesi
Osman Gazi nereleri fethediyor? te bu n fethediyor. Geyve, Lefke ve

Mekece. Maksat zniki doudan ve kuzeyden ayrmak. nk, Sapanca zerinden
bir Bizans ordusu Geyve boazndan geip znike gelebilir. Yahut douda tekfurlar
var, Sakarya nehri boyunca. Daha Bolu, Mudurnu filan alnmam. Orada Bizans
kuvvetleri var. Bu iki enteresan toponimi bize ok ey anlatyor. Yani znikin esas
hedef olduu anlalyor. Karatigin nerededir, biliyor musunuz? znikin 4 km.
dousunda byk bir ova var. Oradan besleniyor znik ehri. Ve su yollar, Roma
zamanndan beri iecek sular yeraltndan dalardan geliyor. Oray kesersen znik
der. Osman Gazinin Orhana verdii hedef Karatigini almak. Karaep nerede?
Karaep de Geyve boazn tutan bir kale. imdi Osman Gazinin maksad gayet
ak: zniki drmek. Fakat 1302de Osman Gazi zniki kuatmaya giderken,
ilk seferde, arkasn emniyete almak istiyor. nk, Yeniehir, Bursa Ovasndaki
57
tekfurlarn tehdidi altnda. Oraya kt zaman, znike, Yeniehire arkadan hcum

edebilirler, ricat yolunu kesebilirler. Onun iin 1302de Iznike gitmeden nce Din-
boza bir sefer yapyor. Dinboz boazn, buralar gezmenizi ok isterim. Ben bir yaz
btn bu blgeyi dolatm. Benim gibi Claive Foss, Le Forre gibi Bizantinistler de
gezdiler buralar, fakat Trklerden kimse gitmedi. Bu fakir (ben), Uludag niversi-
tesi hocalaryla (Prof. Dr. Yusuf Oguzoglu) oralar dolatm. Dinboz ok enteresan
bir yer. Derin bir vadidedir; Yeniehir ovasn Bursa ovasndan ayran derin bir
darboazdr. O boaza kim hkim olursa iki ovaya da sahip olabilir. Yeniehir Ovas
Kprhisara kadar dz, muazzam bir ovadr. Tabii, Bursa Ovasn da biliyorsunuz,
ama bu iki ovay birletiren ey Dinboz geididir.
Kite Kalesi
znikten dndkten sonra Osman Gazinin ikinci byk seferi nereye idi biliyor
musunuz? Evet, bu Dinboz muharebesidir. mparatordan aldklar emirle bu blgede-
ki btn tekfurlar toplanp (Bursa, Kestel, Kite, Atranos (bugn Orhaneli) Dinboza
geliyorlar. Hatta Dinbozu geiyorlar. Yeniehir Ovasnda Koyunhisara kadar
ilerliyorlar. Ancak burada onlar Osman Gazi karlyor ve pskrtyor. Geidi
ele geirdikten sonra btn Bursa Ovas, Apollonta (Uluabad) kadar ayaklarnn
altnda. O zaman aknclar Apollont glne kadar yaylyorlar. O zaman Osman
Gazi Bursaya, znikte yapt gibi a brakmak iin iki kule yaptryor. Bu kulelerin
birisi ehrin kuzeyinde; bugn obanbey Trbesinin olduu yerdedir (obanbey
aslnda Osman Gazinin oullarndan birisidir). Orada Balabanck, kuvveti yer-
letiriyor. Dier kule ise Gneyde Kkrtlde yaplyor (Bizanstan, yani, ovadan
gelen yol Kkrtlden, ekirgeden geer) ve buraya Aktimuru kumandan olarak
yerletiriyor. Diyeceksiniz ki; Osman Gazinin emrinde o tatan kuleleri yapacak
mimarlar yok. Kara Mustafa Paann kaplcasna inerseniz grrsnz, byk
bir duvar hl duruyor. Bu kuleleri nasl yapyor Osman Gazi? Rumlarla ibirlii
yapyor ve Rum talar kullanyor. Balabanckn st taraflar yklmtr, ama
duvarlar duruyor.
58
Ben znik kuatmasn anonimlerde buldum. Tam Pachymeresi karlyor.

Bapheus (Koyunhisar) muharebesi hakknda Pachymeresteki btn bilgiler aynen
tutuyor. ok enteresan. Demek ki, Bizans kaynaklaryla Osmanl kaynaklarn doru
kullannca bu almalar bize ok objektif tarihi bilgiler veriyor.
Hersek skelesi
Osmanl fetihleri daima bir uc tesisiyle oluyor. Yeniehiri bir uc yapt. Bursaya
da Dinboz boazndan geerek gidersiniz. Bu ucda demek ki, sonra grdmz
uclarn bir rneini gryoruz. Osman Gazi zamannda Yeniehir bir uc merkezidir.
Muzalon var biliyorsunuz Bapheus muharebesinde. Buradan baka enteresan bir
ey dikkatimi ekti. Bu bir keiftir. Osman Gazi, Bizans imparatorunun kendisine
kar bir ordu gnderdiini iitti. Osman, znik muhasarasn brakp bu orduyu
sahilde bugn Yalovaya yakn, Hersek Dili iskelesinde Yalovann dousunda,
Yalakova denilen yerde onu karlayp, Bizans ordusunu denize dkyor. lk defa bir
Bizans ve Osmanl karlamasdr bu. Tabii, Osmann casuslar var, imparatorun
ordu gndereceini reniyor. Casuslarn ad da Martolos. T o zamandan var
Martoloslar. Onlar haber veriyor. Burada tespit ettiimiz ok nemli bir nokta var:
Osman Gazi o zaman geriden yardm istiyor. Biz Bizans ordusunu karlayamayz.
Onun iin nereden yardm istiyor? Sahibin Karahisardan. Sahibin Karahisar bugn
Afyonkarahisardr. Neden bugn Afyon biliyor musunuz? Neden Sahibin Karahi-
sar? nk byk Seluklu veziri Sahib iki olunu yerletiriyor. Onun blgesidir.
Afyonkarahisar, Seluklu devletinin Bizansa kar uc merkezidir.
59
Kestel Kalesi
Bizim eski Osmanl rivayeti diyor ki; Afyonkarahisardan Osman Gaziye

kuvvet geldi. Demek ki, Osman Gazi, Seluklu devletinin desteini almtr. nk
Afyonkarahisar Seluklu devletinin Bizansa kar uc merkezidir. Bu uc beyleri demek
ki, mkl durumda kalnca Seluklu devletine mracaat ediyorlar.
imdi bu hikye midir? Uydurma mdr? Colin Imbere gre uydurmadr. Hayr,
bu uc kuvvetleri sknca Seluk devletinden yardm istiyorlar. Osman Gazi, demek
ki, Bapheus muharebesine girmeden nce Afyondan asker istemi. Ve Pachymerese
dnelim simdi. Pachymeres diyor ki: Osman Gazinin etrafna byk bir ordu top-
land. Muzalonla gelen Bizans kuvvetleri 2000 kii. Osmann kuvvetleri 5000 kii.
Anadoludan muazzam kuvvetler gelmi. Arkadan gelen Trklerin maksad; ganimet
iin geliyorlar. Bizans ordusunu yeneriz, ganimet elde ederiz, diye gelmiler. Pach-
ymerese dnelim. Ne diyor biliyor musunuz? Bapheusdan sonra, bu gelen gaziler
Yorosa kadar gidiyorlar. yle bir yama yapyorlar ki, buradaki Hristiyan halk
stanbula kayor. Pachymeres diyor ki: stanbula doldular, yollarda sokaklarda
dileniyorlar, sefalet iindeler. Hasta ve perian bu kaaklar. stanbula snmlar.
Pachymeres anlatyor; yle bir yama yaptlar ki, aalardaki meyveleri bile
toplayp gtrdler diyor.
60
oban Kaleden Yalak Ova Vadisi
Zikredilen btn yer adlarn gidip bizzat grdk, var m bu yer diye; Karaep
diye bir yer var m? Var. Hudvendigr defterinde anlatyor. Mekece Zaviyesi var.
En eski zaviye bu, 1324 tarihli Mekece vakfiyesi. Akhisar (znik-Sakarya arasnda)
ok nemli Bizans zamannda. Bugn ok verimli bir ovadr. Orhan 1305 seferinde
Akhisar karargh yapyor, Karaep ve Karatigini almadan. Bizans zamannda
da buras, Melangia denilen blge, Bizans imparatorlarnn Anadoluya yaptklar
seferlerde ordularna at temin ettikleri ok verimli bir ovadr. stanbuldan gelir
Bizans imparatorlar, burada svarilerine at temin ederlerdi. Melangiada. Claive
Fossun ok nemli bir makalesi var, o da bu Akhisar anlatyor. Ben bu aratr-
malarda Karatigini buldum, Karaep buldum. Benden nce Le Forre, Claive
Foss bu kaleler zerinde aratrmalar yaptlar. Ve ancak o zaman kpaazdenin
uydurmadn grdm. Karaep buldum, Geyve zerinde, bugn obankale.
Geyve boazn koruyan bir kale. te Bizans tarihini yeniliyoruz. Bizantinistler ve
bilhassa Colin Imber Bunlarn hepsi hikye diye bir kenara atyor ama oradaki
yer adlarndan hareket edince ve Bizans kaynaklaryla karlatrnca yepyeni eyler
buluyoruz. Mesela bakn; ok nemli bir keif yaptm. Pachymeres diyor ki; Orhan
Gazi Karaep almak iin geldii zaman kaleyi almak iin ordusunu ble
ayrd. Birisini bir vadide pusuya saklad. Bir bln kalenin arkasna gnderdi.
Ve bir bl de kendi kumandas altnda dorudan doruya kaleye saldrd. Tabii,
bu e ayrmak ii bir taktiktir.
imdi gelelim Pachymerese. Pachymeres diyor ki; Katoikiya kalesini Orhan
ordusunu e ayrarak ald. Buradan biz neyi kefediyoruz? Karaep Kato-
ikiyadr. Demek ki, topografi, toponimi ve taktik gibi eyler bir tarihi iin ok
nemli. Pachymeres Osmanl kaynaklarnda olmayan, ok enteresan baka bir ey
retti bize. Diyor ki, Osman Gazi ok atlgan, en n safta savaan bir kimse.
Ama bu aslnda Kastamonudaki obanogullarna bal. O zaman Bizansn bu
blge ile irtibat denizden Heraklea (Karadeniz Erelisi) zerinden oluyor. imdi,
burada aslnda obanogullar hkim. Onun gibi baka Alplar da var. Konur Alp var,
61
Turgut Alp var, Aykut Alp var. Osman da alplardan birisi. Fakat, onlarn arasnda
sivriliyor Osman Gazi. Niin? Onu da Pachymeresten reniyoruz. ok gzel izah
ediyor. obanogullar geriden Mogollar ve Seluk Sultan tarafndan tehdit ediliyor.
Msameretl-Ahbarda bu ok ayrntl anlatlyor.
O zaman Kastamonuda Candar Ailesi ykseliyor. O zaman oban Ailesinden
Ali, Sakarya tarafna kayor. Ve Bizansla sulh yapyor. Maiyetindeki bu gaziler
artk ganimetten mahrum kalyorlar. obanogullar hakknda en gzel tetkiki
Yaar Ycel yapt. Onu mutlaka okuyun. Pachymeresi de Franszcasndan ksmen
kullanm. obanoglu Ali, Bizansla sulh yapnca onun maiyetindeki gaziler
ganimet yok, yani Sakarya zerinden Bizans topraklarnda yama yapamazlar,
ganimet alamazlar, onun iin onlar diyor Pachymeres, daha atlgan olan teki
eflerin ve gaza yapan eflerin hizmetine girdi. te Alinin maiyetindeki aknclar
Osman Gazinin hizmetine giriyorlar. Pachymeres diyor ki; Bu Osman Gazi ok
enerjik, atlgan, gaza yapan bir kumandand. Gaziler onun hizmetine girince o
kuvvetlendi. Bu ucda Osman Gazinin talihi ykseldi.
I. Keykubadn saltanat 1220 ile 1235 tarihleri arasnda. ok nemli. Bat
uclarnda gaza hareketlerini kuran adamdr. O Lazkaridler zamannda bu da yeni
bir bulu bunu Longdon evvela ortaya att. Longdon, Bizans tarafndan gsterdi
ki, Lazkaridlerden II. Vatatzes Anadolu tarafnda geniletmeye alyor. Bizans
artk elden gitmi, Latinlerin elinde. Onun iin gzlerini Anadolu tarafna eviriyor.
Ve birtakm hareketler var. Longdon 2-3 makalesinde Bizans tarafndan ok gzel
anlatyor. Fakat, Longdonu okuduktan sonra grdm ki, I. Aleddin Keykubadn
bu tarafta seferleri var be sene. 1225-1230 arasnda Ankaraya gelmi, halk
kendisinden kpr, cami istemi. Ankaradaki en eski cami I. Aleddin Camiidir.
Hisardaki camidir. Aleddinin yapt kpr de bugn duruyor, restore edilmitir.
Aksu Han
62
Seluk Sultan, Lazkaridlerle savam. Bu sava Cahen bir Suriye kaynandan

tespit ediyor. Iste Osmanllarn, Ertugrulun menei de buna dayanyor. Ben aratr-
malarm u makalelerimde ele aldm. Bir kere Osman Gazinin znik Kuatmas
ve Bapheus Muharebesi adl makalem, sonra Struggle for Nicea between Osman
Gazi and the Byzantine adl makalem. Bu iki makale Osman Gazi tarihini zanne-
diyorum yenileyecektir.
Orhan devri ok nemli. Orhan devri yine Bizans imparatorluu ile zmit ve
znik zerinde younlayor. Biliyorsunuz; Osman Gazi zniki drmek iin Draz
Ali kulesini yapp 100 kiiyi o kuleye koydu. Gittik baktk, yle bir yer var m, diye.
Hakikaten bugn Draz Ali Ky var. Akpaazde ve dris-i Bitlis diyor ki; Kyn
arkasnda bir de Draz Ali Pnar vardr. Kyn arkasndaki kayalktan bir pnar
kar. Gittik, Draz Ali Kyne. Dedim burada bir pnar olacak. Hakikaten kyn
arkasnda muazzam bir kaya ve altndan pnar akyor. Demek ki, kpaazde
Osmanl kaynaklar arasnda bu kadar otantik. Ama onu kontrol etmek lazm.
Neresinde efsane var, neresinde gerek bilgi var.
BU METNDE UYGULANAN HALL NALCIKIN

TARH METODOLOJS:
1. Halil nalck Osmanl Devletinin kurulu tarihinin 27 Temmuz 1302 olduunu
ada iki kaynan birbiriyle rten bilgilerini topografik gereklerle deerlendi-
rerek tespit etmitir. Bu balamda Osmanl Devletinin kuruluu olarak ileri srlen
1299 tarihinde Anadoludaki Mool (lhanl) gereine ve bu tarihi dorulayacak
gerein ve sahih verilerin mmkn olamayaca ortaya kmtr. Halil Hoca bir
ortaa devleti iin gerekli olan hanedann kuruluunu Bapheus Zaferi sonucunda
Osman Gazinin karizmasnn ykselmesi ve u Trkmenlerinin yeni katlmlarnn
nda mmkn olduunu ortaya koymaktadr. Yalak Ovada gerekletirilen bir
yl sonra Gney Marmara tekfurlarnn Dimbozda saf d braklmasyla yeni bir
sonuca ulaacak ve bylece Osman Gazi Karacahisardan Lefkeye, Yalak Ova
sahillerinden Apolyonta kadar uzanan topraklarn sahibi durumuna gelecektir.
2. Halil Hoca Osman Gazinin bir lider haline gelmesiyle sonulanan gelimelere
deinirken ele ald konusunu mevcut verilerin nda adeta bir dantel gibi re-
rek konuya btncl bir yaklam getirmitir. Olaylar Yeniehir, znik kuatmas,
Bapheus Zaferi, Dimboz Zaferi, Geyve harekat ve Yorosa kadar uzanan aknlar ile
harekat corafyasn ilikilendirerek ele almaktadr. Bu tarih anlay kaynaklardan
kopup, nakillerle yaplmamakta, aklc bir sentez uygulanarak birbiriyle irtibatl ve
okuyucuya da analiz yapma frsat veren bir olgunlua erimektedir.
3. Halil Hoca ele ald bu metinde Bizans ve Osmanl kroniklerini deerlen-
dirmesi yannda ada tarih incelemelerini de gzden geirerek onlara eletiriler
getirmektedir.
4. Halil Hoca ayrca inceledii konunun kkenlerini de aratrmakta, Alaeddin
Keykubat ve Erturul Gazi ilikisine aklk getirerek, Laskaridlerin yaratt
tehdide deinmektedir. Bu yaklam menkbeci tarih anlay yerine analitik bir
uygulamann eseridir.
63
Halil nalck Osmanl kurulu dnemi almalar iinde Balkan ftuhatn da

incelemitir.3 Edirne halk ehri teslim etti (1361). Daha sonra Edirneyi gvence
altna almak iin Ll Sahin ile birlikte kuzeyde Bulgaristana ait Eski Zagra ve
Yukar Meri vadisinde Filibe dorultusunda sefere kt. Murad, Rumelide lls
ahini uc beyleri zerinde beylerbeyi tayin edip Rumeliden ayrlarak Bursaya
ulat. Edirnede oturan Beylerbeyi Ll ahin, Eski Zagra ve Filibeyi eman ile
teslim almt.
1368 baharnda I. Murad, Dou Bulgaristanda nemli asker harekta giriti.
Balkan da geitlerini kontrol eden Aydos (Aets) ve Karin ovas (Karnobat /
Karinbd) zerine yrd; Aydos savasz teslim oldu. Karin ovas da kolaylkla
ele geirildi. Oradan yenilgiyle ricat ettii Sozopol zerine gelip kaleyi kuatt ve
eman ile teslim ald.
V. Yuannis Paleolog ve Srp Despotu Jovan Uglyea, Trkleri Trakyadan tama-
myla srp karmak dncesindeydi. Uglyea gneyde Evrenosun, kuzeyde Meri
vadisinde Hac Ilbey ve Ll ahinin ilerlemesini tehlikeli gryordu. 1360tan bu
yana Trkler, aknlarn Athos manastrlar blgesine kadar gtrmlerdi. Uglyea,
Patrik Kallistosun lmnden sonra da Trklere kar Bizans ile ittifak fikrini
hararetle srdrd,98 stanbuldan yeni patrik Philotheos anlama iin Sereze znik
metropolitini gnderdi. Srp ve Bizans patriklikleri arasndaki problem zld ve
anlama imzaland (1368). Mays 1371de kiliselerin birlii iln edildi.
Uglyeann despotluu Serez merkez olmak zere Rum ve Trkler ile snrdat.
Bat Makedonyada Uglyeann kardei ve mttefiki Kral Vulkainin topra Priz-
ren, skp ve Prilepi iine alyordu. Srp ordusu, Trakyadan Arnavutluka kadar
uzayan blgedeki yerli Rum ve Srp kuvvetlerinden olumaktayd.
Rumelide Ll hin, Srp ordusunun yry karssnda Bursadaki I.
Muraddan yardm istedi. Srp ordusu gl bir direnile karlamadan Meriin
sol kysnda irmene kadar ilerledi. Edirne tehlike altna girdi. Ll hinden
imdat haberini alan I. Murad, Anadolu kuvvetlerini toplayp harekete geti. Boaza
kadar geldiyse de buraya ve Geliboluya Srplarn mttefiki olan Bizansllar hkim
olduundan geemedi.
irmen veya Srp Snd Savas (15 Reblevvel 773 / 26 Eyll 1371) Hac Ilbei
idaresindeki nc Osmanl kuvvetlerinin ani bir basknyla sonuland. Srplar,
bu gece baskn neticesi kan karklkta birbirine girdi; ou Merie dp
bouldu ve tam bir bozguna urad. Savan ayrntlar Osmanl kaynaklarndan
kpaazde ve Nerde verilir ve Srp Snd diye de anlr.
Srp keii saiyaya gre ise Despot Uglyea, blgedeki btn Srp ve Rum
askerleri toplayp kardei Vulkain ile birlikte Trkleri Makedonyadan (Trakya)
kovmak iin hareket etti. Srp ve Rum askerleri 60.000i buluyordu. saiyaya gre
ancak Srp nderleri Allahn emirlerine kar geldikleri iin bu kt kbete ura-
dlar. Bat tarafndaki Hristiyanlar (br Srp knezleri) yardma gelmedi. I. Murad,
3
Halil nalck, Murad I, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt 31, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf
Yayn, 2006, ss. 156-164.
64
Anadoluda Biga kuatmasndayd. Savatan sonra Makedonyadaki Srp prensleri

Vulkainin olu Kral Marco, Despot Draga, kardei Konstantin, I. Murada bas
eip haragzr olmay kabul ettiler. Uglyeann topraklarna ailesi sahip kmad.
Papalk Hristiyanlarn bana gelen bu felketi ancak 1372 ilkbaharnda rendi.
Papa XI. Gregor, Macar kralna 1372 tarihli yazsnda Trklerin Srp magnatla-
rn hkimiyet altna aldklar, bylece Macaristan, Srbistan ve Arnavutlukun
arasna sokulduklar, Adriyatik denizi kylarndaki limanlara kadar gelmelerinden
korkulduu ve Trklerin Hristiyanlk snrlar dna atlmas gerektiinden sz
edilmektedir.
Meri Sava srasnda len Vulkainin miras zerinde anlamazlk kt.
Ikodradan Georg Balic, Prizreni ele geirdi (1372); Jupan, Nikola Altomano-
vicin hcumuna urad. Duann imparatorluu rakip yerel prensliklere blnm
bulunuyordu.
Bu gelimeler I. Murad Balkanlarda stn bir hkmdar durumuna getiriyor,
Tuna ve Adriatike yaplacak fetihleri kolaylatryordu. Papa, Venedike gnderdii
13 Kasm 1372 tarihli bullasnda Osmanl zaferinden Bizans ve Srp Krallna
kar bir zafer olarak sz etmiti.
irmendeki yenilgi haberi zerine papa, bir Hal seferi hazrlamak iin The-
beste (Livadia) ilgili Hristiyan hkmetlerinin bir araya gelip grmelerini istedi.
Venedik, Cenova, Kbrs, Yunanistandaki btn Latin devletleri ve Aragon kral
toplantya davet edildi. O zaman Levantta Batl Latinler, Pera, Izmir, Atina, Rodos,
Kbrs, Antalya, Ege adalar ve Morada hkimdiler. Trk istilsn durdurmann
yollarnn konuulduu toplantdan bir sonu alnamad.
I. Murada kar imparatorla anlama yapan ve hararetli bir hal yanls olan
Papa V. Urban 1370te lnce kiliselerin birlii ve Trklere kar Hal tasarlar
suya dt. Borca batm, kk bir cretli asker grubu ile Istanbula dnen
imparator irmende olan biteni rendi. Bizans iin btn umutlar kaybolmu-
tu. Dier Balkan hanedanlar gibi I. Muradn haragzr olmay kabul etti.
Ylda 15.000 hyperper (1 hyperper yarm Venedik altn) deyecek ve sultann
seferlerine askeriyle bir vasal olarak katlacakt. mparatorun Osmanl sultannn
vasal olmas I. Murad iin son derece nemli bir baar idi. Bylece, Gelibolu
Boazndan Rumeliye tehlikesiz geme imkn douyor, Rumelide Osmanl
hkimiyeti gvence altna alnyordu.
Egedeki Latin kolonileri Anadoludan gda maddeleri, zellikle buday almadan
yaayamazd. Papalk iin imdi ncelikli konu, Trkleri Batya yaylmaktan al-
koymakt. Papa, Hal seferi iin endljanslar datp para toplad gibi, Trklerle
ticaret yapan Hristiyanlar aforoz ediyordu. Tebrizden stanbula gelen bir piskopo-
sun gzlemine gre, imparatorla anlama arifesinde birok Trk stanbula gelmi,
ehir sanki onlarn igalindeymi gibi bir grnt ortaya kmt. I. Muradn
Batdaki gelimelerden korkusu yoktu.
1381-1383 yllarnda I. Murad, Anadoluda ileri yoluna koyduktan sonra 785de
(1383) drdnc defa Edirneye dnmt. Bat Balkanlarda balayan Osmanl
65
saldrs karsnda Srp prensleri arasnda birlik yoktu. Merkezi Krusevacta (Ala-
cahisar) bulunan Knez Lazar, dier Srp beyleri zerinde kontroln kuramamt.
Lazarn arazisi, Morava nehri vadisinde zengin gm madenlerinin bulunduu
Novabrdo (Novaberda), Rudnik ve Branievoy iine alyordu. Vuk Brankovic (Vl-
kolu) Pritine, Trepa, Vultrin, Zvean, Prizren ve skpte hkm srmekteydi.
I. Murad, Hayreddin Paa ile uc beyi Evrenosu karadan, Azeb Bey kumanda-
snda donanmay denizden Kavala (Hristopolis) zerine yollad. Venedikten yardm
alamayan Kavala, teslim oldu. Bu srada Serez de alnd (19 Eyll 1383). Teslim
olan ehirler ahalisine I. Muradn ahidnmesiyle tam gvenlik veriliyor, muka-
vemetle alnan ehirler ise yama ilanyla hcumla alnyor, halk esir ediliyor,
ehir yamaya uruyordu. Gneyde Edirneyi Adriyatik denizinde Dra (Durazzo)
Limanna ulatran Via Egnatia tarihi ana yolu zerinde Evrenosun fetihleri ileri
hatlara vard. Evrenosun uc blgesine, Vardar ve Serez ovasna Saruhan (Manisa)
kesiminden yrkler getirilip yerletirilmitir.
I. Murad, Rumeli Beylerbeyi Timurtas Arnavutluk ve Bosna zerine gnderdi.
Timurta Pirlepeyi (Prilep) kuatp teslim ald. Oradan Manastra (Bitola) yrd
ve zorlu bir sava sonucu ehri fethetti. Ardndan Osmanl kuvvetleri Itipi ele
geirdi. Timurtan kuvvetleri 1383-1385te Epir blgesinde fetihler yapt. Timurta,
Devol vadisi zerinden Gney Arnavutlukta Savra (Muzakiye) ovasna indi. Muza-
kiye ovasndaki savata Srp Despot Balay ar bir yenilgiye uratt (787/1385).
Bu sava Arnavutlukta Osmanl hkimiyetinin balangc saylr. Herhalde Srp
Balalara kar Gney Arnavut senyrleri Thopia ve Araniti Osmanl hkimiyetini o
zaman tandlar. Yine, Arnavutluk dalk blgesinde kabileler banda Leka ve Paul
Dukagin, Kuzey Arnavutlukta II. Curac Balic bar yaparak Osmanl himayesini
kabullenmilerdi.
Srp Kral Lazarn lkesi Morava vadisini koruyan Nis Kalesi etin savalara
sahne oldu ve yama ilan (halkn mallar yama, kendileri esir) zerine ehir
alnd. Nis dnce Morava vadisi savunmasz kald, Lazar eli yollayp haragzr-
l kabul ederek 150 okka gm gnderdi ve her yl hara olarak 50 vukiye gm
ve I. Muradn seferlerine 1000 (yahut 2000) zrhl asker gndermeyi vaad etti.
nemli bir stratejik merkez durumundaki Sofya, daha nce I. Muradn Rumelide
bulunduu 1383te ele geirilmi olmaldr.
1387 ylnda Bosna kralnn tehdit ettii skodra hkimi II. Curac Balic, Kuzey
Arnavutluk u beyi Kavala (Rumca suba karl Kefalyadan) hin ile (Osmanl
rivayetinde Ll hin ile kartrlr) beraber Bursaya gelip Murada bamlln
arz etmiti (1387 k). Balic, kendisini Srp krallar neslinden saymakta ve Bosna
kral ile atmaktayd. II. Curac Balic, Gney Arnavutluktaki topraklarn Arnavut
senyr Thopiaya (Topya) brakmak zorunda kalm, Kuzey Arnavutlukta Zeta
(Iskodra) blgesine ekilmiti.
1385te I. Murada bas een Srp Knez Lazar Hrebeljanovic, Osmanl vasal
beyleri arasnda en gl olanyd. O, hkimiyet alann dier Srp beyleri aleyhine
gittike geniletmi, Macar Kral Louisnin yardmyla balca rakibi Nikola Altoma-
novici yenmi, zellikle Yukar Morava vadisindeki zengin gm maden blgesini
66
(Plana, Zaplanina, Trepa, Novobrdo) ele geirmi, Saxon madencileri kullanarak ve

buradan elde ettii gm Dubrovnik tccar eliyle talyaya sevk ederek byk bir
gelir salamt. Bu byk servet kayna sayesinde zengin vakflarla ina ettii ve
destekledii kilise ve manastrlar (balcas Ravanica) vastasyla kilise ve ruhban
kendine balam, Srp kilisesini patriklik dzeyine karmt. Lazarn Kosova
sava meydannda Frenk (Katalan), Macar, ek, Arnavut ve Eflaklardan yardmc
asker toplam olduu Gaznmede kaydedilir. Bu, phesiz Lazarn elindeki servet
kaynaklaryla mmkn olmutur.
Gaznmede Lazarn damad Vlkoglu ve Bosna kralnn (Tvrtko) 1387de
Lazar bas kaldrmaya ikna ettikleri belirtilir. Bosnada Kavala hinin yenilgisi
phesiz onu cesaretlendirmi, aile balaryla bal Vuk Brankovic (Kosova ve
skp sahibi), Bosna Kral Tvrtko ve Bulgaristan Kral iman ittifakna almt.
Neticede Lazar, I. Murada kar meydan okuyacak kadar kendini gl gryordu.
Haragzrlg reddederek sultana mektuplarnda kardeim diye hitap etmeye
balad. Bylece Lazar, Dusan Srp mparatorlugunun merkez blgelerini kendi
hkm altnda birletirmiti. Srp kilisesinin onu ulu hkmdar (samodrzac)
unvanyla anmaya balamas sebepsiz deildi.
I. Murad iin Bulgar ordusunu arkada brakp gitmek tehlikeliydi. 1388-1389
knda ok gvendii andarl Ali Paay Timurta olu Yahi Beyle beraber
30.000 askerle Bulgar ar ve Dobrotic zerine gnderdi. Bulgaristann sratle
itaat altna alnmasnn ardndan Kosovaya hareket edilmesi kararlatrld. I.
Muradn ordusuyla Yanboluya ulatn renince onunla grt. iman,
Osmanl rivayeti- ne gre kendi devlet byklerinin kararyla sultana itaatini sunmak
zere Yanboluya geldi. I. Murad onu affedip hilat giydirdi.
Lazarn tavrlarna fkelenen I. Murad, ordusuyla harekete geip Kii Mora-
vann dar da geidinden Kosova ovasna inmek zorunda kalm ve ovada Gm-
hisar (Lipljang) nnde ordughn kurmutur.
Kosova Sava, Osmanl kuvvetlerinin kesin galibiyetiyle sonuland. Balan-
gta Osmanl sol kolu kt. Fakat sa koldaki Yldrm Bayezidin byk gayreti
sayesinde zafer kazanld. Gaznmeye gre I. Murad, birka hasekiyle gelip
cesetler arasna saklanm bulunan Milo Kobilovic tarafndan hanerle yaraland
ve az sonra ld. organlar karldktan sonra ehit dt yerde gmld;
daha sonra, Yldrm Bayezidin tahta kt srada idam ettii olu Ykub Beyin
cesediyle Bursaya gtrlp ekirgedeki trbesine defnedildi. Yaraland ve
ld yere Hudvendigr Mehedi denilen bir trbe yapld (Bat kaynaklarna
gre 19 Cemziyelhir 791 /15 veya 28 Haziran 1389).
67
Halil Hoca Bilkentte Osman Gazi Heykeli Maketini ncelerken
BU METNDE UYGULANAN HALL NALCIKIN

TARH METODOLOJS:
1. Halil nalck, Sultan I. Muradn dnemindeki gelimeleri ele alrken, Osmanl,
Bizans, Bulgar, Srp, Grek, talyan ve Memluk kaynaklarn deerlendirerek bu
meselenin tarihsel gereklerini ortaya koymaktadr.
2. Sultan I. Murad dneminin meselelerini birer birer zmektedir. rnein;
Edirnenin fethi meselesini gne tutulmas kaydn ele alarak zmtr.4Ayn
ekilde Kosova Zaferini de Nernin de kopyalad Gaznmenin ada veri-
leriyle aklk getirmektedir.
3. Halil nalck Balkanlarda etkili olan Ortodoks retisinin siyaseti nasl ynlen-
dirdiini kefetmi, Srp ve Bizans patrikliklerinin ilikilerini Srp Knezi Lazarn
Papa ile olan balantlarn ortaya koymutur.
4. Halil nalck Rumeli fetihleri srasnda eman ile teslim alnan ehir ve
topraklara dikkati ekmekte, zellikle Arnavut beylerinin Srp hakimiyetinden
kurtulmak iin Sultan Murada nasl yaklatklarn anlatmaktadr. Bylece istimalet
4
Halil nalck, Edirnenin Fethi 1361, Edirne: Edirnenin 600. Fetih Yldnm Armaan Kitab, Ankara
1965, s. 137-159.
68
politikasnn uygulanmasn kaydederken Arvanid Tahrir Defterini deerlendirirken

baarm olduu gibi Balkan aristokrasisinin Osmanlya kar gsterdii yaklamn
kiliseye ve bu aristokrasiye tannan haklar anlamamz kolaylatrmaktadr.
5. Halil nalck bu makalesinde de ele ald konusunu oyunun farkl corafya-
lardaki aktrleriyle ilikilendirmi ve bir tiyatro sahnesinde yaanan ve perdelere
ayrlan hikayeler gibi birbiri ardnca sralamtr. rnein Edirnenin fethi sonrasnda
Ll ahinin ve Evrenosolunun kazanmlara (Eskizara, Filibe, Aydos, Karin
Ovas, Sozopol gibi) Bizans mparatorunun ve Srp Despotunun nasl yaklatn,
Atos Manastr blgesine giren Osmanllarn Srp ve Bizans patriklikleri arasnda
bir anlamann imzalanarak kiliseler birliinin kurulmasnn ne anlama geldiini
aklamaktadr. Nihayet bu birinci perdenin sonunda taraflar irmende kozunu
paylaacak, durum Osmanl zaferi ile sonulanacaktr.
kinci perdede irmen Zaferinden sonra imparatorun ve Srp Despotunun nasl
boyun edii ve Sultan I. Muradn birer vasal haline geldikleri ilenmektedir.
nc perdede ise 1383-1387 yllar arasnda Via Egnatia sol kol zerinde yaplan
ilerlemeler Timurtan kuvvetlerinin Epir blgesine girmesi ve Arnavutluktaki Srp
glerinin atlmas ile sonulanan ok nemli bir harekat konu edilmitir. Halil Hoca
bu balamda Arnavut senyrlerinin ve dalk blgedeki kabilelerin Osmanl hima-
yesine girdiklerini eklemektedir. Son perdede ise Srp Despotu Lazarn Papalkla
balantlar, gm madenlerini ileterek talyan ekonomik sahasyla iliki iine
girmesi ve salad gle de Srp kilisesinin desteini salamas ele alnmtr.
Bu durumun gelecekte Osmanl devleti aleyhine sonular douracan hesaplayan
Sultan Murad ise nce Bulgar Kral iman kesin olarak kendine balam, ardn-
dan Kosovaya ynelerek burada kazand zafer Balkanlardaki kazanmlarn kalc
olmasn beraberinde getirmitir.
KAYNAKLAR
Chalcondyle, Chronique (trc. V. Bourbon-nois), Paris 1612.
E. Zachariadou, Trade and Crusade. Venetian Crete and the Emirates of Menteshe and Aydin
(1300-1415), Venice 1983.
Feridun M. Emecen, lk Osmanllar ve Bat Anadolu Beylikler Dnyas, Istanbul 2005.
G. G. Arnakis, Gregory Palamas, the XIOVES, and the Fail of Gallipoli, Byzantion, XXII
(1952), ss. 305- 312.
G. G. Arnakis, Oi Protoi Othomanoi: The Early Osmanlis, Athenai 1947.
H. W. Lowry, The Nature of the Early Ottoman State, Albany 2003.
Halil nalck, Ahmedis Gaznme on the Battle of Kosova, Kosova, Paris 2000, ss. 21-26.
Halil nalck, Edirnenin Fethi 1361, Edirne: Edirnenin 600. Fetih Yldnm Armaan
Kitab, Ankara 1965, ss. 137-159.
Halil nalck, How to Read k Pashazdes History, Studies in Ottoman History in Honor of
Professor V. L. Menage (ed. C. Heywood - C. Imber), stanbul 1994, ss. 139-156.
69
Halil nalck, Kent, Kentli ve Tarih, Halil nalckn Bursa Aratrmalar, Haz. Yusuf
Ouzolu, Bursa 2012, ss. 104-111.
Halil nalck, Murad I, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt 31, stanbul 2006, ss. 156-164.
Halil nalck, Osman Gazi: Son Aratrma Sonular, Halil nalckn Bursa Aratrmalar,
Haz. Yusuf Ouzolu, Bursa 2012, ss. 84-93.
Halil nalck, Osman Gazinin Fetihleri ve Devletin Kuruluu, Halil nalckn Bursa
Aratrmalar, Haz. Yusuf Ouzolu, Bursa 2012, ss. 112-124.
Halil nalck, Osmanl Kurulu Dnemine Ait Yeni Bilgiler, Halil nalckn Bursa
Aratrmalar, Haz. Yusuf Ouzolu, Bursa 2012, ss. 94-103.
Halil nalck, Stefan Duandan Osmanl mparatorluuna: XV. Asrda Rumelide Hristiyan Sipahiler
ve Meneleri, 60. Doum Yl Mnasebetiyle Fuad Kprl Armaan, Istanbul 1953, ss. 207-248.
Halil nalck, The Rise of Ottoman Historiography, Historians of the Middle East, ed. B.
Lewis-P. Holt, London 1962, s. 152-167.
bn Arabsah, Acibl-makdr, Kahire 1868.
Ibn Fazlullah el-mer, Meslik (Taeschner), VIII. Fasl.
J. Kantakuzenos, Geschichte (trc. G. Fatouros - T. Krischer), Stuttgart 1986.
M.C. ehabeddin Tekinda, Berkuk Devrinde Memluk Sultanl, stanbul 1961.
Nizmeddn-i Sm, Zafernme (trc. Necati Lugal), Ankara 1987.
V. L. Mnage, Neshris History of the Ottomans, the Sources and Development of the Text,
London 1964.
Yaar Ycel, Kad Burhneddin Ahmed ve Devleti (1344-1398), Ankara 1970.
70
ANNALES EKOL VE HERMENTK AIDAN

PROF. DR. HALL NALCIKIN TARHL
Cafer FT*
Ampirik felsefenin ncs olan Francis Bacon yzyllar nce, bilimde yntem
anlayn ilgin bir benzetmeyle u szleriyle dile getirir: Bilim adam ne a
iinden ekerek ren rmcek gibi, ne de evreden topladyla yetinen karnca
gibi davranmaldr. Bilim adam topladn ileyen, dzenleyen bal ars gibi yapc
bir etkinlik iinde olmaldr. Bugn, suyun kaldrma kuvveti denildiinde Archi-
medes, atom ve izafiyet teorisi denildiinde Albert Einstein, ktle ekim kanunu
ve hareket yasalar denildiinde fiziki Issac Newton, elektrik ve alternatif akm
denildiinde Nikola Tesla gibi nde bilim insanlar akla gelir. Osmanl Tarihi ve
onun sosyo-ekonomik yn denildiinde yzylmzn akla gelen ncleri arasnda
ise nalck Hocay belirtmek abart olmayacak derecede gerektir. Ona insann,
aratrma yntemi asndan Osmanl Sosyal ve Ekonomik Tarihinin mucidi ve
bal ars diyesi geliyor. Newton, Daha ileriyi grebildiysem, bunu omuzlarndan
baktm devlere borluyum demiti. Bu devlerden biri Galileo ise dieri Keplerdi.
Bugn birok gen tarihi, nalckn omuzlarndan Osmanl Tarihinin derinliklerini
grebilmektedir.
Bu konuma, nalckn Osmanl tarihine kazandrm olduu eserlerin bir
dkmn yapmak ya da bu eserlere bir deer bimek zere hazrlanmamtr.
nk byle bir aba, bu konumann kapsamn aacak ve zerine ayr bir klliyat
oluturulmas gerekecek bir meseledir. Ben bu konumada nalck Hocann yn-
temi hakknda naizane bir eyler syleyeceim. nalck, Osmanl siyasi tarihine
ilikin nemli aratrmalar yapm olsa da, onun esas ilgisi sosyal ve ekonomik
problematikler zerine younlamtr. Onun metodolojisi zerinde iki nemli Trk
tarihisinin etkisi byktr: Kprl ve Barkan. Kendisi bu etkiyi u szleriyle
ifade eder: Kprl ve Barkann yazlar bize ilham kayna olmakta idi. Tarihi
ahsiyetim zerinde, hi phesiz, bu iki yazarn belirgin etkisi vardr1 . nalck,
Annales ekol ile dorudan tanncaya kadar, byk lde bu ekolden etkilenen
hocas Kprlnn tesirindedir. nalck, Modern Trk Tarihilii zerine Notlar
adl makalesinde, siyasi tarihten ok sosyo-ekonomik tarihe ve uzun dneme nem
veren bu yeni dalgann Trkiyede Kprl ile baladn syler.
nl tarihi Peter Burken, Fransz tarih devrimi diye adlandrd Annales
Ekol, tarihin disiplinler aras karlatrmal yazlmasn nemseyen bir tarih
ekoldr. Annales dHistoire Economique et Sociale adl dergiden adn alm
olup, 20.yy ortalarna doru tarih anlayn ve yazmn batanbaa deitirmeyi
* Prof. Dr., Uluda niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm Bakan.
1
http://www.inalcik.com/indexTr/
71
baaracaktr. 1929 ylnda Marc Bloch ve Lucien Febvre adl iki Fransz tarihi, ortak
kurucu mdrlk grevlerini stlenerek, 20.yyn en byk tarih okulu olacak olan
Annales okulunun isim babas olacak Annales dHistoire Economique et Sociale
(ktisadi ve Toplumsal Tarih Yll) dergisini karmlardr. Ekol, mmkn olan
btn disiplinleri (psikoloji, sosyoloji, edebiyat, yerbilim) tarih biliminin ieriine
alarak, yzyllar boyunca hkim olmu olan vakanvist tarih yazmn ve 19. yzylda
hkm srm olan olgucu ve deneyci tarih anlayn deitirmeyi baarmtr.
Kurumsal ve yapsal tarih, yer bilimsel, iklimsel, krsal tarih, rkbilim, nfusbilim
tarihi gibi eitli dallar da iine alarak btnsel tarih anlayna evirmitir.
Osmanl tarihinin yorumlanmasnda yeni bir ynelim 1930larda, dnya iktisadi
bunalmnn Trkiye zerindeki sarsntlarna balanabilir. Bu, iktisadi politikalara
verilen nemin artt ve halk kitlelerini ilgilendiren sosyal meselelerin n plana
alnd bir dnemdir. Kprl, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi Mecmuasn yaynlamak
suretiyle bu yeni akm tarih alannda temsil etmitir2. Kprl, ariv belgelerini
fetiletirmeye ynelik tutumu iddetle eletirmi, tarihinin kaynaklarna doru
sorular sorabilmesi neticesinde, insana dair her eyden tarih aratrmalarnda fayda-
lanabileceini belirtmitir. Ayn dnemlerde Barkann sosyal dzen, para ve fiyat
hareketleri konularn ariv belgeleri nda gn yzne karan aratrmalar pe
pee yaynlanmaktadr3. nalck, Annales ekolnn Osmanl almalar zerindeki
etkisini ele ald bir makalesinde Barkan ve Kprlnn, Osmanl mparatorlu-
unun demografik, sosyal ve ekonomik tarihi konusundaki orijinal almalarna
ok ey borlu olduumuzu syler. Kurumsal, sosyal ve ekonomik tarihe yneliini
ise hocas Kprlye borlu olduunu ifade eder4.
nalckn ariv materyaline ve belgelere dayanan teorisi, yaklam ve analizinde
Annalesin ekolnn dorudan etkisi ise 1950lerde Pariste balar. 1950de Pariste
toplanan Milletleraras Tarihi limler Kongresinde Braudelin Akdeniz isimli eseri
ile tanr5 ve bu eser onun zerinde derin bir etki brakr. nalck, bu aydnlanma
ann yle anlatr: Kongredeki tartmalar srasna bambaka slup ve anlayla
yazlm olan Braudelin kitab geni yanklar yapyor ve tartlyordu. Kitab aldm
ve orada, Osmanl mparatorluunun o zamana kadar Avrupa tarihiliinde hi
grmediimiz bir ekilde ele alndn heyecanla fark ettim. Braudel, Akdenize
hkim olan Osmanl mparatorluunda sosyal, demografik ve ekonomik niteliklerin
batdakilerle paralellik gsterdiini, bu iki dnyann karlkl yakn temas ve etki
iinde bulunduunu ve birbirinden ayr incelenemeyeceini gsteriyordu6.
Evet, Braudelin Akdeniz kitabnda belirttii gibi Trk Akdenizi Hristiyan
dnyas ile beraber yayor ve ayn ritimde nefes alyordu, ancak nalcka gre
bu dnyann tannmas ampirik verilere dayal aklamalarla mmkn olabilirdi.
2
Ergin Ayan, Trk Tarih Yazmnn Evriminde Annales Kuramnn Yorumu, Tarih Okulu, Say XI, 2011, s.89.
3
Ergin Ayan, agm., s. 90, 92.
4
Halil nalck, Impact of the Annales School on Ottoman Studies and New Findings, Review, Vol. 1, No. 3/4,
1978, s. 70.
5
Annales ekolnn, ekonomik yaplar ve toplumlar, uzun sreli ve btncl bir yaklamla ele alma yntemi
ve zellikle bu okulun nl temsilcilerinden Fernand Braudelin, Osmanllar Akdeniz dnyasnn ayrlmaz bir
paras olarak kabul eden yorumu, Osmanl aratrmalar zerinde devrim yaratc bir etki yapmtr. Braudel
yapt incelemelerle, Bat Akdeniz evresinde kendini gsteren para sistemlerinde, demografik bileimlerde
ve dier sosyal ve yapsal alanlardaki deiikliklerin, Osmanllarn elinde olan Dou Akdeniz dnyasna nasl
yayldn ve oralar etkilediini gstermitir.
6
Halil nalck, Fransz Annales Ekol ve Trk Tarihilii, Dou-Bat Makaleler II, Ankara, 2009, s. 311.
72
nalckn, 1951de Trkiyeye dner dnmez Bursa sicilleri zerine almas ve

bu sicillerin nemini belirten bir makale yaynlamas, Braudelin almas zor
belirsizliklerle dolu bir alan olarak tanmlad Osmanl dnyasnn anlalmas
ynnde atlan bir admd.
nalck, metodolojik adan Annales ekolnn btncl tarih ve uzun dnem
kavramlarn benimsedi. Ancak bunlarn Osmanl dnyasna salkl bir ekilde
uygulanmasnn ampirik verilere dayanan aklamalarla gerekleebileceini savun-
du. Bu balamda aklama modelleri temelinde yaplan genellemelerden kand ve
genel nitelikteki aklamalar karsnda da temkinli bir tutum izledi. nalcka gre
orijinal kaynaklar incelemek iin gerekli ara ve bilgilere sahip olmadan Osmanl
tarihinin byk problemleri halledilemezdi. nalck, tarih disiplininin, zamansz
ve meknsz genellemeler yapmakla deil, zaman ve mekn iinde olaylar incele-
mekle megul olmas gerektiini ifade eder. Marxist veya Weberian sosyolojilerin
formle ettikleri modelleri Osmanl tarihine tatbik etme abalarnn alana ilgin
istikametler ve konular getirmi olabileceini kabul etmekle beraber yaplan genel-
lemelerin tarihiyi yanl istikamete gtreceini syler7.
Braudelin, Osmanl mparatorluunun sosyal, ekonomik ve demografik nite-
liklerinin Batdakilerle paralellik arz ettii ve bu iki dnyann karlkl temas ve
etkileim iinde bulunduu tezi, nalckn zerinde srarla durduu bir tezdir. nal-
cka gre Braudel, Osmanl dnyasnn, Avrupa dnda ve Avrupaya dman adeta
anormal bir geliim gibi tasvir edilmesi geleneinin terk edilmesinde etkili olmakla
kalmam, onun biyolojik devrim (16. yzyldaki nfus art) ve fiyat devrimi teo-
rileri Osmanl almalarna ilham kayna olmutur8. nalck, bu tr almalarn
Osmanl mparatorluunun tarihsel yerinin yeniden kefinde etkili olduunu ifade
eder. nalcka gre bylesi btncl bir bak, rnein, 16. yzyl Osmanl krizinin
anlalmasnda etkili olacaktr. Bu bak bize Osmanl merkezi kontrol sisteminin,
Levant ticareti ve ekonomik koullarndan byk lde etkilendiini gsterecektir.9
Annales ekolnn uzun dnem ve yapsal deiim kavramlar bahsi geen krizin
anlalmasnda etkili olan dier aralardr. 16. yzyl krizi sonrasnda btn askeri
ve finansal sistemin deimesine dikkat eken nalck, Osmanl rnei zerinden
deiim mekanizmas hakknda ilgin noktalar bulabileceimizi ifade eder10 .
Osmanl mparatorluunun ada olan devletlerden btnyle ayr ve onlardan
farkl ekonomik, sosyal ve demografik zelliklere sahip bir garabet olmadnn
anlalmasnda nalckn katks kukusuz byk oldu. Onun, en basit haliyle,
bir retim ve vergi birimi olarak tanmlanabilecek olan ifthane kavram,
benzerliklere odaklanan bir bakn rndr mesela. Bilindii zere nalckn
bu kavramsallatrmas, Rus agronomist Alexander Chayanovun (1888-1937)
kyl ekonomisi teorisine dayanr 11. Bu, aile yelerinin igcne dayanan ve
Sanayi Devrimi ncesi baat retim modellerinden biri olan bir retim biimidir.
7
8
9
nalck, agm., 1978, s.70.
10
nalck, agm., 1978, s.98.
11
Halil nalck, The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire: Essays on Economy and Society,
Bloomington: Indiana University, 1993. s. 141-149.
73
Bu balamda, Sanayi Devrimi ncesi tarmsal retimin rgtlenmesinde Bat, Rus

ve Osmanl dnyasnda benzer niteliklerin bulunmas artc deildir.
nalckn, Osmanl tarihinin yorumlanmasnda bavurduu bu btncl
baknn Osmanl almalarna bir dier katks da u oldu: Osmanl kurumlarnn,
Osmanl ncesi Trk, ran ve Hint devletlerindeki kklerinin kefedilmesi. nalck,
bu konuda da hocasnn izgisini takip etti ve milli kltr, edebiyattan ekonomiye
kadar sosyal ve kltrel etkinlikleriyle bir btn sayan Gkalp-Kprl ekolnn
yolundan gitti12 . nalck yazlarnda, konferanslarnda ve seminerlerinde eski Trk
kamu detlerinden bazlarnn Osmanl Devletinde devam ettiini ortaya koydu. Bu
devamllk tezinin en iyi rnei Kutadgu Biligde Trk ve ran Siyaset Nazariye
ve Gelenekleri adl makalesinde grlr. nalck bu makalesinde Orta Asya Trk
hakanlarna kadar inen ve ran mparatorluundan gelen Osmanl geleneinin
izlerini srer. slm Ansiklopedisindeki Reislkttb makalesinde ise Osmanl
brokrasisinin Hind-ran siyaset kltryle yetitiini ve devleti bu prensiplere gre
idare etmekte olduklarn belirtir13 . Bu devamllk izgisine odaklanan aklamalar,
Annalesin uzun dnem kavramnn nalck zerindeki etkisini gsterir.
nalckn tarihiliinde Annales ekolnn etkisi konusunda syleyebildiim
naizane birka sz dnda onun tarihi kaynaklarn yorumlanmasndaki hermentik
yn ile ilgili de birka ey ifade edebilirim14. Hermentik (hermeneutik)15, herme-
neuien sanat, yani bildirme, haber verme, eviri yapma, yorumlama, aklama ve
amlama sanatdr. nalckn, Osmanl dnyasnn anlalmasnn ampirik verilere
dayanan aklamalarla mmkn olduunu savunmasndan bahsetmitik. Ancak
burada da, bu tr verilerin doru bir ekilde kullanlmas meselesi karmza kar.
nalck, tarihinin orijinal kaynaklar inceleyebilmek iin gerekli ara ve bilgilere
sahip olmas gerektiinin vurgular. Bu konuda da hocas Kprlnn etkisi byk-
tr. O, kaynak incelemesinde Batda yzyllardr uygulanmakta olan metin eleti-
risi ve hermentik metotlarn Osmanl kaynaklarnn incelenmesine uygulayarak
yepyeni bir alan aan Kprlnn rencisidir. nalcka gre kltr tarihimizi
hakkyla incelemek iin Arapa, Farsa ve Trke alannda Avrupa hermentik
geleneini niversite ve bilim kurumlarnda yerletirmemiz gerekmektedir. Ancak
metin eletirisi ve hermentik metotlarnn etkin bir ekilde kullanm bir bilim
dilinin yerlemesine baldr. lim yapmak iin her kelime ve terim, zihinde belli,
kesin bir anlam artrmaldr. Aksi takdirde dil ve fikir hayat bir kargaa iinde
olacak, bahsi geen metotlarn uygulanmas mmkn olmayacaktr16 .
nalck tarihin yorumlanmasnda tarih bilgisinin belli sosyal gelimelerin ve
anlaylarn etkisi altnda olduuna dikkat eker. Her devirde tarihin baka trl
12
Halil nalck, Hermentik, Oryantalizm, Trkoloji, Dou Bat Dnce Dergisi, Oryantalizm-1, Yl 5, Say
20, Ankara, 2002, s.33.
13
Blent Ar, Halil nalck ve Osmanl Hukuku Aratrmalar, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, Cilt 3,
Say 5, 2005, s.795, 797.
14
nalck hermentik konusunda da nemli yazlar yazmtr. Baknz. Halil nalck, agm., 2002, s.13-39; Halil
nalck, Rnesans Avrupas, Trkiyenin Bat Medeniyetiyle zdeleme Sreci, 4. Basm, stanbul: Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, 2013, s.294-296.
15
Hermeneutik terimi Yunan mitolojisinde; Tanrnn emirlerini insanlarn anlayabilecei dile eviren haberci
anlamnda Hermes kelimesinden retilmi bir terimdir. Yorumbilim terimi olarak hermentik, bir baka kltre
ait bir metni, yaanlan dnyaya anlalr bir biimde aktarma sanatdr.
16
Halil nalck, agm., 2002, s.30-31.
74
yorumlandn, objektif tarihiliin pek mmkn olmadn u cmlelerle dile

getirir; Mesela Bursaya, stanbula, bugn kltr bakmndan yaklayoruz.
Bundan 50 sene ncesine kadar Yunan istilas ve talan konular vard, hamasi bir
ekilde yaklayorduk. Yani her dnemin yorumlamas baka trl olur. ktisadi,
siyasi, kltrel dorultulara gre deiir. II. Dnya Harbinden beri tarih alannda;
sosyal tarih, iktisadi tarih, kltr tarihi konular nem kazand.
nalckn genlik yllarnda kendisini derinden etkileyen iki bilim insanndan sz
eder; Fuad Kprl ve Paul Wittek. Kprlnn tarih yazm konusunda nalckn
zerinde etkisi daha nce vurgulanmt. Wittekin etkisi ise, nalckn hermentik
adan yetimesinde kendisini u cmlelerinden anlalmaktadr: 1949da Paul
Wittek ile tantmda Londradaki School of Oriental and African Studiesde
Trk aratrmalar profesryd. Londrada kaldm 1,5 yl boyunca bazen 3-4
saat sren leden sonra seminerlerine dzenli olarak katldm. Profesr Wittek
bazen konular belirler, bazen de tartma aar ve Osmanl almalar alanndaki
son yaynlar hakkndaki dncelerini sunar, eletiriler gelir, tartma yaplrd.
Wittekin parlak ve eletirel zeks vard ve eletirileri acmasz, bazen de ykc
olurdu. zellikle Osmanl tarihi metinlerini eletirel bir yaklam olmadan kulla-
nanlara msamaha gstermezdi17 . nalckn tarihiliinde Wittekin bu akademik
ahlakndan nemli izler olduunu rencileri rahatlkla syleyebilirler.
nalckn Osmanl Devletinin kurulu yllar ve dnemin hkmdarlar hakkn-
da var olan grler zerindeki tespitleri, bu dneme zg bilgi veren literatrn
hermentik adan deerlendirmesi konusunda olduka nemlidir: Osman Gazi
ile ilgili hikyeler iki ayr kaynaktan gelmektedir. Bir tarafta epik tarihsel yazndan
gelen ve XIV. yzyldaki koullar yanstan, olgulara dayal kronik gelenei bulun-
maktadr. Ancak dier tarafta bu gerek szl gelenee, Osmanl mparatorluu
byyp serpildikten sonraki dnemlere ait tarihiler tarafndan devletin kkenlerini
idealize etmek, hanedana meruluk ve hamet kazandrmak iin yaplan eklemeler
vardr. imdi, ciddi modern tarihiler iin yaplacak i, anlatnn XIV. yzyla ait
epik hikyelerden gelen ksmn bu ksmlardan ayrmaktr. Bu ii gerekletirmek
iin izlenebilecek metotlar unlardr: Anlatdaki olgularn doruluunu, yeni ortaya
kan vakf belgeleri gibi Osmanl Tarihinin ilk dnemleriyle ilgili belgelerle test
etmek, kaynaklarda en ok ne kan Kuzeybat Anadolu blgesinde saha aratr-
malar yapmak. Nitekim nalck, XV. yzyl kroniklerinden derlenmi bilgileri
toponomi aratrmalaryla snayarak Bursa ve Eskiehir blgesinde yapt geziler
ile ilk Osmanl fetihlerinin gzerghlarn belirlemede olduka yarar salamtr.
Bu adan nalck tarihilikte grlen dar belgeci ampirisizmi yerine, yazl belge-
ler dndaki bilgi kaynaklarn da ele alarak tarihi konularn bu tarz almalarla
btnlenir olduunu da hissettirmitir.
nalck Osmanl Tarihinin tahrifinin bir dizi sebepten kaynaklandn dile geti-
rirken yine kaynan yorumlanmas konusundaki hassasiyetini u cmlelerle dile
getirir: Osmanl Tarihinin tahrifi bir dizi sebepten kaynaklanabilir. Kaynaklarn
kritie tbi tutulmadan kullanlmasnn yol at sorunlar varken, en byk problem
17
Yusuf Ouzolu, Halil nalckn Bursa Aratrmalar, Bursa: Bursa Bykehir Belediyesi Yaynlar, 2012, s.13.
75
milliyeti ya da dier doktrinlere taraf olmaktan domaktadr. rnein bir dnem

Osmanl hkimiyetinde bulunan Balkan topraklarnda ba gsteren milliyeti
teoriye gre; Balkan halklarnn kalknma potansiyeline Osmanl hkimiyetindeki
yzyllarca gerici, zorba ve smrc Trk ynetici snf tarafndan ket vurulmutur.
Osmanl smrs Bat Avrupa karsndaki yzyllar sren gerilik iin bir gnah
keisi ilevi gryordu. Ancak II. Dnya Savan izleyen yllarda Osmanl ariv
kaytlar ve belgeleri kullanlmaya baland. Bu gelime tarih yazmnda literatrde
bulunan baz gizli Osmanl kartlnn inanrlna glge drecek revizyonist
trendlerin domasna yol at18 .
nalckn ariv belgeleri zerinden tarihilere bilgi retimi ve yorumlama
anlamndaki hermentiini, Osmanl kanunnmeleri ve tahrirleri zerine yapt
aratrmalarnda grlebilir. Bu alandaki aratrmalar sonucunda Osmanl toprak
rejimi ile ilgili vergi sisteminin kkeni ve genel karakteri net olarak tanmlanm-
tr. nalckn Raiyyet Rsmu adl makalesinde, ift resmi gibi vergilerin aslnda
iftinin sosyal ve hukuki statsn tanmlayan ve belirleyen daha genel bir sistem
balamnda anlalmas gerektii ilk defa ortaya konmutur. nalck bu almasnda
tam ift resmi deyen, yarm ift resmi deyen ve yarm iftlikten az topraa sahip
olan olmak zere toprakl kyl snfn 3 kategoriye ayrm, bu ayrmlarn sosyal
ve ekonomik staty belirleyen nemli kategoriler olduunu tahrir kaytlar ile
akla kavuturmutur. Benzer ekilde nalckn 1954 ylnda Hicri 835 Tarihli
Sret-i Defter-i Sancak- Arvanid adl Osmanl arivlerinde bulunan en eski tarihli
tahrir icmal defterini yaynlamas, erken dnemde dzenlenen bu metnin dili, hatt,
ierdii isim ve terimleri ynnden zorluu dnldnde, takdire ayandr.
Halil nalck stn klan zelliklerinden biri, inceledii tarihsel dnemin
koullarn anlamaya almas ve bunu yaparken, eletirel tavrn hi yitirmeme-
sidir. Bunu yetime alarndan, ustalnn doruuna ulat dneme kadar hi
deitirmemitir. nalckn rencisi zer Ergen hocasyla ilgili u tespitleri
yapmaktadr: Geriye dnp baktmda, onun derslerini izlemi olmann ne kadar
byk bir frsat olduunu imdi daha iyi deerlendirebiliyorum. zellikle, Osmanl
diplomatii seminerlerinde duyduum hazz anlatamam. Herhangi bir belgenin onun
elinde nasl deer kazandn, bizlerin ilk bakta sezmemizin mmkn olmayaca
noktalar nasl akladn; bazen sylenenden, bazen de belgede sylenmeyenden
hakikati bulmada nasl yararlanlabileceini ben ondan rendim. Nitekim nalckn
bu yntemi, yalnz Trkiyede deil, Amerikada da etrafnda merakl bir renci
halkasnn olumasn salam, yetitirdikleri onun adyla anlan bir ekoln yeleri
olarak eitli niversitelere dalmlardr. Halil nalck, belgesel bilgilerin do-
rulanmas ya da yanllanmas konusunda, dier bilgi kaynaklarna ynelmenin
gerekliliini, bizzat kendi uygulamalaryla gstermitir19 .
1940-1942 yllarnda doktora tezini tamamlayan nalckn bugne uzanan
yaklak 75 yllk aratrmac yn, yazd ok sayda kitap ve makalesi, ulusla-
raras kongrelerde yapt konumalar ve sekin niversitelerde verdii dersleri,
yer ald yayn kurullar, ald dlleri, fahri doktora unvanlar, ok nadir birka
18
Yusuf Ouzolu, age., s.18.
19
http://www.os-ar.com/modules.php?name=News&file=article&sid=240244
76
akademisyenin nitelik ve nicelik adan gerekletirebilecei rnekler tar. O bu

uzun aratrma hayatnda farkl kuaklar, farkl kltrler, farkl siyasi, sosyal ve
ekonomik artlar grm, bu durum bir ynyle son yzyln tarihsel srelerini
gzlemlemesini salam, ancak kendi fikir dnyasn ve yazm dilini bu gelimelere
paralel olarak gncelleyebilmitir. nalck ekolne mensup yzlerce renci sadece
birincil kaynaklar kullanma deil, modern anlamda tarihe sosyo-ekonomik birok
adan bakabilme becerisini dorudan veya dolayl olarak ondan renmitir.
Halil nalckn bir bilim adam olarak yazarlk ve aratrclk hayat boyunca
kaleme ald onlarca kitap, yzlerce makale, bilimsel bildiri ve ansiklopedi maddesi
gz kamatrc eitlilie ve nitelie sahiptir. Son szleri sylemek gerekirse, nalck
ilk yllarndan itibaren almalarn ok byk lde sorun odakl bir perspektifle,
disiplinler aras bir yaklamla ve insan faaliyetlerinin tm alanlarn kapsayacak
ekilde gerekletirmitir. Bunu yaparken betimleyiciden ok aklayc bir yntem
ve karlatrmal bir metodoloji kullanmtr20. Son on yllarda ierisinde yurti-
inde ve yurtdnda Osmanl mparatorluunun sosyo-ekonomik yaps ile ilgili
yaplan almalardaki muazzam ilerlemede onun pay kukusuz byktr. Osmanl
mparatorluunun tarihsel yerinin kefedilmesinde onun eserleri nemli kilometre
talar oldu. nalck, tarih yazmnn yelpazesini inanlmaz lde genileten Annales
ekolnn Trkiyedeki nclerinden biri oldu. Onun ifadesiyle kapatacak olursak:
Ben doktriner bir tarihi deilim. Daha ok Annales okulunun bakn benimsi-
yorum Benim tarih felsefemi tarif etmek gerekirse budur. 21
20
Ergin Ayan, agm., 2011, s.96.
21
Emine aykara, Tarihilerin Kutbu: Halil nalck Kitab, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2005,
s.212-214.
77
KUZEY KARADENZ SAHLLERNDE JULIEN BORDIER LE

KIRIMDA, EVLYA ELEB LE AZAKTA
PROF. DR. HALL NALCIKIN ZNDE
Jean-Louis BACQU-GRAMMONT*
Uzun zamandr, Halil Hocann Don-Volga kanalnn kazlmasnn tarihi zerine

yazm olduu temel makaleye baz eklemelerde bulunmay tasarlamtk ama asl
sylenmesi gerekenin zaten onun tarafndan sylenmi olduunu nihayet fark ettik.
Ama bu vesileyle birlikte, Osmanl Devletinin en kuzeyde bulunan topraklar hak-
knda merakmz uyanm oldu ve bu merak, uzun yllar sonra, ayn tarihsel alann
iki farkl ynde aratrlmasna girebilmemizi salad. Burada sz konusu edilen iki
almann yayn yerleri henz belirlenmemitir ama gzden geirilip toparlandktan
sonra yayna hazr olacaklardr.
ncelikle, burada sz konusu olan, 16. yzyln ilk yllar boyunca Krmda
dolam olan bir Fransz seyyahn anlatsnn uzun bir blmdr.1 Bir yandan Rus-
yann alkantl durumlarndan dolay, dier yandan o zamanlarda onlarn gznde
gerek bir Osmanl Gl olan Karadenizin kylarnda Avrupallarn kendilerine
bir maceraya atmalarna izin vermeyen stanbul makamlarndan dolay, Kuzeyden
gelen seyyahlarn nadir olmas nedeniyle, bu yerin ve bu dnemin bir basit arm
bile hemen ilgi uyandrmaya yetmektedir. Bununla birlikte, 1605 ylndan vefat
ettii 1610 ylna kadar Fransa Kral 4. Henrinin bykeliliini yapan ve Osmanl
topraklarnda sahip olduu itibarn keyfini kartan Jean de Gontaut Bironu oraya
gtren yollar, ahsi korumas altnda olan biri iin de almtr. Aslnda, Julien
Bordier isimli ahs, ona av grevlisi olarak hizmet etmekteydi, kpeklerinin
ve ahinlerinin bakmndan ve av bakmndan zengin alanlarn belirlenmesinden
sorumluydu. Bordier hakknda, Trkiyeye yapm olduu seyahatin ncesine dair
pek bir ey bilinmemektedir ama onun bizzat kendisinin yazm olduu anlatlardan
karttmz kadaryla, onun, henz gen, dnyay kefetmeyi ateli bir biimde
arzulayan ve bunu ok hevesli ve aknlkla yapt iin de gzmze sempatik
gelen biri olduunu syleyebiliriz.2 1607 ylnda, Bykeliden Krma birka hafta
srecek bir seyahati gerekletirmek iin izin almtr. Yolculuk onu, Kefe yoluyla
Balaklavadan Kere gtrmtr. Onun anlatsna bakarak bir yorum yapacak
* Bu Yazy Trkeye eviren : mit Topuz.
1
Bordiernin el yazmas, Relation de voyage en Orient, Parisde Bibliothque Nationale de Franceda [Fransa
Milli Ktphanesi] FR 18076 kod numaras altnda korunmaktadr. Burada, ortalama 1.500 sayfa ieren ok
byk lekli bir eser sz konusudur. Bu da, neden imdiye kadar eserin tamamnn baslmasyla ilgili bir
giriimde bulunulmam olduunu aklamaktadr. Bizim yayna hazrladmz blm Le Voyage en Crime de
Julien Bordier, cuyer des chasses de Jean de Gontaut Biron, baron de Salignac, ambassadeur du roi de France
auprs de la Porte ottomane. 1607.ismiyle baslacaktr. Rusa basm hazrlk aamasndadr: Puteestve v
Krym Juliena Bode (). Ayn konuda baka bir alma: Un voyageur prigourdin sur les rives de la mer
Noire au temps dHenri IV, Enjeux politiques, conomiques et militaires en mer Noire (XIVe-XXIe sicles).
tudes la mmoire de Mihail Guboglu, yy. Faruk Bilici, Ionel Candea ve Anca Popescu, Brila Mzesi, Istros
Yaynlar, Brila, 2007, s. 109-116.
2
Halil nalck, The Question of the Closing of the Black Sea under the Ottomans, Archeiou Pontu. Periodikon
Symgramma, 35, 1979, p. 74-110.
78
olursak, grd ve bana gelen her eyi not etmi olduunu syleyebiliriz. Yol
boyunca hibir ey onun merakl gzlerinden kamamtr: insanlarn adetleri, toprak
ve deniz rnleri, mutfak kltrleri.3 Ayn zamanda, lkede srdrd gndelik
hayatnn izelgesini de bize sunmaktadr: Hann bir Cenevizli danmannn
gerekletirdii enlikler, Osmanl makamlarnn yerel temsilcilerinin gstermi
olduu misafirperverlik, orann halkyla ilikileri, vs. Ksacas, bu ilk elden verilen
zengin bilgiler birok noktay aydnlatmtr ve zellikle yazarn bizzat yapm
olduunu syledii balk av ve uzun uzadya yer verdii Krm yntemleri zerine
yazm olduklar bata olmak zere btn kolaylkla okunan bir metin olumutur.
Hi phesiz vazgeilmez ama ayn zamanda da korkun kuru anlatmyla aa
karmaya alt maddi gerekliin babir ekilde zerini rten ekonomi ve vergi
belgelerinin yannda, bize hayatn iinden bilgiler veren byle metinlerin geree
uygunluk deerini de gz nnde bulundurmalyz.
Osmanl Tarihi iin kayda deer bir neme sahip olan bir dier kaynak olan Evliy
elebnin Seyhat-nmesi birbirine aka yakn olan iki uzun blm iermektedir.4
Burada sz konusu olan, 1641 ve 1667 yllarnda seyyahn Azaka gerekletirilmi
olduu iki ziyaretin anlatsdr. lk anlat, Donun aznda stratejik bir noktada,
yazarn bizzat ahit olduu ekliyle Osmanllarn bu yeri kuatmasn anlatmaktadr.
Krmn Fethi srasnda eski Tana ve civar, Gedik Ahmed Paa tarafndan 1475
ylnda Cenovallarn elinden alnmtr ve ardndan Karadenizin kuzeyinde yer
alan Osmanl topraklarnn tamamnda otorite sahibi olan bir paann bir buuk
yzyl boyunca huzurlu ikameti olarak kalmtr. 1637 ylnda, ar Michel Romanov
tarafndan desteklenen Zaporojya Kazaklar bu yeri ele geirmeyi baarmlardr
ama ksa bir sre sonra tahliye etmeden nce tahrip etmilerdir. Sultn-zde Semn
Mehmed Paann ehrin yeniden ele geirilmesini salamas ve buray yeniden
ina etmesi amacyla oraya gnderilmesi iin 1642 yln beklemek gerekmitir.
Bununla birlikte, Evliy burada, bu durumu frsat bilip o yerin grnm ve zel-
likleriyle ilgili neredeyse hibir detay vermemitir, bu detaylar daha ilerde birok
cilt olarak yaynlanacak anlatsnda yer alacak bir baka metine saklamtr. Aslnda,
Macaristandan dnerken, Kafkas blgelerinde yolunun zerinde, kendini yeniden
Azakta bulmutur. Bu sefer, gerek surlar, askeri ve idari kurulular, gerekse yerel
halk ve blgenin yerel lezzetleri hakknda ok detayl bir biimde betimlemelerde
bulunmutur.
zetleyecek olursak, bu iki seyyahn, o dnemde eer orada domadysa veya
grev dahilinde orada bulunmuyorsa pek fazla gidilmeyen bu blgelerin tannma-
sna yaptklar katk btn ynleriyle ok nemlidir. Daha ilerde yaplacak olan
almalarda bunlar gz nne almamak gerekten yazk olur.
3
Ayn konuda: Sur quelques compatibilits et incompatibilits autour de la table entre Franais et Ottomans au
XVIe sicle [16. yzylda Franszlar ve Osmanlilar arasnda sofrada birka aykrlk hakknda], yayn aamasnda
olan Mlanges offerts Masami Hamada [Masami Hamada Armaan] isimli eserde yer almaktadr.
4
Deux sjours dEvliy eleb Azov . Basm yeri henz belirlenmedi.
79
ALA POURSUTE DE PROF. DR. NALCIK AU BORD NORD DE

LA MER NOR: EN CRME AVEC JULIEN BORDIER, EN AZOV
AVEC EVLYA ELEB
Jean-Louis BACQU-GRAMMONT
Nous avons longtemps envisag de donner des complments larticle fondamental

de Halil Hoca sur lhistoire du creusement du canal Don-Volga, mais il nous est
finalement apparu que lessentiel y tait dj dit. Nanmoins notre curiosit lgard
des territoires les plus septentrionaux de ltat ottoman stait ainsi trouve veille
et nous engagea, bien des annes plus tard, dans deux directions de recherche dun
mme intrt historique. Les lieux de parution des deux tudes dont il tre question
ici nont pas encore t dtermins ce jour mais, quelques mises au point prs,
elles sont prtes pour la publication.
Il sagit tout dabord dun long chapitre de la relation dun voyageur franais
en Crime au cours des premires annes du XVIe sicle1. Cette simple vocation
dun lieu et dune poque suffit susciter lintrt puisque les voyageurs venant du
nord taient rares du fait de la situation mouvemente de la Russie dune part, des
rticences des autorits dIstanbul laisser des Europens saventurer sur les rives
du vritable "lac ottoman" qutait alors leur yeux la mer Noire. Nanmoins, le
crdit dont jouissait auprs de la Porte Jean de Gontaut Biron, ambassadeur du Roi
de France Henri IV de 1605 sa mort en 1610, fit que la route qui y menait souvrit
pour lun de ses protgs. En effet, il avait son service un cuyer des chasses
nomm Julien Bordier, charg de veiller sur ses chiens et ses faucons et de reprer les
terrains les plus giboyeux. On sait fort peu de choses sur ce Bordier avant son sjour
en Turquie, mais il apparat daprs ses propres rcits comme un homme encore
jeune dsirant ardemment dcouvrir le monde et le faisant avec un enthousiasme
et un merveillement qui nous le rendent sympathique. En 1607, il obtint ainsi de
la part de lambassadeur la permission deffectuer pendant quelques semaines un
voyage en Crime. Ses pas allaient ly mener, via Kefe de Balaklava Ker. en
juger daprs son rcit, il y nota tout ce quil vit et qui lui arriva. Rien nchappa
sa curiosit en cours de route: les murs des gens, les produits de la terre et de
la mer, les usages culinaires.2 Mais il nous offre le tableau de sa vie quotidienne
dans le pays: les festins offerts par un conseiller gnois du khan, lhospitalit des
1
Le manuscrit de Bordier, Relation de voyage en Orient, est conserve la Bibliothque Nationale de France,
Paris, sous la cote FR 18076. Il sagit dun ouvrage de grande dimension et comptant environ 1.500 pages, Ce qui
explique quaucune tentative de publication intgrale nen ait jamais t entreprise. Le chapitre dont nous avons
prpar la publication devrait tre dit sous le titre: Le Voyage en Crime de Julien Bordier, cuyer des chasses
de Jean de Gontaut Biron, baron de Salignac, ambassadeur du roi de France auprs de la Porte ottomane.
1607. Version russe en prparation: Puteestve v Krym Juliena Bode (). Autre tude sur le mme sujet:
Un voyageur prigourdin sur les rives de la mer Noire au temps dHenri IV , Enjeux politiques, conomiques
et militaires en mer Noire (XIVe-XXIe sicles). tudes la mmoire de Mihail Guboglu, d. Faruk Bilici, Ionel
Candea et Anca Popescu, Muse de Brila, Editions Istros, Brila, 2007, p. 109-116.
2
Sur le mme sujet : Sur quelques compatibilits et incompatibilits autour de la table entre Franais et
Ottomans au XVIe sicle , sous presse ans les Mlanges offerts Masami Hamada.
80
reprsentants locaux de lautorit ottomane, ses relations avec la population, etc.

En bref, lensemble se lit aisment en apportant une abondance dinformations
de premire main sur de nombreux points, en particulier la pche que lauteur dit
avoir lui-mme pratique et sur les mthodes crimennes de laquelle il stend
longuement. Sans aucun doute, il nous faut considrer leur juste valeur des textes
de ce genre qui apportent de la chair et de la vie autour dune documentation fiscale
et conomique certes indispensable, mais dont la terrible aridit tend occulter la
ralit matrielle de ce quelle claire.
Autre source dune importance considrable pour lhistoire ottomane, le Seyhat-
nme dEvliy eleb recle deux longs passages quil convient lvidence de
rapprocher lun de lautre.3 Il sagit des rcits des deux sjours du voyageur Azak
par les Ottomans en 1641 et en 1667. Le premier relate le sige de la place, point
stratgique lembouchre du Don, par ces derniers, vnement dont lauteur fut
personnellement le tmoin. Lancienne Tana avait t prise aux Gnois par Gedik
Ahmed Paa lors de la conqute de la Crime et de ses alentours en 1475 et tait
ensuite demeure pendant un sicle et demi la rsidence assez paisible dun pacha
ayant autorit sur lensemble des territoires ottomans du nord de la mer Noire. En
1637, les Cosaques Zaporogues soutenus par le tsar Michel Romanov russirent
semparer de la place, mais la dtruisirent avant de lvacuer peu aprs. Il fallut
attendre 1642 pour que le sultn-zde Semn Mehmed Paa soit envoy sur place
pour reconstruire et assurer la roccupation de la ville. Toutefois, Evliy ne donne
gure de dtails cette occasion sur laspect et les particularits de celle-ci, les
rservant pour un autre texte, plusieurs tomes de sa relation plus loin. En effet,
venant de Hongrie et sur la route des rgions caucasiennes, il se trouva une nouvelle
fois Azak. Cette fois la description se rvle minutieuse, tant en ce qui concerne
les fortifications, lorganisation administrative et militaire que la population et les
spcialits culinaires du lieu.
En rsum, lapport de ces deux voyageurs la connaissance de ces rgions fort
peu frquentes cette poque par qui ny tait pas n ou ne sy trouvait pas en
fonctions apparat incontestablement trs important sous tous ses aspects. Il serait
prilleux de ne pas en tenir compte dans des travaux futurs.
3
"Deux sjours dEvliy eleb Azov ". Le lieu de parution na pas encore t dtermin.
81
PROF. DR. HALL NALCIK VE OSMANLI

TEKLAT TARH
Mehmet PRL*
Yakn tarihimizin tecrbeli bir by nsan getii yerlerde baz izler bulmal,
kendisi de getii yerlerde izler brakmal demitir. nalck Hoca phesiz, sahasn-
da dousuyla, batsyla kendisinden ncesi birikimden istifade etmi, ancak istifade
ettiinin kat kat fazlasn da tarihilerin istifadesine sunmutur1. Yurt iinde ve yurt
dnda Osmanl sahasnda yaplm bir tez, bir makale, bir kitap gsteremezsiniz
ki Hocann en az be-on almasndan istifade etmemi olsun. Ayrca bu suret bir
istifade olmayp gerekten yaplan almann esasna taalluk eden, ufuk ac bir
yararlanmadr. Hocamzn hangi makalesi, hangi ansiklopedi maddesi veya kitab
okunsa zihinde etkileyici, kalc, ufuk ac bir birikim hissedilmektedir. Bu hocann
ilminin feyzidir ve bir nasip meselesidir. DTCF, Chicago niversitesi ve Bilkentte
baz ansl genler, akademisyenler Hocann fiilen talebesi olmutur. Bir de nalck
Hocann benim gibi dolayl talebeleri vardr ve bunlarn says belli deildir. Unut-
mamak gerekir ki 1950li yllardan itibaren Osmanl sahasnda alan herkes ondan
feyz alm, dolayl talebesi olmutur2. Eskilerin Tl-i mr ile muammer olmak
diye bir ifadesi vardr, nalck Hoca bu lutfa mazhar olmutur.
Osmanl tarihini bir btn olarak alp, dnya tarihinde iz brakan bu Devleti
her ynyle ve hakkn vererek incelemeyi ancak bir iki tarihimiz baarabilmitir.
Daha ak bir ifade ile merhum Uzunarl ve nalck Hoca yapabilmitir3 . Bu,
kuvvetli alt yap, muazzam bir ihata ve telif yetenei isteyen bir itir. retmen
okulu mezunu bir gen tarihi olmak zere yeni alan DTCFne girmi, btn
* Prof. Dr., stanbul Medipol niversitesi, nsan ve Toplum Bilimleri Fakltesi retim yesi.
1
Hocann istifade ettii kaynaklar ve kimseler konusundaki kadirinasl da takdire ayandr. Bir misal olarak
Uzunarl hakkndaki szlerini nakletmek isterim. Uzunarl ile ilgili makalemi yazarken, baz kimselerin
Uzunarly ve eserlerini kmsediini syleyince, Hoca Mehmet, stad Uzunarlnn eserleri olmasa
biz bu seviyeye gelemezdik diyerek kadirinasln ve tevazuunu gstermitir. Baz meslektalarmz nalck
Hoca bizim almalarmz dipnotlarnda hi zikretmiyor, daha ok Batl meslektalar veriyor eletirisini
yaparlar. Bunun sebebi bir kmseme veya grmemezlikten gelme deil, belki Hocann 70li yllarn
bandan 90l yllarn ortalarna kadar, ok youn ve sistemli alt yllarda ABDde bulunmas ve Batl
meslektalarn almalarn daha kolay takip etmesindendir.
2
Burada bir hatray nakletmek isterim. 1990 ylnda Chigago niversitesinde Hocamz odasnda ziyarete
gitmitim. leyin niversitede yemee gtrd. Sohbet srasnda yazdklarm okuyor musunuz, talebelerinize
okutuyormusunuz sorusunu sorunca ben de iimden geldii ekilde eski yazdklarnzdan biz de talebelerimiz
de istifade ediyoruz, maalesef son yirmi senedir, yazdklarnz ngilizce olduu iin Trk tarihileri ve talebeler
pek istifade edemiyor dedim. Hoca ne yaplabilir dedi. Ben de Hocam, Classical Age kitab bata olmak zere,
Encyclopeadia of Islam (EI2)da, herbirisi uzun birer makale hacmndaki Harir, M, stimalet, stanbul gibi
pek ok maddeniz ve btn ngilizce makaleleriniz belirli bir tasnif ve gruplandrma ile sratle Trkeye
evrilmesi elzem dedim. ok kr, nce Eren Yaynevi sahibi Muhittin Beyin, sonra diger yaynevlerinin
byk bir heves ve istekle konuya sahip kmasyla eserler Trkeye kazandrld. nalck Hocam, tercme
edilerek yaynlanan ilk bir ka eserini lutfedip imzalayp gnderirken pirli, senin hatrlatmanla bu ie
giriildi notunu yazarak taltifde bulundu. Aslnda bu o zamanlar herkesin syledii bir eydi, demek ki vakti
saati gelmiti.
3
XIX. ve XX. Yzylda J. V. Hammer, Zinkasen ve Iorga her de Almanca olarak Osmanl Devletinin
Tarihini yazdlar. Hammer iir yazacak kadar mkemmel Trkesiyle btn vekayinameleri anlayabiliyordu.
Diger iki tarihi Trke bilmiyordu. Bat kaynaklarna dayanarak Osmanl tarihi zerine umumi telifler yaptlar.
82
imkanszlklara ramen kendi kendisini aarak, ok alarak diller renmi, eski

metinleri okuyup yorumlayabilme yetenei kazanm, ilaveten Batdaki ekolleri,
teori ve metodolojiyi en erken tanyan Trk tarihisi olmu, ksa sre iinde bunlar
meyvesini vermitir. nce, intisap ettii yakna krssnde Tanzimat dnemiyle
balam sonra Kurulu dnemi, stanbul zerine ciddi almalar, muhtemelen,
atalarnn memleketi olmas sebebiyle Krm Hanl, Giray hanedan ve hanlar
zerine slm Ansiklopedisinde (A) ciddi maddeler yazm, geni bir yelpazede,
ancak her biri konusunda r aan A ve EI2deki hacimli ansiklopedi maddeleri,
yurtii ve yurtd dergilerde bugn hal derinliini ve etkisini koruyan makaleler ve
telif eserler ortaya koymutur. stelik btn bunlar bir enstit, bir merkez ekibiyle
deil bizzat kendi aratrma ve almalaryla gerekletirmitir.
nalck Hocann hususiyle Osmanl tekilat tarihini ilgilendiren almalarn
ders verirken, aratrma yaparken, makale yazarken ahsen zmsemeye alarak
okudum, ama daha nemlisi rencilerimin okumasn saladm. Bu okumalar
bana ve talebelerime ok ey kazandrd. Birok tartmal konuda nalck Hocann
objektif ve ideolojiden uzak yaklam ve deerlendirmeleri konuyu asl hviyeti ile
tanmamz salad. Bunun en somut rnei Osmanl hukuku konusudur.
Osmanl hukukunun erlii-rfilii meselesi Prof. Fuad Kprlden beri
ideolojik yaklamlarla tartlan bir konu olmutur. Prof. Barkan bu konuda ok
nemli yeni katklar salam olmakla birlikte, Kprl izgisini devam ettirmitir.
Bu konuda ideolojiden uzak objektif kriterlerle konuyu vuzuha kavuturan nalck
Hoca olmu 4, er ve kanun konusunda ok ciddi aratrmalar yapmtr.
phesiz nalck Hocann en byk baarlarndan birisi de Osmanl tarihini
dikkate almadan Avrupa ve dnya tarihinin yazlamayacan aratrmalar, yazlar,
konumalaryla ispat etmesi, meslektalarna kabul ettirmesidir. Bu baarda phesiz
birok kimsenin emei olmakla birlikte en byk katk hocaya aittir.
nce Aya sonra EI2ye ok temel maddeler yazd. Bu maddelerden birou-
nu da yeni bilgiler ekleyerek, baz yeni deerlendirmeler yaparak Diyanet slam
Ansiklopedisi (DA) iin de yazd5 . DA iin byk bir itina ve zveri ile yazm
olduu kurulu dneminin Osman Gaziden Fatih Sultan Mehmede kadar ilk yedi
padiah ansiklopedi iin mhim bir katk olmu, bu maddelerin ksaltlmam hali
de SAM yaynlar arasnda kitap olarak kmtr.
4
Kanunname-i Sultan ber mceb-i rf-i Osman, eserin giriinde salkl bir ekilde bu deerlendirmitir,
Ankara TTK 1956, giri.
5
Diyanet slam Ansiklopedi ile ilgili olarak hatray paylamak istiyorum. 1980li yllarn sonu idi.
Ansiklopedinin madde tespitleri tamamlanm gibiydi. Ben Hocam haberdar ettim, bir gn beraber gidelim
dedi, merkezde ansiklopedi tecrbesini arkadalara anlatt. Sonra birden, mukataa, iltizam ve adaletname
maddeleri var m diye sordu. de mstakil madde olarak alnmt, ok memnun oldu. Ben de bu projeye
katkda bulunurum diyerek bizleri ok sevindirdi. Bata ilk yedi Osmanl padiah olmak zere birrinden nemli
birok madde yazd. Bunlarn mhim bir ksm EIye yazd maddelerin tercme edilip gzden geirilmi,
ilaveler yaplm haliydi. kinci hatra ise 1990l yllarn banda TTKnda CIEPO kongresi vard. Hoca seni
aryor dediler hemen yanna gittim. DA ne durumda hangi cilt kt, ka madde var, dkmantasyon merkezi
ve ktphane ne durumda bana biraz bilgi ver. Bu proje ok nemli konumam srasnda yabanclara bunu
anlatacam demiti. Gerekten genel kurulda etraflca anlatt. ncs ise Dou Bat Dergisi Oryantalizm
zel saysn karaca srada, stanbul niversitesinde asistanm snfa geldi, nalck Hoca telefonla seni
aryor, dedi. Hemen kotum, Hocamz, Oryantalizm saysna sen de etraflca DAy yaz bana gnder demesi
zerine , Hocam siz yazsanz deyince , iin iindesin senin yazman uygun olur dedi. Ben de Her Medeniyetin
Bir Ansiklopedisi Vardr bal ile elimden geldii kadaryla ksa bir makale yazdm ve yaynland.
83
Ansiklopedilere yazd her birisi bal bana bir aratrma olan bu makaleleri
yazm olmasn bugn iin nasl deerlendirdiini yani birbirinden farkl maddelere
ayrd vakitten dolay bir zntsnn olup olmadn sorduumda, Hoca ok
memnun olduunu geni bir yelpaze oluturan bu maddeler sayesinde Osmanlnn
tekilatna, idar, iktisad-ictima tarihine vukuf saladn ifade etmitir.
Kprlnn talebesi olmakla iftihar edip, onun tarihi kurumlar zerine yazla-
rndan ve yorumlarndan ok istifade etmi olmakla birlikte, bu konulara ideolojik
bir yaklam iinde hi bir zaman olmamtr. Bilindii zere, Cumhuriyetin ilk
dnemlerindeki resmi deerlendirmeler bata Prof. Kprl ve Barkan olmak zere
birok Tarihi ve edebiyaty az veya ok etkilemitir 6. O dnemleri bizzat yaam,
yakinen iinde bulunmu olmasna mukabil rahmetli smail Hakk Uzunarl da
ideolojiden uzak, ilkeli durmasn baarmtr 7.
Hocann hibir kayna sorgulamadan kabul etmemesi ok nemli bir zelliini
tekil etmektedir. Nitekim bunun en tipik rnei Osmanl tarihiliinin en erken ve
temel kaynaklarndan birisi olan kpaazade Tarihini sorgulam ve bizim iin
kaynak sorgulamasnda rnek olabilecek olan kpaazade Tarihi nasl okunmal
makalesini yazmtr 8.
nalck Hocamzn Osmanl tekilatyla ilgili kurumlar nasl bir yaklam ile
ele aldna mahhas bir rnek olarak Osmanl brokrasi iin Reislkttab,
diplomasisi iin de mtiyzt makalelerine ksaca temas etmek uygun olacaktr.
Reslkttb: Osmanllarda muamelat ve aklamn ba olan ve brokrasi
asndan nemli bir kurum olan reislkttaplk, nalck Hoca tarafndan 1960 yl-
larda A iin yazlmtr9 . Makale muhtevas asndan ok dikkate deer zelliklere
sahiptir. En bata gelen zellii Osmanlda ki muamelat ve aklama giri mahiyetinde
vermi olduu Osmanl ncesi uygulamasdr. nalck Hoca Osmanl kurumlarn
deerlendirirken yerlemi bir usul vardr, o da kurumlarn Osmanl ncesindeki
isimlerini, tarihi seyrini vermesidir. Bu zor bir itir.
Takdim cmlesinden hemen sonra reslkttab teriminin Fatih Kanunamesinde
bulunmas sebebiyle daha XV. asr ortalarnda mevcut olduu, dolaysyla daha
sonra ortaya kt grnn yanllna iaret etmektedir.
Osmanlya temel ve model olan slam devletlerindeki brokrasi asndan Kal
kaandinin on drt ciltlik abidevi eseri Subhul-aya10 ska atflar yapmaktadr.
Ayrca erken dnem slam devletlerindeki brokrasiyi anlatan Ibn al-ayrafinin,
Knunu divnr-resiline; Cahiyrinin, Kitbl-vzer vel-kuttbna;Abdl-
hamid el-Katibin, Risla ilel-kuttbna; Hasan al-Hyinin, Gunyet- al-ktib
ve munyatut-tlibine; Batalyavsinin, el-Iktitb fi erhi Adabl-kttbna; bn
6
Prof Halil Berktay yllarca nce Cumhuriyet dnemi tarihilii ve tarihileri balamnda drt byk tarihiyi
deerlendiren Drt Tarihinin Sosyal Portresi (Tarih ve Bilim, say 54-55, 1991, s. 19-45) makalesinde nemli
tesbitlerde bulunmutur.
7
Bu konudaki rnekler iin bk. M. pirli, smail Hakk Uzunarl, Cumhuriyet Dneminde Trkiyede
Tarihilik ve Tarih Yayncl Sempozyumu, Bildiriler, TTK Ankara 2011, s. 21-26.
8
Halil nalck,.1994. How to Read Ashik Pasha zades History. Studies in Ottoman History in Honour of
Professor V. L. Menage. (ed. C. Heywood ve C. Imber), stanbul 1994: The Issis Press., p. 39-156
9
H. nalck, Reis-l-kttb, A, IX, s. 671-83
10
Kalkaand, Subhul-a f sntil-in,nr, M. A. brahim, 1913-20, I-XIV cilt; ; M. pirli, Kalkaand,
DA, XXIV, s. 263-65
84
Durustyann, Kitabl-kuttbna ve Atabet-l-ketebe gibi ounun adlarn

ilk defa duyduumuz tersl kitaplarna atflarda bulunmas makalenin derinliini
gstermesi asndan mhimdir11 .
Emevilerde, Abbasilerde, Fatmilerde, Memluklerde Divan tekilat, ve bu
tekilat iinde en nemli konumda olan divnl-in, divanr-resil ve burada
grev yapan shibd-divnl-in, katibd-divan, nzrud-divan, katibd-dast,
katibs-srr, bitigi-lma gibi katiblere reislkttaba mene olmas itibariyle temas
edilmektedir. Fatih devrine kadar divan yazmalarnn ve divan dilinin nasl bir
gelime kaydettii zerinde duruluyor.
nalck Hocann bu balamda hassasiyetle zerinde durduu bir husus Osman-
lda divan dilinin olumasdr. Reislkttab maddesinde bu konuyla ilgili ok
nemli ip ular verilmektedir.
Daha sonra Katiplik meslei ve katiplerin yetimesi meselesinde tekrar slam
devletlerindeki tarihi seyri, Batl aratrmaclarn almalarndan ve yine tersl
kitaplarndan, bilhassa Subhul-a ve Gunyetl-ktibe referanslar verilerek
aklanmakta ve Osmanlda, bu gelenein devam olarak, kttab, ketebe zmresinin
olumas bir insicam iinde anlatlmaktadr.
Batalyevsden naklen katiplerin be ayr eidi ve zellikleri tek tek saylmakta,
bunlarn Osmanldaki isimleri aklanmaktadr.
nalck Hoca bu mnasebetle slam devletlerinde katiplerin yetimesi iin hazr-
lanm olan eserleri
a) Meslee yeni intisap edenler (mptediler) iin eserler;
b) Meslekte ilerlemiler iin yazlm mneat mecmualar
c) Ansiklopedik mahiyetteki mull eserler olmak zere ok mkemmel bir
ekilde snf halinde tasnif edip aklamakta ve her birine rnekler vermektedir.
Nitekim nc katagoriye, Kalkaandinin yukarda zikredilen Subhul-a f
snatil-insn rnek olarak zikretmektedir. Ayrca katibler iin bir hazine
niteliinde olan mneat mecmualar ve bunlar zerine yaplan almalar deerlen-
dirmektedir. Katiblerin bilmesi gereken lgat, sarf, nahiv, tarih, corafya vs. ilimler
belirtilmekte ve meslein ne kadar hassas ve zor olduuna iaret edilmektedir.
Buraya kadar belirtilmeye allan hususlar Osmanldaki katiblik ve reislkt-
tapln menei ve dayand temellere dair verilen giri mahiyetindeki bilgilerden
sonra reislkttabln Osmanldaki btn zellikleri ve incelikleri mahhas
rnekler verilerek anlatlmaktadr.
mtiyzt: Prof. nalck, Osmanl iktisad hayat ve diplomasisi asndan
nemli bir kurum olan imtiyzt maddesini, Encyclopeadia of Islama (EI2) ve
Diyanet slam Ansiklopedisine (DA) yazmtr12 . Kanun ve eriat hkmlerine
riayet ederek, Osmanlnn menfaatleri daima dikkate alnarak yabanc devletlere
imtiyazatn nasl verildii prensipleri ve rnekleriyle deerlendirilmitir.
11
Arapa kaynaklardan istifade hususunda refikas Prof. Dr. evkiye nalckn ok yakn yardm ve desteini
grdn her vesile ile syleyerek merhumeyi daima kranla yadeder.
12
H. nalck, mtiyazat, Osmanl Dnemi, EI2, III, 1180 vdv; amlf, mtiyzt, DA, XXII, s. 645-52
85
Daha ilk paragrafta :

POsmanl Devletinde harb statsndeki Batllara imtiyazlar tannrken, daima
slm hukuku, a) zellikle de Hanef mezhebi esaslarna riayet edildiine, b) Yeni
bir kapitlasyon dnldnde eyhlislmdan fetva istendiine. c) Ayn ekilde,
eer kapitlasyon himayesi altnda bir yabanc tccarla (mstemen) bir Mslman
arasnda mesele karsa konuyla ilgili fetva alndna dikkat ekmektedir
PBir harbye eman garantisi vermenin en nemli art dostluk ve sadakat vaadiyle
mracaat etmesi gerektii, nitekim konuyla ilgili ahidnmelerin ilk satrnda daima
bu hususun belirtildii
P Osmanllarn da bu konudaki terminolojiyi belirledii ve ahidnmelerin bir
berat (nian) formunda dzenlendii,
P Bu art yerine getirildiinde devlet bakannn eman yeminle taahht ettii,
P Kapitlasyonun tek tarafl olarak bahedildii,
P Ahidnme artlar Osmanl yetkililerine (kad, beylerbeyi) gnderilen ferman-
larda aka bildirildii ve artlara uyulmas emredildii,
P Dier btn beratlar gibi ahidnmelerin de onu veren padiahn ahsyla kaim
olduu ve daha sonra gelen hkmdar tecdid ederse yenilenmi olaca,
P Sultan bir ahidnme verirken fkh prensiplerini, talepte bulunan devletten
siyas beklentileri, ktisad ve mal karlar, Hristiyan dnyasnda mttefik edin-
meyi, temininde zorluk ekilen ham madde veya mamul eyann salanmas gibi
hususlar gz nnde bulundurur, ayrca gmrk gelirlerinin arttrlmas, hazineye
salam nakit para temini konularna da dikkat edildii,
P Avrupal devletlerin, kendi konsolos ve tccaryla grtkten sonra karlar
olan baz maddelerin ahidnmeye dahil edilmesi iin uratklar,
P Ahidnmenin verilmesinden sonra herhangi bir ihtilf durumunda bunlarn
zm bir hatt- hmyun halinde bir ek karld, yenilenme srasnda bunun
ahidnme metnine dahil edildii,
P Ahidnme ile kanun, ferman ve nizmnme arasnda bir eliki olduunda
ahidnmenin esas alnd,
P lkeler esaslar halinde belirlendikten sonra zaman iinde uygulamada yaanan
gelimeler, yenilikler, baz zorlamalar rneklerle anlatlmaktadr.
P Ayrca, mstemenlere mahkemede adil muamele edilip davasnn sicile
behemehal kayd,
P Tercmanlarnn mahkemede olmas,
P Mstemen ile zimmi davasnda, zimminin ehadetinin kabul,
P 4000 akeyi aan davalarn temyizinin ancak Divan- Humayunda grlmesi,
P Mstemenin cizye mkellefiyeti, kamet ettikleri yerler ve ehirler, elbiseleri,
86
P Fatihin mehur emannamasi etrafndaki tartmalar hakknda nemli deer-

lendirme,
P Bizzat Fatihin emannamenin baz maddeleri iptali,
P Mstemenin vefatnda mal, mlk ve vasiyeti hususlar,
P Mstemenin deniz yoluyla seyahatinde gvenlii meselesi, fkhta mevcut
olmayan bu hususun, ahidnamede mevcut olduu,
Osmanl himayesindeki Kuzey Afrika korsanlarnn zararlarndan korunmak iin
devletlerin Osmanldan talepleri maddede ele alnan hususlar olmutur.
Sonu olarak, nalck Hoca, Osmanl aratrmalarnda r am, derin izler
brakm, ilmine, ahsiyetine derin sayg duyulan bir tarihimizdir. Tarih ve dil
altyapsnn salaml, Batdaki tarih ekolleri ve teorileri ok erken tanm olmas
ve bunlar almalarnda sistemli olarak kullanm olmas onun dikkate deer bir
zelliini tekil etmektedir. Tekilat tarihi noktai nazarndan bakldnda mes-
seselerin Osmanl ncesindeki meneleri hakkndaki tespitleri, kurumlarn hukuki
ve iktisadi ynleri zerinde bilhassa durmas, geirdii safhalar ve ilevlerini
deerlendirmesi ve Osmanl tarihinin btn ihata eden birikime sahip olmasyla
almalar kalc nitelik kazanmtr.
87
KLASK DNEM
OSMANLI SYAS TARH VE HALL NALCIK
Feridun M. EMECEN*
i. Osmanl siyas tarih algsna dair.

ii. H. nalckn siyas tarih alanyla ilgili monografik almalar.
iii. H. nalckn genel Osmanl tarihi yaklam.
i
Osmanl siyas tarihi alan dnyadaki dier rnekleri gibi kadim bir gelenein
temsilcisidir. Tarih ilminin douu ve yazm esas itibaryla -mesela eski Yunan
ve Roma tarihiliinin izgisine benzer ekilde- eitli toplumlarn var olularn
hkmedenlere balayan bir ereve iinde ekillenmi grnr. dareci zmrenin
askeri faaliyetlerini anlatmak ve yceltmek, bunu gelecek nesillere tamak ameli-
yesi, neredeyse ilah bir vazife olarak telakki edilmitir ve bu da kuvvetli bir edeb
dille vcut bulmutur. Bu noktada manzum anlatm geleneinin ne k, tamamen
emperyal bir st dilin hakim oluunun yansmasdr1. Ksaca siyas tarih yahut vuku
bulan byk olaylarn anlatm, neredeyse btn toplum ve devlet yaplar iin
vazgeilmez nemde olmutur. Tarihin o dnemler iin bizatihi kendisi saylan bu
kadim alannn cazibesi, dnem dnem farkl araylar iinde olanlar bulunmakla
birlikte2, genel olarak XIX. yzylda modern tarihiliin ykseliine kadar eksilme-
mitir. Modern tarihilik sonras dahi ayn nemini bu defa pratik gayelere hizmet
etmek, toplumu bilinli bir ekilde ynlendirmek, mill vahdeti temin etmek, hatta
hadiseleri ana geliim mihverinden karacak raddelerde arptp eriterek faydac
bir telakki dahilinde bo bir hamasetin veya tam tersi abartlm byk bir felaketin
desteiyle sosyal dayanma, tekiletirme, iinde bulunduu topluluu yceltme
ruhu alamak gibi siklerle muhafaza etmitir. Tarihi bu amalarn bir aracs gibi
grmek hemen hemen btn gelimi veya onlarn arkasnda kalm topluluklarn
bavurduu bir yntem olmutur. Gelimiler bunu ustalkla ve neredeyse btn dn-
yaya sorgulanmakszn kabul ettirir bir satr aras/alt usulle sofistike tarzda sunup
etkili olurken, dierleri bu gelimilerin hayli kaba ve uydurma bulduklar abartl
bir arptma dilinin hakim olduu safiyane bir alenilii semi grnmektedir.
*stanbul 29 Mays niversitesi.
1
Roman toplumu ve iir toplumu argmanlar iin bk. P. Fodor, Osmanl Tarihinde Sreklilik ve Deiim
zerinde Dnceler, Prof. Dr. Mbahat S. Ktkoluna Armaan, ed. Zeynep Tarm Ertu, stanbul 2006,
s. 219-220.
2
Mesela bn Haldunun XIV. yzyl onlarndan bugne seslenen Unvanl-beri, sosyal, ekonomik, corafik
tarih alglaynn farknda oluunu ak ekilde ortaya koyan Mukaddime ksm dnda genel siyas tarih
anlatmndan tamamen farkszdr. Aslnda modern tarih algsnn dnlmesi gereken vechesi, onu dar alanlara
sktrp farkl esintileri grmezden gelme olmamaldr. Siyas tarih denilen olaylar iin ekonomik, sosyal
ynleri imtiza edebilecek bir dn ve ele al tarz ne kar.
88
Sonu itibaryla tarihin kendisi asndan her iki yaklamn birbirinden fark yoktur,
ama faydaclk asndan bu pragmatizm nemli bir grev icra etmitir ve ileride
de edecektir. Gelecee uzanan izgide tarihin bu alanna yklenen ynlendirici,
yeni bir ruh alayc misyon, ilm tecesssn dnda kalmakla birlikte, daha da
messir olacaa benzemektedir.
Aslnda ilm/akademik endie noktasnda, siyas tarihin bu cazibesinin, arpt-
maya ve farkl yorumlarla deimeye mahkum oynak tabiatndan dolay, toplumun
kendisini ele alan sosyolojik, antropolojik yaklamlarn zuhuru ve buna eklemlenen
iktisadiyatn da rolyle gerilemeye balad sylenebilir. Akademik tarihilikteki bu
eilim zellikle XX. yzyln ortalarndan itibaren giderek hzland, Osmanl tarihi-
nin deiik alanlarna duyulan ilgi, siyas tarih yazmn glgeledi. O kadarki siyas
tarih, gayesi gelecek iin zmlemeler yapmak olan farkl bir aratrma alannn
ana konusu haline dnt. Siyas tarihin kaderini asker tarih de paylat. zellikle
Osmanl tarihi asndan bugn gelinen noktada yaplan akademik almalara ve
seilen aratrma konularna kabaca bakldnda bu durum ok ak ekilde grlr3.
Dnyadaki rnekler tarih alannn alma konular itibaryla ok geni bir yelpaze
arz ederken Trkiyede durum, son zamanlarda ksmen deimesine ramen, uzun
dnem boyunca siyas ve asker tarihin akademik tarihilikte kk grlmesi ve
anlamszlatrlmasyla tebarz etti. Bunun nemli sebeplerinden biri hi phe yok
ki siyas ve asker tarih incelemelerinin kifayetsiz bir geleneki anlatm ve ele al
biimiyle mall oluudur. te yandan akademisyen olmayan veya akademisyen olup
da poplerlik, din/mill hamaset peinde koanlar, siyas ve asker tarihi bu anlamda
kendi ideolojik bak alar ve amalar dorultusunda bilinli veya bilinsiz/samimi
veya gayri samimi kullanma yolunu seerek daha vahim bir tablonun olumasna
da sebep oldular.
Btn bunlara ramen belirli ekollerin temsilcilerinin anlamszca ok all-
dn dndkleri Osmanl siyas ve asker tarih alan, aslnda Batda olduu gibi
ikinci bir yorum aamasna bile geememitir. Akademik olarak incelenecek pek
ok bkir konu bir tarafta durmakta, stelik yeni yeni ortaya kan edeb/kitab ve
arival kaynaklar neredeyse bilinenleri altst edecek bir yeni baka, ele al biimine
ihtiya hissettirmektedir. Gerekte Osmanl tarihinin bu anlamda yaplan akademik
incelemelerinin tarih gemii Batdaki rneklerine gre hayli yenidir. Modern
telakkiler dahilinde yaplan ilk almalar XX. yzyln balarndan itibaren biraz
da acemice olmak zere gerekletirilmi grnr. Mesela bunun ilk temsilcileri
arasnda yer ald sylenebilecek olan Ahmed Refikin geleneki tarih anlatmna
verdii yeni ruh, czib bir anlatmn, popler bir dilin hakim olduu almalaryla
glgelenmekle birlikte, pratik olarak ideolojik muhtevadan uzak haliyle bug-
ne nemli mesajlar veren bir tarz da mjdelemitir denilebilir4. lm bakn ve
kaynaklar tenkiti yaklamla ele alma dncesinin serpintileri, Tarih-i Osman
3
Bu dnceleri ve yaklam vaktiyle Osmanl Klasik anda Siyaset adl kitabmda geni olarak ele
almtm: (stanbul 2009, s. 13-34).
4
Ahmed Refik, Osmanl tarihiliinde artk unutulmu bir mverrihtir. Onun farkl yaklamn ve tarihe
bakn u cmleleri ortaya koyar: Tarihi doru olarak yazmaya alrm. Vicdanm kanaat yetirmezse tek satr
yazmam. Vesikaya istinad eden tarih biraz da sanatla sslenmelidir. Tarih mazinin romandr, roman da hlin
tarihidir. Tarihilii iin bk. Muzaffer Gkman, Tarihi Sevdiren Adam: Ahmed Refik Altnay, stanbul 1978.
89
Encmeninin kard dergi ve kitaplarda kendisini zayf da olsa gstermitir5.

Cumhuriyetin ilk dnemlerinde tarihilik anlaynn yeni bir safhaya girdii, ide-
olojik temellendirmenin hakim olduu bilinmektedir. Yeni rejim, eskinin sefaletine
vurgu yaparak kendini yceltirken siyas tarih alanna bol atflar yapmaktan geri
durmamtr. Bu atmosferde kkenlerin kefediliine ynelik abalar artmakla
birlikte yine de Osmanl tarihinin cazibesinin azalmad dikkati eker. Zaman
iinde Tarih Kurumunun kuruluuyla oluan yeni tarih algsnn destekledii trden
siyas tarihler ne km, fakat sanldnn aksine, son dnemler hari, klasik devir
Osmanl tarihine bu sralarda devrin ideolojik bak ok da yanstlmamtr.
Bunun bir sebebi de sz konusu yzyllarn Trklerin mill mefahirinin ahikasn
oluturmas olmaldr6. .H. Uzunarlnn genel Osmanl tarihi hem buna hem de
geleneki anlatmn geirdii aamaya iyi bir rnektir7.
ii
Osmanl siyas tarihi, 1930lu yllardan sonra akademisyenlerin ana ilgi odan
oluturdu, modern usullere ve tenkid metodlara dayal olarak monografik almalar
giderek artt. Hi phe yok ki H. nalckn akademik kariyere giriiyle temsil
ettii tarihilik bak, Osmanl siyas tarih alanna ncekilerden hayli farkl yeni
bir soluk getirmekte gecikmedi. Onun Osmanl siyas tarihi bakmndan hem ilk
tesbiti yapan hem de yorumlaryla bunu ileri seviyeye tayan bir akademik birikimi
haiz olduu, yapt ilk aratrmalarnda bile ak ekilde grlr. nalckn doktora
tezi aslnda olay anlatm odakl bir siyas tarih olmaktan hayli uzakt. Bunun
sebebi muhtemelen hocas Fuad Kprlnn onun zerindeki etkisiydi8. Fakat
doentlik tezi olarak takdim ettii ilk nemli siyas tarih aratrmas, bugn bile
nemini kaybetmeyen bir konuydu ve Krm hanlnn 1683ten sonraki durumunu
incelemeye ynelikti. Siyas tarih sahasnda daha spesifik monografilere de imza
att, bunlarn her biri kaynaklarn iyi tahlil edilii ve zengin belgelerin kullanmyla
sekinleiyordu. Tam bu srada yapt bir tercme, ilk dnem Osmanl siyas
tarihine olan ilgisinin balangcn oluturdu. Bu P. Wittekin Ankara bozgunundan
stanbulun fethine kadar Osmanl tarihini ele alan nemli makalesiydi9. Buradaki
zmlemeler ve bak asnn nalckn sonraki sentezi siyas tarih yaklamn
hayli etkilediine phe yoktur. Timurun Ankara savayla alakal bir baka tan-
tm10 da onun bu dnemlere kar duyduu erken ilgisinin yansmasdr. Ancak bu
arada Krm hanlnn siyas tarihini ilgilendiren gelimeleri iki nemli makalesinde
toplamt. nalckn tarihiliinin ekillendiren 1940l yllarn ikinci yarsnda
zellikle Belletende yaymlad bu iki makalesi yeni kaynaklarn ve Osmanl ariv
malzemesinin iyi bir sentezini ortaya koyar11.
5
Mesela yeni bakla bir Osmanl tarihi yazma amacnn ilk rn o dnemdeki modern tarih telakkisiyle olan
irtibatn iyi bir rneidir: Necib Asm-Mehmed Arif, Osmanl Tarihi, stanbul 1335. Eser Trklerin tarihiyle
balar, Osman Gazi ile son bulur.
6
Mesela bk. Tarih Kurumunun ilk kongre kitabnda Fatih, Yavuz ve Kanuni dnemlerinin methi yaplyordu:
Birinci Trk Tarih Kongresi: Ankara 2-11 Temmuz 1932, Konferanslar, Mzakere Zabtlar, stanbul 1932,
s.493-496 .
7
Uzunarlnn Osmanl Tarihi (I-IV) hl popler halini korur.
8
Onun Kprl hakkndaki grleri iin bk. Modern Trk Tarihilii zerine Notlar, Kurulu ve
mparatorluk Srecinde Osmanl: Devlet, Kanun, Diplomasi, stanbul 2011, s. 275-283.
9
P. Wittek, Ankara Bozgunundan stanbulun Zaptna, trc. H. nalck, Belleten VII/27 (Ankara 1943), s. 557-582.
10
Belleten, XI/42 (1947), s. 341-346.
11
Yeni Vesikalara Gre Krm Hanlnn Osmanl Tabiliine Girmesi ve Ahidname Meselesi, Belleten, VIII/
30 (Ankara1944), 185-229; Ya Muahedesinden Sonra Osmanl-Rus Mnasebetleri (Rasih Efendi ve Ceneral
90
Konu seimleri siyas tarihin bilinmeyen, aydnlatlmas gereken problemlerine

odaklanmt ve yeni tesbitlerle artc bir yeni bak ve ele al biimi ortaya k-
yordu. nalckn Fatih Sultan Mehmed zerine yapt almalar, bu dnemin siyas
dinamiklerini anlamak bakmndan nemlidir. Zira 1953 ylnn stanbulun fethinin
500. yldnmne tekabl etmesi vesilesiyle nceden planlanan almalar yava
yava gn yzne kyor, bu arada Fr. Babingerin Fatih Sultan Mehmed zerine
kaleme ald devasa eseri, mspet ve menfi hayli grlt koparm bulunuyordu12.
nalck bundan nce daha 1947de Bursa sicillerindeki Fatih Sultan Mehmedin
fermanlarn yaymlamt13. Haliyle bu dneme olan ilgisi zaten Wittekin de ortaya
koyduu meseleler erevesinde zihin dnyasna yerlemi olmaldr. Fr. Babingerin
kitabnn yaymlanmas muhtemelen ona Fatih Sultan Mehmed zerine daha esasl
bir monografi hazrlamay dndrd. Zaten Trk Tarih Kurumu yesi olarak
(1947) Yenia Tarihi kolunda 500. Yldnm mnasebetiyle Fatih Sultan Mehmed
dnemiyle ilgili almalar yaplmasna ynelik kararlarda pay sahibi idi. Elde ettii
ilk neticeleri Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar adl kitabnda yaymlad14.
Bu kitabn ortaya knda II. Muradn Varna gazasn anlatan Gazavatnamenin
eline ulamas ve ilk tetkikini yaymlamas da ksmen nc olmutu15. Fatih Devri
zerine Tetkikler, ileride nalckn geni bir eletirisini yapaca Babingerin
kitab16 gibi Fatih Sultan Mehmedin saltanatnn btnn kapsamyor, onun ilk
hkmdarl ve babasyla, etrafnda olan devlet adamlaryla olan youn rekabeti
yanstyordu. Bu kitap H. nalckn tarihiliinde nemli bir dnm noktas olmua
benzemektedir. nk kitapta Wittek tarafndan akla tam kavuturulmakszn
genel hatlaryla dillendirilen olaylar zincirini, zengin bir kaynak birikiminin sente-
zini yaparak yepyeni sonulara ulatryordu. stelik kitabn dili, onun siyas tarih
slubunu da tam anlamyla perinliyordu.
H. nalck, Babingerin kitabn tantrken, eletirel analiz yapmakszn tarih
gelimeler arasndaki balanty kurma abasna girmeksizin basit bir kronolojik
sraya sokarak kaynaklardaki bilgiyi aktarmakla ve ayrca bilgileri sorgulamadan
kabul etmekle bu eseri tenkit ederken bir lde kendi almalarnn hangi ynde
olduunu da ima ediyordu. Gerekten daha o yllarda metinler zerinde tenkid
okumalarla olaylar rgsn ok iyi tesbit etmiti ve bunu Fatih ile ilgili kitabnda
da ak ekilde gstermiti. Kitap ayrca ifade asndan da daha rahat okunur bir
edeb gce sahip grnyordu. Bu tarz o vakte kadar akademik tarihilikte pek tercih
edilmiyordu. Kitabn baka bir zellii, vazifeleri ve hatta kimlikleri kartrlan
devrin ricali hakknda salam biyografik bilgilerin tesbit edilmi bulunmasyd. H.
nalck bu yndeki abasn Gazavatname metnini yaymlarken de kitabn sonuna
ekledii erhlerde gstermi, biyografilere zel bir nem atfetmiti. Onun kaynak-
lara giderek daha ok artan ilgisinin rneklerine sonraki almalarnda rahata
Kutuzof Elilikleri), DTCFD, IV/2 (Ankara 1946), 195-203;Osmanl-Rus Rekabetinin Menei ve Don-Volga
Kanal Teebbs, Belleten, XII/46 (Ankara 1948), s. 349-402.
12
Mehmed der Eroberer und seine Zeit, Mnchen 1953.
13
Bursa eriyye Sicillerinde Fatih Sultan Mehmedin Fermanlar, Belleten, XI/44 (Ankara 1947), 693-708.
14
Ankara 1954.
15
H.nalck-M.Ouz, Yeni Bulunmu Bir Gazavat- Sultan Murad, DTCFD, VII/2 (Ankara 1949), 481-495.
Kitabn neri hayli ge bir dnemde gerekleti: Gazavat- Sultan Murad b.Mehemmed Han, Ankara 1978.
16
Bu tenkit iin bk. Mehmed the Conqueror (1432-1481) and His Time, Speculum, XXXV/1960, s. 408-427;
makalenin tercmesi, Babingerin Trkeye yllar sonra evrilen eserinin (Fatih Sultan Mehmed ve Zaman,
trc. D. Krpe, stanbul 2002) ekindedir: Fatih Sultan Mehmed (1432-1481) ve Zaman, s.433-451.
91
ulamak mmkndr. Bilhassa Edirnenin fethiyle alakal yazs tam anlamyla

Osmanl kaynaklarnn tahliliyle ulalan sonulara dayanyordu. lk dnem Osmanl
kroniklerinin meseleleri onun temel megalesi oldu, bu yolla Osmanl beyliinin
kurulu yllarn aydnlatma abasna giriti. Bu abalar, tarihiliinin artk tam
olarak olgunlat bir dnemde, Osman Bey, Orhan Bey ve I. Murad zerine yapt
derin analizlerle ssl, tarih corafyay skalamayan incelemeleriyle ak ekilde
tebeyyn etti. Bu yazlarnda edeb ifadeye bavurmadan sade ama akc bir dille
kaynaklarn sz konusu dnemler iin nasl okunmas gerektiini ve bunlardan
nasl neticeler ktn gsterdi17, bu bilinmeyen devirlerin siyas tarihine kronoloji
verecek raddelerde yeni bir izahat getirdi. phesiz ki kurulu tartmalarnda bu
tesbitleri nemli bir ke ta olmutur.
H. nalck zaman zaman bu almalarnda uygulad metodolojiyi konu alan
yazlar yazmaktan da geri durmad. Olaylarn dzgnce tesbitiyle belirli bir sra
dahilinde anlatm ve bylece geree ulama yolunda adm atma ameliyesinin arka
plannda hermentik incelemeler18, teorik yaklamlar, modern sosyolojik dn-
celer yatyordu. Yapt siyas tarih aratrmalarnda benimsedii bu temel usuller
tahtnda belgelerin ve kaynaklarn her eyi sylemediini, aradaki kopukluklarn ve
balarn ancak tarihinin zmleyici ve fark edici bir hayal gc ve edeb istidatla
zlebileceini yakndan biliyordu. Siyas tarih alanndaki monografilerinin nemli
blmnde bu hususlar ak ekilde gzkr. Hatta devletleraras mnasebetler
tarihine ait konular bile bu erevede mtalaa edilebilir. Bilhassa modern Avrupann
olumasnda Osmanllarn rolne ynelik nemli yazlar19 yannda ayr gibi grnen
bu iki farkl dnyann gerekte nasl anlalmas gerektii, kltr ve siyaset gelenek-
leriyle olan irtibatlar gibi pek ok mevzuda Batda da ok ilgi eken aratrmalara
imza att20. Reform dnemi Avrupasnda Osmanl siyasetinin roln vurgulad. Esas
gayesi bir syleisinde de belirttii gibi, Bat literatrnde kmsenen ve arptlan
Osmanl tarihinin nemini vurgulamak ve bunu Batllara da kabul ettirmekti. Batda
devam etmekte olan Hal zihniyetinden mteki olmutu21.
Siyas tarih alannda Osmanl siyaset fikriyatnn temellerini ele alan daha teorik
ereve izen konularla da megul oldu. dare ve ynetim sistemini Orta Asya
Trk/Mool uygulamalar, eski ran gelenei ve slm unsurlar bann bir sentezi
olarak grd. Siyaset nazariyatyla ilgili iki yazs zellikle bu anlamda nemlidir22.
Osmanllarn Balkanlarda yaylmasnn kkenlerini ele ald makalesi de siyas
tarihle balantl kabul edilebilir23. Bu yaz sadece Trkiyede deil belki ondan da
17
Mesela u makalesi bu hususa iyi bir rnektir: How to Read Ak Paazde, Studies in Ottoman History
in Honour of Professor V.L. Menage, ed.C.Heywood-C.Imber,stanbul 1994, s.139-156 (Trke tercme:
Stten stanbula, der. O.zel-M. z, stanbul 2003, s.119-145).
18
H. nalck, Hermentik, Oryantalizm, Trkoloji, Dou-Bat, V/20 (Ankara 2002), s. 13-39.
19
Turkish Impact on the Development of Modern Europa, The Ottoman State and its Place in the World
History, ed. K. Karpat, Leiden 1974, s. 51-58; Turkey Between Europa and the Middle East, Foreign Policy,
VIII/3/4 (1980), s. 7-31
20
A Case Study in Renaissance Diplomacy: The Agreement Between Innocent VIII and Bayezid II on Djem
Sultan, Journal of Turkish Studies, III (1979-1980), 209-230.; Power Relationship Between Russia, Ottoman
Empire and Crimean Khanate as Reflected in Titulature, Pass Turco-Tatar, Prsent Sovitique. tudes offerts
Alexander Benningsen, Paris 1986, s. 175-211; Turks and Crusades 1329-1451, Ottoman Turks and Crusaders
1451-1522, A History of Crusades.VI: The Impact of Crasades on Europa, Madison 1980, s. 222-275, 311-353.
21
Tarihilerin Kutbu, haz. E.aykara, stanbul 2005, s. 476.
22
Osmanllarda Saltanat Veraseti Usul ve Trk Hakimiyet Telakkisiyle lgisi, Siyasal Bilgiler Fakltesi
Dergisi, XIV/1 (Ankara 1959), s. 69-94; Kutadgu biligde Trk ve ran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri,
Reid Rahmeti Arat in, Trk Kltr Aratrmalar Enstits, Ankara 1966, s. 259-271;
23
Ottoman Methods of Conquest, Studia Islamca, III (1954), 103-129.
92
ziyade Balkan lkelerinde byk bir akademik ilgiye mazhar olmutur. Osmanl
asker sistemi iindeki Hristiyan sipahileri ve dolaysyla uygulad yumuak fetih
siyasetini (istimalet) tarih literatrmze kazandrmtr24. Siyas tarihle balantl
olarak zellikle kaleme ald ansiklopedi maddeleri geni kitlelere ulaan salam
biyografilerdir.
Milli Eitim Bakanlnca karlan slm Ansiklopedisinde ilk maddeleri Krm
hanlarnn biyografilerini ihtiva etmektedir25. Ayrca Arnavutlukta nemli bir kar-
kla yol aan skender Bey ile ilgili yeni bulgular ilgili maddede ortaya koymu,
sonra onun hakknda mstakil bir makale dahi hazrlamtr26. Bununla beraber onun
her biri neredeyse birer kk kitap hacmindeki II. Mehmed, II. Murad maddeleri
hl bu dnemlerin siyas tarihi ve olay temelli anlatmlar iin vazgeilmez salam
bilgilerle ykl aratrmalar olarak alamamtr. nalck bu maddelerinde padiah
odakl bir anlatm yannda sadece dnemindeki siyas gelimeleri deil ayn zamanda
gerekletirilen sosyal, ekonomik faaliyetleri de balklar amak suretiyle ele almak-
tan geri durmamtr. Bilhassa II. Mehmed maddesi bu anlamda rnek tekil eder27.
Maddedeki i balklar onun mevzuyu ele al biimini ve biyografi anlayn bir
lde ortaya koyacak evsaftadr. Balklar yledir: (Fatihin doumu, ehzadelii,
ilk saltanat, tahta k ve stanbulun fethi balksz bir genel giri gibi anlatldktan
sonra) 1. Fatih ve Merkeziyeti Mutlak mparatorluk Fikri, 2. Cihanmul Hakimiyet
Fikri, 3. mparatorluun Kuruluunda Hakim Esaslar ve Fetih Usulleri, 4. Srgn
Usul, Gaza ve Hallar, 5. Osmanl Devleti ile Garp Arasnda Balkanlar Meselesi,
6. Orta Anadolu Meselesi ve Uzun Hasan ile Mcadele, 7. Garpta Venedik ve Maca-
ristan ile Savan Alevlenmesi, 8. Karadeniz Hakimiyeti, 9. Fatihin Siyaseti ve
Neticeleri, 10. ktisad Gelime, 11. Fatihin ahsiyeti. Aka anlalaca zere bu
planlama tipik bir dnem monografisini btnyle yanstma dncesinin rndr
ve bu haliyle eitli aratrmalara emsal tekil etmitir.
iii
H. nalck kendi tarihiliini doktriner deil, belgelere dayal, bunlar objektif
deerlendirip tahlil ederek tarih geree ulama olarak formle ederken, Annales
ekolnn bakn benimsediini de belirtir, sosyal gruplarn yapsna nem verdiini
dile getirir. Sosyal atmay anlamann nemine deinir, total tarih kavramna
temas ederken bu anlamda sadece siyas deil ayn zamanda dier unsurlar da
ihtiva eden sentezi bir almas olarak Classical Age kitabna kk bir atf yapar28.
Bylece genel Osmanl siyas tarihine olan yaklamnn temel ipularn yakalamak
24
Stefan Duandan Osmanl mparatorluuna: XV.Asrda Rumelide Hristiyan Sipahiler ve Meneleri, 60.
Doum Yl Mnasebetiyle Fuad Kprl Armaan, stanbul 1953, s. 207-248.
25
Mesela Gazi Giray I, II, III hemen zikredilebilir (IV, 734-738).
26
skender Bey, A, V/II, 1079-1082; Arnavutlukta Osmanl Hakimiyetinin Yerlemesi ve skender Bey
syannn Menei, Fatih ve Fetih, sy. 12 (1953), 153-175.
27
Mehmed II, A, VII (1957), 506-535. II. Murad monografisi de alannda tek mufassal alma olma
hususiyetini muhafaza etmektedir: A, VIII (1960), 598-614. Mesela bu sonuncu maddede: Taht iin Mcadele,
Selanik Buhran ve Macaristan ile Mcadele, Tuna zerinde Mcadele, Karaman Seferi, Tuna zerinde
Hakimiyet, Saltanattan Feragat, Balkanlarda Hakimiyetin Kuvvetlendirilmesi, Devletin Umumi Durumu,
Siyaset, U Beyleri, lim Hayat eklinde i balklar bulunur.
28
Tarihilerin Kutbu, s. 212-217; Sz konusu ekoln Osmanl tarihine yapt katklarla ilgili yazlar kaleme
almtr: Impact of the Annales School on Ottoman Empire: Paradigms and Research, Review, I (1978), 69-96.
93
mmkn olur. Bu noktada onun uzun dnem tarihini ele ald sentezi eserlerindeki
siyas tarih yaklamna ayrca bir bahis amak elzem grnr:
Bunlardan ilki ngilizce olarak 1973te Londrada yaymlanan The Ottoman
Empire: The Classical Age 1300-1600 adl kitabdr29. Bir syleisinde popler tarzda
olmak artyla kendisine sipari edildiini belirttii bu kitabnn yar-popler ve
ksa olduunu ama yaymlandnda bu hususiyetleriyle ok tutulduunu ifade eder30.
Aslnda bu kitap bir el kitab, olmaktan ziyade -her ne kadar kendisi bu kitaptan
pek tatmin olmadn sylerse de- H. nalckn olaylar ele al ve deerlendirme
ve kuvvetli bir sentez kabiliyetinin en nemli mahsuldr. Kitabn ok ilgi grmesini
ise basit ve anlalr olmasna, hadiselerden deil devletin yapsndan bahsetmesine
balar. Hatta kendisi benim de bulunduum bir ortamda o srada henz evrilmemi
kitabnn31 niin Trkesinin olmadn soranlara, bunun akademik olarak kullanl-
masna pek scak bakmadn, nihayetinde ngilizce bilen dnyaya ve rencilere
ynelik bir ders kitab mahiyeti tadn belirtmiti. Fakat kanaatime gre bu
kitap Osmanl tarihine entellektel alaka ve dikkat ekecek efrdn cmi ayrn
mni dsturuna uygun ekilde kurgulanm nemli bir kilit ta mesabesindedir.
Nitekim kitabnn Trkeye evrilen metnine yazd nszde gelen son derece
mspet grler erevesinde genel okuyucu ve tarih rencileri iin bu haliyle
kalmasnda yarar grdn ifade ederken kitabn baslmasndan bu yana kan
pek ok aratrmann mevcut olduunu ama bunlarn ancak ele alnan temel konular
geniletmeye hizmet ettiini, ana yapy deitirmeyeceini de eklemiti. ngilizce
olarak yaymlandnda yaplan ilk tantmlarda kitap, ustaca kaleme alnm bir
temel eser eklinde takdim, ayrca Osmanl tarih alannda bilgisi olmayanlara da
zihni ufuklarn geniletici ynyle hararetle tavsiye edilmiti32.
ok genel hatlarla olmak zere bu kitabn siyas tarih ksm, Osmanl tarihinin
dnemlendirilmesiyle balatlr. Burada siyas tarihin hadiseler temelli kalplarnn
kullanld ak olarak grlr: Gazi devletin douu, 1517de Arap lkelerinin
fethiyle slam dnyasnn gl bir devleti haline geli, Kanun Sultan Sleyman
dneminde bu defa bir dnya gc olma, XVII. yzylda dengenin uzun savalar
sonucu Avrupa lehine kay, XVIII. yzylda Avrupa stnlnn kabul. Osmanl
beyliinin kuruluunun ele alnd, tarih srece kubak bir atf nazarn yapld
ilk blmn ardndan kurumlaryla ykselen bir imparatorluun siyas tarihinin konu
edildii dikkati eker. Burada snr beyliinden imparatorlua ykseli, tarih hadi-
selerle balantl olarak incelenir, Balkan fetihleri zerinde durulurken tarih ticaret
yol ebekesinin rol ne karlr, istimalet politikasna vurgu yaplr. Sonra Fetret
Dnemi ve Toparlan bal altnda stanbulun fethine kadar olan hadiseler zin-
ciri zerinde durulur. 1453-1526 aras imparatorluun pekimesi balyla verilir,
zellikle II. Mehmedin siyasetinin bilindik temalar yannda dier olaylarn zet
anlatm yaplr. 1526-1596 aras Osmanl Devletinin Dnya Gc Oluu baln
29
H. nalck tarafndan Trke olarak yazlan bu kitabn hazrlanma teklifi B. Lewis tarafndan yaplm,
ngilizce evirileri ise N. Itzkowitz ve C. Imber tarafndan gerekletirilmitir. Kitabn bir lde cazib uslubu onlara
ait grnr. H. nalck syleisinde aslnda popler tarzda bir Osmanl tarihi yazma iinin B. Lewise tevdi edildiini,
onun da bu hususta kendini yetersiz grerek ahsna teklif gtrdn anlatr: Tarihilerin Kutbu, s. 157.
30
Tarihilerin Kutbu, s. 160-161.
31
Kitap yaymndan ok sonralar Trkeye kazandrld: H. nalck, Osmanl mparatorluu, Klasik a
(1300-1600), trc. R. akr, stanbul 2003.
32
Bunlar iin bk. Ayn Eser, nsz ksm, s. 7-8.
94
tarken u arpc cmleyle konuya girilir: 1596ya kadar dnyada Osmanllar

bir biimde ilgilendirmeyen milletleraras tek bir politik mesele olmamtr33. Hayli
iddial gibi grnmekle birlikte bu ifade, H. nalckn syleilerinde de zerinde
sklkla durduu Osmanl tarihinin dnya leindeki nemini vurgulamaya ynelik
bir ama tar. Bunun ardndan Osmanl imparatorluunun gerilemesi ksm ile klasik
tarihiliin ana argmanlarn daha sofistike halde takdim eder. Burada 1578-1590
Osmanl-Safevi savalarna, hemen ardndan 1606ta tamamlanacak olan Batdaki
uzun savalar devresine ok zet olarak yer ayrr. Ancak siyas olaylarn belirleyici
etkilerinden ok XVII. asr dnyasndaki ticari ve ekonomik inkiafn Osmanl
sistemini sarsc tesirine atflar vardr. Bu noktada modern tarihinin, bn Halduncu
grlerle mcehhez grnen ada yazarlarn anlatmnn tuzana dmemeleri
ynnde isabetli bir ikazda bulunmay da ihmal etmez.
Aslnda H. nalck bu sralarda slm Ansiklopedisinin Trke versiyonu iin
Trkler maddesi kapsamnda Osmanllar ksmnn siyas tarihini XVII. yzyl
balarna kadar muhtelif balklar ve genel, ama ok nemli vurgularla kaleme
alm bulunuyordu34. Says hayli kabark yazlar arasnda nisyana uram olduu
anlalan bu madde bir lde onun Osmanl siyas tarihine olan farkl yaklamnn
dna doru kayma meyli gsteren daha klasik bir izgiden esintiler tar. Mesela
burada Osmanllarn kuruluu meselesinden itibaren ilerleme safhalarn incelerken
yukarda sz edilen kitapta yaptnn dnda, daha ok olaylar temelinde bir bak
hkimdir. Osmanl beyliinin ortaya kn, sonralar basit ve balklandrc ek
anlatmla gelitirecei farkl tarzna temel olacak ekilde, daha komplike ve muhtelif
gruplarn (ahiler, alpler, derviler/babalar) belirleyici fonksiyonlar, sosyal hadise-
lerin kolaylk salayc ortam (nfus birikimi, u blgesi, kltrel btnleme),
Moollarla Seluklularn mcadelesinde Trkmen gruplarnn rolleri etrafnda
aklamt. Devlet-i Aliyye adl kitabndaki siyas tarih ksmyla bu maddedeki
bilgileri mukayesesi, H. nalckn zaman ierisinde olaylar ele al eklinin seyrini
grmek bakmndan da hayli ufuk acdr. Tekrar maddeye dnlecek olunursa,
burada standart saylabilecek bir Osmanl tarihiyle kar karya kalnr. Balklara
yle bir gz atldnda konu daha iyi kavranacaktr.
Osmanl beyliinin kuruluu konusunun ardndan ikinci balk 1361e kadar
Osmanl beylii olarak atlmtr. Dier balklarn altnda olduu gibi bu bahiste
snflandrc ve kategorize edici bir yazm tarz hemen dikkati eker. Mesela Rumeli
yakasnda Osmanl yerlemesi aklanrken sistematik bir maddeletirici usul
kullanlm iki k halinde konu anlatlmtr. nc balk I. Murad dneminde
Balkanlarda Osmanl hakimiyetinin kuruluuna hasredilmi, burada tipik bir siyas
tarih anlatm yaplm; lk merkeziyeti imparatorluk teebbs olarak Yldrm
Bayezid dnemi ayr bir balkta ana hatlaryla ele alnrken, 1402-1453 devresi i
sava ve kalknma devri balyla verilmitir. Burada da meselenin iki ana madde
dahilinde izahnn yapld hemen grlr. Fatih Mehmed: mparatorluun gerek
kurucusu ve dnya hakimiyeti fikri bal altndaki bahis daha geni ekilde yer
alm ve burada II. Mehmedin siyas teebbsleri dnemin olaylar erevesinde
anlatlrken bunu Fatihin merkeziyeti imparatorluk fikri, ekonomik hayat ve
33
Ayn Eser, s. 40.
34
A, XII/2, 286-308.
95
kltr ksm takip etmitir. Madde btnl iinde hi phesiz Fatih devri, belki
de H.nalckn zel alakas sebebiyle fazlaca yer bulmu gzkr. II. Bayezid
devri, Fatihin siyasetine bir kar k devresi eklinde siyas olaylar etrafnda
ekillendirilmi ve buna buhran yllar da eklenmitir. Ksa geilen bu blm slam
dnyasnn stnl bahsi izler. Adndan anlalaca zere ana konu Yavuz Sultan
Selimin seferleri ve bunun tarih arka plandr. Safevilerin douu ve hilafet meselesi
bu ksmn nemli bahisleri olarak karmza kar. Kanuni dnemi yine bir dnya
devleti olma durumuyla zdeletirilen bir siyas tarih anlatmna sahiptir. Yine bunu
takip eden Osmanl imparatorluu ve ran ile Kuzey Avrupada Rus yayl ve
Osmanllar bahisleri, H. nalckn nem verdii ksmlar olarak ayrcalk kazanr.
Asl geni anlatm, siyas tarihin dna klp kronolojik ayrntlardan tamamyla
bgane olan Kargaalk Devri blmdr. Osmanl imparatorluunu deitiren
iktisadi, ticari gelimeler, asker sistemin zincirleme etki yapan dnmne
yol aan temel faktrler, nihayet byk sosyal karklklar belirli ara balklarla
incelenmitir. ncelikle siyas buhrana Osmanl slahat yazarlarnn bak zet-
lenmi, ardndan da ana etki yapan faktrler olarak: Nfus art, Asker sistemdeki
deiiklik ve ktisadi deiiklik ksmlaryla aklk kazandrlmtr. Bu noktada
nalck, timar sisteminin kne, 1593-1606 savalar srasnda tfekli Alman
piyadesine kar durmak iin Osmanllarn yaya askerine ihtiya duymalarnn yol
at tezini, bu husustaki makalesini35 referans gstererek zetlenmitir. Bu bak
as, Osmanl tarihinin nemli bir devresi olan krizler a XVII. yzyln gerek
yerini belirlemede tartlan argmanlardan biri olarak sarslmaz bir yer edinmi
gzkr. Madde, dnyadaki yeni ticari gelimeler sonucu Osmanllarn dnyann
byk ticaret yollarnn dnda brakld ifadesiyle son bulurken, Bat merkezli
tayin edici dinamiklerin ticari hayat deitirip dntrc bir etkiye yol at
eklindeki genel kabullerin benimsendiini de gsterir36.
Ana hatlaryla zetlediimiz ve H. nalckn geni perspektif dahilinde Osmanl
siyas tarihine bakn yanstan bu maddeden sonra onun Osmanl tarihinin genel
siyas seyrini iki kitabnda daha ele ald ve bunlarn son grlerini yanstt
sylenebilir. Bunlardan ilki Seme Eserler serisinden kan Devlet-i Aliyye: Osman-
l mparatorluu zerine Aratrmalar-I: Klasik Dnem (1302-1606), Siyasal,
Kurumsal ve Ekonomik Geliim37 baln tar. H. nalck bu derlemesinde, 191
sayfada klasik siyas tarih anlatm anlayna dn yaparak, popler gayelerin ar
bast bir dnceyle slubunu da deitirerek padiah srasna gre siyas olaylar
tafsil eder. Klasik dnemi anlatt bu ksm dier yazlarndan esintiler tamakla
birlikte yeni konularn eklenmesiyle esasl bir farkllk gsterir. Bunun en gzel
rnei Osmanl beyliinin kuruluu konusudur. Osman Bey, gazi gaza, alp, Bafeus
sava, u toplumu vb. mevzularn ele alnd, zellikle kuruluun temel dinamikleri
35
Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700, Archivum Ottomanicum, VI (1980),
283-337.
36
Konunun detaylandrld alma iin bk. H. nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal
Tarihi, cilt 1: 1300-1600, trc. H. Berktay, stanbul 2000. Bununla beraber asker dnm ve XVII. yzyl krizi
konular ieriden farkl baklarla daha salam temellere de oturtulabilir.
37
stanbul 2009. H. nalck, kitabn nsznde siyas tarih ksmnn temelini Osmanl Uygarl I, Ankara
2003, s. 31-227 arasnn oluturduunu belirtirse de, bu ksmda hayli detaylandrlm konulara yer verildii ve
bilgilerin geniletildii dikkati eker.
96
olarak Alplik/nkerlik, yoldalk, gazilik gibi askeri sistemin unsurlarnn belirleyici

rolne iaret edildii hemen dikkati eker. Belki de Osmanllarn kurulu ve yk-
seli srlar bu zmrelerin ynlendirici ve tayin edici fonksiyonlaryla balantldr.
Osman Beyin bir gaza ncs yahut asker vasf kuvvetli bir karizmatik lider
olma pozisyonu, bu anlatlanlar temelinde ne kar. nalck bunun ardndan padiah
srasna gre olaylarn tasvirine giriir. Bu anlatmda yer yer farkl balklar altnda
konuyla balantl bahisler vardr. Mesela Yldrm Bayezid devrini anlatrken Timur
hakknda bir ara balk amtr. Burada dier siyas tarih anlatmlarnda olmayan
hususlardan biri, yeni tesbit ettii ilk devir kaynaklarna dayal olarak ayrntlara
girmi olmasdr. Mesela Ahmednin kayp Gazanmesinin (1385-1389 yllarn
iine alyor) Ner Tarihi iinde birka balk altnda aynen yer alm olduu tesbit
ve iddias, dnemin siyas olaylarnn kronoloji ve aklanmas asndan nemlidir.
Zaten kendisi de bunlara dayal olarak ulat bilgilere yer vermitir. Kitabn son
blmnde II. Selim dnemine ait bir balk yer almaz, padiah sras bu ksmda
tematik anlatma dnr: Kbrsn Fethi, nebaht Sava, Kafkasya (ran) Seferleri
(1534-1639), Orta Avrupada Sava (1593-1606), Byk Kkl Bunalm 1571-1610.
Bu kitabn ikinci cildinde ise klasik dnem anlatmnn devam 1656ya kadar
getirilir38. Bu kitabn siyas tarih ksmnn plan ilkinden farkldr. Biraz dank
gibi durmakla birlikte burada XVI. asrn sonlarndan itibaren Kprller ana
kadar olan devreye ait farkl konularn bir araya getirilme gayreti ne kar. Konu
bir giriin ardndan Avusturya ile Uzun Sava (1593-1606) blmyle balar. Bu
ksm nceki kitapta da ele alnmtr, ancak burada daha ayrntl ve ondan hayli
farkl bir yaklam hemen sezilir. Onun belge tahlilinin rneklerini bu bahislerde
grmek mmkndr. Siyas olaylarn anlatm srasnda mesela Koca Sinan Paann
telhislerinin ele alnd ve yorumland grlr. Dnemin tekilat ve askeri sis-
temiyle idari yaplarn zetlendii bahislerin peinden Harem Sultanlar blm
gelir. Bu arada padiah bal ile bu kurum hakknda bilgi verilirken: anari ve
kn III. Murad dneminde balad dncesindeki geleneki gr sahibi
slahat yazarlarna temas edilerek daha nce de belirtilen farkl faktrleri modern
tarihinin skalamamas gerektii hatrlatlr. Padiahlar ksmnda I. Ahmedden
balamak zere her padiahn dnemindeki hadiselerin anlatm ve kaynaklarn
yorumlar yaplr. Bu bahis IV. Mehmed dnemiyle son bulur. Burada bilhassa yeni
tesbit edilen Ksem Sultan ve Turhan Sultann mektuplarnn metinleri nakledilerek
bunlarn tarih konteksi belirlenir ve yorumlarna giriilir. Bu ksm adeta bir ders
havas tar. Padiah anlatmlar iinde IV. Murad dnemine zel bir arlk verildii
de dikkati eker. Olaylar popler slupla kaynaklardan alntlarla sslenir. Bunlar
bir lde Ahmed Refikvr nakillerdir, normal okuyucunun ilgisini canl tutmaya
ynelik tarih roman havas esintileri tar.
Ksaca H. nalckn daha ok Osmanl klasik dnemine younlaan siyas tarih
anlatmnn akademik endielerle dolu gemiten gelen seyri, zamanla daha geni
okuyucu kitlesine erime dncesinin eseri olarak nemli bir merhale kat etmi
gzkmektedir. Esasen tarihin bizatihi kendisi pr bir akademik bir meguliyet
38
Devlet-i Aliyye, Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar-II, Tegayyr ve Fesad (1603-1656). Bozulu
ve Kargaa Dnemi, stanbul 2014.
97
alan olmaktan kp farkl kesimlere kadar ulaabilecek bir anlatm ve sluba,

daha dorusu edebiyata muhta durumdadr. H. nalckn son almalar geni
kitlelerle buluma yolundaki bir abann, kendisi aka dillendirilmese de, nemli
bir mahsuldr. Bu vasfyla H. nalck Osmanl tarihiliindeki ncln ve
yol gstericiliini srdrmektedir. Devlet-i Aliyye kitabnn ikincisinin banda O.
Pamukun teki Renkler adl kitabndan yaplan nanabildiim sk, youn derin
bir roman paras beni her eyden daha ok mutlu eder, hayata balar eklindeki
alnt, bu anlamda manidardr ve H. nalckn stlendii tarihi akademik dzeyde
de anlalr ve okunur klmak misyonunun farkl bir ifadesidir.
98
TURSUN BEYN TRH- EBL-FETHI (1444-1488) VE FATH

SULTAN MEHMET DNEMNE DAR TESPTLER
Kenan NAN*

Byk Trk tarihisi Prof. Dr. Halil nalckn Osmanl tarihinin siyasi, sosyal,
ekonomik ve kltrel alardan anlalmas ve yorumlanmasna olan katks her
trl takdirin zerindedir. Halil nalck, 1944ten itibaren Fatih dnemi ile ilgili
almalara balam ve bu ilgisini meslek hayatnn tamamna yaymtr. Bu
alanda nalckn en nemli katklarndan biri de kurulu dnemi Osmanl tarihinin
anlalmasnda ilk dnem kroniklerinin arz ettii nemin vurgulanmasdr.1
nalckn Fatih Sultan Mehmet dnemine ait almalar gruplandrlacak olursa
bunlar kabaca; 1. Fatih Sultan Mehmetin ahsna ait kaleme alnm almalar, 2.
Fatih dnemi Osmanl hukuku ve kanun yapma faaliyetlerine ilikin almalar,
3. Fatih dnemi Osmanl tarihilii zerine almalar, 4. Krm Hanl zerine
yaplm almalar, 5. Fatih dnemi eriye sicilleri zerindeki almalar, 6. Fatih
dnemine yn vermi devlet adamlar zerine yaplm almalar ve 7. Fatih dnemi
Osmanl ekonomisi ve toprak sistemi zerine almalar, olarak gruplandrlabilir.2
Bu bildiride sras ile nce Tursun Bey ve eseri Tarih-i Ebl-Feth zerine yaplan
almalar ve bu almalara yneltilen eletirilerden bahsedilecek, ikinci olarak
Tursun Beyin eseri deiik alardan tantlacak ve son olarak da bugne kadar
yaplan almalarda mevcut olan yanl anlamalar veya eksik braklan hususiyetler
kendi almalarmz aracl ile anlatlmaya allacaktr. Tm bunlar yaplrken
Halil nalckn konuya olan katksna da vurgu yaplacaktr.
Bu bildiriye mevzu olan tarihi Tursun Bey3 ve eseri Tarih-i Ebl-Feth4 ilk
defa Mehmet Arif tarafndan 1913-15 yllar arasnda Tarih-i Osman Encmeni
Mecmuasna ek olarak yaymlanmtr.5 1956da Agh Srr Levend bilinmeyen iki
*Prof. Dr, Karadeniz Teknik niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm.
1
Bu almalara rnek olmas asndan baknz H. nalck, Osmanl Tarihiliinin Douu Stten
stanbula, Derleyenler O. zel-M. z, Ankara 2005, s. 93-119.
2
1993 ylna kadar yaymlanm Halil nalck eserlerinin toplu bibliyografyas iin baknz H. nalck, Osmanl
mparatorluu Toplum ve Ekonomi, stanbul 1993, s. 457-466.
3
Tursun Beyin hayat hakknda tafsilatl bilgi iin baknz, H. nalck, Tursun Beg, Historian of Mehmed
the Conquerors Time, Wiener Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes, vol. LXIX, (1977), s. 55-71.
Tursun Beg, Historians of the Ottoman Empire, The University of Chicago, Division of the Humanities,
baknz ottomanhistorians.uchicago.edu/en/historian/tursun-beg. Tarihi kendi ismini Tr- Sn olarak
vermekte ancak kendisine verilen Tursun Bey takma ismi ile bilindiini sylemektedir. Tursun Bey, Tarih-i
Ebl-Feth, Hazrlayan A. Mertol Tulum, stanbul 1977, s. 5. Sehi Bey Tezkiresinde Tursun Beyin ismi ile
ilgili olarak yapt bir aklamada air Hayatinin Tursun Bey zerine yazd bir yazdan dolay ldrldn
sylemektedir. Tezkire-i Sehi, ed. M. kr, Istanbul 1325. s. 69.
4
Trh-i Ebul-Fethin alt adet yazmas bulunmaktadr. Bunlar Viyana yazmas no. 984, Topkap Saray Revan
Ktphanesi 1097 ve 1098 nolar, Hazine Ktphanesi no. 1470, stanbul niversitesi Ktphanesi no. 4369 ve
Ayasofya Ktphanesi no. 3032. Bu son yazma II. Bayezidin damgasn tamakta olup ok byk ihtimalle
II. Bayezide sunulmak iin hazrlanmtr. Bu yazmalarn tantmlar iin baknz, A. Srr Levend, Gazavt-
nmeler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavt-nmesi, Ankara 1956, s. 16; H. nalck & R. Murphey, The History of
Mehmed the Conqueror by Tursun Bey, Chicago 1978, s. 24-29.
5
Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Feth, Mehmed Arif neri, Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas lavesi, stanbul 1330.
99
Tursun Bey nshasn Gazavatnameler adl eserinde ilim dnyasna duyurmutur.6

Eser daha sonra 1977de bu defa A. Mertol Tulum tarafndan Revan 1097 nshasna
dayanlarak Tursun Bey Tarih-i Ebl-Feth ad altnda tekrar allmtr. Tulumun
almasnda giri, 1. Blm, 2. Blm, metin transkripsiyonu, nsha farkllklar,
dizin, szlk ve harita bulunmaktadr.7
Tarih-i Ebl-Feth Halil nalck tarafndan iki nemli alma ile ele alnm-
tr. Bunlardan kronolojik olarak birincisi Tursun Beg, Historian of Mehmed the
Conquerors Time8 adl makale olup onun hayatn ele alrken, ikincisi The History
of Mehmed the Conqueror by Tursun Beg9 adl eser olup, Tursun Beyin hayat ve
mesleki gemiini, Tursun Beyin giri ksmnda bahsettii kanun yapma ve sultann
gereklilii zerine yazd ksmn deerlendirilmesini, Tursun Beyin mevcut bilinen
tm yazmalarnn tarif edildii ksm, ngilizce zet tercmeyi, tpkbasm (Ayasofya
nshas), szlk, kronoloji tablosu, indeks ve haritay ihtiva etmektedir. Tursun Bey
ve eseri daha sonra bir doktora tezine konu olarak 1993te A Summary and Analysis
of the Tarih-i Ebl-Feth (History of the Conqueror) of Tursun Bey (1488) bal
ile Manchester niversitesi Orta Dou almalar blmnde Colin Imber dan-
manlnda tarafmzdan allmtr.10 Bu alma blmden olumu 1. Blm
Tursun Bey tarihinin edebi tarzn, 2. Blm Tursun Bey tarihinin kaynaklarn 3.
Blm de metin ksmnn ngilizce tercmesini ve her hadisenin sonunda konunun
deiik alardan deerlendirmesini ihtiva etmitir. Doktora tezine ek olarak Tarih-i
Ebl-Fethin yazm tarz ve kaynaklarna ilikin tarafmzdan yaplan almalar
yurt iinde ve dnda deiik akademik dergilerde yaymlanmtr.11
Halil nalck ve Mertol Tulumun Tursun Bey zerine yapt almalar V.
L. Menage tarafndan BSOASte yaymlanan bir reviewda eletirilmitir. Mena-
ge Tulumun almasnda Viyana nshasn kullanmamasn, ek olarak verilen
nsha okumalarnn tam olmadn belirtmitir. nalckn almasna yneltilen
eletirilerin en nemlisi eserde verilen zetin tarihi deere sahip tm bilgileri ihtiva
etmediidir. Menage, yazsnda deiik okumalar aracl ile yazarn atlad tarihi
bilgileri vermektedir. Tursun Beyin zor bir metin olduunu kabul eden Menage, bu
zorluklarn sonraki kroniklerin okunmas aracl ile alabileceini ifade etmitir.
Manage eserdeki szlk ve indekse ait bir ksm eletirilere de yer vermitir. 12
6
Agh Srr Levend, Gazavatnameler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavatnamesi, Ankara 1956, s. 16.
7
Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Feth, Hazrlayan A. Mertol Tulum, stanbul 1977. (Bundan sonra Tursun Bey,
Tarih-i Ebl-Feth)
8
H. nalck, Tusun Beg, Historian of Mehmed the Conquerors Time, 55-71
9
H. nalck and R. Murphey, The History of Mehmed the Conqueror by Tursun Beg, Minneapolis & Chicago 1978.
10
K. nan, A Summary and Analysis of the Tarih-i Ebl-Feth (History of the Conqueror) of Tursun Bey
(1488), Ph.D. Thesis, The University of Manchester, Faculty of Arts, Department of Middle Eastern Studies,
Manchester 1993, 463 s.
11
K. nan, Klasik Devir Osmanl Tarihilerinde Kaynak Kullanma Usulleri, Tarih Aratrmalar Dergisi,
1996, say:29, Ankara 1997, s. 91-135; Ayn yazarn Tarih-i Ebl-Feth ile ilgili almalar iin izleyen yaynlara
baknz Sade Nesirden Ssl Nesire Fatihin Tarihisi Tursun Bey ve Tarih Yazma Tarz, Osmanl, Cilt 8, s.
293-300, Ankara 1999; The Incorporation of Writings on periphery in Ottoman Historiography: Tursun Beys
Comparison of Mehmed II and Bayezid II, International Journal of Turkish Studies, Vol.9 Nos.1&2, Summer
2003, pp. 105-117; On the Sources of Tursun Beys Tarih-i Ebl-Feth, The Ottoman Empire Myths, Realities
and Black Holes, Contributions in Honour of Colin Imber, Edited by, E. Kermeli and O. zel, stanbul
2006, pp. 75-109; The Effects of Ornamented Prose Style on Ottoman Historiography: The Tarih-i Ebl-
Feth [ History of the Father of Conquest] by Tursun Bey, in Public Power in Europe Studies in Historical
Transformation, Edited by J. S. Amelang and S. Beer, Pisa 2006, pp. 125-142; Tursun Beg, Historians of the
Ottoman Empire, The University of Chicago, Division of the Humanities, baknz ottomanhistorians.uchicago.
edu/en/historian/tursun-beg.
12
V.L.Menage, Halil nalck and Rhoads Murphey (tr.): The History of Mehmed the Conqueror, by Tursun Beg,
100
Tulumun Tursun Bey almas daha sonra . Ernsal ve A. Yaar Ocak tarafndan
olduka ar bir eletiriye maruz kalmtr.13
Osmanl Devleti hakknda bilgi veren genel Osmanl tarihlerinin birou II.
Bayezid14 zamannda kaleme alnmlardr. Bu hi de alldk olmayan youn tarih
yazm faaliyetinin en nemli sebeplerinden biri hi phesiz Sultan II. Bayezidin
bu trl eserlerin yazlmasn istemi olmasdr. Devrin ulemas da bu istee olumlu
cevap vermitir. II. Bayezid devrinin iki nl metin yazarna Osmanl tarihinin
yeniden yazlmas emrini vermi, dris-i Bitlisi Farsa ve Kemalpaazade de Trke
olarak eserlerini kaleme almlardr.15 Bunlardan ilki Farsa olarak bundan nceki
hanedanlarn tarihinin yazld gibi Osmanl tarihinin de ssl ve ihtiaml bir
ekilde kaleme alnabileceini ikincisi ise Trk dilinin bu tr ssl tarih yazm iin
uygun olduunu gstermitir.16 Bu eserlerin kaleme alnmasndaki sebeplerden bir
dieri de Msr ve Hicazda Memluklular ve randa kurulmu ada devletlerle
stnlk yarna girmi bir niversal devlet kuran Osmanl Devleti tarihinin yeniden
deerlendirilmesi ihtiyacdr diyebiliriz.17 Yine bilindii zere II. Bayezid dnemi
siyasi, sosyal ve kanun yapma alarndan genel olarak Fatih dnemi politikalarna
kar politikalarn izlendii dnemdir.18 14. yzyldan itibaren Osmanl saraynda
lhanl dnemi Anadolu ve rann protokol, vergi ve devlet ynetimini bilen birok
ilim adamnn bulunduu dnlmektedir. Bu bilgiler randa kaleme alnm birka
eserde ifade edilmitir. Bunlarn en gzel misallerinden biri Alaaddin Tebrizi tarafn-
dan yaklak 1207 tarihinde yazlm olan Farsa Saadetnamedir. Aa yukar ayn
zamanlarda (1417den nce) Osmanl yazarlarndan Ahmed-i Dai eseri Teressl
kaleme almt. Bundan sonra bilinen bu tr kitaplara misal Menahicl-nadr
(1479dan nce).19 Tursun Bey, ina tarz ile yazmay Osmanl devlet kademesinde
ald vazifeler sayesinde renmi olmaldr. na tarz ile eser yazmak zellikle 15.
Yzyldan itibaren Osmanl ilim adamlarnn tercih ettikleri bir slup olup, hilye-i
ina ile mtezeyyin bir suret tasvir takrir idem Tursun Beyin eseri, bu tr eser
yazcln tarih alannda temsil eden erken rneklerden biridir.20
Tursun Bey, 16. yzyl Osmanl tarihileri Selaniki ve Ali gibi mali ilerde
uzman bir tarihidir. Aklamalarna gre Osmanl Devletindeki krk yllk hizmet-
leri esnasnda Divan Ktibi, Anadolu Defterdarl, Anadolu Defter Kethdal,
Defterdarlk ve yazclk gibi grevlerde bulunmutur.21
Tursun Beyin Tarih-i Ebl-Fethi eserin kapsad zaman zarfndaki (1444-
1488) hadiseleri sistematik olarak anlatan bir kronik deildir. Eser, bundan ziya-
de II. Mehmet22 ve ithaf edildii II. Beyazt hakknda bir methiye zellii ta-
Reviews, BSOAS, XLIII (43) 1980. s. 144-145.
13
. Ernsal, A. Yaar Ocak, retirken renmek, lmi Aratrmalar 3, stanbul 1996, 123-182.
14
II. Bayezid dnemi hakknda tafsilatl bilgi iin baknz, S. Tansel, Sultan II. Bayezidin Siyasi Hayat, stanbul
1966; K. nan, The Reign of Bayezid II, The Turks, Vol. 3 Ottomans, Ankara 2002, s. 198-206.
15
H. nalck, The Rise of Ottoman Historiography, Historians of the Middle East, ed. B. Lewis, P.M. Holt,
London 1962, s.164-167.
16
V. L. Menage, The Beginnings of Ottoman Historiography, Historians of the Middle East, Lewis, Holt, s. 168.
17
nalck, The Rise of Ottoman Historiography, s. 165-166.
18
Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Feth, s. 197.
19
Yahya b. Mehmed el Katib, Menahicl-na: the Earliest Ottoman Chancery Manual, ed. . Tekin,
Massachusetts 1971, s. 9-12.
20
21
Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Feth, s. 5-7.
22
II. Mehmetin hayat ve dnemi hakknda tafsilatl bilgi iin baknz, H. nalck, Mehmed the Conqueror
(1432-1481) and his Time, Speculum, XXXV (1960), pp. 408-427; H. nalck, The Policy of Mehmed II toward
101
maktadr. Bu tr tarih yazclnn kkleri Cveyninin Tarih-i Cihanghasna

kadar gitmekte olup, Tursun Beyin eseri bu trn Trkedeki ilk rneini tekil
etmektedir. Eserin giri ksmn siyasetname literatr ierisinde mtalaa etmek
mmkndr. Bu ksmda Tursun Bey, zamann padiahna yneticilik hususunda
tler vermektedir.23 Nasrddin Tusiden24 yapt uzun bir alnty biraz deitire-
rek toplumlarn sultana olan ihtiyalarn ve bir sultann sahip olmas gereken ahlaki
deerleri Gftar der zikr-i ihtiyac- halk be vcud- erif-i padiah- zllullah25
bal altnda belirtir. Ona gre bir toplumdaki dzen insanlar arasnda kusursuzluk
asndan en yksek seviyeye ulam sultann varl ile dorudan balantldr.
Bu izahat ile Tursun Bey II. Bayezid ynetimini meru gsterme abas iindedir.
Tursun Beyin eserinin giri ksmnda yer verdii dier bir grte sultann
ynetimindeki etkinlii yani siyasettir. Tursun Beye gre yalnzca bu toplumdaki
dzensizlii nleyebilir. Bu tartma bir yandan sultann stnln dile getirirken
dier yandan da II. Bayezidin nezareti altnda gndeme gelen rfi kanunlara atfta
bulunmaktadr.26 Bu tartmada Tursun Beye gre eriat hkmleri siyaset-i ilahi,
sultann ynetimi de siyaset-i sultani olarak adlandrlmaktadr. Tursun Bey, giri
ksmnn ikinci blmnde zamann sultanna hikmet sahibi insanlarn dilinden
tavsiyelerde bulunmaktadr. Bu maksatla setii insanlardan biri on iki yl mddetle
hizmet ettii Mahmut Paadr.27
Eserin esas ksm, model alnd ran tarih yazcln temsil etmektedir.
Bu slup ierisinde Tursun Beyin verdii hadiseler genel olarak sultan vmek
maksadyla gndeme getirilen misallerdir. Yine Tursun Beyin grmek istemedii
veya olduundan baka gstermeye alt hadiseler gnmz aratrmacs iin
nemli grlebilirken, Tursun Beyin zerinde nemle durduu hadiselerde yine
gnmz insannn dncelerine gre nemsiz saylabilir. Mesela Tursun Beye
gre Fatihin Karaman seferindeki en nemli hadise Padiahn seferden dnte
yenierilerin isteklerini reddetmesidir. Bu misalin seilmesindeki en nemli etken
bunun dzenin salanmasnda en fazla rol sahibi olan sultann siyasetine28 bir misal
the Greek Population of Istanbul and the Byzantine Buildings of the City, in The Ottoman Empire, Conquest,
Organization, and Economy Collected Studies, Variorum Reprints, London 1978, pp. 231-249; H. nalck,
The Re-building of Istanbul by Sultan Mehmed the Conqueror, Cultura Turcica, IV/1-2, (1967), pp. 5-15; H.
nalck & R. Anhegger, Kanunnme-i Sultni Ber Mceb-i rf-i Osmni II. Mehmed ve II. Byezid Devirlerine
ait Yasakname ve Kanunnmeler, Ankara 1956; H. nalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar I, 3.
Bask, Ankara, 1995; H. nalck, Osmanl Hukukuna Giri: rfi-Sultani Hukuk Ve Fatihin Kanunlar, Ankara
niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Vol.: XIII (1958), pp. 102-126; H. nalck, Essays in Ottoman
History, Istanbul 1998; S. Tansel, Osmanl Kaynaklarna Gre Fatih Sultan Mehmedin Siyasi ve Askeri Faaliyeti,
3. Bask, Ankara 1999; K. nan, The Reign of Mehmed II, The Turks, Vol. 3 Ottomans, Ankara 2002, s. 143-170
23
Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Feth, s.
24
nl filozof ve astronom Hicri 597 de Tusda domu, 672de Badatda vefat etmitir. Eserinin giriinde
kitab Kuhistan hakimi Nasruddin Abdurrahim b. Ebu Mansurun istei zerine yazdn belirtmektedir.
Kitabn ismini de ithaf ettii ahsn ismini koymutur. Baknz Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts in
the British Museum, Vol. II, s. 441. Tusinin hayat ve eserleri hakknda baknz, EI (first edition), VIII, 980-2;
Nasr al-Din Tusi, The Nasirean Ethics, tr. G.M. Wickens, London, 1964.
25
Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Feth, s.10.
26
Konu hakknda baknz, H. nalck, R. Anhegger, Kanunname-i Sultani Ber Muceb-i rf-i Osman II. Mehmed
ve II. Bayezid Devirlerine Ait Yasakname ve Kanunnameler, Ankara 1956.
27
Mahmud Paann hayat hakknda tafsilatl bilgi iin baknz, M.S. Tekinda, Mahmud Paa, .A, 7, Istanbul
1957, 183-8; C.H. Imber, Mahmud Pasha, EI(new edition), VI, 69-72; T. Stavrides, The Sultan of Vezirs The
Life and Times of the Ottoman Grand Vezir Mahmud Pasha Angelovi (1453-1474), Leiden 2001.
28
siyaset teriminin Osmanl mparatorluunda manas hakknda baknz, M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih
Deyimleri ve Terimleri Szl, Vol. III, Istanbul 1993, s. 240-241; Ahmet Mumcu, Osmanl Devletinde
Siyaseten Katl, Ankara 1985. A. Yaar Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar Ve Mlhidler (15.-17.Yzyllar),
Istanbul 1998, s. 71-103.
102
tekil etmesidir.29 Baka yerlerde Tursun Beyin bir ksm olaylara zellikle dikkat
ektii grlmektedir. Mesela 1462 Eflak seferi srasnda Eflkllarn yenilgisi insan
ilerine yaplan ilahi mdahaleye misal tekil etmektedir.30
Ancak nde gelen unsur methiyedir. Tursun Beyin eserini kaleme alrken aklnda
olan ayrntl misallerin Timura ithaf edilen methiyeler olma ihtimali kuvvetlidir.
Bu sadece Nizamddin ami ve erafddin Yazdinin eserlerini31 taklit eden yazl
tarzndan deil, Tursun Beyin erafddin Yazdiye dorudan referansndan El-hak,
Medh-i Timurde Hazret-i erfeddin Yezdi ki mbalaa buyurmtur, ve 1463 Bosna
seferine dair yapt yorumlarda ortaya kmaktadr. Bu ksmda Tursun Bey, Sultan
II. Mehmetin Timurdan daha fazla gaza yaptn ileri srmektedir.32 II. Mehmetin
lehine yaplan bu karlatrma sonuta methiye tarznn bir eleman olmakla birlikte
Tursun Bey, Osmanllarn 1402 Ankara sava yenilgisi ile kabullenmek zorunda
olduklar g durumdan kurtulduklarna iaret etmek istemi olabilir.33 Yine nal-
ckn tespiti ile Tursun Beyin byk dedesi olup Ankaray Timura kar baarl
ekilde savunan Yakup Beyin burada dolayl bir ekilde anld sylenilebilir.
Tursun Beyin naklettii hadiseleri ekillendirdii methiye slubu baz hadi-
selerin olu ekline de dorudan etkide bulunmaktadr. Bu ekilde baarszlkla
sonulanan 1456 Belgrat kuatmas,34 1480 Rodos kuatmas35 zafer olarak sunul-
maktadr. ki hadisede de Tursun Bey baarszlklarn stn rtmeye alrken
Belgrat kuatmasndan sonra Hnyadi Yanoun lmn Sultann hedeflerinden
birinin gereklemesi eklinde dile getirir.36 Sultan II. Mehmetle Byk skenderin
karlatrld bir paragrafta okuyucunun dikkati Sultan II. Mehmetin Arnavutluu
ilk seferinde tamamen fethedememesi hadisesinden uzaklatrlmaya allr.37
Yenilgilerin sanki birer baar gibi zikredilmesinden belki daha nemli bir husus
Tursun Beyin methiye temalarn hadise sebeplerinin ifadesi olarak kullanmasdr.
Mesela 1473 Otlukbeli sava hikyesine balang olarak Tursun Bey, Allahn
Uzun Hasan Sultan II. Mehmete yarar bir rakip salama gayesiyle yarattn,
Onun yenilgisinin Sultan II. Mehmetin bykln ycelteceini sylemektedir.
Sultann Uzun Hasan zerine kaca seferi hakl gstermek iin Uzun Hasan iki
ien ve Mslmanlara zulm eden bir kimse olarak sunulup bu ekilde Osmanl
Sultan vastasyla Allahn gazabna maruz kald anlatlmaktadr.38
29
30
Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Feth, s.110-118.
31
Timur dnemi tarihilii hakknda baknz, J.E. Woods, The Rise of Timurid Historiography, Journal of
Near Eastern Studies, XLVI, (1987), s. 81-108; C. Rieu, Catalogue of the Persian Manuscripts in the British
Museum, Vol. I, London 1879; Edward G. Browne, A History of Persian Literature Under Tartar Dominion
(A.D. 1265-1502), Cambridge 1920.
32
Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Feth, s.123-125.
33
Timur 1402 Ankara Sava galibiyeti ile Osmanl Devletinin dalmasna sebep olmutur. Bu sebeple
Osmanl tarihileri tarafndan ar bir ekilde eletirilmitir. Erken dnem Osmanl kroniklerinin Timura
yaklamlar asndan baknz, F. Emecen, lk Osmanl Kroniklerinde Timur maj, lk Osmanllar ve Bat
Anadolu Beylikler Dnyas, Istanbul 2001, s. 161-173. Osmanl tarihilerinden Gelibolulu Mustafa Ali Timurun
hareketleri hakknda farkl bir yaklama sahip olup, Bayezidin Timura bir vasal olarak ba emesi gerektiini
belirtmektedir: Alinin Osmanl Timur ilikileri hakkndaki fikirleri iin baknz, C. H. Fleischer, Bureaucrat
and Intellectual in The Ottoman Empire The Historian Mustafa Ali (1541-1600), New Jersey 1986, s. 273-292.
34
35
36
n matlb- pdih katl-i rakib idi ve bi-hamdillah myesser old, pes vasl- habib--ki nev-ars- pr-nz-
memleket-i Lzdur--tahsilnn esbb ve tark mbaeret in.... Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Feth, s. 83. Janos
Hunyadinin hayat hakknda tafsilatl bilgi iin baknz, J.Held, Hunyadi: Legend and Reality, Boulder 1985.
37
38
103
Ancak Tursun Beyin eserindeki birok hadiseyi bu ekilde edebi ve ahlaki

adan vermesi onun hadiselerin politik, ekonomik veya diplomatik gemiine
dair hibir bilgi vermedii yolunda bir fikre sebebiyet vermemelidir. Tursun Bey,
aslnda edebi ve ahlaki sebepleri hadiselerin nne getirmektedir. Bu sebeple eser,
onun edebi tarz hakknda malumat sahibi olmayan tarihi tarafndan ilgin olma-
d gerekesi ile bir kenara itilebilir. Ancak bu ekildeki bir davran hata olabilir.
lk olarak baz hadiselerin politik gemii onun rivayetinde st kapal ekillerde
verilmektedir. Mesela Uzun Hasana kar giriilen Otlukbeli seferi metafizik ve
ahlaki sebeplerin sonucu olarak ortaya km gibi grnrken, hadiselerin verili
biiminden ortaya kan sonu bu savan sebebinin Karaman blgesi zerindeki
Osmanl-Akkoyunlu nfuz mcadelesi olduudur.39 Ayn ekilde 1470 ylnda
Eriboz Adasnda ve 1475de Kefede elde edilen esirlerin bolluu ve vlmesi bu
seferlerin sebeplerinden birinin ima yolu ile de olsa buradaki esir ticareti olduudur.
Bunlarn yan sra eserin gnmz okuyucusunu en fazla ilgilendirecek taraf Tursun
Beyin bazen edebi yaz slubunu bir tarafa brakarak kendi gr ve dncelerini
tafsilatl olarak yer verdii hadiselerdir. zellikle Mahmut Paaya olan hayranl
Tursun Beyi edebi tarznn dna kmaya sevk etmektedir.
Tursun Beyin askeri bir stratejist olarak Mahmut Paaya duyduu hayranlk
eserde aka hissedilmektedir. Mahmut Paann Srbistan ve Bosna seferlerinde
uygulad strateji eserde yer verilen tafsilatl ksmlardan olup olduka ilgi eki-
cidir. Hepsinden nemlisi askeri harektlarn tanm basmakalp olmaktan ziyade
gerekidir. Mahmut Paa, 1464 Bosna seferi ve II. Arnavutluk seferi hikyelerinde
Tursun Bey tarafndan Sultan Mehmete gre daha fazla n plana karlmak sure-
tiyle bir karlatrma yaplmaktadr. Hatta Eriboz seferinde vezirlikten azledilmi
olmasna ramen baarlarda esas pay Mahmut Paaya verilmitir. Eserin geneline
bakldnda Mahmut Paann bulunduu seferlerin dier seferlere nazaran daha
geni verildii grlmektedir. Tursun Beyin Mahmut Paay tasvirini metafizik
artlar iine yerletirdii de gzden kamamaktadr. Otlukbeli seferi hikyesinde
Hikayet bal altnda yer verilen bir paragrafta Tursun Bey Mahmut Paay
msteclib-i fevzi mbin olarak tanmlamaktadr. Eserin baka yerlerinde Mahmut
Paann hatalarnn bile sonuta zafere sebep olan ilahi mdahalenin bir sonucu
olduu bildirilmektedir. Misal olarak Kazkl Voyvodaya kar yaplan sefer srasnda
Mahmut Paann Osmanl Ordusuna uygun bir kamp yeri bulamamas zaferin sebebi
olarak gsterilmitir. Bu ekilde Tursun Bey Mahmut Paann bir veli derecesinde
olduunu ima etmektedir.40
Bunlarn yan sra Mahmut Paann szleri Sultan Mehmete tavsiye kayna
olarak kullanlmaktadr. Tursun Beyin sunuu ile Mahmut Paa Sultan Mehmeti
kfirlere kar gazaya tevik etmektedir. Tursun Bey, bu ekilde bir yandan Sultan
Mehmetin faslasz seferlerini hakl gsterirken ayn zamanda Sultan Mehmetin
bu seferlerini eletiren yenierilere kar bir savunma yapmaktadr. Vakf mallarna
el koyulmas meselesinde Tursun Bey yine Mahmut Paann szlerini kullanarak
idarede bulunan sultana geerli bir sebep olmadan mlke el koymamasn tavsiye
Akkoyunlu Devleti hakknda baknz J. Woods, The Aqquyunlu: Clan, Confederation, Empire, Minneapolis
39
& Chicago 1976.

Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Feth, s. 91-120, 129-168.
40
104
etmektedir ve tarik-i er ve kanun- rf zre zabt- emval ve cem-i hazayin pesen-

didedr, amma hakk ile.41
Tursun Beyin Mahmut Paaya olan hayranl aka belli iken Onun ida-
mndan st kapal bir ekilde bahsetmekte ve bu sebeple de Sultan eletirmekten
kanmaktadr. ve Paa dahi bunca kiyaset fetanet ile da-i hasede deva bulamayp,
ahr ol maddeden mertebe-i ehadete yititi amma insann hayat dmanndan
sonra bir gn dahi olsa oktur mefhumunu srd, andan mntehi oldu.42 Akla gelen
ihtimal udur ki Mahmut Paann ortadan kaldrlmas ile birlikte Tursun Beyde
gzden dm veya hayat tehlikeye girmi olabilir. Bu durumda bu hadiseden
fazlaca bahsetmesi, eer eserini balangta Sultan Mehmete sunmak iin yazmsa
tedbirsizlik olurdu. Tursun Beyin Mahmut Paaya olan yaklam ve zellikle onun
askeri yeteneklerine olan hayranl onu eserinde yer verdii edebi tarz unutmaya
ve kendi ahsi ilgi alanlarnn bu tarzn nne gemesine sebep olmaktadr. Bunun
bir misalini de sava ara gerelerine olan ilgisi tekil etmektedir. Bu bakmdan
1453 stanbul, 1456 Belgrat ve 1462 Midilli kuatmas srasnda bavurulan kuatma
metotlar, kullanlan sava malzemelerine verilen isimler Mahmut Paann seferle-
rinde uygulad askeri stratejilerle birletirildiinde eser, 15. Yzyl sonlar sava
tarihi asndan nemli bir kaynak haline gelmektedir.
Tabiatyla yukarda bahsedilen gereki taraflar Tarih-i Ebl-Fethin tamamna
mnhasr deildir. Grld kadaryla eserin btnne yakn ksmnda Tursun
Beyin gayesi yer verilen hadiseler araclyla resmi olarak II. Mehmet ve II. Baye-
zidi gayr resmi olarak da yannda hizmet ettii Mahmut Paay vmektir. Ancak
eserin btn gz nne alndnda methiye slubunda kararszlklar grlmektedir.
Eserin byk ksmnda II. Mehmet devaml olarak vlrken, eserin giri ve II.
Bayezide ayrlm kk ksmnda II. Mehmet eletirilmektedir. Bunun sebebinin
eserin ilk bata II. Mehmete sunulmak zere kaleme aln iken daha sonra onun
vefat zerine II. Bayezide sunulmas olduu dnlebilir.
Aka grlmektedir ki methiye slubu asndan Tursun Bey, II. Mehmeti
II. Bayezide gre daha uygun bir ahsiyet olarak grmtr. Hemen hemen hi
durmayan seferleri ve zaferleri ile II. Mehmet ideal yneticiye yakn bir misal tekil
etmektedir. Onun muzaffer olamad birka seferinde de Tursun Bey hadiseleri
zafer olarak gstermektedir. II. Bayezid ise babasnn apnda bir sava deildir
ve bu yn ile onu gerekli edebi sluba uydurmakta zorluk ektii grlmektedir.
Bu sebeple birok yerde II. Bayezidin eksiklikleri Tursun Bey tarafndan gide-
rilmeye allmaktadr. Mesela Onun Amasya valilii srasnda Uzun Hasann
Tokat yamalamasnda II. Bayezidin bir sorumluluu olmad imas yaplrken,
II. Bayezidin Otlukbeli savandaki rol Tursun Bey tarafndan methiye slubunun
btn aralarn devreye sokularak anlatlmaktadr.43
41
42
Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Feth, s. 100-101. Otlukbeli savandan sonra stanbula dnldnde Mahmud
Paa Vezir-i Azamlktan azledilmitir. Buna sebep olarak Mahmud Paann k esnasnda Uzun Hasan zerine
hareketini tehir ettirmesi, Otlukbeli savandan nce ebinkarahisarn alnmasn teklif ile kuvvetleri oyalamak
istemesi ve son olarak savatan sonra Uzun Hasan takip ettirmemi olmas gsterilmektedir. Mahmud Paa
azledildikten yaklak bir yl sonra 17 Austos 1474te idam edilmitir. Mahmud Paann idam edilmesi
sebepleri hakknda geni bilgi iin baknz Uzunarl, Osmanl Tarihi, II.Cilt, s.103-104; Uzunarl, Fatih
Sultan Mehmedin Vezir-i Azamlarndan Mahmud Paa ile ehzade Mustafann Aralar Neden Almt,
Belleten, XXVIII/112, 1964, s.719-728; Mahmud Paa hakknda tafsilatl bilgi iin baknz . Tekinda,
Mahmud Paa, A, VII; C. Imber, Mahmud Pasha, EI, VI; T. Stavrides, The Sultan of Vezirs The Life and
Times of the Ottoman Grand Vezir Mahmud Pasha Angelovic (1453-1474), Leiden 2001.
43
Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Feth, s. 153-154, 163-164, 168.
105
II. Bayezidin Kili ve Akkirman seferi rivayetinde Tursun Bey bu fetihlerin II.
Mehmetin kapasitesini aan hadiseler olduunu syleyerek II. Bayezidin rolne
iaret etmektedir. Yine Bayezidin Memluklular zerine ahsen gitmeyii Mem-
luklularn kul olmalarna, bu sebeple II. Bayezidin de onlarn zerine kullarn
gnderdii, sultann kullara kar savamasnn doru olmad gibi bir yaklamla
anlatlmaktadr. Sultann sefere kma hususundaki isteksizlii Allahn bunu byle
istedii eklinde izah edilmektedir. 44
Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Fethi umulmadk bir ekilde ve birdenbire yne-
timde bulunan Sultan ve Osmanl hanedann ven bir mesnevi devamnda da eer
sal msaade ederse tarihine devam etme isteinde olduunu bildiren szler ile
bitmektedir. Bu aklamalar Tursun Beyin tarih yazmaya istemeyerek son verdiini
gstermektedir. Bu izahlar nda Tursun Bey ya ok hasta olmas veyahut da
bilinmeyen bir hadisenin onu zorlamas sebebi ile eseri yazmaya devam edememitir.
Tursun Beyin eserine yazd giri ksm ile eserdeki son szleri karlatrldnda
onun daha uzun bir sonu ksm yazmay umduunu sylemek yanl olmayacaktr.
Bu ekilde byk ihtimalle Tursun Beyin de bulunduu Ali Paann Memluk seferi
srasnda baz eylerin ters gittiini sylemek mmkndr. Prof. Dr. Menagea gre
Tursun Bey son olarak 1488de Memluklulara kar giriilen ve Aaayrnda
Osmanl yenilgisi ile sonulanan seferde bulunmutur. Tursun Beyin tarihi bu
hadise ile birlikte aniden son bulmaktadr. Osmanl tarihisi Saadettin, 1488deki
savatan sonra bir ksm Osmanl ileri gelenlerinin korkaklk gsterdikleri gerekesi
ile stanbula gnderilerek bir mddet hapsedildiklerinden bahsetmektedir. Bunlarn
arasnda Kethda ve Anadolu Defterdar da bulunmaktadr. Tursun Bey II. Mehmet
devrinde bu vazifelerde bulunduunu bildirmektedir. Eer Tursun Bey, yukarda izah
edildii gibi savatan sonra tutuklanan vazifelilerden biri ise eserin umulmadk bir
ekilde bitii anlalabilir.45
Tursun Beyin tarihi hakknda bizim dmzda yaplan almalarda genel olarak
yazarn yazl kaynak kullanmadna dair tespitler yaplmtr. Bu tespitlerin yazarn
kendi mahede ittm ve beynen-nas tevatr ile sabittr ifadelerine daya-
nlarak oluturulmu gibi grnmektedir. Ancak Osmanl tarih yazclnda birok
defa tespit edildii gibi yazarlar kaynak kullandklarn sylemeyebilmektedirler.46
Tespitlerimize gre yazar eserin giri ksmnn oluturulmasnda deiik kaynaklar
kullanmtr. Bu ksmn oluturulmasnda Tursun Bey yazl ve szl kaynaklar
kendi tecrbeleri ile birletirerek kullanmtr. Tursun Beyin adn zikrettii ve
karlatrmalar sonucu kulland anlalan tek yazl kayna Nasrddin Tusinin
Ahlak- Nasri adl eseridir. Dier bir tanmlanabilir ve yazarn kulland dn-
len ancak ismini vermedii yazl kaynak Semerkantl Nizamddin Arudinin47
44
Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Feth, s. 200, 205-206, 209.
45
Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Feth, s. 207-215. Osmanl Memluk savalar hakknda baknz, Tansel, Sultan II.
Bayezidin Siyasi Hayat, s. 93-116; Hoca Sadettin Efendi, Tact-Tevrih, tercme. . Parmakszolu, III. Cilt,
stanbul 1979, s. 246-262. V.L.Menage, Halil nalck and Rhoads Murphey (tr.): The History of Mehmed the
Conqueror, by Tursun Beg, Reviews, s. 144.
46
Bu konuda rnek olmas asndan baknz, V. L. Menage, Neshris History of the Ottomans The Source and
Development of The Text, London 1964.
47
Nizami ismini alan ve Arudi olarak anlan Semerkantl Ahmad b. Umar b. Ali 6./12. Yzylda nl olmu
ve mrnn byk ksmn Horasan ve Semerkant blgesinde geirmitir. Bir air ve saray mensubu olmakla
birlikte frsat doduunda astroloji ve tp alannda da faaliyet gstermitir. Nesir yazl nazma gre daha
mkemmel olan Arudinin Farsa yazm tarihindeki esas n ahar Makala adl eserinden gelmektedir.
106
551/1156 ylnda yazd ahar Makala adl eseridir. Bunun dnda yazar Timurun
tarihisi erafeddin Yezdinin eserinden Medh-i Timur olarak bahsederek grd
imasnda bulunmaktadr. Ancak bu eserin metin ksmnn oluturulmasnda yazl
kaynak olarak kullanldna dair bir bulguya rastlanlmamtr. Eserin giri ksmnda
yazarn kulland en nemli szl kaynak Mahmud Paadr. Buna ek olarak yazar
baka szl kaynaklar da kulland yolunda imalarda bulunmakla birlikte kimlik-
leri hakknda bilgi vermemektedir.48 Tespiti olduka g olmasna ramen metin
ksmnn oluturulmasnda kullanlan yazl kaynaklardan biri Neridir. Nerinin
kullanlmasna en gzel misali 1473 Otlukbeli Sava hikyesi tekil etmektedir. Bu
tespitimiz Tursun Beyin eserini yazarken herhangi bir yazl kaynak kullanmad
yolundaki grn aksini ispat etmektedir.49
Tursun Bey tarihinin methiye slubunda grlen kararszlk ve zaman zaman
slubun deimesi onu edebi adan baarya ulamam bir eser olarak deerlendir-
meyi gletirmektedir. Bu ekilde bir yarg eserin sonraki aratrmaclar tarafndan
ihmaline de sebep olabilir. Bu eser yazldktan sonra yalnzca Kemalpaazadenin
ondan faydaland grlmektedir.50 Ancak eserin slup olarak Trkede kaleme
alnm ilk eser olmas slupta baz eksikliklerin olmasn kanlmaz hale getirmek-
tedir. Tursun Bey ne zaman edebi slubundan uzaklasa o zaman iinde bulunduu
devir hakknda bize daha fazla bilgi vermektedir. Tursun Beyin ina tarzn yanstan
paragraflar ve methiye tarznn dzeni gnmz aratrclar asndan en azndan
ilgintir.
Eserin giri ksmnda siyasetname literatr51 zelliklerine ek olarak bir de
kitabn yazl sebebinden bahsedilmekte ve Tursun Bey eseri II. Bayezidden gr-
d ihsanlar karlnda yazdn sylemektedir. ve an dahi, bil-fiil ihsann
grdmz padiahumuz sultan- selatin-i zaman Sultan Bayezid bin Mehemmed
Han Hazretinin clus- saltanatnun tarihi dastanna ve baz hasayil-i hamidesi-
nn ve fezayil-i zatisinn beyanna tavtiye klam. Ve bun mnin-i hakiki krine
vesile edinem ki52 Tursun Beyin II. Bayezidden grd ihsanlarn ne olduu
hususunda pek aklk olmamakla birlikte eserin giriinde naklettii bir nazm
da ldrlmesi icap eden bir fiiline karlk Sultan Bayezidin kendisini affettiini
anlatmaktadr. Nazm u ekildedir.

Baknz, E. G. Browne, Revised Translation of the Chahar Maqala (Four Discourses) of Nizami-i Arudi of
Samarqand, London 1921, p. X-XII.
48
49
Tursun Bey, Tarih-i Ebl-Feth, s. 9, s. XXVII.
50
Kemalpaazadenin Tursun Beyi kaynak olarak kullanmas hakknda baknz, . Turan, bn Kemal Tevarih-i
Al-i Osman VII. Defter, Ankara 1991, s. XXXVI-XLII
51
Osmanl yazarlar zerindeki etkileri dnldnde en nemli siyasetnameler Seluklular zamannda
yazlm olan siyasetnamelerdir. Bunlar: Keykavus bin skender tarafndan 375/1082 ylnda yazlm
Kabusnme; Nizaml-mlkn Siyasetnmesi (408-485/1018-1092); ve Ebu Hamid Muhammad Gazalinin
Nasihatl-mlkdr (450-505/1058-1111). Baknz, Ghazalis Book of Counsel for Kings (Nasihat al-muluk),
ed. H.D. Isaacs, London 1964, s. IX
52
107
Nazm
Bu daviye benm halm delil-i vazh olmtur
Ki katl icab ider hevfeme afv layih olmutur
Bu afva hem-inan itti hususa fazl u ihsann
Bu vasf her dima ire misk-i fayih olmtur.53
Bu konu ile ilgili olmas asndan Tursun Beyin eserinde normal olmayacak
ekilde gze arpan bir hususiyet vardr. Bu da Fatihin vefatndan sonra sultan
olmak iin II. Bayezide kar harekete geen Cem Sultan hakknda yok denecek
kadar az bilginin bulunmasdr. Tursun Beyin eserinde yalnzca bir yerde Fatihin
Otlukbeli Seferi iin hareket ettiinde Rum-ili muhafazas iin asgar ehzadesi
Sultan Cemi Edrinede koyup54 cmlesi ile Cem Sultann ad zikredilmektedir.
Fatihin vefatn takiben verdii bilgilerde Tursun Bey Cem Sultann adn hi zik-
retmemektedir. Dnem hakknda bilgi veren dier Osmanl tarihlerinde Cem Sultana
dair bilgiler vardr ve Cem Sultan hadisesinin II. Bayezid dneminde Osmanl
Devletini uratran en byk meselelerden biri olduu aikrdr. Tursun Beyin
eserinden iktibaslarda bulunan Osmanl tarihisi Kemalpaazadenin VIII. Defte-
rinde bu mesele ile ilgili olduunu dndmz mhim bir bilgi bulunmaktadr.
Buna gre Tursun Bey, Sultan II. Mehmetin vefatn mteakip meydana gelen II.
Bayezid-Cem Sultan mcadelesinde, adna eser kaleme ald II. Bayezidin deil,
Cem Sultann tarafnda Defterdar olarak yer alm, iki karde arasnda 20 Haziran
1481de Bursa Yeniehir ovasnda meydana gelen savata Cem yenilip kaarken
Tursun Bey, Cemin birok adam gibi esir dmtr Defterdar Tursun Begn
savada eli db destgir old55 Bu hadise sonunda Cemin yannda bulunan
birok kimse hayatn kaybederken anlaldna gre Tursun Beyin hayat byk
ihtimalle devlet kademelerinde yapt vazifeler ve ailesinin uzun zaman Osmanl
siyasi hayatnda sahip olduu nemli mevkilere binaen balanm ve bu hadisenin
etkisi Tursun Beyin eserinde II. Bayezide verdii arlkla kendini gstermitir.
Tursun Beyin eserini hi umulmadk ekilde aniden bitirmesi meselesini V. L.
Menage yorumlam ve bir teklifte bulunmutur. Menagea bu umulmadk bitiin
1488de Osmanl ordusunun Aaayrnda Memlukluklar tarafndan yenilgiye
uratlmas hadisesi ile ilgisi vardr. zahata gre, Tursun Bey eserinin giriinde II.
Bayezidin ahlaki niteliklerini verken ldrlmesini gerektiren bir gnahndan
bahsetmektedir. Menage bu gnahn Aaayrndaki yenilgi ile ilgisi olduunu
dnmektedir. Osmanl tarihisi Hoca Saadetinin Aaayr yenilgisinden sonra
bir ksm devlet grevlilerinin defterdar dhil olmak zere tutukland bilgisini56
paylaan Menage, Tursun Beyin bu esnada defterdar olmas halinde eserin ani bitii
aklanabilir demektedir. Menage buna destek olarak Tursun Beyin II. Bayezide
sunduu nshada dier bir ksm nshalarda bulunan II. Bayezidin sava istememe
veya gnlszlne dair satrlarn atlanmasn gstermektedir. Kanaatimize gre
53
54
55
bn Kemal, Tevarih-i Al-i Osman VIII. Defter (Transkripsiyon), Hazrlayan A. Uur, Ankara 1997, s. 20.
56
Hoca Saadettin Efendi, Tact-Tevarih, Cilt 3, Yalnlatran . Parmakszolu, stanbul 1978, s. 261.
108
Tursun Beyin ldrlmesini gerektiren gnah Onun Cem Sultann yannda II.
Bayezide kar savaarak esir dmesidir. Esir dtnde Defterdar olan Tursun
Bey, bu greve devam etmi ise Menagein ne srd hadise sebebi ile eser aniden
son bulmutur. Tarih-i Ebl-Fethin olumasnda Tursun Beyin hayatndaki iniler
ve klarn byk tesiri olduu grlmektedir. yle grnyor ki Mahmud Paann
idam, Fatihin vefat ve Cem Sultann baarl olamamas Tursun Beyi istemedii
konumlarda yer almaya sevk etmitir. nsan hayat ierisinde mmkn olabilecek bu
savrulmalara Tursun Bey ve eserinin rnek tekil ettiini dnmekteyiz.
Yukarda verilen bilgilerden anlalaca zere Tursun Beyin Tarih-i Ebl
Fethi geen yz yl ierisinde deiik akademisyenler tarafndan allmtr.
Tm eletirilere ramen ortaya kan en nemli husus bu almalarn her birinin
bu eserin daha iyi anlalmasna katkda bulunduudur. Ayn eser zerine yaplan
bu almalar ilk dnem Osmanl kronikleri zerindeki almalarn devam etmesi
gerekliliini de ortaya koymaktadr. Bu aamada bu kronikleri deiik yaynlar
aracl ile defalarca dikkatimize sunan Prof. Dr. Halil nalckn katklarnn bir
defa da hatrlatlmas gerektii kanaatini tamaktayz.
109
SADECE DEFTER- SANCAK-I ARVAND YAYINLAMI

OLSAYDI BLE. . .
Amy SINGER*
Halil nalck, 1984 ylnda Princeton niversitesi Yakn Dou almalar Bl-
mne Osmanl belgelerinin paleografik ve diplomatik zellikleri hakknda youn
bir seminer vermeye geldiinde hayatmda kalc bir iz haline geldi. Yaklak 8-10
yksek lisans rencisi, byk bir toplant masasnn etrafna toplanm, hocann
Chicagodan geliini gergin bir ekilde bekliyorduk. Halil Bey odaya rzgr gibi
girdi, bir dokmann fotokopilerinin datlmasnn ardndan elimizdeki belgenin
paleografisi, tercmesi ve aklamas hakknda bizi aydnlatmaya balad. Belge
bana gre tam anlamyla anlalmazd, fakat aslnda karalanm iaretlerle ve bel-
geyi teslim alan ktip ve memurlarn imzalaryla bezeli olan Padiaha yazlm bir
dileke ya da bir belgeydi. Belge yorumlar, akl yrtmeler, neriler iin sradan
sraya gezdi; ardndan hoca son zetini yapt. Bir ka yl sonra Osmanl arivle-
rinde almak amacyla oturma izni almak iin stanbul Emniyet Mdrlne
bavurmaya gittiimde ellerimdeki formlarla odadan odaya gezip belgeme imzalar
attrp, belgemi mhrletip en sonunda creti de deyerek onaylanmas iin teslim
ettiimde, ite o tandk gelen aha ann yaadm.
lk toplant, o zamanlar Arapa derslerimin ikinci ylnda, Trke derslerimin ise
birinci ylnda olduumdan olduka zorluydu. Fakat bir profesr ve birka yksek
lisans rencisi, seminere katlp nalck ile alarak Osmanl tarihinin bu zorlu
belgeleri zerine bilirkii eitimi almamn hayatmda bir defa gelecek bir frsat
olduu konusunda srar etti. Hocann belgeleri dnyann en kolay ve en anlalr
belgeleriymi gibi okuduunu grdmde (ki onun iin ylelerdi) kendilerine
minnettar oldum. Bu tecrbe Osmanl Trk belgelerinin okunabilir ve okunmaya
deer olduklar konusunda beni kolayca ikna etti.
1980li yllarn ortalarnda belgeye dayanan Osmanl tarihi aratrmalar altn
an yayordu. Osmanl tarihi almalar, istisnalar bir kenara brakrsak dnya
apnda ykselie gemiti. Bu doyurucu aa; ilham vererek, yneterek, dil dkerek,
yazlar ile srekli katkda bulunarak, giriimleriyle, yetitirdii rencilerle Halil
nalck nclk ediyordu. Ankara niversitesinden emekli ve Chicago niversitesi
Tarih Departman retim yesi olarak ikinci niversite kariyerini yapyordu. Onunla
paleografi seminerinde tanmadan nce Osmanl mparatorluu Klasik a (1300-
1600) eserini ve dier eserlerini oktan okumu durumdaydm.1
* Prof. Dr., Tel Aviv University. / eviren: Eralp TRK
1
Halil Inalck, The Ottoman Empire: The Classical Age 13001600, trans. Norman Itzkowitz and Colin Imber
(London: Weidenfeld & Nicholson, 1973). References included in the notes are meant only as examples and not
as exhaustive listings. The bibliography of Inalcks work is available in various places, though almost always
incomplete. See, for example: Halil Inalck, Tarihilerin Kutbu (Istanbul: Bankas Kltr Yaynlar, 2005)
and the bibliographical listings at www.halilInalck.com (last accessed 09.10.2015).
110
nalck yirminci yzyln balarnda doan bilim adamlar nesline mensup

olup, modern Osmanl mparatorluu almalarna zemin hazrlamtr ama doal
olarak Osmanl tarihi hakknda yazlarn okuduumuz tek bilim adam deildi.
Ancak O, dnemin bilim adamlar arasnda Osmanl tarihinin bir alma alan
olarak nemi ve deerini ortaya koyup tantma anlamnda en retken, en kat ve en
baarl oland. Ayrca O, yirminci yzyln (ki yirmi birinci yzylda da srmtr)
eitim sisteminde gndemi belirledi. Onun eserleri yer, zaman ve kii anlamnda
geni kapsaml olmakla beraber, bu imparatorluun ne olduu, ne yapt ve ne
anlama geldii konusunda i gr kazandrmak ve sonuca varmak konularnda tek
ses olarak birlemitir. yle grnyor ki deien histografik modann farknda
olmasna ramen O, Osmanl tarihinin halen politik hikyelerden ve sosyoekonomik
dzlemden arndrlmas gereken ok fazla alannn olduuna iaret edercesine,
belgeye dayanan aratrmalara odaklanmtr.
u noktada Halil Beyin, almalarnn aklna uzun kariyerinin perspektifinden
bakmay bir kenara brakrsak, katklarnn byklne nasl tercman olabiliriz?
Ben kendi denememi Yahudi geleneklerinden bir format dn alarak ekillendirmek
istiyorum. Bu makale iin bir bakma artc bir ilham kayna olduunu biliyorum
fakat duruma ok uygun grnyor.
Hamursuz Bayram, her yl kutlanan ve bayram sofrasnda yemekler servis
edilmeden nce Yahudilerin Msrdan gnn hikyesinin yeniden canlandrld
bir kutlamadr. Bu gelenein bir paras olarak g ve Kzldenizin geilii anla-
tldktan sonra, Tanrnn kutsaycl ve hediyelerinin byklnn anlatlmas
iin verilen bir mola vardr. Saylan her maddeden sonra, sofradaki herkes dayenu
bunlar fazlasyla yeterli bu kadaryla da mutlu olurduk derler. imdi, izninizle
dayenu fikrini Halil nalckn baarlarn ifade etmek iin dn almak istiyo-
rum. Sylemeye gerek yok, ne rencileri ve okuyucular olan bizleri Hamursuz
Bayramndaki Yahudilerle karlatryorum, ne de onun Tanrsal ya da doast
zellikleri olduunu sylyorum. Daha ziyade onlarca yl boyunca, biz okuyan ve
renen topluluklarn en nde gelen lim ve hocalarndan biri olduunu anlatmaya
alyorum. Bu yalnzca edebi bir grenein bir ortamdan baka bir ortama tahsis
edilmesidir.
nalck, Osmanl arivlerinde, mr boyu ve youn bir ekilde yalnzca
mparatorluun sosyal ve ekonomik tarihini aratrmaya odaklanm olsayd, dayenu,
fazlasyla yeterliydi ve bu kadaryla da mutlu olurduk. Oysa 1942deki doktora
tezinden balayarak, Tanzimat ve Bulgar Meselesi (1943) olarak yaynlanmtr,
sadece vergilendirme, toprak kullanm, iftiler ve ky yaam, retim ve ticaret
alanlarndaki detayl almalarna da sahibiz. Aratrmalarnn yn ve tarih
alanndaki etkileri 1000-sayfa byklnde Osmanl mparatorluunun Ekonomik
ve Sosyal Tarihi olarak yansm, 1994 ylnda Donalt Quataert ortak yazarlnda
ve Suraiya Faroqhi, Bruce MacGowan ile evket Pamukun da katklaryla yeniden
dzenleme yaplarak ve yaynlanmtr. Yirminci yzyln sonlarna doru, aratrma
tek bir bilim adamnn sentezleyemeyecei kadar muazzam bir bykle ulamt.
Ancak bu esnada, daha nce bahsettiim gen bilim adamlar da kendi salam
aratrmalarn Halil beyin oktan doldurmaya balad o raflara dizmeye baladlar.
111
Kitap yaynlandktan yirmi bir yl sonra dahi, ariv taramalar ve Osmanl ekonomi
ve toplumu almalar, nalckn akademik torunlarnn ve torunlarnn ocuklarnn
ilgisini ekmeye devam etti.2
Neyse ki nalck, bilim adamlnn sadece birinin aratrmasnn sonularn
yaynlamaktan ibaret olduuna inanmyordu. nalck, tarih almasnda daha eski
ve daha filolojik bir yaklam anmsatan bir gelenekle ki bu Avrupa tarihindense
Orta Dou ve slam tarihinde daha eski bir gemie dayanyordu, kaynak belgeleri
yaynlama, dzenleme ve aklama esnasnda ounlukla sz konusu olan belgelerin
tam veya ksmi tpk basmlarn kulland. Kariyerindeki bu pratiine yakn zamanda
1455 Osmanl stanbul Tahriri ve 1455 Tarihli Paa Livas cmal Defteri eseriyle
devam etti.3 Bu yaynlarn deeri; nemli kaynaklar hem aratrma amal hem
de bamsz almalar yrtmek iin gerekli becerileri edinmek amacyla kolay
ulalabilir hale getirmesidir.
-Eer nalck sosyal ve ekonomik tarihe odaklanp Osmanl hukuku ve yazl
mirasndan tahrik olmasayd-mparatorluk kanunlar klliyat ve kad sicillerinin
ciltleri-dayenu, bu kadaryla da mutlu olurduk. Ama o, muazzam bir hazine olan
Bursa kad sicillerinin yaynlanmasna yardmc olarak Osmanl kadlarnn tuttuu
bu kaytlar zerinden toplumu, ekonomiyi, gnlk yaamn dzenini aydnlatt ve
Osmanl tarihinin saysz bo sayfasnn renklendirmi oldu. Birok bilim adam yir-
minci yzyl sonlarndaki Osmanl tarihi aratrmalarndaki belge ve ariv taramas
ile karakterize saplantya dikkat ekti. Bu ne haksz bir gzlem, ne de geersiz bir
eletiri, nk bu yaklam acaba Osmanl tarihi, devleti olduundan daha gl
gstermeye mi alyor? algsn retti. Bununla birlikte apak ortadadr ki iki
belgenin betimlenmesi, akademisyenler iin deeri, Osmanl mparatorluundaki
gc yeterlii eit kalitede ve benzer ierikte deildir. Halil Bey ve dierlerinin bize
gsterdii gibi tapu tahrir defterleri, mhimme defterleri, kanunnameler ve kad
sicilleri arasnda dalar kadar fark vardr ki burada sadece bir ksmn sayabildik.
Resmi dokmanlara gelirsek, sosyoekonomik ve tarihsel aratrmada zne hususunda
bir rtme vardr, fakat kadnn ilerinin sicillerde kayt altna alnmas, mparator-
luk hakknda normalde grnmez olmas beklenen ok geni meseleler ve fikirleri
ortaya karmtr. Ayrca sicil kaytlar sklkla kanunlar, fermanlar ve vakfiyelerde
belirlenmi kaide tekil eden beklentilerden tamamen farkl perspektiflerde bilgiler
salamtr. Prof. Robert Anhegger ile 1956da yaynlanan Kanunname-i Sultani
ber Muceb-i rf-i Osmani, Osmanllarda Raiyyet Rsumu Belleten 23 (1959)
ve Adaletnameler (1965) ile balayarak, Bursa sicillerine youn ilgisi ile sren ve
son olarak stanbul sicilleri projesi ile Halil bey, yarm yzyl Osmanl hukuku st
bal altndaki birok dokuman aratrma, aklama ve gelitirmeye harcamtr4.
2
Halil Inalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1943); Halil Inalck and
Donald Quataert, eds., An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 13001914 (Cambridge U.K.:
Cambridge University Press, 1994).
3
Halil Inalck, The Survey of Istanbul 1455 (Istanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2010) and Halil Inalck,
Evgeni Radushev, and Uur Altu, 1445 Tarihli Paa Livs cml Defteri (Ankara: Trk Tarih Kurumu, 2013).
Earlier publications of this type included H. Inalck, Hicri 835 Tarihli Sret-i Defter-i Sancak-i Arnavid (Ankara,
1954) and R. Anhegger and H. Inalck, eds., Knnnme-i Sultn Ber Mceb-i rf-i Osmn (Ankara, 1956).
4
For example: H. Inalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar (Ankara, 1954); Anhegger and Inalck,
Knnnme-i Sultn Ber Mceb-i rf-i Osmn; H. Inalck, Osmanllarda Raiyyet Rsmu, Belleten23
(1959):575610 and Halil Inalck, Bursa and the Commerce of the Levant, JESHO3 (1960):13147.
112
Halil Bey yalnzca, zengin bir i gr gsteren nemli ve r aan eitim anla-
yyla kanunlar ve mahkeme faaliyetleri kaytlar zerinden sosyal ve ekonomik
tarihi retseydi, dayenu, bu kadaryla da mutlu olurduk. Ama o zellikle Bursa ve
stanbula odaklanarak; kentsel tarihe de, endstrinin ve kentsel yaamn doas,
sosyal ve ekonomik temalarn ifadesi olan ticarete de el att. Ayrca Osmanl tari-
hine, 1970 ve 1980lerdeki Orta Dou ve slm bilim adamlarnn zihnini megul
eden en byk tartmalardan biri olan slm ehri kavramn getirdi. O andan
itibaren Osmanl tarih bilimi, Avrupaya gre ve Orta Douya gre slam ehri
tartmasna girmek iin yeterli ynla yayna ve zgvene sahip oldu. Kabaca bir
yanda dzenle sralanm, planl ve bilinli tasarlanm Batnn ehir birimleri, dier
yanda Dounun karmakark, geliigzel, kontrolsz alanlar. Bu tartma dorudan
1970li yllarn sonlarnda ortaya kan Oryantalizm tartmalarn besledi5.
nalck slm ehri tartmalarndaki uyumazlklara direkt olarak deil fakat
dolayl olarak dikkat ekmekle taktik bir seim yapt. Onun yaynlarnda, Osmanl
mparatorluunda ehir dzeninin tespiti; vergi kanunlar ve vergi toplama, kaddan
nceki dava muameleleri, ehir yaplanmas iin cami merkezlerinin yaplmas,
zanaatlara ve zanaatkrlara zel loncalarn kurulmas anlatlarak yaplmtr. Bu
projelerin hibiri tm Osmanl lkesini ve ehirlerini kapsamaya yetmez, fakat onun
ehir toplumu ve ekonomisi almalar ile Mslman ehir kargaas nyarglar
son bulmutur. ronik bir ekilde stanbul: Bir slam ehri balkl bir yaz yazarak,
tamamen farkl bir slm ehri nermitir. Eer byle olsayd Osmanl slam
ehrinin znde Gayrimslim Trkler tarafndan ekillendirildii bilgisi ile onun
argmann ezamanl olarak saf d brakmak mmkn olurdu6.
Eer nalck sadece Osmanl ehirleri hakknda zengin gzlemsel fikirlerini
yazsayd ve teorik tartmalarla kavgaya girmek iin tek bir strateji sunsayd, bu
kadaryla da mutlu olurduk. Dayenu. Fakat o bununla yetinmeyip Osmanl politik
tarihine iaret ederek Osmanl enstitlerinin kuruluu ve slahatn cizye, Galata,
gulam, harir, matbakh, metroloji, ve 1. Murat gibi farkl balklar; ya Osmanl
tarihinin ilk yzylnn kaynak ve kronolojisini zmlemeye odaklanarak ya da
ansiklopedilerdeki ve dier kaynaklardaki birka balkla kullanl bir biimde
zetlemitir7.
Eer nalck sadece Osmanl ehirleri hakknda, Anadolu ve Rumelinin kilit
vilayetleri hakknda yazm olsayd, dayenu, bu kadaryla da mutlu olurduk. Ama o
Krml soy gemiinden ald ilham almalarna yn vermekte kulland, mpa-
ratorluun kuzey blgesi zerinde srarc olarak almalarnn odan Karadenize
de evirdi8.
5
This discussion had already begun among French scholars by the mid-twentieth century, but it gathered momentum
in the 1970s. See, for example: G. Marais, La Conception Des Villes dans lIslam, Revue dAlger2 (1945):517
33; Ira M. Lapidus, Muslim Cities in the Later Middle Ages (Cambridge MA: Harvard University Press, 1967); Ira M.
Lapidus, ed., Middle Eastern Cities (Berkeley: University of California Press, 1969); and Janet L. Abu-Lughod, The
Islamic City: Historic Myth, Islamic Essence, and Contemporary Relevance, IJMES19 (1987):15576.
6
Halil Inalck, Istanbul: An Islamic City, Journal of Islamic Studies1 (1990):123.
7
See, for example: Halil Inalck and Mevld Ouz, eds., Gazavt-i Sultn Murd b. Mehemmed Hn: zladi ve
Varna Savalar (14431444) zerinde Anonim Gazavtnme (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basimevi, 1989).
The articles listed are available at www.halilInalck.com. They were published primarily in the Encyclopaedia
of Islam, 2nd edition, as well as in the Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi.
8
See, for example: Halil Inalck, The Khan and Tribal Aristocracy: The Crimean Khanate Under Sahib Giray
Harvard University Press, 1996).
113
Eer nalck sadece Trkiyede Osmanl tarihi aratrmalarn ve eitmenliini

srdrseydi, dayenu, bu kadaryla da mutlu olurduk. Dnya apnda akademisyenler
ve renciler almalarna Trke ve dier dillerde ulama imkn bulurdu. Fakat o
Ankara niversitesindeki 30 yllk akademisyenliinden emekli olduktan sonra ken-
dini aratrmaya ve turist olarak yurtd gezilerine adayarak almalarn srdrd,
misafir retim yesi olarak (onlarca yldr yapmakta olduu gibi) alt, Chicago
niversitesine tanarak nerdeyse 15 yl (1972-1986) dnyann dier yarsndaki
gen kuaa ilham verdi. ounlukla bunlar Kuzey Amerikal retmen ve yazarlar
olarak, Osmanl tarihini, tarihilere; anadili ngilizce olan, Trkiye dnda olan
veya eski Osmanl topraklarnda yaayan rencilere daha grnr ve daha samimi
klarak byk lde katkda bulundular9.
Eer nalck sadece Osmanl tarihi almalarnn; birok niversitesinde yeni
gelien tarih programlar olan, rencilerini ve onlarn almalarn zmseyen
kocaman baka bir ktada kurulmasna yardmc olsayd, dayenu, bu kadaryla da
mutlu olurduk. Ancak O, Osmanl tarihini gelitirmek iin yeni enstitler kurul-
masna da destek oldu. Uluslararas Sosyal ve Ekonomik Trkiye Tarihi Birliini
1977de kurmas da bunlardan biridir. Birlik erevesinde 2008e dek, 11farkl
ehirde uluslararas konferanslar dzenleyerek gelimeler paylald. Ardndan
Uluslararas Sosyal ve Ekonomik Osmanl Tarihi Birliinin kurdu. Osmanl mpa-
ratorluu zerine yaynlar yapmak iin yeni mecralar kurma konusunda emek
verdi. Bunlardan ilki 1969da yayna kan ve yllk olarak yaynlanan Osmanl
Arivi dergisiydi, ikincisi ise Prof. Suraiya Faroqhi ile birlikte 1994 ylndan bu
yana editrln stlendii Osmanl mparatorluu ve Miras adl kitap serisidir.
Serinin bu yl altmnc cildi yaynland.
1992 ylnda Chicago niversitesinden emekli olmasn takiben, nalck Bilkent
niversitesinden gelen Tarih Blm kurulmas ile ilgili daveti kabul ederek, zellik-
le lisansst almalara ve en nemli uzmanlk alan olan Osmanl tarihine odaklan-
maya devam etti. Bu daha sonralar Trkiyedeki tarih almalarn uluslararas hale
getiren byk bir ynelimin parasyd. Trk lisansst rencileri yurtdna master
ve doktora sonras almalar iin bursu gnderildi, ardndan Trkiyede pozisyonlara
yerleip fakltelerine retim grevlisi olarak yabanc uyruklular aldlar. Bilkentte
Halil nalck Osmanl Aratrma Merkezi 2003 ylnda, toplanan kaynaklara ve bilimsel
litaratre bir merkez olmas iin kuruldu. Kendi yaynlar ile birlikte burada bulunan
eski dokmanlarn kopyalar ve el yazlar, yeni kuaklara Osmanl tarihi zerine
almaya devam ettikleri srece bir laboratuvar vazifesi grecek.
Son olarak, Halil nalck tm bunlar yapmasna ramen birka nesilden akade-
misyene Osmanl mparatorluu ve dnya tarihindeki yerini kefetmek ve aklamak
iin ilham vermeye vakit ayrmasayd bile, dayenu., bu kadaryla da mutlu olurduk.
Fakat o bunu da yapt, onun miras sadece yazd sayfalarda, gn na kard
arivlerde ya da kurulmasna destek olduu projelerde deil, ayn zamanda ren-
cileri ve onlarn rencilerindedir.
9
Among these students were Karen Barkey, Palmira Brummett, Daniel Goffman, Douglas Howard, Victor
Ostapchuk, Yvonne Seng, Mark Stein, Ernest Tucker, Madeline Zilfi.
114
Halil nalck olmasayd, bizim bugnk Osmanl almalar alanmz hayal

etmek neredeyse imknsz olurdu. Kariyerinin yukarda anlatlan her bir paras
bal bana bir kutlama sebebidir. Dayenu. Bu kadar da alanndaki hreti elde
etmesi ve bizim hayranlk, takdirimizi kazanmas iin yeterli sebep olurdu. Tabii
ki hangisinin en nemli olduunu tartabiliriz, ama vaktimizi Halil bey gibi ara-
trmalarmz ilerletmek; dokuman, kayt ya da izimlerin tartmas ve yorumlan-
mas; bir blmn, enstitnn, aratrma ekibinin yneticiliini srdrmek; dergi
editrl yapmak ya da yakn zamanda ilgimizi eken herhangi bir ile geirmek
isteyeceimizden pheliyim.
Halil Bey bize sadece kefetmek ve anlamak amacyla srarl bir merakla gdlen-
mi, enerjik ve adanm bir akademisyen modeli olmu olsayd; bilgeliini bizimle
paylasayd, bu kadaryla da mutlu olurduk. Dayenu. Kendisi bu Eyllde 99 yana
basarken, kendimi 9 + 9 = 18 bu da branice alfabesinde (chet ve yod) yani hayat
kelimesine karlk gelir (chai) demekten alkoyamyorum. Yani hocam belki de tm
bunlardan sonra almaya devam!
115
IF HALIL INALCIK HAD MERELY PUBLISHED

THE DEFTER-I SANCAK-I ARVANID. . .
Amy SINGER*
Halil Inalck became a permanent fixture in my life around 1984, when he

arrived for a visit at the Department of Near Eastern Studies in Princeton to teach
an intensive seminar on the paleography and diplomatics of Ottoman petitions. We
were probably 8-10 graduate students gathered around a large conference table,
nervously anticipating the arrival of the hoca from Chicago. Halil bey swept into
room, someone distributed xeroxes of a document, and he began to lead us through
the paleography, translation and explanation of the text we held. To me, the page
was mostly illegible, but in fact, it was a petition or report to the sultan, surrounded
by the scrawled notations and signatures of the clerks and officials who received
and catalogued it, passed it from desk to desk for comments and recommendations,
and summarized the final reply. A few years later, when I first went to the Emniyet
Mdrl in Istanbul to apply for a Turkish residence permit in order to work in
the Ottoman archives, I had an aha! moment of recognition as I walked with my
forms from office to office, collecting signatures and stamps before finally paying
the fee and submitting the application for approval.)
Since I was, at that point, in my second year of Arabic and first year of Turkish
studies, this first meeting was overwhelming. But a professor and some fellow
graduate students had insisted that attending the seminar might be a once-in-a-
lifetime opportunity to work with Inalck and to have expert instruction on reading
these challenging records of the Ottoman past. And indeed, he read through the
document as though it was the easiest and most obvious text around (which it was,
for him) and I was grateful to have been there following along. This experience
convinced me at an early stage that it was actually possible to read Ottoman Turkish
documents and also worth the effort.
Document-based Ottoman historical research was in its heyday in the mid-1980s,
and the study of Ottoman history was entering a worldwide boom, that is, relatively
speaking. Leading this flourishing era, inspiring it, coaching it and coaxing it along,
ceaselessly contributing to it with his own writings, his initiatives, and the students
he was training, was Halil Inalck. He was already on his second university career,
retired from Ankara University and a member of the History Department at the
University of Chicago. By the time I met him in that paleography seminar, Im sure
I had read The Ottoman Empire, the Classical Age at least once as well as many
other articles.1
* Prof. Dr., Tel Aviv University.
1
Halil Inalck, The Ottoman Empire: The Classical Age 13001600, trans. Norman Itzkowitz and Colin Imber
(London: Weidenfeld & Nicholson, 1973). References included in the notes are meant only as examples and not
as exhaustive listings. The bibliography of Inalcks work is available in various places, though almost always
116
Nor was Inalck the only scholar of Ottoman history whose works we were
reading, since he belongs to the generation of scholars, born in the early twentieth
century, who laid the foundations for the modern study of the Ottoman Empire.
Of all of them, he has been the most prolific, the most adamant and successful in
his mission to demonstrate and publicize how important and rewarding Ottoman
history is as a field of study. He also set an agenda for scholarship in the twentieth
century (which has lasted well into the twenty-first.) His works range widely in space
and chronology and subject, but they are united in insisting on a sound empirical
basis from which to draw insights and conclusions about what this empire was, did
and meant. And while it seems he has been aware of the shifting historiographical
fashions, his interest has focused largely on document-based research, as if to imply
that Ottoman history still had too many lacunae to be distracted from the groundwork
to be done on the political narratives and socio-economic matrices.
How, at this moment when we stop to consider the span of Halil beys works
from the perspective of his long career, can we articulate the magnitude of his
contribution? I would like to shape my own attempt by borrowing a format from
Jewish tradition, a somewhat surprising source of inspiration for this essay, I know.
And yet it seems well suited to the occasion.
The holiday of Passover celebrates the history of the Jews exodus from Egypt and
the story is repeated each year at the festive dinner table before the meal is served. As
part of this tradition, after having recounted the exodus itself and the crossing of the
Red Sea, there is a pause in the narrative to summarize and acknowledge the extent
of Gods blessings and gifts. After each item, everyone at the table says dayenu, it
would have been enough we would have been happy with that alone. Now, with
your permission, I would like to borrow this idea of dayenu and use it to consider
the accomplishments of Halil Inalck. Needless to say, I am not comparing us, his
students and readers, to the Jews at Passover, nor am I suggesting that he is god-like
or supernatural. Rather, we are a community of people who study and learn, and he
has been one of our foremost scholars and teachers for many decades. This is merely
the appropriation of a literary convention from one medium to another.
If Inalck had only chosen to focus his research on the social and economic
history of the Ottoman Empire through an intensive and life-long exploration of
the Ottoman archives, dayenu, it would have been enough. We would only have
his detailed studies of taxation, land use, peasant and village life, production, and
trade, beginning with his 1942 doctoral thesis, published as Tanzimat ve Bulgar
Meselesi (1943). This aspect of his research and its impact on the field is reflected
in the 1000-page volume An Economic and Social History of the Ottoman Empire,
co-authored and edited in 1994 with the late Donald Quataert, with additional
contributions by Suraiya Faroqhi, Bruce MacGowan and evket Pamuk. By the late
twentieth century, the research was too vast for one scholar to synthesize alone. But
by then, these younger scholars I have just mentioned had been adding substantial
research of their own to the shelves that Halil bey had already begun to fill. In
incomplete. See, for example: Halil Inalck, Tarihilerin Kutbu (Istanbul: Bankas Kltr Yaynlar, 2005) and
the bibliographical listings at www.halilInalck.com (last accessed 09.10.2015).
117
the twenty-one years since the book appeared, archival research and the study of
Ottoman economy and society have continued to capture the attention of Inalcks
academic grandchildren and great-grandchildren.2
Fortunately, Inalck did not believe that scholarship was defined by publishing
only the results of ones research. In a tradition reminiscent of an earlier and more
philological approach to the study of history, one which endured far longer in the
field of Middle Eastern and Islamic history than in European, Inalck published edited
and annotated source texts, often with complete or partial facsimiles of the texts
in question. He has continued this practice over the course of his career, recently
with the 1455 survey of Istanbul and the 1445 summary defter of Paa Livas.3 The
value of these publications is multi-faceted, since they make important sources
easily available, in formats which can be used for research as well as for teaching
the skills needed to work independently.
If Inalck had focused on social and economic history but not turned to explore
the details of Ottoman law and its written legacy the corpus of imperial kanuns
and the volumes of kad sicilleri dayenu, it would have been enough. But he
helped to publicize the vast treasure trove of the Bursa kad sicilleri and added these
registers recording the work of Ottoman judges to the list of sources to elucidate the
organization of society, economy and everyday life, and put color on the countless
blank pages of Ottoman history. More than one scholar has pointed out the fetish
for documents and archival research that characterized Ottoman historical research
in the late twentieth century. This is not an unfair observation, nor is it an invalid
criticism that such an approach produces interpretations of Ottoman history that may
make the state seem more powerful and able than it was. However, it is unsubtle to
describe all documents in the same breath, as though their value for scholars and
the perspective they afford on the Ottoman empire are equal in quality and similar
in content. There is, as Halil bey and others have shown us, a world of difference
between tapu tahrir defterleri, mhimme defteleri, kanunnameler and kad sicilleri,
to name only a few of the document types available. As for the legal documents, there
may be some overlap in subject with socio-economic historical research but protocols
of the kads business as recorded in the sicils make it possible to consider a vast range
of issues and ideas about the empire that are otherwise almost invisible. In addition,
the sicil entries frequently provide entirely different perspectives from the normative
expectations set down in kanuns, fermans and vakfiyes. From the Kannnme-i
Sultn ber Mceb-i rf-i Osman published with Prof. Robert Anhegger in 1956,
Osmanllarda Raiyyet Rsmu Belleten23 (1959), and "Adaletnameler (1965)
together with his concentrated attention on the Bursa sicils and finally the Istanbul
sicils project, Halil bey has spent half a century exploring, explaining and promoting
the various documents produced under the general heading of Ottoman law as a
rich source for Ottoman history.4
2
Halil Inalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1943); Halil Inalck and
Donald Quataert, eds., An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 13001914 (Cambridge U.K.:
Cambridge University Press, 1994).
3
Halil Inalck, The Survey of Istanbul 1455 (Istanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2010) and Halil Inalck,
Evgeni Radushev, and Uur Altu, 1445 Tarihli Paa Livs cml Defteri (Ankara: Trk Tarih Kurumu, 2013).
Earlier publications of this type included H. Inalck, Hicri 835 Tarihli Sret-i Defter-i Sancak-i Arnavid (Ankara,
1954) and R. Anhegger and H. Inalck, eds., Knnnme-i Sultn Ber Mceb-i rf-i Osmn (Ankara, 1956).
4
For example: H. Inalck, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar (Ankara, 1954); Anhegger and Inalck,
118
If Halil bey had only produced a significant and ground-breaking body of

scholarship demonstrating the rich insights available to social and economic history
from registers of legal codes and court proceedings, dayenu, it would have been
enough. But he also turned to urban history, focusing particularly on Bursa and
Istanbul, continuing to study the nature of industry and trade as urban expressions
of the social and economic themes which characterized his research more generally.
At the same time, he brought to Ottoman history one of the major debates that
preoccupied scholars of the Middle East and Islam generally in the 1970s and
1980s: the question of the Islamic city. Ottoman historical scholarship by that point
had a sufficient bulk of publications and self-confidence to join the discussion that
began as a comparison of the European and the Middle Eastern - Islamic city. In
its broadest terms, this juxtaposed the orderly, planned, and consciously managed
urban entities of the West, on the other chaotic, haphazard, and ungoverned urban
spaces of the East. This debate fed directly into the discussion of Orientalism that
emerged in the late 1970s.5
Inalck seems to have made a tactical choice to address the controversies in the
Islamic city debate in an oblique rather than a direct manner. Thus, his publications
posit the ways in which urban order was established in the Ottoman empire: through
tax codes and collection, the regular proceedings before the kad, the construction
of mosque-complexes as a mode of urban development, and the organization of
individual crafts and craftsmen into guilds. None of these projects pretended to
encompass all of the Ottoman lands and their cities, but his studies of urban society
and economy put paid to the more general claims of Muslim urban chaos. In an ironic
turn, he wrote an article entitled Istanbul: An Islamic City, offering an entirely
different model of an Islamic city, if there is such a thing, while simultaneously
subverting his argument by suggesting that this Ottoman Islamic city was also shaped
fundamentally by non-Muslim, Turkic components.6
If Inalck had only written on Ottoman cities from a rich empirical base and
demonstrated one strategy for engaging with theoretical debates, it would have been
enough. Dayenu. And yet, he has also addressed Ottoman political history and the
formation and reformation of Ottoman institutions, whether focusing on how to sort
out the sources and chronology of the first century of Ottoman history or through a
series of articles in encyclopedias and elsewhere that usefully summarize topics as
varied as cizye, Galata, ghulam, harir, matbakh, metrology, and Murad I.7
If Inalck had only written on Ottoman cities, the key provinces of Anatolia and
Rumelia, dayenu, it would have been enough. But he took his Crimean heritage as
another inspiration for the direction of his research, and insisted that the northern tier
Knnnme-i Sultn Ber Mceb-i rf-i Osmn; H. Inalck, Osmanllarda Raiyyet Rsmu, Belleten23
(1959):575610 and Halil Inalck, Bursa and the Commerce of the Levant, JESHO3 (1960):13147.
5
This discussion had already begun among French scholars by the mid-twentieth century, but it gathered momentum
in the 1970s. See, for example: G. Marais, La Conception Des Villes dans lIslam, Revue dAlger2 (1945):517
33; Ira M. Lapidus, Muslim Cities in the Later Middle Ages (Cambridge MA: Harvard University Press, 1967); Ira M.
Lapidus, ed., Middle Eastern Cities (Berkeley: University of California Press, 1969); and Janet L. Abu-Lughod, The
Islamic City: Historic Myth, Islamic Essence, and Contemporary Relevance, IJMES19 (1987):15576.
6
Halil Inalck, Istanbul: An Islamic City, Journal of Islamic Studies1 (1990):123.
7
See, for example: Halil Inalck and Mevld Ouz, eds., Gazavt-i Sultn Murd b. Mehemmed Hn: zladi ve
Varna Savalar (14431444) zerinde Anonim Gazavtnme (Ankara: Trk Tarih Kurumu Basimevi, 1989).
The articles listed are available at www.halilInalck.com. They were published primarily in the Encyclopaedia
of Islam, 2nd edition, as well as in the Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi.
119
of the empire, stretching across the Black Sea, would also be a focus for research.8
If Inalck had only researched and taught Ottoman history in Turkey, dayenu,
it would have been enough. Scholars and students around the world would have had
access to his publications, in Turkish and in other languages. But instead of retiring
after 30 years at Ankara University, devoting himself to research and enjoying travel
abroad as a tourist or to pursue his research and appear as a guest lecturer (as he had
already done over the decades), he moved to the University of Chicago for almost
fifteen years (1972-1986) to inspire a generation of students almost half the world
away. Most of these were North Americans, and they have contributed substantially
as teachers and authors to making Ottoman history more visible and more familiar
to historians and students reading English and studying outside of Turkey and the
ex-Ottoman lands.9
If Inalck had only helped establish the study of Ottoman history on a new
continent, a large one with thriving history programs in many universities to
absorb his students and read his work, dayenu, it would have been enough. But
he also helped to establish new institutions to promote Ottoman history. These
included the International Association for Social and Economic History of Turkey
founded in 1977. By 2008, IASEH had organized eleven international conferences
in different cities and published their proceedings. After that, it was succeeded by
the International Association of Ottoman Social and Economic History (IAOSEH),
which continues to thrive. Inalck also joined efforts to establish new venues to
publish on the Ottoman Empire. In the first case, it was the annual journal Archivum
Ottomanicum, which began to appear in 1969; in the second, the book series The
Ottoman Empire and Its Heritage (Brill), which he has edited together with Prof.
Suraiya Faroqhi since 1994. This series is publishing its sixtieth volume this year.
In 1992, following his retirement from the University of Chicago, Inalck accepted
the invitation of Bilkent University to found a Department of History focused on
graduate studies and with Ottoman history as one of its particular specializations.
This was part of a larger trend that further internationalized the study of history
in Turkey, both sponsoring Turkish graduate students to go abroad for advanced
degrees and post-doctoral training before they settled into positions based in Turkey,
and hiring non-Turks as faculty members. It was at Bilkent that the Halil Inalck
Center for Ottoman Studies was created in 2003 as a home for the collected sources
and scholarly literature that he had collected over a lifetime of research. Together
with his own publications, the copies of documents and manuscripts lodged there
creates a laboratory to serve future generations as they continued their research in
Ottoman history.
Finally, had Halil Inalck done all these things and not taken the time to inspire
and train several generations of scholars to carry on with the vast and challenging
8
See, for example: Halil Inalck, The Khan and Tribal Aristocracy: The Crimean Khanate Under Sahib Giray
I, Harvard Ukrainian Studies34 (197980):44566 and Halil Inalck, Sources and Studies on the Ottoman
Black Sea: I. The Customs Register of Caffa, 14871490 = Kefe Gumruk Bekaya Defteri (Cambridge MA:
Harvard University Press, 1996).
9
Among these students were Karen Barkey, Palmira Brummett, Daniel Goffman, Douglas Howard, Victor
Ostapchuk, Yvonne Seng, Mark Stein, Ernest Tucker, Madeline Zilfi.
120
project of exploring and elucidating the Ottoman Empire and its place in world
history, dayenu. It would have been enough. But he did this too, and so his legacy is
not only in the pages that he wrote, the archives he brought to light, the department
he helped to found and the many projects he established. It is also in his students
and their students. Dayenu. This, too, would have been enough.
It would be nearly impossible to imagine our field of Ottoman studies as it is
today without the work of Halil Inalck. Any one aspect of his career described above
would have been cause for a celebration. Dayenu. It would have been reason enough
to establish his prominence in the field and to gain our admiration and appreciation.
We could surely argue about which one is most significant, but I suspect that each
one of us, like Halil bey, would rather spend that time pushing ahead with our
research or discussing ideas and interpretations of the document or the chronicle
or the image currently in the center of our desk, or to continue the challenge of
leading a department, an institute, a research team, editing a journal . . . or whatever
it is that has currently captured our energies and imaginations. Had Halil bey only
provided us with the model of an energetic and dedicated scholar, driven by an urgent
curiosity to discover and understand, and to share his knowledge, this, too, would
have been enough. Dayenu. But having turned 99 in September this year, I cannot
resist observing that 9 + 9 = 18, which in Hebrew letters (chet and yod) spells the
word life (chai). So perhaps, hocam, it is not yet enough after all!
121
FETH SONRASI GALATA VE BURADAK

TALYAN VARLII
Nevin ZKAN*
Galata
Galata (birok yabanc kaynakta Pera) ve yaplar yzyllar iinde birok tarihi
ve gezgin tarafndan renkli biimde tasvir edilmi ve gzellikleri anlatlmtr.
Osmanl mparatorluunda yksek mevkilerde bulunan, tannm bir aileden gelen
ve Fatih Sultan Mehmet zamannda Sadrazam Mahmud Paann yannda 12 yl
divan ktibi olarak grev yapan, Fatih Aya Sofyaya girdiinde yannda bulunan,
fetih sonras ehirde Yunanllara ait evlerin saym ilemini gerekletiren komis-
yonda alan, Mahmut Paann serdarlk ettii tm seferlere katlan Tursun Bey1,
fetihten nceki Galatay yle anlatr:
Ve yine Karadeniz tarafnda bir limann aznda, Kons-
tantiniyye kalesi karsnda, Galata adnda gen biim-
li bir kale daha yaplm; geni ve enli boylu, ii Hristi-
yanlarla dolu. Firengistan hkmdarnn tasarrufunda
olagelmi.[...]gemilerin ve peremelerin okluu sebebiyle
bir kii sekizi bir ake mangrn birisiyle Rumeliden
Firengistan ve Firengistandan Rumelini seyr eder.
Ve liman aznda bir kaleden bir kaleye salam bir
demir zincir, varlklar zinciri gibi, kesintisiz, eklen-
tisiz biimde ekilmi; liman yabanclarn zorla-
masna kar korunakl ve gvenli hale getirilmi.
Deniz kenarlarna bitiik kalelerden bir ksmn ken-
disine balamt, kalelerinin sarpl ve iki denizden
yardm almasnn mmkn olmasna dayanarak iki yz
yl akn bir sre slam topraklar ortasnda Hristiyanlk
adna egemenlik yrtp kendi bana beylik ederdi.[...]
slamn yz zerine bir iz gibi dmt. Geri gzellik
ynnden Osmanl topraklar arasnda bir nazl gzelin
yananda amber renkli bir siyah ben gibiydi.2
On altnc yzylda Italyan Luigi Bassano da Istanbuldan Galataya gemi ile
geildiinden ve bunun stanbulda baslan bakr para ile dendiinden sz eder:
* Prof. Dr., Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi talyan Dili ve Edebiyat Blm retim yesi.
1
Jean-Louis Bacqu-Grammont, Mehmed II, Il Conquistatore, Tursun Bey-La Conquista di Costantinopoli
iinde, A. Mondadori, Milano, 2007, s. XV.
2
Prof.Dr.Mertol Tulum, Tursun Bey-Fetih Babas-Fatihin Tarihi, Kap Yaynlar, Istanbul, 2013, s. 50.
122
[] ona Mangur derler [] bakrdandr ve onu sadece

stanbulda basarlar, stanbuldan Peraya geen vapur
iin [] bir Mangur denir. Bir de belirtmek gerekir ki bu
suyu gemek iin on be kiiyi bulmak lazmdr ve acelesi
olduundan bu sayy bulmay beklemek istemeyenler
herkes iin der [].3
Yine onyedinci yzyln nl gezgini Evliya elebi, stanbulu anlatrken saysz
tasvirle Galata hakknda da ayrntl bilgi vermitir:
Galata zemini bir yeillik, ho haval ve verimli bir yer
olduundan btn samal koyunlarn ve srlarn bu
Galatada otlatp stlerini sap krala getirirler idi. Bu
verimli yerde lezzetli st elde edildiinden Galata dediler,
zira Yunancada ste galata derler.4
Evliya elebi, Galatann gemii zerine yle yazar:
Konstantin Ceneviz kralndan kz alp yaknlk kurarak
krala izin verip stanbul halicinin kuzey tarafnda Galata
adl kaleyi Ceneviz kral drt oluna drt kale, birbirine
bitiik byk hisarlar yapt ki her biri birer salam kale-
dir. Yunan dilinde Galasude derler.5
Gezgin, sosyal yaam ve ehir plan hakknda da aydnlatc bilgiler sunar:
Bu Galata zemini deniz kysndan kuzey tarafna doru
Kule kapsna kadar bir saat yoku yukar kat kat Ceneviz
keferesi yaps kgir binalardr. Btn caddeleri satran
gibi denmi anayollarn hepsi 1160 sokak saylmtr.6
Ayrntya girmekten hi kanmayan, aksine, anlatmn grsel imajlarla ssle-
mekte byk bir usta olan Evliya elebi, Galata limann yle anlatr:
Gayet ho liman olduundan sekiz rzgrdan emindir. Bin
para gemi birer demir zerine demir vurup pervasz ve
korkusuz yatarlar.7
Fetih Dneminde Galatadaki talyanlar

Galata ve bugnk ifadeyle ok kltrl yaps, Salahattin Tansel ve Mahmut
akirolu gibi Trk aratrmaclar ile Yerasimos, Joseph von Hammer, Johann
Wilhelm Zinkeisen, Nikolae Iorga, Agostino Petrusi, Franz Babinger gibi birok
yabanc aratrmac tarafndan yaplan almalara konu oluturmu, sklkla da
stanbulun fethi ile balantl olarak ele alnmtr. Bu hususta Agostino Petrusinin
3
Luigi Bassano, Costumi et i modi particolari della vita de Turchi, Roma, 1545 (yayna haz. Franz Babinger,
Mnich, 1963), s. 15-16.
4
Evliya elebi Seyahatnamesi, yayna haz. Seyit Ali Kahraman-Ycel Dal, I.Cilt, II. Kitap, YKY, Istanbul, 2004, s. 387.
5
Ibid., I.Cilt, I.Kitap, s. 25.
6
Ibid., I.Cilt, II.Kitap, s. 393.
7
Ibid., s. 395.
123
La caduta di Costantinopoli adl eseri, fethin tanklarnn kendi beyanlarn

da gzler nne sermesi bakmndan ilgin ve arpcdr. Ancak baz yabanc
aratrmaclarn kimi zaman nyargl, tarafl ve abartl tutumu karsnda Prof. Dr.
Halil nalckn getirdii nesnel aklamalar ve saysal veriler dnya tarihinin bu
nemli anna k tutarak byk bilimsel katkda bulunmutur. Prof. Dr. Jean-Louis
Bacqu-Grammontun szleriyle aktaracak olursak:
[] Trk tarihi Halil nalck sayesinde sava mey-
danlarndaki etkinliinin anlatmndan vaz geilmeden
getirdii yeni yapsal dzenlemeler dikkate alnarak
II. Mehmed hakknda hem gereki hem de daha geni
bilgi sahibi oluruz. Tarihinin bu mesafeli tutumu, rnek
alnmaya layktr.8
Osmanl idarecilerinin yan sra, Fatih Sultan Mehmedi yakndan grebilen
Venedikli ressamlar ve bir talyan hmanist gibi yabanclar da onun sadece byk
bir askeri dehaya deil, Yunanca ve antik edebiyat bilgisine sahip olduuna tank
olmular, beklentilerinin ok stnde niteliklere sahip bir hkmdar ile karlatk-
larn hissetmilerdir. Byk devlet adam Fatih Sultan Mehmet, Osmanl mpara-
torluunun geleceini dnerek bugnk anlamda veri toplamaya nem vermi,
Prof. Dr. Halil nalckn yazsnda altn izdii gibi, stanbulun fethinin hemen
ardndan ehirde saym ilemine balamtr.9
Fatih Sultan Mehmetin mparatorlukta kalc zellie sahip imar ilerine verdii
nem, Evliya elebi tarafndan Seyahatnamesinde belirtilmitir:
nce bu Kasmpaa eski zamanda mamur manastrlk
imi.[...] Ancak fetihten sonra Mslman Mezarl
olmas ferman olunur[...] Kasmpaa da Tersane ard
tamamen mezarlk olup sahbe-i kirmdan ve onlarn
soylarndan pek ok saygn ztlarn kf hattyla yazlm
iaretler vardr[...] Bu yzden Fatih Sultan Mehmet de
burann mamur hle gelmesine aba gstermi, tersane,
bir kaptan paa divanhanesi ve bir cami yaptrmtr.10
Ayrca, Babingerin de iaret ettii gibi, Padiahn deerli yaplara byk saygs
vardr. Aya Sofyaya geldiinde bir Osmanlnn yerdeki mermer demeleri tahrib
etmekte olduunu grnce ona klc ile vurduu kaytlarda yer almaktadr.11
Babingerin Spandugninonun12 eserinden kaynak olarak yararlanarak Fatih
Sultan Mehmedin 29 Mays 1453 gecesini Galatada geirdii iddiasna sahip
olduu grlr:
8
Bacqu-Grammont, op. cit., s. XIII.
9
Halil nalck, Ottoman Galata, 1453-1553, Essays in Ottoman History iinde, Eren Yay., Istanbul,1998, s. 291.
10
Evliya elebi cit., I.Cilt, I.Kitap, s. 376-377.
11
Franz Babinger, Maometto il conquistatore , Einaudi, Torino, 1967, s. 102.
12
Theodoro Spandugnino, De la origine deli imperatori ottomani, ordini de la corte, forma del guereggiare
loro, religione, rito et costumi de la natione; C.N. Sathas, Documents indits relatifs lhistoire de la Grce au
Moyen Age IX. iinde, J.Maisonneuve Libraire-Editeur, Paris, 1890, s.154.
124
Sylendiine gre Franzisken rahiplerin manastrnda

geceyi geiren Padiah, ertesi gn, 30 Mays 1453te,
yeniden at stnde ehre, bu kez Luca Notarasn evine
doru gitti.13
Prof. Dr. Halil nalck sz konusu yazsnda yerli ve yabanc birok kayd14
inceleyerek fetihten itibaren Galatay nfusu, yerleimi, ticareti ile gayri mslim-
ler (Yunanllar, Ermeniler, Yahudiler, Cenovallar, Venedikliler ve Floransallar)
arasndaki ilikiler asndan ayrntl biimde ele alr.
1455 kaydna gre, Fetih srasnda az sayda Mslmann Galatada yaadna
dikkat eker.15 Mahalle mahalle Galatay inceleyen 1472 ylna ait almada,
semtlere adlarn nasl verildii, meslek gruplar ve kiilerin kkeni hakknda bilgi
verilmesi de almay son derece ilgin klar. Zaman iinde buradaki Mslman
nfusun artt, kaytlardan anlalmaktadr.
1481 ylndaki Fatih Sultan Mehmedin kinci Vakfiyesine gre, 20 mahalle
Trke bir ada sahipken, 13 mahalle talyanca, 8 mahalle Yunanca, 6 mahalle
Ermenice, 11 mahalle ise kken asndan belirgin olmayan bir ad tamaktadr.
Daha nce de belirttiimiz gibi, Fatihin imara ve ehircilie verdii nemin
bir gstergesi, stanbulu alr almaz, ehrin nfusunun oalmas iin bo evlere
onlara bakabilecek ve iyi hale getirecek kiilerin oturmasn salamas, bu evleri
kayt altna almas ve kiraya balamasdr. Saym ile evler ve iinde oturan aileler
saptandktan sonra, yaklak 100 milyon ake gelir saland belli olmutur. Ancak
Padiah bu geliri kullarna bahetmi, tural belgelerin ev sahiplerine datlmasn
buyurmutur. Esas neden, evlere bakabilecek kiilerin ilerinde yaamasn ve
binalar onararak ehrin mamur hale gelmesini salamak, gayri mslimlerden cizye
almak ve binalardan kira toplamaktr.16
Bu belgelerden 1455 kaydna baklrsa, Prof. Dr. Halil nalckn altn izdii
gibi, fetih sonrasndaki ilk yllarda Galatada hayat artlar zordur. Birok varlkl
Cenoval, kalmalar veya ay iinde geri dnmeleri durumunda mal varlklarna el
konulmayaca sylendii halde, ehri terk etmitir. Kalanlar Cenovallar, Yahudiler
ve Ermenilerden olumaktadr. Terk edilen evlere el konmu, yeni yerleenler oun-
lukla hayli yoksul ve ihtiyar olduklarndan evler bakmsz kalmtr. yerlerine
gelince, 33 dkkndan 15i esas sahibinin elinde kalm, 18ine el konmutur. Bun-
larn 15i kirac bulmutur. Baz sabunhaneler almaz olmu, bakmsz ve harap bir
ehir grnts ortaya kmtr.17 Padiah, ehri eski nfusuna kavuturmada zorluk
ekerken, ticari faaliyetler de nceki yzyla gre yedide bir orannda dmtr.
Bursaya yaknl ve Bursann ran ve Suriyeden gelen kervansaraylara bir
ticaret merkezi oluturmas ile Galatann ticarette yz glmeye balar. Zira artk
13
Franz Babinger, cit., s. 103.
14
Bunlardan bazlar, 1455 Osmanl kayd - Bekir Stk Baykaln Prof.Dr.Halil nalcka sunduu ve makalenin
yazld tarihte kataloglanmam olan kayt defteri fotokopisi; Fatih Sultan Mehmedin Vakfiyesi (takriben
1472 ylna ait); Fatih Sultan Mehmedin kinci Vakfiyesi (takriben 1481 ylna ait); 1489 ylna ait Vergi
(Djabi) kayd; Vavassorenin Galata plan; 1519 kayd; Galataya ait (1453-1490) Cenova noter evraklardr.
15
Halil nalck, op. cit., s. 301.
16
Ibid., s. 290-291.
17
Ibid., s. 313.
125
Bursa zerinden kuzey lkelerine ipek ve baharat gibi lks maddelerin ticareti sz
konusudur. XV. yzyln son yirmi ylnda Karadeniz ticaretinin giderek nem kazan-
masyla artk Trkler, Osmanl tebaas, Rumlar, Ermeniler, Yahudiler zellikle de
Krmdaki Cenovaya ait limanlarn Cenovallarn elinden gitmesiyle Cenoval-
larn ticaretteki yerini alrlar. Floransallar ve Cenovallar ise ran ipei ticaretinde
uzmanlarlar; Bursaya gelen kervanlarn mallar iin talyanlar kyasya rekabet
ederler, zira olduka krl bir ticaret sz konusudur: ortalama bir kervan yaklak
30000 kilo ipek tar.18
Prof. Dr. Halil nalckn sz konusu makalesinde vurgulad zere, 1463-1500
yllar arasnda Galatadaki Floransa kolonisi Fatih Sultan Mehmedin Venedike
kar Floransay destekleyerek ustaca yrtt siyaset sayesinde ok geliir.
Fatihin Mora, Arnavutluk, Bosna ve Karadenizi egemenlii altna alma konu-
sundaki planlarna Venedik ve Cenovallar zaman zaman engel olurken, Padiah
Bat ile yrtt ticari ilikilerde Venedike baml olmamak iin Venedikin
rakibi Floransaya verdii destei arttrr. Osmanllar, Venedik yoluyla Batdan
ithal edilen ynl kumalarn aslnda Floransada imal edildiini veya ilemin
orada tamamlandn bilirler. Venedikin Bursada ran ipeini ynl kumala
deitirmeye dayal bu ticareti bozmak iin yapt eitli giriimlere ramen sz
konusu dnemde ticarette art gzlemlenir. Fatih Sultan Mehmedin 1455 ylnda
Floransallara verdii ve II. Bayezid ile I. Selim tarafndan yenilenen ahitnameye
gre, yolculuk etme, ticaret yapma, gmrk deme oranlar ile tccarlarn gvenlii
konularnda Floransa ile Venedik ayn haklara sahip olurlar. II. Bayezid zamannda,
Venedikliler gibi, Floransallar da bir balyos idaresinde topluluk olarak yaama
hakkn elde ederler. 1527 ylnda Kanuni Sultan Sleyman tarafndan yenilenen
ahitname ile Floransal tccarlardan iki kez vergi alnmas nlenmi olur; Osmanl
topraklarnda gayri mslimlerin hizmetlerinden faydalanabilirler, ancak onlar
memleketlerine gtremezler.19
stanbula gelen Floransal gemi says 1454 ylna gre 1461 ylnda birden
e knca, Floransallar yllk 5,000 altn deyerek Galatada vekillerini tutmay
memnuniyetle kabul ederler. Padiah bir bahane ile orada devlete ait olan ve
yabanclara kiralanan evlerdeki Venediklileri gndererek, yerlerine Floransallar
yerletirir.
Midilli 1462de fethedilince, Halite demirli 3 Floransa gemisi Padiah
memnun etmek zere kutlamalara katlr. 1463 ylnda ise, Bosna zaferi sonrasnda,
Galatadaki Floransallar evlerini ve sokaklar sslerler. Padiah, Carlo Martellinin
kkndeki ziyafete bizzat katlarak onlar ereflendirir.20 1467 yaznda kan veba
salgn Floransann Doudaki ticaretine sekte vurur. Gnde yaklak 600 kiinin
ld sylenen salgn yznden birok kii evini bir daha geri dnmemecesine terk
eder.21 Yine de Galatadaki Floransa Konsolosluunun kaytlarna gre, 1469 yln-
da, bata Edirne, Gelibolu, stanbul ve Galata olmak zere, Osmanl topraklarnda
50 Floransa ticaret vekili mevcuttur. Ne yazk ki Floransallara verilen ahitnamenin
18
Ibid., s. 314.
19
Ibid., s. 317-323.
20
Ibid., s. 318.
21
Ibid., s. 319.
126
asl henz bulunamamtr.22 Venedikli tarihi Prof. Dr. Maria Pia Pedaninin iaret
ettii nemli bir husus, 1455 yl Aralk aynda Floransallar tarafndan istenen ve
elde edilmi olduu anlalan ahitnamenin aslnn nce Floransa balyosu tarafndan
ve 1530 yl itibar ile Kapsin rahiplerince saklanm olduu, ancak sonra kaybol-
duu; Floransa ahitnamelerinin talyanca metinlerinin ise Sergio Camerani (1500
ylna ait ahitname ve 1578de Floransa tarafndan teklif edilen belge) ve Giovanni
Francesco Pagnini (tahriren 1455 ylna ait, fakat 1513 tarihli ahitname) tarafndan
yaynlanm olduudur.23
stanbulun Fethinin Bat Dnyasndaki Yanklar ve

Grg Tanklarnn Yazlar
Bizans mparatorluunun uzun bir srete askeri ve ekonomik alardan giderek
g kaybetmesiyle ve Osmanl mparatorluunun askeri gcnn hzla artmasyla
gerekleen stanbulun fethi ile ilgili haber, Bat dnyasna stanbuldan, Girit ve
Sakz adalarndan ve Venedik yoluyla ular. Fethe tank olan Batllar, bir yandan
grdklerini duygusal ifadelerle dile getirirler, dier yandan da ehri geri kazanma
arzusu ile yanp tutuurlar. stanbulun fethini byk bir seferin ilk basama olarak
yorumlayan Batllar, Papaya ve dier otoritelere uzun mektuplar yazarak en ksa
zamanda bir Hal Seferi dzenlenmesini srarla isterler.24 Gze arpan nemli bir
nokta, birlik olmay bilemedikleri iin Tanrnn gazabn stlerine ektiklerini
dnmeleridir.25
Karadeniz ve Dou Akdenizin de benzeri bir tehdit altnda olduunu srarla
belirten Lauro Querini26gibi, Galatann idaresinden sorumlu Cenoval Angelo Gio-
vanni Pomellino, ileride Papa II. Pio olarak anlacak olan Eneo Silvio Piccolomini,
Kardinal Kievli Isidoro, Venedikli Filippo da Rimini, Venedikli kumandan Jacopo
Loredan, gemi doktoru Nicol Barbaro, Padoval hukuku Paolo Dotti, Midilli
bapiskoposu Sakzl Leonardo, Floransal tccar Jacopo Tebaldi ve Ankonal tccar
Angelo Boldoni adl kiilerin de aralarnda bulunduu tanklar, grdklerini nak-
lederken kimi zaman abartya kaarak korku ve dehet iinde Ortodoks ve Katolik
olarak blnm Hristiyan dnyasn bir an nce birlemeye armlardr. Nitekim
Fetihten 6 ay sonra Sakz adas, Midilli, Srp Despotluu, Trabzon krall ve Kefe
Osmanl mparatorluuna balanr.27
Sz konusu mektuplarn iinden n burada ele almay uygun bulduk.
Floransal tccar Tebaldi, Osmanl askerlerinin delerek girdii surlarda savar,
denize atlayarak mucizevi ekilde kurtulur ve Venedik gemilerinden birine yzerek
ulamay baarnca, 4 Temmuz 1453te Venedike gelir. Olaylarn nasl gelitii,
22
Ibid., s. 319.
23
Bkz. Sergio Camerani,Contributo alla storia dei trattati commerciali fra la Toscana e i Turchi, Archivio
Storico Italiano, 97, 1939, s. 83-101 ve Giovanni Francesco Pagnini, Della decima e delle altre gravezze
della moneta, e della mercatura de Fiorentini fino al secolo 16. Parte terza della mercatura de Fiorentini,
Lisbon-Lucca [i.e. Firenze, Giuseppe Bouchard librajo in Firenze editore], 1765, Tomo II, s. 281-282.
24
Agostino Pertusi, La Caduta di Costantinopoli, le testimonianze dei contemporanei, A.Mondadori, Cilt I,
Milano, 1976, s. XXXVI.
25
Ibid., s. XXXIX.
26
Ibid., s. XXV.
27
Ibid., s. XXXVII.
127
Osmanlnn askeri gc ve sava planlar konusunda verdii bilgiler asndan

nemlidir. Avignone Kardinaline yazd mektup sayesinde fetih haberi Fransaya
ulamtr.28
Lomellino ise 23 Haziran 1453 tarihinde Cenovaya Sakz adas yoluyla bir
mektup yollam, almak zorunda kald zor karar ile Galatann anahtarn nasl ve
neden teslim ettiini anlatmtr. 18 ay grevde kalabilen Lomellino, fetih srasnda
dleklik ve abuk teslimiyet ile sulansa da, Cenovallar konusunda aslnda durumun
byle olmad Kardinal Kievli Isidoronun mektubundan anlalr:
[] Onlar da bizimle ayn tehlikenin ve kritik durumun
iindeydiler, kendi sonlarnn yaratcs olamazlard. Ve
gerekten de bir kez stanbul dnce, ayn anda Pera
da Trklerin eline geti.[] Bizzat orada bulunan ben,
durum hakknda tanklk yapabilirim.[] kahramanca
davrandlar ve bu yzden de sulanmalar doru deil
[].29
Bir baka grg tan, Sakzl Leonardo da Batl Hristiyanlarn Fatih Sultan
Mehmede yardm etmesini knar, Galatallar ile Yunanllar korkaklk ve karc-
lkla sular, aralarnda bir trl birlik ve beraberlik olmamas karsnda duyduu
znty 16 Austos 1453 tarihinde Papa V.Nicolya yazd mektupta dile getirir:
Ah Galatann idarecisi, mukimlerinin karar ne kadar
da aptalca ve kt oldu! Galatallar tarafndan eliler
korku iinde ehrin anahtarn sunmak zere Padiaha
gnderildi. 30
Bu noktada Sakzl Leonardonun naklettii ve yzyllar boyunca sren Vene-
dik-Cenova nefretine ve rekabetine rnek oluturacak bir olaya deinelim:
[] Venediklilerle Galatadaki Cenovallar arasnda
ciddi bir ihtilaf kt, zira Venedikliler Cenovallar hak-
larndaki ka istei phesi ile yzletirdiler. Venedik-
liler, her trl pheyi bertaraf etmek zere gemilerin
dmenleri ile yelkenlerinin kartlmasn teklif ettiler.
Hakarete uradklarn dnen Cenovallar o zaman
yle dediler: Rumlarn can gvenlii iin mparatorun
emriyle [] rol yaparak Trklerle bar korusak da
kanmzn son damlasna kadar Peray savunmaya hazr
olmak yerine, onu, dnyann en gzel ehrini, eimizi,
ocuklarmz, varlmz brakma suunu ileyebilece-
imizi nasl dnrsnz?31
Kardinal Kievli Isidoronun V. Nicolya yazd mektupta, gerekleri yanst-
mayan bilgiler ve abartl ifadeler grlr:
28 Ibid., s. XL.
29 Ibid., s.109.
30 Ibid., s.169.
31 Ibid., s. 143.
128
[] Cenovallara ait olan, son derece Hristiyan ve Latin

Pera ehri de onlarn eline dt ve lime lime edildi; []
surlar, kaleler ve mermerlerle ssl muhteem evler yerle
bir edildi [].32
Bu anlatlanlarn doru olmad Lomellinonun mektubundan anlalr.33 Karde-
ine 23 Haziran 1453 tarihinde yazd ve stanbulun fethini anlatt mektup, fetih
annda Cenovallarn tutumunu aklar niteliktedir. Galata sakinlerinin hayatlarn
kurtarabilmek amacyla Padiaha eliler yolladklarn belirten Lomellino, cevap
olarak Cenovallarn stanbulu savunarak kurtarmak iin her eyi yaptklarn ve
onlar yznden ilk kuatma gn ehri elde edemedikleri cevabn Padiahtan
aldklarn, bu konuda da Padiahn hakl olduunu syler. 34
Nitekim geceleri stanbulun savunmasna yardm eden Cenovallar olduu
Padiah tarafndan ller ve esirler arasnda kefedilince, Padiahn tavr deiir.35
Bu konuya ileride deineceiz.
Lomellino, Fatihin kaan Cenovallarn mal varl ile ilgili bir kayt tuttur-
duunu, Sakz adasna gidenlere haber yollatp Galataya dnerlerse, mallarnn
kendilerine iade edileceini bildirdiini ifade eder. Lomellinoya gre, ne Rumlar ne
de Venedikliler stlerine deni yapmlardr.36 Bylece, Venedikliler ve Cenovallar
arasndaki tarihsel ekimeye bir kez daha tank oluruz.
Habsburg mparatoru III. Federiconun saraynda ktip olarak alt srada
Papa V. Nicolya tank olduu stanbulun d ile ilgili mektup yazan Eneo
Silvio Piccolomini, renkli bir kiilie sahiptir: nl bir hmanist, air ve yazardr.
Daha sonra II. Pio nvan ile Papa seilecektir. Acil olarak bir Hal Seferi dzenlen-
mesinin gerei zerinde duran, bunun gereklemesi iin olduka ok aba sarf eden
Piccolomini, hem Papa V. Nicolya, hem de Venedikteki Siena elisi Leonardo
Benvoglientiye birer mektup yollar. Siena elisine mektup gndermesinden 3 gn
sonra, 30 Eyll 1453 tarihinde, Hal Seferi dzenlenmesi karar alnarak ilan edilir,
ama Hristiyan dnyasnn bir araya gelmesi zaman alacaktr:
[]AlmanyaFransa ve sair mahallerde oluan lkelerde
karlkl kinleri bir tarafa atp da byk bir sefer iin
bir araya gelmeleri mmkn grnmyordu, zellikle
de talya yarmadasnda her bir devlet (Venedik Cum-
huriyeti, Milano Ducal, Roma ehrindeki Papalk,
Napoli Krall) arasnda savalar hep devam ediyordu.
Bylece de, Lodi andlamas ancak 30 Austos 1454 gn
talya yarmadasndaki devletler arasnda imzaland[...]
ise de ancak etin ve uzun mzakereler neticesinde ger-
ekletirilebildi.37
32
Ibid., s. 63.
33
Ibid., s. 42-51.
34
Ibid., s. 45-47.
35
Halil nalck, op. cit., s. 281.
36
Ibid., s. 51.
37
Agostino Pertusi, Istanbulun Fethi, Dnyadaki Yanks, Cilt II, ev. Mahmut akirolu, Istanbul Fetih
Cemiyeti, Istanbul, 2006, s. 20-21.
129
Hmanist Piccolomininin sz ustal, Papaya yazd mektupta kendisini

gayet iyi kantlar:
Her ne kadar sizin yksek Makamnz bu zavall ehrin
imdadna komak istedi ise de, ne yazk ki Hristiyan kral-
lar silahlandrp da iman iin lazm gelen mterek ie
ikna etmee muvaffak olamad. Onlarn ileri srdklerine
gre tehlike pek o kadar byk olmayp Yunanllaryalan
sylyorlard [...] btn sylenenlerin uydurma ve yalan
olduunu dnyorlard.[...]vaziyeti bilmeyip de sonra
gelenler bu hadiseden sizi mesul tutacaklar ve Konstan-
tinopolisin sizin zamannzda ele geirildiini yazacak-
lar...te artk sizin harekete geme zamannz gelmi
olub krallara yazlar yazp, temsilciler yollaynz, [...]
bir mterek mahalde bir araya gelmelerini veya temsil-
cilerini gndermelerini salamak mecburiyetindesiniz.38
Tm Hristiyan lemini coturmaya, Trklere kar birlemeye aran Piccolo-
mini, Tanrnn Hristiyanlar cezalandrd yolundaki grn dile getirir:
Bir zamanlar talikler[talyanlar] lemin hkimi idiler,
imdi ise Trklerin mparatorluu balyor. Mukaddes
efendimizin bu kzgnl gayet dorudur.[]davran-
larmzdan dolay meydana gelen cezamz demekteyiz.39
Cenova Cumhuriyetine Tannan Ahitname

talyan tarihi DAlessio, fetih sonrasnda Cenovallara tannan ahitnamenin
eitli nshalarn inceler, zgn nshann hangisini olduunu belgelerle kantlar.
Ahitname ve nshalar zerine ciddi bir alma niteliindeki Trattato fra Genovesi
di Galata e Maometto II (1 giugno 1453). Versioni e commentari, yani Galatadaki
Cenovallar ile II.Mehmed Arasndaki Anlama (1 Haziran 1453). Nshalar ve
Yorumlar adl yazsnda40, ahitnamenin tarihinin 1 Haziran olduunu, birok hatann
mstensihlerden kaynaklandn; Hammerin Yunanca metni yaynladn; bu
Yunanca metnin British Museumda bulunduunu belirtir. DAlessioya gre, yine
mstensihlerden kaynaklanan bir hata da Galatallarn yollad eli adlar ile ilgilidir.
Doru adlar, Babilano Pallavicino, Marchesio de Franchi ile Nicolo Pagliuzzidir.41
DAlessio, ahitnamenin ilk yenilenmesinin 1613te Ahmed zamannda; ikinci-
sinin 1617de I. Mustafa zamannda (Beline gre ise 1616 ylnda), ardndan yeni-
lenmelerin 1624 ylnda IV. Murad zamannda ve 1652 ylnda yapldn kaydeder.
DAlessio, Kefenin alnmasndan sonra (1475) oradaki Cenoval ailelerin
stanbula nakledildiini yazar ve yazd dnemde Fontana ve Dona ailelerinin
38
Ibid., s. 23.
39
Ibid., s. 30.
40
Eugenio Dalleggio DAlessio, Il trattato tra genovesi di Galata e Maometto II. (1 giugno 1453 ). Versioni e
commentari; Le relazioni tra lItalia e la Turchia iinde, Il Veltro, 23/2-4, Roma, 1979, s. 103-118.
41
Ivi.
130
orada bulunduundan sz eder. Latin halk hakknda verilen bilgiler ilgintir, zira o
dnemde Galatada mukim Latinlerin nerdeyse hepsinin talyan kkenli olduunu
kantlar. Nitekim XIX. yzyln ortalarna kadar talyan dili, Galatada varlk gster-
mi, yazda da kullanlm, ardndan yerini Franszcaya brakmtr. Perann iinde
ve dnda, balarnda yaayan 50 talyan aile bulunduunu belirtir.
Kuruluundan beri Osmanl mparatorluu ile anlama yollar arayan Cenova
Cumhuriyeti, Fatih Sultan Mehmedin stanbulun fethi ile bir ahitnameye kavuur.
Prof. Dr. Mahmut akiroluna42 gre ahitname, stanbul ve Galataadaki ticareti
canlandrmay da gz nnde bulundurarak verilmitir. Osmanl mparatorluu
bugn de geerli saylabilecek ticaret ve ekonomiye dayal bir siyaset yrterek
Cenova Cumhuriyetine ahitname verirken, Dou ticaretinde zellikle ynl
kumalar asndan nemli bir yere sahip Floransa Byk Dkal ile de iyi
ilikiler kurmutur. Ahitnamenin talyanca versiyonunu, fethin ahitlerinden Zorzi
Doljin eserine koymutur. I. Ahmed devrinde yenilenen ahitnamenin asl ise Cenova
Arivindedir.
Galatadaki ekonomik faaliyetler hakknda bilgi sahibi olmada yararl bir kay-
nak da Giacomo Badoerin Il libro dei conti di Giacomo Badoer (Costantinopoli
1436-1440) adl eseridir.43 Eserde sadece Cenovallar deil, Venedikli, Ankonal,
Floransal, Yunan ve Yahudi tccarlarn ticari faaliyetleri ilenmekte ve belgelenmek-
tedir. Yadan araba, havyardan ekere ve karabibere, ipekten trl trl kumalara,
derilere ve balmumuna kadar geni bir yelpazedeki eitli rnler sz konusudur.44
Laura Ballettoya gre, Fatih Sultan Mehmed, ahitname ile Galatallara mal varlkla-
rnn gvence altnda olduu sz vererek Osmanl topraklarnda ticaret yapma hakk
verir, kiisel zgrlklerinin gvence altnda olduunu belirtir, buna dini inanlar
hususu da dahildir. Hemen ardndan, kiilerin ve orada bulunan mallarn saymnn
yaplmasn emreder. Bylece Galata Osmanl mparatorluunun bir paras olur.
Ballettonun bak as olduka ilgin ve arpcdr: Galata Osmanllar tarafndan
askeri gler sayesinde fethedilmemitir; idareci Angelo Giovanni Lomellino Padi-
aha balln sunmaya gelen heyette yoktur, dolaysyla tam anlamyla teslim
olmaktan da sz edilemez.45
nl Cenoval tarihi Geo Pistarinoya gre ise, fetih srasnda Galatada 600 kii
vardr ve Cenovallar iin ehrin anahtarn teslim etmekten baka are yoktur. 16
gemi Boazlardan kamay baarr. Bunlar Venedik, Cenova ve Girit gemileridir.46
lgin bir husus da, Zaganos (Saghan) adndaki paann, kaan Galatallarn
mahallelerine koarak gitmesi ve bara ara onlar ikna ederek bir ksmnn
dnmesini salamasdr:
42
Mahmut akirolu, Fatih Sultan Mehmedin Galatlara Verdii Fermann Trke Metinleri, Tarih
Aratrmalar Dergisi (1981-1982), Cilt XIV, Say 25, D.T.C.F. Basmevi, Ankara, 1982, s. 211.
43
Il libro dei conti di Giacomo Badoer (Costantinopoli 1436-1440), a cura di U.Dorini-T.Bertel, Il Nuovo
Ramusio III, Ist. Poligrafico dello Stato-Lib.dello Stato, Roma, 1956.
44
Laura Balletto, I genovesi e la conquista turca di Costantinopoli (1453).Note su Tommaso Spinola e la
sua famiglia, Acta Historica et Archaeologica Mediaevalia iinde, 26, 2005, Universit di. Barcellona,
spanya, 2005, s. 797-798.
45
Ibid., s. 799.
46
Geo Pistarino,Genova tra lEuropa cristiana e il mondo turco-islamico nel tempo di Maometto II Il
Conquistatore, Acta Historica et Archaeologica Mediaevalia iinde, 26, 2005, pp. 795-833, Universit di
Barcellona, spanya, 2005, s. 849.
131
Kamayn! [] Korkmayn: Siz benim Efendimin dost-

larsnz, kimse sizi kk drmeden ehrinizi olduu
gibi koruyacaksnz ve mparator zamanna gre daha
iyi anlamalar elde edeceksiniz.47
Sonu
Deerli Hocamz Prof. Dr. Halil nalckn Ottoman Galata adl makalesi,
birok yerli ve yabanc kayd ve kayna incelemi ve kyaslam olmas bakmn-
dan, fetih sonras Galatadaki nfus, sosyal yaam; Cenovallara ve Floransallara
verilen ahitnameler; talyan ehir devletleri ve Cumhuriyetleri arasndaki rekabet
ve bunlarn Osmanllarla ticareti asndan esiz bilgiler sunar.
Sosyal ierikli aklamalara geni yer verilir. rnein, sz edilen 1455 kaydnda,
Draperio, Langasco, Lashtrego gibi baz kii ve ailelerin adlarna Cenova kaytla-
rnda da rastland bildirilir.48
Bu ekilde Galatada dnemin toplumsal yaps gzler nne serilirken, sadece
istatistiksel ve saylara dayal bilgiler verilmekle kalnmaz, baz yanl anlamalardan
kaynaklanan hatalar da aydnlatlr. rnein, Cenovallara bahedilen ahitname
konusunda, Batl yazarlar ynetilen halk ile yabanclar arasndaki temel fark
grmedi veya kabul etmedi, bu da yanl anlamalara kaynak oluturdu49diyen Prof.
Dr. Halil nalck, Cenovallara tannan ahitnamenin ieriinin mstensihler nedeniyle
hatal yorumland zerinde durur.50
Latin lkeleriyle diplomatik yazmalarda Osmanl mparatorluu tarafndan
Yunancann kullanldn vurgular; Cenovallara fetih sonras verilen ahitnameyi
I. Ahmed tarafndan yenilenen ahitname ile karlatrr.
Fatih Sultan Mehmedin kiiliinde Osmanl Sultanlarnn hogrl ve ba-
layc tutumunu belgelerle gzler nne seren Prof. Dr. Halil nalck, Fatih Sultan
Mehmedin yazd bir mektup araclyla birtakm yabanc kaynaklarca arptlan
baz can alc olaylara da k tutar:
[] kuatma srasnda bu kalenin [Galata] Cenovallar
huzurumuza geldi ve gl bir ekilde bize verdikleri sz
ve yaptklar anlamay yenilediler.[] artmz kabul
ettiler ve emre uydular. Ancak stanbul fethedilince ller
ve yakalananlar arasnda bize kar savam Galatallar
olduunu kefettik. Bylece ikiyzl davrandklar ve
yeminli anlamalarn ihlal ettikleri ortaya kt. [] Bu
arada yalvara yakara geldiler [] bunun zerine onlar
baladk, nk Tanr balaycdr [].51
47
Geo Pistarino, op. cit., s. 848.
48
Halil nalcik, op. cit., s. 316.
49
Ibid., s. 284.
50
Ibid., s. 275-277.
51
Ibid., s. 281.
132
Makaledeki nemli bir bilgi de, Papalk, yani Katolik dnyas Hal Seferlerini
destekleyerek bara yanamad iin, XIV. yzyl itibar ile Osmanl Padiahlar
topraklarnda Latin kilisesini yasaklamlardr; buna karlk Ortodoks Rum ve
Ermeni kiliselerini resmi olarak desteklemilerdir.52
Rumlar Cenovallarla, Cenovallar ise Venedikliler ve Floransallarla rekabet
iinde olmutur. mtiyaz sahibi Cenovallar, Dou Akdeniz adalarn ve Karade-
nizdeki ticareti ellerine geirirler. Osmanllar talyanlar arasndaki bu rekabetten
yararlanmay iyi bilmitir. Bursann ipek ve baharatta ticaret merkezi olmasyla
Galata yine nem kazanm, gmrkte %4 yerine % 2 vergiye tabi olan Cenovallar,
Osmanl egemenlii altnda yine faaliyetlerine devam etmitir.
Hocamz Prof. Dr. Halil nalck, Ottoman Galata adl yazsnda, belirttiimiz
zere, Galata zerine yazlm birok yerli ve yabanc belgeyi karlatrr; titiz ve
nesnel bir deerlendirmeden sonra vard sonular kaydeder. Galatann nfusu,
sosyal ve ekonomik durumu, ticaret dnyasndaki yeri hakkndaki bu esiz ve titiz
alma sayesinde bizleri aydnlatarak dnem hakknda kesin ve son derece deerli
bilgilere ulamamz salar.
Galatann ok kltrl yapsn kantlayan iki belge ile yazmz bitirelim. Biri,
Galatadaki talyan iiler hakknda bilgi verir. Tersaneler konusunda elimizdeki
bu kayt, 1595 yl ile ilgilidir ve ekte sunulmaktadr. Buna gre, 20 talyan ii sz
konusu ylda baka milletlerden iilerle birlikte Galatada, bir tersanede almakta-
dr. Belgedeki kiiler, geldikleri yerin ad ile anlmaktadr. Belge, 14 Ocak-28 Mays
1595 tarihleri arasnda Galatada zel olduu belirtilen bir tersanede Bragadina et
Leona adl Venedik gemisinin tamirinde alan iileri ve bunlara denen paray
gsterir. ki tarih aral verilmi (14 Ocak-20 Nisan 1595 ile 12 Mays-28 Mays
1595) ve srasyla 70980 ake ile 108680 ake dendii kaydedilmitir.53
Dier belge ise, on yedinci yzyl gezgini Cornelio Magni tarafndan yazlmtr.
Magni, Galatann yangnlar yznden tannmaz hale geldiini, sokakta rastlad
Cenoval bir tandnn arad evi bulabilmek iin rehber tutmak zorunda kaldn
yazar.54
Grld gibi, ok renkli olan Galata, yzyllar boyunca ahap evleri yznden
birok kez yangn tehlikesi ile kar karya gelse ve veba salgnlar ile ba etmek
zorunda kalsa da kltrlerin buluma noktas olma zelliini hep korumu ve bu
zenginliini bugne dek getirmeyi bilmitir.
52
Ibid., s. 286.
53
Belgeyi Venedik Devlet Arivinde, (Archivio del bailo a Costantinopoli, b.372, Libro della maestranza ad
altnda) bulan ve burada yaynlamamza izin veren Prof. Dr.Maria Pia Pedaniye teekkr ederiz. Belgeye, Prof.
Dr.Maria Pia Pedani tarafndan,A Place of Interaction: the Venetian Bailos Palace in Constantinople (16th-
18th c.) ad ile 10-11 ubat 2014 tarihlerinde Pisada dzenlenen bir konferansta atfta bulunulmutur: Christian-
Islamic Interactions: Mobility, Connection, Transformation (1450-1800), International Workshop, Scuola
Normale Superiore, Pisa 10-11 February 2014.
54
Cornelio Magni, Quanto di pi curioso e vago ha potuto racorre Cornelio Magni nel secondo biennio da
esso consumato in viaggi e dimore per la Turchia in varie lettere scritte in Italia, Pazzoni e Monti, Bologna,
1692, s. 6. Belgeyi bulan ve tarafmza ileten Prof. Dr. Maria Pia Pedaniye teekkr ederiz.
133
EK
Archivio di Stato di Venezia, Archivio del bailo a Costantinopoli, b. 372, Libro

della maestranza(riparazioni effettuate a una nave veneziana in un arsenale privato
di Pera nel 1595)
14 gennaio 28 maggio 1595 in Pera

Libro di spese diverse di nave Bragadina et Leona patron missier Giacomo
Masini nomi degli operai:
14 gen- 20 apr. 1595, spesi in totale aspri 70980

Ameza turcho, Assan bassa, mastro Anibal romano, mastro Alvise vinitiano,
mastro Antonio portoghese, mastro Anticho cathelano, Amat da Chascivi, Assan
da Asachapi, Andrea seghator, mastro Antonio da Paris, mastro Agustin seghator,
mastro Andrea da Chorsica, mastro Antonio de Pera, mastro Antiogho sardo, mastro
Andrea da Genova, mastro Benetto lanzo, mastro Budova magiaro, mastro Borisi
seghator, mastro Bernardin chalavrese, Chassin turcho, mastro Diegho schiavo,
mastro Dimitri de Galata, mastro Ducha metelini, mastro Erchule pulgiese, mastro
Francesco da Messina, mastro Fernando sciavo, mastro Felipo Chorsicha, mastro
Francesco portughese, mastro Francesco chalavrese, mastro Giorgi protto, mastro
Giorgio vecchio che era con la nave, mastro Giovane sciavone, mastro Giovani fran-
cese, mastro Giorgi grecho sciavo, mastro Giovani remolaro, mastro Giorgi grecho,
mastro Giovani da Ghaetta, mastro Giorgi marinaro, mastro Giovani seghator,
mastro Giorgi de Ch, mastro Gianachi de Stanboli, mastro Giorgi spagniol, mastro
Giorgi rodo, Giorgi de Galata, mastro Jacomin de Cipro, mastro Iacomin de Stanbol,
mastro Leonardo napolitano, Mustafa turcho, mastro Moresi de Marsiglia, mastro
Martino spagniolo, mastro Manoli da Rodi, Mustafa da Chasivi, mastro Michali
da Rodi, mastro Michali da Stanboli, mastro Manoli da Stanboli, mastro Manoli de
Chandia, Mustafa dal Topana, mastro Manoli de Galata, mastro Nicholo da Genova,
mastro Nichola de Ch, mastro Paulo da Messina, mastro Paulo todescho, mastro
Pietro da Stamboli, mastro Pantalin da Scio, mastro Stefano schiavo, mastro Spano
da Nicomedia, mastro Stefano de Ch, mastro Stamati da Galata, mastro Tomaso
sciavo, mastro Trogiano sciavo, mastro Vicenzo da Napoli, mastro Valente seghator,
mastro Zuane de Galata, mastro Zuane de Stanboli, mastro Zuane de Sinopi, mastro
Zuane spagniol, mastro Zuan Andrea spagniol, mastro Zuane fanari.
12 mag.-28 mag. 1595 spesi in totale aspri 108680:

mastro Antonio da Nichisia, Assan turcho, mastro Alessandro pugliese, mastro
Antonio genovese,Amat turcho, mastro Alvise portughese, mastro Attanas, mastro
Andrea genovese, mastro Agustin magiorchin, Abedi turcho, Amenza turcho, mastro
134
Andrea da Genova, mastro Antogho sardo, mastro Bastian da Saragoza, mastro

Batista genovese,mastro Chostantin da Sinopi, mastro Chostantin rodiotti, mastro
Cristofalo da Genova,Chieivan bassa, Chamussa turcho, Chara Chassan, mastro
Dominico da Genova, Dimitri gargione, mastro Dimitri da Galata, mastro Fran-
cesco da Paris, mastro Francesco genovese,mastro Francesco da Chassin bascia,
mastro Francesco da Cipro, mastro Giorgi de Chotto, mastro Giovani da Stanboli,
mastro Giovani da Ch, mastro Giovani da Napoli, mastro Gaiamo francese, mastro
Guielmo francese, mastro Giovani rodiotti, mastro Giovani dAndro, mastro Giorgi
limen, mastro Giorgi rodiotti, mastro Giorgi da Scutari, mastro Giorgi rodi, mastro
Giorgi da Rodi proto, mastro Giorgi da Cho, mastro Gierolimo chalavrese, mastro
Giorgi grecho, mastro Gianachi dIstanbol, mastro Jacomo fanari, mastro Ieronimo
chalavrese, mastro Jacomo francese, mastro Jacomin fanari, mastro Janachi politti,
mastro Jacomin da Stanboli, mastro Jacomin da Cipro, mastro Leonardo napo-
litano, mastro Manoli rodiotti, mastro Michali rodiotti, mastro Martin spagniolo,
mastro Dominico da Scio, Mustafa da Chassinbascia, Memet gianicero, Mussa
turcho, un gargione de Musa, mastro Marcho de Galata, Manoli gargione, mastro
Nichla de Cipro, mastro Pietro portughese, mastro Pantalio da Scio, mastro Parisi
chalafato, Ramadan turcho, Rezep turcho, mastro Savast de Cho, mastro Stamati
da Rodi, mastro Statti de Cho, mastro Simon de Napoli, mastro Todorin, mastro
Vassili di Rossia, mastro Zuane da Scutari, mastro Zacharia ciprotto, mastro Zuane
de Chorsica, mastro Zuane portoghese, mastro Zuane da Patin, mastro Zanetto.
135
TARHLERN KUTBU, AKDENZ, PLUS ULTRA

GE ORTA A VE YEN ADA AKDENZ
zlem KUMRULAR*
Antikitenin Yunan denizcileri Cebelitark Boaznn tesindeki frtnalardan ve

bilinmezden korktuklar iin Nec Plus Ultra (tesinde hibir ey yok) mottosuyla
hareket etmiler, mitolojiye gre boazn iki yannda bulunan Herkl stunlarnn bu
mottoyu hatrlattklarn bildiklerinden tesine gemeye cesaret edememiler, Akde-
nizden kmamlardr. Halil nalckn Akdeniz tarihilii ise Plus Ultra olarak
tanmlanabilir. Hocann Osmanlnn Akdeniz dnyasna bakt zaman grd,
arlkenin gururla tad tesinde baka bir dnya olduunu anlatan Plus Ultra
flamalar gibidir. Her daim kk, lokal gibi grnen olaylarn arkasndaki byk
resmi grr. Akdeniz, Mediterraneo, ad zerinde yer yuvarlann ortas olmas ile
kendi iinde salanan hkimiyetinin dnya hkimiyetine giden yolda baat olmakla
birlikte, Plus Ultra mottosu ile eksenin bsbtn olmasa bile kaymaya baladnn
en gsterili imgesel kantdr.
nalck genel hatlaryla sosyal tarihe ok merakl olduunu her frsatta dile getirir.
renciyken Herbert Louisnin beeri corafya derslerine girdiini ve daha Braudeli
tanmadan nce onun stad Vidal de Lablachen eserleriyle bu derslerde tantn
syler. 1 1950de Paristeki uluslararas tarihi bilimler kongresine katlmas ise
Akdeniz tarihiliinde bir dnm noktas olur. Pariste kongrede en nemli hadise F.
Braudelin La Mediterrane kitabyd, 1949da km, en ok bu kitap konuuluyor.
Tarih sahnesine bomba gibi dm, o kitab aldm hemen, demitir. 2 O kongrede
Braudelle tanamaz, bunun iin Trkiyede ve ABDde Binghamtonda karlama-
larn beklemek zorunda kalr. Ama kendi tabiriyle eseri okuduktan sonra Braudelci
olur. Annales ekolnn ortaya atp uygulad kavramlardan en ok Total History,
kendi terimiyle topyekn tarihilik kavramndan etkilendiini, aratrmalarnda
bunu uygulamaya altn her frsatta belirtir. Bununla birlikte long dure (uzun
sre) teorisinden de etkilenmitir. Annales ekolnn tarih yaklamn benimser,
Trkiyeye gelir gelmez de Belletende konuya dair bir makale yazar (1951). Bar-
kanla birlikte bu ekol Trkiyeye getirenler arasna girer. Binghamtonda Fernand
Braudel Center for Historical Research adl merkezin alna nalck da davet
edilmitir ve burada yapt konumas daha sonra Review dergisinde yaynlanr:
The Impact of Annales School on Ottoman Studies.3
* Do. Dr. zlem Kumrular, Baheehir niversitesi, ktidasi ve dari Bilimler Fakltesi. Makalenin
balndaki terimler sz konusu olduunda, - Ge Orta a ve Yeni a (Medioevo tardo, Late Middle
Ages, vs.) kavramlarna girerken- lkelerin tarih yazclklarnda farkl olaylar esas alarak bu a ayrmn
yaptklarn hatrlatalm. spanya bata olmak zere Latin Amerika ve dier pek ok lkenin Ortaa 1453de
deil 1492de bitirdiini unutmayalm. Almanlarn ksmen 1517yi, Balkan lkelerinin ise daha da ge bir tarih
olarak 1526yi (Moha Sava) aldklarn belirterek Orta an da farkl tarihsel perspektiflere gre 70 ksr
yllk bir zaman dilimi zerinde hareket ettiini ekleyelim.
1
Emine aykara, Tarihilerin Kutbu. Halil nalck Kitab, stanbul, 2005, s. 76.
2
A.g.e., s. 114.
3
Halil nalck, The Impact of Annales School on Ottoman Studies, Review, I, 1978, 69-96.
136
nalck, Annales ekolnn tarihiliimize Barkan ile girdiini syler. Braudelin

Akdeniz tarihinde Osmanl kaynaklarna en ok Dubrovnik Arivinde yaklat-
n, kendisi iin Dou Akdeniz kaynaklarnn bir muamma olduunu syledikten
sonra yle ekler: stanbula gelince Barkann Osmanl arivleri zerine nasl
altn, nasl mhim gerekler ortaya kardn grnce bylendi ve kendi
noksanlarn tamamlamak iin Barkana dayanmak lzumunu anlad.4 Yukarda
bahsi geen makalesinde, Braudelin La Mditerranenin (Akdeniz) harika blm-
lerinden biri olarak adlandrd bir blmnde 1571den sonra Amerikadan gelen
para hazinesinin Flandraya ulatrlmasnda Barcelona-Genova rotasnn Atlantik
yolunun yerini aldn ve gm sknts eken slam dnyas ile Avrupa arasnda
uzun bir deiim tarihinin yeni faznn baladn yazarken bunun takip edecek
almalarnda Balkanlardaki siyasi-ekonomik-sosyal dzeni de ayn formlle
zeceinin haberini verir gibidir. 5 Makalesinin sonunda Braudelin sayesinde Trk
deniz gcnn XVI. yzylda Avrupa siyasi dnyasnn ekillenmesinde byk bir
rol oynadn ve Osmanlnn sadece siyasi olarak dnya tarihine entegre olmakla
kalmadnn anlaldnn altn izer.
Halil nalck ilk defa Fransada karlat bir kitabn kendi Akdeniz tarihilii
zerinde ok byk etkisi olduunu syler: Ernest Charrirein Ngociations
de la France dans le Levant adl eserinin drt cildi. Tarihinin Papalk, Venedik,
Napoli, Simancas, Paris ve saysz arivden derlenen belgelerle yeniden kurduu
bir Fransa-Osmanl tarihinde gerekten de ana hatlaryla eksiklerimizi dolduracak
tm referanslar mevcuttur. Charrirein bu opus magnumunun nsznde bu
devasa eserin amacnn ne Fransa-Trkiye (Charrire Trkiye kelimesini kullanr)
ilikilerini irdelemek, ne de Fransann Levantla olan diplomatik ilikilerine dair
raporlarn toplamak olmadn, XVI. ve XVII. yzylda Fransayla iliki iinde
olan devletleri ve etki emberini toptan gstermek olduunu yazar. 6 nalck da ayn
ekilde -sz gelimi Fransa-Osmanl ilikileri zerinden- Akdenizin dier devletleri
ve noktalarnn bu etki emberindeki (cercle dinfluences) roln irdeler.
nalck Londrada ise Calendar of State Papersla tanmtr. British Museumda
bu nemli aratrmalarn 40 ciltlik Venedik ve 25 ciltlik spanya serilerini tarama
ans olur. Yllar sonra spanyaya gittiinde de Simancas Arivine girer. Simancas,
nalckn Bat Akdenizdeki denge politikalarnn din savalarnn ok tesinde
olduunu birinci elden grmesi iin kaynak sunmutur adeta. Barbaros Hayred-
dinin Tunusa taarruz ettii zaman yerli Arap hanedan Beni Hafsn spanyollarla
ibirlii yaptn buradaki Arapa antlamalarla ispatlam ve o zaman bu belge-
lerin mikrofilmlerini almtr. 7
nalck, Bat Anadolu Beyliklerinin XIV. yzyln bandan itibaren Egede oyna-
maya baladklar rolle (Rodosa karma yapan Mentee Trkleri, Aydnoullar,
Saruhan, Karesi ve Osmanl Beylii) Hristiyanlk leminin deniz gcne kar
bir tehlike unsuru olarak gelitiini gsterir. 8 Trk korsanlarnn bata Marmara
Denizinde olmak zere Venedik ve Ceneviz gemilerine baskn yapp ganimet ele
geirerek denizcilik kariyerlerine baladklarn belirtir. Baka bir deyile yar pirata
4
Emine aykara, Tarihilerin Kutbu. Halil nalck Kitab, op. cit., s. 215.
5
Halil nalck, The Impact of Annales School on Ottoman Studies, op. cit., s. 92.
6
Ernest Charrire, Ngociations de la France dans le Levant, cilt I, Paris 1840-1860, nsz.
7
Emine aykara, Tarihilerin Kutbu. Halil nalck Kitab, op. cit. s. 177.
8
Halil nalck, Osmanl deniz egemenlii, Trk Denizcilik Tarihi, Ankara, 2002, s. 49.
137
(deniz ekiyas), yar corsario (korsan) olarak; bir otorite altnda, lakin dzensiz bir
dizi saldr ile Levantn hkimlerine tehlike arz etmeye balamlardr. Devrin Arap
kaynaklarnda bu korsanlarn Guzt fil Bahr (deniz gazileri) olarak gemesi, sonraki
yzyllarda Maripte de ayn ekilde anlacak olan periferi korsanlarnn prototip-
leri olduunu gsterir. Osmanl iin Deniz gazas kavramnn k noktasnn
ur-textlerini bulmutur nalck bir bakma. Bu korsanlarn Memluk Sultanlnn
-Msr ve Suriye zerindeki- topraklarnda Hal basksn azaltt iddias ise
olumakta olan yeni dengelerin sinyallerini vermektedir. 9 1320lerde Sanudonun
Hal seferlerinin Msr ve Suriye yerine Egede bir tehdit oluturmaya balayan
Trklere kar yaplmas gerektiinin dnldn kaydetmesi, nalck asndan
denizlerde Trk gcnn artk bu dnemde tannm olmas anlamna gelir. Bat
Anadolu ve Marmara sahillerinde gelien deniz gcnde Rum denizcilerin etkisinin
byk olduunu da dorular. Bir ksm da ihtida ederek beyliklerin hizmetinde
almaya balarlar. ki- yzyl sonra Maripte yaanan dini-sosyal deiimin
bir benzeri Orta an son demlerinde bu blgede yaanr.
Halil nalck her alanda olduu gibi Akdeniz tarihi aratrmalar iinde de Fatihin
kendisini Roma imparatorlarnn varisi olarak grmesinin, Osmanlnn Mare Nost-
rumda yaylarak ciddi bir Akdeniz politikas gtmesinin de zuhuru olduunu ortaya
koyar. 1456da Fatihin Amuratzese bir dnya haritas yaptrmas, eski bir slm
unvana yeni bir anlam katarak Sultanl-bahrayn ve hakanl-bahrayn olmas ile
Anadolu, Rumeli, Karadeniz ve Akdenizin hkimi olmak iddiasnda olduunu
syler.10 Osmanl denizlerde zayf olduunu bildiinin hayli farknda olarak Vene-
dike kar her zaman ihtiyatl davranm, sava kanlmaz olana dek (1463-1479)
ticari hayatn gereksiz bir friksiyonla zarar grmesine sebebiyet verecek bir adm
atmamtr. Fatihin Arnavutlukun ele geirilmesi iin verdii aba, yllar sonra
onun ayak izlerini takip eden Kanuninin blgedeki hedeflerinin k noktasdr.
nalck Fatihin Akdeniz politikasn ekillendirirken yarm kalan seferinin -Msr,
talya ve Akdeniz- altn izer.11 Ticari olarak aslnda hedefinin Karadenizi de iine
alan Levantla balayp talyaya kadar uzanarak Akdeniz havzasnn yarsna hkim
olmak olduunu syler.
Venedik ve Genova gibi iki devasa denizci-tccar devlet karsnda denizde bir
g olarak ayaa kalkmaya alan Osmanlnn XV. Yzyln sonuna gelindiinde
blgenin en byk deniz gc olan Venedike ak denizde ilk meydan okudu-
u sava olan ve 1499-1503 yllar arasnda sren Osmanl-Venedik savann
Akdenizde Osmanl donanmasnn artk ciddiye alnmas gerektiini ilan eden bir
krlma noktas olduunu gstermitir nalck. 12 II. Bayezid dneminde Ragusa ve
Genovadan getirtilen mhendislere ina ettirilen iki byk kkenin Akdenizde
Osmanl egemenlii iin Bat Anadolu ve Geliboludan sonra nc safhaya
getiine iaret ettiini dnr.
nalck denizci-tccar bir devlet olan Venedikin Osmanlnn bir imparatorluk
9
A.g.e., s. 52.
10
Halil nalck, Ftih Mehmed (1444-1446, 1451-1481): Konstanopolisin Fethi ve merkez mparatorluun
Kuruluu, Devlet-i Aliyye, Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar-I. Klasik Dnem (1302-1606):
Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Geliim. Bankas Yaynlar, stanbul, s. 112-113.
11
A.g.e., s. 11.
12
Halil nalck, Osmanl deniz egemenlii, Trk Denizcilik Tarihi, op. cit., s. 53.
138
olma yolunda durdurulamayan ilerleyii yznden her seferinde askeri olarak g-

lenip saldrgan ve yaylmac bir siyaset izlemeye baladn savunur.13 Selanikin
hl Venedikin elinde olduu dnemde Bizansn stanbulu Venediklilere verecei
dedikodusunun kmas zerine Osmanlnn stanbul zerindeki basksn azaltt-
n, ya da en azndan azaltm grndn belirtir. Balkanlarda hzla yaylmasn
da istimalet siyasetine yorarak, Osmanlnn Venedike nazaran blgedeki Ortodoks
halklara kendilerini daha hogrl, sosyal ve ekonomik olarak daha yakn ve koru-
mac grtermeyi baardn gsterir. 14 Ayn dnemde Venedike kar daha zayf
olan Genovann korunmas da Osmanlnn Akdeniz siyasetinin banda gelmekte-
dir. Pera ve Sakz adasnn ulat mreffeh seviye de bunun en pratik gstergesidir.
nalckn belirttii zere Osmanl Dou Akdenizde bu devletlerin yaatt ticarete
zarar vermek deil, onu sadece gl ellerden daha zayf ellere geirerek dengeyi
salamak istemitir: Venedikten nce Genovaya ve sonra Floransa ile Ragusaya.
nalck, Bursa kad sicilleri zerinden yapt geni apl aratrmasyla Floransallara
verilen imtiyazlarn nemini ve imparatorluk iinde yaayan 50 byk Floransal
ailenin Bursada ne denli aktif olduklarn gstermitir.15 Bosna ve Hersekin ele
gemesi ile (1463) II. Mehmed Ragusa zerinden Floransaya giden dorudan bir
rotay da ele geirmi olur ve bu da Akdeniz ticaretinde karadan denize uzanan rota
zerindeki el deiimiyle yeni bir devir aacaktr.
Osmanlnn daha Akdenizde etkin olmaya balamadan bile Dou Akdenizin
ticaret dengesini deitirdii de nalckn Akdeniz zerine gzlemlerinden biridir.
Dou-Bat ticaretini Bursaya kaydrarak ilk bakentinin bata randan uzanan ipek
ticaretinin altn ehri olmasn salamtr. XV. yzylda Edirne ve Gelibolunun da
ykselen rakip ehirler olarak zuhur etmesiyle yeni dengeler olumaya balamtr.
Balkanlarn ele gemesi ile Akdenize kan yollara karadan ulaan Eski Dnyann
en nemli yollarndan biri olan Via Egnatia da Osmanlnn hkimiyetine gemi
olacaktr.
Fatih ve Kanuninin Akdeniz zerindeki hedeflerinin Balkanlardan getii
aikrdr. Roma ticaretinin ve kara tamaclnn hayat damar olan Via Egnatiann
Bizans ve daha sonra da Osmanl tarafndan canl tutularak stanbulu karadan, Adri-
yatik zerinden Akdenize balayan bir yol olduunu unutmayalm. stanbul-Dra
(Durazzo, Durrs) aras uzanan bu yol Osmanlnn 1530larn banda nem verdii
konulardan biri olmutur. Bu devirde devletin hezeyanl bir ekilde Dra ve Kotorun
kontroln ele geirmek iin sava verdiinin ve bu blgeye byk bir yatrm yapp
hayli byk bir enerji sarf ettiinin en gzel kant Simancas Arivinden kan bu
dneme ait spanyol ve talyan belgeleridir.16 Kanuni Akdeniz hkimiyetinin sadece
Kuzey Afrikada tesis edilen bir stnlkle salanamayacann bilincindeydi. Btn
Adriyatik sahillerinde verilen sava Osmanlnn Balkan ticaretini Krfez olarak
adlandrd Adriyatike daha ok kap ile aktarp Akdenizin ortasnda daha salam
bir denge kurma abasnn sonucuydu.
13
Halil nalck, An outline of Ottoman-Venetian relations, Venezia cnetro di mediazione tra oriente e
occidente. Secoli XV-XVII. Aspetti e problemi, Firenze, 1977, s. 84.
14
A.g.e., s. 84.
15
A.g.e., s. 87.
16
Bknz. zlem Kumrular, El duelo entre Carlos V y Solimn el Magnfico (1520-1535), ISIS, stanbul, 2006.
139
nalckn Akdeniz tarihine bak genel olarak btnseldir. (Holistic) Bir rnek
zerinden incelersek, nalck Kanuni dnemindeki zaman zaman Koron Seferi
olarak adlandrlan seferin bu yanl adlandrma yznden hedefinin de saptrldn
gsterir. Sefer-i Pulya ve Gazay- Korfos olarak tarihe geen bu sefer Avlon-
ya-Korfu-Pulya izgisini takip ederek aslnda byk dedesi Fatihin devamlln
gremedii bir baarsna imza atma arzusudur.17 Btn olarak bakldnda tek
bana bir sefer ya da sadece talyay ele geirme istedii deil, Kanuninin ilk
seferlerinde olduu gibi Fatihin tamamna erdiremedii, yarm kalan ya da baa-
rszlkla sonulanan seferlerinin izinden gitme ve zafere ulama hrsdr. 1521de
Belgradda, 1522-23te Rodosta olduu gibi. Kanuninin Romaya, Romaya
dediini kaydeden Venedik elilerinin padiahn gney talyay fetih planlarnn
izlekleri olduunu iddia eder.18
nalck, Dou Akdenizde Trklerin kalc olarak yerlemesini salayan Kbrsn
fethine ise sadece bir askeri baar olarak bakmaz. Osmanlnn Balkanlardaki
fethini mteakip isknda baarl olmasnn sebebini adadaki yerleimde arayan
tarihi, ayn formlnn burada da altn izer. Osmanl Hkim snf olarak yer-
lemi Katolik Latinleri bertaraf edip onlarn egemenliine kar olan Ortodoks
Kilisesine btn eski imtiyazlarn ve vakflarn iade ederek onu ihya etmitir. Yerli
halk kazanarak ve iktisad-mal kaynaklar gelitirerek nlemler almtr. 19 Askeri
bir baarnn srekliliini salayann yerli halka verilen sosyal gvence olduunu
dorular ekilde feodal Latin beyler iin alan topraa bal Rum kyllerinin
haftada iki gnlk alma angaryasn kaldrmalarnn altn izer. Bununla birlikte
Osmanl srgn ve enletme siyaseti ile de bu nfus dengesini salamtr. nalck,
Osmanlnn Kbrsn fethi ve iskn politikasn tam bir Annales ekol profili ile
inceler. Avrupa tarihilerinin kuru bir askeri baar olarak gsterdii Kbrs fethinin
nalck tarafndan zmlenmesi Akdeniz tarihilii iin en gz nndeki rnektir.
Ayrca fetih ncesinde Osmanlnn Ortodoks Patrikhanesine mukavemet etme-
meleri iin gnderdii mektuplar da n plana karmas Balkanlarda uygulanan
siyasetin uygulandn gstermeye yeter. Ayrca Trklerin Kbrsta nfusun te
birini temsil ettiini ve Osmanl idaresinde her zaman olduu gibi Rumlarn stn
tuttulduunu da vurgular. 20 Ayn ekilde Charrirenin yapt yorumlar ve yayn-
lad belgelerin de bu konudaki izgisini takip eder ve Fransz eli raporlarnda
nakledilen Trklerin Kbrsn fethi srasnda yerli Rum halkn Venediklilere kar
isyan ettirdiini yazar.21
nalck, Osmanlnn Akdenizdeki altn a olarak 1538-1571 araln gsterir.

Braudelin Tm XVI. yzyln en gz kamatrc askeri olay olarak tanmlad
nebaht, Tarihilerin Kutbu iin de zirveden inme tarihidir. 22 Sadece sava kaza-
17
Halil nalck ile 6 Eyll 2015te yaptmz sylei.
18
Halil nalck, Kanun Sleyman (1520-1566): Osmanl Dnya Devleti, Devlet-i Aliyye, Osmanl mparatorluu
zerine Aratrmalar-I. Klasik Dnem (1302-1606): Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Geliim, op. cit., s. 167.
19
Halil nalck, Kbrs ve nebaht (Lepanto) 1570-1571, Devlet-i Aliyye. Osmanl mparatorluu zerine
aratrmalar-I, op. cit., s. 166-167.
20
21
Halil nalck, nebaht sonras, spanya ile bar (1585), Trk Denizcilik Tarihi, op. cit., s. 151.
22
Fernand Braudel, The Mediterranean and the Mediterranean World in the age of Philip II, cilt II, op. cit., s. 1088.
140
nan devletler deil, tm Avrupa bu zaferi bir propaganda olarak kullanarak kendi
halkna bir baar mesaj vermitir. Venedik, dier devletler gibi gelecek nesillerin
de bu zaferi hatrlamas iin ehrin drt bir yannda lgn bir faaliyete balamtr.
Edebiyat ve plastik sanatlarn pek ok alannda bu baar lmszletirilmitir.
Sadece alt yanda olan skoya Kral VI James bile Lepanto adnda bir uzun bir
iir yazmtr. ki yzyl sonra 1894de Bolognada kan Dernesto Masinin Cento
Poeti della Battaglia di Lepanto (nebaht savann 100 airi) adl eseri zaferin nasl
propaganda olarak kullanldnn toplu kantdr: Yerel talyan airleri Venedik,
Padova, Bologna, Toscana, Sicilya diyalektlerinde Lepantoya msralar dzm-
lerdir. Filozof Bacon, nebaht Trklerin bymesini durdurdu. Osmanllarn
burun deliklerine bugne kadar bir kanca takt, diyecektir. 23 Papa ve Don Juan de
Austria stanbula kadar uzanma gibi lgnca hayallere kaplrlar. Bu hayallere tek
katlmayan II. Felipedir, nk nebaht zaferinin spanya iin Akdenizde aaal
bir dnemin balad anlamna gelmeyeceinin bilincindedir.24 Oysa ki Osmanllar
sene iinde Avrupann Yeni ada Akdenizde grd en byk donanmay
oluturarak ve Tunusu alarak Maripte kalc olacan gstermitir.25 Baka bir
deyile, Avrupann kalem ve fra ile balatt bu propagandaya deniz gc ile
karlk vermitir.
nalck, bu propaganda silsilesinin bir sonucu olarak yaratlmaya allan span-
yann etkin gcne, baka bir deyile askeri baardan ziyade bir imagoloji eseri olan
bu dominasyona inandn makalelerinde iaret eder. nebaht sonrasnda, 1572de
spanyann Fransada Saint Barthelemy katlimyla Katolik ligasnn Calvinist
rakiplerini bertaraf etmesi, Hollanda silerinin ezilmesi ve ngiltere zerinde bir
istil tehdidinin artmas bir rastlant deildir, derken kuzeye kadar kan bu etkin
g dalgalarn Kutsal ttifakn (Santa Liga) nebaht zaferine balar. 26 Osmanlnn
Kbrs zaferinin Fransada Katolikler ve Calvinistler arasndaki mcadele zerinde
etkin olduu konusunda ise Charrirenin teorisini izler. 27 Savan Trkler iin bir
zafer olmas sz konusu olsayd, bunun Fransann da Avrupa siyasi arenasndaki
roln deitireceine kanidir. Fransann byle bir durumda Osmanl ile mttefik-
likten ayrlp Avrupann savunmasna katlacan dnr.
Mhimmelere gre nebaht deniz sava/Osmanl belgelerinde nebaht (Lepan-
to) adl makalesinde Braudelin kullanamad iin hayfland kaynaklarla
savan Osmanl cephesinden bir profilini karr.28 Venedikle ilikilerin koptuu
bu dnemde Bosna ve Ragusa zerinden gelen enformasyon, Avrupann muha-
berat brosu saylan Venedikin bu fonksiyonunu yitirdiini, Ragusaya sadece
enformasyon alarn deil Osmanl sayesinde kazand ticari stnln da
kaptrdn gsterir. Akdenizdeki ince dengelerin ince alarla nasl rld bu
dnemde grnrlk kazanr. Diplomatik ve siyasi krizlerin var olu sebebi ticaret
23
Hamit Dereli, Kralie Elizabeth devrinde Trkler ve ngilizler, stanbul, 1951, s. 33.
24
Rafael Carrasco, Deportados en el nombre de Dios. La expulsin de los moriscos: cuarto centenario de una
ignominia, Barcelona, 2009, s. 97.
25
Osmanl donanmasnn 1573-1574 yllarnda devam eden bu hararetli n almas Simancas Arivindeki
(Archivo General de Simancas) Estado ve Guerra Antigua serilerindeki belgelerle detayl olarak incelenir.
26
Halil nalck, nebaht sonras, spanya ile bar (1585), op. cit., s. 151.
27
A.g.e., s. 151. (Charrire, III, 104.)
28
Halil nalck, Mhimmelere gre nebaht deniz sava/Osmanl belgelerinde nebaht (Lepanto), Trk
Denizcilik Tarihi, op. cit., Halil nalck, Las relaciones hispano-otomanas en la poca de Cervantes; Lepanto
en los documentos otomanos, Cervantes y el Mediterrneo Hispano, ed. Pablo Martn Asuero.
141
olan devletleri Akdeniz havzasnda nasl lme mahkm edebileceini gstermek

iin daha gzel bir rnek olamaz. 29
Osmanlnn Akdeniz siyasetinde ekonomik, sosyal ve dini dengeleri gzetme-
nin baat olduunu gzlemleyen nalck, Ragusa-Venedik rekabetinin bu balansn
salanmasndaki nemini gz ard etmez. Orta an son devresinde Dou ve
Bat arasnda yzen bir sandk roln oynamaya balayan Ragusa dimdik ayakta
kalmasn Osmanlnn Venedike kar Adriyatikte oluturmak istedii siyasi ve
ticari dengeye borluydu. Ragusa Osmanldan Avrupaya alan ticaret yolunda
nemli bir halka oluturuyordu. Bursa-Edirne-Ragusa-Ancona-Floransa ticaret yolu
daha XV. yzyln ikinci yarsndan itibaren gittike artan bir nem kazanmt. 30
Ragusann ise en nemli ticari kolonileri Belgrad, Sarajevo, Novi Pazar, Trnovo,
Plovdiv ve Sofyad.31 Bu ekilde, Osmanl Adriyatike/Akdenize uzanan bir ticaret
damarlar zinciri ile hinterlanddan denize hakim olmaya almtr.
Ragusa Douyu gcendirmeden Batyla olan ilikilerini devam ettirmi,
her rzgrda yzen gemileri bu kk ama refah iinde yzen ehir devletinin
tccarlarn Adriyatikten karp Akdeniz sularna tamtr. Ayrca Rnesansn
Balkanlardaki tek kaps olmutur. Adriyatik kysnda bir talyan ehir-devleti zel-
likleri barndrrken, kltrel ve siyasi olarak dilin -Latince, talyanca-Slovince/
Hrvata- kullanld topraklarnda Balkanlardan Rnesans talyasna alan bir
eik gibiydi. 32 Dier taraftan Ragusallar ounlukta olan Ortodoks Balkan halkla-
rndan farkl olarak Katoliktiler. Ragusallar ayn zamanda Balkanlarn nde gelen
Katolik cemaatine sahip olduklar iin stanbulda dier kk Katolik cemaatlerin
de szcln yapmakla ykmlydler. Bosnal Katolikler bunlarn banda
geliyordu. Bosnal Fransiskenler zaman zaman stanbula giden Ragusa elilerinden
kendileri iin Osmanlya bir arzuhal gndermelerini rica edebiliyorlard.33 Ragusa,
Osmanlnn Akdeniz siyasetinde tm dini, ekonomik, siyasi, kltrel dengelerin
nasl salanmasn hedeflediinin en gzel rneiydi. Osmanl i ie geen bir
sistem yaratmt.
nalckn Osmanl emperyalizminin byk planlar devri olarak adlandrd
Sokollu devrinde Don ve Volga arasna bir kanal almas projesinin yan sra Svey
Kanalnn almasnn dnlmesi, donanmann Akdenizden Hint Denizine
gtrlme plannn sonunun da yine Akdeniz eksenli etkiler olduunu iddia etmesi
resmin btnn gsterir. Tarihinin Bugn Amerika spergcnn dnebildii
planlar ve Osmanlnn dnya devleti 34 olmas gibi majestik ifadelerle tanmlad
29
Bknz. Paolo Preto, Venezia, I turchi e la guerra di Cipro, Sovrano Militare Ordine di Malta. Meditando
sullevento di Lepanto. Odierne interpretazioni e memorie. Convento storico. Venezia, 8 novembre 2002. Corbo
e Fioere Editori, Venezia; Emilio Sola: Los que van y vienen: Informacin y fronteras en el Mediterrneo del
siglo XVI. Alcal, 2005. nebaht ncesi yaanan diplomatik krizler Archivio di Stato di Venezia ve Archivo
General de Simancastaki belgelerle incelendiinde 1569-1971 gibi geni bir dneme yerletirilebilirler. (AGS,
Estado, Leg. 1399-1400).
30
Halil nalck, Toplumsal yap, Devlet-i Aliyye. Osmanl mparatorluu zerine aratrmalar-I, stanbul,
2009, s. 274.
31
Nicolas H. Biegman, The Turco-Ragusan relationship according to the firmns of Murd III (1575-1595)
Extant in the state archives of Dubrovnik, The Hague: Mouron, 1968, s. 27.
32
Bknz. Francis W. Carter, Dubrovnik (Ragusa): A classic city-state. New York; London, 1972.
33
A.g.e., s. 154.
34
142
bu geni lekli projeler ve emellerin yine Akdeniz havzasna gmlmesi btn

bu farkl eksenlerin topland noktann yine Mediterraneo (yeryznn ortas)
olduunu gsterir. Akdenizdeki Osmanl etkinliinin sarslmasnn imparatorluun
periferideki dier uzun vadeli plan ve projelerinin gereklemesine engel olduu
gr de nalckn Akdeniz tarihiliinin ana hatlarndan birini oluturur. Bu
konjonktrde Volga havzasndaki ve Hint Okyanusundaki seferlerden vazgeilmesi
ise yine nebaht yenilgisi ile ilgili rneklerdir. 35
nalck, XVII. yzylda art arda gelen askeri ve diplomatik baarszlklarla
birlikte Akdenizdeki dengenin bozulmas minvalinde ise yine Charrirein tezini
kabul eder. Osmanlnn Fransa iin yararsz bir g gibi grnmesi ve geleneksel
Fransa-Osmanl ittifaknn braklmas ile Avrupadaki balansn da temelinden
bozulduunu savunur. Osmanly destekleme siyaseti artk Fransann rahibi
ngiltere gibi yeni glere braklmtr. 36 XVI. yzyln ikinci yarsnda Akdenizde
kendisini daha ok hissettiren ngiltere ve Hollanda gibi glerle olan ilikilerine
bakldnda ise Fransann zellikle ticaret sz konusu olduunda, bu yeni denge
politikas dhilinde kimseyi aktan gcendirmek istemediinin kantdr. Bu yeni
dnem iin Fransz tarihi gibi nalck da Fransann artk Osmanl ile ittifak iinde
olmadn ve bir Fransz himayesinin (protectorat) sz konusu olduunu kabul eder.
Fransa artk yerel ve ou meru olmayan otoritelerle diplomatik an hzlandrr.
Anekdotsal bir rnekle Akdenizdeki yeni dengeleri ve dzensizlii zetleyelim:
1605-1606da Fransz hkmeti Cezayir ve Tunusa bir delege gndererek bu kor-
sanlk faaliyetlerine bir zm bulunmasn ister. Bu arada Fransz esirlerin de geri
verilmesini talep ederler. Bu Fransz delegesinin ba Korsan Wardla Tunusta La
Goletada (Halkl-Vad) grmtr. Bu grmeye dair, belki de bir ehir efsanesi
olabilecek bir anlat kalr geriye: Ben Franszlara neden ltufkr davranaym ki?
diye kr Ward, Size yle diyeyim, eer denizde babam bulsam, onu da soyar
ve satardm. 37
nalck, almalar ile Dou Akdenizdeki ticaretin Amerikann kefi ile ok
ciddi bir sekteye uratlamadn ispatlamtr. Geleneksel olarak kabul edilen
eksenin kaymas teorisinin klieletirilmesine incelikli aratrmalar ile cevap
vermitir. Tarihi, Osmanlnn Bosna-Srp gm madenlerini ele geirmesini
ve II. Murad zamannda Osmanllarn talyaya gm ihracatn yasaklamak gibi
kstlamalara sonraki dnemde devam etmeleri zerine Avrupada zuhur eden para,
baka bir deyile deerli maden skntsn da yeni bir rota bulunmas abalarna
eklemitir. 38 Dier taraftan nalck keif konusunda Abbas Hamdaninin Colombus
and the recovery of Jerusalem adl makalesindeki iddialarn destekler. Kolombun
yeni bir rota ile varlacak olan Hint topraklarndan gelen kaynaklarn Kudsn ele
geirilmesinde kullanlaca iddiasyla Katolik Hkmdarlar (Reyes catlicos, Isa-
bel ve Fernando) ikna abasn gndeme getirerek o dnemde Batda ve Douda
insanlarn dnya ilerini uhrev devlerle ayn dzeyde dnmekte olduklarn
35
A.g.e, s. 153.
36
Halil nalck, Orta-Avrupada Sava (1593-1606), Devlet-i Aliyye, Osmanl mparatorluu zerine
Aratrmalar-I. Klasik Dnem (1302-1606): Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Geliim, op. cit., s. 56.
37
Samuel C. Chew, The Crescent and the Rose. Islam and England during the Renaissance, Oxford University
Press. New York, 1937, s. 350.
38
Halil nalck, Kristof Kolomb ve Hal politikas, Trk Denizcilik Tarihi, op. cit., s. 119.
143
belirtir.39 Gnmz Hispanistlerinin ve spanyol tarihilerinin bu perspektif iinde

bu iddiaya kar ktklarn syleyebiliriz. Engizisyonun ekonomik motivasyonu-
nun dini elerin tesinde olduunun ispatland bu dnemde, Ortaadan beri
azalarak gelien Gerusalemme liberata40 gibi Kudsn kurtarlmasna dair yaratlan
romantik ve idealist edebiyatn ve yoktan var edilen bu janrn bile uhrevi kimlikle
aslnda iktisadi hedefler peinde olunduu phe gtrmez. Kuds, romantik bir
klftan baka bir ey olamaz.
nalck Akdenizdeki byk resme baktnda ise Maripten Iraka kadar Arap
lkeleri Hallara kar bugnk varlklarn Trklere borludur, diyecektir. 41 XVI.
yzyln bandan itibaren yzen snr olarak tanmlayabileceimiz Maripte
Osmanl ve spanya/Habsburg gleri arasnda yakn aralklarla el deitiren liman
ehirlerinin Osmanlnn elinde kalmasn (ayn ekilde zaman zaman kaybedilmesi
ve yeniden ele geirilmesini) blgede hal istilasnn nlenmesi eklinde tanm-
layp Kuzey Afrikal Araplarn (bata Cezayir ve Tunuslularn) bunu bugn bile
takdir ettiini ekler. 42 Bu blgedeki baskn olan Trk varln ise dilbilime de tar.
Etkin olan bir kuvvetin etimolojik ve onomastik olarak da stnln gz nnde
bulundurarak, Osmanlnn Kuzey Afrikada dominant g olduu XVI. yzylda
tm Akdenizde bir efsane haline gelecek olan Barbaros Hayreddinin Barbaros
lakabnn klasik inan zerine kzl sakal anlamna gelen barba rossa (it), barba
rojadan (sp) deil Babaorucadan, lakin yine talyanlar tarafndan kullanlarak
dntn iddia eder. 43
Sonu analizinde Braudelin inceleme imkn olmayan dillerdeki belgeleri Akde-
niz almalarnda kullanan Halil nalck bu alandaki a yllar nce kapatmaya
balamtr. Mare Nostrum gibi Mussolini zamannda yeniden canlandrlan bir
Roman dnemi kavramnn karsna Trk Gl gibi iddial terimlerden kanarak
yeniden ina ettii Osmanl dnemi Akdenizini hamasetten uzak bir metodoloji ile
bilimsel olarak incelemi, eksik olan talar yerine koymutur.
39
A.g.e., s. 119.
40
Torquato Tassonun klasik haline gelen Gerusalemme Liberata (Kurtarlm Kuds) adl eseri. lk basm
Genova, 1590.
41
42
Halil nalck, Osmanl deniz egemenlii, Trk Denizcilik Tarihi, op. cit., s. 62.
43
Halil nack, Trk Korkusu, Kurulu ve mparatorluk Srecince Osmanl. Devlet, Kanun, Diplomasi,
stanbul, 2011, s. 159.
144
PROF. DR. HALL NALCIKIN TARH FELSEFES
Mustafa ZTRK*
Giri
Bugn yznc ya gnne erme bahtiyarln yaayan Hocamz Prof. Dr. Halil
nalckn byle iddial bir balk ile Onun tarih felsefesini ortaya konmasnn ne
kadar zor olduunun bilincindeyim. Zira bir asrlk mrnn yetmi be yln ilm
aratrmalara harcayan, bu uurda her birisi alannda rehber olan onlarca kitap ve
yzlerce makale telif eden Hocamzn tarih felsefesi zerine yaplmas gereken ok
ey olduu muhakkaktr. Sadece bilimsel yaynlar ile deil hayatnn tamamn
bilime adayan, bilim adamnn emekliliinin olmadnn en gzel rneini veren
Hocamz, bu ynyle bizlere gelecek kuaklara rnek tekil etmektedir. Byle olunca
Onun tarih felsefesini, tarihe bakn ve yorumlamasn kendisine lyk vechile
tespit etmek zor bir itir. Konumuz iddial grlebilir, mamafih bu gayretimiz,
Hocamz anlamaya ynelik bir gayret olarak kabul edilmelidir.
Bir insan tanmak, onun hakknda sz sylemek, grlerini tespit etmek iin
onun hayat ve eserlerini incelemek, kendisinin gr ve dncelerini kendi eser-
lerinden tespit etmek gerekir. Bu hususta anslyz, zira Hocamzn btn eserleri
elimizdedir. Btn konumalar yaynlarda mevcuttur. Bu eserlerini yllardan beri
okuyoruz ve okutuyoruz. Dolaysyla gemi yzyllardaki bilim adam veya
airlerin iirlerinin sonradan gelen rihler tarafndan keyf olarak erhedilmesinin
aksine, dorudan Hocamzn eserlerinden ve konumalarndan, her alandaki fikir ve
dncesini, metodunu tespit etmek mmkndr, bu hususta edebiyat rihlerinden
daha anslyz.
nalck Hocamzn tarih felsefesini tespit etmek iin takip ettiimiz usul yledir:
nce sadece hatrlamak amacyla ok ksa bir hayat hikyesi zetlenecek. Daha
sonra yurt ii ve yurt d akademik hayat zetlenecek. nk hocalar, zellikle
yurt dndaki tecrbesi ve meslektalaryla tanmas, Onun tarihiliinde nemli
izler brakmtr. Nihayet eserlerini tasnif ederek ve kendi ifadeleri ile tarih gr
hakknda bir sonuca varmaya allacaktr.
Hayat
Prof. Halil nalck, 7 Eyll 1916da stanbulda dodu. Babas Krm gmenlerin-
den Seyit Osman Nuri Bey, annesi Aye Bahriye Hanmdr. lk tahsilini 1923-1930
arasnda Ankara Gazi Mektebinde yapan nalck, orta retimine Sivas ve 1931de
* Prof., Dr., Frat niversitesi nsani ve Sosyal Bilimler Fakltesi Tarih Blm-ELAZI
145
Ankarada Gazi Muallim Mektebinde tamamlad. Lise eitimini Balkesir Necati Bey
Muallim Mektebinde 1935te tamamlad. Yksek tahsiline 1935te Ankara niversi-
tesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde (ADTCF) balad, 1940 ylnda Yeni a
Tarihi Krssnden mezun oldu. Prof. Fuat Kprlnn takdir ve tavsiyesiyle 30
Nisan 1940da ADTCF Yeni a Krssne ilm yardmc tayin edildi. 1942de
Trkiyede sosyo-ekonomik tarih yazclnn ilk rneklerinden olan Tanzimat ve
Bulgar Meselesi adl teziyle doktor oldu (Ankara: TTK, 1943). 28 Nisan 1942de
ADTCF Yeni a Krssne asistan olarak atanan nalck, 15 Aralk 1943te
Viyanadan Byk Ricate Osmanl mparatorluu ve Krm Hanl unvanl teziyle
doentlie atand. Aratrma sahasn doktora tezinden itibaren Osmanl mparatorlu-
unun sosyal ve ekonomik meselelerine younlatran nalck, stanbulda Osmanl
arivlerinde ve Bursa eriyye sicilleri zerinde aratrmalar yapt. 1947de Trk
Tarih Kurumu (TTK) yeliine seildi. Faklte tarafndan 1949 ylnda ngiltereye
gnderildi, British Museumda ilm almalarda bulundu Burada dnemin nemli
tarihilerinin seminerlerinde bulundu, onlarda tant. 1950 ylnda Fernand Braudel
ile tant ve onun II. Felipe Dneminde Akdeniz Dnyas adl eserini tantan bir yaz
yaynlad. Bu eser nalck zerinde derin tesirler brakt. 1951de ngiltereden dnd
ve Bursa eriyye Sicillerinin aratrmaya hazrlanmasnda byk emei oldu, onlar
zerinde alt ve Sicillerin sosyal ve iktisat tarihi kayna olarak nemi hakknda
nemli bir makale yaynlad.
1952 ylnda Profesr oldu. 1953-1954 yllarnda Columbia niversitesine davet
edildi. 1956-57de Rockfeller Vakfnn bursuyla Harvard niversitesinde research
fellow olarak bulundu, 1957de Trkiyeye dnd. Siyasal Bilgiler Fakltesinde
Osmanl, Avrupa ve Amerika tarihi okuttu. Trk Kltrn Aratrma Enstitsnn
kuruluunda bulundu. Kbrs Sicillerinin tespit ve tasnifini yapt. 1961-1962 dne-
minde Beyrutta kald ve Arapasn gelitirdi. 1972 ylnda Ankara niversitesi Dil
ve Tarih-Corafya Fakltesindeki grevinden emekliye ayrld.
1950lerden beri yaynlar ve retim faaliyetleriyle ad dnya tarih evreleri
tarafndan yakndan izlenen nalck, 1972de Chicago niversitesi tarafndan imti-
yazl profesr nerisiyle bir davet ald. Daveti kabul eden nalck, Tarih Blmnde
profesr olarak almaya balad.
Halil nalck 1986da yaklak 15 yldan beri almakta olduu Chicago niver-
sitesinden emekli oldu. Ayn yl Boazii niversitesi Prof. nalcka fahri doktora
verdi. 1990-1992 yllarnda Harvard ve Princeton niversitelerinde misafir profesr
olarak dersler veren nalck, 1992de yurda dnd ve Bilkent niversitesinde
Yksek Lisans ve Doktora dersleri vermek zere davet edildi ve uzun seneler bu
niversitede dersler ve seminerler verdi, tezler ynetti1.
nalckn Tarih Felsefesi

nalck Hocamzn btn eserlerini burada saymak, deerlendirmek, ald
dlleri ve kurduu messeseleri zikretmek, hem konumuzun dndadr hem de
1
Halil nalckn daha geni akademik biyografisi iin bkz. Selim Aslanta, Halil nalckn Akademik
Biyografisi, www.inalcik.com. Eriim tarihi 08.09.2015
146
malmu ilm etmek olacaktr. Konumuz olan Hocamzn eserlerinden hareketle,

tarih gr ve felsefesini tespit etmeye alacaz. Aslnda nalck Hocamzn
tarih felsefesi eserlerinde gizlidir. Kendi eserlerinden ve dilinden bu hususu istidlal
yoluyla tespit etmeye alacaz. Btn eserlerine genel olarak bakldnda u
hususlar tespit etmekteyiz:
1- Daha 1942 ylnda savunduu Tanzimat ve Bulgar Meselesi adl doktora
teziyle, meselenin iktisad ve sosyal boyutlarn ele almt. Yani Annales Okulu
temsilcileriyle tanmadan nce tarihin arka planndaki sosyal ve iktisad alanlara
ynelmitir. Ondan sonraki btn almalar, o zamana kadar pek de deinilme-
yen, zerinde durulmayan toplumsal ve iktisad yapnn esaslar, messeseleri,
deiim ve dnm ile bunlarn tarih sonular zerinde younlamtr.
2- nalckn tarih aratrmalarnda olmazsa olmaz, ariv belgeleridir. Ona gre
ariv olmadan tarih yazlamaz. teden beri doru veya yanl sylenenleri ariv
belgeleri ile dorular. Ariv veya tarihi kaytlar da saha ve yzey aratrmalar
yaparak dorulamaya alr ki, Bursa ve evresinde yapt saha aratrmalarnda
tarihilere yeni bir metot vermitir.
3- Bunun yannda hukuk sistemi, adalet kavram ve adaletin yerine getirilmesi
iin alnan tedbirler, yaynlanan Adaletnmeler, saltanat veraset usul ile ilgili
muhteval eserler telif etti.
4- Eserlerine genel olarak bakldnda, Onun mtebahhir bir ilim adam olduu
aka grlr. Osmanl arivlerinin tarih kymetlerini ilk tantan, yaynlayan ve
deerlendiren Osmanl sosyal ve iktisat tarihinin nclerindendir. Osmanl idare
ve hukuk sisteminden Krm Hanlklarna, ticaretten, ehirlerin fizik ve sosyal
yapsna ve kurumlara kadar her alanda kymetli eserler vermitir. nalck, sadece
Osmanl tarihine deil ayn zamanda Avrupa ve ABD tarihlerine de derinlemesine
vkf olup, bu alanda da nemli eserler telif etmi ve tercmeler yapmtr. Avrupa
tarihi bilinmeden Osmanl tarihinin yeterince bilinemeyecei kanaatindedir.
5- Burada sadece tasnifini verdiimiz ok saydaki eserleri telif etmekle yetin-
memi, ilm aratrmalarn devamll iin de nemli messeseler kurmu
veya kuruluunda grev almtr. Bylece ilm aratrmalarn yaygnlamas
ve messeselemesini salamtr. Bu messeselerin en nemlisi International
Association for Social and Economic History of Turkeydir. Bu kurumun bilimsel
toplants da International Congress on the Social and Economic History of
Turkey olup bugne kadar her birisi farkl bir lkede olmak zere 13 kongre
yaplmtr. Ayrca Halil nalck Aratrma Projesi/eriyye Sicillerine Gre
stanbul Tarihi, Leidende Brill tarafndan imdiye kadar 38 cildi yaynlanan ve
editrln nalckn yapt Ottoman Empire and its Heritage, nihayet Bilkent
niversitesinde Halil nalck Center for Ottoman Studies, Onun kurduu ilm
messeselerdir2.
6- Btn ynleriyle bakldnda, dnya apnda bir Trk tarihisi olduu herkes
tarafndan kabul edilmektedir. Buna ramen Onun gzden karlan bir zellii
2
Selim Aslanta, Halil nalckn Akademik Biyografisi
147
vardr. O da Trk tarihiliinde yaygn etki sahibi olduudur. Japonyadan,

Koreden, inden, ABD, Kanada, Latin Amerika, btn Avrupa, Afrika ve slam
Dnyasnda etkisi, arl, bilimsel referans kayna olmas itibariyle yaygn
etkisi olan bilim adammzdr. nalckn yaygn etkisiyle dnyada zellikle
Osmanl tarihi hakkndaki yanl hkmler, yerini daha hakkaniyetli hkmlere
brakmaktadr. Dnya bilim lemi, en ok nalckn eserleri sayesinde Osmanl
tarihini rendi dense mbalaa olmayacaktr.
imdi bu mtebahhir ilim adamnn tarih felsefesinin tespitine geelim. Bunun
ok zor bir i olduunu yukarda belirttim. Buna ramen Onu anlamaya alacaz.
Tarih felsefesi, insan cemiyetlerinin deimesini ve tekmln idare eden umum
kanunlarn aratrlmas yahut bu evrimin manas ve insanln mncer olduu akbet
zerinde nisp dnceler ileri srlmesidir. Dar manada ise insanln oluumunun
son izah ve geirmi, yaam olduu olaylarn btnnn bir sistem ve ahenk
iinde izahdr. Demek ki tarih felsefesi, tarih hadiseleri zaman ve mekn zinciri
ierisinde tespit edip deerlendirmek yerine, tarihin felsef problemler asndan bir
yorumunu yapmakta, tarih hadiselerin seyrinde hangi kanunlarn ve illetlerin hkim
olduunu ortaya koymaya almaktadr. Tarih felsefesi niin ve nasl oldu, oldu da
ne oldu? sorularnn cevaplarn aratrrken tarih hadiselerin ve insan cemiyetlerinin
ana unsuru ve mihveri olan insan esas alr. Tarih felsefesi ncelikle medeniyet ve
tarihin gelimesine esas olan etki eden umum kanunlar tespit eder. Ayn zamanda
insanln geirmi olduu kt tecrbelerin ana sebeplerini bulmaya alr. Ondan
sonra da gelecee ait nisp tekliflerde bulunur3.
Bu tarife gre, nalckn btn eserleri sosyal ve iktisat tarihi merkezli olup,
bir problemi zmeye, gemii daha iyi tanma ve tahlile yneliktir. nk gemii
iyi tanmadan gelecee salkl bir ekilde yn vermek mmkn deildir. nalck
btncl-kll bir tarihidir. nsan ilgilendiren ve insann ilgilendii her ey, tarihin
konusudur. Onun iin kendisinden nceki tarihiler gibi, sadece siyas tarihi
veya slale tarihisi deildir. Tarihin arka planndaki iktisad ve sosyal olaylar,
messeseleri, baar veya baarszlklar inceler. Esasen nalckn yetitii ortam
ve dnem, hem yurt iinde hem de yurt dnda iktisad ve sosyal tarihin n plana
kt dnemdir. Yurt iinde Kprl, Barkan, Akda, Sahilliolu, yurt dndan
Annales ekolnn kurucusu Marc Bloch ve Lucien Febvre, Fernand Braudel, sosyal
ve iktisat tarihinin nde gelen isimleridir. te nalck da byle bir ortamdan geri
kalamazd, nitekim almalaryla bu alann en nemli simalarndan birisi olmutur.
nalck, czden kle -paradan btne giden bir metoda sahiptir. Bu ynyle
Annales Okulunun tarihi genelleyici metodundan ayrlr. Btn aratrmalarnda
ariv materyallerine ve belgelere dayanan nalck, yaklam ve analiz bakmndan
F. Braudel ve Annales Okulunun etkisindedir. nalcka gre Braudel, Dou Akde-
nize hkim olan Osmanl mparatorluunun sosyal ve ekonomik ve demografik
niteliklerinin Batdakilerle paralellik arz ettiini, bu iki dnyann karlkl yakn
temas ve etkileim iinde bulunduunu ve birbirinden ayr incelenemeyeceini
gstermi, Osmanl mparatorluunu Avrupa dnda ve Avrupaya dman adeta
3
Mustafa ztrk, Tarih Felsefesi, 3. Bask, Aka Yay., Ankara 2014, s. 28-29
148
anormal bir geliim gibi tasvir edilmesi geleneini brakarak, gerek bir tarihi
gr ile iki ayr kltre bal bu iki dnyann gerekte birbirini tamamladn
ortaya koymutur der. Ancak nalck, Annales Okulunun btncl tarih ve uzun
dnem (longue duree) kavramlarn benimsemesine ramen, bunlarn Osmanl tari-
hine salkl bir ekilde uygulanmasnn ancak ampirik verilere dayal aklamalarla
gerekleebileceini savunur. Bu balamda eitli aklama modelleri temelinde
yaplan genellemelerden kand ve genel nitelikteki aklamalar karsnda da
temkinli bir tutum izledi.
nalckn akademik hayata atld dnem, ideolojik tartmalarn youn olduu
ve buna bal olarak her eyin ideolojik esaslara gre yorumland bir dnemdir.
Halklk, kyllk, kyl isyanlar ve feodalite gibi kavramlarn youn olarak
tartld bu dnemde, tarihi ve zellikle de Osmanl tarihini materyalist-Marksist
grle izah etme bir moda halini almt. Hatta Halklk ve Halk Edebiyat terim-
lerinin dahi bu dnemdeki sosyalist ideolojinin tesiriyle kabul grd unutulma-
maldr. Ama nalck, btn bu tartmalarn dnda kalm, tarihi hibir zaman
ideolojilere kurban etmemitir. Ariv kaynaklarn esas alan almalaryla, tarihin
Marksist veya kimi sosyologlarn Weberianist tahlillerine ve genel izahlarna ilm
cevaplar vermitir.
nalck, genellemelerin Osmanl tarihi aratrmalar asndan dourduu
sakncalar u szlerle ifade eder: Marksist veya Weberian sosyolojilerin formle
ettikleri modelleri Osmanl tarihine tatbik etme abalar, bu tarih aratrmalarna
muhakkak ki yeni ilgin istikametler ve konular getirmitir. Fakat br taraftan
yaplan genellemeler bizi yanl istikametlere de gtrmektedir. Osmanl tarihine
ait sosyal ve ekonomik konular zerinde imdiye kadar esasl aratrma yaplmad
iin bu genellemelerin ou, tarih temelden yoksun hayal teoriler olarak kalmak-
tadr. br taraftan sosyolojik kavramlar ve genellemeler bize tarih problemleri
belli formllerle zdmz hissini vermektedir... Orijinal kaynaklar incelemek
iin gerekli vasta ve bilgilere hakk ile sahip olmadan, Osmanl tarihinin byk
problemlerini bir takm sosyolojik genellemelerle halledilmi saymak, son dnemde
bir moda haline gelmitir. Bizim disiplinimiz, zamansz ve meknsz genellemeler
yapmak deil, zaman ve mekn iinde olaylar incelemektir4.
Gerekten nalck, Osmanl ile ilgili kanun, mahkeme, imtiyaz, ky-kyl, ticaret,
ehir ekonomisi, vergiler gibi daha nice alanlarda detayl aratrmalar yapm, ondan
sonra genel deerlendirmelerde bulunmutur. Mesela; sosyal ve iktisad hayatn
getii, yaayan tarihin tarihi demek olan ky-kyl, ehirli, ehir ekonomisi,
i ve d ticaret ile ilgili eserleri bu konuda temel eserlerdir. zellikle ift-hane
sisteminin, Osmanl ncesinde tarma bal ekonomilerin temel ekonomik modeli
olduunu, bunun Roma ve btn Akdeniz memleketlerinde mevcut olduunu, pek az
deiikliklerle Osmanllara intikal ettiini izah ile bu konudaki kavram kargaasna
son vermitir.
Bu balamda yerel tarih aratrmalarn da nemser. Yani teferruata dair incele-
meler olmadan genellemelere gitmemektedir. Bu konuda genel tarih, yerel aratr-
4
Selim Aslanta, Halil nalckn Akademik Biyografisi, www.inalcik.com
149
malar yaplmadan meydana kamaz. Mesela; Bat Anadoluyu aln, onun kendine
zg artlar var, ticaret bakmndan Akdenize bal. Sivasa baktnzda o blgenin
kendine zg farkl artlar vardr. Demek ki mahall aratrmalar derinlemesine
yaplmal. Buradan genel senteze ynelmeli5 demektedir.
nalck Hoca, tarihin srekliliini-tarihsellik- ortaya koymaktadr ki bu, tarih
felsefesinin nemli bir halkasn meydana getirir. Gerekten tarih bilinemeyen
en eski alardan beri sregelen bir vkadr. Tarih olaylar, adeta birbirine bal
helezonik yaylar gibidir, en sondaki olay, en eski olay ile balantldr, fakat bir ba-
lantnn inceliklerini ve tesirlerini tespit etmek her zaman mmkn olmayabilir. Bu
balamda gnmzde yaanan olaylarn da gemiin devam olduu muhakkaktr.
Bugn Boazlar Meselesi, yabanc sermaye ve teknoloji transferi, adalama, ark
Meselesi temelinde lkemizi ve blgemizi tehdit eden emperyalist teebbsler, 19.
yzyldan beri devam eden hadiselerdir.
Nitekim nalck; Tarih bir devamllktr. Bir sretir. Bugnk problemlerimizin,
davalarmzn, gelime izgisinin kaynaklar hi phesiz tarihimizdedir. Bunu ben
insana benzetiyorum, insann olgun andaki kiilii, ocukluk genlik dnemle-
rindeki gelitirdii tecrbelerinden deneyimlerinden, aclarndan, sevgilerinden
oluur. Bu deneyimleri gz nnde tutmazsanz o insan kiiliini anlayamazsnz.
Tarih de yledir, milletlerin geirdii gemite grd yapt deneyimler inan
sistemi, tm bunlar bu gn, bugnk kltr koullandran faktrlerdir. Demek ki,
gnmz Trkiyesini anlamak iin tarihi iyi bilmek lazmdr, o tarihi silip atmak
elimizde deildir. Nitekim bugn birok problemlerimiz oradan kaynaklanyor.6
demek suretiyle tarih sreklilie iaret etmektedir. Keza gnmz Orta Dou
olaylarn deerlendirirken ABDnin 19. yzyldaki ngiliz emperyalizminin devam
olduunu ifade eder7.
Tarihte mukayese de nemli bir usuldr. Zira mukayese olmazsa, o dnemin veya
devletin gelimilii, medenilii anlalamaz. Gelimilik kime ve neye gre muka-
yese edilecektir, bunun ls nedir? Onun iin gerek gemite gerekse gnmzde,
lkelerin ayn olmazsa bile benzer artlarla mukayese edilmesi gerekmektedir. O
zaman kimin nerede olduu hangi meden seviyede olduu anlalacaktr. nalck
Hoca da mukayeseyi kabul etmektedir. Ben tarihte mukayeseye inanyorum. Eer
mukayeseli tarih bizi muayyen bir toplumun tarihini anlamada hayat noktalar
zerinde younlamaya gtryorsa faydaldr, fakat eksik, n yargl bir Osmanl
tarihi ile eksik, n yargl bir in tarihini mukayese ederek sonulara gitmek bana
sama gzkyor. ki bilinmezi mukayese etmek bizi ancak fanteziye gtrr. Baka
bir ifadeyle, sosyologlar veya sosyal tarihiler btn imparatorluklara uygulana-
bilir mukayese formlleri gelitiriyorlar, fakat temel bilgi ve yorum madd zemin
zerinde deilse mukayesenin faydas nedir? Tarihinin gerekte grevi budur.
Tarihi ilk nce madd kaynaklardan objektif vakalar karmaldr. Gayet tabi
ki mutlak objektiflik hibir zaman mmkn deildir. Objektiflikten, vakalar ortaya
5
Erhan Metin, Halil nalck ile Tarih, Tarihilik ve Yerel Aratrmalar zerine Bir Sylei, ankr
Aratrmalar Dergisi, S. 3, 2008, s. 449
6
Adem ter, nalckla Tarihiliimiz zerine, Dergi Yansma, S. 10, s. 43. (nalckn btn syleilerinin
kayna www.inalcik.com.dur)
7
Murat Zelan, Halil nalck ile AB zerine Rportaj, Mostar, S. 2, Nisan 2005, s. 33
150
karp vesikann sylediklerini drst bir biimde analiz etmeyi kastediyorum. Belki
sosyologlar sonra daha gzel ve daha gvenilir mukayeselere ve formlasyonlara
ulaabilirler, fakat yine de ben bunun tarih olmadna inanyorum8 ifadeleriyle
tarihiliin nemli bir ynne dikkat ekiyor.
Ona gre, tarihi mutlaka objektif olmaldr. Mesela, milliyeti olabilirsiniz,
birisi de sosyalist olabilir, komnist olabilir. Ama tarihi kendi siyas fikirlerini,
inanlarn kesinlikle aratrmalarna kartrmamas lazm ifadeleriyle, tarihte
en ok muhta olduumuz hususun nemine deinmektedir. Gerek bir tarihi
her devrin kendine zg artlar iinde bir sosyal, siyas felsefesi olmas gerektiini
ortaya koymaldr.9 Bu ifadeleriyle de tarih dnem, olay veya ahsiyetler zerin-
de yaplan pein, ind ve keyf deerlendirmelerin tarih aratrmalarnda yerinin
olmadna iaret etmektedir. Gnmzde tarih zerinde yaplan farkl yorumlarn
temelinde o gnn, siyas, sosyal ve iktisad artlarnn gz nnde bulundurulma-
masndan kaynakland bir gerektir. Hatta mesele o hale geldi ki, tarih zerinde
taraflar olumaya balamtr. Bir kiinin tarihte bir dnem veya ahsiyet zerindeki
gr, o kiinin siyas ve felsef eilimini ortaya koyar hale gelmitir. Bu durum
ortak-mill tarih uurunun yok olmasna sebep olmaktadr. Bu tehlikeli gidiin, millet
olmann en nemli halkalarndan birisinin kopmas demektir.
Tarih felsefesinin bir yn de gelecee ynelik nisp tekliflerde bulunmaktr.
Gelecei mutlak olmazsa bile nisp olarak en az yanlla tespit etmek iin gemii,
tarihi ok iyi bilmek gerekmektedir. nalck, Trk ve dnya tarihine olan vukufiyeti
ile geleceimize yn verecek nitelikte ngrlerde bulunmaktadr. Corafya ve
insanlarn ihtiyalar deimediine gre, gemite meydana gelen olaylarn benzer-
leri gelecekte de meydana gelecektir. Tarih tekerrr etmez, benzeri olaylar yaanr.
nalck, Osmanl Devletinin 19. yzylda yaad iktisad iflas gnmzle
karlatrmaktadr: O zaman Osmanl Devleti, gmrkleri asgariye indirmi,
pazarn yabanc mallara am bir ekonomi izliyordu. Bu da geleneksel slm,
Ortadou devlet ve ekonomi anlayndan ileri geliyordu. Osmanl ekonomik
dncesi halkn mallara mmkn mertebe ucuz olarak erimesi iin ak Pazar
politikasn gdyordu Osmanl. Gmrkler %3e inmiti, bu rakam Fransada bile
%10du. Bu yzden Avrupa iin Osmanl pazar-o zaman btn Arabistan, Anadolu,
Rumeli- byk bir pazard. Bu pazar ak tuttuk, kapitlasyonlar verdik. Yabanclar
istedii gibi gelsin, aa gmrkle alsn mal getirsin. Bu siyaset 18. asrda pamuklu
sanayimizi kertti. nk halkn ok para harcad tekstil pamuklulardr. Tekstilde
Avrupa 18. asr sonunda machine made good yani makine mamul olan tekstiller
yapmaya balaynca, bizim pamuklu pazar kt. Btn ehirlerde bu ile uraan
dokumaclar iflas etti. 1840larda skdardaki 5000 dokumac a kald, isiz kald.
ngiliz kumalar geldi. Sonra Amerikan bezi geldi, kylere kadar Amerikan bezi
kullanlr oldu. Btn bunlar biz evvelce yerli yapyorduk. Yerli byk dokuma
sanayimiz vard. ehirlerimizin harabisi, sefalet bundan sonra geldi. Bugn ayn ak
politikay gtmektedir, devletimiz, kreselleme politikas ierisinde. Bence bunlar
8
Halil nalck, Osmanl Tarihi Grlmeden 20. Yzyln Tarihi Yazlamaz, (ev. zzet Akyol), zlenim
Temmuz-Austos 1996, s. 42-47
9
Eren Safi-Polat Safi, Prof. Dr. Halil nalck- Sylei, Klavuz, S. 36, Mart 2006, s. 37
151
ll yapmak lazm. Bankalarmz, irketlerimizi Batnn kontrolne veriyoruz,

ok dikkat etmek lazm. 18. asrdaki felaketimizi daima dnerek bugnk duru-
muzu iyice deerlendirmek lazm. Avrupa bizi istismar ediyor 19. asrdaki gibi. Biz
Gmrk Birliinde kapitlasyon rejiminde olduu gibi gmrkleri kaldrmz
Osmanl 1875te borlarn deyemeyeceini ilan etti. Ve onun arkasndan Rusya
bundan istifade etti, 93 harbine girdik. Bu felaketti, baka trl olamazd. Ayn eyi
bugn mahede ediyorum. Ar tketimcilik millete iflasa gtryor, bir kiiyi
aln, kendi kazancnn zerinde yaarsa o insan mahkmdur, iflas halindedir. 19.
asrda Abdlmecid zamannda Fransadan aldmz paralar saraylara, sarayl
hanmlarn mcevheratna verdik. imdi ayn ekilde Trkiye gzel araba retiyor
ama insanmz gidiyor yabanc lks araba alyor. Halk kredi kartyla al veri
yapyor, Trkiye bu durum iindedir, iflas yakndr.10
Grld gibi, tarih zeminden gnmz olaylarn vukufiyetle deerlendirmekte,
gemite dlen hatalara dmenin bugn de mmkn ve muhtemel olduunu aka
ifade etmektedir. nalck, bu ynyle bize ve gelecek nesil tarihilere, gemi ile bugn
ve gelecek arasnda bir ba kurulmasn telkin etmektedir. Bizim bundan anlamamz ve
almamz gereken ders ve metot, gemi ile gelecek arasndaki ba kurmak, gelecee
ynelik nisp tekliflerde bulunma melekesini kazanmaktr. Zira tarihin amac, gele-
ceimizin salkl bir ekilde inas iin ondan ders almaktr. O halde tarihi, yapt
aratrmalar kitaplk raflarna hapsetmemeli, onu mmkn olduu kadar paylamal
ve gelecee ynelik olarak metodik bir ekilde ilim leminin istifadesine sunmaldr.

Sonu
nsanlar vardr, dnyaya gelirler, belli bir gaye uruna hayat srerler, i hayatnda,
brokrasi veya dier alanlarda baarl da olurlar. Nihayetinde ilah kanun gerei
olarak geip giderler. Bugne kadar dnyadan milyarlarca insan gelip gemitir,
bunlarn isimlerini kimse hatrlamaz. Baz insanlar vardr, hayatlarn ilim, sanat,
devlet adaml gibi alanlara hasrederler. Bu alanda dnya durduka onlar eserleriyle
anlr. Bu insanlar beden olarak lmtr ama eserleriyle aramzda yaamaktadr.
Bu ikinci tip insanlara vkf insanlar demek mmkndr. Kendilerini ilim, irfan
veya kendi ilgi alanlarna vakfetmilerdir. te nalck Hocamz da bu abidev vakf
ahsiyetlerdendir. Eserleriyle nice yzyllar aramzda ve bizden sonraki nesillerin
arasnda yaayacaktr.
10
Erhan Metin, s. 450
152
TARHSEL SOSYOLOJ PERSPEKTFNDE

HALL NALCIK
Ali Yaar SARIBAY*
Sosyoloji ve tarih arasndaki ayrma aslnda yapay bir ayrmadr. Disiplinlerin

ortaya k aslnda toplumsal btnln sanayileme ile gelen paralanmasna
tekabl ediyor. Bu dorultuda genel olarak sosyal bilimlerin kendi iinde anlamsz
dereceye varacak ekilde bir uzmanlamaya, uzmanlk fetiizmine tank oluyoruz.
rnein, antropolog Clifford Geertz, Antropoloji ile sosyoloji arasndaki temel
fark nedir? sorusuna cevap aramtr. Klsik yaklam antropolojiyi ilkel toplumlar
inceleyen bir bilim dal olarak tanmlyor. Burada eer toplum kavram kullanlyor
ise bunun sanayilemii, ilkeli vesairesi yoktur, bir kere byle bir ayrm iki disiplin
arasnda yapay bir ayrm yapt gibi tarihi de ihmal ediyor.
te yandan, Pierre Clastres, Devlete Kar Toplum adl eserinde nemli bir soru
sorarak, otorite olgusunun tarihsel toplumlarda (Clastres ilkel kavramn reddeder
ve bu kavram yerine tarihsel toplum kavramn kullanr) nasl ekillendiini
aratrmtr. Clastersa gre tarihsel toplumlarda zora dayanmayan bir otorite
uygulamas vard. Bu bizim toplumu anlamamz iin gerekli bir ey. Peki, bu otorite
gnmzde nasl bir hle geldi? diye sorar ve zora dayanan bir otorite, sanki hep
byleymi gibi algland, oysa bu bir deimeyi iaret eder ve bu da tarihtir, der.
Antropoloji, sosyoloji, tarih, vesaire, bunlar birbirinden ayrlmaz, ayr deildir,
ayr gibi grnen ey belki biraz farkl durulara tekabl eden ayrlklardr. Esasen
insanlk durumu vardr. Beeriyetle ilgili durumlar nemsediiniz bir noktadan ele
alp inceleyebilirsiniz. Bu ekonomi olabilir, mbadele olabilir, retimle ilgili olabilir,
kltr olabilir. Ama unutmamamz gereken bir ey var ki, ben buna biraz sosyo-
log Pitirim Sorokinden mlhem bir ekilde tmleik epistemoloji (Sorokinin
deyimiyle Integralism) diyorum. Burada toplumsal gerekliin btnl sz
konusudur. Tarihin nemli bir ilevi de bu btnl resmetmektir. Buna sosyoloji
de deseniz, ekonomi de deseniz fark etmiyor, yani bu durum sadece sosyoloji iin
geerli deildir, dier disiplinler iin de sz konusudur. rnein, ekonomik bir
gereklik varsa, bunun gemiten gelen kkleri ile beraber incelenmesi o btne
uygun olur. Bu yzden tarih ve sosyoloji arasndaki ayrmn yapay olduunu ileri
sryorum.
Yalnz, u hususu da unutmamamz lzm: Artk niversiteler brokratik rgt-
lenmeler halinde; blmler var, bu blmler iinde alt blnmeler var; hele bizde
bu ok kat. Mesel bir blmden dierine gemek ok brokratik bir ilemdir,
ama Batda sz gelimi Amerikada veya ngilterede bu byle deil. Diyelim bir
sosyologun veya tarihinin antropoloji blmne atanmas veya ekonomi bl-
* Prof. Dr. Uluda niversitesi B Fakltesi retim yesi
153
mnde kendine yer bulabilmesi veya kltrel aratrmalar blmnde kendine yer
bulabilmesi mmkndr. Kendi lkemize baktmzda burada bir sosyolog, ben
tarih blmnde grev almak istiyorum, tarihsel sosyoloji de yapyorum dedii
zaman doktoran nereden aldn, hangi dalda doktora yaptn gibi sorularla karlar,
tamamen brokratik ve biimsel eylere taklp kalan, daha anlamsz hale gelen bir
yapaylkla karlarsnz.
Dediim gibi hem bir uzmanlk var, hem disiplinlerin -bu disiplin kavramn
trnak iinde kullanyorum- birbiriyle olan balarnnn farknda olmama sz konusu.
Bizi megul eden hl daha ok pratik meselelerdir (toplum nasl kurtarlabilir,
demokrasi nasl dzeltilir gibi). Bu ise, Alman geleneinde verstehen dediimiz
anlayc sosyoloji yapmaktan daha ok zm nerici- ki bu da bence pozitif
bilimlerden bulam bir hastalktr- modelleri esas alan bir giriimdir. Buradaki
manta gre Eer bilim yapyorsak pozitif bilimler gibi bilim yapmalyz, dola-
ysyla somut sonular ve faydalar elde etmeliyiz yaklam hkimdir. Buradan
ancak uygulayclar (politikaclar) bir ey kartabilirlerse kar. Ama ncelikle
olmas gereken sosyal bilimcinin ierisinde bulunduu toplumu anlamas... Neden
byle oluyor? sorusuna yant aranmas lzm. Tarihsel perspektif bunun iin ok
nemli, nk bir toplumun hli hazrdaki durumu gemile balants olan, tarihsel
kkleri olan bir durumdur. Tarihsel sosyoloji konusundaki bu balamdaki tartmalar
maalesef ok zengin deil.
Dnyaya baknca; Theda Skocpoln derlemesi (Tarihsel Sosyoloji, stanbul,
1999) modern bir dnm noktas. O kitapta her bir uzmann zerinde alt tarih-
sel sosyolog olarak bildiimiz nllerin kitaba alnmas, olduka yank uyandrd.
Tarihsel sosyoloji almalar ok nemli, nk sosyolojinin varln tarih-
selletiriyor, ama ayn zamanda sosyolojiye ak bir davetiye kartyor: nsanlk
durumu ile ilgili her bir dnce; ad bugn ekonomi olsun, antropoloji olsun, kltr
almalar olsun, ancak tarihsellii iinde anlam kazanr. Bu davetin sosyolojiyi
odaa alarak yaplmas nemli, nk toplumun kalbine nfuz edecek, zellikle
ada toplumun kalbine nfuz edecek teorik anlay bu disiplin iinde var. Bu
bir ar ama bunu yeni bir disiplin yeni bir akademik cemaat oluturma ars
eklinde alglamak yanl olur.
Bu balamda yle bir eye iaret etmek uygun olur; buradan tarihsel sosyoloji
zerine younlamakla sosyal bilimlerin tarihselliine yaplan bir vurguyu anlamak
gerekir. Yeni bir disiplinin kurumsallamas, nihayetinde brokratik bir faaliyete
dnmesi, tekrarlarsak, bir akademik cemaatin fetiizmi haline gelme tehlikesi de
var, buna dikkat etmek lzm.
Bu yzden, evvel emirde, tarih ve sosyolojinin bir aradalnn, her eyden nce,
bir perspektif btnlne ynelmesi, hatta daha ileri giderek- Romen fiziki
Basarab Nicolescudan mlhem transdisipliner yaklam gstermesi elzemdir.
Kastm udur ki, insanlk durumlarn anlamaya, analiz etmeye alrken; tarih ve
sosyoloji bir balang etabnn ne kadar olmazsa olmaz zemini ise, antropolojinin,
ekonominin, siyaset biliminin, biyolojinin, corafyann, vs. salayabilecei katklar-
dan haberdar olmak da o kadar elzemdir. nk topluma, insana ve dnyaya prob-
154
lematik yaklatmzda ancak ok boyutlu, kuatc bir perspektif gelitirebiliriz.

Meselenin yukarda yle bir deinip getiim kurumsal/brokratik ynne tekrar
dnerek devam etmem yerinde olur. ncelikle Trkiyede yaadmz ve buradaki
niversiteleri daha iyi bildiimiz iin ilk Trkiyede yaplan faaliyetler zerine
eilmek gerekir. Trkiyede tarihi dediimizde aklmza gelen figrler birka
istisnas dnda, tarihi, belgeye indirgemi bir anlamda olaylardan ibaret gren bir
anlay temsil ediyor. O insanlara szgelimi, Dumlupnar Savan sorduumuz
zaman, btn tfsilt ile anlatabilir, anakkale savan btn boyutlaryla tasvir
edebilir, belgeler sunabilir, yazmalardan haberdardr, ama neden Dumlupnar
sava oldu?, bunun sonular neler oldu? gibi sorular sorduumuzda muhtemel
cevap u olacaktr: Bunlar beni ilgilendirmez, bu soruya siyaset bilimciler ve
sosyologlar cevap versin.
Yanl hatrlamyorsam Amerikal sosyolog Wright Millsin Sociological Ima-
gination kitabnda ok gzel bir sz var: smini hak eden sosyoloji, tarihsel
sosyolojidir. Bunu derken az nceki aklamalarma dnecek olursam; bir disiplini
yceltme meselesinden bahsetmiyoruz. nk Millsin problemi zellikle meslekda-
Talcott Parsonsu hedef alarak yapt eletirilerde ortaya kar: ok soyut teorik
modeller ve deneycilik dediimiz rakamlara boulmu toplumsal gereklik tasviri.
Tarihinin yaklam bunu dlamasa da olaylar arasndaki balar gzmzn
nne seren bir imkn salar; bunu rakamlarn anlatmna teslim etmez. Mesel,
ampirik bir aratrma yapabilirsiniz ve Trkiyedeki yoksulluu ortaya karabilir-
siniz, eitim sistemindeki aksamalar ortaya karabilirsiniz. Bu almalarla sadece
bir fotoraf ekmi oluyorsunuz. Byle bir sonucu douran daha nceki sebepler
zincirini hibir zaman dikkate almam oluyorsunuz ve o zincirleri oluturan insan
ilikilerini ihml ediyorsunuz; tarihi bunu nleyen bir perspektif salar bize.
Bu tabii kronolojik bir tarih anlay deil, toplumsal mekanizmalarn btnsel-
liinin, btnsel ileyiini kavrayp buradan gelebilecek, gelmesi muhtemel etkiler
zerinde dnebilmek.
Bu noktada Halil nalck hocadan nce, bir parantez ap, rahle-i tedrisinden
getiim, kurumsal olarak tarihi olmayan ama zaman iinde fiiliyatta tam prototip
tarihiye dnen merhum Sencer Divitiolu hocamn almalarndan bahsetmek
isterim. Sencer bey kendisini yle konumlandryor; Ben antropolojik tarih yapan
biriyim(Sencer Divitiolu Anlatyor, stanbul, 2012). Onun malm Orta Asya Trk
mparatorluklar isimli nemli bir almas var. Orada Georges Dumezilin l
ilev dedii, toplumda reticiler, savalar ve mtefekkirler vardr ve toplum
bu ihtiyalar karlamak zere ayrmlar gibi ok kabataslak zetleyeceim bir
snflandrmas var. imdi eski Trklere baktmz zaman, bu yapsal zellikler, bu
rntlemi, yerleik olan birtakm yapsal zelliklerin farkna vardmz zaman
Trkiyede olup biteni ok daha iyi anlayabiliriz. Buna tabiri caizse, toplumsal
genetik de diyebiliriz; geldiimiz bir gemi , tadmz zellikler, rntlemi
yapsal davranlar anlamnda.
Tarihi, olaylardan ibaret grdnz zaman kronolojik bir tarih anlay ortaya
koyarsnz. Ordu ilk defa ne zaman kuruldu, parlamento ilk defa ne zaman kuruldu,
155
ka kiiydi, niye kapatld gibi (bunlar, her ne kadar, gerekli bilgiler olsa da..).
Ama bu bilgiler parlamentonun neden kurulduktan bir yl sonra kapatldna cevap
salamaz. Neden? sorusuna cevap verebilmemiz iin sadece bir kesiti deil, filmi
seyretmemiz lzm. Mnhasran tarihilik yaptnzda fotoraf ekmi oluyor-
sunuz; sadece sosyolog olarak kendimizi grdmz zaman da filmin sonucunu
yanstyorsunuz ama bu sonuca nasl geldiimizi skalam oluyorsunuz. Tarihsel
Sosyoloji, esasen durumu film olarak yanstan bir ileve sahiptir, bu yzden de
nemlidir.
Bununla beraber, aklda tutulmas gereken husus, Tarihsel Sosyolojinin tarihten
ders karma gibi bir vlger niyete indirgenemeyeceidir. Tarihten ders karmak
eitim sisteminin srekli alt izilen, bir yerde akademyann ruhuna da siryet etmi
bir tutumdur ve bizi amaza srkleyici bir yana sahiptir.
Bu amazdan kurtulmann yolu nedir? Tabii bu, bir kere gncele hapsolma-
makla mmkndr. Yalnz, yle bir ey de var; tarihi ktye kullanmak. Gnceli
anlamakta, aklamakta zorlandmzda sanki gardroptaki hazr bilgiye, tarihe
bavuruyoruz. Bu olaysal tarih anlaydr ve bunlar en basit tbirle magazinel
rnler dourur ancak.
Herhangi bir olay olduunda hemen bir benzerlik yakalanp artrmalara
gidiliyor. Osmanllarda da u olmutu deniliyor, rnein bir rvet olay gndemde
yer aldnda ite Osmanllarda da olmutu denilerek olaylar karlatrlyor.
Osmanlda olan neden bugn de oluyor denildiinde bizim byle rveti bir gele-
neimiz var diye ok yzeysel bir cevap bulunuyor (ben yukarda toplumsal genetik
derken byle bir yaklam kast etmediimi sylemeliyim). Hayr, aslnda rvet
mekanizma olarak farkl olabilir, bugnk toplum iin farkl olaylarn benzerlii
mekanizmann ilevinin ayn olduu anlamna gelmez. Bu ekilde ders karma
kavram iyi bir kavram deildir. Hazr gardropta duran cevap eklinde tarihi grmek
tarihi anlamamamzdandr.
Halil nalck hocann neminin ve deerinin de tam bu noktada tebrz ettiini
sylemeliyim. (Halil nalck hocamzla bir ortak derleme almam iin A.Y.Sar-
bay-F. Keyman, Kreselleme, Sivil Toplum ve slm, Ankara, 1998) 1997 ylnda bir
araya gelerek, derlemeye yapaca katk iin 3 saatten fazla bir kayt yaptk (deerli
meslekdam Prof. Dr. Sleyman Seyfi nle beraber).
Hoca tatildeydi ve bizi Uludada konaklad misafirhaneye kabul etti. Ken-
disinden yazmasn istediim konu, Osmanlda sivil toplum-tarikatlar ilikisiydi.
Program youn olduundan, ancak konuarak, sonradan zeceimiz teyp kay-
dyla isteimi yerine getirebileceini syledi ve bunun iin bulutuk. Konuya tam
girmeden nce Tarihsel Sosyoloji disiplini iin ne dndn sordum; o zamana
kadar, arivlerin tozlu belgeleri arasnda pr (saf) tarih yapt sanlan nalckn
hi de yle olmad, tarihe sosyolojik bir perspektiften bakmay ok nemseyen
biri olduunu grdm.
Ak yreklilikle bana belirttii u husus bu adan ok nemli: Ben, 75 yam-
dan sonra oturdum youn bir ekilde Weber sosyolojisi altm. Nitekim, ok yeni
verdii bir gazete mlkatnda (Hrriyet/Kelebek, 14 Eyll 2015), 72 kitabndan
156
ounu 80 yandan sonra yazdn syledii eserlerinin ayrt edici zelliinin

tarihsel- sosyolojik mahiyette olduu rahatlkla sylenebilir. Bunun bir baka
kant da Hocann belli bir dnemden sonra kendisini hep sosyal tarihi olarak
tanmlamasdr. Ben bu sfat, nans farkn aklmda tutarak, tarihsel sosyoloji ile
e anlaml kulland eklinde alglyorum.
Tarihsel-sosyolojik yaklam dorultusunda Halil nalck, Osmanly tam
anlamyla zmleyebilmek gerektii hususunun, Trkiye Cumhuriyetine oradan
gelen etkileri anlamak bakmndan hayati olduunu vurgulamtr. Ama teleolojik
yaklamamtr olaylara. Sz konusu ortak derleme iin bana bizzat aktard zere,
bunun bilimin ruhuna, sosyoloji biliminin ruhuna ve tabii tarihilie aykr olduuna
dikkat ekmitir.
Olaylara sadece dnemsel olarak bakmak, Osmanlnn kuruluu, Tanzimat,
Cumhuriyetin kuruluu, 1950, 1980 gibi dnemler sanki tarihsel bir balamdan
bamszmasna deerlendirildiine, tarihsel btnlk asndan bu dnemsel-
letirmeleri yapmann sosyolojik olarak anlamszl, Hocann zellikle itiraznn
olduu bir baka konudur. Ona gre, dnem denen amalarn en azndan zihni-
yetler olarak, hatta bazen maddi temelde birbirlerine siryet ettii, tarih bilgisinin
sosyolojik gzle okunmasyla net ekilde grlebilir.
Bunu yaparken, soyut dzeyde kalmann sakncasna deinen nalck, bu sakn-
cay gidermenin aresinin sosyolojik perspektif iine somut tarihsel olay bilgilerini
yerletirmek olduunu ifade eder. Nitekim, derlememize yazd yazy (Tarihsel
Balamda Sivil Toplum ve Tarikatlar) bu tr bir uyaryla bitirmitir: Bu yazda,
tarihe inmeden soyut modellerle, paradigmalarla hareket etmenin bizi, olaylar
gerek anlamn kavramadan yoksun brakaca gibi, yanl sonulara gtreceini
de vurgulamak istedim.
157
OSMANLI DENZCLNN
MESELELER VE HALL NALCIK
dris BOSTAN*
Osmanl Tarih Aratrmalar arasnda Osmanl Denizcilii konularnn dikkat

ekici bir ilgiyle incelenmeye balamas olduka yenidir ve bilimsel dzeyde konu-
nun nemi nihayet yakn zamanlarda tarihiliin gndemine gelebilmitir1. Aslnda
Osmanl padiahlarnn kendilerini sultnl-berreyn ve hakanl-bahreyn olarak
tavsif etmelerine ramen, Osmanllarn gnmzde sadece bir kara devleti olarak
alglanmas, tarihi daha ok padiah merkezli siyasi ve askeri snrlara hapsetme
alkanlnn bir sonucudur. Bunun beraberinde getirdii zafiyetle denizlerdeki
Osmanl varln grmezden gelme2 veya yeterli kaynaklara ulaamama gereke-
siyle eksik brakma3 gibi yanl eilimleri dier alanlarda olduu gibi yine Halil
nalck Hoca nceden grm ve hi olmazsa baz alanlarda dzeltme abas iine
girmitir. Konu bulma sknts iinde, gidilmi yollardan yrme tehlikesiyle kar
karya kalan gnmz tarihiliine O, eyhl-mverrihn olarak engin birikimi
ve sezgisiyle yeni pencereler am, rehberlik etmitir.
Nitekim nalck, daha 1979da yaymlad Osmanllar daresinde Karadenizin
Kapall Meselesi4 konusundaki makalesinde, tarihen sabittir ki Boazlar
kontrol altnda tutan her devlet, sonunda Karadeniz zerinde hakimiyet kurmaya
almtr. Gerekten de Boazlarn iki tarafndaki ana topraklara hkmeden
devletler Bizans ve Osmanl rneklerinde olduu gibi bunu baarmtr tespitini
yaparak Osmanllarn Karadenize ynelme politikalarnn ana prensibini aratrm
ve fetih srecinden ticarete geilmesi srasnda nasl bir yap olutuunu ortaya
koymutur. zellikle Osmanllarn stanbulu korumak ve ihtiyalarn karlamak
iin Boazlara hakim olmak ve Karadenizi ele geirmek gerektii tezini benimse-
diklerini ortaya atmtr. Yldrm Bayezidin 1390da Gelibolu liman ve tersanesini
tahkim ederek bir deniz ss kurmas, Anadolu Hisarn ina etmesi (1395), Fatihin
ise Rumeli Hisarn yapmas (1452) stanbulun fetihten nce abluka altna alnmas
*stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm

1
Salih zbaran, Osmanly zlemek ya da Tarih Tasarlamak, Ankara 2007, s. 207-222.
2
Batl tarihilerin denizlerdeki Osmanllar grmezden gelmeleri veya varl konusunda arptmaya varan
tarafgirlikleri yakn zamanda tartmaya balanmtr (P. Brummet, The Ottomans as a World Power: What We
Know About Ottoman Sea-Power, The Ottomans and the Sea (ed. K. Fleet), Oriente Moderno, XX, 2001, s.
1-21; zbaran, Osmanly zlemek, s. 212-213.
3
F. Braudelin 16. yzyla ilikin btn Akdeniz almalarnn byk bilinmeyeni olan Douya doru byk
bir boluk olduunu belirtmesinden ve Osmanl Arivlerinin nemini vurgulamasndan (Akdeniz ve Akdeniz
Dnyas, terc. M. A. Klbay, stanbul 1990, II, 477-478) sonra, 1959da Pariste dzenlenen Drdnc
Uluslararas Denizcilik Tarihi Kollokyumunda B. Lewis ve dier baz tarihilerin denizcilik konusunda
Osmanl arivlerine dayanan almalarn hala eksikliinden bahsetmesi ve bu tarihten yirmi yl sonra J. H.
Pryorn Akdenize dair almasnda bunu tekrarlamak mecburiyetinde kalmas (Akdenizde Corafya,
Teknoloji ve Sava, terc. F. Tayan-T. Tayan, stanbul 2004, s. 139-140) Osmanl tarihilerinin denizcilik
konusuna ilgisizliinin ve ihmalinin sonucudur.
4 The Question of the Closing of the Black Sea under the Ottomans, 35, Arkheion Pontou, Athens 1979, s. 74-110.
158
politikasnn bir gereiydi. stanbulun fethinden ksa sre sonra Fatihin Karadenize
ynelmesi, Kili ve Akkirman hari nceki hakimleri olan Venedik ve Cenevizden
btn sahilleri teslim almas ayn politikann bir sonucuydu ve Gelibolu/anakkale
Boaznda Kala-i Sultniye ve Kilidbahir kalelerini ina etmesi geie tamamen
hakim olmak maksadyla idi. Bu sayede stanbulun temel ihtiyalarnn gvenli
bir ekilde salanmas, Ceneviz ve Venedikin Karadenizdeki ekonomik ve politik
stnlne son vermesi ve uluslararas ticareti kendi lehine evirerek kontrol
etmesi mmkn oldu.
Halil nalckn Kefeye ait ilk gmrk defterlerini kefi sayesinde bu dn-
mn ksa srede gerekletii anlald. Daha 15. yzyl sonlarnda Karadeniz
limanlar ile stanbul arasnda ticaret yapan gemi sahiplerini, tccarlarn kimliklerini,
tadklar ykleri ve hangi limanlar arasnda dolatklarn, ticaretin ksa srede
nasl el deitirdiini, Osmanl tebaasnn ve ounlukla Mslmanlarn eline ne
ekilde getiini gmrk kaytlarn inceleyerek ilk defa Karadenizin Kapall
Meselesi makalesiyle ortaya koydu. Bundan on yedi yl sonra sz konusu Kefe
Gmrk defterinin bilimsel tam bir nerini yaparak Osmanl gmrk sisteminin
olduu kadar Karadenizde ticaret ve deniz ticaretinin zelliklerini ele alan nemli
monografisini gerekletirdi5.
Bu almasyla nalck, Karadeniz aratrmalarnn nn am, Rusyann
Karadenizde ticarete balama sreci ve bu srete yaanan gelimelerin aratrlmas
gerektiini gstermi, Karadenizle ilgili aratrmalara nclk etmitir6.
Karadenizin kapall meselesi ile ilgilenen tarihiler, her defasnda nalckn
gsterdii tarihi ne kartarak yeniden deerlendirmeler yapma ihtiyac duymu-
tur. Mbahat Ktkolu, XIX. Yzylda Trabzon Ticareti balyla sunduu
bir bildirisinde A. Deceinin 1484te Kili ve Akkirmann fethiyle Karadenizde
uluslararas ticaretin sona erdiini7 belirtmesine karlk, nalckn mtiyzt
maddesine8 dayanarak 1521 tarihli Venedik ahidnmesinde ticaret yapma hakknn
yer almaya devam ettiini, 1540 ve daha sonraki tarihli Venedik ahidnmelerinde
ise ticaretten bahsedilmediini, buna ramen 1592ye kadar Karadenizde ticaretin
srd tezinin benimsendiini ne srmtr9.
nalckn bu makalesinin Osmanl ynetimindeki Karadenizin siyasi konumu
ve i ticareti zerine dikkat ekmesi yeni aratrmalara nclk etmitir. Mesela
Victor Ostapchuk, danman hocas olarak nalckn nezaretinde hazrlad The
Ottoman Black Sea Frontier and the Relations of the Porte with the Polish-Lithua-
nian Commonwealth and Muscovy, 1622-162810 adl doktora tezinde, 17. yzyln
balarnda saldrlar Karadeniz zerinden stanbula kadar uzanan Kazaklarn
etkisini ve Karadenizin i deniz statsn tartmtr.
5
Halil nalck, Sources and Studies on the Ottoman Black Sea, I, The Costoms Register of Caffa, 1487-1490,
Cambridge MA, Harvard 1996.
6
Konuyla ilgili baz doktora tezleri iin bk. Murat Fidan, 19. Yzylda Osmanl-Rusya Ticari Mnasebetleri,
Baslmam Doktora Tezi, Samsun 2003; Necmettin Aygn, Onsekizinci Yzylda Trabzonda Ticaret, stanbul
2005; Temel ztrk, Osmanllarn Kuzey ve Dou Seferlerinde Sava ve Trabzon, Trabzon 2011.
7
Karadeniz (Tarih), slm Ansiklopedisi (MEB), VI, 244-245.
8
Encycloapaedia of Islam, New Edition, III, (1971), s. 1179-1189.
9
Ktkolu bu sempozyumda erafettin Turann Venedik arivlerine dayanarak Venedik gemilerinin daha
sonraki tarihlerde de Karadeniz seferlerine devam ettiklerini ifahen sylediini belirtmektedir (Birinci Tarih
Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri 13-17 Ekim 1986, Samsun 1988, s. 97-98).
10
Harvard University 1989, (Bu tez, War and diplomacy across steppe and sea: the Ottoman Black Sea frontier
in the early seventeenth century adyla Cambridge: Harvard Middle Eastern Monographs arasnda baslmaktadr).
159
Tarafmdan kaleme alnan Rusyann Karadenizde Ticarete Balamas ve

Osmanl mparatorluu, 1700-1787 adl makalenin11 hazrlanmasna da bu makale
vesile olmutu. Osmanl-Rus antlamalar ve uygulamalara gre Karadenizin konu-
munun incelendii bu makalede, Rusyann Azak ele geirdii Karlofa (1699)
sonrasnda imzalanan stanbul antlamasyla (1700) kendi gemileriyle Karadenizde
ticaret yapma hakk bir yana, istisna birka izin dnda Rus tccarn Osmanl
gemileriyle ticaret izni talebinin nasl sonusuz brakld, Prut sava sonrasnda
ise Edirne Antlamasyla (1713) Azak, Osmanllar tarafndan geri alnd iin
Ruslarn Karadeniz kylarndan uzaklatrlmasnn sonucu olarak deniz ticaretinin
sz konusu dahi olmad belirtilmiti. Rus tccarlarn nihayet Belgrad (1739)
Antlamas sayesinde Osmanl gemileriyle ticaret yapma hakkn elde etmelerine
ramen kendi ticaret gemileriyle bu hakka sahip olmalar iin Kk Kaynarca
Antlamasn (1774) beklemeleri gerektii ortaya konmutu.
Rusyann Karadeniz kylarnda 1769da ele geirdii Taygan ile 1778de
Dinyeper aznda kurduu Kerson, 1794de Hocabey yaknnda yeniden ina ettii
Odessa gibi baz limanlarla stanbul arasnda gerekletirilen ticaretin nasl bir seyir
takip ettiini grmek bakmndan tarafmdan hazrlanan zn-i Sefine Defterleri ve
Karadenizde Rusya ile Ticaret Yapan Devlet-i Aliyye Tccarlar, 1780-1846 adl
makalede12 mslim ve gayrmslim Osmanl tccarlarnn hangi artlarda ticaret yap-
t, birbirlerine say oranlar, tanan mallar ve sefer seneleri haricindeki deiimler
ortaya konulmaya allmt. Bylece Karadenizin uluslararas ticarete almas
ve bu ticarette Osmanl tccarlarnn pay ortaya konulmaya alld.
Trkler denizci bir millet midir? sorusu zamanmza kadar gncelliini koru-
mu ve cevab her defasnda olumsuz verilmi bir sorudur. Aslnda Osmanl tarihini
derinlemesine inceleyen her tarihinin kanlmaz olarak fark edecei nemli ger-
ek, Osmanllarn ksa srede karalarla birlikte denizlerde de var olma mcadelesi
verdikleridir. nk denizlerle evrili Anadolu corafyasna yaylan ve Balkanlara
ilerleyen Osmanllarn denizlerin nemini ve gereini grmemesi imknszd.
Osmanl denizciliinin nasl bir sreten getii ise, kurulu tarihinin meseleleri
gibi incelenmeye deer konularn banda gelmektedir. Bunu gren Halil nalck,
The Rise of the Turcoman Maritime Principalities in Anatolia, Byzantium, and
the Crusades adl makalesinde13 Anadolu sahil beyliklerinin denizlerle tantktan
sonra kurduklar donanmalarla nemli deniz devletlerine kar nasl bir mcadele
srdrdklerini, nl denizcilerin faaliyetlerini ncelikle Envernin Dsturnmesine
dayanarak incelemi ve mernin el-Meslikl-ebsrdaki ifadesiyle el-guzt
fil-bahr/deniz gazileri olan bu denizci beyliklerin daha sonra Osmanl egemen-
lii altna alndnda Osmanl deniz gcnn ekirdeini tekil ettiini, Osmanl
Denizciliinin ortaya kmasnda nemli rol oynadn ortaya koymutur14. Bylece
11
Belleten, say 225, Ankara 1995, s. 353-394. Bu makale daha sonra Beylikten mparatorlua Osmanl
Denizcilii, (stanbul 20114), s. 285-324te yaymland.
12
Trklk Aratrmalar Dergisi, say 6, stanbul 1991, s. 21-44. Bu makale daha sonra Beylikten mparatorlua
Osmanl Denizcilii (stanbul 2006), s. 325-353te yaymland.
13
lk defa Byzantinische Forschungen, (9, 1985, s. 179-217) dergisinde yaymlanan bu makale, daha sonra
nalckn toplu makalelerinden oluan The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire: Essays on
economy and society, (Bloomington 1993, s. 309-341) adl kitapta yaymland. Tercmesi iin bk. Bat Anadoluda
Ykselen Denizci Gazi Beylikleri, Bizans ve Hallar, Trk Denizcilik Tarihi, ed. B. Ar, Ankara 2002, s. 73-90.
14
The Rise of the Turcoman Maritime Principalities, s. 310.
160
korsan karl olarak Trk deniz gazileri tabirini ne kararak yerlemesi iin
yaygn olarak kullanmtr. Denizci sahil beyliklerinin daha ok sahillerde tutunma
mcadelesi verdiine ve sahil beyliklerinin aralarnda ibirlii olduuna iaret eden
nalck, mesela Aydnolu Umur Beyin kendi konumunu kuvvetlendirmek iin
zaman zaman Bizansla ibirlii yaptna dikkat ekiyordu.
Kurulu dnemi Osmanl denizciliine verilen nemin en belirgin gstergesi olan
Geliboludaki deniz ssnn nasl bir imparatorluk deniz tekilatna dntn
nalckn Encyclopaedia of Islama yazd ve tahrir defterlerinden kararak orijinal
bilgiler nda ele ald Gelibolu15 maddesinde buluyoruz. Muallim Cevdet
Yazmalar arasnda bulunan 879/1475 tarihli en eski Gelibolu tahrir defterindeki
bilgilerden denizciliin Geliboludaki yaplanmasna ilk defa dikkat ektii gibi
Babakanlk Osmanl Arivi, tahrir defterleri arasndaki 924/1518 tarihli defterden
de faydalanarak srecin nasl devam ettiini ksaca ele almtr 16. Tarafmdan
Gelibolunun dorudan denizcilik faaliyetleri iin bir merkez haline getirilmesi ve
donanmann organizasyonunu incelemek amacyla kaleme alnan Osmanllarn
Denizlere Alma Srecinde Gelibolu makalesi17 konunun etraflca aratrlmasna
zemin hazrlamtr. Bu sayede anlalmtr ki Gelibolu, Osmanllarn denizcilie
tahsis edilmi ilk ynetim birimi idi ve yneticisi olan sancakbeyi/kaptanderya
deniz ilerinden ve donanmadan sorumluydu. Ciddi manada Fatih Sultan Mehmed
tarafndan organize edilen ve 1475te 100 kadrgadan mteekkil olduu tespit
edilen Gelibolu donanmas, Akdenizin en gl donanmalarndan biri haline gel-
miti. Nitekim bu tarihten be yl sonra dier irili ufakl gemilerin de katlmyla
bu donanmadan oluturulan iki ayr donanmann biri 1480de Gedik Ahmed Paa
komutasnda Pulya/Otranto, dieri ise Mesih Paa komutasnda Rodos seferlerine
sevk edilmiti. Ayn sene iki ayr cepheye fetih amal donanma gndermenin sradan
bir organizasyonla olmayaca aikrdr.
Gelibolunun deniz tarihi bakmndan neminden hareketle Marmara kylarnn
ve akabinde Gelibolunun fethi srecini yeniden inceleme konusu yapan nalck,
Trklerin anakkale Boaznn nemini kavram olarak Ege Denizinde Venedikle
kmsenmeyecek atmalara girdiini ve bunun blgede yerleme mcadelesinde
nemli bir yer tuttuunu incelemitir. Bu amala kaleme ald Ftihe Kadar
anakkale Boaz, Gelibolu Osmanl ss ve Osmanl-Venedik Karlamas
makalesi18 ile daha nceden ilgiyle takip ettii baz konular birletirerek ncelikle
Osmanl ve Bizans kaynaklarnn ve modern aratrmalarn nda yeni bir bak
asyla tekrar deerlendirmitir. zellikle Yldrm Bayezidin deniz gazilerinin
Ege Denizinde aknlara balamasn tevik etmesi ve Gelibolu deniz ssn kur-
duktan sonra gelip geen gemilerin kontrol iin limana yanamasn art komas
anakkalede gelinen noktay gsteriyordu. Yldrm Bayezidin stanbul Boazna
da Anadolu Hisarn yaptrmas ayn maksada ynelikti. Bu makalenin en nemli
15
EI2, London 1965, II, 983-987.
16
Atatrk Kitapl, Muallim Cevdet Yazmalar, nr. O, 79da kaytl birinci defter ile BOA, Tahrir Defterleri,
nr. 75te kaytl ikinci defter yaklak yarm asr sonra Gelibolunun durumunu ve Osmanl bahriye tekiltnn
konumunu ortaya koymaktadr. Bu defterlerden ilki ilk defa Halil nalck (Gelibolu, EI2, II, 985), ikincisi ise
Fevzi Kurtolu (Gelibolu ve Yresi Tarih, stanbul 1938, s. 34-37) tarafndan ilim alemine tantlmtr.
17
Osmanllarn Denizlere Alma Srecinde Gelibolu, Beylikten mparatorlua Osmanl Denizcilii, stanbul
2006, s. 33-46.
18
anakkale Savalar Tarihi, (Ed. M. Demir), stanbul 2008, II, 15-44.
161
hususiyeti, kurulu dnemi Osmanl olaylarnn sadece karada yaanm olaylar

olmadnn, zellikle Anadoludan Rumeline sk geen ve geri dnen Osmanl
ordularnn denizlerde, bilhassa Ege Denizinde nasl tutunduunun ve boazlar
zerinde egemenlik kurma abalarnn da bir hikayesi olmasdr. Ayrca nalck,
denizlerdeki asker gelimelerin Osmanllarn Bizans-Venedik-Ceneviz geninde
nasl ilerlediini, denizlerdeki deiimin bu devletlerin Karadeniz-Boazlar ve Ege
Denizindeki menfaatlerini nasl etkilediini byk bir vukufla anlatr. Osmanl
donanmasnn Venedik evrelerinde korku salacak kadar ok gl sayldn
vurgulayarak donanmann kazand gce temas eder ki, bu Osmanllarn sanld
gibi denizlerde zayf ve etkisiz olmadn gstermektedir19. stanbulun fethinden
sonra II. Mehmedin gzn Karadeniz ve Ege Denizine evirmesiyle birlikte
Osmanllarn denizlere ok daha fazla nem vermeye balad ve artlarn artk
onlar denizci bir devlet olmaya zorlad anlalmaktadr. nalck, Ftih, Boazlarn
Tahkimi, Karadeniz: Bir Osmanl Gl aratrmasyla20 fetih sonras stratejilerin
denizlere yneldiini, Fatihin donanmasnn Ege Denizi harektn yrtt
1455-1479 arasndaki olaylar ve zellikle uzun sren Osmanl-Venedik savalarnn
sonundaki Osmanl kazanmlarn, Limni, Midilli dahil Boazn adalarnn nasl
Osmanl hakimiyetine girdiini ve bu sayede Egede Osmanl deniz egemenliinin
salandn ortaya koydu.
Asker bakmdan denizlerdeki siyas gelimeler kadar Venedik ve Ceneviz ile
Trkler arasndaki ticri ilikilerin nemini de bu vesile ile vurgulamak gerekir.
Bilinenlerin aksine hi olmazsa Osmanl erken dneminde Trk-Ceneviz ticaretinin
nasl gelitii ve uluslararas ticaretin bir paras haline geldii Kate Fleetin Cene-
viz belgelerinin altnda hazrlad European and Islamic Trade in the Early
Ottoman State: The Merchants of Genoa and Turkey21 adl almasyla anlalmtr.
Onun bu eserinde, uluslararas ticaretin Osmanl imparatorluunun kuruluundan
itibaren byk bir nem tadn, Osmanl padiahlarnn uluslararas ticaret
yollarn denetleme arzusunun imparatorluun coraf yayln da etkilediini
belirtmesi ok anlamldr. nalckn Encyclopaedia of Islama yazd mtiyzt
maddesinde22 ticaret faaliyetlerinin zellikle deniz ticaretinin uluslararas hukuk nite-
liini incelemesi, Osmanllarda daha sonra kapitlasyonlar diye anlacak imtiyazlarn,
hukuk menelerini akla kavuturduu gibi, Venedik, Fransa, ngiltere ve nihayet
Hollandann bu hakk elde etmesiyle sadece ticaretin seyri hakknda fikir vermekle
kalmam, zellikle Akdenizde devletleraras ilikilerin hukuken nasl belirlendiini
de aklamtr.
nalck, Kurulu devri Osmanl tarihinin denizlerde yaanan siyasi srecini
dikkatle takip etmekle yetinmemi, aslnda almalarnn byk ounluunda
ve aheseri Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300-160023
adl kitabnda ska karlatmz gibi, Osmanl Tarihini ele alrken onu kara
tarihi olarak deerlendirmek yerine devletleraras bir konuma yerletirerek ve ilgili
19
Ftihe Kadar anakkale Boaz, s. 41.
20
anakkale Savalar Tarihi, (Ed. M. Demir), stanbul 2008, II, 45-52.
21
Cambridge 1999. Bu eser, Erken Osmanl Dneminde Trk-Ceneviz Ticareti (ev. . Akpnar, stanbul 2009)
adyla Trkeye tercme edilmitir.
22
EI, III, (1971), s. 1179-1189.
23
I, Terc. H. Berktay, stanbul 2004,
162
denizlerdeki gelimeleri konunun iine ekerek incelemi ve Osmanl padiahlarnn

unvanndaki ifadeyi tarihe yanstarak kara ve denizlerin tarihini birlikte dnmek
gerektiini gstermitir. Nitekim Salih zbarann deyiiyle Bir yandan Krm tarihi
ve Don-Volga kanal projesi stne yapt incelemelerle Osmanlnn kuzeyinden
giriyor, Fernand Braudelin Akdeniz Dnyasn Osmanl belgelerini de katarak geni-
letiyor, te yandan Hint Okyanusunda olup bitenleri gzlyordu24. Bu erevede
nalckn Osmanl Pamuklu Pazar, Hindistan ve ngiltere: Pazar Rekabetinde Emek
Maliyetinin Rol adl muhteval makalesi25 ile Osmanl zira ekonomisinin hububattan
sonraki en nemli sektr olan pamuk retimi ve pamuklu ticaretindeki gelimeleri,
bunun uluslararas ticaret bakmndan nemini inceledii grlmektedir. Ayrca 17.
yzyldan itibaren Hindistandan ve 19. yzylda Avrupadan yaplan pamuklu itha-
latnn byk bir pazar olan Osmanl ekonomisini nasl etkilediine dikkat ektiini
belirtmek gerekmektedir.
Btn bu aratrma ve incelemeleriyle nalck, dorudan denizciliin ana konular
saylacak donanma ve donanmann yaps, tersaneler, deniz tekilat, deniz haritacl
ve corafyas, deniz ulam ve deniz ticaretinin zel alan uygulamalarn ele almam
olsa bile, deniz tarihinin Osmanl tarihi iin nemini kefederek misk- mill snrlar
iine sktrlan gnmz tarihiliine yeni ufuklar ama ferasetini gsteren 20. yz-
yln en byk Osmanl tarihisidir.
24
zbaran, Osmanly zlemek, 152.
25
ODT Gelime Dergisi, zel Say II (1979-1980), s. 1-65.
163
HALL NALCIKIN KIRIM TARH VE OSMANLI KUZEY

SYASET ARATIRMALARINA KATKILARI
Ycel ZTRK*
nalckn spesifik bir nitelik gsteren Krm tarihi ve Osmanl kuzey siyaseti
aratrclndaki yerini ele almadan nce, benim zihnimde Halil nalckn nasl
bir yer tuttuunu ksaca ele almak isterim.
nalckn ncelikle belirtmem gereken zellii, ideal bir tarihi olduudur. deal
bir tarihi kimdir diye dndmde, aklma o gelir. deal bir tarihinin temel
zellii nedir? Bu sorunun cevabn ancak nalck tasvir ederek verebiliriz. nalck,
Osmanl kuzey siyaseti, Krm, Kefe gibi konularda uzman olmasna ramen, ele
ald hibir konuda, bu sahadan daha geri deildir. O, deerlendirdii her konuyu
tam bir metod derinlii iinde, olmas gereken dzeyde bir titizlik iinde ele alm
ve sonulandrmtr. Akademik aratrmaclkta speklasyondan uzak kalm, btn
aratrmalarnda mevcut bilgiyi deerlendirdikten sonra kendi orijinal yorumlarna
gemitir. Bu bakmdan, onun makalelerini okurken, adeta tarih okyanusunda
gezinti yaptnz hissedersiniz. Referans gsterdii kaynaklar basit bir aktarm
olarak yapmamas, bunlar zihin szgecinde iledikten sonra zgn bir perspektifle
sunmas, bilgi aktarmn hazza dntren bir zelliidir. O, mehaz gsterdii
kayna kendi algsndan verirken, okuyucunun bu kaynaklar kolay anlamas veya
baka boyutlardan grebilmesinin nn aar.
nalckn ideal tarihilik asndan rnek alnmas gereken dier bir yn, ok
az faninin cesaret edebilecei farkl sahalarda olaanst derinlik ve orijinalite kesp
edebilmesidir. Hukuk, iktisat, siyaset, jeopolitik, kltr antropolojisi, sosyoloji,
edebiyat, lingistik, din, folklor gibi spesifik disiplinleri aratrd konularda en iyi
yanstan bilim insanlarndan biridir. Bu zelliin Cumhuriyet tarihilerine Mehmet
Fuat Kprlden miras kaldn dnyorum. nalckn ele ald her konuda,
bahsettiim disiplinler gerekli oranda etki gsterirler. nalckn son eserleri arasnda
olan air ve Patron, Has Bahede Ay u Tarab, en ok etkilendiim eserleri arasn-
dadr. Bu eserleriyle, sosyal bilimlerin aslnda eski ina geleneine sk skya bal
olduklarn, edebi anlama ve zmleme formlarnn dnce bilimlerinin zn
tekil ettiklerini ortaya koymutur. Edebiyatn genel olarak sosyal bilimlerin anas
olduunu da gstermitir.
nalckn sosyal bilimleri bir btnn paralar gibi grerek tarihi bunlarn top-
lam olarak deerlendirdiini dnyorum. Yazlarnn bazlar adeta dinler tarihi,
tarih felsefesi ve tarih sosyolojisinin terkibi niteliindedir. ktisat ve ticaretle ilgili
yazlar da ayn ekilde iktisat tarihi niteliindedir.
* Prof. Dr., Sakarya niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
164
nalckta etkilendiim dier husus, onun yazlarnn kronolojik erevelerinin

bir akademisyenin zihinsel evriminin mkemmel bir gstergesi olmasdr. nalck,
aratran, dnen ve her an yeni bulgulara, alglara ve sonulara ulaan yksek
dzeyli bir dnr olmas dolaysyla, kendisini en iyi tahrip eden bir bilim insa-
ndr. O, eer kendi dncelerini gelitirip amasayd, yani, kendisini daimi olarak
eletirerek rtmeseydi, belki onun bugn geerliliini kaybetmi erken dnemlere
ait ilk yazdklar hala genel kabul gren yazlar arasnda olacakt. nalck, byk
bir baaryla daima kendini gelitirmi, am ve eski dncelerini ayklamtr.
Bu yn, zellikle Trk akademik hayatna en byk katk salayan zelliidir.
Halil nalckn dnce kronolojisinin oluturularak eski yazlarndan son ulat
anlaylara kadar geirdii deiimler salkl olarak tespit edilmeli ve deerlendi-
rilmelidir. Her aratrmacda olmas gereken kendini ama cehdi yannda, nalckn
ilk dnemlerden itibaren kendine has bilim anlayn koruduunu belirtmeliyiz.
nalck, objektif ve ampirik dnen bilim insan olarak da ideal bir rnektir.
Halil nalckn belki eletiri konusu yapabileceim bir zellii, yazlarnn
ounluunu ilk aamada yabanc dillerde, yabanc dergilerde yaynlatmas ve belli
bir aama sonrasnda yerli okuyucuyla bulumasdr. Bu ynnn eitim ve retim
hayatmda karlatm baz problemlerin ana sebebi olduunu ok sonralar fark
edebilmiimdir. Ben daha doktora almamda nalck ile dopdolu olmu, niversi-
teye intisap ettikten sonra her cmlem adeta onun fikirlerinin bendeki yansmala-
rnn terkibi haline gelmiti. Bu fikirler belirtmeliyim ki, benim onlar naklettiim
zamanlar Trk rencisinin dima iin yeni, yabanc, hatta kkrtc idiler. Ben
bunlar renciye naklederken, rencinin ilk kez karlat bilgiler olmas ve
nceki bilgi birikimiyle tamamen elimesi dolaysyla belli bir tepkiyle karla-
yordum. Kendimi sorguladmda, yanl yapmadm, keyfilikten uzak olduum,
problemin mevcut bilginin artk iyice eskimi olmasndan kaynakland sonucuna
ulayor ve kendime hakszlk etmekten kurtulabiliyordum. nalckn makale ve
kitaplarnn Trkeye evrilmeleri ve Trk okuyucusuyla bulumalarndan sonra
nasl rahatladm ve muhatap kitle karsnda hissettiim yabanclk duygusundan
kurtulduumu hatrlayabiliyorum. Bu ifadelerimle, nalck hocaya ne kadar borlu
olduumu nakletmenin rahatln da duyuyorum.
Beni bylesine etkileyen, dnce ve bilim anlaymda bu kadar yer alan nalck
Hoca ile tanp elini pme frsat bulamaym ayr bir ukdedir. imdiye kadar bu
deerli bilim insanyla tanamamak, bende ciddi bir sululuk psikolojisi olutur-
mutur. Mevcut yazmla, belki, daima hissetmekten kendimi alamadm sululuk
duygumu birazck olsun hafifletebilirim.
nalck Hoca ile ilgili sbjektif deerlendirmelere devam etmek zevkli olmakla
birlikte, biliyoruz ki, bu tarz onun tasvip etmedii bir anlaytr. Bu nedenle yazmz
asli konusuna ekmek mecburiyetindeyiz. imdi, nalck ile ilgili asl konumuza
geebiliriz. nalck hibir konuda tam anlamyla tketmek, eksiksiz olarak deer-
lendirmek mmkn deildir. Bunu doktora almam srasnda tecrbe etmitim.
Doktora almamda btn eserlerinden istifade etmeyi hedeflemi, bunu gerek-
letirdiimi sanm, ancak, yanldm ksa zaman iinde fark etmitim. nalck,
165
aratrdka yeni ve farkl rnlerle karmza kan byk bir hazinedir. Ben de
onu btnyle kavrama iddiasndan uzak bir ekilde, mtevaz erevede deerlen-
dirmeye alacam. nalckn ele aldmz sahadaki katklarnn btnyle bir
makalede deerlendirilmesinin mmkn olmadn da belirtmeliyiz.
nalckn eserleri Osmanl tarihi asndan olduu gibi, Krm tarihi bakmndan
da temel alana ayrlabilir. Sosyo politik, siyasi, sosyo ekonomik olarak
belirlenebilecek alanlar ayr balklar halinde deerlendireceiz.
Halil nalckn Krm Sosyo Politik Tarihi Aratrclna Katklar

nalckn doktora tezini Krm tarihi hakknda yaptn biliyoruz, ancak, bu teze
ulaamadmzdan ierii hakknda bilgiye sahip deiliz.
nalckn Krm sosyal yapsn aydnlatan temel ve klasiklemi aratrmas,
Krm kabile aristokrasisini ele alan almasdr1. Hacim olarak kk, ancak muhte-
va olarak anlatlamayacak kadar geni olan alma dikkate alnmadan Krm sosyal
yapsn anlamak ve fikir ileri srmek mmkn deildir. nalcktan daha nce ayn
alanda gerekletirilmi baka deerli bir aratrma, Manzn makalesidir2. Manz
ile ayn anlayta, ancak, daha vazh ekilde ele alnan makalede Krm sosyal yaps
temel unsurlarna gre ayrtrlarak analiz edilmitir. Sz konusu aratrma, ayn
zamanda Cengiz mparatorluu ve onun bakyesi olan aatay, Altnordu, lhanl
ve Kubilay hanlklarn anlamann da anahtarn oluturmaktadr. nalck, temel
olarak Sahip Giray Han dnemini ele alm, bu dnemin ana kayna olan Remmal
Hocadan istifade etmitir3. almada Krm tarihinin temel kaynaklarndan olan
Seyyit Mehmet Rza4 ve Abdlgaffar Krmnin5 eserlerinden de yararlanlmtr.
Sz konusu aratrmay benim iin deerli klan en nemli nitelii, konuyu sosyo
politik bir erevede ele almas ve tarihi malumat bu teorik erevenin iinde analiz
etmesidir. nalck, Cengiz ananesinin bir paras olarak deerlendirdii Krm sosyo
politik sistemini i ie gemi ve birbirini reten, birbirini etkileyen iki temel ksma
ayrr. Bunlardan birisi, hann iinden kt Giray Hanedan, dieri ise bu hanedann
temsil ettii Krm halkdr. Krm halkn, be temel kabileden oluan kabile sistemi
iinde deerlendirir. irinler, Barnlar, Argnlar, Kpaklar ve Mangtlar olarak be
kabileden meydana gelen Krm halk, esasnda bir kabile federasyonudur. Her
kabilenin bir bey tarafndan ynetildii bu federasyonun hakim gc irinler idi.
Genel hatlarla hanedan ve kabile federasyonu olarak iki ksma ayrlan bu sosyo
politik yap, grnrde birbirini tamamlayan ahenkli bir btn olutururken, derin
i dinamikler ile bir birine taban tabana zt idi. Kabile federasyonu, esasnda kendi
1
Halil Inalck, Han ve Kabile Aristokrasisi: I. Sahib Giray Doneminde Krm Hanlg, Emel, s. 135 (Mart-
Nisan), Kit-san Matbaas, Istanbul 1983; Halil Inalck, The Khan and the Tribal Aristocracy: The Crimean
Khanate under Sahib Giray I, Harvard Ukrainian Studies III-IV, Cambridge 1985.
2
Bkz., Beatrice Forbes Manz, The Clans of the Crimean Khanate, Harvard Ukrainian Studies, II / 3
(Cambridge 1978), s. 282 309.
3
Kaysun zde Nid Remmal Hoca, Tarih i Sahib Giray Han (Nr. zalp Gkbilgin), Ankara 1973.
4
Seyyid Mehmed Rza, Es Sebs seyyr f ahbar mlkit Ttr, Sleymniye Ragp Paa, No:
1016. Krm tarihiyle ilgili temel kaynak olan bu eser, Kazan ivesiyle neredilmitir. Henz Trkiyede neri
yaplmamtr. Bkz. Es seb s seyyr f Ahbr Mlkit Ttr, Nr. Kazm Beg, Kazan 1832.
5
Abdlgaffr Krm, Umdett tevarih (Nr. Necib Asm), stanbul Matbaa Amire 1343.
166
i dinamikleri iinde iliyordu. Her biri beye tabi kabileler, baz tarihi ve itimai
saiklerle bir araya gelmi federatif nite idiler. Kabileler, kendi i dinamiklerini
korumay birinci ama olarak benimsemi iken, d gler karsnda ittifak etmee,
bu nedenle belli bir seviyede dayanma iinde olmaya da mecbur idiler. Han ve
hanedan, kabile glerini sz konusu federatif yap iinde temsil etmek ve ortak
karlar dorultusunda koordine etmekle ykml idi. Han, kabile glerinin mutlak
denetiminde idi. Modern ncesi hanlk veya krallk yaplarnn daima mutlak iktidar
hedefledii vakas dikkate alndnda, birbirini tamamlayan politik ve sosyal yap-
larn aslnda birbirinin amansz rakibi olduu anlalmaktadr. Krm sosyo politik
ananesi, sorunlu, birbirine zt, her an baka glerle anlamaya meyilli unsurlardan
olumaktayd. Halil nalck, Cengiz bakyesi hanlklarda istisnasz olarak gzlem-
lenen i atma unsurlarn net bir ekilde kavram ve isabetle analiz etmitir.
Byk lde gebe Cengiz ananesinin rn olan kabile federatif yaps,
hanlar mutlak suretle kendi denetimlerinde tutmay hedefliyor, onlarn glenmesi
ve bamsz politika gtmeleri karsnda en ufak bir tolerans gstermiyordu. Hac
Giraydan itibaren Krm Hanlnn bir trl istikrara kavuamamasnn sebebi,
hanlk ve federatif yaplar arasndaki daimi rekabet ve mcadele idi.
Krmn federatif politik yapdan olumas, Osmanllarn Krm Yarmadasn
kansz ve kolayca fethetmelerini salayan en nemli faktr idi. Hac Girayn
vefatndan sonra kabile gleri dzeni salayacak otoriteyi kuramadklarndan,
Cenevizliler hanln i siyasetine hkmetmeye balamlard. Krm Hanlnn
Ceneviz smrgesi olmaya yz tuttuu bir srada irinlerin beyi Eminek, Fatih Sultan
Mehmet ile temasa geerek Osmanlnn Krma mdahil olmasn salamt. Krm
Yarmadas, kabile federasyonunun davetine icabet etmek suretiyle fethedilmiti.6
Osmanllar iin gayet elverili addedilebilecek idar yap, byk tarih iinde Trk
Milleti ve Tatar toplumlarnn mutlak aleyhine tecelli edecek sonular retecektir.
nalck, Sahib Giray Han ile kabile gleri arasndaki mcadelelerin Osmanllarn
mdahalesiyle ald yeni boyutun Krm Hanln byk siyasi kriz iine soktu-
unu ve btn Altnordu mirasnn Moskovann eline gemesine neden olduunu,7
Krmn Osmanl vassal olmasndan sonra hanln kuvvetle Osmanl etkisinde
kaldn, gebe yapdan yerleik modele doru bir evrim geirdiini dnmek-
tedir. Evrimin en yksek noktaya kt dnem, Sahib Giray Han zaman idi. Sahib
Giray Han, Osmanl tarznda merkezi bir ordu kurmaya alm, kabile gleri
zerinde hanln mstakil olmasn salayacak i merkezi rgtlenmeyi kurmaya
ynelmi, ateli silahlarla donatlm i merkezi ordu kurmay hedeflemitir.8 Hann
mutlak iktidara yneldiini hisseden kabile gleri, Kanuni zamannda doruunda
bulunan Osmanl merkezi gcn kullanarak Onu tahttan indireceklerdir. Kontrol
mekanizmasnn glendirilerek devam ettirilmesi kabile gleri kadar Osmanllarn
da lehine olduundan, Krm ve Osmanl taraflar arasnda bir kar birlii doal
dinamikler iinde ortaya km bulunuyordu. Bundan en ok zarar gren, Krm
6
nalck, baka almalarnda Krm siyasi tarihinde bu arzal yapnn yol at rnekleri baaryla analiz
etmitir. Bkz. a.
7
nalck, sz konusu krizin Dou Avrupa g dengelerinin deimesine yol aacak lde nemli olduunu
dnr. Bkz. nalck, Ayn eser, s. 52.
8
Bkz. nalck, Ayn eser, s. 64.
167
merkezi yaps idi. Sz konusu idari yap iinde Krm Hanlnn etkin ve bamsz
bir devlet olabilmesi mmkn deildi.
Halil nalck, Sahib Giray Han zamannda Krm Hanlnn mdahalelerle
zayflamasnn, Krm, Altnordu, Kazan, Astarhan ve dier Cengiz bakyesi siyasi
glerin kaderinde ne kadar olumsuz bir rol oynadn grmtr. Bahsettiimiz
makalesini dorudan ayn tespitlerle balatm ve gelitirmitir. Moskova, Krm
krizinden istifade etmek suretiyle Kazan ve Astarhan igal etmitir. Akabinde
byk ve kk Nogay ordalar Moskova kontrolne girecektir. 1550lerde balayan
sre, gerek Don Kazaklar, gerekse Zaporog Kazaklarnn Karadenize inmelerinin
ve tarihi roller oynamalarnn yolunu aacaktr.9 Kazan Hanlnn igal edilii
srasnda Moskovann elini rahatlatan ve merkezi otoriteyi aresiz brakan asli
faktrn, merkezi gce rakip olan yerli aristokrasi olduu grlyor. Moskova adeta,
Osmanlnn Krma davet edilmesine benzer bir ekilde davet edilerek Kazan ehri
teslim edilmitir.10
nalck Hoca, birbiriyle atan dinamikler ieren sosyal dinamikler feno-
menini Osmanl tarihi alannda da nemli lde kullanmtr. Kurulu dnemi
sosyo politik glerinin klasik merkezi sistem iinde eritilinceye kadar geen iki
yz yllk Osmanl tarihini feodal bir ereve iinde deerlendirir. Klasik dnem
olarak adlandrd XV XVI. yzyl sonrasn yeniden feodalizme dn olarak
dnr. Byk lde sosyolojik karakterde kaleme alnan makaleleri ufuk ac
niteliktedir.11 Devlet i Aliyye adl eseri uzlaan ve atan sosyal dinamiklerin
kompleks analizi niteliindedir.12 nalck, Fatih ncesi ve sonras dnemlerin sosyo
politik dinamiklerini kesin hatlarla ayrr ve onlar sosyo - politik analizinin temel
unsurlar olarak deerlendirir. nalck Hoca, Osmanl tarihinin yeni bir anlayla ele
alnmasnn iaretlerini ortaya koyan ilk tarihimizdir.
nalck, baka bir almasnda bu sosyal teorinin, btn Asya Trk ananesi iin
kullanlabilir olduunu dnyor, merkezi hanedan ve onun temsil ettii halkn
ynetim ve hukuk bakmndan karlkl ilikilerinin kanonik boyutlarn irdeliyor.13
Asya Trk devletlerinden Gktrkler, Karahanllar, onlarn devam olan Harezm-
ahlar, Seluklular ve nihai olarak Osmanllar karlatrarak hakimiyet anlaynn
temel prensiplerini bulmaya alyor. Bu alandaki literatr gzden geiren nalck,
Hammerle balayan hakimiyetin tevars tartmalarn deerlendirmitir. Haki-
miyetin bir aileye ait olduu tartlmazken, babadan oula, kardeten kardee,
kardeten amcaya, amcadan yeene geen pek ok rnekleri ve bunlarla ilgili
9
Dimitri Vinevetskinin Karadenize inmesi ve Kazak hareketini balatmasnn bu dneme rastlad grlyor.
Bkz. Ycel ztrk, Dimitriy vanovi Vinevetskiy ve Faaliyetleri, SD Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal
Bilimler Dergisi (2003), Say, 9, s. 95 140.
10
Bu srecin geni analizine aada tekrar dnlecektir.
11
Osmanl sosyal ve iktisadi yapsnn periyodik deimelerini ele alan almalar iin bkz. Autonomous
Enclaves in Islamic States: Temlks, Soyurghals, Yurdluk Ocaklks, Mlikne Muktaas and Awqf,
History and Historiography of Post Mongol Central Asia and the Middle East Studies in Honor of John E.
Woods, ed. Judith Pfeiffer and Sholeh A. Quinn in Collaboration with Ernest Tucker, Harrassowitz Verlag
Wiesbaden 2006, s. 112 - 134; Osmanl Toplum Yapsnn Evrimi, Trkiye Gnl, (Yaz 1990), Say, 11,
s. 31 41; Centralization and Decentralization in Ottoman Administration, Studies in Eighteenth Century
Islamic History, Ner. T. Naff and R. Owen Carbondal, Southern Illinois University Press 1977, s. 27 52.
12
Halil nalck, Devlet i Aliyye Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar, I, stanbul 2009 ; Devlet i
Aliyye Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar, II, stanbul 2014.
13
Halil nalck, The Ottoman Succession and its Relation to the Turkish Concept of Sovereinty, The Middle
East and the Balkans under the Ottoman Empire, Nr., Halil nalck, Bloomington 1993, s. 36 69.
168
yorumlar gzden geirmi, nihai olarak, hakimiyeti belirleyen temel gcn Tanr ve
kader olduu anlayn benimsemitir. Yani, bir ailenin fertlerinden kime hanln
intikal edeceini belirleyen temel bir yasa yoktu. Tanr bunu istediine verebilirdi.
nalck, eski Asya Trk hakimiyet ananesi ile Mool hakimiyet ananesi arasnda
paralellik kurar. Hakimiyeti belirleyen temel yazl kanunun olmay, hakimiyetin
stn vasfl han ocuklarna intikal etmesi ve intikalde kabile glerinin desteinin
belirleyici olmas gibi temel faktrler zerinde durur. Bunlar bir ok tarihi rnekle
analiz eder. nalck, Mool devlet geleneinin hem slam ncesi, hem de slmiyet
dnemi Trk devlet gelenei ile olan ilikilerine hususi bir nem verir. Ona gre
Moollarn Cengiz Hana kadar kendi devlet ve hukuk gelenekleri yoktur. Byk
Cengiz mparatorluu hukuk ve hakimiyet bakmndan tam anlamyla Trk haki-
miyet anlaynn adaptasyonuna dayanmtr. Cengiz mparatorluu ve bakyesi
olan hanlklar, eski Trk ananesini uygulamakla kalmamlar, onun kendilerinden
sonraki Trk devletlerine intikal etmesini de salamlardr. Bu nedenle, Osmanl
devlet geleneini, Trk Mool gelenei zerine kurulmu olan devletlerde aramak
gerekir.14
nalckn Osmanl Kuzey Politikas ve Krm Siyasi Tarihi

Aratrmalarna Katklar
nalckn temelde bir Ottomantist olmas asndan, Onun Krm tarihine bak-
nn da Osmanl penceresinden gerekletiini belirtmek durumundayz. O, Osmanl
tarihini Trk Mool tarihinin bir cz olarak grd gibi, Krm tarihini de
Osmanl tarihine eklenmi bir cz olarak dnmtr. Btn makalelerinde bu
sentezci yaklam fark edebiliyoruz.
nalckn Krm siyasi tarihi hakknda kaleme ald ansiklopedi maddeleri, yakn
zamanlara kadar sahasnda tek olma zellii tamtr.15 Mstakil olarak Krm veya
Karadeniz tarihine ayrlm bir ok almas da bulunmaktadr.16 Bandan sonuna
kadar Krm tarihinin ele alnd bu almalar, Trkiyedeki siyasi Krm tarihi
ihtiyacn karlayan balca kaynak olmulardr. Biz bunlardan ziyade, daha detayl,
zaman zaman monografik karakter kazanan aratrmalarn deerlendireceiz.
nalckn Osmanl Kuzey politikas hakkndaki ilk ve en kapsamla almas,
Yeni vesikalara gre Krm Hanlnn Osmanl Tabiliine Girmesi ve Ahidname
Meselesi isimli makalesidir.17
14
Aratrmamz iin Moollarda hakimiyetin intikal prensiplerinin aratrlmas zorunludur, zira, Moollar
tam olarak hem eski Asya Trk hakimiyet ananesine bal kaldlar, hem de Asya ve Ortadoudaki devlet ve
kurumlar zerinde ok byk bir etki gsterdiler. Bkz. nalck, The Ottoman Succession , s. 39.
15
Bkz. Halil nalck, Krm, Mad., MEB A, VI ( stanbul 1993); Halil Inalck - Hakan Krml, Krm Mad.
DIA, XXV (Ankara 2002).
16
Halil Inalck, Giray, Mad. IA, IV, (Eskiehir 1997); Kalgay, Mad, DA, VI, (Ankara 1992); The Question
of Closing of the Black Sea under the Ottoman, Symposium on the Black Sea, Birmingham, March 18-20,
Arkheion Pontu 1978; Krm Hanlg Kad Sicilleri Bulundu, Belleten, LX / 227, (1996); Osmanl-Rus likileri
1492-1700, Trk Rus likilerinde 500 Yl 1491-1992, Ankara 1999; Karadenizde Kazaklar ve Rusya: stanbul
Boaz Tehlikede, anakkale Savalar Tarihi Nr. Mustafa Demir, C., 1, Deiim Yaynlar, stanbu 2008.
17
Bkz. Halil nalck, Yeni Vesikalara Gre Krm Hanlnn Osmanl Tabiliine Girmesi ve Ahidname
Meselesi, Belleten, VIII /30 ( Ankara 1944), s. 185 - 229.
169
nalck bu makalede Osmanl Kuzey politikasnn ekillenmesinde bir dnm

noktas olan Krm Yarmadasnn fethi, Krm Hanlnn Osmanl himayesine
girmesi ve bu safhada balayan ilikilerin niteliini analiz etmektedir.
Krm Yarmadasnn fethedilerek Krm Hanlnn Osmanl himayesine aln,
II. Mehmetin en nemli baarlarndan ve tarihi sonular en derin hadiselerden birisi
olarak dnlr. Yarmada ve hanln zapt edilmesi ile Osmanl Devletinin Kara-
deniz hakimiyeti salam bir ekilde kuruluyor, Dou Avrupann en gl devleti
Yagellon meneli Litvanya Lehistan Krallnn Karadenize hakim olmas engel-
leniyor, Altnordu gibi emperyal bir gcn yerine Osmanlya tabi Krm Hanl
Osmanl Kuzey politikasnn temel aya haline getiriliyor, Kuzey politikasnn ba
aktrl bu suretle Krm hanlna braklyor, daha sonraki aamada Moskovann
Karadenize sarkmasnn engellenmesi de yine Krm Hanlna havale ediliyordu.
nalck, bahis konusu olay uzun srede bu kadar byk sonular olmu umll
bir olay olarak deerlendiriyor.18
nalck, Yarmadann fethi ve Krm Hanlnn Osmanl tabiiyetine geiinin
nemini vurguladktan sonra, srele ilgili kaynak yetersizliinin altn iziyor.
Gerekten, yaklak 70 sene nce kaleme alnan aratrmada alt izilen kaynak ve
bilgi eksiklii bugn iin de aynen geerlidir. Hac Girayn vefatndan sonra ba
gsteren olaylar ve Osmanllarn Krma mdahale ettii sre hakknda kaynaklar
ok yetersizdir. nalck, Hammerin tespitlerini naklederek Onun, Avrupa kaynakla-
rnda da konuyla ilgili malumat eksikliine dikkat ektiine iaret ediyor. Hammerin
genel Osmanl tarihinde Krm tarihine de deindiini biliyoruz. nalck, Hammerin
Osmanl tarihine ok sert tenkitler yapm ve eseri btnyle olumsuz olarak nite-
lendirmitir. Hammerin bir de Krm tarihi hakknda kaleme ald mstakil bir
eseri mevcuttur.19 Bunu da eletiren nalck, sz konusu eserin Cenabinin eserinin
aynen kopya edilmesinden ibaret olduu, hatta, eserdeki hatalarn kartrlarak baka
yanllara srklenildii kanaatindedir. nalck, Hammerin Krm Hanl tarihinde
dt hatalarn kendisiyle snrl kalmad, ondan istifade eden Zinkeisen ve N.
Iorgann Krm hakkndaki bilgilerinin Hammer kaynakl olduunu belirtmektedir.20
ada kaynaklarn deerlendirilmesinden sonra Osmanl kaynaklarna geen
nalck, Krmn Osmanl himayesine girii sreci hakknda Osmanl tarihlerinin
de olduka yetersiz olduuna iaret eder. Cenabi, ada kaynaklarn dayand ana
kaynak olduu gibi, Osmanl tarihleri de btnyle Ona dayanmaktadrlar. nalckn
tespitleri, Krm tarihi ve tarihileri asndan hayati nem tayor, zira, Onun
deerlendirmeleri olmadan yazlacak bir Krm tarihi eksik olacaktr. Sz konusu
tespitlerin hayati nem tamas, Krm tarihi kaynaklarnn doru anlalmas ve
yorumlanmasnda kendini ortaya koyuyor. Evvela, Cenabinin Krm tarihi asndan
nasl bir nem tad, nalck tarafndan ortaya konulmutur: Hseyin Hezarfen,
Mneccimba, Karaelebizade Abdlaziz gibi Osmanl tarihleri; Rdvan Paazade,
Mehmet Giray, Abdulgaffar Krmi, Paris Anonim Nshas gibi Krm tarihlerinin
dayand temel kaynak da Cenabidir. nalckn tespitlerine gre, bu tarihler iinde
18
nalck, Ayn eser, s. 185.
19
Joseph Von Hammer Purgstal, Krm Hanl Tarihi, ev. Seyfi Say, nsan Yaynlar, stanbul 2013.
20
nalck, Ayn eser, s. 186 - 187.
170
yalnz Abdlgaffar Krmiye ait Umdetut tevrihde Cenabi dnda kaynaklar da

kullanlmtr, ancak, Krmn fethi srasndaki olaylar, Cenabiden nakledilmitir.
Osmanl son dnemi tarihlerinden Mustafa Nuri Paaya ait Netayicl vukuat
ve Abdurrahman eref Beyin tarihinde de sz konusu olaylar Cenabi kaynakldr.
nalck, ncelikle yerlemi bilgi kayna olan Cenabinin malumatn zetliyor.
Bahsedilen kaynak grubuna gre, Krm Yarmadas fethedilerek hanlk Osmanl
hakimiyetine girince, Cenevizlilerin elinde Kefede zindanda tutulan Krm han
Mengli Giray, esirlerle birlikte stanbula getirildi ve 1478de tekrar Krm hanlna
tayin edildi.21
nalck, imdiye kadar bahis konusu olan Cenabi kaynakl bilgileri kesin bir ekil-
de reddetmekte ve iddialarn ikinci kaynak grubu zerinden ina etmektedir. kinci
kaynak grubu, Seyyid Mehmed Rzann Es sebs seyyr, Halim Girayn
Glbn i Hnn ve onlar izleyen Cevdet Paann tarihinden olumaktadr.
nalck, hemen hemen kesin bir surette tahmin ettiimiz zere, mevcut makalesini
kaleme alma sebebini tekil eden birka kayna zellikle sona ayrarak yerlemi
bilgileri onlara gre analiz etmitir. Bu suretle, Cenabinin bilgilerini rtp olay-
larn yeni bir inasn kurmaya almtr.
Temel kaynan Seyyid Mehmed Rza olduunu dndmz bilgilere gre,
Krm han Mengli Giray zindandan esirlerle stanbula getirilmemi, doru-
dan Krm tahtna geirilmitir. kinci kaynak grubu olay gayet genel erevede
basitletirerek, Mengli Girayn Kefede esir iken II. Mehmet ile haberletiini,
Osmanllarn yardmlar karsnda itaat vaat ettiini, Osmanl destei ile esaretten
kurtulunca, Krm tahtna getirildiini iddia ediyor. nalck ikinci kurgunun da ok
basit ve gereklikten uzak olduunu belirterek bunlara ilaveten baka kaynaklar
zerinden kendi kurgusunu ina ediyor.22 nalck, birinci kaynak grubunun verilerini
reddetme cesaretini baka nemli bir veriden alyor. Kefenin fethinden bir buuk
ay sonra Mengli Girayn Krm han olarak stanbula Krmdan yazd mektup
bulunmaktadr.23 nalck, belirtilen mektuba dayanarak, Mengli Girayn stanbula
getirilmediini kesin olarak ortaya koyuyor.24
Hem Krm siyasetinin, hem Osmanllarn Krma mdahil olmalar srecinin
ve hem de Krmn Osmanllar tarafndan fethinin iyi kavranabilmesi iin, Hac
Giray zamanndaki Krm Osmanl ve dier gler arasndaki ilikilerin Krm
asndan bilinmesi zorunludur. nalck, mteakiben, srecin ayrntl analizini
yapyor. Buna gre, Hac Giray, daha 1454lerde Cenevizlilere kar bir denge
kurmak zere Osmanllar Krma davet etmi, Osmanl Krm mterek kuvvet-
21
nalck, Ayn eser, s.188.
22
kinci kaynak grubu Mengli Girayla ilgili 1475deki vekayii doru naklederken, 1475 sonrasnda kan
buhran ve savalar nedeniyle stanbula iltica eden ve 1478de stanbulda olan Krm hannn stanbula hi
gelmediini ima etmektedir.
23
nalck, bu dnemde Krm ile stanbul arasndaki yazmalarla ilgili Fevzi Kurdolu, Aktes Nimet Kurat
ve daha baka aratrclara ait btn ariv materyalini tespit etmi ve mehazlaryla nakletmitir. Bkz., s. 190.
24
Dou Avrupa, Karadeniz, dil Boyu tarihinin harmanland aratrmada, zaman zaman makro
deerlendirmelere geiliyor ve dnemin gler dengesinin genel analizleri yaplyor. Bunlarn Krm Yarmadas
ve hanlk zerindeki etkileri zerinde duruluyor. Makro analizlerin sayfalar boyunca devam etmesi, bahsedilen
olaylarn mikro erevede nihai olarak nasl sonulandrldn takip etmeyi zorlatryor. Bununla birlikte,
sabrla mikro analizi takip etmeyi srdrenler, nalckn Karm Hanlnn bahis konusu devresinin salam bir
kronolojisini ne kadar byk bir titizlik ve ustalkla ina ettiini grebiliyorlar. Biz nemi inkar edilemeyecek
makro analizleri bir tarafa brakyoruz, zira, bunlar azami lde zetlemek bile bize ayrlan yeri amamz
zorunlu klyor. Sadece olaylarn gerek kronolojisiyle ilgili deerlendirmeleri zetliyoruz.
171
lerinin Kefeyi kuatmalarnn ardndan Ceneviz Osmanl arasnda bir anlama

imzalanmt. Anlamaya gre Ceneviz taraf Osmanllara yllk vergi demeye
mahkum edilmiti.25
nalck, Osmanllarn o tarihlerden itibaren Krm siyaseti ve Ceneviz zerinde
etkili bir ekilde yer almalarn, Hac Girayn vefatna kadar Krmn istikrarl olma-
sn salayan nemli bir faktr olarak deerlendiriyor. Makro erevede, Altnordu,
Litvanya Lehistan, Moskova Knezlii, Krm Hanl, Ceneviz, Osmanl gibi
glerin Karedeniz ve Krm ile siyasi ve iktisadi balarn deerlendiriyor; Krmn
Karadeniz, Boazlar ve stanbul ile sahip olduu jeopolitik btnl vurguluyor
ve Fatih Sultan Mehmetin byk dehasyla yeni bir jeopolitik ina ettiini ortaya
koyuyor. Nihayet, Hac Girayn 1466da vefatndan sonra Krm Hanlnda ba
gsteren ve Osmanl mdahalesiyle son bulan siyasi krizin analizine ve doru bir
kronolojisinin inasna yneliyor.
Hac Giray vefat ettiinde geride taht mddeisi bir ok evlad bulunuyordu.
Han evlatlar arasnda Nurdevlet ve Mengli Giray ne kt. Krm siyaseti Osmanl
mdahalesinin vuku bulaca 1475e kadar bu siyasi mcadeleler etrafnda ekille-
necektir. Sz edilen konjonktr kavrayabilmek iin, hanlk iddiasndaki prenslere
paralel olarak devam eden kabile aristokrasisin iktidar mcadelelerini de gz nne
almak gerekiyor. Kabile aristokrasisinin liderleri, prenslerden kimin han olacanda
byk lde etkili olmakta idi. Ancak, i dengelerin karmak bir vaziyet almasnda
nemli pay olan d gler de devreye girmi ve hanlk siyaseti toparlanamaz,
iinden klamaz bir hal almtr. Ceneviz ve Litvanya Polonya gibi d glere
bir de Osmanl eklenmi ve hanln i dinamikleri d basklar karsnda siyasetini
yrtemez olmutur. dinamikleri byk lde meydana getiren ve temsil eden
kabile gleri, zaman zaman d gleri devreye sokarak kendi hakimiyetlerini
devam ettirebiliyorlard. Osmanllarn Krma davet edilmesi, byle bir zorunluluk
sonunda gereklemi ve Fatih Sultan Mehmet artlar deerlendirerek Krm
fethetmiti. nalck, hanlk siyasetinin oluumunu ve yrtlmesini belirleyen i ve
d dinamikleri gayet usta bir ekilde analiz ediyor.26
Hac Giraydan sonra Nurdevlet bir ara galip olduysa da, Mengli Giray Krmn
i kentlerinde stnl salad. Nurdevlet, Krmn hinterlandnda, z boylarnda
varln srdrd. Nurdevletin malup olmasnn temel sebebi, en byk destekisi
olan irin beylerinin lideri Tekine Mirzann da hayatn kaybetmi olmasyd.
Krm siyasetinde en etkili g olan Litvanya Lehistann bu srete Nurdev-
leti destekledii grlyor. Dardan ald destekle glenen Nurdevlet, Mengli
Giray malup ederek Onu Cenevizlilerin elinde bulunan Kefeye snmak
zorunda brakmt. Kefede eskiden beri Tatar kabile glerini temsil eden bir
Tudun bulunuyordu. O sralarda irin Kabilesi lideri Mamak (veya Eminek) tudun
idi ve Mengli Giray destekliyordu. Krm kabile glerinin liderliini genellikle
irin beylerinin yrtt dikkate alnrsa, irinlerin desteini alm olan Mengli
Giray i dinamikler asndan olduka gl bir konumda bulunuyordu. D gler
asndan ise, Cenevizlilerin desteine sahip idi.
25
26
172
ve d desteklerle glenen Mengli Giray, 1468de Nurdevleti malup etti.

Nurdevlet, ayn ekilde Cenevizlilere snd. Cenevizlilerin hanln i ve d haki-
miyet kanallarna sirayet ederek ne lde etkili konuma getikleri grlyor. Hac
Giray zamannda Krm siyasetinde etkili bir unsur ve hanln istikrarl olmasnn
teminat olan Osmanllarn ise neredeyse tamamen etkisiz kald anlalyor.27
Ceneviz sayesinde tahtnda kalabilen, en byk rakibi Nurdevletin de tehdit
olarak Ceneviz elinde rehin olduunu bilen Mengli Giray, byk apta Cenevizin
mahkumu haline gelmiti. Mengli Giray, Osmanl padiahna yazd mektupta,
1469da Kefeye saldran ve iki ehri yakan, esir alarak uzaklaan Osmanl kaptan
Yakup Reisden ikayet ediyordu. Anlald zere, Mengli Giray, o tarihlerde
Osmanllara kar Cenevizlilerle mttefik konumunda idi veya koruyucularnn
basksyla byle bir politika yrtmek zorunda kalyordu.
Mengli Giray, ananevi Lehistan dostluunu bir sre sonra bitirerek Altnordu
karsnda Moskova ile ittifaka girdi. Bunun karsnda, Altnordu Lehistan blou
kendiliinden ortaya kt. nalck, Moskovann byk siyaset iine girii, Altnor-
dunun mirasn toparlayarak semerelerini almalarn anlatlan srece balamakta;
bloklamann balangcn, Dou Avrupa tarihinin ekillenmesini yzyllar boyunca
etkisi altna alacak tarihi bir dnm noktas olarak deerlendirmektedir.28
Kefe tudunu Mamakn 1473de vefat, Krm siyasetini iyice kargaa iinde bra-
kacak ve Osmanl mdahalesi kanlmaz olacaktr. Mamakn yerine kardei Eminek
geti. Eminek, tudun seiminde etkili glerden birisi olan Ceneviz ile anlamazla
dt. Bu srada len Mamakn dul ei de olu Sartak tudun setirmek iin hare-
kete geerek siyaset iinde yer ald. Cenevizlilere verdii rvetle desteklerini alan
Mamakn ei, Eminek zerinde bask kurdu ve Cenevizlilerin Onu azletmelerini
salad. Sz konusu hadise, Emineki Ceneviz dnda bir destek aramaya iten faktr
idi. Mengli Giray ise, Eminekin yerine beklenen Sartak atamayarak onun yerine
Karay Mirzay atad. Mengli Girayn tercihi, Ceneviz desteini kaybetmesine yol
amas bakmndan nemlidir. Ceneviz basks karsnda tutunamayacan anlayan
Mengli Giray, zorunlu olarak Sartak atad.
Krm siyaseti iinde nfuzlarn kaybeden ve Ceneviz tarafndan da dlanan
irinlerin lideri Eminek Mirza, Osmanl ile temasa geerek yardm istedi. Osman-
llarn bir donanma ile Krm ve sahil eridini fethetmesinin arkasndaki srecin
siyasi boyutu ksaca budur. 29
Kefenin fethi srasnda Eminek kumandasndaki Tatar gleri Osmanllarn
yannda yer aldlar. Mengli Giray ise, bu srete kan kargaada hapsedilmi ve
zindana atlmt. Osmanllar, Kefe bata olmak zere sahil eridindeki btn Cene-
viz ehir ve arazilerini zapt ettiler. Osmanl donanmasnn banda bulunan Gedik
Ahmet Paa, zindanda bulunan Mengli Giray hapisten kararak Krm tahtna
yeniden atad. Mengli Giray ile Gedik Ahmet arasnda bir antlama yapld. Krm
bu antlama gereince Osmanl himayesi altna alnd.
27
28
29
173
Yukarda belirtildii zere, nalck, Mengli Girayn zindandaki esirler arasnda

bulunarak dier esirlerle birlikte stanbula getirilmi olmasnn imkansz olduunu
dnyor, zira, bahsedilen olaydan 1,5 ay sonra stanbula kran duygularn ifade
eden bir mektup gndermitir. Bu suretle, yukarda zetle belirtildii zere, Cenabi
kaynakl haberlerin geersiz olduu anlalyor.30
nalck, belgesiz konumamakla beraber, belgenin mutlak esiri olarak hareket
etmez. Tarihinin kendisinde olmas zorunlu znel hakimiyeti hi elden brakmaz.
Cenabi kaynakl haberler yanl olmakla birlikte, yine de bir tarihi geree iaret
etmektedirler. Ayn ekilde, Mehmed Rza kaynakl haberler doru olsa da, mteakip
gelimeler hakknda yanl malumat aktarmaktadrlar.
nalck, 1475te olduu iddia edilen Cenabi kaynakl olayn, aslnda, Mengli
Girayn nc hanlk dneminde, yani 1478de cereyan ettiini tespit ediyor.
Bylece, hem Mehmet Rza, hem de Cenabi kaynakl haberleri kendi znel analizi
iinde uzlatrarak tarihi geree ulayor. nalckn hemen her konuda sergiledii
mkemmel ihata ve sentez gcnn bir rneine ahit oluyoruz. nalck, belgeye
dayanr, ancak, son tahlilde mutlaka kendi anlayn ortaya koyar.
nalck, Mengli Girayn 1475te Osmanllar tarafndan tahta karlmasnn
ardndan, 1476da Altnordu han Seyit Ahmet Hann saldrlaryla malup olarak
firar ettiini, akabinde Osmanllara sndn kaynaklara dayanarak tespit ediyor.
Seyit Ahmet Han, Krm glerini yendikten sonra Kefeyi kuatarak teslim
olmaya zorlam, Kefe beylerbeyi Kasm Paann politik manevralar ile kuatmay
kaldrmak zorunda kalmtr. Sz konusu olaylar, Osmanl himayesinde bulunan
Krmn Lehistan mttefiki Altnordu tarafndan kuvvetle tehdit edilmesi karsnda
Osmanlnn Moskova ile mttefik bulunan Krm himaye etmesinin ardndaki
politik saiklerin anlalmasna da yardmc oluyor. Seyit Ahmet Han, Mengli Giray
yerine Krm hanlna Canibeki han tayit etti. Yetersiz olan Canibek hanlkta
fazla kalamad. 1477de Krmda Nurdevletin han olduunu gsteren belgeler
bulunmaktadr.31
nalck, vekayiin ruhuna gre hareket ediyor ve belgeleri analiz ediyor. Osmanl
Devletinin Krm Altnordu hakimiyeti altna sokan son mdahaleden rahatsz
olaca, hatta bir emrivakiyi ortadan kaldrmak iin gerekli mdahaleyi yapmas
gerektiinden hareketle, Nurdevletin han olmas ile ilgili belge yetersizliini
sre analizi ile ayor. Nurdevletin han olarak Osmanllara yazd mektubun
sahte olduu ynndeki iddialarn da ayn sebeple geersiz olduunu belirtmekte
tereddt etmiyor.32
Gerekten, tarihi olaylarn yorulmas ve ekillenmesini salayan konjonktrn
iyi bilinmesi ve analizi zaman zaman belgelerin doru anlalmas iin zorunlu oldu-
u kadar, belge yokluunda karineye bavurulmas durumlarnda da avantaj salyor.
Mengli Girayn Kefeye sndktan sonra stanbula getirildii bu sre ok
alkantl idi ve Krm btnyle siyasi anari iinde bulunuyordu. Nurdevlet Han
30
nalck, Ayn eser, s. 206 207.
31
32
174
ile rakibi Haydar arasndaki mcadeleler ok iddetli oldu. Kabile gleri arasndaki
uzlamaz iddetli atmalar Krmn nihai olarak Altnordu hakimiyetine geri
dn istikametinde gelimeye balad. Osmanllar bir kez daha Krma mdahale
ederek 1478de Mengli Giray stanbuldan Krma han olarak gnderdiler.33
Osmanllarn 1475te Krm fethinden 1478e kadar geen vukuatn kronolojisi
bitirildikten sonra, Krm han Mengli Giray ile Gedik Ahmet Paa arasnda yapl-
d iddia edilen tabiiyet antlamas analiz edilmektedir. Bu husus, btn kaynak
ve iddialar tek tek analiz edilmek suretiyle, nihai olarak, byle bir antlamann
varl kesin olarak bilinmekte, ancak, eldeki antlama metinlerinin hi birisinin
gerek olmad sonucuna ulalmaktadr. nalck, antlama yapldnn kesin
olmasn, Mengli Girayn 1475te, Krm harekatndan 1,5 ay sonra stanbula
yazd mektuba balamaktadr. Bu antlama metnini ortaya koyduu iddia edilen
metinlerin tamamnn sonraki dnemlere ait kurgusal rnler olduu kanaatindedir.
nalckn Krm ve Osmanl kuzey politikas hakknda ikinci ve en kapsaml
aratrmalarndan birisi, Osmanl - Rus rekabetinin menei ve Don - Volga
kanal teebbs (1569) isimli almasdr.34 Sz konusu makale, makro ve
mikro analizin mkemmel bir sentezini oluturur. nalck, her aratrmasnda olduu
gibi, burada da aratrmasnn kuramsal ve konjonktrel balamn tespit ederek
almasna balar. Ayn zamanda giri niteliinde olan makro analiz ile Osmanl
Devletinin XVI. yzylda dnya g dengeleri iindeki yerini deerlendirir. ok
genel bir analiz gibi grlen deerlendirmenin ne kadar farkl alanlarda ne lde
derin bilgi gerektirdiini konuya vakf olanlar ilk cmleden itibaren fark ederler.
Analiz, genel olarak ayrt etmeksizin dnya g dengelerini ele alyor, Osmanly
drt cephedeki glerle mukayese ediyor. Kademe kademe derinletirilen analizlerde
Avrupa politikas, Habsburg, Fransa ve Osmanlnn g ilikileri ve konumlar
deerlendiriliyor. Protestan ve Katolik mezheplerinin Avrupa politikasnn ekillen-
mesindeki etkisi, Osmanl Devletinin gelecek yz yla damgasn vuracak olan
yeni politik yaplanmalardaki ba aktr olma vaziyetini deerlendiriyor. nalck,
bu mkemmel makro analizde Asyadaki Trk mparatorluu ile Osmanl Devleti
arasndaki yaknlamalarn aksine, ran Safevi Trk mparatorluu ile Osmanllar
arasndaki ihtilafl ilikileri de deerlendiriyor. Bu ynyle, siyasi tarihin alt kat-
manlarn tekil eden jeopolitik ve sosyo-politik faktrleri irdeliyor. Makro Analiz,
bal bana, mkemmel bir Paks Ottomanika tablosu niteliindedir.35
nalck bu ok genel makro analizden sonra, bir derece daha az genel olarak nite-
lendirilebilecek ikinci analizine geiyor. Burada da aslnda makro analiz anlayna
bal kalnm, ancak, spesifik olarak Altnordu mirasnn yeniden yaplandrlmas
srecinin rn olarak beliren Dou Avrupa g dengeleri ele alnmtr. Altnordu,
Litvanya Lehistan, Moskova Knezlii, Krm Hanl ve dier Altnordu bakyesi
hanlklar ile Osmanl Devletinin ilikileri deerlendirilmitir. Makro erevede ele
alnan bu sre, aama aama mikro analize brnerek tam bir Osmanal Krm
Moskova ilikileri ve Don Volga Projesi analizine dnr.
33
34
Halil nalck, Osmanl - Rus Rekabetinin Menei ve Don - Volga Kanal Teebbs (1569), Belleten, XII
/ 46 ( Ankara 1948), 349 - 402.
35
175
Aratrmann temel kurgusu, Altnordunun tarihe karmasnn ardndan yaa-

nan g atmalar iinden Moskova Knezliinin syrlarak byk bir g haline
gelmesi ve artk XVI. yzyln ikinci yarsnda Osmanllar iin de ciddi bir tehdit
oluturduu anlay zerine bina edilmitir. Kurgusunu belirleyen nalck, kendisi-
nin bu alanda fikir yrten ilk aratrc olduunu, dier aratrclarn ileri srd
fikirlerin yanl varsaymlar ve mtalaalara dayandn ne sryor. Hammer,
Zinkeisen, Jorga gibi nemli Osmanl tarihi uzmanlaryla Smirnov gibi Krm
sahasnda uzman tarihileri de sert bir ekilde eletiriyor.36
nalck, Osmanl kuzey politikasnn bir nceki aamasn ksaca deerlendiriyor.
Osmanllarn Moskova Knezliini himaye ve Krm Hanln zaman zaman ceza-
landrmaya varan lde frenleme anlayna dayanan ilk dnem (yzyln ilk yars)
politikas ile Moskovay birinci tehdit olarak gren ikinci dnem (yzyln ikinci
yars) politikas arasndaki farklln analizi aratrmada nemli bir yer tutuyor.
Aratrma, Osmanllarn XVII. yzyln ikinci yarsndan itibaren aama aama
gl bir Moskof tehdidi hissettikleri ve kuzey politikasn bu tehdide gre yeniden
yaplandrdklar iddias zerine kuruludur. Bu iki farkl srecin farkl dinamiklere
dayanan olaylar rneklerle ele alnyor.
Moskovann Kazan, Astarhan ve Nogay ordalarn hakimiyet altna almas,
Don Kuban boylarndaki erkezleri kendine balamas, Krm Hanl zerinde
bask kurmas, Don z Kazaklarndan toplad glerle Karadenizde gl
bir tehdit haline gelen Dimitra (Dimitri Vinevetski)n Moskova ile mttefik
olarak yapt saldrlarn, 1550lere doru Osmanlnn Kafkasya, Don Boyu ve
Karadenizde gl bir Moskof tehdidi hissetmesine yol at ve bunu engellemek
isteyen Osmanllarn Astarhan Seferine kt, Don Volga projesini uygulamaya
koyduu anlay, aratrmann kurgusunu meydana getiriyor.37
Ancak, nalckn sonraki aratrmalarnda ortaya koyduu deerlendirmeleri
hatrlamak mecburiyeti ortaya kyor. Bahsedilen aratrma, bize gre, ar dozda
Astarhan Seferi vurgusu tayor.38 Alann dier saygn otoritesi olan A. Nimet Kurat,
nalck ayn konuda radikal bir ekilde eletiriyor. nalckn dnm noktas olarak
ele ald Astarhan Seferini nemsiz bir olay olarak deerlendiriyor.39
nalck, mezkur aratrmasn, Don Nehrini Volga Nehrine balayacak olan
kanaln almas iin yaplan Divan- Hmayun grmeleri, kanaln kazlmas iin
yaplan hazrlklar ve teebbs aamasnn ayrntlarna ayrmtr. Nihai aamada
ise baarszlk ve sonrasnda yaanan olaylar detayl bir ekilde deerlendiriliyor.40
36
37
38
Halil nalck, vurguyu hissettirmek iin, Osmanl Krm Moskova politikalarndaki baz ayrntlar gzden
karyor. Sahip Girayn Osmanl teebbsleriyle ortadan kaldrlmasnn Krmn zayflamas ve Moskovann
glenmesinde yaratt sonular, srf seferin nemine yaplan vurgu nedeniyle ikinci plana drlyor. nalck,
konuyu sonraki aratrmalarnda gzden geirmi, Osmanl Krm ihtilaflar sonunda balayan mdahalelerin
belirleyici etkilerini n plana almtr. Bizim de katldmz yeni anlaya gre, Astarhan Seferi ve Don Volga
Kanal teebbs, Osmanl kuzey politikasnda ok nemli bir dnm noktas olma niteliini kaybediyor.
39
Akdes Numet Kurat, The Turkish Expedition to Astrakhanin 1569 and the Problem of the Don-Volga
Canal, The Slavonic and East European Review, 40 / 94 (Aralk, 1961), s. 7-23. Bkz. zellikle s. 23.
40
176
Dou Avrupa G Dengelerini Belirleyen Konjonktrler

ve Deien Unvanlar ile lgili Tespitleri
nalckn 1985lerde kaleme ald Power Relationships between Russia, the
Crimea and the Ottoman Empire as Reflected in Titulature isimli uzun makale,
Litvanya Lehistan, Osmanl, Moskova, Krm, Kazan ve dier Altnordu bakyesi
siyasi gler hakknda yaplm en kapsaml deerlendirmedir.41 nalck, burada da
kurgusunu birden fazla etkenin oluturduu konjonktrel gelimelere gre tasarlam
ve analiz etmitir. Uzun aratrmann merkezi fenomeni, konjonktrlere gre deien
unvanlardr. Devletlerin en st seviyeli liderleriyle ilgili unvanlar, srelere gre
yeni anlamlar kazanan deikenler olarak belirlenmitir. Deikenlerin tarih iinde
maruz kald deiimleri belirleyen temel etken ise Dou Avrupa g dengelerine
gre ekillenen konjonktrlerdir. Konjonktr ile politik olaylar arasndaki ilikinin
nitelii, Moskova, Krm ve Osmanl devletlerinin kulland unvanlara yansmak-
tadr. nalck, ampirik verilere dayanan kurguyu ustaca tasarlam, aama aama
ortaya kan konjonktrel yaplanmalar unvanlarn anlamlarna gre yorumlamtr.
Altnordunun Paralanma ve Yklma Sreciyle lgili Tespitler

Birinci konjonktrel devre, Altnordunun paralanmaya yz tuttuu XIV. yzyl-
dan, ykld XVI. yzyl balarna kadar geen zaman dilimidir. Osmanl Devleti
bu dnemin byk ksmna aktif olarak mdahil deildi. 1475ten itibaren Kuzey
politikasna entegre olan Osmanllar, Kuzey politikasnn gerek anlamda aktif
unsuru olmaya ancak XVI. yzyln balarndan itibaren geeceklerdir. Dnemin
balca aktrleri, Moskova, Altnordu, Litvanya Lehistan ve Krm Hanldr.
nalck, Rus arnn unvanlarn Rus hakimiyet telakkisine gre analiz etmi,
Moskovann bamszlk hareketlerinin tarih iinde ald boyutlara gre unvanlar
setiini tespit etmitir. Unvanlardaki byk deiim, byk knezden ara doru
bir evrimi ortaya koymaktadr. Moskova Knezlii, unvanlarn seiminde hedef
kitlenin yapsn da dikkate almtr. Yazmalarda muhatap olan kitlenin sosyal,
siyasi ve kltrel yaplarna gre unvanlar kullanlmtr.
Moskovann bamszlk mcadelesi Altnorduya kar yaplmtr. Altnor-
dunun 1502de Krm Hanl tarafndan tamamen yklmasndan sonra Mosko-
vann ncelikli siyasi amacn, Altnordu mirasnn paylalmas iin, Krm Hanl
ile yaplan daimi mcadele oluturmutur. Moskova, 1570lere kadar sren bu
mcadelede byk zorluklarla karlam, Krm Hanl ile Litvanya Polonya
ittifak karsnda askeri adan tahrip olmutur.
Moskova knezinin Altnorduya tabi olduu dnemde zbek Hann 1328de
Birinci vana verdii byk knez unvan, onun dier knezlikler iinde en stn
konuma geirmesi bakmndan nem tayordu. Moskova, yeni stats ile Rus
41
Halil nalck, Power Relationships between Russia, the Crimea and the Ottoman Empire as Reflected in
Titulature,The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire Essays on Economy and Society, Indiana
University Turkish Studies and Turkish Ministry of Culture Joint Series,Volume 9 , Bloomington 1993, s. 369
411.
177
knezlikleri ve Altnordu Devleti arasnda araclk roln stleniyordu.42 van, askeri

ve siyasi alanda yrtt tarihi mcadelesi erevesinde konumunu btn Ruslarn
byk knezi olarak yorumlayacak; 1655lere kadar bilinli olarak kullanacak, bunu
tarihi olarak hayata geirmeyi birinci hedef haline getirecektir. Moskova, bahsedilen
unvan ayn zamanda, Altnorduda btn Moollarn padiah anlamnda kullanlan
bara Mool padiah unvannn muadili olarak kabul ettirmeye alyordu. Birinci
van, Lehistan kral IV. Kasimir ile 1449da imzalad antlamada Tanrnn ihsan
anlamnda dei gratia unvann kullanm, hakimiyetini Tanrdan aldn ima etmiti.
Rus byk knezi, Altnordudan bamszlk kazand 1480lerde gosudar unvann
da kullanyordu.
nalck, Moskova byk knezinin Altnordudan bamszlk kazand 1480 tari-
hinin belli bir tarihi zemine oturmaktan ziyade, Moskovann kendi politik inasnn
rn olduunu dnyor. 1480de Moskova Knezliinin vergi mkellefiyetini
yerine getirmemesi yznden alan savata knez vergi demeyi kabul etmi ve
sava olmadan iki taraf ayrlmt. Bu tarihin Moskovann bamszlk tarihi olarak
kabul edilmesinin bir gereklii yoktu. Bunun tarihiliin bir kurgusu olduunu
dnen nalck, bu olay, knezin kulland unvanlar dorultusunda deerlendiriyor.
Moskova knezinin Osmanl korumasnda Krm Hanl ile ittifak altnda bulunduu
bu dnemde henz ak bir bamszlk iinde bulunmas mmkn deildi. ar
unvannn Altnorduda kullanlan en yksek seviyeli unvan olan han unvannn
muadili olarak kullanlmas ancak 1547lerde gerekleebilmiti. Altnordunun
1480lerden sonra byk bir kaosa girmesine ve 1502de yklmasna ramen III.
van ve Vasili zamanlarnda han muadili olarak ar unvannn kullanlmad tespiti,
Moskova Knezliinin statsnn belirlenmesi bakmndan nemlidir. Bu dnemde,
Krm Hanl ok gl olup Osmanl korumasnda Moskovay Altnordudan
daha gl bir ekilde tehdit ediyordu. Lehistann yaratt tehdit de Moskova iin
byk tehlikeler ieriyordu.
Han unvannn kullanlmas, Cengiz yasas gerei belli artlara balyd. Cen-
gizden sonra bu unvan ancak Onun byk olu Cucinin neslinden gelen prensler
tarafndan kullanlabilirdi.43 Timur rneinde iyi bilindii zere, Nogay, Mamay,
Edig gibi han neslinden gelmeyen byk apl kumandanlar bu unvan kullanama-
m, hanlk makamna gelememilerdi. Han unvannn yasallk kazanmasnn dier
iki art, Karai beyleri tarafndan konsenss halinde kabul edilmesi ve bakent
niteliindeki Ulu Yurt veya Taht line sahip olunmasyd.44
Krm Hanlar bu arttan yalnz birincisini, yani, Cengiz Han soyundan gel-
mi olmay tamamlam olup, btn Karai beylerinin hakimiyetini elinde tutmak
ve Batu Hann Orta dil boyunda kurmu olduu bakent Saraya hakim olma
artlarn gerekletirememiti. Bunun iin byk han olmalar, Altnordu mirasn
toparlamalar sz konusu deildi.
Krm Hanl ile Moskova arasnda mevcut boluu doldurmak ve eski ananeyi
sahiplenmek noktasnda iddetli bir mcadele cereyan ediyordu. Krm han I. Meh-
42
43
Hanln kutsal menei hakkndaki dier tespitler iin bkz. yuk.
44
178
met Giray, Moskovaya kar d ilikilerinde Altnordunun sahip olduu hakimiyet

statsn vurguluyordu. Altnordu sonrasnda Dou Avrupann siyasi tarihine
damgasn vuran mcadeleler, Polonya, Moskova ve Krm devletleri arasnda
yaplan antlamalarda kullanlan unvanlarda temsil ediliyordu. Bu unvanlar, btn
nanslaryla karlkl g stats ve hakimiyet empoze etme anlayn yanstyordu.
I. Mehmet Giray, Polonya ile yapt antlamada, hem Polonya, hem de Moskova
zerinde eski hakimiyet haklarn tevars ettiini gstermek zere, Ulu Ordann
ulu han Det-i Kpak bara Mool padiah unvann kullanyordu. Ulu Orda,
Byk Nogay Ordasn, Det-i Kpak ise Astarhandan Dou Avrupaya kadar olan
sahay ifade ediyordu. Bu corafyann merkezi Orta dil boyu idi.
Moskova, I. Mehmet Giray Han ve zellikle Sahip Giray Han zamanlarnda
Lehistanla mttefikan doruuna kan Krm basks karsnda Osmanl mpa-
ratorluunu snma kaps haline getirdi. Osmanl desteini almak ve Litvanya
karsnda salam bir mttefik kazanmak iin Moskova elilerinin stanbul kaplarn
andrd sralarda Krm Osmanl ilikileri nemli bir gerilim yayordu. Krm
Osmanlnn Moskovay himaye etmesinden byk rahatszlk duyuyor, Divan-
Hmayunu Moskovann anti slamc siyaseti konusunda uyaryordu.
Moskovann en nemli avantaj, rsi hakimiyet savalarnda malup olarak
kendisine snan saysz han adaynn Moskovann desteine mahkum oluu idi.
Moskova Kazan, Astarhan ve dier hakimiyet alanlarnda bu himayeci politikalarn
verdii avantajlardan st dzeyde istifade ederek kendisine tabi hatr saylr bir
Tatar aristokratik zmre yaratmt. Moskova Osmanl ile ilikilerinde bu avantajl
pozisyonunu aka beyan etmekten ekinmiyordu.45
nalck, gerek ada kaynaklar, gerekse, Rus kroniklerinden, Kazan Tatar
aristokrasisinin nemli lde artk Moskova himayesine gnll olarak girdii
hususundaki bilgileri naklediyor.
Kazan hakimiyetinde Moskovann elini glendiren en nemli ara, Byk
Ordann iradesini temsil eden ve btn siyasi kararlarn meruiyetini belirleyen Tatar
kurultaynda Moskova himayesinin kabul edilmi olmas idi. Moskova, Kazan ve
dier Tatar nfusu zerindeki haklarn, Altnordunun kuruluu srasnda Moskova
Byk knezine tannan haklar zerinden ina ediyor ve kendisini btn Det i
Kpakn rsi maliki olarak yorumluyordu. Rusada votcina olarak ifade edilen
patrimonyal (rsi) haklarn Moskova Byk knezinin atalarndan devrald haklar
olduu tezini savunuyordu.
Moskova bu tezini, Sahip Girayn Safa Giray Kazan tahtna atamak suretiyle
Moskova karsnda stnln gsterdii srada ileri srmt. Byk knez IV.
van, Sahip Giraya kar, Kazan arazisinin kendisine atadan kalan rsi bir hak oldu-
unu iddia etmi, 1546da Kazan tahtna getirilen Safa Girayn meru olmadn
bu tez zerine bina etmiti. Ayn iddiay, bu dnemde Sahip Giray ve Safa Girayn
meruiyetine destek vermek zere Kazana giden Osmanl elisine de tekrarlamt.
45
179
Bilindii zere, IV. van 1552de ordusuyla Kazana girerek ele geirdi. Astarhan
Hanlna gnderdii namede, Kazan yurdunun Tanr tarafndan kendisine ihsan
edildiini, onu zorba ve isyanclardan geri aldn bildiriyordu. IV. van, drt yl
sonra Astarhan ayn ekilde igal etti. IV. van, bu gelimelerle byk knez unva-
nndan ar unvanna terfi ediyordu. Artk btn Ruslarn, Kazann ve Astarhann
ar unvann kullanyordu. Han unvannn muadili olan arn bu suretle Moskova
hakimiyet teorisinde uygulama ile de yerletiine ahit oluyoruz.
nalck, Altnordu mirasnn byk imparatorluk stats ile Moskova hakimiye-
tine getii bu aamada Osmanllarn Kuzey siyasetini yle yorumluyor: Gcnn
doruunda olan, Avrupann en byk gc olan Habsburg mparatorluunu tehdit
eden Osmanl mparatorluu, 1502 1554 tarihleri aras ve sonras periyodda olay-
larn geliim seyrini etkiliyordu. 1475de Krm Hanln vassal statye indirmi,
1484de Akkirman zapt etmi olan Osmanllar, kazanlarn koruyabilmek ve
daha ileriye gtrebilmek iin zayf taraflar himaye altna alyor, gl taraflar ise
engellemeye alyordu. Osmanllar, 1475ten sonra, zayf konumda olan Krm
Hanl ve Moskovay, Litvanya Polonya krall ve Altnorduya kar koruma ve
himaye etme politikas gdyordu. Krm han Mengli Girayn 1502de Altnorduya
son darbeyi vurabilmesi, bu himayenin rn idi.46
Sahip Girayn Azledilmesi Konjonktr ve nemi:

Osmanl Mdahalesinin Belirleyici Olmas
Ancak, Osmanllar I. Mehmet Girayn Osmanllardan bamsz politika izledii-
ne ahit olduklarnda Osmanl Krm ilikileri gerilimli bir dneme girdi. I.Mehmet
Girayn 1523te rakip Nogay gleri tarafndan ldrlmesi, Krm uzun srecek
siyasi krize srkledi. Sahip Girayn 1532de stanbuldan Krm han olarak tayin
edilmesiyle siyasi kriz zlmesine ramen, Osmanl ve Krm Hanlnn Moskova
politikalarndaki farkllk iddetlenerek devam etti. Sahip Giray Han mzmin bir
Moskova kart idi ve Osmanllar Moskovann tehlikeli olduu noktasnda ikna
etme abasndan vazgemedi.
Sahib Girayn kardei Safa Giray (1546 49) Kazan han yaparak Moskova
korumasndaki ah Ali Han saf d ettii ve Altnordu bakyesi Tatar alemi ze-
rinde Moskovann nne getii 1546 tarihi, sonraki dnemlerin kaderini tayin
edecek kadar kritik bir tarihtir. Tatar aleminin temsilini elinden karmakta olduunu
gren IV. van, btn glerini Safa Giray zerine yneltti. Ulu han muadili olarak
ar unvann bu tarihte ilan etti. nalck, ar unvannn, Altnordunun yerini almak
amacyla kullanldn zellikle belirtir.
Bu kritik aamada g dengesi Safa Girayn lehine idi. IV. vann tm gcyle
yrtt askeri harekat pskrtlm ve Moskova gleri malup edilmiti. ar
kurtaracak ve Sahip Girayn Altnordu mirasn toparlamasn engelleyebilecek tek
g Osmanl merkezi rgt idi. Bu sralarda, Sahip Girayn Kanuni zamannda
en azametli dnemini idrak eden Osmanl merkezi siyaseti ile aras iyice akt.
46
180
Kanuni, Sahip Girayn isyanc ve Osmanl kart bir lider olduuna inandrlmt.
stanbulun diplomatik nabzn an be an takip eden IV. vann, bu imkan deer-
lendirmemesi imkanszd.
Osmanl merkezi diplomasisi ile Sahip Giray arasndaki ihtilaf, nihai aama-
sna ulam, Sahip Girayn bertaraf edilmesi kararlatrlmt. nalcka gre,
Moskovann stnl ele geirmesini mteakip, Kanuni Sultan Sleyman bir
halife sfatyla, Mslmanlar ve slm topraklarn koruma grevinin uuru iinde
Moskova planlarnn Volga blgesinde engellenmesi iin aktif bir siyaset takip etti.
Kanuninin lmnden yl sonra yaplan Astarhan seferi bu politikalarn bir
devam olarak uygulamaya konuldu. 47
nalckn Astarhan Seferine vurgu yapmasndan kaynaklanan bu anlay, bizzat
kendi analizinde ulat sonular iinde orantsz bir ekilde gze arpyor. Sahib
Giray Hann azledilmesine verilen nem IV. van durdurmak iin yaplsayd,
Kazan ve Astarhan stila edilir miydi? Bu ve benzeri sorulara verilecek cevaplar,
kanaatimizce bu hususta en doru kriteri belirleyecektir.
XVI. Yzyln kinci Yarsndan Viyana Bozgununa Kadar Geen

Dnemde Osmanl, Moskova, Krm Politikalarnda Meydana Gelen
Deiimlerle lgili Tespitleri
nalck, mevcut makalesinde, mteakiben XVII. yzyln ortalarna doru deien
g dengelerini deerlendiriyor. Osmanl Venedik sava, Avusturya ve Venedik
ittifaklar, Lehistann bu ittifaktaki rol, Zaporog ve Don Kazaklarnn ortaya
kard yeni dengeler, Moskovann konjonktrden istifade etmesi gibi olaylar
analiz ediyor.
Pererslav Antlamas ile Zaporog Kazaklarn, yani gnmz Ukraynasn hima-
yesi altna alan, Polonya ile ittifak kuran Moskova, Krm Hanl zerinde nemli
bir bask kurmu, Azak aldktan sonra dorudan Krm tehdit etmeye balam,
Osmanl mparatorluu ise gelimeleri belli erevede kabul etmiti. Kamanie ve
ehrin seferleri srasnda Moskova zerinde belli bir stnlk kurulmu ise de,
Viyana Bozgunu nedeniyle sre devam ettirilmemi, 1700 sonrasnn tamamen
farkl konjonktrne bu ekilde gelinmiti.48
nalck, g dengelerinin deiimi ile unvanlardaki deiimi mkemmel analiz
ediyor. nalckn tespitine gre, Moskova Azakn zapt edilmesi, Zaporog ve Don
Kazaklar zerindeki hakimiyetini kurmas aamalarnda Osmanllar ile diplomatik
mnasebetlerinde kulland unvanlarn derecesini de ykseltme abas iinde
olmutur. Osmanllar, Hristiyan liderlerini ykseltmek amacyla ktvetu (veya
umdetu, iftiharu)l meril Milletil Meshiyye elkabn kullanrlard. Osman-
llar, Fransz, Alman, Eflak krallarn emir sfatyla ykseltirler, slm halifesi veya
padiahna gre daima ikinci mevkide grrlerdi. Emir, bey ile ayn statye iaret
ederdi. Osmanllar, batl en byk imparatorluk olan Habsburg mparatorlarna bile
47
48
181
iftiharl umeril izm elkabn kullanrlard. Bu, beylerbeyinden bile aada,

sancakbeyi iin kullanlan bir elkab idi.
Osmanl diplomatik yazmalarnda Osmanllarn kendi belirledikleri elkab
ve kar tarafn kendilerini takdim ettikleri reel unvanlarn birbirinden ayrlmas
gereine iaret eden nalck, yazmalarda asl geerli olan ksmn, kar tarafn reel
olarak diplomatik yazmalarda kabul edilmi sfatyla ilgili olan ksm olduuna
dikkat eker. Osmanllarla Habsburg mparatorluu arasndaki diplomatik teamlle-
rin ne kadar hassas bir ekilde takip edildiine, Zitvatorok Antlamasna bile konu
olmasn rnek gsterir.
nalckn nemli bir tespiti, Osmanllarn Moskova knezlerinin artk ar olduk-
larn onayladklar gereidir. nalck, Osmanllarn ar unvann kabul etmelerinin
ilk kez, Azakn Moskova eline geiinin ardndan 1643de vuku bulduunu tespit
ediyor. nalck, Moskov devletinin ar unvann milletleraras planda kabul ettirdii
bu aamada Krm hanlarnn Osmanl beylerbeyi statsnden biraz yksek bir mev-
kiyi ifade ettiini gsteren unvanlarndan rnekler veriyor. nalckn tespitlerine
gre Osmanllarn en yaygn kullandklar elkab yle idi: cenab emaret me b
eylet nisb devlet iktisb zul kadrl atam vel fahrl eemm el muktass
bi mezd i inyetil Mlikil Mennn Krm han [isim] dmet me lihu.
Bu unvanlar, Osmanllarn dier imtiyazl hkumetlere verdii payelerle eit bir
staty ifade ediyordu.
Osmanllarda en yksek staty ifade eden padiah unvan, Krm hanlar iin-
de 1520de yalnz I. Mehmet Giray, 1592de II. Gazi Giray tarafndan kullanlmt.
Bu unvan kullanma rneklerinden ikincisi, Krm hanlarnn btn Det i Kpakn
hakimi sfatn kapsamas iin zellikle Lehistan kral karsnda gereklemiti.49
Krm hanlar Moskova karsnda da Moskova arlarna eitlik salamak zere
ulu padiah unvanlarn kullandlar. XVII. yzylda bu stat empozesi olduka
byk nem tayordu. Osmanllarn merkez ve tara isyanlaryla iyice zayflad
XVII. yzylda, Krm hanlarnn statlerinin g dengeleri iinde st dzeye kt
bir vakadr.1688de yenierilerin alternatif hanedan bulma aamasnda Krm hane-
dann Osmanllarn yerine ikame etme planlar yapmalarn rnek gsteren nalck,
Krm hanlarnn kendilerini Osmanllarla eit statde yorumladklarna iaret ediyor.
Unvan meselesi, iki tarafn anlaamad izgide geliirken, tarihin kritik anlarn-
da byk menfi sonular retmekten geri kalmad. Krm hanlar Osmanl padiahlar
karsnda kendi statlerini savunma gerei duymuyordu, zira, niversal anlamda
imparator muadili olarak kullanlan padiah unvanna sayg duyuyorlard. Ancak,
hibir asalet tamayan devirme meneli vezirlerin kendilerini krm hanyla eit sta-
tde grmelerine tahamml edemezlerdi. Bu, Cengiz soyunun aalanmas anlamna
gelirdi. nalck, II. Viyana kuatmas arifesinde Merzifonlu Kara Mustafa Paa ile
Krm han Murat Giray Han arasnda ba gsteren krizin temel sebebinin Osmanl
sadrazamnn elkablar ksmnda Krm hann karndam olarak zikretmesiydi.
Murat Giray, bu hitab Cengiz Hanedannn aalanmas olarak alglam ve gizli
49
182
veya aikar olarak elinden gelen tepkiyi gstermiti. nalck, Viyana bozgununa
sebep olan balca amilin meneini bu unvan krizine balamaktadr. 50
Viyana Bozgunu Sonras Srein Analizi

nalck, 1681 Bahesaray Antlamasnn 1700lerde Osmanl Kuzey politikas ve
onun unsurlar arasndaki dengelerin yeniden belirlenmesi ncesinde elde bulunan
tek nemli belge olduunu belirterek nemini vurguluyor. Antlamada kullanlan
elkablar da taraflar asndan karlatrarak g dengelerinin diplomatik boyutunu
analiz ediyor. Osmanlnn bu antlama ile znn Sol Yakas (Dou Ukrayna)
zerinde Moskova egemenliini resmi olarak tanmasnn nemli bir dnm noktas
olduuna iaret eder.
Osmanl Kuzey siyasetinin unsurlarnn mkemmel bir ekilde analiz edildii
aratrmada, nihai aamada 1700 ve sonrasndaki sre ele alnyor. 1700 tarihinde
Rusya ile yaplan antlama ve sre, Osmanl Kuzey politikasnn ba aktrleri olan
Krm, Moskova ve Lehistan arasndaki ilikilerin btnyle yeniden dzenlendii
bir dnm noktas idi.
nalckn, bu srete ortaya ktn tespit ettii temel deimeler u ekilde
balklara indirgenebilir: Osmanl ve Krm taraf Rusyann Viyana Kuatmas
sonrasnda Kutsal ittifaka girmemesi iin byk gayret sarf ettiler, byk tavizler
verdiler, ancak 1686da bu ittifaka girmesine engel olamadlar. Rusya 1687de
byk bir orduyla Krm igal etti, ancak baarl olamad. Rusyann en nemli
sorunu lojistik destek yetersizlii idi. Rusya 1695ten itibaren iki kez yapt kuatma
sonunda 1696da Azak zapt etti. Bu, Krmda ve Osmanl tarafnda byk bir
panik yaratt. Azakn zapt edilmesinden sonra Rusya Dou Avrupann en etkili
gc haline geldi. Osmanl, Krm, Lehistan buna paralel olarak Dou Avrupa
politikasndaki etkilerini yitirdiler. nalck, Viyana srecinde Osmanllarn malup
olmalarnda en etkili g olan Lehistann, bundan en olumsuz etkilenen g iken,
bu srece hi katk yapmayan Rusyann en kazanl kan g olduunu tespit
eder ki, bu husus da yeterli lde deerlendirilmemitir. 1700 antlamas, Krm
Hanlnn Osmanl Rus ilikilerinde araclk roln ortadan kaldrd. Rus elileri
bu srete dorudan Osmanl bakentine gelip gittiler. Rusya, Krm ve Osmanllar
karsnda eit bir stat kazand. Eski unvanlar anlamlarn btnyle kaybettiler.
Rusya, Osmanl ve Krm tarafndan byk devlet statsnde kabul edildi.51 nalck,
bu almasnda, Moskova Knezliinin Rusyaya dnmesinin tarihi arka plann
da ortaya koyuyor. 1700lere kadar Rusya diye bir devletin olmadn bir kez daha
hatrlamak durumundayz.
nalckn Krm ve Karadenizin ktisadi Tarihine Katklar

nalckn yaynlad Kefe Gmrk Defterinin, yalnz Kefe deil, Osmanl ikti-
sadi tarihi hakknda en nemli almalardan biri olduunu dnyorum.52 Doktora
50
51
52
Sz konusu gmrk defteri iin bkz. Halil nalck, Sources and Studies on the Ottoman Black Sea I
183
almamda nalck Hocann bu eserini btnyle deerlendirmeye altm. Bana

tannan yerin snrlarn iyice atmdan, bu bal sadece ana hatlaryla ele alarak
okuyucuyu bu almaya ynlendireceim.53
nalck, Karadenizin iktisadi ve ticari tarihini Osmanl tarafndan ele alan en
nemli tarihilerden birisidir. Ayn sahada tannan batl tarihilerden Peysonnel54,
Malowist55 Bratianu56 ve Balard57 Karadenizi Latin kaynaklar ve tarihine gre ele
aldlar. Karadenizin iktisadi tarihine Osmanl kaynaklar nda yaklaan batl
tarihiler de vardr. Mihnea Berindei, Gilles Veinstein, C. Lemecier Quelquejay,
A. Fisher, bunlar arasndadr. Ancak, belirtilen tarihiler nemli almalarla alana
katk yapmalarna ramen, derli toplu, makro lekli bilgi birikimi henz mevcut
deildi. Osmanl Karadenizinin iktisadi boyutu ciddi bir boluk iindeydi. nalck,
yaynlad Kefe gmrk defteri ile Osmanl dneminde Karadenizin iktisadi
yapsn byk lde ortaya koymutur.
Kefenin bir Osmanl gmrk blgesi olmas yannda, Karadenizin en aktif
ticari liman olmas, bu deerlendirmeye imkan vermektedir. Gmrk defterinin
transkripsiyon ve kritii olan eser, yer yer bir monografik almaya dnr. nalck,
yalnz Kefe gmrk defterini yaynlamakla yetinmemi, Kefeyle ilgili yaynlar
harmanlayarak eksiksiz bir Kefe tasviri ortaya koymay hedeflemitir. Bu defterde
literatr eliinde Kefenin Karadeniz ehirleriyle mukayesesini bulabiliyoruz.
nalckn bu almasnda kulland belgelerden bir ksmnn bizim girme
ve alma frsat bulamadmz Topkap Saray Mzesi Arivinden elde edilmi
olmas ayr bir neme sahiptir.58 Krm ve Kefe tarihinde sz konusu ariv byk
nem tamakla beraber, ynetim sorunlar nedeniyle ne yazk ki aratrclarn
hizmetinde olmamtr. Bu, btn aratrclarn ortak bir sorunu halinde gnmzde
de devam etmektedir.
nalck, Kefe gmrk defteriyle ilgili yaynnda, defterde geen btn emtiay
menei, l birimleri, fiyatlar, blgeleraras dalmna gre tablolatrarak analiz
etmitir. Osmanl Karadenizinin iktisadi tablosunu en iyi yanstan eser phesiz ki
sz konusu yayndr. Kefe kanunnameleri her alanda deerlendirilmi ve Kefenin
Karadeniz ticari andaki yeri tam anlamyla belirlenmitir.59 Kanunnamelerde
the Customs Register of Caffa, 1487 - 1490 (Studies in Ottoman Documents Pertaining to Ukraine and
the Black Sea Countries, Vol. II; Sources of Oriental Languages and Literatures, vol. 21, Harvard 1995.
53
Ycel ztrk, Osmanl Hakimiyetinde Kefe, kinci Bask, Bilge Kltr, stanbul 2014, ktisat Ksm.
1995lerde doktora almam olan Kefenin aratrma aamalarn gerekletirmek zere arivde bulunduum
srada, Sevgili Erhan Afyoncu, bana neyi altm sorduunda, Kefeyi cevabn vermitim. Erhan bana
nalckn yaynlam olduu Kefe gmrk defterini hatrlatmt. Ben bu eserle henz tanmamtm. ncelii
arive veriyor, btn ariv tasniflerini taradktan sonra matbu eserlerin okunmasna gemeyi planlyordum.
Bunun ok yanl olduunu, ilk okuma ve taramalara matbu eserlerden balanmas gerektiini tecrbelerle
anladm. nalckn yaynlad gmrk defteri, benim tezimin iktisat ksmnn temel kayna olacakt.
54
M. De Peyssonnel, Traite sur la Commerce de la Mer Noire, I, Paris 1787.
55
Malowistin eseri de Kefe ve Karadenizin ticari tarihine katk salayan dev eserler arasndadr. Bkz. Marian
Malowist, Kaffa kolonia genuenska no Krymie i problem wschodni w latach 1453 1475, Varsovie 1947.
56
Bratianu, Karadenizin F. Braudelidir. Eseri Karadenizin ticari tarihini ele alan temel klasikler arasndadr.
Bkz. George, I. Bratianu,, La mer Noire Des origines la conqute ottomane, Acta Historica, tomus IX,
Monachii 1969; Ayn yazar, Les Vnitiens dans la mer Noire au XIVe sicle, aprs la deuxime guerre des
Dtroits, chos dOrient, 37e anne, No.174 (1934), s.148 162.
57
Balardn eseri de Karadenizi Bratianunun byk lde makro analizinden farkl olarak mikro analize
gre ele alan deerli bir almadr. ki ciltlik bu eser, keza, Bratianunun esirinin Trkeye kazandrlmam
olmalar Trk ilim camias asndan esef vericidir. Bkz. Michel Balard, La Romanie Genoise (XIIe Dbut
du XVe Sicle), I, II, Genova 1978.
58
Kefenin mahallelerinin tekilinde tccarlarn roln belgeleyen belge iin Bkz. nalck, s. 47, 119, 153.
59
Bkz. nalck, Ayn eser, s. 1.
184
Kefe Gmr ile ilgili olarak verilen bilgiler ve bunlarn deerlendirilmesi yalnz
Karedeniz tarihi iin deil, btn Osmanl tarihi asndan hayati neme sahiptir.
nalck, Kefe Gmrk Blgesini tam olarak ortaya koymutur ki, bunun, genel
olarak Osmanl Gmrk sisteminin bir boyutunu meydana getirdii hususunun
izah gereksizdir.
nalck, geni ereveli literatr eliinde, Kefe gmrk sisteminin iletim
prensiplerini Osmanl gmrk sisteminin bir paras olarak ayrntl bir ekilde
deerlendirmitir. Kara gmr, deniz gmr, devlet mallarna ve tccarlarna
uygulanan prensipler, stratejik mallarn tabi olduu kurallar belirlenmi ve analiz
edilmitir. nalck, bu almasnda Osmanl Gmrk sisteminin en az bilinen
boyutlarn aydnlatmtr.60
nalck, makro lekli eserlerinde bu konuyu daha genel erevede ele almtr.
Kefe Gmrk Blgesi, kendisine bal Ker, Taman, Azak ve Koba ile birlikte
merkezini stanbulun oluturduu drt gmrk blgesinden biri idi. Karadenizde
yer alan dier gmrk blgeleri, Varnadan Sinopa kadar alan kapsayan stanbul,
Trabzona kadar uzanan Sinop, Cankirman, Kili, Bender ve Silistreyi kapsayan
Akkirman idi.61
nalck, g dengelerinin deimesine paralel olarak milletleraras ticaretteki
gelimelerin Kefe zerinde gsterdii etkileri de isabetle tehis etmitir. Kefe, tarihi
srete Karadenizin en etkin liman olma zelliini Akkirmana kaptrd. Kefenin
gerilemesinde rol oynayan balca faktrler, Timurun Altnorduya vurduu darbe
srasnda ticaret merkezlerini tahrip etmesi, ardndan yaanan siyasi buhran ve
bunlarn sonucunda ticari gvenliin ortadan kalkmasyd. Bu sre daha Ceneviz
zamannda balam ve Trklerin Krm fethetmesi sonrasnda da devam etmiti. 62
nalck, Malowistten naklen, Moldavya Yolu olarak da bilinen Lwow Akkir-
man yolunun tarihi geliimini analiz etmi, onu Bursa stanbul Akkirman Lwow
Yolu olarak isimlendirmitir. Bu yol daha XIV. yzylda gelimeye balam, Ceneviz
zamannda Baltk Havzas rnlerinin Peraya nakledildii bir s haline gelmiti.63
Lwow Akkirman hattnn geliimi, Lehistan Litvanya Krallnn geliimiyle
ilgiliydi. Altnordunun bat yakasn ele geiren Lehistan Litvanya, Baltktan
Dinyester hatt boyunca Karadenize uzanan hat zerinde hakim olmu ve buray
ticarete elverili bir gvenlik alan haline getirmiti. 15. Yzylda kral Kazimirin de
politikalaryla gelien Lwow, Baltktan gneye alan kap olmutu. Uluslar aras
ticarete entegre olan bu yol zerinde Trk, Yahudi, Ermeni ve talyan tccarlar yer
alyordu. Bursann bu yola entegre olmas, Anadolu ticareti iin nemli bir aama
idi. Bursa, ayn zamanda ark lkelerinin de younlukla urak yeri olduundan,
arktan gelen biber, zencefil, karanfil, saten, ilemeli kuma, dokumalar, pirin gibi
rnler, Bursa zerinden Balkanlar, Kuzey Karadeniz lkeleri ve Baltk lkelerine
ihra ediliyordu. Lwow, ark rnlerinin Baltk zerinden Avrupaya gei kaps
60
61
Halil nalck, The Ottoman State: Economy and Society, 1300 1600, An Economic and Social History of
the Ottoman Empire, 1300 1914, Nr. Halil nalck, Donald Quataert, Cambridge 1994.
62
nalck, Ayn eser, s. 276, 277.
63
185
haline gelmiti. Bu sayede sve soylular Bursann ilemeli kumalaryla tan-

m idiler. Bursa tccarlar Lwowdan, balmumu, krk, dokuma ynl kumalar
alyorlard.
Osmanllarn Krm alarak Cenevizi sahil limanlarndan karmalar, Karade-
nize bal Tuna, Dinyester, Dinyeper ve Don nehir havzalarnda talyanlarn haki-
miyetini bitirdi ve onlar bu ticaretin hakimi olmaktan kard. Gerek Kefe, gerekse
Lwow Akkirman yolunun hakimi olan Trkler, kendi tebaalar olan Yahudi, Rum
ve Ermenilerle birlikte dnya ticaretinde arlklarn hissettirdiler.64
KAYNAKLAR
Abdlgaffr Krm, Umdett tevarih (Nr. Necib Asm), stanbul Matbaa Amire 1343
Balard, Michel, La Romanie Genoise (XIIe Dbut du XVe Sicle), I, II, Genova 1978.
Bratianu,, George, I., Les Vnitiens dans la mer Noire au XIVe sicle, aprs la deuxime
guerre des Dtroits, chos dOrient, 37e anne, No.174 (1934), s.148 162.
Bratianu,, George, I., La mer Noire Des origines la conqute ottomane, Acta Historica,
tomus IX, Monachii 1969.
Inalck, Halil - Krml, Hakan, Krm Mad. DIA, XXV, Ankara 2002, s. 450-465.
Inalck, Halil, Kalgay, Mad, DA, VI, Ankara 1992, s. 259.
Inalck, Halil, Osmanl-Rus likileri 1492-1700, Trk Rus likilerinde 500 Yl 1491-1992,
Ankara 1999, s. 25-36.
Inalck, Halil, Giray, Mad. IA, IV, Eskiehir 1945, 783-789.
Inalck, Halil, Han ve Kabile Aristokrasisi: I. Sahib Giray Doneminde Krm Hanlg, Emel, s.
135 (Mart-Nisan), Kit-san Matbaas, Istanbul 1983, s. 51-73.
Inalck, Halil, Karadenizde Kazaklar ve Rusya: stanbul Boaz Tehlikede, anakkale
Savalar Tarihi , Nr. Mustafa Demir, C., 1, Deiim Yaynlar, stanbu 2008, s. 59-64.
Inalck, Halil, Krm Hanlg Kad Sicilleri Bulundu, Belleten, LX/227, TTK, Ankara 1996, s.
165-190.
Inalck, Halil, Osmanl - Rus Rekabetinin Menei ve Don - Volga Kanal Teebbs (1569),
Belleten, XII / 46 ( Ankara 1948), s. 349 - 402.
Inalck, Halil, The Khan and the Tribal Aristocracy: The Crimean Khanate under Sahib
Giray I, Harvard Ukrainian Studies Eucharisterion: Essays Presented to Omeljan Pritsak on
his Sixtieth Birthday, Part I, Ed. Ihor Sevcenko Frank E. Sysyn, Harvard University, 1979
- 1980, s. 445 - 467.
Inalck, Halil, Yeni Vesikalara Gre Krm Hanlnn Osmanl Tabiliine Girmesi ve
Ahidname Meselesi, Belleten, VIII /30 ( Ankara 1944), s. 185 - 229.
nalck, The Ottoman State: Economy and Society, 1300 1600, An Economic and Social
History of the Ottoman empire, 1300 1914, Nr. Halil nalck, Donald Quataert, Cambridge 1994.
nalck, Halil, Sources and Studies on the Ottoman Black Sea I the Customs Register of
Caffa, 1487 - 1490 (Studies in Ottoman Documents Pertaining to Ukraine and the Black Sea
Countries, Vol. II; Sources of Oriental Languages and Literatures, vol. 21, Harvard 1995.
nalck, Halil, Autonomous Enclaves in Islamic States: Temlks, Soyurghals, Yurdluk Ocaklks,
Mlikne Muktaas and Awqf, History and Historiography of Post Mongol
Central Asia and the Middle East Studies in Honor of John E. Woods, ed. Judith Pfeiffer and Sholeh A.
Quinn in Collaboration with Ernest Tucker, Harrassowitz Verlag Wiesbaden 2006, s. 112 134.
nalck, Halil, Centralization and Decentralization in Ottoman Administration, Studies in Eighteenth
64
186
Century Islamic History, Nr. T. Naff and R. Owen Carbondal, Southern Illinois University
Press 1977, s. 27 52.
nalck, Halil, Osmanl Toplum Yapsnn Evrimi, Trkiye Gnl, Say, 11, (Yaz 1990), s.
31 41.
nalck, Halil, Power Relationships between Russia, the Crimea and the Ottoman Empire as
Reflected in Titulature,The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire Essays
on Economy and Society, Indiana University Turkish Studies and Turkish Ministry of
Culture Joint Series,Volume 9 , Bloomington 1993, s. 369 411.
nalck, Halil, The Ottoman Succession and its Relation to the Turkish Concept of Sovereinty,
The Middle East and the Balkans under the Ottoman Empire, Nr., Halil nalck, Bloomington
1993, s. 36 69.
nalck, Halil, The Question of the Closing of the Black Sea Under the Ottomans, Archeion
Pontou, Vol. 35 (1979), s. 74 109.
nalck, Halil, Devlet i Aliyye Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar, I, stanbul
2009 ; Devlet i Aliyye Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar, II, stanbul 2014.
Kaysun zde Nid Remmal Hoca, Tarih i Sahib Giray Han (Nr. zalp Gkbilgin),
Ankara 1973.
Kurat, Akdes Nimet, The Turkish Expedition to Astrakhan in 1569 and the Problem of the
Don-Volga Canal, The Slavonic and East European Review, 40 / 94 (Aralk, 1961), s. 7 - 23.
Malowist, Marian, Kaffa kolonia genuenska no Krymie i problem wschodni w latach 1453
1475, Varsovie 1947.
Manz, Beatrice Forbes, The Clans of the Crimean Khanate, Harvard Ukrainian Studies, II / 3
(Cambridge 1978), s. 282 309.
ztrk, Ycel, Dimitriy vanovi Vinevetskiy ve Faaliyetleri, SD Fen Edebiyat Fakltesi
Sosyal Bilimler Dergisi (2003), Say, 9, s. 95 140.
ztrk, Ycel, Osmanl Hakimiyetinde Kefe, kinci Bask, Bilge Kltr, stanbul 2014.
Peyssonnel, M. De, Traite sur la Commerce de la Mer Noire, I, Paris 1787.
Purgstal, Joseph Von Hammer, Krm Hanl Tarihi, ev. Seyfi Say, nsan Yaynlar, stanbul
2013.
Seyyid Mehmed Rza, Es Sebs seyyr f ahbar mlkit Ttr, Sleymniye Ragp
Paa, No: 1016.
Seyyid Mehmed Rza, Es seb s seyyr f Ahbr Mlkit Ttr, Nr. Kazm Beg,
Kazan 1832.
187
HALL NALCIKIN TANZMAT VE BULGAR MESELES

BALIKLI DOKTORA TEZNN DEERLENDRLMES
Ali AKYILDIZ*
Bu teblide, Prof. Dr. Halil nalckn parlak kariyerinin temel ta ve ilk basama
olan Tanzimat ve Bulgar Meselesi (1839-1853) balyla 73 yl nce hazrlad
doktora tezi,1 tezdeki yaklamlar, tezin dayand kaynaklar, yntemi ve byk bir
ngryle ileride allmasn istedii konulara dair yapt neriler deerlendiri-
lecek; bu balamda, daha sonra vermi olduu beyanatlarda ve kendisiyle yaplan
rportajlarda doktora tezinin arka planna dair getirdii izahlar da gz nnde
bulundurulacaktr.
1936 ylnda eitime balayan Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinden 28 Mart
1940ta mezun olan ve Timur zerine hazrlad bir seminer devindeki baarsyla
dikkatini ektii hocas Fuad Kprlnn tavsiyesiyle 30 Nisan 1940ta Yenia
Tarihi Krssnde o dnemdeki adyla ilm yardmcla atanan Halil nalck,
Faik Reit Unatn nerisi zerine, Sultan II. Abdlhamid tarafndan suretleri aldrlp
Dolmabahe Saraynda muhafaza edilen 14 defterlik2 Bulgaristan iradeleri zerinde
doktora tezi yazmaya karar verir. Mezun olur olmaz hocas Bekir Stk Baykaln
nezaretinde3 balad doktora tezini 29 Haziran 1942 tarihinde, yani yaklak iki
yllk bir almann sonunda evket Aziz Kansu, Enver Ziya Karal, Bekir Stk
Baykal, inasi Altunda ve Akdes Nimet Kurattan oluan bir jri nnde savunur.4
nalckn konuyu hangi balamda ele aldn gstermesi bakmndan tezin
kapsamna ve ieriine bir gz gezdirilmesi yararl olabilir. Bulgar Trkleri ile
* Prof. Dr., stanbul 29 Mays niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
1
Tez, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi yayn olarak Trk Tarih Kurumu tarafndan 1943te
yaymlanm (Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara 1943); ayrca, tezin kabul ediliinin 50. ylnda (stanbul
1992) Eren Yaynevi tarafndan tpkbasm olarak yeniden baslmtr. Metin ierisinde verilen sayfa numaralar
bu basklara aittir.
2
Sarayda bulunan bu defterler, belge suretlerinin yer ald 13 ve belge zetlerinin kaytl olduu bir fihristle
birlikte toplam 14 cilttir. nalck, doktora tezinde defter saysn 13 olarak verir ve belgelerin fihristinin olduu
ciltten bahsetmez (s. IX). Daha sonra verdii bir roprtajda ise defterlerin 10 cilt olduunu belirtir ki, bu, her
halde bir yanl hatrlamadan kaynaklanm olsa gerek. Faik Reit Unat bana yardm etti. Dedi ki, stanbul
Dolmabahe Saraynda Abdlhamid iin arivden toplanm Bulgar meselesine ait 10 cilt malzeme var, o
konuda bir ey yapabilirsin. Gittim saraya, Sezai Bey mdrd, Dolmabahe Saraynn caddeye bakan, idare
binasnda o defterleri getirdiler. Gayet mkellef, k, krmz marokenle ciltlenmi 10 cilt... (Tarihilerin
Kutbu, Halil nalck Kitab, sylei Emine aykara, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2005, s.
77). Baka bir syleide de ayn rakam tekrarlayan nalck, 10 ciltlik belge serisinin sadece kendi alt
dnemi kapsayan 5 ciltlik ksmn kullandn belirtir (Prof. Dr. Halil nalckla Dolmabahe Sarayndaki
Aratrmalarna Dair Mlakat, roprtaj Blent Ar, Milli Saraylar, Say 7 (2011), s. 54).
3
nalckn doktora tez danmanyla ilgili hayatna dair bilgi veren kitap ve makalelerde her hangi bir veriye
rastlanamad iin Hocayla irtibat kurularak danmannn ismi tespit edilebildi. nalck Hocaya telefon edip
bu bilgiyi kesinletirmemizi salayan sevgili Emrah Safa Grkana bu vesileyle teekkr ederim.
4
Doktora tezinin yaymlanm nshasnn zerinde jri olarak yukarda zikredilen isimler vardr; ancak,
dnemin faklte dergisinin haberler ksmnda jrinin Enver Ziya Karal, Bekir Stk Baykal, inasi Altunda,
Akdes Nimet Kurat, Fazl Hakk Sur ve eref Nuri lkmenden olutuu belirtilir (Ankara niversitesi, Dil ve
Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, I/1 (1942), s. 140). nalck tarafndan verilmi olduu noktasndan hareketle
kitap olarak baslan tezin zerindeki jri bilgilerini esas almay tercih ettik. Bu kaynaa dikkatimi eken deerli
dostum Oktay zele teekkr ederim.
188
bunlarn Hristiyanlap Slavlama srelerinden bahsederek teze bir zemin oluturan

ve Bulgarlarla Trklerin tarihinin birlikte ele alnmasnn gerekliliine iaret eden
nalck, imparatorluktaki Bulgarlarn durumu ve Ortodoks patriinin Bulgarlara kar
yrtt Rumlatrma siyaseti, Tanzimatn getirdii ilkeler, 1848 ihtilllerinin
Osmanl Devletine etkisi, 19. yzyldaki Bulgar uyan ve 1841 Ni isyan zerinde
durur; arlkl olarak ise, 1850 Vidin isyan ve sebepleri, blgedeki Mslman toprak
aalar, Srbistan, Rusya ve ngilterenin bu isyanlardaki rol ve tutumlar, arazi rejimi,
toprak aal (gospodarlk) sistemi ve bu sistemin kaldrlmas konularn inceler.
nszde Bulgarlarn yaad corafya ile Bulgarlarn idari ve sosyo-ekonomik
hayatyla ilgili ciddi aratrmalarn olmadn belirterek5 blgede timar sistemi
uygulamalar ve bu uygulamalarn lke ekonomisindeki pay, voynuk ve doanc gibi
Bulgar askerlerinin durumu gibi konularn ayrntl olarak aratrlmay bekledii
tespitini yapar ve kendi tezinin esbb- mcibesini temellendirir.
Byle bir tezin iki yl gibi ksa bir sre ierisinde tamamlanmasnda, nalckn
alkanlnn ve disiplininin yannda, muhtemelen yukarda da ifade edildii
zere, konuyla ilgili kaynaklarn bir araya getirilmi olmasnn da etkisi vardr.
Yani, Hocann, kaynak taramas hususunda arivlerde fazla vakit kaybetmedii6
ve zamannn byk bir ksmn yazmaa ayrd iin byle ksa bir srede tezi
sonulandrabildii anlalyor. nalck, bu koleksiyondaki iradelerin Baveklet
Arivindeki asllarn7 ve asllarn bulamad durumlarda ise defterlerdeki suret-
leri kullandn belirtir (s. IX). Konuyla ilgili ariv verilerinin bir arada olmas,
tezin kaynaklaryla ilgili madalyonun olumlu tarafdr; madalyonun dier yznde
ise, o dnemin artlarnda baz kaynaklara ulama konusunda yaad zorluklar
ve varln bilmesine ramen konuyla ilgili baz kaynaklar temin edemedii
gerei vardr.8 nalckn vaziyet dolaysyla, yani, o dnemin olumsuz artlar
ve imknszlklarndan dolay konuya dahil edemediini ve gremediini belirttii
dier kaynaklar ise dnemin Bulgar aydnlaryla rahiplerin hatralar, gazeteler ve
yabanc seyyahlarn gzlemlerini ihtiva eden eserleridir (s. VIII-IX).
Tanzimatn Avrupal lkelerin zorlamasyla iln edildiini ileri sren rasyonel
argmanlardan yoksun tezler gnmz Trkiyesinde bile hayli arlkl bir kabul
grrken, nalckn, 1940l yllarn banda bu reformlarn mahiyetini gayet doru
bir biimde deerlendirdii ve anlamlandrd grlyor. Nitekim, 1942 gibi erken
bir tarihte Tanzimat u ekilde deerlendirir: Tanzimatn srf Avrupay oyalamak
5
nalck, o dnemde Bulgaristan hakknda Ahmed Refikin Trk daresinde Bulgaristan (973-1255) (stanbul
Darlfnnu Edebiyat Fakltesi Mecmuas, VIII/6 [1933], s. 62-96; VIII/7 [1933], 1-44. Bu makale daha sonra
[stanbul 1933] ayn balk altnda kitap olarak da yaymlanmtr) balkl belge yaynndan oluan makalesi
ve mer Ltfi Barkann toprak ve iskna dair baz genel yazlar dnda Trkede her hangi bir almann
olmadn belirtir. Bunun dnda genel olarak Bulgar tarihinden bahseden eserleri de, Ahmed Hamdi, Bulgar
Tarihi (Trabzon 1326); Halil Zeki, Muhtasar Bulgar Tarihi (Filibe 1912) ve Mehmet eref, Bulgarlar ve Bulgar
Devleti (Ankara 1934) olarak verir; bu eserlerden birincisini Bulgarlarn meneinden 19. yzyl ortalarna kadar
gelen bir kompilasyon; ikincisini Bulgaristandaki slm mektepleri iin yazlan bir ders kitab ve ncsn
de ilmi deeri olmayan bir eser olarak niteler (s. VII-VIII).
6
nalck, o dnemdeki adyla Baveklet Arivi ve saraydaki almalarnn bir yl srdn belirtir (Prof. Dr.
Halil nalckla Dolmabahe Sarayndaki..., s. 55).
7
nalckn kulland bu defterdeki iradelerin asllar da, Babakanlk Osmanl Arivinde rade, Eyalet-i
Mmtaze, Bulgaristan [.MTZ (04)] kodu altnda ayrca tasnif edilmi olup bu tasnifteki iradeler, 19 ubat 1840
(15 Zilhicce 1255) tarihinde balayp 2 Mays 1894 (26 evval 1311) tarihinde sona ermektedir.
8
nalck, varlklarn bilmesine ramen, artlar dolaysyla V. Todorofun Vidinsko Vzstanie (Sofya 1924-25)
isimli kitabn (s. IX); yine Fransz Akademisi yesi M. Blanquinin Voyage en Bulgarie pendant lanne 1841
(Paris 1843) balkl seyahatnamesini gremediini belirtir (s. 28-29).
189
iin ba vurulmu tedbirlerden ibaret olmad, daha ziyade, isteyen, isyan eden geni
reaya kitlelerini tatmin maksadiyle ortaya atld... mparatorluun btnln
korumak, yeniden tekiltlandrmak isteyenlerin en ziyade gvendikleri esas, rea-
yaya verilecek hukuk msavatiyle mparatorluun ruhunu tekil edecek bu vahdeti
Osmanllk zihniyeti yaratmaktr. Reaya meselesinin mparatorluun ana meselesi
olduunu, hatta ekseriya Avrupa istismar ve istil siyasetinin bile onun arkasna
gizlendiini dnrsek, Tanzimatta Osmanlln neden birinci plna geldii daha
kolay anlalr (s. 4).
Modern tarih literatr de Tanzimatn byk lde Osmanl Devletinin i
dinamiklerinin rn olarak ortaya kt ve bunun zellikle gayrimslim tebaann
ayrlk taleplerine set ekmek amacyla dnemin brokratlar tarafndan ortaya
konulan bir zm plan olduu noktasnda gl deliller sunar.9 te yandan mslim
ile gayrimslimleri en azndan teorik olarak kanunlar nnde eitleyen ve deta
slmn zimm hukukunu ortadan kaldran byle bir radikal reformun o dnem iin-
dardan yaplacak basklarla kabul ettirilebilmesi de zaten kolay bir ey deildi.
Tanzimatn ngrd toplumsal entegrasyonun ve bir Osmanl milleti yaratma
projesinin gereklemesi nndeki en byk engelin en azndan bu blge iin-
toprak meselesi olduu tespitini yapan nalcka gre, arazi sorunu zmlenmeden
sz konusu amalarn gereklemesine imkn yoktu (s. 9-10). Ancak, bu sorunu
zmek de o kadar kolay bir ey deildi; zira, bu, topyekn bir sistem ve kurulu
dzen sorunuydu. Yani, reayay memnun edip entegrasyonunu salamak iin top-
rak meselesinin zm gndeme getirildiinde, Tanzimatlarn karsna uzun
yllardan beri bu yapdan yararlanan gospodarlar, yani mslman toprak aalar
kyordu. Her iki taraf da memnun edecek bir zm bulmak ise gerekten zordu.
Tanzimatlar, bundan dolay Bosna-Hersek, Erzurum, Trabzon ve Diyarbekir
eyaletleri gibi siyasi adan kritik blgelerdeki kurulu dzene dokunup sayii
bozmamak iin Tanzimatn buralarda tatbikini geciktirmeyi ve bir sre daha eski
sistemi uygulamay tercih ettiler.
nalckn tezde ele ald problemlerden birisi de, stanbuldaki Ortodoks
patrikliinin Bulgarlar Rumlatrma ve Rumluk potas ierisinde eritip Bulgar
adn piyasadan silme ve dilini ortadan kaldrma siyasetidir. Esasnda, dnemin
kaynaklarnda, seyahatnemelerde ve belgelerde 18. yzyln sonlarna kadar Bulgar
adnn pek telaffuz edilmemesi, bu politikann bir lde baarl olduunu gste-
riyor. Nitekim, iktisadi ve kltrel hayatn dna; dalara ve kylere itilmi olan
Bulgarlarn kendi dillerinde yazlm eserleri ve ilkel kilise mektepleri dnda ciddi
eitim kurumlar da yoktu. Patrik, 1800lerin banda metropolitlere gnderdii bir
genelge ile Bulgar kilise okullarnn kapatlmasn ve dini eitimde sadece Yunanca
eserlerin okutulmasn emreder; ayrca, Bulgarca yin yaplmasn yasaklar. Bul-
garlarn bu basklara ramen 19. yzylda bir uyan ierisine girdiklerine ve kendi
kimliklerini kazanmaya baladklarna vurgu yapan nalck, bu dnemde Bulgar
ticari burjuvazisinin douuyla birlikte eitim kurumlarnn oluturulma ve Bulgar
aydnlarnn ortaya kma srelerine ana hatlaryla deinir (s. 17 vd.).
9
nalckn tespitleri, konuyu en son verilere gre derinlikli olarak inceleyen deerli bilim adam Butrus Abu-
Mannehin bulgularyla da (The Islamic Roots of the Glhane Rescript, Die Welt des Islams, 34/2 (1994), s.
173-203) uyum ierisindedir.
190
Btn bu gelimelere ve Bulgarlarn sz konusu abalarna ramen Rum tabi-

rinin 20. yzyln balarnda bile nceki yzyllarn miras olarak hl daha Yunan
meneli insanlarn yannda Ortodokslar ve doal olarak Bulgarlar da nitelediinin
altnn izilmesinde yarar vardr. Bu adan Osmanl belgelerinde, seyahatnamelerde
ve hatta nfus istatistiklerinde geen bu tabirin bu aklamalar erevesinde ve
ihtiyatl kullanlmasnn gerekliliine iaret etmek isteriz.
nalckn Bulgar meselesinin ortaya k konusuna getirdii deliller ve
aklamalar, yeni ve orijinaldir. 19. yzylda Osmanl mparatorluunda ortaya
kan isyanlar izah edilirken gnmz tarih literatrnde bile genelde d glerle
balant kurulmas ve bunlarn kkrtmalarnn gereinden fazla nemsenmesi
deta bir gelenek hlini almtr. Hl byle olunca, yani, ortaya kan problemleri,
hayal, grnmeyen bir st gce ve dmana baladnz zaman, artk o sorunlarn
rasyonel sebepleri anlamn yitirir; nemsizleir ve dnemin siyas kadrolarnn
muhtemel beceriksizlikleri de gizlenmi olur. Bununla, d glerin kurguladklar
oyunlarla yaptklar kkrtmalarn nemsiz olduuna iaret etmek istemiyorum.
Byk devletler rakipleriyle ilgili gizli veya ak birtakm hesaplar iinde olabilir
ve bu niyetlerini kuvveden fiile geirmek iin baz almalar yapabilirler, bu iin
doasnda vardr zaten. Sylemek istediimiz, sosyal olaylar bu tr bir dar bak
asyla veya tek bir sebeple izah etmenin rasyonel bir tutum olmad ve nedenle-
rinin ok daha sofistike ve karmak olabileceidir. te yandan konuyla ilgili eser
veren Bulgarlarn 1850 Vidin isyannn nedenlerini, tazyik, soygunculuk, Trk
memurlarnn ahlakszl, vergilerin arttrlmas ve cebren toplattrlmas gibi
nedenlerle izah etmesi (s. IX-X) de, btn suu kar tarafa ykleyen tam tersi bir
irrasyonel tutum ve kolayc aklama olarak deerlendirilebilir.
Halil nalck, Osmanl ariv belgelerine dayanarak yazd eserinde Bulgar
isyanlarnn esas nedenlerinin ok daha derinlerde, toprak sisteminde ve Tanzimat
iln edilmesine ramen hl devam eden vergi adaletsizlikleri, tahsildar ve aala-
rn yaptklar hakszlklar10 ve angarya uygulamalarnda yattn belirler. Timar
sisteminin ilerliini kaybetmesinin ardndan Vidin ve evresindeki arazilerin bir
ekilde Mslman aalarn eline getiini, Bulgar kyllerin devlete ait bu topraklar
zerinde aalarn iisi veya ortaks konumuna dtn ve esas sorunun da bu
paylam dengesizlii yznden ktn argmanlaryla birlikte ortaya koyar.
nalcka bu ufku aan phesiz o dneme kadar Bulgar meselesinin izahyla ilgili
olarak belki de ilk defa mracaat edilen Osmanl belgeleridir. Ni ve Vidindeki
isyanlar deerlendiren dnemin tara brokratlarnn merkeze gnderdii raporlar
da bu konuda aklayc ve sorunlara dikkat ekici salam veriler ierir. nalck, bu
verileri kullanarak probleme ok farkl, tarafsz, objektif ve rasyonel izahlar getirir;
sunduu gl delillerle problemin nemli lde sosyal ve iktisad nedenlerinin
10
Vidin isyannda, siler, bizim derdimiz mltezimlerden ve ky aalarndan ve subalardan vesairedendir
diye mahall ynetim unsurlarndan duyduklar rahatszl dile getirerek ikyetlerini sadece stanbuldan
gelecek memura bildirebileceklerini ifade ederler (s. 50-51). Esasnda bu ifadeler tersinden okunduunda
ikyetlerin esas kaynann devletin taradaki yneticileri, veya dier bir ifadeyle devletin kendisi olduu da
sylenebilir. Gerekten de halk, Vidin blgesinde aalarn basks altnda hayat srer; neredeyse devlete verdii
vergi orannda bir miktar, hatta daha da fazlasn buradaki toprak sahibi gospodarlara ayrca der ve senede iki
ay da angarya olarak aa hesabna zahire ekerdi (s. 94-95). Aalarn halkn karsndaki bu konumu bir Meclis-i
Vl mazbatasnda reayay baya kendi esirleri hkmne koymu olduklar eklinde ifade edilir (s. 98).
191
bulunduunu belirleyerek sorunu, milliyeti izahlarn11 dar ablonlarnn dna

karr. Belgelerin verdii bilgileri son derece dikkatli bir biimde deerlendirir; bu
verileri doru kabul etmek yerine, eletirel bir bak asyla yorumlar ve yorumla-
rnda asla tevile bavurmaz. Milliyeti ve duygusal deerlendirmelerin hkim para-
digmay oluturduu o dnem iin hayli yeni ve orijinal olan bu objektif yntemsel
yaklam, belgelerin her ey olmadn ve verilerin tamamn birlikte analiz ederek
bir sonuca varmak gerektiini somut bir ekilde bize gsterir.12
nalckn tezi, Bulgarlar gibi sonradan bamszlna kavumu olan milletlerin
o dneme kadar milliyeti bak asyla ele alnm olan duygusal tarihlerinin orijinal
kaynaklara istinaden soukkanl bir biimde nasl ele alnabileceini gstermesi
asndan da nemli bir metindir. Konuyu, hem isyanda kkrtc olarak veya farkl
bir kimlikle rol alabilecek aktrlerin tamamn hem de o dnemin siyasi gelimelerini
dikkate alarak bir yere oturtur. Yani, Srbistan, Avusturya, Rusya ve ngilterenin
Bulgar meselesiyle ilgili tutum ve siyasetleriyle Avrupada ortaya kan 1848
ihtilllerinin Bulgar isyanlarndaki roln de deerlendirir; ardndan arlkl olarak
bu isyanlarn i dinamikleri zerinde durur.
Ele alnan konuyla ilgili btn verileri mukayeseli bir ekilde kullanmak yerine,
belli bir belge veya veri grubuyla metin oluturmak, tarih vakay ortaya koyma a-
sndan son derece sorunlu bir yntem olup byle bir tutum varlan sonucun shhatini
dorudan etkiler.13 Tezin satr aralarndan nalckn bu sorunu daha o dnemde fark
etmi olduu anlalyor. Nitekim, Tanzimat dneminde toprak meselesini sadece
mevzuat, yani kanun metinleri zerinden inceleyen mer Ltfi Barkann bulgu-
laryla, daha ziyade somut vakalara, yani olana dair belgeleri ihtiva eden kendi
bulgularnn elitiini nzik bir uslpla beyan eder. Dolaysyla olmas gerekeni
ihtiva eden belgelere dayanan Barkan reaya isyanlarnn siyasi mahiyette olduu
kanaatini tarken, ortaya kan sorunlarla ilgili ariv vesikalarn inceleyen nalck
ise, bu isyanlarn temelinde siyasi nedenlerin yannda toprak meseleleri ile sosyal
baz sebeplerin ve i dinamiklerin yattn ortaya karr (s. 10).
nalckn belirledii bu i dinamiklerin, isyann ilk k dnemleri iin geerli
olduunu vurgulamakta yarar vardr. Zira, arlkl olarak sosyo-ekonomik nedenler-
le balayan bu isyanlarn giderek siyasi bir mahiyet kazandklar anlalyor. Nitekim,
11
Bu izahlar daha sonra gelen sosyalist dnemde biraz farkllaarak Marksist bir mahiyet kazanr ve Bulgar
tarihi Evgeni Radushevin de belirttii gibi, sosyalist dnemde Osmanl idaresinde geen yzyllar u
cmlelerle deerlendirilir: 14. ve 15. yzyllardaki byk fetihlerden hemen sonra Osmanl Trkleri kendi ilkel
ve gelimemi feodal dzenini kati olarak kkletirdiler ki bylece Balkan halklarn esaret altna sokup onlar
en iptidai sosyo-ekonomik artlar iinde yzyllar boyunca smrdler (Evgeni Radushev, Halil nalckn
Balkan Tarihileri zerindeki Etkileri, Trk Tarihiliinde Drt Sima: Halil nalck, Halil Sahilliolu, Mehmet
Gen, lber Ortayl, stanbul Bykehir Belediyesi Kltr A.. Yaynlar, stanbul 2006, s. 34).
12
Ali Rza Paa (isyan sonras Vidine gnderilen kumandan), isyanclarn Ruslarla mnasebetinden, hatt
dorudan doruya onlarn talimat ile hareket ettiinden bile phe etmemektedir. Bkreteki Osmanl komiseri,
daha ileri giderek, Eflkdaki Ruslarn ibu fenala iki seneden beri bizzat altklarn iddia etmektedir. Ona
gre bu isyan muhakkak surette onlarn eseridir. Biz bu hususta imdilik kat bir hkm vermemekle beraber
Rusyann, eskiden olduu gibi, Bulgaristan tahrik ve ifsad etmek zere, cbec casuslar gndermekte
olduu da vesikalarla meydana kan bir hakikattir (s. 70). Bu alntda vurgulu olarak belirtilen ibareden de
anlalaca gibi, dnemin mahalli idarecilerinin tespitleri bu ynde olduu halde, nalck, bu konuda kesin
bir hkm vermekten kanr; zira, komutanlarla yerel yneticilerin ifadeleri merkezi hkmeti ynlendirme
amal da olabilirdi.
13
Bu konuyla ilgili somut rneklemeler iin bkz. Ali Akyldz, Yakna Osmanl Sosyo-Ekonomik Tarihi
Aratrmalarnda Kaynak Sorunlar: Ariv ve Ariv-d Malzemenin nemi, slm Aratrmalar Dergisi, Say
2 (1998), 165-170.
192
isyann elebalarndan birisi olan Sunonun, benim altm yalnz kendim iin
ve bizim karyemiz iin olmayup Trklerin elinde bulunan umum milletimizi kur-
tarmak iindir veya Avusturya Srpllar Macardan ayrlarak kendi kendilerine
bir Voyvodalk oldular. nallahi taal ikbalimiz olduu halde bugnlerde o gne
bizleri dahi stacaktr eklindeki ifadeleri (s. 66), meselenin ald siyasi mahiyeti
ve esas niyetin Bulgaristann muhtariyeti olduu gereini ispat eder.
nalck, tezini yazarken mtemmim bilgi bulmakta zorland veya daha salam
kaynaklara istinaden derinlikli olarak aratrlmasn istedii konulara da iaret eder.
Mesel kendi konusuyla da dorudan alkal olan Tanzimatn toprak ve iskn
siyasetinin bir btnlk ierisinde allmas gerektiine vurgu yapar. Tezinde
Bulgaristan yresi toprak meselelerine nemli bir yer ayrmasna ramen, benzer
aratrmalarn dier yerler iin de yaplmas durumunda daha net bir tablonun ortaya
kabilecei kanaatini tar. te yandan yeri geldike toprak tasarruf ekillerinin
ayrntlarna girerek mukataa konusunun incelenmesinin (s. 87) ve mir araziyi
bir ekilde ele geiren mahalli erafn ve aalarn sosyal bir zmre haline gelip
gelemediinin aratrlmasnn (s. 89) yararl olacan belirterek bu konularla ilgili
olarak daha sonra yaplm olan aratrmalara nclk ettii sylenebilir.
Deerlendirme
Halil nalckn doktora tezine dayanarak hazrlad Tanzimat ve Bulgar Meselesi
balkl eserinin dneminin bilgi birikimi ve artlar ierisinde deerlendirilmesi
gerekir. Tez, konunun znesi olan Bulgarlar arasnda da byk bir yank uyan-
drr. Nitekim, 1942de tamamlanmasnn ve ertesi yl Trk Tarih Kurumundan
yaymlanmasnn ardndan kitabn ieriinden haberdar olan Ankaradaki Bulgar
elilii bir heyet gndererek bu almadan dolay Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
yneticilerini tebrik eder.14 2001 ylnda, yani, tezin kabulnden yaklak 60 sene
sonra, tarihlerine yapm olduu bu nemli katklardan dolay Halil nalcka Sofya
niversitesi tarafndan fahri doktora verilir.
Eser, konuya getirdii yeni yaklamlarn yannda, ileride ina edilecek muh-
teem bir kariyerin ilk klarnn nasl da parldadn gstermesi asndan da
nemli bir metindir. nalck, o dneme kadar konuyla ilgili pek kullanlmayan
Osmanl belgelerini eletirel bir bak asyla ele alarak yntem olarak objektif ve
pein hkmsz bir yaklamla akademik bir metin ortaya koymutur. Bu tezdeki
bulgularnn, yani blgedeki pekok sosyal olayn ve isyann altnda yatan neden
olarak belirledii vergi ve arazi meselelerinin, sonraki akademik almalarnn
ynn belirlemi olduu ifade edilebilir. Nitekim, daha sonra bu nemli sosyo-e-
konomik belirleyenle ilgili pek ok akademik alma yapm olmas bu grn
en nemli kantdr.15
14
Prof. Dr. Halil nalckla, s. 55.
15
Bu konuyla ilgili yazd baz eser, madde ve makaleler: Timar, Encyclopaedia of Islam, Leiden 2000,
X, 502-506; 1431 Tarihli Timar Defterine Gre Fatih Devrinden nce Timar Sistemi, IV. Trk Tarih
Kongresi, Ankara 10-14 Kasm 1948, Tebliler, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1948, s. 132-139;
Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiyenin ktisad Vaziyeti zerine Bir Tetkik
Mnasebetiyle, Belleten, XV (1951), s. 629-690; Timariotes Chrtiens en Albanie au XV sicle daprs un
registre de Timar Ottoman, Mitteilungen des sterreichischen Staatsarchivs, IV (1952), s. 118-138; Stefan
Duandan Osmanl mparatorluuna: XV. Asrda Rumelide Hristiyan Sipahiler ve Meneleri, 60. Doum
Yl Mnasebetiyle Fuad Kprl Armaan, DTCF Yaynlar, stanbul 1953, s. 207-248; Hicri 835 Tarihli
193
nalckn bu eserinin, daha sonra Trkiyede Bulgar meselesiyle ilgili Osmanl

kaynaklarna dayanlarak yaplan almalara16 ve her eyden nce de o dneme
kadar milliyetiliin etkisindeki Balkan tarihiliine rnek tekil etmi olduu ve
Balkan tarihiliini derinden etkiledii ifade edilebilir. Nitekim, Evgeni Radus-
hevin, nalckn Osmanl dnemi Balkan tarihiliindeki yeriyle ilgili yapm
olduu Osmanl kaynaklar zerinde model almalar ile ve Balkanlarn Osmanl
dnemini aratrma faaliyetleri ile ve de Osmanl aratrmalarna metodolojik kat-
klar ile modern Balkanoloji ilminin Osmanl aratrma dalnn kurucusu olarak
karmza kmaktadr eklindeki deerlendirmeleri bu balamda anlamldr.17
Byle deerli bir sonucun ortaya kmasnda bu yazda ele alnan Tanzimat ve Bulgar
Meselesi balkl tezinin ok nemli ve belirleyici bir rol vardr.
Suret-i Defter-i Sancak- Arvanid, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1954; Osmanl Fetih Yntemleri,
Stten stanbula, Osmanl Devletinin Kuruluu zerine Tartmalar, mge Kitabevi, Ankara 2005, s. 443-
472; Land Problems in Turkish History, The Muslim World, 45 (1955), s. 221-228; slm Arazi ve Vergi
Sisteminin Teekkl ve Osmanl Devirlerindeki ekilleriyle Mukayesesi, slm limler Dergisi, I/1 (1959),
s. 29-56); Osmanllarda Raiyyet Rsmu, Belleten, XXIII (1959), s. 575-610; Osmanl Timar Rejimi ve
Sipahi Ordusu, Trk Kltr, III/34 (1965), s. 758-765; Rice Cultivation and eltkci Reaya System in the
Ottoman Empire, Turcica, XIV (1982), s. 69-141; Ky, Kyl ve mparatorluk, V. Milletleraras Trkiye
Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi Teblileri, stanbul 21-25 Austos 1989, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara
1990, s. 1-11; Islamization of Ottoman Laws on Land and Land Taxation, Fest gabe an Josef Matuz:
Osmanistik-Turkologie-Diplomatik, eds. C. Fragner-K. Schwarz, Verlag 1992, s. 100-116; The ift-Hne
System and Peasant Taxation, From Empire to Republic, Isis Press, stanbul 1995, s. 61-72.
16
M. Hdai entrk, Osmanl Devletinde Bulgar Meselesi (1850-1875), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara
1992; Mahir Aydn, ark Rumeli Vilyeti, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1992; Yavuz Ercan, Osmanl
mparatorluunda Bulgarlar ve Voynuklar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1986.
17
E. Radushev, Halil nalckn Balkan Tarihileri zerindeki Etkileri, s. 37.
194
YRMNC YZYILIN EN BYK OSMANLI

MPARATORLUU TARHS NN AKLI VE ANLAYII,
PROFESR HALL NALCIK
Rhoads MURPHEY*
1- Halil Hocann son 70 yllk ya da 1940l yllarn ortalarndan bu yana olan

akademik retimi zerine atlan hzl bir bak insan huu iinde brakyor. Bilgisinin
kapsamll, insan hayrete srkleyen aratrma ve yaynlarnn eitlilii; birinci
el tarihsel dkmanlar ve yksel tarihi kaynaklar kefedip kullanmasna dayan-
maktadr. Okuyucularn daha nce faydalanlmam ve yaynlanmam kaynaklarla
tantrmakla kalmam, mevcut kaynaklarn da nasl daha iyi deerlendirilebilecei
konusunda bizi bilgilendirmitir.
2- Onun kaynaklarn eletirel bir gzle okunmasna dayanan Osmanl tarihi
anlay, 1962de B. Lewis ve P.M. Holt editrlnde yaynlanan The Rise of
Ottoman Historiography-Osmanl Tarihiliinin Ykselii1 makalesinde, salam
bir ekilde aa kmtr. Daha sonraki yaynlarnn bazlarnda, rnein 1994
ylnda Heywood & Imberin editrlnde yaynlanan cilde bulunduu katklarda,
kayda deer yazarlarn ve onlarn yaynlarnn kullanm ve kullanllnn detayl
deerlendirmesini yapmtr.2 Osmanl kroniklerinin, Osmanl Tarihiliindeki hem
geleneksel akm hem de yeniliki trend asndan daha iyi yorumlanmas, daha
doru anlalmas ve kullanmna olan emeklerine ek olarak zellikle Osmanl
tarihindeki, daha glgede kalm ve az anlalm bir dnem olan erken imparatoluk
a ile ilikili, Osmanl devlet ve toplumunun anlalmas iin gerekli olan kilit
belgelerin dzenlenmesi ve poplerize edilmesi konusundaki hayati katksn gz
nnde bulundurmak ok nemlidir. Bunlarn arasnda, belgesel kanta dayanan
yaynlarndan olan Bursa Sicilleri erken yzyllardaki Osmanl ynetimini etkileyen
nemli durumlar daha iyi anlamak iin salam bir temel salamaktadr.3
3- Halil Hocann birinci el belgelerle kanta dayanan akademisyenlii onu zet,
sentez ve yorumlama almalar retecek bir konuma getirmitir. Bu almalardan
bazlar zamannn klasikleri olmulardr. Bunlardan biri 1970de Michael Cook
* Prof. Dr., pek niversitesi / eviren: Eralp TRK
1
nalck, Halil. 1962. The Rise of Ottoman historiography in Historians of the Middle East, ed. Bernard
Lewis and P. M. Holt. London: Oxford University Pres. [Reprinted with Turkish translation in 2000. Osmanl
Tarihiliinin Douu. In Stten stanbula, ed. Oktay zel and Mehmet z, 93-117. Ankara: mge Kitapevi
2
Bkz. nalck, Halil. 1994. How to Read Ak Paazades History. In Studies in Otoman History in Honour of
V.L. Menage, ed. Colin Heywood and Colin Imber, 139-156. Istanbul: Iss Pres. [Reprinted with Turkish translation
in 2000. k-Paazde Nasl Okunmal? In Stten stanbula, ed. Oktay zel and Mehmet, 119-145.]
3
Ortaya klarna gre kronolojik olarak ilenmi olan izleyen yaynlar grubu zel bir neme sahiptir : nalck,
Halil (1947), Bursa eriye Sicillerinde Fatih Sultan Mehmedin Fermanlar, Belleten, XI: 693-703; nalck, Halil
(1953-4), 15. Asr Trkiye ktisadi ve ctimai Kaynaklar, ktisat Fakltesi Mecmuas, 15 (1-4 ve 153-4): 51-
75;. nalck, Halil (1960), Bursa I: XV. Asr Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar, Belleten, XXIV (93): 45-110;
nalck, Halil, (1980-81), Osmanl dare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle lgili Belgeler: Bursa Kad Sicillerinden
Semeler, Belgeler: Trk Tarih Belgeleri Dergisi, X: 1-91; nalck, Halil (1988), Osmanl dare, Sosyal ve
Ekonomik Tarihiyle lgili Belgeler:Bursa Kad Sicillerinden Semeler II. Sicil: I. Safar 883-Muharram 886.
Belgeler, XIII: 1-41;nalck, Halil (1993), Osmanl dare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle lgili Belgeler: Bursa
Kad Sicillerinden Semeler: III. Ky Sicil ve Terekeleri, Belgeler, XV: 23-167.
195
editrlndeki bir ciltte yaynlanan Ottoman Economic Mind-Osmanlnn Eko-

nomik Zihniyetidir.4 Halil Hocann sayesinde almalar geni bir yaylma alanna
kavuan dier kilit yazlar ve yazarlara, Gazavat- Sultan Murad n anonim yazar
olup Fatih Sultan Mehmed dnemini anlatan, hkmdarn yakn danman ve srda
olan Tursun Bey gsterilebilir.5
4- Osmanlnn politik varlna ve mparatorluk kltrne dair analitik yakla-
mlarn yaplandrabilmek; yaplan yaynlar ve bata Halil Hocann kendisi olmak
zere, bu yaynlarn ciddi minnettarlk uyandran yazarlar olan akademisyenler
ve modern tarihiler sayesinde olmutur. Halil Hoca, yeni yaynlarndan biri olan
Osmanl Tarihinde Efsaneler ve Gerekler ya da Fables and Truths With Regard
to [The Writing of] Ottoman History ile, belge ve dkmanlardaki bilgilerin
zerine ina edilmesi gereken Osmanl mparatorluk gereklerini temel almayan
tarihilerin ounun rengini attrmtr.6 Onun, Osmanl tarihinin yorumlanmasnn
olgusal temeller zerine kurulmas gerektii vurgusu kariyerinin ilk dnemlerinden
itibaren fark edilmektedir. Bu konuda dikkat eken bir eseri, tanmlayc nitelikte
olan ve II. Murad saltanatnn ilk dnemini anlatan Domesday style land survey
of Ottoman Albania olup Balkanlardaki fetih sonras dnemde, Osmanl rejiminin
askeri aamann kanlmaz bask dnemi ile atama ve ikna yntemlerinin dengesini
kuruunu gzler nne sermektedir.7 Bu tarzdaki bahsedilmeyi hak eden daha yakn
tarihli yaynndan biri 1995te yaynlanan Kefenin rf ve adet kaytlar, Dariusz
Kolodziejczyk ile birlikte yapt ve 2004te yaynlanan Kamianets-Podilskyinin
kadastro aratrmas ve en yakn tarihli olan ise 2012 ylnda yaynlanan 15. yzyl
ortalarnda stanbulun nfus ve emlak aratrmasdr.8 Osmanl tarihinde srekli
olarak geree dayanan bir yaklam takip etmesi, yksek bilgi ykl ve benzersiz
dzeyde ayrntl Osmanl belgelerini kaynak olarak kullanmasndan ve ulat
doru kaytlara, dipnotlara, yorumlamalara verdii dikkatinden de anlalmaktadr .
5- Osmanl ekonomisinin istatistiksel temelini, sosyal yapsn, mali gereklerini
aa karmaya adanm almalarnn yan sra Hocann akademik ilgilerinin;
politik teori, devlet felsefesi, Sultann en yakn danmanlar ve imparatorluk
hizmetkarlar ile ilgili edebi kaytlar da kapsamas ona Osmanlnn esiz devlet
ynetimi ve idareciliinin altnda yatan felsefi temel ve tutumlar deifre etme,
4
nalck, Halil. 1970 The Ottoman Economic Mind and Aspects of the Ottoman Economy in M.A. Cook (ed.)
Studies in the Economic History of the Middle East: from the rise of Islam to the present day (London & New
York: Oxford University Press), pp. 207-218.
5
Bkz. Inalck, Halil, Yeni Bulunmu Bir Gazavat- Sultan Murad, Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi VII/
2 (1949), pp. 481-495; Gazavat-i Sultan Murad b. Mehemmed Han (Ankara, 1978) text transcription with notes
and commentary published together with Mevlud Oguz and Tursun Beys and Tarih i Ebul-feth (Minneapolis
and Chicago, 1978) facsimile edition with summary English translation by H. Inalcik and R. Murphey.
6
Inalcik, Halil Osmanl tarihinde Efsaneler ve Gerekler (stanbul: NTV Yaynlar, 2015).
7
Bkz. Inalcik, Halil Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-i Arnavid (Ankara: Trk Tarh Kurumu Basmevi,
1954).
8
lk ikisi Harvard niversitesi Yaynlarnn nezaretinde baslmtr: The customs register of Caffa, 1487-
1490 Kefe gumruk bekaya defteri, 1487-1490 [Sources and Studies on the History of the Ottoman Black
Sea, Cambridge, Ma., 1995); The Ottoman survey register of Podolia (ca. 1681) published together with D.
Kolodziejczyk, Dariusz in 2004; The Ottoman survey register of Podolia (ca. 1681) = Defter-i mufassal-i
Eyalet-i Kamanie, ed. Halil nalck et al. Kyiv and Cambridge, 2004 Ukrainian Research Institute, Harvard
University. Institute of Oriental Studies, National Academy of Sciences of Ukraine [Studies in Ottoman
Documents Pertaining to Ukraine and the Black Sea Countries, Vol. 3]. The last was a publication of Triye I
Bankas: The Survey of Istanbul 1455: The Text, English Translation, Analysis of the Text, Documents (Istanbul:
Bankas Kltr Yaynlar 2012).
196
bize ise bunlar renme ans vermitir. Hocann bu tarzdaki kilit almalar 15.
Yzyl sonunun hkmdarlar II. Mehmed ve olu II. Bayezid dneminin ferman ve
yasalaryla ilgili almas ve 17. yzyln balarnn hkmdar I. Ahmedin dnya
grndeki dayankllk ve tutarll vurgulayan fermanlar ve Adalet Ferman
ile ilgili almalarn kapsamaktardr.9
6- Yukarda bahsedilen yaznsal yaynlarn yan sra, Profesr nalckn kaynaa
dayal tarih alma ve analizi yaklam hibir almasnda Babingerin aklayc
bir almas olan Fatih Sultan Mehmed zerine yaplm Almanca, Franszca ve
talyanca yaynlarn yeniden gzden geirme yazsnda olduu kadar aikar deildir.
nalckn yeniden gzden geirmesi 1960da zamann sekin dergisi olan Specu-
lumda yaynlanm, Osmanl Trk kaynaklarna10 dayanan etrafl bilgi birikimi,
Babingerin yaynna baz dzeltmeler ve aklamalar salamtr. Hocann; gerek-
lere, figrlere, kronolojik detaylara ve prosopografik bilgisine dayanan engin bilgi
birikimi ona Babingerin nl Osmanl hkmdarn tm ynleriyle ortaya koyan
ayrntl almasnda bulunan hatalar ve ayrca yzeysellikleri11 de dzeltme ans
vermitir. O dnemin kanta dayal tarih anlay konusundaki akademik hassasiyeti
ile; yeni dkmantasyon, ayrntl karakterizasyon ve daha nce bilinmeyen yada
faydalanlmayan Osmanl kaynaklar, Halil nalck tarafndan 1954 ylndaki Fatih
Sultan Mehmet dnemini anlatt yaynnda kullanlmtr.12 Halil hoca tm yaynla-
nan almalarnda, modern tarih yazmnn anlatlan olaylarn ada olan kiilerce
yazlp, ardndan modern yorumcular tarafndan yeniden deerlendirilen kaynaklarn
oluturduu kantlara dayanarak yazlmas gerektiine olan inancn korumutur.
7- Halil Hocann bir ilim olarak Osmanl tarihinin geliimine ve anlalmasna
bir dier katks 1960-2005 yllar arasnda 20 cilt eklinde yaynlanan slam Ansik-
lopedisinde yer almak zere yeni ufuklar aan ksa balklar halinde hazrlad
yazlardr. Her balk aratrmann mevcut durumunun kilit figrlerine, ayn zamanda
Osmanl kurum ve kurulularna dair olup editrn hzl rica ve davetlerine cevaben
hazrlanm genel bir bak sunmaktadr. Bu balklarn ierii Hocann akademik
uzmanlna ait nefesini ve kapsamlln ortaya koymu, ayn zamanda her balk
kendi yolunda alann gelimesi iin yeni birer sorgulamaya sebep olmutur.
8- Bu ksa ama otoriter zetler, zellikle kilit Osmanl kurum ve kurulular, idari
gelenekleri, geree dayal, belgeyi temel alan biimde anlatlan Osmanl politik
gereklerini en geni uluslar aras dinleyiciye ulatma yolunda vazgeilmez bir
rol oynamtr. Profesr nalck, bu Osmanl-Trk kaynakl materyalden yoksun
tarihilerden oluan uluslar aras dinleyici kitleye en byk etkiyi ve nfuzu bu yolla
salamtr. Elbette hem Trke hem de ngilizce yaynlaryla en ok Trkiyede
atfta bulunulup refere edilse de, r aan bir lider olarak rol ve etkisi ile Osmanl
mirasna yapt tarafsz yaklamn nemi daha geni bir kitle olan dnya akademik
camiasnda Avrupa, Akdeniz ve Dnyada antsal dzeydedir. Biliminin eitlilik
9
See Kanunname-i Sultani Ber Muceb-i rf-i Osman: II. Mehmed ve II. Bayezid Devirlerine Ait Yasakname
ve Kanunnameler published in collaboration with Robert Anhegger (Ankara: Trk Tarh Kurumu, 1956) and
nalck, Halil Adaletnameler. Trk Tarih Belgeleri Dergisi II/ 3-4 (1965): 49-145.
10
Inalcik, Halil Mehmed the Conqueror (1432-1481) and His Time, Speculum 35/3 (July 1960), pp. 408-427.
11
Ibid., p. 426.
12
Inalcik, Halil Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar (Ankara: Trk Tarih Kurumu 1954).
197
ve yenilikiliini Avrupa ve Kuzey Amerikada yaayan dnya akademisyenlerine

yaymak iin, ansiklopedilere katklarn birka tematik kategoriye ve genel konu
alanlarna gre grupladm ve aslnda ok sayda ve e miktarda nemli olan ba-
lklarn ve sultanlarn, vezirlerin ve dier nde gelen Osmanl devlet adamlarnn
biyografik kaytlarn konudan kartmaya karar verdim. Buna ramen bilgeliinin
kapsam ve derinlii ok daha etkileyici oldu. Bu almalar slam Ansiklopedisinde
20 cilt halinde 1960-1988 arasnda yaynlanmtr ve her biri dnce z, bilgelik
birikimi, mr boyu sren bir aratrmadan gelen keskin zekay temsil etmekte ve
son iki jenerasyondaki tarihiler iin ayr ayr birer hareket noktas, ilham kayna
tekil etmektedir. Bu balamda Halil Hocann eserleri son yarm asrda tm dnyada
yazlan Osmanl konularndaki almalarn kalbinde-merkezinde bulunmaktadr.
Elbette kitaplar ve monografileri tartlmaz akademik nem ve etkiye sahiptir
ancak tartmaya ak olarak bahsetmek isterim ki ansiklopedi balklarnda Osmanl
mparatorluu zerine modern tarihte yazlm tartlmaz bir kusursuzluk rnei,
gerek canlandrc ruhu ve ebedi miras grmekteyiz.
Birinci Kategori - ehirler, Corafik Blgeler ve

dari Birimler Konusunda Ansiklopedi Katklar
1- Arnavutluk
2- Balkan
3- Bodan
4- Bulgaristan
5- Bursa
6- Dobruca
7- Erzurum
8- Eyalet
9- Gelibolu
10- stanbul
11 - Rumeli
kinci Kategori - Krm Hanl ile lgili Balklar

1- Azak
2- Bender
3- Bucak
4- I. Gazi Giray
198
5- III. Gazi Giray

6- Giray
7- Hac Giray
8- slam Giray
9- I. Kaplan Giray
10- II. Kaplan Giray
nc Kategori - Etnik Guruplarla lgili Katklar

1- erkes
2- Rumi
Drdnc Kategori Kanun ve Yasal dare

1- Kanun
2- Kanunname
3- Mahkeme
Beinci Kategori Askeri ve dari Gruplar

1- Cebeli
2- Doanc
3- Ekinci
4- Gulam
5- Gureba
6- Gnll
7- Kap Aas
8- Vezir
Altnc Kategori Vergi ve Maliye

1- Bennak
2- ift Resmi
3- iftlik
4- Dariba
199
5- Cizye
6- Havale
7- spene
8- Mazraa
9- Resim
10- Tmar
9- Her bir kk-alma hem Osmanl tarihilerinin hem de daha geni alan
tarih uzmanlarnn yaynlarnda rd ok daha geni konularn hakim birer zetini
sunmakta.
10- alan profesyonel birka jenerasyon tarihinin tesis edilmesini, onlara
igr ve ilham kazandrp Osmanl mparatorluu ve kurumlarnn zengin mirasna
kendi yorum ve tasfirlerini katmalarn saladlar. Halil Hocann dikkatli aratr-
malar, kk-almalardaki yol gsterici ve aklayc sesi olmasayd; Osmanl
almalar alannn geliiminde bugnk noktaya gelinmesi mmkn olmazd.
11- Hocann, daha iyi bilgilenmi ve daha geni yaylm dnya tarihindeki
Osmanl ve miras imaj gelimesindeki yol gsterici el oluu ile ilgili konuyu
bitirmeden nce; onun Trkiye dndaki Osmanl almalarnn tantmn yapma
konusundaki merkezi-asl rolne dikkat ekmek uygun olur. UNESCO tarafndan
tasarlanp yakn zamanda tamamlanan, nsanlk Tarihi zerine ok ciltli almada,
Profesr nalckn Osmanl almalarndaki vizyoner ve misyoner rol cildin plan-
lanmasnda merkezi konumda olmasn salam, Bat gelenekleri konusunu sunan
Peter Burke ile serinin 1999 ylnda kan 5. cildinde ba editrl paylamtr.13
Burke ve nalck ortakl tarafndan giri blm yazlan bu cilt, 500n zerinde
sayfadan ve altm bir yazarn katklarndan olumaktadr. Bu yazarlardan biri Bat
Asyadaki Avrupallar altbalndaki yazs ile smrgecilik balna ayrlan
altnc blmde ve blgeler aras bir devlet olan Osmanl devletine ayrlan on altnc
blmde14 yer alan Halil Hocadr. Yaklak ayn zamanlarda, nsanlk Tarihinin
Orta aa ayrlan 4. cildinde bir blmne Bat Anadoludaki Trkmenler ve
beylikleri balkl alt blm ile itirak etmitir.15 Uluslararas alanda mehur ve
ibirliki projelerde nderlik rolyle yer almas, mr boyu baar yannda kendi
jenerasyonunun uluslararas kiilikli lider Trk tarihisi konumuna gelmesini de
salamtr. Ancak belki de daha nemli ve daha etkileyici olan genel olarak Osmanl
aratrmalar ann geliinin sinyalini vermesi ve yirminci yzyln ilk dekatlarnda
Avrupa niversitelerindeki Dou almalar alannn alt dal olarak Osmanl
mirasnn filolojik almalarnn kendi kklerinden ortaya kdr. Bu dnem
imparatorluun politik varlnn biti dnemine denk gelmektedir, tm dnyada
13
History of humanity : scientific and cultural development: Vol. 5, From the sixteenth to the eighteenth century
edited by Burke Burke and Halil Inalcik (London ; New York : Routledge ; Paris : UNESCO, 1999).
14
Ibid., pp. 3-7; 70-71 and 216-217
15
History of Humanity Volume 4: From the seventh to the sixteenth century /edited by M.A. AlBakhit, L. Bazin,
S.M. Cissoko (Paris, 2000).
200
tarih alannda Orta a ile Sanayi Devrimi Aras Dnemin ana ynelim olarak n
planda alld zamanlar olmutur. Eer bu noktaya eriildiyse bundaki aslan pay
Hocalarn Hocas Halil Beyin nc abalar ve misyoner vizyonuna aittir, belki de
pay artmaya devam edecektir.
201
THE MIND AND MENTALITY OF THE TWENTIETH

CENTURYS PREMIER HISTORIAN OF THE OTTOMAN
EMPIRE, PROFESSOR HALIL INALCIK
Rhoads MURPHEY*
A quick survey of Halil Hocas academic output over the past seventy 70 years
or so since the mid-1940s leaves one in awe of the breath and scope of his learning
on the one hand and amazement at the fact that the broad diversity of his publication
and research is, nearly all of it, grounded in the discovery and use of first-hand
documentary and narrative historical sources. Not only does he introduce his readers
to previously unpublished and under-exploited sources, he also informs us how better
to interpret the known ones.
That his understanding of Ottoman history was to be based solidly on a critical
reading of the sources was already revealed in his chapter: The Rise of Ottoman
Historiography published in the volume edited by B. Lewis and P.M. Holt in 1962.
1
In some of his later publications, for example in his contribution to the volume
edited by Heywood & Imber published in 1994, he returned to a detailed evaluation
of the use and usefulness of particular authors and their texts.2 In addition to these
contributions to the proper understanding and use of the Ottoman chronicles as sources
for the interpretation of main currents and evolutionary trends in Ottoman history,
it is important to recognize his vital contribution in the editing and popularizing of
key texts for the understanding of Ottoman state and society in particular in relation
to the early imperial era which has remained a shadowy and little understood period
in Ottoman history. Among these, his publications based on documentary evidence
retrieved from the Bursa sicills, provide a solid foundation for the understanding of
the material conditions affecting Ottoman rule in the early centuries.3
By relying in his scholarship on such first-hand documentary evidence Halil Hoca
was in a position to generate works of summation, synthesis and interpretation, some
of which have become classics in their own time. Among these one might cite for
* Prof. Dr., pek niversitesi.

1
nalck, Halil. 1962. The Rise of Ottoman historiography in Historians of the Middle East, ed. Bernard
Lewis and P. M. Holt. London: Oxford University Pres. [Reprinted with Turkish translation in 2000. Osmanl
Tarihiliinin Douu. In Stten stanbula, ed. Oktay zel and Mehmet z, 93-117. Ankara: mge Kitapevi
2
See nalck, Halil. 1994. How to Read Ak Paazades History. In Studies in Otoman History in Honour of V.L.
Menage, ed. Colin Heywood and Colin Imber, 139-156. Istanbul: Iss Pres. [Reprinted with Turkish translation in
2000. k-Paazde Nasl Okunmal? In Stten stanbula, ed. Oktay zel and Mehmet, 119-145.]
3
In this group the following publications, listed in chronological order of appearance, have a particular
importance: nalck, Halil (1947), Bursa eriye Sicillerinde Fatih Sultan Mehmedin Fermanlar, Belleten, XI:
693-703; nalck, Halil (1953-4), 15. Asr Trkiye ktisadi ve ctimai Kaynaklar, ktisat Fakltesi Mecmuas,
15 (1-4 ve 153-4): 51-75;. nalck, Halil (1960), Bursa I: XV.Asr Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar, Belleten,
XXIV (93): 45-110; nalck, Halil, (1980-81), Osmanl dare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle lgili Belgeler:
Bursa Kad Sicillerinden Semeler, Belgeler: Trk Tarih Belgeleri Dergisi, X: 1-91; nalck, Halil (1988),
Osmanl dare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle lgili Belgeler:Bursa Kad Sicillerinden Semeler II. Sicil: I. Safar
883-Muharram 886. Belgeler, XIII: 1-41;nalck, Halil (1993), Osmanl dare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle
lgili Belgeler: Bursa Kad Sicillerinden Semeler: III. Ky Sicil ve Terekeleri, Belgeler, XV: 23-167.
202
example his Ottoman Economic Mind published in 1970 in the volume edited
by Michael Cook. 4 Other key texts and authors whose works which have received
wider dissemination thanks to Halil Hocas efforts include the anonymous author of
the Gazavat- Sultan Murad and the key text on the reign of Mehmed the Conqueror
written by the sultans close advisor and confidant Tursun Bey. 5
It was thanks to such text editions and the critical appreciation of their authors
that scholars and modern historians, not least of which Halil Hoca himself, were
able to construct their analytical approaches and factual accounts of the Ottomans
political entity and their imperial ethos. Halil Hocas distain for the excesses of
historians who have written their accounts divorced from any knowledge of the
documentary and textual foundations on which a credible account of Ottoman
imperial realities must be constructed is clear from the choice of heading for one of
his recent publications entitled Osmanl Tarihinde Efsaneler ve Gerekler or Fables
and Truths With Regard to [The Writing of ] Ottoman History. 6 His emphasis on
the need to develop a factual basis for the interpretation of Ottoman history has been
apparent through his career from the very beginning, starting with his definitive
publication of the Domesday style land survey of Ottoman Albania dating from
the early part of the reign of Murad II where he established the importance to the
establishment of a stable basis for the post-conquest Ottoman regime in the Balkans
of co-optation and persuasion as a counterbalance to the coercion inevitably resorted
to during the military phase of the conquest. 7 Three more recent publcatons in this
vein deserve particular mention: his publication of the customs register of Caffa in
1995, his publication, together with Dariusz Kolodziejczyk of the cadastral survey
of Kamianets-Podilskyi in 2004 and most recently, in 2012, his publication of the
population and property survey of Istanbul in the mid-fifteenth century.8 That he has
consistently pursued a fact-based approach to Ottoman history is evident from his
attention to the correct transcription, annotation and interpretation of such highly
informative and uniquely detailed Ottoman documentary sources.
In addition to his works devoted to the uncovering of the statistical basis of
Ottoman economic and social structures and the fiscal realities of the Ottoman state,
the wide range of the hocas scholarly interests, encompassing political theory,
philosophy of state as well as the literary output of the sultans closest advisors and
4
nalck, Halil. 1970 The Ottoman Economic Mind and Aspects of the Ottoman Economy in M.A. Cook (ed.)
Studies in the Economic History of the Middle East: from the rise of Islam to the present day (London & New
York: Oxford University Press), pp. 207-218.
5
See Inalck, Halil, Yeni Bulunmu Bir Gazavat- Sultan Murad, Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi VII/ 2
(1949), pp. 481-495; Gazavat-i Sultan Murad b. Mehemmed Han (Ankara, 1978) text transcription with notes
and commentary published together with Mevlud Oguz and Tursun Beys and Tarih i Ebul-feth (Minneapolis
and Chicago, 1978) facsimile edition with summary English translation by H. Inalcik and R. Murphey.
6
Inalcik, Halil Osmanl tarihinde efsaneler ve gerekler (stanbul: NTV Yaynlar, 2015).
7
See Inalcik, Halil Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-i Arnavid (Ankara: Trk Tarh Kurumu Basmevi, 1954).
8
The first two were published under the auspices of Harvard University Press: The customs register of Caffa,
1487-1490 Kefe gumruk bekaya defteri, 1487-1490 [Sources and Studies on the History of the Ottoman Black
Sea, Cambridge, Ma., 1995); The Ottoman survey register of Podolia (ca. 1681) published together with D.
Kolodziejczyk, Dariusz in 2004; The Ottoman survey register of Podolia (ca. 1681) = Defter-i mufassal-i
Eyalet-i Kamanie, ed. Halil nalck et al. Kyiv and Cambridge, 2004 Ukrainian Research Institute, Harvard
University. Institute of Oriental Studies, National Academy of Sciences of Ukraine [Studies in Ottoman
Documents Pertaining to Ukraine and the Black Sea Countries, Vol. 3]. The last was a publication of Triye I
Bankas: The Survey of Istanbul 1455: The Text, English Translation, Analysis of the Text, Documents (Istanbul:
Bankas Kltr Yaynlar 2012).
203
imperial servants and servitors, has enabled him to unveil and encode for us the
philosophical basis and attitudes that underlay the Ottomans unique approach to
good government and administration. Key works of the hoca in this vein include
his study of the edicts and law codes of two late fifteenth-century rulers Mehmed II
and his son Bayezid II and his study, underscoring the durability and consistency of
this world view, in the edicts and rescripts of justice of the early seventh-century
ruler Ahmed I.9
Alongside the above-mentioned textual editions, Professor Inalciks source-based
approach to the study and analysis of the historical past is nowhere more evident than
in his review of Babingers summative work on the reign of Mehmed the Conqueror
published in German (1953), French (1954) and Italian (1957) versions. Inalciks
review published in 1960 in the prominent journal Speculum provided a number of
corrections and clarifications to details offered in Babingers work based on his own
exhaustive knowledge of the Ottoman Turkish sources.10 The hocas own massive
accumulation of facts, figures, chronological details and prosopographic knowledge
allowed him to correct inaccuracies as well as ameliorate the superficiality 11
exemplified by Babingers work which the author had attempted to provide an
account in the round of the celebrated Ottoman ruler. The scholarly precision and
in-depth characterization of the period grounded in new documentation and evidence
found in previously unknown or underutilized Ottoman sources had been provided
by Inalcik in his own publication of 1954 on the historical sources pertaining to
the reign of Mehmed the Conqueror.12 In all his published works Halil hoca has
remained faithful to the principle that modern history writing must be informed by
the evidence provided in sources created by participants in and near contemporaries
to the events described and interpreted by later-day commentators.
Another aspect of Halil Hocas contribution to the development and understanding
of Ottoman history as a discipline can be seen his seminal short articles prepared
for inclusion in the twelve volumes of the second edition of the Encyclopaedia of
Islam published between 1960 and 2005. Each article provides an overview of the
current state of research on key figures as well as Ottoman institutions prepared at
the editors express request and invitation. The scope of these articles shows the
breath and comprehensiveness of the hocas scholarly expertise and each in its own
way has opened up new lines of inquiry for the further development of the field.
These short but authoritative summaries, particularly those devoted to key
Ottoman institutions and governing traditions, have played an indispensable role in
disseminating a fact-based and text-grounded understanding of Ottoman political
realities to the widest possible international audience. It is with this international
audience, largely composed of historians who lack a knowledge of the Ottoman-
Turkish source material, that Professor Inalcik has had his greatest influence and
impact. He is certainly much cited and revered in Turkey for both his Turkish
9
See Kanunname-i Sultani Ber Muceb-i rf-i Osman: II. Mehmed ve II. Bayezid Devirlerine Ait Yasakname
ve Kanunnameler published in collaboration with Robert Anhegger (Ankara: Trk Tarh Kurumu, 1956) and
nalck, Halil Adaletnameler. Trk Tarih Belgeleri Dergisi II/ 3-4 (1965): 49-145.
10
Inalcik, Halil Mehmed the Conqueror (1432-1481) and His Time, Speculum 35/3 (July 1960), pp. 408-427.
11
Ibid., p. 426.
12
Inalcik, Halil Fatih devri zerinde tetkikler ve vesikalar (Ankara: Trk Tarih Kurumu 1954).
204
language and his English-language publications, but his role and impact as a pioneer
in introducing the wider community of world scholars to the importance of an
objective approach to the study of the Ottoman legacy in Europe, the Mediterranean
and the wider world has been of monumental proportions. In order to better convey
the range and innovativeness of his scholarship for the world of academics working
largely at universities in Europe and North America I have grouped his encyclopaedia
contributions according to several thematic categories and general subject areas and
decided to exclude his numerous and equally important articles on and biographical
entries on sultans, viziers and other principle Ottoman statesmen. With these include,
the breadth and depth of his scholarship is that much more impressive. These studies
published in the Encyclopaedia of Islam published in twelve volumes over years
between 1960 and 199 each represent the kernel of a thought and an accumulation of
wisdom and acumen gathered during a life-time of research and each has separately
served as the departure point and source of inspiration historians over the past two
to three generations. In this sense Halil Hocas opus lies at the heart of all that has
been written on Ottoman subjects world-wide over the last half century and more.
Although his books and monographs, not to mention his dozens of seminal articles
on a wide range of subjects, are of undeniable scholarly importance and influence,
arguably it is in his encyclopaedia articles that we see the true animating spirit and
enduring legacy of the undisputed paragon of modern historical writing on the
Ottoman empire.
Category One Encyclopaedia Contributions on Cities, Geographical

Regions and Administrative Units
1- Arnawutlu
2 - Balkan
3 - Boghdn
4 - Bulgaria
5 - Bursa
6- Dobrudja
7 - Erzurum
8 - Eylet
9 - Gelibolu
10 - Istanbul
11 - Rmeli
Category Two Articles relating to the Crimean Hanate

1- Aza
205
2- Bender
3- Budj
4 - Ghz Giry I
5 - Ghaz Giry III
6 - Giry
7 - djdj Giry
8 - Islm Giry
9 - aplan Giry I
10 - aplan Giry II
Category Three Contributions Concerning Ethic Groups

1 - erkes
2 - Rm
3 - Category Four Law and Legal Administration
4 - nn
5 - nnnme
6 - Makama
Category Five -- Military and Administrative Groups

1 - jebeli
2 - Doghandji
3 - Es hki ndji
4 - Ghulm
5 - Ghurab
6 - Gnll
7 - apu Aghasi
8 - Wazr
Category Six -- Tax and Finance

1 - Bennk
206
2 - ift-Resmi
3 - i ftli k
4 - arba
5 - jizya
6 - awla
7 - Ispendje
8 - Mazraa
9 - Resm
10 - Tmr
Each of these mini-studies represents a magisterial summary of some of the

broader issues around which both Ottoman historians and the broader historical
professional have woven their narratives.
They have provided the foundation for more than one generation of working
professional historians and given insight and inspiration to their own versions and
depictions of the rich legacy of the Ottoman empire and its institutions. Without
Halil Hocas careful research and authoritative interpretive voice represented in
these mini-studies the development of the field of Ottoman studies as we know it
today would not have been possible.
Before leaving the subject of the hocas guiding hand in the development of a
better informed and more widely disseminated image of the Ottomans and their
legacy in world history it is appropriate to draw attention to his own central role
in the promotion of Ottoman studies outside Turkey. A recently completed project
conceived by UNESCO for a multi-volume work on the History of Humanity
placed Professor Inalciks role as visionary and missionary representing Ottoman
studies at the center of their planning for the volume, making him chief editor
together with Peter Burke who represented subjects related to Western traditions,
for volume five of the series published in 1999.13 This volume, whose general
introduction was written jointly by Burke and Inalcik, consisted over 500 pages of
printed text with contributions by sixty one authors, of whom one was Halil hoca
himself who contributed the part sub-headed The Europeans in Western Asia of
chapter six devoted to the subject of colonialism and the historical part of chapter
sixteen devoted to the Ottoman Empire as a transregional state. 14 About the same
time, he had earlier partipated with a chapter subsection entitled The Turkmen in
western Anatolia and their emirates for publication in volume four of the History
of Humanity devoted to the Middle Ages.15 Involvement in a leadership role in such
13 History of humanity : scientific and cultural development: Vol. 5, From the sixteenth to the eighteenth century
edited by Burke Burke and Halil Inalcik (London ; New York : Routledge ; Paris : UNESCO, 1999). Top of Form
14 Ibid., pp. 3-7; 70-71 and 216-217
15 History of Humanity Volume 4: From the seventh to the sixteenth century /edited by M.A. Al Bakhit, L.
Bazin, S.M. Cissoko (Paris, 2000).
207
high-profile collaborative projects on the international stage serves as a fitting tribute

to the life-time achievements and the international stature of the leading Turkish
historian of his generation but perhaps even more significantly and impressively
it signals the coming of age of Ottoman studies more generally and its emergence
from origins in the backwaters of the philological study of the Ottoman legacy as a
subfield of Oriental Studies at European universities in the early decades of the
twentieth century around the time of the demise of the empire itself as a political
entity into the mainstream and at the forefront of the study of history in the Medieval
and Early Modern eras as currently practiced and pursued in historical studies in
universities across the globe. If this has been achieved it is in no small measure
thanks to the pioneering efforts and the missionary vision of hocalarn hocas Halil
Bey, long may he thrive.
208
TELEVZYON BELGESELCLMZDE
HALL NALCIK LE 22 YIL
Nee SARISOY KARATAY*

Halil nalckn hayatn, kitaplarn, aratrmalarn, bilimsel almalarn ve
tarih metodolojisini anlatt syleilerden, yaptmz belgesel ekimleri srasnda
yaadklarmzdan derlenen bu konumay hazrlarken hayatmdan 22 yl kare
kare geti gzlerimin nnden. Halil nalck Hocamla birlikte geirdiimiz o kadar
ok Anmz varm ki....
Kader bana byk tarihimiz, koca nar Halil nalck ile tanma, onunla zaman
geirme ve belgesellerimize yapt danmanlk sonucu onun ilminden faydalanma,
hayatndan kendi hayatmza uyarlamalar yapma imkan salamt.
Hocamla ilk tanmamz 1993n yaz aylarna rastlyor... TRTnin iki kanall
yllar...
1993 KIRIM BELGESEL1

Ynetmen ve yapmcln Zafer Karatayn2 yapt Krm Belgeselinin
ekim aamasndayz. Bilkent niversitesinin kapsndan girip retim yelerinin
kald lojmanlara doru ilerlediimiz anlar kare kare hatrlyorum. Dnyaca
nl Osmanl Tarihisi Prof. Halil nalck ile rportaj yapacaktk. 20li yalardaki
heyecanmn dorukta olduu yllard. Kapy aldk Prof. Halil nalck kapy at,
arkasndan bir yavru kedi saklanarak miyavlyordu. Tm kibarl ve scaklyla
Ho geldiniz dedi Halil nalck. Yavru kediyi zaman zaman okayarak Krm
tarihi hakkndaki yapt yorumlar hl hatrlyorum. Yllarn hafzasnda biriktirdii
bilgileri, kvrak zeksyla etkili szcklere dntryor, sonunda akl ve mant-
yla yapt yorumlarla esiz ve zevkli bir sylei meydana geliyordu. Konuma
srasnda bir an olsun dikkatim dalmamt. Daarcndaki bilgileri, farkl ve
vurgulayc szcklerle yeri doldurulamaz tanmlara dntrm ve konumay
zirvede brakmt. Halil nalckla bundan sonra 22 yl boyunca yaptmz tm
syleiler hi dibe vurmayacak ve dimamzda brakt izi hep hissedecektik. Halil
Hocay byk tarihi yapan sadece bilgi daarc, muhteem hafzas, alkanl
ve yazarlk yetenei deildi. Akl ve kalbiyle ssledii anlatm becerisinin de yeri
doldurulmazd. Bir televizyon ynetmeni daha ne isterdi ki...
* TRT - Yapmc- Ynetmen- nese.karatay@trt.net.tr

1
Krm Belgeseli Ynetmen Zafer Karatay-Yayn Tarihi: Nisan-Mays 1993
2
TRT Yapmc-Ynetmen
209
Osmanl Devletinin Douu Belgeseli-1998-20003

Krm Belgeselinin ekimleri srasnda Halil Hoca bize insanlarn pek kitap
okumadn, kitaplarndaki bilgiyi ve yllardr yapt almalar bir belgesel ile
insanlara ulatrp ulatramayacamz sormutu. Bu teklifi aklmzdan karmam
ve bu frsata ancak 1998 ylnda ulaabilmitik. Yapmc ve ynetmenler olarak biz
Nee Sarsoy ve Zafer Karatay olarak Halil nalck ile yaptmz ikinci ve uzun
soluklu alma, Osmanl Devletinin Douu belgeseli ile olacakt. lk ekim
gnlerimiz aslnda televizyona kmaktan pek de holanmayan hocam ikna etmek
iin uratmz 1998 yaz aylarna denk geliyor.
Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi

Uluda niversitesi-Bursa
18-21 Haziran 19984
Bu anlar hi unutmuyorum. Prof. Halil nalck konferans srasnda Osmanl
Ordusunun en nndeki cesur komutan gibi bir hayran renci kitlesi tarafndan
takip ediliyor, kiiliinin ve bilgeliinin bu etkileyici emberi iine bir tarihi
ordusu girmeye alyordu. Biz de kamera ile kendisini her yerde takip ediyorduk.
Konferansn son gnnde, Hocamn bilgisizlikle olan mcadeleci kiilii ile tantm.
Tarihilik doruyu retmek adna bir sava sanat, bir mcadele arenasyd ayn
zamanda. Aylarca sren ariv almalar, yzlerce kaynak ve belgeden rendii
bilgiler, keskin zekas ile yapt yorumlar onun silah idi. Bilimsel hakllnn ver-
dii gvenle kendi milletinin tarihi Osmanl iin bir gazi gibi cesurca savayordu.
HALL NALCIKn, 1998 ylnda Uluda niversitesi Konferansnda Yapt
konumadan
Bu arada bir skandaldan bahsedeceim. Encyclopedia of slam, slam
Ansiklopedisi ok ciddi bir ansiklopedidir. Hepimiz kullanyoruz. Encyclopedia
of slamda Osman ve Osmanl maddesi maalesef bir skandaldr. Osmanl
maddesi uzun 40 sahife ayrlm ve kim tarafndan yazlm? Hammer. Bundan 60
sene nce Hammerin yazd makaleyi aynen nerettiler. Osmanl Tarihi zerinde
60 sene hibir ey yaplmam gibi nerettiler, bu bir skandaldr. Osman Gazi
maddesini Colin mbere vermiler. mber bu kaynaklardan bihaber. Hibirini
bilmiyor, kullanmyor. Ayrca kpaazade tamamen bir masaldr diye bir tarafa
atyor. imdi Akpaazadeye geliyorum. kpaazade nasl bir kaynaktr? Bize
ilk Osmanl tarihi hakknda ne kadar bilgi salayabilir? Bunu bir makale konusu
yaptm. How True is Akpaazades History? adl bir makale nerettim. Orada
uzun uzun gstermeye altm. Akpaazade tarihinin evvela niteliini tespit etmek
lazm. Nasl bir kaynaktr bu? Bir kayna kullanrken onun karakterini bize neyin
verebileceini tayin etmek lazm.5
3
Krm Belgeseliekimleri-Bilkent niv.-/Halil nalckn Evi/ 9 Ekim 1993-Ynetmen:Zafer Karatay
4
Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi-Uluda niversitesi-Bursa/18-21 Haziran 1998
5
Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi-Uluda niversitesi-Bursa/18-21 Haziran 1998
210
1998- Temmuz, Austos aylar

2000 yl Trkiye Gazeteciler Cemiyeti Sedat Simavi TV dln
aldmz Osmanl Devletinin Douu Belgeselinin Saha ekimleri
KYLLER EFSANELERE NANABLR, AMA TARHLER ASLA...

Tarihte geen mekanlar dolarken kyllerin ve yre halknn anlatt bilimsel
olmayan efsaneleri son derece kibarlkla ve sabrla dinleyen nalck Hocann, tarihi
olduunu bildii insanlarn yanllarna hemen mdahale ettiini ve onlar dzelttii-
ni fark ettik. Neden byle davrandn ise yle aklamt. Kyllerin anlatt
efsanelerin, szl tarihin ve yer adlarnn, dnemin kronikleri ve kaynaklaryla ne
kadar uyutuunu veya uyumadn inceliyorum. Ancak baz bilim adamlar ok
yanl olarak, doru drst bir aratrma yapmadan ya toptan dnemin kaynaklarn,
yerel adlar ve efsaneleri yok sayyor ya da btnyle bu efsanelere inanp gerek
tarih gibi sunuyor.6
Hocam ayn zamanda bir halk adamyd. Hi bir zaman halka tepeden bakmyor,
engin bilgisine ramen onlarn sylediklerine deer veriyor, son derece alak gnll
olarak onlarla gzel sohbetler yapyordu.
OSMANLI DEVLETNN KURULU TARH 27 TEMMUZ 1302

ekim yaptmz gnlerden bir gn bizi tekrar artt byk alim Halil nalck.
Osmanl Devletinin 1299da Stte deil 1302de Osman Gazinin Yalovada
Bizansa kar yapt Koyunhisar Muharebesi sonrasnda kurulduunu aklad.
Bunun doruluunu da Akpaazadeden, Dursun Fakihten ve Yunanl Tarihi
Pachymeresten ald bilgileri karlatrarak ve kaynaklarda geen yerlere bizzat
giderek kantlamaktayd.
Osmanl Devletinin Douu Belgeseli srasnda hocann Dilovas ve Yalakova
blgesinde yapt konumadan.
stanbuldan bir Bizans ordusunun znik zerine geldiini haber alan Osman
Gazi buradan hareket ederek Yalakdere Vadisinden znik Krfezine doru, Dile
doru hareket ediyor. Fakat Bizans ordusuyla savamak ok nemli olduu iin
etraftan btn bu u blgesinden Trkmen gazilerini yanna davet ediyor. Kendisine
blgeden birok gazi katld ve bu kuvvetlerle Dilden getiler. zmit Krfezinin Dil
blgesi en dar geit blgesidir. Bizans zamanndan beri, bu dil, iki dil arasndaki
deniz gemilerle devaml seyrsefere almtr. Daima ordular bu geitten geerler.
Osmanl Devrinde, daha sonraki devirlerde bu Hersek Dili ve Gebze Dili denilen
bu iki kntda, denize uzanm burunda hanlar yaplmtr.
Bu Yalova tarafndaki dilde bugn hala Hersek Ahmet Paann yapt byk
klliye, byk tesisler, cami, su fanuslar, hanlarn vakfiyesi, kalntlar durmaktadr.
6
Osmanl Devletinin Douu Belgeseli ekimleri- Bursa / 21.06.1998 Yapmc-Ynetmen: Nee Sarsoy
Karatay- Zafer Karatay
211
Bunlar tespit ettik. Bizans ordusuyla sava bu Yalakova dediimiz blgede oluyor.
Yalakderenin Dile geldii u blgede oluyor. Osman Gazi gemilerden atlaryla,
tehizatlaryla kmakta olan Bizans ordusu zerine bir baskn yapyor ve bu bas-
knda aran dman gemilerine yahut zmit tarafna kayorlar. Bu tam bir zafer.
Bu Bizans tarihisi Pachymeresin btn ayrntlaryla anlatt mehur Bafeus
Savadr. Bunu bizim tarihlerde Koyunhisar Sava olarak biliyoruz.
Gerekten bugn Yalakdere yolu zerindeki vadinin ortasnda bir tepe zerinde
bir kale vardr. Bunu tespit ettik. Fakat bugn bu kaleye obankale denmektedir.
Bizim kaynaklarmzda Koyunhisar deniyor.
Baka bir Koyunhisar da Dimbozun yanndadr. Evvelce anlattmz gibi ikinci
bir Koyunhisardr bu. Hammer ve daha sonraki tarihiler bu Bafeus Muharebesini,
Yalakovada gemi olan bu muharebeyi getirip buraya koymaktadrlar. Yani bu iki
Koyunhisar kartrmlar. Halbuki Bizans tarihisi Pachymeresin ok ak bir
ekilde gsterdii gibi bu tamamen Dil zerindedir. zmite yakn bu blgede vuku
bulmutur. Bunu da bir dzeltme olarak, tarihi bir dzeltme olarak sylemek lazmdr.
Evvelce de anlattmz gibi Bafeus, yahut Koyunhisar zaferi Osman Gaziyi
btn bu blgede, hatta Pachymeresin syledii gibi taa Kastamonuya , Paflogonya
blgesine kadar hretini yayd ve onun btn dier gazi-u beylerinin arasnda
sekin bir duruma gelmesine, onlara hakim bir duruma gelmesini salad. Bu bir
Bizans ordusuna kar kazanlm bir zaferdir. Bu zafere oradaki btn u kuvvetleri
katlmtr. Bunun kumandan da, bunun lideri de Osman Gazidir. Bu tarihi, ki
Pachymeres ok teferruatyla veriyor, bizim kaynaklar da bu seferden teferruatyla,
tm ayrntlaryla bahsetmektedir. Bunun hakknda bir yaz da nerettim.
Bu zafer 27 Temmuz 1302 tarihindedir. Kesin tarihini Pachymeres, Yunan kay-
na, ada Yunan kayna vermektedir. Ben bu byk zaferi, Osman Gazinin bu
ilk byk zaferini Osmanl hanedannn btn bu blgedeki u beyleri tarafndan
tannd tarih olarak tespit ediyorum. Kendisi, byk karizmatik bir lider. Ondan
sonra onun ailesinden gelenler btn bu u blgesindeki beyler tarafndan hi
itirazsz hkmdar olarak tannyor. Yani Orhan Gazi. kendisine kar bu beylerden
hibir itiraz, hibir diren grmeden Osman Gaziye halef olmutur. Bu ne demektir?
Demek ki Osmanl hanedan bu zaferle kesin olarak ortaya km ve yerlemitir.
Ben bunu Osmanl Devletinin kuruluunun gerek tarihi olarak kabul ediyorum.
Bunu gn gnne de biliyoruz Pachymeres sayesinde. Bu Koyunhisar-Bafeus
zaferi 27 Temmuz 1302 tarihi olarak tespit edilmitir.7
HALL NALCIK TARH KAYNAKLARIN DORULUUNU YA DA

YANLILIINI SAHA ARATIRMALARIYLA ONAYLAR....
O dnemde yazlm kroniklerin ve tarihi kaynaklarn doruluunu kefetmek
zere Osmanl Devletinin kurulduu blgelerde, sava yaplan alanlarda Halil
7
Osmanl Devletinin Douu Belgeseli ekimleri/ Kkrtl-Bursa/ 09.07.1998- Yapmc-Ynetmen: Nee
Sarsoy Karatay- Zafer Karatay
212
nalckn izdii rotada ekimler yapyorduk. Halil Hocam saha almas srasnda
kaynaklardan okuduklarn yeryz ekilleri ile, yer adlar ile karlatryordu. By-
lece kaynan doru olup olmadn aratryordu. 40-50 yalarndaki baz tarihiler
yerlerinden kprdamazken, 82 yandaki Hoca gerei kefetmek adna, yorulmak
nedir bilmeden dalar, bayrlar elindeki sayfalar dolusu notla beraber ayordu.
rnein Draz Aliye yaptmz seyahat bu nedenleydi;
znik ok byk bir ehir, Bizans iin. Ve biliyorsunuz, o zaman stanbuldan bir
ordu, iki bin kiilik kadar bir ordu harekete gelip u yolu takiben Gebze zerinden
Dil, Dilovas bugn bir sanayi blgesidir. Dilovasndan karya geip znikin yar-
dmna gelmek iin harekete geiyor. Bunu haber alan Osman Gazi znik kuatmasn
kaldryor. Fakat ablukay devam ettirmek iin da yamacnda, Yeniehir tarafnda
bir kule yapyor. Bu kuleye de Draz Ali isminde bir kumandann yerletiriyor.
Bu kumandann vazifesi, ehrin ablukasn devam ettirmek. Bugn, Draz Ali Ky
ayn adla mevcuttur. Bunun, Osman Gazinin burada bir kule yapt Draz Ali
kumandas altna verdii gerektir. nk kaynamz diyor ki, Draz Ali kulesinin
arkasnda, kayann altnda byk bir su fkrmaktayd. Buna da zamanmzda Draz
Ali Pnar denmektedir, diyor. Biz imdi bu kydeyiz. Kylylerle konuurken bu
pnardan bahsettim. Onlar bizi bu pnara gtrdler, Hakikaten bu kayann altnda
bir pnar var pnar gryorsunuz. Demek ki bu sefer, znik kuatmas hakknda
verilen bilgiler de tamamyla otantiktir, dorudur. 8
Halil nalckn yer adlar, tarihi mekanlar ve tarihi kaynaklar zerine yapt
Bursa konumas;
Bursa ok kuvvetli byk bir hisar. Osman Gazi onun etrafnda iki kule ina
ederek ehri a brakarak teslime zorlamak, teslim almak taktiini burada da tatbik
ediyor. Ve birisi da tarafnda olmak zere, biri de Kkrtlde olmak zere iki
taraftan ehre gelecek ulatrmay kesen iki stratejik kule yapyor.
Bu kulelerin bir tanesi, kale tarafnda olan Balabanck ismindeki kumandana
verilmitir. Bu Balabanck Hisar olarak bilinir. Eski bir Bizans kalesi de olabilir
bu. Yani yapya bakarsanz duvarlar onu gsteriyor. Bugn hala grdnz gibi
kulenin kalntlar, duvarlar durmaktadr, ayaktadr.
teki, Kara Mustafa Hamamnn hemen stnde bir tepe vardr. Kkrtlyle
Kara Mustafa arasnda yolun br tarafnda, bir tepe, dzlk, zeri dz olan bir
tepe vardr. Aktimurun kumandas altna verilen ikinci kule de buradadr, Burada
da bir kaz yapmak gerekmektedir. Bu suretle biz, Osman Gazinin kendi hayatnda
bu iki mhim ehri, hem Bursay, hem zniki etrafna kuleler yapp abluka altna
aldn kesin olarak bilmekteyiz.
Tarihi kaynaklar ok akla yakn ve ok mantki. Kroniklerin verdii bilgilerle
u topografik bilgilerin ispat ettii, kantlad ok mspet ve tarihi bir gerei
gstermektedir, imdi kroniklerin verdii tarihe gre Osman Gazinin 704, yani
1304, 1305te yapt Orta Sakarya Seferini yine Bizans kayna Pachymeresin
teferruatl bir ekilde bize anlatmtr. Yani bizim Osmanl kaynaklarnn verdii
8
Osmanl Devletinin Douu Belgeseli ekimleri/Draz Ali Ky-Bursa/21.07.1998
213
bilgilerle biz Pachymeresin, ada bir Yunan kaynann verdii bilgileri karla-
trmak imkanna sahibiz. Ve iki kaynan, Yunan ve Osmanl kaynaklarnn verdii
bilgiler birbirine tamamyla uymaktadr.9
HALL NALCIKIN YORULMAK BLMEZ ALIKANLII.

Hocamla yaptmz tm bu almalar iyi bir tarihi olmann bir ans olmadn,
akl, zeka, hafza ve mcadeleci bir kii olmann yannda alkan, titiz ve disip-
linli olmann da gerektiini gsteriyordu Osmanl Devletinin Douu belgeseli
ekimleri srasnda azmdan yanllkla kabilecek bir szn telafisi mmkn
olmaz demiti. Bu nedenle sabah erkenden kalkp o gnk konumas hakknda
notlar tutuyor, kaynaklar okuyor, tekrar tekrar kontrol ediyordu. Televizyonlarda
baz bilim adamlarnn yzlerce yanlla dolu konumalarn dinleyip, hocamn en
ufak bir rportaja bile ok deer vererek hazrlandn dndke onun tarihi-
liinin bykln bir kez daha anlyorum.
HOCAMDAN ALDIIM VG...

Halil nalckn belgesel iin yapt tm konumalar yaklak 1000 sayfay
tutuyordu. Bu 1000 sayfann okunmas, tekrarlarn atlmas ve bir televizyon metnine
dntrlmesi gerekiyordu. Uzun bir zaman deifreler zerinde alarak hocamn
konumalarn 9 blm halinde, bir televizyon metni haline getirdim. Bu metin
almasnn sonunda hocamdan aldm titizliimi ve alkanlm ven takdir
dolu szleri hi unutmadm.
Osmanl Devletinin 700. Kurulu yldnm iin hazrladmz, Osmanl
Devletinin Douu belgeseli yaynland dnemde youn ilgi grd. Hocamn
konumalarnn ve verdii bilgilerin esizlii yannda; ektiimiz dramatik canlan-
drmalar, dnemin siyasi yapsn anlatan 3 boyutlu haritalar, grafik animasyonlar,
dnemin hal ve Osmanl donanmalar ile ilgili hareketli izimler, bilgisayarlarda
hazrlanan grsel efektler, ilk defa bir belgeselde kullanlan Wescam, helikopter
ekimler belgeseli grsel olarak ok zenginletirdi. Belgesel yaynland 2000
ylnn Nisan ve Mays aylarnda en st sralarda izlenme oranna eriti. Kendi
tarihini okumayan bir halkn en azndan izlemesini ve renmesini salamtk.
Belgesel 2000 ylnn en iyi TV program olarak Trkiye Gazeteciler Cemiyeti-
Sedat Simavi dlne ve Radyo TV Gazeteciler Dernei tarafndan yln belgeseli
dlne layk grlmt. Hocamla yaptmz bu alma bylece talanm oldu.
Bu belgesel yaynlanmadan nce Halil nalckn sadece adn ve almalarn
bilen insanlar ya da hi bilmeyen sradan halk onun yzyle bu belgesel yoluyla
tanmt. Artk hocay sokakta grdklerinde tanyor, byk bir sayg ve sevgiyle
selamlyor ve elini pyordu. Halil nalckn milletinin tarihine adad almalar
halktan ald sevgiyle karlk bulmutu.
9
Osmanl Devletinin Douu Belgeseli ekimleri/ Bursa/22.07.1998- Yapmc-Ynetmen: Nee Sarsoy
Karatay- Zafer Karatay
214
1999 Austos ortalar, HALL NALCIK LE SZL TARH 10

programnn ekimleri -stanbul.... Prof. Halil nalck stanbulda, TRTde...
Halil Hoca stanbula gelmi, 5 gn boyunca sabahtan akama kadar ekimler
yapmak zere anlamtk. Klimann pek de yaygn olmad dnemlerde ve yazn
en scak gnlerindeydik. Hocam o gnk konuacaklarn gzden geirmi ve
notlarn alm olarak sabah erkenden TRTye geliyordu. Onun ilerlemi yandaki
temposuna biz genler ayak uydurmakta glk ekiyorduk. TRTdeki araya bakan
odamzda, Umay Aygut, etin Tzn, Seda ztoprak ve rahmetli Engin Geldikaya,
asistanlarmz hocamn ekilen konumalarn annda deifre ediyorlard. Yzlerce
sayfa tutan konumalar deifre edildikten sonra yazdrlyor ve hocamn kontrolne
sunuluyordu, Konutuklarn kontrol ediyor ve eer dzeltilmesi ya da eklenmesi
gereken ksmlar varsa tekrar ekiyorduk.
Dragosta evi olmasna ramen, her gn gelip gitmenin zaman alacan ve zor
olacan dnd iin Ulustaki TRT binasna yakn TRT misafirhanesinde kal-
may kabul etmiti. Derken 17 Austosta depremi hepimiz ac bir ekilde yaadk.
Ertesi sabah hocamla bulutuumuzda geceyi darda geirdiklerini syledi. Ama
misafirhanenin temelindeki hasar bilinmedii ve tespit edilmedii iin hocam bir
ka gn daha orada kalmaya ve biz de ekimlere devam ettik. Hocamn kald TRT
misafirhanesi depremde hasar grd iin ileriki aylarda yklacakt. Halil nalck
Hocam tarihe geen byk bir depremden Allahn yardmyla sa kurtulmutu.
Daha aydnlataca ok karanlk, yazaca ok kitap vard. Tm bu emeklerimiz
iyi bir sonu vermi, TRTde 52 blm olarak yaynlandnda byk ilgi gren
Halil nalck le Szl Tarih program, ham bantlar ile beraber TRT Arivlerinin
en kymetli yerini almt.
2003 - stanbulun fethinin 550.yl mnasebetiyle yaptmz Fatih ve

Fetih Belgeseli.....11
stanbulun fethinin 550. yldnm nedeniyle bir belgesel hazrlanmas isten-
miti. ok az zamanmz vard. ubat aynda hazrlklara baladk ve 29 Maysda
bitirdik. Fatih Sultan Mehmeti ve dnemini ok iyi bilen Halil nalck bu belgesel
projesinde danmanmz oldu. Hocamn bilimsel almalar ve konumalar
nda belgeselin metnini yazm ve dzeltmesi ona iin gndermitim. Hocamn
metinleri dzeltirken, zellikle dramatik canlandrmalarla ilgili ksmlara Nee
fiction-kurgu bunlar diye yazd notlar hala saklyorum. Ancak bizim bilimsel
gereklii bozmadan yaptmz canlandrmalar ve grsel zenginlikle dolu sahne-
lerden oluan belgeseller tarihini okumayan bir halkn sklmadan izlemesini ve
milletinin tarihini renmesini salyordu.
stanbul surlarnda ekimler srasnda tinercilerle yaptmz mcadeleler ok
etin gemiti. Dramatik canlandrmalar iin Osmanl ve Bizansl olarak giydirdi-
imiz 1000e yakn Trk Silahl Kuvvetleri askerinin ve figrasyon ekibinin giyinme
10
Halil nalck le szl Tarih Belgesel Program-Yayn Tarihi-25.09.1999-30.01.2000-Aras 52 Blm-
Yapmc-Ynetmen: Nee Sarsoy Karatay- Zafer Karatay
Fatih ve Fetih Belgeseli-TRT/ Yayn Tarihi -29.05.2003- Yapmc-Ynetmen: Nee Sarsoy Karatay- Zafer Karatay
11
215
ve hazrlanmas saatler sryordu. Belgeselcilik tarihindeki en kalabalk figrasyon-

lu ekimleri biz yapmtk. Belgeselin bilimsellikten uzaklamasn nlemek iin
ok titizleniyor ve tekrar tekrar ekimler yapyorduk. ekimleri stanbulun souk
ve karl gnlerinde, Fatihin stanbulu kuatt 55 gnle neredeyse ayn zamanda
tamamladk. Belgesel yaynland srada tm programlar ierisinde ilk ona girerek
seyircinin beenisini toplad. stanbulun fethi olan her 29 Maysda da TRTnin
eitli kanallarnda defalarca yaynland.
Bu belgeselde Halil Hocamn beni etkileyen konumalarndan biri zellikle
Fatih Sultan Mehmetin Ayasofyada kld namazla ilgiliydi. Bilge hocann o
an yayormu gibi sesi titremi ve sanki Akemsettin olmutu. Onun heyecanl
ve duygusal ses tonunu, dramatik bir biimde anlatt bu sahnenin bende yaratt
gururlu ve gz yaartc an hi unutmadm. Rportaj yleydi;
lk namaz gazilerle birlikte Ayasofyada kld Fatih. Orada ok heyecanl bir
sahne oldu. Halk arasnda gelen bu gelenei, bize Evliya elebi nakletmektedir.
Beyazlar giymi uzun boylu bu byk Trk sufisi Akemseddin, gen sultan
kolundan tutarak minbere karm ve Kurandan Melaike ayetini okuyarak orada
gazilerin nnde Tanrya kr duas yapmtr. Bize gelen rivayete gre gaziler o
anda heyecandan gz yalarna boulmutur. Bu ulvi bir and Trk tarihinde haki-
katen ulvi bir an. Gen Fatih, Bundan byle stanbul tahtmdr. diye stanbulu
imparatorluunun payitaht ilan etti. 12

2012-2015 Halil nalck le Tarih Sohbetleri13
Hocam artk 100 yanda ve pek dar kmyor. Ancak bilimsel almalarna
son hzla devam ediyor. Halil nalck le Tarih Sohbetleri Belgesel program,
2012-2015 yllar arasnda Halil nalckn evinde ya da Halil nalck Centerda
gerekleti. Bu programn birinci blmnde Hocam, her yeri kitaplarla dolu
olan - bir tek yatak odas ve banyoda kitap bulunmuyor- ve Tarih atlyesi adn
verdii evini ve hayatn bize tantt. Gemiinden, hayatndan, anlarndan, tarih-
iliinden, yeni almalarndan ve kitaplarndan bahsetti.
Ancak hocamn tarih ak ve yerinde aratrma istei bitmek bilmez bir kaynaa
sahip olmal ki ilerlemi yan hesap etmeden Sivrihisar a beraber gitmemizi
nerdi.
Anadolunun kuru ve ayaz bir gnnde, hocamn elindeki kaynaklar corafi
mekanla karlatrmas ve bizim de ekimlerini yapmamz iin gn birlik Sivri-
hisara gittik. Sivrihisar o kadar souktu ki bir ara donacamz zannettim, ancak
hocam tarih aknn scakl ile Sivrihisar sokaklarnda, Yazcolu tepesinin etek-
lerinde dolamaya ve kameramza tantmaya devam ediyordu. Yazcolu kalesinin
bulunduu corafyann dnem kaynaklarndaki tanm ile uyutuunu gstererek,
elindeki kaynan doruluunu ispat etti hoca. Bir asra yaklaan mre sahip bu
kiiye bir kez daha hayran olduk.
12
Fatih ve Fetih Belgeseli-TRT/ Yayn Tarihi -29.05.2000- Yapmc-Ynetmen: Nee Sarsoy Karatay- Zafer
Karatay
13
Halil nalck le Tarih Sohbetleri/ Yayn Tarihi/ 01.09.2013-10.05.215- Yapmc-Ynetmen: Nee Sarsoy
Karatay
216
Kesin bir ada kaynaktan biliyoruz ki 1406 da Sleyman elebi Rumeliden

geldi Bursay ald ve buraya geldi. nk buras ok zengin, Ankara gibi byk bir
ehir. Onun iin buray almak iin geldi fakat bu kaleyi alamad. Karamanllardan
alamad.
Sivrihisar kalesi tarihen ok nemli. te bu sebepten ok sarp olduu iin demek
ki Sleyman elebi alamad ve Osmanlya meydan okuduu bir kale olmu buras.
Tarihi nemi buradan anlalyor.14
UZUN VE SALIKLI YAAMIN SIRLARI NEYD ACABA?

Her onu tanyann aklna gelen soruyu yine sorduk. Ben de onun gibi uzun yaa-
yabilir miyim ve onun gibi din olabilir miyim? Onun gibi olmak iin ne yapabilirim?
Ancak ne diyetler, ne yaplan sporlar, ne de stressiz bir hayat deildi onu din
ve enerjik klan. Onu gdleyen, her gn kaktnda yaama sevinci veren ve
hayata balayan bir dedektif gibi tarihi kaynaklar arasndan yeni gerekler ortaya
karmakt. Ona tekrar tekrar enerji ykleyen bu bilimsel almalar insanla
sunmak isteiydi
SONU
te tm bu 22 yl ierisinde Halil nalck Hocam ei bulunmaz bir retmen
olarak hayata, disipline, aratrmaya, almaya, objektif bilim adamlna, bilim-
sellie, metodolojisine dair bize ok ey retmiti. Biz de belgesellerimizi
yaparken disiplinimizi, alkanlmz, tarafszlmz, titizliimizi, mcadele
gcmz ve aklla beslenen duygusallmz, ondan almaya altk. Umarm
daha ok kiiye rnek olur hocalarn hocas Halil nalck.
Ondan sadece Osmanl Devletini renmemitik, ondan Atatrk ve cumhuri-
yetin ilk yllarn da dinlemitik. Bilimde onu motive edenin, yeni kurulmu Trkiye
Cumhuriyetinin yetitirdii nefer bilim adamlarndan biri olarak kendi milletine ve
tarihine duyduu ak olduunu anlamtk.
Onun milletinin tarihini kltmek isteyenlere duyduu fke ile beslenen bir
alma azmi olduunu grmtk.
Kendi milletinin tarihine duyduu gururla gdlenen, atalarndan getirdii
genetik kodlarla ahlanan yenilmez sava bir GAZ o.
Dnyaya Osmanl Devletini ve Trk tarihinin gerekliklerini bilimsel ve taraf-
szlktan dn vermeden anlatmaya kendini adam bir BLGE o....
Allah size daha ok uzun yllar ve salk versin hocam...
Sizin deyiminizle daha yazacak ok kitabnz var...

14
Halil nalck le Tarih Sohbetleri Belgeseli Sivrihisar ekimleri 12.11.2012- Yapmc-Ynetmen: Nee
Sarsoy Karatay- Zafer Karatay
217
EKLER
218
219
220
221
222
223
224
OSMANLI-TRK EDEBYATINI YENDEN ANLAMAK YA DA

TALARI YERNE OTURTMAK: HALL NALCIKIN
HAS-BAEDE AY U TARAB NEDMLER RLER
MUTRBLER KTABI ZERNE*
Nuran TEZCAN**
Divan edebiyatnn Anadoludaki balangc edebiyat tarihinin ana dmlerin-

den biridir. Gibb, Trk edebiyatnn, Fars edebiyatnn taklidi olarak Fars edebiyat
ile paralelliini kurmu1, buna karlk Kprlnn III. Alddin Keykubt zama-
nnda yani 13.yy.da yaad hipotezi2 ile Dehhn, Farsa mazmunlarla yazlan
bir kasidesi ile 6 ak gazeli dolaysyla 600 yllk Divan edebiyatnn Anadoludaki
ilk airi olarak kabul edilmitir. Gnmzde Dehhnnin 14. yzyl airi olduu
ortaya konmu3, ancak Anadoluda Seluklu devleti sonrasnda yksek Trke
edebiyatn nasl olutuu sorusu ak kalmtr. Gnmz edebiyat tarihleri ise
bir yanda Anadolu Trk edebiyat ile dorudan ba olmayan Karahanl, Harezm,
Kpak sahalarnda yazlan eserleri, te yanda Anadoluda Mevln, Sultan Veled
ve Yunus Emre ile Trk edebiyatn balatrlar; ve edebiyat tarihleri, airlerin ve
eserlerinin yzyllara gre kronolojik sralamasyla srer. Divan edebiyatnn kaside,
gazel ve ak mesnevilerine dayanan l-din yaps, bu yapnn kayna, 14. yzylda
beylikler dneminden balayarak stanbulun merkez olmasndan sonra klasik ana
ulaan ve 19. yzyla kadar airleri ayn estetik anlayta tutan bu edebiyatn kkeni
sorgulanmaz, yaps irdelenmez.
Edebiyat tarihinin irdelenmeksizin genel kabullerle gnmze kadar gelen bu
boluu, bu dm, Halil nalckn nce air ve Patron Patrimonyal Devlet
ve Sanat zerinde Sosyolojik Bir nceleme (2003) adl eseri ve Klasik edebiyat
* Bu yaznn geni versiyonu Dostlar Diliyle Halil nalck kitabnda yaynlanmaktadr.

** Bilkent niversitesi retim yesi.
1
Trk iirinin Baml Hale Gelii bal altnda Bu zamandan itibaren Bat-Trk iiri her trl niteliini
resmen terketmitir, btnyle ran edebiyatnda kullanlan nazm ekilleri kullanlmaya balar. Sistem
en ufak ayrntsna kadar kabul edilmekle kalmaz, onun yapsna ve muhtevasna uymayan herey insafszca
reddedilmeye allr (E. J. Wilkinson Gibb. A History of Ottoman Poetry. 1900. evirisi: Osmanl iir
Tarihi. ev. Ali avuolu. 1999. C. I.167)
2
XIII. yzyl srasnda Seluklu saraylarnda, ite bu hayat terennm eden Acem edebiyatndan alnm ve
yksek snfa mahsus bir ldn iir tarz domutur ki, tamamyla sanat gayesini hedef alan bu yeni nevin ilk
temsilcisi olarak air Hoca Dehhnyi tanyoruz... Hoca Dehhn XIII. asrn son yarsnda yetierek Seluklu
saraylarna intisap etmi bir airdir.... Mstesna bir kabiliyete malik olduu cihetle saraydaki dier airler
arasnda sratle kendisini gsterip III. Aladdinin takdirlerini kazand... Son zamanlarda nerettiimiz iki
sanatkrane gazeli onu Anadolu klasik Trk edebiyatnn temelini kuranlar arasnda saymaa bizi mecbur
eder Fuat Kprl. Trk Edebiyat Tarihi (5.bask 2003) 291-292
3
Son yllardaki Anadolu Trk edebiyat alanndaki yeni bulgu ve saptamalar, Dehhnnin 14. Yzyl airi
olduunu gstermitir. Bkz. Semih Tezcan. Anadolu Trk Yaznnn Balang Dneminde Bir Yazar ve
arh-nmenin Tarihlendirilmesi zerine Trk Dilleri Aratrmalar 3, 1994.75-88. Bu yazda Milan Adamovi
ve Gerhard Doerferin saptamalarnn sonuncunda Ahmed Fakh 14/15.yy., eyyd Hamza 14. yy., Dehhn
15. yy. yazar olarak kabul edilmitir (sf. 84). M. Adamovi ve S. Tezcan ayrca Dehhnnin Mecmutn-
Nezirdeki kaside ve gazellerinin aslnda Ahmedye nazire olduuna, hatta Ahmed-i Dye de bir naziresi
bulunduuna; Ahmed ile mer bin Mezdin de Dehhnnin bir gazeline nazire yazdklarna dikkat ekmitir.
...bkz. Canpolat, mer bin Mezd: Mecmutn-nezir, s.26 (III), s.32 (VIII), s. 54 (XL)... bkz. s. 42 (XXI)...
s. 133-135 (CLXXIII, CLXXIV, CLXXV) (sf.85). S. Tezcan, 2010da yaynlad Divan iirinde Trke
Kaygs yazsnda Adamoviin saptamasn dzelterek, Dehhnnin 14. yy. airi olduunu gstermitir:
eyholu, 1401 ylnda bitirdii Kenzl-kberda bu yazardan bir alnt yaparken merhm Hoca Dehhn
demitir (bk. Yavuz 1991: 144. 108b/6). Demek ki Dehhn 14. yy.da yaamtr. Bilig 2010. 54. 261.
225
menei: ran gelenek, saray iret meclisleri ve mushib irler (2006) makalesinin
ardndan edebiyat metinleriyle tarih kaynaklarnn ve belgelerinin ok ynl, ok
geni kapsaml karlatrlmas ile Anadoluda Trk edebiyatnn balangcndan
itibaren karakteristik yapsnn izinin srld, deiim ve dnmlerinin irde-
lendii, zgn sentezlerin ortaya konduu Has-baede ay u tarab Nedmler
irler Mutribler (2011) adl kitab ile zlmtr.4 nalck Hoca, Divan edebiyat
olarak adlandrlan kaside, gazel ve mesnevi aya zerine kurulan bu edebiyatn
kkenini, bu kkene bal olan yapsn ortaya koymu, Divan edebiyatnn bu
kken ile olan yapsal ban ve tarihsel sre iinde oluum ve geliiminin izini
srm, edebiyat metinlerinden alntlarla tarihi kaynaklar karlatrm, tarihi
belgeler ve tarihi olaylarla ilikisini kurmu ve edebiyat estetiinin ardndaki hayat
gereini, sosyal yapy gzler nne sermitir. Bu karlatrmalar ve sentezler,
divan edebiyatnn kronolojik edebiyat tarihlerinde grlmeyen, yansmayan,
anlalmayan boyutlarn ortaya koymutur.
nalck, en bata Trk Divan edebiyat edebiyat bilimcilerine slam kltrleme
srecinde slamiyetin baka kltrlerle karlamas sonucu doan adab edebi-
yatnn tantmtr. Bu edebiyatn oluumunda ranl kttbn yani brokratlarn
roln, onlarn atalar olan Sasanlerin kltrnden getirdikleri dnyevi, hmanist
ve estetik deerlerin slamla karmnn nasl bir sreten getiini gstermitir.5
Buna gre eitimli, kltrl, yksek zevkli insan yetitirmeyi hedef alan ve saray
patronaj tarafndan desteklenen adabn karakteristik yaps kategoriye dayanr: 1.
Ahlak eitimi (bunun iin etik yazlar); 2. Yneticiler ve yksek kltr evresi iin
edebi-eitsel eserler; iir ve ina. 3. Hkmdar, idareci snf ve aydnlar iin devlet
siyaseti zerine nasihtnme tarz eserler (15). Amac eitimli, edebiyattan anlayan
kltrl Mslmanlar yetitirmek olan adab slamiyeti kabul eden toplumlarn doal
bir kabulle benimsedii bir edebiyat anlaydr.
nalck, adab edebiyatnn yaps ile Anadoluda oluan daha sonra Divan ede-
biyat adn alan Trke yksek edebiyatn ban, paralelliini kurmu, dolaysyla
beylikler dneminden balayarak oluan Trk edebiyatnn kadim ran gelenee
bal, saray-yksek snf edebiyat olduunu gstermitir.
yi eitimli ve grgl davranl memur kesiminin oluturduu bilgi, zerafet ve
gzel sz ekseninde l-din ve hmanist bir edebiyat olan adab edebiyatnda meclis
kltrnn ok nemli bir yeri vardr; arap ime terbiyesi, sohbet etme yetenei,
bilgi ve dzgn konuma, centilmenlik kurallarn bilmeyi gerektirir. nalck, bunu
reten nasihatname, siyasetname tr ansiklopedik ve didaktik eserlerle ve yksek
4
Halil nalck, daha nce yaynlad air ve Patron Patrimonyal Devlet ve Sanat zerinde Sosyolojik Bir
nceleme (Dou Bat Yaynlar 2003) kitab ile Klasik edebiyat menei: ran gelenek, saray iret meclisleri
ve mushib irler (Trk Edebiyat Tarihi I-219-242. Ed. Talt Sait Halman vd. Kltr ve Turizm Bakanl
2006) balkl kapsaml makalesi ile bize bu konuyu tantmt. Has-baede ay u tarab Nedmler irler
Mutribler ( Bankas Yaynlar 2011) kitab ad geen her iki yaynn eser ve tarihsel sre baznda ok ynl
geniletilerek kapsaml bir ekilde yeni bir kompozisyonla birletirilmesinden olumaktadr. Bu yazdaki sayfa
numaralar Has-baede ay u tarab kitabnn 2011basksna aittir.
5
IX. Yy. Dou-randa (Horasan ve Maverannehrde ve Hazar denizi blgesinde) kadim ran geleneinin
yerli hanedanlar tarafndan izlenmesi, Samnler, Buveyhler daha sonra Gaznevler dneminde ykselmitir.
Samnler ise kendilerini slam ncesi Ssnlere balyordu. kadim ran geleneini canlandrma hareketi,
Byk Seluklu mparatorluu dneminde, Trk hanedanlarn idaresinde en gl dnemine ulamt. Bunda
brokrasinin, ranl brokratlar (kttb) elinde olmasnn byk rol vard. Yani ranl brokratlar devlet
idaresinde bata idi. bn Mukaffa, slami ilimler yannda eski ran Hind geleneini slam kltr evresine
sokmasyla, Chizin eserleriyle bu ran gelenek adab/edeb genel adyla bamsz bir edebiyatn domasna
yol amtr (15).
226
kltrn iir ve edebi zevki ieren iki eksen zerinde yrdne dikkat eker:
randa Sad, Attr, Nizm, Anadoluda Dehhn, eyholu, Ahmed grubunun
temsil ettii edebi gelenee kadar izlenebilir(17).
nalck, adab edebiyatnn eitici ve bilgilendirici hedefi ile meclis kltrnn
nemini balang dnemi eserleri olan hnme, Kbusnme ve Siysetnmenin
yapsndan ortaya koyar. Bu eserlerde yansyan eitimli, itidal kazanm asil/zarif
insan olmann yolu iret meclislerinden geer, bu meclisler, iir okunan zengin
kltr ortamlardr. Bu meclislerde ran ak mesnevileri okunur ve bu mesnevilerde
iret meclisi tasvirlerine geni yer verilir, bu hayatn edebi metinlerde de yansd
grlr (21-29).
nalck, bu anlay ve yaam tarz ile edebiyatn trleri arasnda paralellik kurar:
Merkezde iir sanatnn ta kendisi olan gazel vardr. airler asl sanat glerini gazel
sylemede ortaya koyarlar. airin sanat gc bu meclislerde llr. Meclisin ve
toplumun sahibi padiahtr, padiah sanatn patronudur, dolaysyla kaside tr
kanlmazdr. Centilmenlik kurallarn anlatan, akn ehvetten te yksek bir duygu
ile yaanmasn reten ak mesnevileri,6 ansiklopedik ve tarihi bilgiler ieren ya
da nasihatnme, siyasetnme tr mesneviler vardr. Sknmeler, iretnmeler
dorudan doruya bu hayat anlatan eserleridir, letifnmeler bu ortamlarda dolaan
fkralardr. Saray patronajnda, yksek zevki ve eitimi yanstan ve ona hitap eden
bu edebiyatn karsnda dini kkenli sufi edebiyatnn domas kanlmazd. Bu
da edebiyatta ikili bir yapnn olumasna yol amtr. Dnyevi ierikli kaside ve
gazellerden oluan divanlara tevhd, mnct, nat gibi dini ierikli metinler konar-
ken, beeri ak hikayelerine mircyeler eklenmitir.
Bu ran zevk ve edebiyat anlay Anadoluya nasl geldi? nalck, bir yandan
Seluklu sultanlarnn edebiyata verdii nemi dile getirirken, te yandan Konya,
Alanya, Beyehir saraylarndaki seramik desenlerinden nasl bir meclis, zevk ve
sanat hayatnn yaandnn izlerini ortaya koyar (59-60).
nalck, bundan sonra adab edebiyatnn eitimli olma lt, musahiplik
kurumu, meclis kltr ve bundan treyen eserlerin Seluklulardan Trkmen bey-
liklerine geiinin ban kurar: Burada Krehirin ve Aydn Beylii ile Germiyan
beyliinin ne ktn gryoruz. Nitekim Anadoluda yazlan ilk Trke eserler
bu blgelerde ortaya kmtr. nalck, bunun tesadf olmadn, tarih, siyas ve
ekonomik arka plann gsterir. Krehirin Farsa dilli Konya karsnda anadil
Trkede bilinlenmesi, Germiyan beyliinin ise ekonomik gc ile gl devlet
olmann vazgeilmez koulu olan sanat patronajnda glenmesinin paralelliini
kurar. Bu sre Anadoluda Trkenin devlet dili ve edebiyat dili olma srecidir.
nalck, bu oluumda Germiyanl airler eyholu Mustafa, Ahmed, Ahmed-i D
ve eyhnin yerini irdeler. Onlarn ayn zamanda Germiyan beylii patronajndaki
musahip airler olduunun altn izer. Yazdklar eserlerin nasihatnme, siya-
setnme, tarih ve knme tr eserler olmas da beylikler dnemi edebiyatnn
adabla dorudan ban aka ortaya koyar. Bu eserlerde yine adab anlay gerei
6
Burada ehzde ak mesnevilerinin (knme) salt ak maceras olmalarnn tesinde ehzadenin tahta kmas
yolunun aktan getiini, ak yoluyla tahta sahip olma gc kazanacan ortaya koyan mesnevilerdir. Ayn
zamanda kadm ran gelenekteki, akta itidali, iret meclisi dbn, iir syleyip alg alma kltrn
ksaca centilmen olmay ehzadeye reten mesnevilerdir. Bkz. Nuran Tezcan Ak Mesnevilerini valye
Ak Balamnda Okumak [Virgl 2006.] Geniletilmi kinci basm: Frankofoni 23, Hacettepe niversitesi
Fransz Dili ve Edebiyat nceleme ve Aratrmalar Ortak Kitab Ankara 2011:121-132
227
iret meclisi tasvirlerinin zenginliini vurgulayarak edebiyat tarihlerinde yalnzca

tasavvufi yanyla tantlan engnmenin iretnme yapsn ortaya koyar (84-88).
Ahmednin tarihiliine geni bir yer veren nalck, skendernmesinin yalnz-
ca skenderin savalarn anlatan bir tarih mesnevisi olmayp Osmanlnn dnya
tarihinin bir paras olarak yer alna ve adab balamndaki ansiklopedik bilgi
ieriine dikkat eker (89-95). Germiyanl airlerin, daha sonraki yzylda, klasik
dnemde eserlerinin Trke arlkl sz varlna sahip olmalar dolaysyla ouzne
ve khiyne (zarif olmayan, kaba) olarak deerlendirilmelerine dayanarak, onlarn
Trk-i Basit airleri tarafndan benimsendii grn ileri srer (79; 114-115).
Beylikler dneminde gl bir Trke edebiyatn ortaya konduu tartmasz bir
gerek olmakla birlikte, Trk-i Basit airlerinin bunlara eklemlenip eklemlenme-
yecekleri konusu edebiyat bilimcilerine yeni bir tartma alan aar.
nalck, Bat Anadoluda zengin gelir kaynaklar olan Germiyan ve Aydnoullar
beyliinde ortaya kan edebiyatn Yldrm Bayezitin bu beyliklerdeki musahip
airleri himayesine almasyla adab anlaynn, estetiinin ve kltrnn Osmanlya
geiinin izini srer.7
eyhnin mesnevisindeki iret meclisi tasvirlerinin zenginliini alntlarla
vurgulayan nalck, onun sohbet-i hssnda sekin airlerle iret meclislerinden
ban alamayan Sultan Muradla ilikisini kurar. Tam bu srada Anadoluya gelen
Timurun Osmanl edebiyatnda klasiklemeye doru yaratt dalgalanmaya dikkat
eker ve II. Murad dneminin, Osmanlnn sanatta gelecek izgisini belirleyen bir
dnem (83) olduunun altn izer.
nalck, Timurun Anadolu zaferinden dnnde Semerkandda yaptrd
enliin, iret elencelerini boyutunu erefeddin Ali Yezdnin yazd Zafern-
meden aktarr. Bylece yaanan hayat ile edebiyatn dorudan ilikisini ortaya koyar.
Bunun Osmanlda I. Murad dneminden itibaren grlen sr denen dnlerle ve
bu dnleri anlatan srnmelerle nasl rnek alndnn ilikisini kurar. Timurun
enliini ayrca o srada (1404-1405) Semerkandda elilik greviyle bulunan Ruy
Gonzales de Clavijonun gnlndeki anlatlarla destekler (119-124, 125-126).
ret meclisinin merkez olduu yksek toplum hayat ve sanat ile dini arlkl
halk yaam arasnda oluan ikilem de sosyal tarih asndan ihmal edilemeyecek bir
gerektir. Hatta dnyevi yanyla tasavvufi boyutu iie gemi metinlere yansm
olan bu ikilem Divan edebiyat biliminin nemli bir konusudur. Gnlk hayatn ve
siyasi hayatn iindeki bu ikilemi sanatn patronu olan sultann nasl dengeledii
nalckn eserinin en dikkate deer blmlerinden biridir. Bunu Geni grl ve
bozkr gelenei olan yasa taraftar Ulu Begden sonra hrhun bu tr elencelere
getirdii yasaklarn toplumda yol at dengesizlikler zerinden irdeler. Buna
karlk Osmanl sultanlarnn toplumdaki bu ikili yaam tarzn srdrmelerindeki
baarsn ve bunun getirdii toplumsal dengeyi de gsterir.
Bunun ardndan edebiyata ve tarihe damgasn vurmu, edebiyattn ykseliinde
byk rol olmu olan Hseyn Baykara meclislerini gndeme getirir. Hseyin
7
Germiyan ve Osmanl beyleri hizmetinde bulunmu olan muship-nedm airlerden eyh, eyholu Mustafa
ve Ahmed ile birlikte Fars rneklere gre gelitirilmi Divan dili ve sanatndaki orijinallik ile Osmanl klasik
edebiyatnn kurucular olduu; daha sonraki dnemde Necti, Ahmed Paa, Melh ve Meshnin eyhyi izledii
(80-82).
228
Baykara patronajnda Cm ve Ali r Nev ile ykselen edebiyatn arkasndaki

siyaset oyunlarn irdeler. Bu balamda Fatihin, daha sonra da II. Bayezidin
Cmyi stanbula davet etmesinin ve onun stanbula gelmemesinin ardndaki
gerekleri yepyeni kaynaklardan ortaya koyar (130-132). nalck, bu sentezleriyle
bize patronajn sradan bir sanat destekleme olmayp edebiyatn, devletin g
dinamiklerinden biri olduunu gsterir. Geni topraklar, gl ekonomi ve yksek
sanat yani edebiyat! Edebiyat bu ilikiden soyutlayan edebiyat tarihleri onu yalnzca
airlerin yazd gzel eserler olarak sunmaktadr. Bu elbette dar anlamda airlerin
para karl eser yazp yazmad tartmasnn tesinde bir boyutla alglanmas
gereken noktadr. Patronaj sisteminin daha geni pencereden grlp deerlendi-
rilmesi gerektiini aka gsterir.
nalck, edebiyata ve tarihe damgasn vurmu olan Hseyin Baykara meclislerinin
cokulu saray meclisleri olduunu ve bunun Ali r Nevynin iilerinde aka
yansdn gsterir: ... zellikle gazellerinde, dnyevi gzellik ve ak, sknin
sunduu arap ve neeyi terennm eder, ay u iret meclislerindeki havay yanstr
ve sonunda tvbeyi ilave eder(133 vd.).
slamn yaylma srecinde slamla deiik kltrlerin karlamas sonucu
oluan adab anlay, her ne kadar slamiyeti kabul eden toplumlar tarafndan
doal bir kabulle benimsenirse de, toplumlarn kendi mill kk ve deerlerinde
bilinlenmeyi yok etmemitir. Bunun en nemli gstergesi, Trkenin dil ve ede-
biyat gcnn savunusu olan Nevynin Muhkemetl-lugateynidir (133-141).
nalck, bu balamda, Timur dneminin edebiyatyla boy len Osmanlnn soy
ban gndeme getirerek Ouznme yazdrmasn ve bunun ardnda yatan siyaseti
yorumlar. II. Murad dnemindeki Ouzculuk edebiyat tarihinin nemli bir konusu
olarak karmza kar (142-147). nalck, eitli Osmanl kaynaklarnda Osmanl
hanedann Ouz Hana yahut Seluklulara balayan soy ktklerini verir (Sekiz
ayr ecere iin bkz. 148-151)
Buradan dris-i Bitlisinin I. Selime yazd, bir sultann dnyevi deerlerle
dini deerleri dengelemedeki ltn sunan eseri Knn-i ehinh adl nasi-
hatnamesini ele alnr. nalck, toplumda bu iki dengenin ayarlanmasnn sultanlk
kurumundaki nemini gzler nne serer. Osmanl siyasetinde rfi kanunlar stn
tutan Fatih ile ona tepki olan II. Bayezid arasndaki dengeye dikkat eker. er
yasaklara ramen II. Bayezidin olu Korkudun sancak beyliklerindeki nl iret
meclislerinin Dou saraylarna ta kartan boyutunu, srerliini gsterir (160-
161). Bu balamda hatratnda kendi kaleminden iret hayatn anlatan Babrn
slama ayrkr den kisralardan kalma arap meclisi detini levzm- saltanattan
saymasnn kanlmaz bir gelenek olduunu vurgular. Bunun paralelinde Osmanlda
ilk telif iretnme olan ve I. Selime sunulan Revnnin iretnmesinin ikili yaps
zerinde durur: Sknmelerin tevhd ve temcd, mnct, nat ile balayp tvbe ve
du ile biten dini biimsel yapsnn iine yerletirilen beer iret meclisleri tasvir-
lerinden olutuu vurgulanr. II. Bayezid dneminde inam cedvellerinde ald
caizelerle en ok ad geen ve surre eminliine kadar ykselmi olan Revnnin I.
Selime snarak Osmanl Trk edebiyatnda ilk bamsz bir eser olarak iretnme
yazmasnn tesadf olmad, var olan toplumsal yaamdaki ikiliin edebiyattaki
paralellii dikkatlere sunulur (166-172).
229
Divan iirinin klasik dneminin banda medrese eitiminden gelmeyen Ztnin

ayrks konumu divan iirinin zuref iiri yapsn yeniden irdelemeye olanak verir.
nalck, hangi snftan olursa olsun yetien airler iin adab anlaynn belirleyici
bir model olduunu esnaftan bir air olan Zt rnei ile somutlar: Ztnin bu
ayrks kariyerinin hangi boluk ve gereksinimlerin sonucu olduunu belgelerle
serimleyerek onun Divan iirini belirleyen zurefnn iinde yer alnn bir istisna
olduunu gsterir. Bilindii gibi Zt, Balkesirden gelip stanbula yerlemi,
medrese eitimli zurefnn rettii, sarayn zevkine ve amacna hitabeden sanat
evresinin iinde medrese eitiminden gelmemi olmas ile dikkati eker. nalck,
sarayn air gereksinimini ve Zt gereini onunla ilgili belgelerden serimler; saraya
sunduu iirler ve ald cizeler zerinden onun sarayla ilikisini, dolaysyla Divan
iirinin patronaj ban, sarayn sanat desteklemesi gibi yce ve ideal bir anlayn
ardndaki insan ilikisi boyutunu somutlatrr. k elebi tezkiresinden alntlarla
bir yandan Ztnin yaam koullarn, dnemin airleriyle olan ilikilerini, onun
mahbub ilikilerine dek varan zel hayatn yanstrken ayn zamanda dnemin
stanbul hayatnn yanss olan bu evrenin yaamndan kesitler sunar. nalck, onun
iir sanatn nasl bir geim kayna haline getirdiini anlatrken Ztnin Divan
edebiyat tarihindeki sarayla sokak arasndaki yerini saptar. Klasik iirin saray ve
rical tekelinden kp bir piyasa met haline gelmesinde Zt gerekten bir devrim
saylabilir diyen nalck, stanbulun zuref hayatna katlan ve yakndan ahit olan
Ztnin divannda meclis-i iret, arap, mey, mest, musiki, raks gibi kelime, tasvir
ve mazmunlarn bol bol yer almasnn tesadf olmadn vurgular (173-176).
Osmanlda elbette, saray hayatnn bir paras olan has-bae meclislerine
katlacaklarn gzetmesi gereken kurallar reten bir kitabn yazlmas kanl-
mazd. te Mustafa l (1541-1660): Mevidn-nefis ve Kavidl-meclis
adl eseri bu gereksinimin ta kendisidir. nalck, Ztden sonra bir medreseli olarak
gerek zuref olan Mustafa lnin patronaj ilikisini serimler. Kukusuz Osmanl
kltr simalar iinde kendine zg kiilii ile gndeme gelen Mustafa lnin
patronaj ilikisi, bu sistemi anlamak isteyenler iin ilgin bir servendir. Sanat
destekleme gibi ideal sistemin eser yazma ve karlnda makam elde etme gibi
nasl bir kar ilikisine dntnn gstergesidir. Ama ayn zamanda da hedefi
sultan musahiplii olan Gelibolulu Alinin ortaya koyduu eserlerinin btncl bir
adab konsepti olduunun altn izer: Divan, ak mesnevisi gibi edebi eserlerinin
yansra tarih, ansiklopedik ve didaktik eserler yazmas gibi. nalck, onun musahip
devlet sekreteri iin gerekli Hind-ran meneinden devlet ve idare prensiplerini
zetleyen Nushatus-seltin ile Chizin eserinin baz deiikliklerle zeti olan
Mehsinl-dbna zel bir nem verir. nalck, verdii zgn bilgilerle Chiz
ile linin meslek ve yaam paralelliklerine dikkat eker: Bata Knhl-Ahbr
olmak zere birok tarih eserleri de vermi olan lnin, tarih yazarln tarihi
ibret aynas olarak alan nasihati kiilik olarak niteler. l, bir taraftan mnliin
son kademesi nianclk makamn isterken br taraftan sultann musahibi olarak
danman olmak istiyordu diyen nalck, onun Mnet, Tuhfe-i Hatttn, Kavi-
dl-meclis gibi eserleri yazmasnn arkasndaki nedeni de ortaya koyar: nk bu
eserler padiahn doru karar vermesinde bilgin musahibin roln belirliyordu.
Musahibin ak szl olmasna, [padiahn] grr gz tutar eli olmasna ve airlik
gcnn nemine kadar vasflarn sralyordu ve bu makamdakileri de eletirmek-
230
ten ekinmiyordu (178-179). l, 1587de yazd Kavidl-meclis adl eserini

1590da Mevidn-nefisi ile geniletiyordu. Osmanl edebiyat ve kltrnn
en nemli eserlerinden olan, iirin estetik kalplarnn arkasndaki gerek hayata
pencere aan, Osmanlnn toplum sosyolojisi asndan nemli veriler sunan bu
eser, Osmanl toplum yapsn, deer yarglarn, davran ltlerini aka ortaya
koyar. Kukusuz iret meclisleri, bu eserin davran kurallarn retmeyi amalad
en nemli blmlerden biridir. Bu blmde okuduklarmz, iirlerdeki meclislerin
sadece bir hayal olmayp yaanan bir hayatn yansmalar olduunu, bu meclislerde
davran terbiyesinin ne kadar nemli olduunu, bu meclislerin aslnda toplum deer
yarglarnn belirlendii, toplumsal hiyerari iinde bireyin sosyalleme ortam
olduunu gsterir. ret meclislerinde yaplmas gerekenlerle yaplmamas gerekenler
tm somutluu ile anlatlr. Av kltrnn centilmene zg olduunun altn izen
nalck, lnin bu konuya yer vermesini ayrca nemser: Devlet ilerine bakan
beylere ve avma ciz olmayan bu spor sultan, ehzade ve komutanlara layktr,
der. nalck, sonu olarak lnin verdii adaba ilikin bilgileriyle iret meclisinin
patrimonyal devlet dzeninde sosyal ilikiler bakmndan nemli fonksiyonlar
bulunan bir kurum olduunu bildirir (180-185).
nalck, lnin kitabndan has-bae meclislerinden sonra halkn toplant
yerleri olan meyhane ve kahvehanelerdeki davran kurallarn gndeme getirir:
Meyhaneye giden kesimin cinsel tercihleri ile ime alkanlklar; dini kurallarla
badatrlmalarna ilikin alntlar, o an toplumsal yaamn anlamamz salayan
kesitlerdir. Dnemin grg kurallar kitab olan Kavid yalnz yaplmas gerekenleri
deil yaplmamas gerekenleri de aka ifade eder. Bu bize toplumun bulunduu
dzeyi ve ona bir zarifin konumundan neler retilmek istendiini ortaya koyar.
Bu kurallar, terbiye ltlerini verirken kendi ann insana bakn, snf anlayn,
zariflerin egosunun boyutunu da gsterir. Bu terbiye kurallarnn merkezinde mec-
lis bulunuyor, diyen nalck, eserin giri blmnde yer alan meclis tasvirinden yola
karak ncelikle lnin eserlerindeki meclis hayatnn ve dbnn karakteristik
zelliklerini ne karr. Bu kurallar, yaanan meclis hayatnn kurallardr. airler
iin vazgeilmez olan mey, meclis, sevgili geninin bir yandan edebiyatn klasik
geleneine dayanrken te yandan yaanan meclis hayatndan soyutlanmayacan
ortaya koyar. Aslnda lnin etrak (Trk/kyl) ve dier milletlerden olan hizmet-
karlarn karakterini vermesini, nalck, zurefy uyaran bir klavuz olarak yorumlar
ve bu balamda edebiyattaki kyafetnme, zennnme ve hubnnme trndeki
eserlerin, salt bir edebiyat eseri olmalarnn tesinde toplumsal ilevileri olduuna
dikkat eker (185-189). Tm bu kurallar ayn zamanda o dnemden bugne nelerin,
ne kadar deitiinin grlmesine de olanak verir.
Osmanlda Topkap sarayndaki hasbae meclislerinin toplumsal ilevi zerinde
duran nalck zenginlik ile iret meclisi kltr ve edebiyat retimi arasndaki doru
orantya bir kez daha dikkat eker. Zurefya hitap eden ran gelenein temsilcisi
klasik iir, balca saray iret meclislerinde gelimitir. ret meclislerinde iret
ve ziyafet ile birlikte airler iirlerini sunar, meliku-uar seilir...gazel, bezmin
konu ve simgesidir der (192). Klasik Divan iirinin hkmdarn patronaj altnda
en yksek dzeyde temsil edildii yer olan iret meclisinin Alnin deyimiyle
Meclisn-nefis olduunu vurgular. Hatta bu kltrn rezm (sava) kltrnden
231
de soyutlanamayacan belirtir. Kaynaklarda kendisi arap imemi bir sultan olan

I. Muradn askerlerini sava iin tevik ederken ay u iret zamanlarnn bedeli
olduu uyarsyla rneklendirir (192). ret meclislerinin bir yandan saray kltr
ve yaantsnn bir paras olurken te yandan ... her trl sanat kolunda ustalarn
yartklar birer sanat akademisi grevini stlenmi... olduklarn, edebiyatn
byk isimlerinin bu iret meclislerinin rn olduunu, bunlarn banda gelen
Cm ve Nevynin, Osmanl edebiyatnda zlemle anlan Sultan Bayrakann
parlak iret ve sanat toplantlarnn yetitirdiini bize gsterir.
Anadolu Beylikleri dneminden Osmanlya geen bu kltrn izlerini Topkap
sarayn mimarisi zerinden de sunar. zetle Yksek saray kltrnn, hkmdarlk
yn ve dbnn simgesi olan iret meclisi gelenei, ... byk slam imparatorluk-
larnnda ... ran, Hindistan ve Trkiyede ortak izgileriyle yzyllarca vazgeilmez
bir gelenek olarak srp gelmitir diyen nalck, bu kltrn sarayda havuzlar,
elleler, nadde iekler, nahiller, buhurdnlar, ergn ile bir cennet kesi haline
getirilen, sde-r genlerin hizmet ettii has-bae... mimarisini Topkap sarayn-
dan tasvirlerle anlatr. ...devrin nl muski heyetleri, sekin ir, edip ve sanat-
krlarn topland bu mekanlarn sanatlarn kendini gsterme frsat bulduklar
en yksek dzeyde yarma ortam olduunu, I. Murad ve II. Muraddan balayarak
Fatih, III. Murad, III. Ahmed dnemlerinden bu mekanlara ilikin kaytlar sunar.
Bu kltrn Topkap saraynda ald boyutu ve yan sra stanbul kk ve bahe
mimarisindeki yanslarn stanbulun nl kk ve bahelerini anlatarak edebiyat-
tan ve minyatrlerden alntlarla rneklendirir. Sarayn bu geleneini benimseyen
stanbulun yksek evresinin edebiyatla birlikte nasl bir elence ve mimari kltr
yaratt, dolaysyla nasl bir sosyete doduunu kavramamz salar (196-206).
Ancak, bu iret meclisleri, bir yandan dinin yasaklad arabn tketildii
ortamlar olmas, te yandan yksek/zengin snfn mekanlar olmas dolaysyla,
tepkisiz kalnmas mmkn olmayan mekanlardr: Birok sultanlar, beyler, zellikle
gen ehzadeler, iret meclislerinin zevk u safasndan kendilerini alamamlardr,
bu yzden halkn ya da siyas rakiplerinin kurban olmulardr diyen nalck Hoca,
arabn gnah olmasna dayanarak sultana kar halk ayaklandrmak iin nemli bir
bahane olarak kullanlm olduunu tarihten belgesel sahnelerle madalyonun br
yzn ortaya koyar. (207-209) Bu ikiliin yaratt toplumsal gerilimlerin edebiyat
nasl politakaya alet ettiini, Kad Burhnddinin Eretna hanedanndan sultanlk
tahtn gasp etmek iin yazdrd Bazm Razm adl eserle gz nne serer (209).
Osmanl tarihinin ve edebiyatnn doruu olan Lle Devri (1781-1730) ve
Nedm blm, Has-baede ay u tarab kitabnn kadimden 18. yzyla dein
sregelen tarihsel izleinin doruk noktasdr. Bu doruk nokta, ayn zamanda Osmanl
tarihinin ve zurefsnn rezm ve bezm kltr birikimiyle ulat noktadr. Bu
dnem, det Osmanlnn youn sava tarihinin sonunda bir bezm dnemi olmakla
birlikte, nalck Hocann bandan itibaren uzun ve youn bir irdeleme srecinden
sonra, sultanlarn askere bezm sunmas gibi tm ynleriyle ve zgn irdelemeleriyle
ortaya koyduu bir blmdr. nalck, Osmanl tarihinin ve edebiyatnn bu bezm
dnemini Osmanlnn son rnesans hareketi olarak niteler (213) ve bu hareketle
Batnn teknik stnln kabul eden Osmanlnn ilk kez Douyla Bat sentezi
srecini balattna, bylece dnya tarihinin en nemli dnemeine dikkat
232
eker. Bu sentez teknikten mimariye, sanattan yaama tarzna, Batl uzman ve

ressamlardan Dou eserlerinin tercmesine dein geni bir yelpaze ierir. nalck,
Ahmed Refikin Lle Devri eserinden belgesel alntlarla bu dnemin panoramasn
izer. Matbaa ile kltrde alm, bata Versailles saraynn etkisi olmak zere barok
mimari ile birleen yeni kk, konak ve bahe zevki, lale soan tutkusu, musiki
fasllar, rakkaslar, karagz oyunlar ile yaanan elence hayat, bunun getirdii
giyim kuam kltr, uzun soluklu bir rezm tarihinden sonra ksa soluklu bir bezm
dnemi ve hayat olarak Osmanlnn zevk, kltr ve sanat birikimine yeni ve zgn
bir alm getirdiini gzler nne serer (214). Bu alma, ksa bir sre sonra ket
vurulsa da Osmanl toplumunda nlenemez dnmn Dou Bat sentezinin ba-
langc olur! Bilindii gibi Levnnin minyatrlerine yansyan bu hayat, Hollandal
ressam Vanmourun 132 tablosunda resimlenmitir (218). nalck, Ahmed Refikin
Nedmin earnda Fuzlnin ten ak, Nefnin azamet-i beyn yoktu. Fakat
kulland ince henkdr kelimelerle tasvr-i bedyde gsterdii hrika beyna hi
bir ir yetiememitir (218) sznden yola karak, bu hayatn edebiyata ierik
ve eda olarak yansd Nedimin iilerinden semelerle sunar. Nedimin iirleri,
yalnz hayata gelen almn yansmas deil, ayn zamanda adab-Fars edebiyat
geleneinden gelen Osmanl edebiyatnn kendi sesini bulduu iirdir, stanbulun
iiridir! Ancak stanbulun iiri uzun srmeyecektir. Bir gemi levendi patrona...
20-30 kiilik kafadaryla Kapalar esnafn , onu destekleyen yenieri ocan
arkasna alarak bu elence hayatn sefahat olarak gren tutucu ulem ve kad
evresi sonlandracaktr. 1730 isyan bir kelime ile, bir taraftan halk ile zevk u saf
iin pervszca servetler harcayan saray arasnda atmay gsterdii gibi, meclis-i
irete, sanatlara, iir ve musikiye reva veren ran gelenee kar ayaklanma ek-
linde aklanabilir (229) diyen nalck, bu isyann gereklemesinde saraya yakn
makamlarn da isyanclar desteklemesi karsnda ald vahi boyutu belgelerle
sergiler (229-233).
nalck 19. yzylda iret blmnde (235-238) bu hayat, sarayn gnlk
yaamndan kesitlerle sunar. Sarayn terfat grevlisi olan uhadar Hzr lyas
Aann dorudan gzlemlerini anlatt Letif-i Endernundan musahipler,
ziyafetler ve elenceler, musiki ve oyunlar, padiah gezilerinden alntlarla padi-
ahn gnlk hayatnn zel ve toplumsal yanlaryla portresini izer. Bat etkisiyle
meydana gelen kkl deiikliklerden nce saray hayat hakknda birinci elden
sahneler yer alan bu eserden alntlar, det sarayn gnlk yaamn ok zgn
ve ilgin sahneleriyle seyretmemize olanak verir. zellikle padiahn saltanat kay-
yla yapt bini ad verilen gezileri ile iki tarafa grevlilerinin dizilerek yapt
rikap ad verilen atl gezileri nemli bir yer tutar. Bu gezilerle gidilen saray,
kk ve mesirelerde mzik, gsteri ve edebiyat eliinde elenceler dzenlenip,
balar datlmasnn vazgeilmez bir yaam biimi olduu grlr. Bu yaam
biiminde edebiyattan ok mziin yer almas da ayrca dikkat ekicidir. Daha
III. Selim zamannda Bat mziine ilgi duyulduunu bildiren nalck, II. Mahmud
dneminde Donizetti Paann stanbula arlmasn belirtmeden edemez (238).
Gerekten Emre Aracnn Donizetti Paa (2006) adl kitabnda, stanbulun sanat
almnda, batnn adm adm Osmanlnn dnyasna giriini, Fars edebiyatndan
kopan sultanlarn, dil ve edebiyat fark dolaysyla Bat edebiyatna eklemleneme-
meleri karsnda doal olarak sanatta patronajn nasl edebiyattan mzie dnd
233
grlr. Bu dnmde Hammmizde smil Dede Efendi iin artk sarayn bir
anlam kalmamtr.
Tam bu balamda Patrimonyal devlet ve sanat yeniden irdelemek yerinde
olacaktr: nalck Hoca, bilim adam ve sanat iin egemen sosyal ilikiler ve
belli bir kltr erevesinin gerekli olduunu vurgulayarak, patrimonyal devlette
bunun daha da belirgin olduunu sosyal onur, stat ve mertebelerin mutlak egemen
bir hkmdar tarafndan belirlendii[ni] belirterek patrimonyal yapnn eksenini
gsterir. Bu bir yandan siyas gcn toplumsal piramidin en st tepesindeki g olan
sultann sanat dzeyini ykseltmesi iin yerine getirmesi gereken bir grevidir.
Gl devlet, yksek zevk, yksek sanat ile doru orantl olarak var olacaktr, te
yandan sanat yoluyla kendi manevi gcn legalize etme ve egemen klma, ama
ayn zamanda sanatya geim salama yolu olacaktr. Yksek zevke hitap eden
sanat, bu yksek zevk tarafndan tketilecektir. Bunun iin ancak bundan anlayan-
lar para verir. nalck, bunu matbaadan nce yani okumann kitlelere yaylmad
dnemde bir anlamda yazara hakk- telif olarak yorumlar.. ... bilgin ve sanatkr,
hkmdarn ve sekin snfn desteine muhta idi. Shib-i mlk hkmdar; bilgin
ve sanatkrn en nde gelen vel-nimet, hmsi idi (243) diyen nalck, sarayn, bu
makama kendisi ya da eseri ulaanlara verilen inam, caize, yevmiye gibi demelerin
kaytlaryla dolu olduunu bildirir. zellikle Kanuni dneminin sonuna dein airlere
maa balama gelenei srmtr: Patrimonyal devlette yksek kltr, yalnz
yksek saray kltr olarak var olmutur. Hkmdr saray ve ekbir saraylar,
toplumda eref ve itibarn, servet ve becerinin tek kayna ve sna idi(243).
Burada Douda sanatn merkezi olan Herat ile Batda Floransadaki sanatlarn
yetimesinde yksek bir estetik ve sanat felsefesine sahip Mecidi ailesinin rolne
dikkat eker. Bu balamda Osmanl patronajnn edebiyata ve sanata katklarnn
sonucunu Divan sahibi air hkmdarlar olmasa idi, Trk edebiyatnn byk
dehlar belki ortaya kmazd diyerek zetler (243). Ondan sonra da Osmanl
patronajnn nde gelen padiahlarndan II. Muradn air kiiliini ve hamiliini;
ve olu II. Mehmedi ayr ayr ele alarak sultann yetiimi, sanat kiilii ve sanat
hakemliini yakndan deerlendirir: II. Murad, meclis hayatn tahta tercih etmi
bir padiah olarak Osmanl sultanlar arasnda ayrcalkl bir kiilie sahiptir. Seh
tezkiresinde Muradn, elence ve iret hayatna olan dknl ve yol at
dedikodular tarihlere yansmtr. yz varak iir i olduunu kaydeden nalck,
onu dzenledii meclislerde iirler okuyan, dnyann geiciliini kavram bir
Hayyam olarak tanmlar. Akc bir Trke ve samimi bir ruh zenginlii yansyan
beyitlerinden rnekler verir. Onun bu iir ilgisi kendi dneminde bir ok airin
yetimesine nderlik etmi, Kanun dnemine kadar sren airlere maa balama
geleneini balatmtr. Olu Ftih dneminde salyne ve ulfe alan air saysnn
30 olduunu belirlemitir. nalck, Avn mahlas ile iirler yazan Ftihin iire olan
ilgisini beyitlerinden semelerle ortaya koyar. airleri yartran Ftihin syledii
bir msraa, 20 kadar airin cevap verdiini belirlemitir (ir Sultanlar 249-257).
Osmanl saray kltrnn gelimesinin, air ve air hamisi olarak bizzat Osmanl
sultanlar tarafndan gerekletiini bal bana bir blm olarak ele alr: Osmanl
saray kltrnn gelimesi ve Osmanl divn uars. nalck, bunu Seluklu
234
sarayna dein gtrr. XV. yzyln, Timurlerin temsil ettii yksek ilim ve sanat
rnesans olduunu, hatta o dnemde ortaya kan gz kamatrc meden gelime,
sanat kollarnda erilen yaratclk ve mkemmelliin tarihileri, talyan rnesans
ile karlatrmaya dein gtrdn ifade eder. Dounun bu rnesansnda Ali
r Nevynin, Cmnin yerini tekrar irdeler. zellikle Nevnin, kendi soyurgal
(soylu) ailesine ve sanat olarak kendisine yaplan muazzam balarla, airlerin
hamisi olarak sanatn ykselmesine nasl hizmet ettiini serimler. Bu Timurlular
rnensansn rnek alm olan Ftih ve II. Bayeztn Cmyi yksek paralarla
stanbula davet etmesinin, sradan bir olay olmadn, bunun en ileri bir slam
imparatorluu olma iddias sonucuolduunu gsterir. nalck, Fars airlerine veri-
len nemin stanbulda yalanc Fars airlerinin treyecek denli bir boyut aldn
rnekler. Osmanl edebiyatnda Fars airlerinin rnek alnmasn talyan Rnesans
sanatlarnn Avrupada rnek alnmas ile paralelletirir, bunun doal bir sonu
olduunu belirtir. Hfz, Sad, Hakn, Nizm, Nevy, Cmnin Osmanl air-
leri iin rnek ve ilham kayna olduunun altn izer. Bu ortak saray kltrne
dayanmakla birlikte Osmanldan Hinde varan izgide kendine zg bir zellik,
bir slp orijinallii kazanmtr. Fars iiri karsnda Osmanl iirinin ve airinin
taklit, tercme ve orijinallii konusuna deinir ve bu aslnda o dnemden gnmze
gelen edebiyat tartmalarnn da doruk noktasdr. Farsa bilmeden bu edebiyatn
estetiinin mmkn olamayacann altn izer. Tezkirelerin Osmanl airlerini Fars
airlere gre deerlendirildii bir ortamda Osmanl airinin zgnl yani tarz-
hss lt nedir? Gnmzde divan edebiyat tartmalarnn ana konularndan
olan Osmanl edebiyatnn Fars edebiyatnn taklidi olup olmad konusunda, baz
uzmanlarn Osmanl airlerinin zgnln Fars edebiyatndan soyutlayarak ortaya
koyma abas karsnda nalck, Herhalde, klasik Osmanl divan edebiyat, daima
ran klasik edebiyatyla karlatrmal olarak incelenmelidir. Ancak, byle bir
metodla Osmanl irlerinin ne derece etki altnda kaldklar, ne derece orijinal olduk-
lar ortaya karlabilir der (260). nalck, XV. ve XVI. yzyl Osmanl airlerinin
bazen ranl rneklerini glgede brak[tn] belirtse de, aslnda divan edebiyat
aratrmalarnda mutlaka gerekletirilmesi gereken karlatrmal bir edebiyat
projesine iaret eder. Tezkireler, her ne kadar, Osmanl airlerini nev-peyd, ter
tze gibi ltlerle deerlendirirse de bilimsel verilerle deerlendirilmelerinin
kanlmazlna dikkat eker.
Bu sanat anlaynda lirizmin deil, tasannunun esas olduunu, sanatn fenn
olduunu zellikle ifade eder. Sanyi-i iriyye kavramnn ne anlama geldii
zerinde durur ki, bu divan iirinin sanat hedefidir: Sembolik, zihn faaliyet isteyen
tasannu rn. Burada Karacaolann iiri zerinden direkt, realist-natralist
iirin sanat olmayacan syleyerek, halk iiri ile Divan iirinin makas ayrmn ve
her iki edebiyatn birlemezliinin boyunu somutlar. te yandan bu iir tarzn
bugnk estetik anlaymz ve llerimizle deil.... sanyi-i iiriyye asndan
deerlendirmek.. gerektiini belirtir (270). Bu noktada nalckn grne elbette
kaltlmakla birlikte Divan iirinin yapsnn anlalmasnn ne olduunun yansra
ne olmadnn grlmesine de bal olduunu, bu nedenle bugnn ltlerinden
de bakmann kanlmaz olduunu dnyorum. Resimle minyatrn ayn kefelere
konmamas nerisine de katlabiliriz, ama minyatr, niin insan resim kadar
anlatmad/anlatamad diye sormadan edemeyiz.
235
nalck Hoca bu balamda divan iirinde tasannunun [sanatl sz syleme] ne

olduunu tezkirelerdeki zarf, hayl-engz, latf, nzik, matbu [hoa giden] kelime-
leriyle zetler. Divan iirinde zarif ifade ve ince hayal ok nemli kavramlardr. Bu
da tasannunun hedefini gsterir, tasannunun hedefini ise patron belirler: Patron
bat naturalizmi ve realizminde olduu gibi, doal, aka ifade edilmi plak insani
duygular ve tasvirleri deil; sembolizm, ustalk ve zerfet libas iinde gizlenmi
ince gzellii arar (271) diyen nalck, iirde zerfetin ne olduunu, Fuzlnin
Osmanl iirinin zerfetine ilikin deerlendirmeleriyle somutlarken Fuzlde bugn
o kadar beendiimiz lirik gazellerin genlik, eydlk eseri olduunu belirtir: Ger-
ek air, iir sanatlarn renip uygulayabilen airdider. nalck, burada edebiyatn
merkezinde patronun olduunu bir kez daha vurgular. Patronun beklentisine cevap
veren iirin sanatl olmas ile patronajdan uzak kalan Fuzlnin daha lirik olmas
arasndaki farka dikkat eker. Fuzl, kukusuz lirizmi tasannunun nne gemi
bir airdir. Bu ynden youn bir tasannu ieren Bknin iirinin gerekten bir
iddiann iiri olduu grlr. Bu da stanbulun iirinin, patronajn iiri olduunu,
tasannunun lirizmden daha ne ktn gsterir. nalck, Fuzlnin iirlerinin kendi
dneminde stanbulda fazla rabet grmemesini tasannudan ok lirizm iermesine
balar. Bu da bizi dndrtyor: stanbul, en ileri bir slm imparatorluu olma
iddiasnn payitaht olarak acaba bir Osmanl olan Bkyi mi tercih ediyordu, ya
da kendisini Bknin tasannusunda m buluyordu? Patronajn bu anlamda sanat
ynlendirmedeki rol bir kez daha kendini aka gsterir.
nalck, bundan sonra en nemli tezkireler olan Seh, Latf, k elebi ve
Knalzde Hasan elebi tezkirelerini air ve patron ilikileri asndan ele alr.
Patronaj ve sekin snfn sanat anlay zerinde en esasl kaynamz uar
tezkireleridir diyen nalck, bu blmde hem tezkire yazarlarnn patron ilikilerini
hem de airlerin patron ilikilerini onlarn hayat izgilerini belirleyen yaantlaryla
serimler. Seh tezkiresini Osmanllarda patronajn hayat nemi zerinde ilgin
ayrntlar veren bir tezkire olarak niteleyen nalck, bu tezkireden alntlarla,
aslnda sanatn desteklenmesi gibi ideal bir sistemin lutf ve inyet bekleyen
yazar ve airle kendisine kaside sunulmasn isteyen patron arasnda patron-kul
ilikisi boyutunu da bize gsterir. Yazar ve aire gre patron nasl olmaldr, airin
patron beklentisi nedir? Sanatya gre ideal patron kimdir ve nasl olmaldr?
Kaytlar, mn ve airlerin katld toplantlarn sanat tevik ettiini gsterirken
ayn zamanda sanat tevik kadar patronun nm ve nn yaymadaki temel
fonksiyonunu yerine getirdiini, ideal patronun iltifat, efkt, himmet, ihsn, nakd
sunma gcyle zdeleen kiiliini ve patronun beklentisindeki airin kiiliini
...uslu ve kil ve grnl ve ulu-asl, ve ey adlu ve eri pk-dmen ve ho-tb ve
rn szl ve cihn grm ve iklmler gezmi ve ey yavuz snam kii ola ortaya
koyar (272-274).
Bu ltler, air, sanat ve patron lsn birbirine baml klmaktadr. Bir
yanda kendine iyi bir patron arayan sanatlar, te yanda yanda kazanmak iste-
yen patron ve patronlar. Patronlarn kaderi, sanatlarn kaderini de belirlemitir.
Latfnin patron aray ve sonunda srgn yeri Rodosta imaret katibi olmasna
ilikin bilgiler, bu gn elimizdeki ok nemli tezkire ile onun yazarnn mutevazi
kaderi arasndaki elikiyi gzler nne sermektedir. Ve nalck, bu biyografik
236
not, birok air ve mnnin yaamn anmsatr diyerek kaytlarn bu tr bilgilerle

dolu olduuna dikkat eker. Bu dnem sanat hayatn anlamak iin tezkirelerin air
biyografilerinden karlacak pek ok rneklerle dolu olmasnn yansra, sanat ve
sanatnn hangi sfatlarla, hangi statlerle deerlendirildiini de irdeler. Patronaj
anlaynda yazar ve airin eserini padiaha sunup inayet beklemesi, hem sanaty
hem padiah yceltir. Ayn zamanda Bir eserin deerini patronun takdiri belirler
diyen nalck, k elebinin ben neden bu eserle randa mrik Mool han-
larnn ihsnlar derecesinde bir ihsna nil olmayaym dediini aktarr ki, air
beklentisinin yansra Dou saraylarndaki ihsnn stanbuldaki yanksn ve
nasl rnek alndn bize gsterir. k elebi tezkiresinden alntlarda, sanatyla
patron arasndaki birbirinden soyutlanamayan ilikinin, Cem Sultan ve II. Bayezit
arasnda yaanan taht kavgasnda nasl bir boyut ald ve sanat da sanaty da
nasl etkiledii gz nne serilir: II. Bayezidin airlere bol ihsanyla airler arasnda
yaratt yarma, bunun yannda Cemin kaderini paylaan airler grubu. I. Selim
dneminde edebiyatta yaanan ykseliin arkasndaki Arap ve Acemden getirilen
sanatlarn yaratt rekabet. nalck, k elebinin verdii bilgileri dnemin bte
kaytlarndan kard bilgiler ve buna ilikin yorumlaryla tamamlar: Sleymn
dneminde ok yksek inamt harcamalarna ramen air adlarnn gememesi
Rstem Paann bundaki roln somut olarak ortaya koyar (277-280).
Tezkirelerdeki airlere meslekleri asndan bakldnda air-patron ilikisinin
baka bir boyutu grlr. Medrese eitimini tamamlam airlere gre medrese
eitimini yarda brakm olanlarn ounlukta olmasna dikkat eken nalck,
bu ikinciler iin medrese eitiminin devlet brokrasisinde grev almak iin, dil
ve edebiyatta genel bilgiler sunan ara olduunu ifade eder. Bunlarn dier air
gruplarna gre ounlukta olmas bu sanyi-i iriyyenin medrese eitimi ile olan
ban da teyid eder. Bu airlere vezirlikten divan katipliine kadar hangi grevler
verildiini; cihet, idrr, rtibe, zevyid gibi eitli adlar altnda maa balandn
aklar. nalck, tezkirelerde halk airlerinin yer almamasn da vurgulayarak bu
edebiyatn iinde olmayan halk edebiyatnn yerini bir kez daha dndrtr (281).
Bugn edebiyat tarihlerinde Osmanl-Trk edebiyatnn nde gelen airi olarak
sunulan Fuzlnin yeri, nalck Hocann onun patronaj ilikisindeki konumunu
irdelemesiyle ilgin bir tablo olarak karmza kar. Bugn byk air olarak
okuduumuz ve sunduumuz Fuzlnin patron ve air ilikisindeki tezat konumu,
edebiyat tarihinin ilgin bir hikayesidir. Bunun Divan edebiyat patronajndan
soyutlanamaz boyutunu, sanat korumay idealize eden bu sistemin arkasndaki
siyas ileyii bize yeniden dndrtr:
Fuzl ve patronaj blmnde nalck, onun 1534te Badatn Osmanllara
gemesine kadar bir Safav airi olarak Osmanly lyil kfir lekeri ola-
rak nitelemesine dikkat eker. Ancak Badatn Osmanlya gemesinden sonra
Fuzlnin Osmanl padiah ve devlet adamlarndan lutf beklediini ve hm
aradn, bunun en nemli belgesinin de nl ikyetnme olduunu belirterek
ikyetnmeyi bu adan inceler. Bu incelemede Osmanl ekonomi terminolojisinde
vazfe, misl, zevyid gibi kelimelerin ne tr demeler olduu ve bu demelerin ne
anlama geldiini yorumlayarak edebiyatn patronaj sistemine bal olmas dolaysy-
la literatrdeki bu tr kelimelerin bilinmesi gerektiinin altn izer. Nitekim zevyid
237
ad altnda yaplan demenin gvenilir bir deme olmadn aklar: Her eyden
nce Fuzlye bu tahsisin zevyidden verilmi olmas yanl bir muamele idi der.
Sanata ok deer veren patronajn bugn byk air olarak tandmz Fuzlye
gereken nemin vermemesinin arkasnda yatan gerekleri tm yalnl ile ortaya
koyar. Bu belgeler ve bilgiler Fuzlnin niin Osmanldan air olarak hakkettii
karl grmedii sorularna aklk getirir ve ayn zamanda patron karsnda
airin hangi konumda olduunu da ortaya koyar: ikyetnme, patronun lutf ve
keremine el aan her irin, hayat trajedisini zetlemekte. Burada asil bir insann,
byk bir sanatkrn, dnyann kkl karsnda duyduu hayal krkl, isyan
ve istihza konuuyor. Burada gl mevkilerde oturan patronlarn, alaklarda yaam
kavgas veren ruh zengini fakirlerle bitmez ve tkenmez karlamas var. yle bir
toplumda efendiden dilenmek zorunda kalan airin aresizlii dile getirilmekte.
ikyetnme, patronajn gerek yzn, o dnemde yaayan air psikolojisini, en
gereki biimde yanstan bir belgedir (281-285).
Bu son deerlendirme, sanat desteklemek adna olan bu ideal sistemin
artlarn ve eksilerini bize dndrtr. nalckn, kitab boyunca iki ya da ok
ynl belgeler ve bilgiler kullanmas, gerei gren ve gstermek isteyen bir bilim
insan sorumluunun doruudur. Bilimin ve bilim insannn heyecan da burada
yatmaktadr. Gerei saptamak iin ok ynl bakabilmek, dnmek ve dndr-
tebilmek.... nalck Hoca yalnz verdii ok zgn bilgilerle deil, ayn zamanda
bilimsel yntemiyle de bize nderlik etmektedir.
Sonunda Fuzlye ancak idrr denen bir deme yaplm olduunu ve bunun
salanmasnda dnemin niancs, nl brokrat ve air olan, brokrasi nesir dilinde
merhale olan mehur Ninc Cell-zde Mustaf ile olan tankl ve kendisinin de
ina ustas olmas gibi etkenler zerinde durur. Nianczdenin padiaha sunduu
kasidelerden ald para miktar ile Fuzlnin ald 9 ake gndelii karlatrarak
patronun takdirini kazananlarn nasl servet sahibi olduuna ilgin bir kant olarak
gsterir. Fuzlnin iir ve dibcelerinden onun Sultan Sleymn, ehzde Byezid,
Musul sancak Beyi ile olan ilikilerinin izini srer. Fuzlnin yaad dnemde
Osmanl tezkirelerinde yaplan deerlendirmelerin daha mesafeli olduunu da
belirterek, onun Osmanl entellektel dnyasndaki gerek yerini daha ge dnemde
bulduunu gsterir (286-290).
Fuzlyi ayn zamanda bir nesir ustas olarak ele alan nalck, bu balamda
Osmanlda nesir anlaynn ne olduunu da irdeler. Osmanlda nesir dilinin res-
mi yaz dili anlayndan doduunu u cmlelerle sabitler: ... Badat ve randa
gelimi bir brokrasinin yaratt resm slup olup sonraki imparatorluk rejimleri
iin kanlmaz bir rnek olmutur... yksek saray kltrnn bir paras olup...
ran, Ortaasya Timur ve aatay devletleri ve Hindistan Timurlerinde ortak bir
yaz dilidir. Bu dil konuulan Trke deildir. Konuulan Trkeyi, halk iin yazlan
destan hikaye ve ilmihal kitaplarnda buluruz (291-292).
nalck, kitabnn sonunda bizi sanatn sultan tarafndan desteklenmesinin devlet
yapsnda kurumsallam olan boyutuna gtrr: Sultandan inam alan airler. Bu
blmde patronajn ekirdeindeki belgesel bilgileri buluyoruz: ...elimize geen
en eskisi 1503-1526 dnemine ait olan inamt defterleridir. Bu defterlerdeki
bilgiler devletin sanat desteklenmesindeki resm uygulamalarn yapsn ve ileyi-
238
ini somut olarak gsterir. nalck, bu inamt defterlerindeki bilgileri irdeleyerek

sarayn sanatlara ne tr ve nasl maddi balar yapt somut olarak ortaya koyar.
Osmanlda inm, tasadduk, nkeriyye, idne, irsliyye, det-i boa, muhere-i
hrn ad altnda yaplan bu demelerin kimlere yapldn aklayarak eitli
kesimlere yaplan bu demeler iinde airlere yaplan demelerin hi de az olma-
yan yerini gsterir. airlerin, saray iin ina dilini bilmeleri dolaysyla da nemli
olduunu ve padiahn saray hizmetlileri grubunda yer aldklarn, ...airlik sultann
veya byk ricalin meclisine dahil olmak, o kimse iin yksek makamlara gemenin
balangc ol[duunu], dile getiren nalck, sarayda bulunan ya da dardan eser
sunanlara, ya da zafer, lm, bayram gibi olaylarda iir sunanlara da ayrca balar
yapldn bu hesap defterlerinden gsterir. 909-917 ve 910-911 tarihli inm ve
idne kaytlarnn tam listesini vererek, hangi airlere ne kadar ba verildii,
hangi airin ne zaman listeye girdii ya da kt ve bylece kimin, ne zaman gzde
olduu, bunun tezkireledeki bilgilerle parallelii, listelerdeki hiyerari, yine ba
sistemi balamnda yorumlanabilecek olan bir airin baka bir airin mahlasnn
kullanmasnn yasak oluu, bayram balarnn cme olup, kuma kalitelerinin deer
atfnda belirleyici olduu gibi pek ok ynl bilgi ve bak alar sunar (295-304).
Bylece Has-baede ay u tarab Nedmler irler Mutribler kitab adet
has-baede grnte bir elence ortam olan fakat yksek duygu ve dnce
retimlerinden doan sanatn dllendilmesi olarak yorumlayabileceimiz bir
sonula dne: Bayramlk blmndeki ihsanlarla biter (299-304).
Has-baede ay u tarab Nedmler irler Mutribler kitab, edebiyatn g bir
devlet olma dinamii olduunu ortaya koymutur.
Has-baede ay u tarab Nedmler irler Mutribler kitab Divan edebiyatnn
yapsnn kadm ran geleneine dayanan, saray patronajnn edebiyat ve meclis-i
iret ortamnn rn olduunu ortaya koymutur. iret meclisi-patronaj-edebiyat
ilikisi tarih ve edebiyat belgelerine dayanarak dikey ve yatay olarak irdelenmi
zgn bilgiler, zgn, sentezler, yeni bak alar sunmutur.
Has-baede ay u tarab Nedmler irler Mutribler kitab Ortaasyadan,
randan Anadoluya gelen, Germiyan Beyliinden Osmanlya geen ve edebiyatn
18-19. yzylna dein sren patronaj eksenindeki tarihsel srecinin servenini
yazmtr.
Has-baede ay u tarab Nedmler irler Mutribler kitab tarih belgeleriyle
edebiyat metinlerinin paralelliini gstermitir.
Has-baede ay u tarab Nedmler irler Mutribler kitab edebiyatn tarihle
ba kurulmadan anlalamayacan gstermitir.
Has-baede ay u tarab Nedmler irler Mutribler kitab metin-toplum
arasndaki ba yorumlamada belgelerin nda nesnel, bilimsel sentez yapmann
yntemini ve nemini ortaya koymutur.
Has-baede ay u tarab Nedmler irler Mutribler kitab edebiyatn arka-
sndaki ve iindeki insan ve toplum gereine k tutmutur.
Has-baede ay u tarab Nedmler irler Mutribler kitab, Osmanl edebiya-
tn doru anlamz ve yorumlamamz iin bu edebiyatn yapsndaki talar yerine
239
oturtmutur; nyarglarn ve tabularn tesinde bilimsel yorumlanmas iin nemli

ipular ve ltler sunmutur.
Has-baede ay u tarab Nedmler irler Mutribler kitab bu edebiyat anla-
mada bugnn ltleri ile yetien kuaklarn kafalarnda doan sorulara pencere
am, edebiyat metni ile tarih ve toplumun ban kuran bilimsel dnmenin
yolunu gstermitir.
Has-baede ay u tarab Nedmler irler Mutribler kitab yalnz ierii,
belgeleri, sentezleri ile deil, konular sralamasndaki kurgusu ile de; bir konudan
tekine geilerin ve eklemlenecek olan yeni konulara gndermelerin de mkem-
mel bir ban kurmutur. Bu ynyle bilim, tarih, edebiyat zetle insan ve toplum
gereine dayanan kurgusuyla det srkleyici bir tarihi romana dnmtr.
Has-baede ay u tarab Nedmler irler Mutribler kitab tarihsel belgelerle
ve edebiyat metinlerini birlikte kullanarak edebiyatn estetik kalplarndaki klienin
hangi tarihi yansttn, tarihte yaananlarn edebiyattaki izdmnn nasl yer
aldn gstermitir. Tarihe ve edebiyata ilikin zgn belgeler, Batllarn Dou
(Osmanl, Arap, ran) tarihi ve edebiyat zerine aratrma ve deerlendirmeleri ile
Arap ve Fars kaynaklarndaki zgn metinler kullanlmtr.
Has-baede ay u tarab Nedmler irler Mutribler kitab bir konuya ok
ynl bakmann nemini, dolaysyla bilimsel almada gerei saptamaya giden
yolu gstermitir. Gnmzde Osmanl edebiyat aratrmalarnda eksiklii duyulan
Batl dzeyde bilimsel bir aratrma ortaya koymutur.
Has-baede ay u tarab Nedmler irler Mutribler kitab Osmanl Trk
edebiyat tarihlerinde eksik olan ve Divan edebiyatnn nasl bir edebiyat olduunun
anlalmas iin dm noktas olan konu ve alanlar derinlemesine ele almtr.
Edebiyatn tarihsel arkaplan bilinmeden sadece beyit erhleriyle anlalamayacan
ve retilemeyeceini, beyit erhlerinin, edebiyatn ve toplumun tarihindeki arka
plandan soyutlanamayacan, bunu soyutlayarak yaplan incelemelerin yetersiz ola-
can, yeniden bir Divan edebiyat tarihi yazmann gerekliliini ortaya koymutur.
240
OSMANLI FT-HNE SSTEM

VE HALL NALCIK
Tayfun ULA1
zet
Osmanl mparatorluunun 1300-1600 yllarn kapsayan klsik dneminde krsal
ekonomi, geleneksel bir tarmsal ekonomiye dayanmaktayd. Tarmsal retimin organizas-
yonunu salayan ve dzenleyen, ksaca krsal hayat zerinde temel bir dzenlemeye sahip
olan ift-hne sistemiydi. Tarmsal ekonominin en temel organizasyonu olan bu sistem,
krsal ekonomide retimi elinde bulunduran ve iktisad sreklilii salayan kylye balyd.
Srekliliin bozulmas, yani topran kyl tarafndan terk edilmesi, ift-bozan ad altnda
bir vergi ile cezalandrlmasna neden olurdu. Bunun temel mant, krsal ekonominin
devlet tarafndan srekliliinin salanmasyd. Bu balamda ift-hne sistemi, hem kylnn
vergilendirilmesini hem de krsal hayatta temel ekonomik ve sosyal yapy dzenlemekteydi.
zetle, bu almada geleneksel tarm ekonomisinin karakterini oluturan ve temelleri
Osmanl mparatorluundaki mr toprak rejimi ve ift-hne sistemine dayanan Osmanl
mparatorluunun krsal ekonomi organizasyonun esaslar zerinde durulacaktr.
Anahtar Kelimeler: Osmanl mparatorluu, ift-hne Sistemi, Mr Toprak Rejimi,
Tarm Ekonomisi, Kyl.
Abstract
Rural economy was based on a traditional-agricultural economic system in the classical
age of Ottoman Empire which covers the years between 1300-1600. The ift-hane System
enabled and regulated the organization of agricultural production and it also had a crucial
regulation on a rural society. This system -which is defined as the fundamental organization
of the agricultural economy- was depended on peasants who are producers and providers of
economic sustainability in the countryside. Disruption of this sustainability, which means
peasants abondoning their lands, would be penalized with a ift-bozan tax. The main reason
for this penalty was to ensure the continuity of the rural economy by the Ottoman state.
Thus, The ift-hane System organized both the taxation of the peasants and organization of
economic and social life in the rural society of Ottoman.
To sum up, principles of organization of the rural economy of Ottoman Empire which
formed the character of the traditional agricultural economy and were based on the state-
owned land regime (Mr) and The ift-hane System will be mentioned in this study.

* Yksek Lisans rencisi, Bilkent niversitesi, Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Blm,
tayfunhis@yahoo.com.
241
Keywords: Ottoman Empire, The ift-hne System, State-Owned Lands (Mr), Agri-
cultural Economy, Peasant.
Giri
Osmanl mparatorluunun krsal ekonomisi, geleneksel bir tarmsal ekonomiye
dayanyordu. Krsal alandaki tarmsal faaliyetlerde, Osmanlnn iktisad ilkele-
rinden biri olan provizyonist yani geimlik ekonomi esast. Toplumun ihtiyalarn
karlayacak ml ve hizmet anlamnda arz gerekletirecek olan bu iktisad gr,
phesiz krsal alandaki faaliyetlerin kavramsal anlamda temelini oluturuyordu.
Zira retim, krsal alanda refahn kaynayd. Devlet, bu refah ortamnn olumas
iin gerekli tedbirleri almakla ykmlyd.
Ynetim anlamnda ise Padiah, evvel halkna kar adil olmalyd. nk,
rey ve bery ki, vedyi-i hlik-i kibriydr yani halk, yce yaratcnn, Allahn,
hkmdara bir emanetidir. Bu suretle Padiah, halkna kar daima adletli davran-
malyd. Adlet ile korunan rey, daha iyi artlar altnda retim yapar; bylece vergi
kaynaklar geliir, hkmdar gl olur, gl hkmdar ktlkleri nlemede,
adaleti yerine getirmede etkin olur. Bu teori (dire-i adlet) ile rey gvenli bir
ortamda retimini yapar. retimden alnan vergiler artar. Hkmdar da bol bir hazine
sayesinde gl bir idare ve ordu kurmu olur. Ksacas ideal ve gl devlet iyi
korunmu rey sayesinde var olabilir.2
Osmanl devletinin krsal organizasyonunda tahrr sistemi, mr toprak rejimi,
timr sistemi ve esas olarak krsal ekonomide kapsayc bir kavramsallatrma modeli
olan ift-hne sistemi ile iktisad faaliyetlerin devamnn salanmas bu yapnn
temeli olarak kabul edilebilir.
I. Tahrr Sistemi
Osmanl fetihlerinde, hemen hemen sistematik olarak uygulanan iki aama olarak:
Osmanllarn ilk nce komu devletler zerine bir eit siyas himaye, ardndan da
yerel hanedanlar tasfiye ederek sz konusu lkede dorudan egemenlik kurmaya
alrd. Dorudan kontrol saladktan sonra da lkenin nfusu ve ekonomik
kaytlar sistemli bir ekilde defterlere kaydedilirdi.3 Bu defterler, eitli isimlerle
eitli amalar karlyor; vergi mkellefi olan nfus ve vergi gelirleri bata olmak
zere esasen tmar sisteminin uygulanmas balamnda zel bilgiler ihtiva ediyordu.4
Tahrir sistemi ile birlikte ekonomik gelirler kayt altna alnyor ve tahrir yaplan
blge hakknda nfus anlamnda da verisel olarak bilgi elde ediliyordu. Blgenin
ynetimi, sosyal ve ekonomik hayatn dzenlenmesi anlamnda tahrr yani saym
ve kayt ilemi gerekirdi. Tahrr defterlerinde, bilhassa mufassal defterde, her kyde
her bir aile reisinin ad ve onun tasarrufundaki toprak miktar, kaba bir lekte de
2
Halil nalck, The Origin and Definition of the Circle of Justice (Dire-i Adlet), Selukludan Osmanlya:
Bilim, Kltr, Sanat, Prof. Dr. Mikil Bayrama Armaan, Konya, 2009, s. 23-26.
3
Halil nalck, Ottoman Methods of Conquest Studia Islamica, II, (1954), s. 103-104.
4
Tahrr defterlerinin ierii hakknda bkz.: . L. Barkan, Trkiyede mparatorluk Devirlerinin Byk Nfus
ve Arazi Tahrirleri I, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, II, (1940-1941), s. 20-59.
242
olsa yazlrd. Her ky statsne gre defterlere kaydedilir ve tasarruf sahiplerinin

adlar ile belirtilirdi.5 Bylece defterlere, imparatorluk arazisinde tasarrufta bulunan
nfus, haneler baznda kaydedilirdi. Hukuk statleri, ekonomik ve sosyal artlar
belirtilirdi. Ayrca Osmanl mparatorluundaki vergi ve nfus saymlar, demogra-
fik anlamda ve idar-mal dzenin zorunlu bir arac olarak da yaplmas gerekirdi.6
Devletin merkez ynetim gcn, tara zerinde etkin klabilmesi iin temel
art, saymlarn yaplmas idi. Bu saymlar baz zel defterlere kaydedilerek impara-
torluk brokrasisi iin bilhassa krsal hayatn ayrntl bir tablosunu ortaya koymas
bakmdan nemliydi. Ayrca, ift-hne Sisteminin krsal hayatta devamlln
kaybetmemesi iin retimin aksamamas ve vergi birimlerinin bozulmamas gere-
kiyordu. Bu yzden, tahrr sisteminin uygulanmas, ift-hne birimleri, ift-resmi
ve ona bal vergilerin tespit olunmas, ift-hne sisteminin idar ve mal temelinin
kurulmas; krsal ekonominin devam niteliinde temel noktalarn oluturmaktayd.
Tahrr sistemi ile birlikte yeni fethedilen bir blgenin idar ve iktisad yapsnn
tannmas ve Osmanlnn kendi ynetim anlayn bu blgeye tamas anlamnda
da nemlidir.
II. Mr Toprak Rejimi

Mr toprak/arazi, yani devletin rakabesini (mlkiyet hakkn) elinde tuttuu arazi
olarak btn tarm topraklarn kapsamazd. Mr arazi yalnz hububat ziraat yaplan
ve tarla olarak kullanlan arazilerdi. Balar ve baheler bunun dnda kalrd. Hubu-
bat ziraat devlet iin ok nemliydi. nk ordunun ve ehirlerin iaesi hububat
ekimine, balca buday-arpa ekimine dayanrd. Bu yzden devlet tarlalarn, ba
ve bahe haline dntrlmesini kanunlarla engellemiti. Devlet, tarlalarn devaml
kyl tarafndan ilenebilmesi iin birok nlemler almtr.
Mr toprak dediimiz devlet topraklar, balca iki kategoriye ayrlr: Tapulu
arazi ve muktaal arazi. Tapulu rejimine gre tasarruf edilen araziler, satlamayan,
hibe ve vakfedilemeyen, fakat babadan ola bir iletme birlii olarak geen raiyyet
iftlikleridir.7 Kyl, bu iftlii kendisi ilemek zorundadr. retim iini kendisi
dzenler. retim vastalar kz, sapan ve tohumu kendisi salar ve bamsz bir
iletme nitesi olarak topra iler. Kyl, devlete ve tmarl sipahiye, kanunlarn
emrettii beden hizmetler dnda, karlksz hibir hizmet veya vergi vermeye
mecbur deildir. Devlet bu garantiyi genelde vermitir. Aksi halde rey iftliini
ileyemez, vergilerini ve grevlerini yerine getiremez hale debilirdi. Bylece dzen
bozulur, ift-hne sisteminin de ilemesi sz konusu olamazd. zetle tapu sistemi,
kyl aileler tarafndan iftlik nitelerinin bamsz ve devaml iletilmesini garanti
eden bir sistemden ibarettir. 8
5
Mehmet z, Tahrir Defterlerinin Osmanl Tarihi Aratrmalarnda Kullanlmas Hakknda Dnceler,
Vakflar Dergisi, XXII, (1991), s. 431.
6
Tahrir sisteminin demografik ve idar-mal anlamda nemi iin bkz. . L. Barkan-E. Merili, Giri,
Hdavendigr Livas Tahrir Defterleri I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988.
7
Halil nalck, State-Owned Lands (Miri), An Economic and Social History of the Ottoman Empire, 1300-
1914, Halil nalck with Donald Quataert (ed.), New York, 1994, s. 106-107.
8
nalck, State-Owned Lands (Miri), s. 110-114; Halil nalck, Ky, Kyl mparatorluk, V. Milletleraras
Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi, Tebliler, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1990, s. 3.
243
Mr mukataal arazi ise, tapu sisteminin yannda, tamamyla ayr bir toprak
rejimini simgeler. Buradaki anlamyla muktaa veya kesim: herhangi bir blgenin
gelir kaynaklar, devlet tarafndan zel ahsa (veya ahslara) belli bir bedel kar-
lnda kiralanmasyd. Tapuya verilmeyen, yani kyl tasarrufunda bulunmayan
araziyi, devlet belli bir kira karlnda ahslara ihle eder. Burada ahs kyl
olmayabilir; ehirli, esnaf hatta asker olabilir. Ayrca kyller de kii veya toplu
olarak muktaa sistemi ile araziyi kiralayabilirler. Kiralama bedeli anlamnda
olan bu sistem, toplu bir miktar para olarak devletle kii arasndaki bir szleme,
mukavele ile olurdu. Kiralamay yapan kimse, ancak zerinde anlama yaplan
mebla derdi.9 Devletin bu sistemle hedefledii husus udur: rnein, bir ky halk
eitli nedenlerle kyn brakp kaabilir. Yahut bir kyde, bir aile, iledii raiyyet
iftliini terk edip gidebilir ve bu arazi ilenmemi kalabilirdi. Bu arazilerin harap
ve bo kalmamas, devletin gelir kaynaklarn kaybetmemesi iin bu tr topraklar
muktaa ile vermeyi ve iletmeyi en iyi yol olarak bulmutur.10
zetle, Osmanl mparatorluundaki tarmsal arazilerin ou mr arazi olarak
bilinen zel bir rejime tbi idi. phesiz ki mr-tapulu toprak rejimi ancak ift-hne
sistemi erevesinde belli bir plana oturtulabilir. Mr arazi rejiminin kendi bana
bir gaye olarak deil, belli bir tarm ekonomisi ve krsal hayatta sosyal yapnn
srdrlmesi iin vazgeilmez bir dzen olarak grmek gerekir.11 Osmanl krsal
hayatndaki iktisad ve sosyal yap, aslnda ift-hne sisteminin ierisinden doan
bir yapdr. Devlet ift-hne birimlerini, ekilebilir topraklar, mr rejim iine alarak
gvenli bir sistem meydana getirmeye almtr. Mr rejim ile birlikte devlet, bu
iftlikleri sk bir biimde kontrol etmeyi ve krsal hayattaki organizasyonun temeli
olan ift-hne biriminin devamlln salamay amalamtr.
III. ift-Hne Sistemi

ift-hne sistemi kavram, tarih literatrne Halil nalck tarafndan kazan-
drlmtr. nalck, tahrr defterlerinden elde ettii bilgilere dayanarak, krsal orga-
nizasyonun temel yapsn ift-hne sistemi eklinde aklamtr. nalck, resm
bir tahrr defterinde grd hane-ba-ift kaydndan yola karak ifti olan kyl
ailesi anlamna gelen bu tabiri, ift-hne sistemi ad altnda kavramsallatrmtr.12
nalck, ift-hne sistemini ilk olarak 1959 ylnda yaynlanan Osmanllarda
Raiyyet Rsmu adl makalesinde Fatihin rey kanunnmesinde kefeder.13
nalck bu almasnda, kanunnmeyi ayrntl bir ekilde inceleyerek reynn
devlete kar dev ve sorumluluklarn, devletin de reyya kar yaklamn ve
sistemin fonksiyonlarn ve ileyiini ortaya koyar.14 1984 ylnda tebli olarak
9
Ayrntl bilgi iin bkz.: nalck, State-Owned Lands (Miri), s. 108-110; Islamization of Ottoman laws on
land and land tax, Essays in Ottoman History, Eren Yaynlar, stanbul, 1998, s. 156-157.
10
Ayrntl bilgi iin bkz.: Mehmet Gen, Muktaa, TDV slam Ansiklopedisi, XXXI, (2006), s. 129-132;
nalck, State-Owned Lands (Miri) s. 108 vd.
11
Halil nalck, Village, Peasant Empire, The Middle East and the Balkans Under the Ottoman Empire:
Essays on Economy and Society, Bloomingtom, (1993), s. 143-145.
12
Halil nalck, ift-hane Sistemi ve Kylnn Vergilendirilmesi, Dou Bat Makaleler II, Dou Bat
Yaynlar, Ankara, 2008, s. 98.
13
Belleten, XIII, (1959), s. 575-610.
14
Daha sonraki almalarnda ise, sistemin ierii hakknda ayrntlar ortaya koymutur. Bkz.: aada dipnot 17.
244
sunduu The Emergence of Big Farms, iftliks: State, Landlords and Tenants
balkl almasnda15 ve 1989da, V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi
Kongresinde sunduu Ky, Kyl mparatorluk balkl teblii ile, ift-hne sis-
temini etrafl bir ekilde ele almtr.16 Daha sonralar ise ift-hne sistemini, birok
almalarnda konu ederek sistemin boyutlarn ve ileyi tarzn eitli rneklerle
ortaya koymutur.17 Ayrca bu sistemin Bizans toprak sisteminde de mevcut olduu,
Osmanlnn Anadoluya, Bizans topraklarna yerletikten sonra bu sistemi devam
ettirdii, nalck tarafndan karlatrmal tarihilik rnei olarak ele alnmtr.18
A. ift-Hne Birimi
Esas olarak, bir kyl ailesi (hane), iletebilmek iin hayvan gc olarak bir
ift kz ve ortalama bir kyl ailesinin geimini salayacak byklkte bir toprak
paras, yani ift-hne birimi, toprak retiminin temel rgtlenmesini oluturmakla
kalmayp vergilendirme ve vergi denetimleri iin de standart birim olarak kabul
ediliyordu.19 Bu birim, vergi sisteminin temeli olarak ele alnnca, srlebilir alan-
larn ayrntl kadastrosu yaplmakszn kolaylkla tahrr edilebilirken vergilendirme
de rahat ve masrafsz bir ekilde bu standart birim zerinden belirlenebiliyordu.
Dier bir deyile, raiyyet iftlik hem bir toprak rgtlenmesi eidi hem de mal
bir tedbir idi.20
ift-hne sistemi krsal organizasyonda sistemin temel nitesi olduundan,
knnnmelerde ve tahrr defterlerinde daima ilkin ift resminden sz edilirdi.
Ayrntl tahrir defterinde (defter-i mufassal), evli bir erkek olan aile reisinin adnn
altna ifti veya nm-ifti (yarm ift) olduunu belirtmek iin () harfi veya (n)
harfi koyuluyordu. Birim ve sahibi, vergi takdirinin temeli olarak bir kez deftere
kaydedildiklerinde yeni bir tahrire kadar teorik olarak deitirilemezdi.21
B. iftlik
Krsal organizasyonda rey, hanenin salad insan emei ve bir ift kz
ile ileyebilecei belirli byklkteki tarmsal araziyi, iftlii, mr-tapulu arazi
15
Halil nalck, The Emergence of Big Farms, iftliks: State, Landlords and Tenants, Studies in Ottoman
Social and Economic History, London: Variorum Reprints, (1985), s. 105-125.
16
Bu kongrede sunulan tebliler baslmtr; Halil nalck, Ky, Kyl mparatorluk, V. Milletleraras Trkiye
Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi, Tebliler, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, (1990), s. 1-11. Ayrca 2011
ylnda Kayhan Orbay tarafndan itf-hane sistemi zerine bir tezde hazrlanmtr. Bkz. Osmanl ift-hane
sitemi Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, ktisat Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi, Ankara 2011
17
nalck, sistemin mal ynn ve dier nemli noktalarn aklayan birok alma ortaya koymutur.
Bunlardan bazlar iin bkz.: Halil nalck, Village, Peasant Empire, The Middle East and the Balkans Under
the Ottoman Empire: Essays on Economy and Society, Bloomington, (1993), s. 137-160; The ift-hane system
and Peasant Taxation From Empire to Republic: Essays on Ottoman and Turkish Social History, Isis Press,
stanbul, (1995), s. 61-72; ift-hane Sistemi ve Kylnn Vergilendirilmesi, Dou Bat Makaleler II, Dou
Bat Yaynlar, Ankara, (2008), s. 96-110.
18
Halil nalck, The Problem of the Relationship Between Byzantine and Ottoman Taxation, Akten XI.
Internationalen Byzantinisten Kongresses, ed. C. H. Beck, Mnchen, 1958, s. 237-242.
19
Bir ift kz ve onun ileyebilecei kadar topra tapu rejimi kurallar dairesinde tasarrufu altnda bulunduran
kyl ailesi, zira rejimin ana nitesi olarak sistemin temelini oluturur. Bu nite, imparatorluk brokrasisi iin
de ayn zamanda bir ana vergi nitesidir. nalck, Ky, Kyl mparatorluk, s. 5.
20
Halil nalck, iftlik, Encyclopedia of Islam, 2nd edition, II, (1960), s. 32-33; nalck, The ift-hane
system and Peasant Taxation, s. 65-68; nalck, Ky, Kyl mparatorluk, s. 4-5; nalck, ift-hane Sistemi
ve Kylnn Vergilendirilmesi, s. 97.
21
nalck, ift-hane Sistemi ve Kylnn Vergilendirilmesi, s. 99.
245
rejiminin zel kurallar dahilinde tasarrufunda bulundururdu.22 Rey, bu iftliklerde

tam ift veya nim iftlikten az olan bir miktar dnmlk arazide ya ortaklk usul23
ile ya da retimini yapacak, vergisini verebilecek ve btn mahsuln kendisine ait
olacak ekilde tasarruf hakkn kullanabilirdi. Bu iftlikler, onlar ileyebilecek
durumda olan iftilere tapu bedeli denilen pein bir kira ile daim ve irs olarak
bir nevi kiraclk statsyle verilirdi. Bu suretle devlet topraklarndan ayrlan
iftliklerden biri (veya yars) kendisine verilmi olan ve nfus ve arazi tahrirleri
neticesinde defterlere geirilmi bulunan ifti, bu topraklar ilemekle ve vergisini
vermekle sorumlu tutulurdu.24
Osmanl mparatorluu snrlar dahilinde mevcut btn mr topraklar, her
blgenin knnnmesinde zikredildii ekilde o eyalet veya sancak arazisinin veri-
mine (su kenar, az verimli veya kra) gre, l (verimli), evsat (orta halli), edna
(verimsiz) ve gayet edna tasnifiyle, 60 dnmden 180 dnme kadar olan iftliklerle
ayrlmt.25 Ayrca iftlik bykl, corafyadan corafyaya ve topran verimine
gre eitlilik gsterirdi.
Tablo 1: Dnm cinsinden iftlik byklkleri26
Knnme l evsat edna

Aydn (1528) 60 80 130-150
Erzurum (1540) 80 100 130
Hdvendigar 70-80 130-150
Ktahya 60 80-90 120
Mora (1711) 80 100-120 150
Musul(III. Murad) 80 100 150
Sirem (III. Murad) 70-80 100-120 150
Devlet gerek ift-hne sisteminin devamlln salamak gerek iftliklerin
bozulup paralanarak retimin aksamamas iin eitli tedbirler almtr. rnein,
kyl, zerinde kaytl bulunan iftlii eer yl arka arkaya sebepsiz yere ilemez
veyahut topran brakp kaarsa, elinden iftlii alnabilir veya baka birisine
verilebilirdi. Ayrca ift-bozan resmi ad altnda topran bo braklmasndan doan
22
nalck, Village, Peasant Empire, s. 145-146
23
Ortaklk usul hakknda ayrntl bilgi iin bkz. . L. Barkan, XV ve XVInc Asrlarda Osmanl
mparatorluunda Toprak iliinin Organizasyonu ekilleri Trkiyede Toprak Meselesi: Toplu Eserler: 1,
Gzlem Yaynlar, stanbul, (1980), s. 575-716.
24
Barkan, XV ve XVInc Asrlarda Osmanl mparatorluunda Toprak iliinin Organizasyonu ekilleri,
s. 789.
25
rnein aadaki tabloda da gsterdiimiz III. Murad devri, Musul Livas Knnnmesinde, bir iftlik yz
dnmdr ve dnmn eni ve uzunu yrmek admiyle krk adm hisab zere ve yz dnm dinilen yer evsatl-
ahvldir.. . L. Barkan, XV ve XVI inci asrlarda Osmanl mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve
Mali Esaslar: Kanunlar, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul, (1943), s. 173, madde: 2. Ayrca yine bkz.
H. 947 / M. 1540 tarihli Diyarbekir Vilyeti Kannnmesinde yrmek admiyle eni ve uzun krk adm yere
bir dnm dirler.. Barkan, XV ve XVI inci asrlarda Osmanl mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve
Mali Esaslar: Kanunlar, s. 131, madde: 5.
26
Bu tablo aadaki almalardan derlenerek hazrlanmtr: Barkan, XV ve XVI inci asrlarda Osmanl
mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslar: Kanunlar, s. 2, 8-13, 66, 307-308, 322-326;
Halil nalck, The Emergence of Big Farms, iftliks: State, Landlords and Tenants, s. 106.
246
zararlar deme mahiyetinde de bir tazminat vermeye mecbur tutulurdu. rnein, H.

947 / M. 1540 tarihli Erzurum Vilyeti Knnnmesinde, ve reynn ziraate kabil
yerlerinden bil zr yl mtevliyen boz kalsa timara zarar olduu takdirce defi
zarar in sahibinin elinden alnub gayr kimesneye tapuya virilmek cizdir27
eklindeki izh, devletin krsal alandaki ciddi tedbirlerine kanttr.
Devlet arazinin bo kalmasn, ailenin paralanp i gcnn kaybolmasn, krsal
organizasyonun ve vergilerin aksamamas amacyla bu tedbirleri koymutu. Rey,
elindeki arazinin bir ksmn terk ederse, bo brakt topran r ve ift-resmi
kadar ift bozan resmi alnrd. rnein, H. 977 / M. 1569 tarihli Silistire Livas
Knnnmesinde ift-bozan resmi dahi bir raiyyet iftini bragub arabaclk vey
ahar sanat ihtiyar eylese, eer Mslman ise bedel-i r elli ake ve yiirmi iki
ake resmi ift vire cmle yetmi iki ake olur. Ve eer kfir ise bedel-i r altm
iki ake ve hem yiirmi be ake ispence vire cmle seksen yedi ake olur eklinde
konu ile ilgili bir hkm de mevcuttur.28 Ayrca, Osmanl kanunlar ift-bozan
nlemek iin kaak kyly 10 veya 15 yl bir zaman iinde kaytl olduu kye,
topraa geri getirme yetkisini de tmarl sipahiye vermitir.
Devletin krsal organizasyon zerinde ald bu tedbirler, olumsuz anlamda
alglanmamaldr. rnein, eer ocuklar reit olmadan koca lrse kanun, topran
mlkiyet hakkn ii kiralayarak veya erkek akrabalarnn ibirliiyle topra ileyip
retime devam ederek vergileri demesi artyla, dula (bve) veriyordu.29 ocuklar
byyp alabilir duruma geldiklerinde, en byk olan iftliin tek yasal sahibi
ve vergilerin sorumlusu olarak tannyordu. Ayrca, her birinin vergideki paynn
belirlenmesi aileye braklmt.30 Kanun Sultan Sleyman dneminin nl ey-
hlislam (1548-1575) Ebus-Suud Efendi de, iftin birlik ve blnmezlik ilkesini
yorumlarken mal bir kant getirerek sz konusu iftin btnlnn bozulmas
halinde, hkmet veya tmar sahibinin ift-resmi veya iftlik vergisini toplamasnn
neredeyse olanaksz olduunu belirtmitir.31 Ayrca, bir iftlik en fazla nm-ift olarak
ikiye blnm olabilirdi.
C. Vergiler: ift-resmi ve spene

Osmanl Devleti, genel anlamda reydan er olarak cizye, resm-i agnam ve
bilhassa r, rfi anlamda ise, raiyyet rsmu ve bunlar iinde en bata ispence
(gayrimslm) ve ift-resmi ad altnda eitli vergiler alrd. Bizim burada zerinde
umumiyetle duracamz iki konu olacaktr: ift-resmi ve ispence.32
27
Barkan, a.g.e., s. 66, madde: 19; bu konu hakknda rnekleri oaltmak mmkndr, bkz.: s. 61, 132.
28
Barkan, a.g.e., s. 288, madde: 59.
29
Bu anlamda sanlann aksine kadnlar genellikle miras payndan mahrum braklmazd, Ronald Jennings,
Women in Early 17th Century Ottoman Judicial Records The Sharia Court of Anatolian Kayseri, Journal of
the Economic and Social History of the Orient, XVIII/1, (1975), s. 69
30
nalck, ift-hane Sistemi ve Kylnn Vergilendirilmesi, s. 101. Mlk bu anlamda ksa srede varisler
arasnda paylalabilirdi, Joseph Schacht, An Introduction to Islamic Law, Oxford, 1964, s. 169-174.
31
iftlik ve batina paralanub bozulmas katiyyen ciz deildir (Sofya Knnnmesi, Barkan, a.g.e., s.
254, madde: 13, iftlik paraland takdirde, harclar tevzi ve tayin olunmakda keml-i subet ve ikl
olub belki det muhildir skb, Selnik Kanunnamesi, giri, Barkan, a.g.e., s. 299; Ayrca Ebus-Suud ve
Osmanl arsa ve arazi vergileri hakknda ayrntl bilgi bkz.: nalck, Islamization of Ottoman Laws on Land
and Land Tax, Essays in Ottoman History, s. 155-169.
32
Bizim burada konu edinmediimiz reydan alnan eitli vergilerde mevcuttu. rnein, caba, kara,
mcerred resimleri, dnm-resmi, ttn resmi vd. vergiler hakknda ayrntl bilgi iin bkz.: nalck, The ift-
247
a.) ift-Resmi
Bir ift kz ve onun ileyebilecei kadar topra tapu rejimi kurallar dairesinde
tasarrufu altnda bulunduran kyl ailesi, zira rejimin ana nitesi olarak sistemin
temelini oluturuyordu. Bu nite, imparatorluk brokrasisi iin de ayn zamanda
bir ana vergi nitesiydi ve ift-resmi denilen bir vergi sistemine balyd. Bu mal
nitede alnan ift-resmi vergisi, sadece ahs (personal) vergi deildi. Daha ok bu
nitenin vergilendirilmesi mahiyetindeydi. Baka deyimle, kombine bir vergiydi.33
Bu vergi, genel anlamda u ekilde aklanmtr: tamam iftlik tutan kimesneler
yirmi ikier ake ift resmin virrler. Ve ol raiyyet ki iftlik dutmaz ifti olub ziraat
ider nm ift diy on bir ake virrler...34 Verginin tm, tam ifti tasarrufunda
bulunduran kyl iin 22 akedir. Nm-ift (yarm) tasarrufunda bulunduran kyl
ise, yukardaki izahta da anlald zere, genellikle tam iftin yars kadarn
vermekle ykml idi. Belirli miktarn altndaki topraklar sz konusu olduunda
-yar iftin altnda- vergi, emee gre belirleniyordu. Eer kyl yar-iftin altnda
topraa sahipse vergi oranlar, temsil ettii potansiyel emek olan meden durumuna
gre dzenlenirdi.35
Halil nalckn 1959 ylnda yaynlanan Osmanllarda Raiyyet Rsmu adl
almas, ift-resmi zerinde ayrntl bilgiler ihtiva etmektedir. nalck, Ftih
Knnnmesini esas alarak inceledii ift-resmi vergisini; bir ift ylda [] hizmet
[veya] ake vere [ve] bir orak ve bir dgen ve bir kan odn boyunduruk-resmi
iki ake vere. Ve bennkden [hizmet] veyahud alt veya tokuz ake alna, kay-
dndan yola karak yapt incelemeleri, yle ematize etmitir: 3 gnlk ahs
hizmet veya 3 ake; orak, yani bir araba ot veya karl 7 ake; dgen, yani yarm
araba saman veya karl 7 ake; bir araba (kan) odun veya 3 ake; boyunduruk
(araba ile hizmet) veya 2 ake.36
Reynn mkellef olduu bu 22 akelik vergiye ksaca deinelim: Evvel, Ftih
Knnnmesinde birebir geen gnlk hizmet (kulluk) tbiri incelendiinde;
hizmet ve kulluk kavramlar, anlamlar ayn fakat yazllar farkl iki kelime olarak
karmza kar. Kulluk, kylnn hizmet manasnda mkellef olduu misyonu belir-
tir. Bu anlamyla baktmzda, ift-resmi vergisini daha salkl yorumlayabiliriz.
Boyunduruk-resmi genel itibariyle, kylnn kans ile yapt hizmet karl-
nda alnan vergiydi. Dgen hizmeti ise, kylnn saman kaldrdktan sonra tmarl
sipahinin hayvanlar iin yarm araba saman vermesidir. Bunun para olarak karl
ise yukarda da belirtildii zere 7 akedir.
ift-resmi vergisi, genellikle 22 ake olarak sabit kalmakla birlikte, bazen mik-
tarnda deiikliklerde olmutur. Bunu birok knnnmelerden takip edebiliyoruz.
eitli tarihlerde ve blgelerde ift-resmi vergisinin oranlar u ekildeydi:
hane system and Peasant Taxation, s. 61-72; nalck, Osmanllarda Raiyyet Rsmu, s. 585-600.
33
nalck, Ky, Kyl mparatorluk, s. 5.
34
H. 925 / M. 1519 tarihli, Kanun- Reayy- Liv-i Gelibolu; Barkan, a.g.e., s. 235.
35
nalck, ift-hane Sistemi ve Kylnn Vergilendirilmesi, s. 103.
36
nalck, Osmanllarda Raiyyet Rsmu, s. 578, 580.
248
Tablo 2: Baz sancaklardaki ift-resmi oranlar37
Ake Sancaklarn Adlar ve Tarihler
Gelibolu (1474 ve 1519), Tekfur Da (1455), Malkara (Maalkara, 1456), Vize (Fatih Devri
Sonlar), Edirne (1528), Nigebolu (Kanun Devri), Silistire (1569), Sofya (1525), skp
22
(1455), Arnavud-ili (Fatih Devri ve 16. Asr), Bosna (1565), Sirem (III. Murad), Trhala
(1520)?
Aydn (1455), Mentee (17. Asr),

30
Kara-hisar (17.Asr)
32 Ktahya (1528)
33 Hdavendigr (1487), Koca-ili (1624), Karesi (1576), Biga (1517), Bolu (1528), Aydn (1528)
36 Karaman (1528), -el (1584)
37 Ankara (1522)
40 Halep (1570), Trablus-am (1548), am (1570)
42 Hamid-ili (1528)
Malatya (1530), Diyrbekr (1540), Erzurum (1540), Musul (III. Murad), Harput (1518),
50
emikezek (1541), Mardin (1518)
55 Yeni-il (1583)
57 orum (1466), ankr (1578), Kayseri (1500)
100 Bigaya tbi Dimetoka karyesinde Mslman olmu ortaklar (1574)
eitli tarihlerdeki bu deiiklikler, phesiz devletin o dnemdeki artlar gz

nnde bulundurularak analiz yaplmaldr. zellikle devletin ilk dnemlerindeki
ift-resmi oranlarnn 22 ake olduunu grmekteyiz. Fakat bilhassa Fatih Sultan
Mehmed (1444-1446, 1451-1481) ve Kanun Sultan Sleyman (1520-1566) dnem-
lerindeki art; sancaklarn, yaplan seferleri ekonomik anlamda finanse etmesi
balamnda deerlendirebilir. Tablo zerinden bir baka yorum yapldnda ise,
Dou Anadolu blgesinde baz oranlarn yksek olduu grlmektedir. Ayrca,
baz sancaklarda alnan ift-resmi vergisi, eitli kesimlere denecek verginin de
toplam anlamna geliyordu. rnein; H. 935 / M. 1528 tarihli Knnnme-i Liv-i
Hamiddeliv-i mezbrenin khne defter mucebince btn iftden krk ikier ake
olub ve serbest olmayan timarlarun btn iftden on beer akesinin baz sancak
beine ve baz subalara kaydolnub ve yiirmi yedier akesi sahib-i timara tayin
olunub38 eklindeki kayt, sadece kylnn sipahiye vermeye mkellef olduu
ift-resmi vergisinden baka, 15er akesini de sancakbeyi ve subann aldn
grmekteyiz. Anadoluda ift-resminin 33 akeden fazla olan yerlere baktmzda,
37
Halil nalck, slm Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkl ve Osmanl Devrindeki ekilleriyle Mukayesesi,
slm limleri Enstits Dergisi, I, (1959), s. 40.
38
Barkan, a.g.e., s. 32-33; bir baka rnek ise, pek ak olmamakla birlikte; ve Bol ve aga ve Mengen
nahiyelerinden kadimden btn iftden krk alt ake resim alnrmu yine ann zere mukarrer Amm Gerede
nahiyesinde resmi ift birka nevi zere alnrmu ... eklinde bir kaytta mevcuttur; H. 935 / M. 1528 tarihli
Bolu Livas Knnnmesi, Barkan, a.g.e., s. 29.
249
sancakbeyi ve subann da hissesinin ilave edilmi olduunu genellikle sancak

kanunnamelerinden tehis edebiliyoruz. Birok nedeni ierisinde ihtiva eden btn
bu koullar, devletin kimi zaman krsal organizasyon zerinde uygulad eitli
politikalarn sonucu olarak genel bir deerlendirmeye de aktr.
spence sistemine gemeden nce, Osmanlnn krsal hayatnda tahrr defterine
kaydolmam, yani hric-ez-defter olan reyy da belirtmek yerinde olacaktr.
Yukarda tam ift veya nm ift (yarm iftlik) tasarruf eden rey zerinden alnan
vergilerin bazlarna deindik. Fakat nm iftten de daha az topraa sahip, hatta hi
topra olmayan aileler ya da bekar erkeklerde vard. Devlet, bu kiileri tahrir defter-
lerine kaydetmedii gibi hibir tarmsal birimin paras olarak da kabul etmemitir.
Baz genlerin, baka yerlerde hayatlarn kazanmak zere ailelerini ve topran
terk ederek altklar gz nnde tutulmaldr. Osmanl defteroloji kavramnda,
hric ez-defter diye tarif olunan bu kesim, phesiz demografik aratrmalarda
nemli bir yer tutar.39
b.) spence (spen) Vergisi

Evvel unu belirtmeliyiz ki; ispence vergisi veya kapu resmi, ift-resminden
ayr bir vergi deildir. Bula (yetikinlie) ermi her gayrimslim (zimm) rey,
ispence vergisini demekle ykmldr. Mslmanlarn, ift resmine karlk olarak
gayrmslm reydan da ispence vergisi alnmaktayd:.ve kefere tyifesinden
zikrolunan resmi-ift alnmayub amm her haracgzr nefer bana yirmi beer
ake ispen alalar40 spence ksaca rf bir ba vergisiydi. Harc- muvazzafa
Trkde ift-hakk ve boyunduruk-hakk derler, kfir dilince ispence derler.41
spence resmi, kyl olsun ehirli olsun, hara veren kfirlerden alnd belirtilen
baz kannnme aklamalar mevcut olsa da genel anlamda ispence resminin bali
ve evli kefereden alnd; bir ksmnda evlisinden ve bekarndan tahsil edildii;
fakat evlisinden ayrca altar ake rgadiye alnd halde bekarlarndan alnmad
da grlmekteydi. rnein; H. 947 / M. 1540 tarihli Diyarbekir Vilayeti Knn-
nmesinde: ..ve kefere tyifesine resmi ift balanmayub her haragzr yirmi
beer ake ispen ve evlsnden altar ake rgadiye kaydolunmudr. Mcerred
(bekar) olanndan rgadiye taleb olunmaya..; ve yine, III. Murad Devri, Musul
Livs Knnnmesinde ve kefere tyifesine resmi ift balanmamdr her
haracgzra yigirmi beer ake ve mzevvecinden (evli) altar ake dahi rgadiye
alnur mcerredinden alnmaz..42 eklindeki hkmler, genel izgileriyle ispence
vergisini ortaya koymaktadr.
39
M. A. Cook, Population Pressure in Rural Anatolia, 1450-1600, Oxford University Press, London, 1972, s.
24, not 3.
40
H. 922 / M. 1516 tarihli Erzincan Knnnmesi, Barkan, a.g.e., s. 181.
41
Bkz. nalck, slm Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkl ve Osmanl Devrindeki ekilleriyle Mukayesesi,
s. 57; Ayrca bkz. H. 947 / M. 1540 tarihli Erzurum Vilayeti Knnnmesinde ve livy- mezbre keferesi
haraclarn ed itdikten sonra rsmu iftden bedel sipahilerine her haragzr bana yirmi beer ake ispen
kanunu kadmdir. Ed itdikden sonra zeminlerinden resmi ift ve resmi dnm virmezler.. eklindeki hkm
de, yukardaki izahmz kuvvetlendirecek bir kayttr.
42
Barkan, a.g.e., s. 132, 175.
250
Gayrmslm reynn, baba miras olarak irsen intikal eden iftlik (mlk toprak)
manasna gelen batinalar tasarruf eden Mslman rey da, ispence vergisini
vermekle ykmlyd. rnein, H. 1022 / M. 1613 tarihli Ohri Knnnmesindeki
u hkm, devletin bu duruma yaklamn da gstermektedir: ve ol sipahiler ve
syir Mslmanlar ki keferenin batinelerin alub tasarruf idb hara ve ispene
taleb olundukda reayaya tazmin itdrrler imi ol asl idenlerin suba olsun ve
sipahi olsun muhassalan kim gerekse olsun b-kusur cizyeleri ve ispeneleri alna,
virmeyenlerin hkiml-vakt olanlar ya cizye ve ya ispeneleri bit-temam alvireler.
Ve yahud sipahi marifetiyle batineyi ellerinden alub cizyesin ve ispenesin ed
itmee mltezim olur kimesneye vireler temerrd ve inad idenleri hkiml-vakt
dergh- muaallma arz ideler.43
Gayrimslim reydan, ispence vergisi genellikle erkeklerden en az 10, en ok 50
ake ve bve-resmi (gayrimslim dul kadndan) olarak da 6 ake alnmaktayd. Bu
oranlar, reynn mal durumu gzetilerek alnrd. l (zengin), mtevassitl-hl
(orta halli), edn (fakir) olmak zere derece, bu anlamda lt saylyordu.
Ayrca defterlerde, amelmande ve ihtiyar (pr-i fn) yazlanlardan, ie gce kudreti
yetmeyenlerden ve gayrimslim din grevlilerinden ispence vergisi alnmazd: ve
papaslar cizye ve resmi kapu virmez..44
Genellikle ift-resmi ve ispence vergilerinin toplanma gn olarak 1 Mart (veya
mart ibtidas) olarak belirtilmitir: ve resmi ift ve resmi duhan ve resmi mcerred
ve ispence ve resmi bve ibtida-i martda alnur45, ve ispence mevsimi Mart ibtidas
ola Martn evvel gn kimin tahviline derse ispene ann ola46. Bu husus, mal bir
kaygdan tryd. Genellikle timr, muktaa ve iltizm tevcihinde, Rum takvime
gre Mart ay esas alnmtr. Bunun nedeni, Hicr takvimde aylar, ay yani kamer
esasna gre belirlenir ve her mevsim deiirdi. Rum takvimde ise aylar gne
esasna gre olduu iin her sene ayndr. Ekonomik konularda, vergi tahsilinde
bu hususa dikkat edilmitir. Aksi takdirde, milad takvim esas alnsayd, belirlenen
srenin devaml dna klm olacakt.
zetle, kylnn vergilendirilmesi anlamnda, krsal ekonominin temel niteli-
ini oluturan ift-resmi ve ispence, genel itibariyle reynn durumu gz nnde
bulundurularak tahsil edilmesine ihtimam gsterilirdi. Tarih olaylar ve dnemlerin
baz husus zelliklerine gre deiiklikler olsa da, genel itibariyle bu tablo zerinden
Osmanl krsal hayat izlenebilir.
43
Barkan, a.g.e., s. 295-296.
44
Kanun Sleyman Devri Knnnme-i Reayy-i Budun ve Liv-i Estergon ve Liv-i Hatvan ve Liv-i
Novigrad, Barkan, a.g.e., s. 301, madde: 17; Ayrca dier rnekler iin bkz. Barkan, a.g.e., s. 320, 397.
45
H. 977 / M. 1569 tarihli Silistire Livas Knnnmesi, Barkan, a.g.e., s. 281.
46
Kanun Sleyman Devri, Knnnme-i Vilayet-i Nigebolu, Barkan, a.g.e., s. 269. Ayrca ispence resmi, baz
yerlerde de yars ilkbaharda, yars sonbaharda olmak zere ylda iki defa da alnrd, ve cizye virmee kadir
olan reaya resmi kapu diy sipahisine ruz-i hzrda yigirmi be ake ve ruz-i kasmda yigirmi be ake ispence
in virrler. IV. Mehmed devri, Hatvan Livas Knnnmesi, Barkan, a.g.e., s. 316, madde: 2; ve haraca
kadir olanlar resmi kapu diy sipahisine Hzrilyas gnnde yirmi be ake ve Kasm gnnde yirmi be ake
virr.. Kanun Sleyman devri, Knnnme-i Reayy-i Budun ve Liv-i Estergon ve Liv-i Hatvan ve Liv-i
Novigrad, Barkan, a.g.e., s. 301, madde: 3; Ayrca baka bir rnek iin bkz. III. Mehmed devri, Knnnme-i
Eyalet-i Uyvar, Barkan, a.g.e., s. 313, madde: 5.
251
Sonu
ift-hne sistemi, Osmanl mparatorluunun tarmsal ekonomisinde bir at
grevi grerek, dier kurumlarla birlikte birok sistemi de dorudan ilgilendir-
mekteydi. Osmanl krsal organizasyonun rgtlenmesinde tahrr sistemi ve miri
toprak rejimi ile birlikte ift-hne sistemi, bir ana ekonomik ve sosyal sistem olarak
imparatorluun temel yapsnda yer alyordu. ift-hne sistemini oluturan birok
elemanlar phesiz ki, onu daha gvenilir ve salam klmtr. ift-hne sistemi, bir
vergi birimi olarak da kylnn vergilendirilmesini ve grev ve sorumluluklarn
genel izgileriyle bir esasa balamtr. Osmanl krsal hayatna bu pencereden bak-
tmzda, ift-hne sistemi ve onun yardmc elemanlar, krsal hayat dzenleyen
ve idame ettiren bir yap olarak karmza kmaktadr.
252
KAYNAKLAR
Barkan, . L., Merili, E., Hdavendigr Livas Tahrir Defterleri I, Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, Ankara, 1988.
Barkan, . L., Trkiyede mparatorluk Devirlerinin Byk Nfus ve Arazi Tahrirleri I,
stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Mecmuas, II, (1940- 41), s. 20-59.
XV ve XVI inci asrlarda Osmanl mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali
Esaslar: Kanunlar, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul, 1943.
XV ve XVInc Asrlarda Osmanl mparatorluunda Toprak iliinin Organizasyonu
ekilleri Trkiyede Toprak Meselesi: Toplu Eserler: 1, Gzlem Yaynlar, stanbul, (1980), s.
575-716.
Cook, M. A., Population Pressure in Rural Anatolia, 1450-1600, Oxford University Press,
London, 1972.
Gen, Mehmet, Muktaa, TDV slam Ansiklopedisi, XXXI, (2006), s. 129-132.
nalck, Halil, Ottoman Methods of Conquest Studia Islamica, II, (1954) s. 103-129.
Osmanllarda Raiyyet Rsmu, Belleten, XIII, (1959), s. 575-610.
slm Arazi ve Vergi Sisteminin Teekkl ve Osmanl Devrindeki ekilleriyle
Mukayesesi, slm limleri Enstits Dergisi, I, (1959) s. 29- 46.
iftlik, Encyclopedia of Islam, 2nd edition, II, (1960), s. 32-33.
The Emergence of Big Farms, iftliks: State, Landlords and Tenants, Studies in Ottoman
Social and Economic History, Variorum Reprints, London, (1985), s. 105-125.
The Problem of the Relationship Between Byzantine and Ottoman Taxation, Akten
XI. Internationalen Byzantinisten Kongresses, ed. C. H. Beck, Mnchen, 1958, s. 237-242.
Ky, Kyl mparatorluk, V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Tarihi Kongresi,
Tebliler, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, (1990), s. 1-11.
Village, Peasant Empire, The Middle East and the Balkans Under the Ottoman Empire:
Essays on Economy and Society, Indiana University, Turkish Studies and Turkish Ministry of
Culture Joint Series, Volume 9, Bloomington, (1993), 137-160.
State-Owned Lands (Miri), An Economic and Social History of the Ottoman Empire,
1300-1914, Halil nalck with Donald Quataert (ed.), New York, (1994), s. 103-119.
The ift-hane system and Peasant Taxation From Empire to Republic: Essays on Ottoman
and Turkish Social History, Isis Press, stanbul, (1995), s. 61-72.
Islamization of Ottoman Laws on Land and Land Tax, Essays in Ottoman History, Eren
Yaynclk, stanbul, (1998), s. 155-169.
ift-hane Sistemi ve Kylnn Vergilendirilmesi, Dou Bat Makaleler II, Dou Bat
Yaynlar, Ankara, 2008, s. 96-110.
The Origin and Definition of the Circle of Justice (Dire-i Adlet), Selukludan
Osmanlya: Bilim, Kltr Sanat, Prof. Dr. Mikil Bayrama Armaan, Konya, 2009, s. 23-26.
Jennings, Ronald, Women in Early 17th Century Ottoman Judicial Records The Sharia
Court of Anatolian Kayseri, Journal of the Economic and Social History of the Orient,
XVIII/1, (1975), s. 53-114.
z, M., Tahrir Defterlerinin Osmanl Tarihi Aratrmalarnda Kullanlmas Hakknda Baz
Dnceler, Vakflar Dergisi, XXII, (1991), s. 429-439.
Schacht, Joseph, An Introduction to Islamic Law, Oxford, 1964.
253
PROF. DR. HALL NALCIKIN SOSYAL VE KTSAD TARH

HAKKINDA GRLER
Ycel ZKAYA*

Ben bu bildirimde, daha ok iki bilim adamnn iktisadi ve sosyal tarihe yaptklar
byk katkdan bahsedeceim. Prof. Dr. Mustafa Akda, Belleten Dergisinin 51. ve
55. saylarnda Osmanl mparatorluunun Kuruluu ve nkiaf Devrinde ktisadi
Vaziyeti adl iki makale yaynlam ve makalelerinin sonlarna indeks ve Franszca
zet koymutur.1 Belleten Dergisinin gene 55. saysnda, makalesinde ileri srd
hkmler ve varlan neticelerin dayand btn tarihi deliller, yaknda ayn ad
altnda kacak eserde gsterilecektir ifadesini kullanmtr. Gerekten de , bu eser
1959 Eyllnde indeks ve haritalar ile birlikte yaynlanmtr.2 Eserin nsznde
bu eserin kabark bir bibliyografya listesine sahip olmas iin ayr bir itina gs-
terilmemitir. nk, her yerde kolayca bulunamayan bir kitab, belki bilgi vardr
midi ile, aylarca kovalamak yazara uzun zaman kaybettirecei iin, o taktirde, hep
birinci cilt ile oyalanmak ve dier ciltlere geememek tehlikesi vardr denmektedir.
Daha sonra, Prof. Dr. Mustafa Akda, bu eserin ikinci cildini de yaynlamtr.3
kinci eser eriyye sicillerine dayaldr ve eriyye sicilleri de deiik ehirlerde
olduu iin epey byk bir mesai gerektirmitir. Prof. Dr. Mustafa Akda nszde
buna da deinmektedir.
Prof. Dr. Halil nalck tarafndan Belletenin 60. saysnda, 1951 ylnda Osmanl
mparatorluunun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiyenin Vaziyeti zerine Bir
Tetkik Mnasebetiyle adl bir alma yaynlanmtr. almann sonunda ngilizce
zet de bulunmaktadr.4 Prof. Dr. Mustafa Akda, bir sohbette, nalck bir tenkite
cevap yerine bir makale yazmtr siteminde bulunmutur. Ancak bu makalenin ya
da tetkikin yaynlanmas ok iyi olmu ve sanrm ilme byk katks olmutur. Her
iki bilim adamnn bu almalar, Trkiyenin iktisadi ve sosyal tarihine k tutan
dev aheserlerdir. Bu almalar tarih aratrclar iin nemli kaynak tekil etmek-
tedir. Bence, bu makaleler, bu deerli iki ilim adamnn uluslararas alanda byk
n kazanmasna neden olmutur. Prof. Dr. Halil nalckn, Avrupa ve Amerikada
n kazanmasnn bir nedeni de ngilizceyi iyi bilmesi ve kitaplarnn pek ok dile
evrilmesi ile ilgilidir.
Prof. Dr. nalck, az nce bahsettiimiz almasnda naif bir dil kullanmtr.
Zaman zaman Prof. Dr. Mustafa Akda destekler ifadeler kullanmakta ve zellikle,
yabanc yazarlardan yapt atflarla kendi grlerini de ortaya koymaktadr. Prof.
*Emekli Prof. Dr.
1
Do.Dr. Mustafa Akda: Osmanl mparatorluunun Kuruluu ve nkiaf Devrinde Trkiyenin ktisadi
Vaziyeti (I), Belleten 51, Ankara 1949, sh 497-564, Belleten (II) say 55, Ankara 1950, sh.319-411.
2
Akda, Trkiyenin timai ve ktisadi Tarihi (1243-1453), C. I, Ankara 1959.
3
Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi (1453-1559), C. II, Ankara, 1974.
4
Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Kurulu ve nkiaf Devrinde Trkiyenin ktisadi Vaziyeti zerine
Bir Tetkik Mnasebetiyle, Belleten, S. 60, Ankara, 1951, ss. 629-684.
254
nalck, makalesinin 630-632. sayfalarnda Akdan makalesindeki fikirleri dile

getiriyor: XIII. asrn sonlarna kadar devam eden bu arki Akdeniz ticaretinden
faydalanma imkann bulamayan ve Anadolu tarafnda hudutlar pek daralm olan
Bizans mparatorluu mthi bir iktisadi darlk iinde yzyordu. Seluki-Bizans
hudut sahalarnda bulunan Trklerle, Rumlarn mnasebetlerine bakarak, Bizansn
kaydettiimiz ekonomik kntsnn tesiriyle, Marmara etrafndaki sanayici Rum
ehirleri merkez olmak zere, yaylac Trklerle Rum halk arasnda Marmara ktisat
nitesi diyebileceimiz bir birliin kendiliinden domakta olduunu grmemek
mmkn deildir. zmit, Bilecik, znik, Bursa, Alaehir ve sair kalabalk ve mamur
Bizans ehirlerinde oturan halkn refahlarn tamamyla kalabalk Trk yayla halk
ile devam eden alverilerine bal olmas dolaysyla, Marmara ktisadi nitesi
zerine Trk siyasi hakimiyetinin oturmas o kadar zaruri ve tabii bir hadise tekil
ediyordu ki, ne Seluki ne beylikler devirlerinin hkmetsizlikleri ve ne de Bizansn
bu sahalar Trklerden kurtarmak iin giritii teebbsler bu tarihi tekaml durdu-
ramamlardr.5 nalck, sayfa 631de Akdadan alntsna devam ediyor sh.498:
Anadoluya gelince, Seluklu devri Trkiyesi muhtelif tarihi artlarn tesiri ile ok
gelimi bir iktisadi nizam yaratmt fikrini ortaya koymakta ve phesiz btn
bu haller Trkleri bu yeni vatanlarnda muhariplikten ziyade ekonomik faaliyete
meyl ettirmekte idi. Seluklu rejimi, memleketin imarn ve sosyal-ekonomik tarihi
ehresini izmeyi maharetle baarmasna mukabil, siyasi sahada pek de muvaffak
olamaynn sebepleri bizce bu durumdan ileri gelmektedir.6
Prof. Dr. nalck, makalesinin 631. sayfasnda Akdadan naklen 1300 sralarna
gelindii zaman, Seluklu Rejimi Trkiyesinin ekonomik-sosyal bnyesini meyda-
na getiren ve onu yaatan dnya iktisadi ve siyasi artlar esasl derecede deimi
bulunduklarna nazaran kendisinin deimesi tarihi bir zaruret idi demekte ve
devamla Osmanl rejiminin kuruluu srasnda, Anadolu iktisadi bir kriz devrine
girmiti. Bunlardan birisi dirhemin yzde 37 sine dm olmasdr ifadesine yer
vermektedir.7 nalck, sayfa 631de Akdadan alntya devamla Bunun neticesinde
Anadolu halk, Osmanllarn fethettikleri ehirlere gidip yerleiyorlar, yar gebeler
kylerin timarl sipahiliini kabul ediyorlard. Bunlar, ayn zamanda Rum halkn
ekonomik hayatlarna tamamlayc ve iledikleri mallarn istihlak edici (tketici) bir
unsur olarak getirdikleri grlmektedir. Seluklu devri iktisadi-itimai bir kadro
temsil ediyordu, halbuki, Osmanl Rejimi ile imdi onun yerini, bir itimai-siyasi
yahut siyasi-iktisadi kadro alyordu ifadelerini almaktadr. nalck, bu fikirleri ve
alnan kaynaklar makalesinde dile getirmekte, ancak, bunlarn yeterli olmadn
belirtip, yeni kaynaklar ortaya koymaktadr. Makalesinin 633. sayfasnda nazariyeler
ileri srmenin doru olmadn belirtiyor, ancak tarihiler belli bir bilgi birikimine
sahip olduklar takdirde konular hakknda fikir yrtebilirler kansndaym..
Prof. nalck makalesinin 636. sayfasnda, son zamanlarda Bursa hakknda baz
neriyat yapldysa da bunun yeterli olmadn, ancak kendisinin de yaynlad
Bursa sicilleri8 ve yeni belgelerle ehrin byy, iktisadi ve itimai hayat hakknda
tam ve mkemmel bir tarihin yazlmasnn mmkn olduunu belirtiyor. Makalesinin
5
Akda, Belleten, S. 51, a.g.m. s. 498-500.
6
A.g.m., s. 498.
7
A.g.m., s. 503-509.
8
nalck, Belleten, S. 60, a.g.m. s. 632-633.
255
637 sayfasnda ise, Bursada avarz vergisi iin ehrin 5000 haneden ibaret olduu9,
bir avarz hanesi 9 ksur olduuna gre bu rakam yani nalckn belirttii 40-50
binlik bir nfus ortaya kyor.
Prof. Dr. nalck, Akdan baz kat hkmlere nasl eritiini bilmediini, bu
hususta ne bir kaynaktan, ne de herhangi bir tetkikten bahsetmediini, Trkiyenin
ktisadi Tarihi adl eserini beklemek gerektiinin icap ettiini ifade etmektedir.
Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, C. I 1959 ylnda yaynlanmtr.
nalck, makalesinin 391. sayfasnda, Marmara ktisadi nitesinin bir farazi-
yeden ibaret olduunu, Osmanl Devletinin douunda yalnzca iktisadi amiller
deil, baka amillerin de olabileceine temasla, Akda gibi, Zeki Velidi Togann
Osmanl siyasi kuvvetinin ykselmesine ait muhtelif amillerin banda iktisadi bir
amil olduunu zikrettiini belirtiyor. Sayfa 684de makalesinin biti ksmnda Biz
yukarda, Onun (Akda) tabiriyle Trkiyenin nasl bir iktisadi hayat srm oldu-
unu anlamaya altk demektedir. Biz bu almalarn tam detaylarna girmedik,
yalnzca bir ka hususa deindik.
Prof. Dr. Mustafa Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihini be cilt olarak
planlamt. nc cildin materyalini de hazrlam, ama bitirmeye mr yetme-
miti. Bu arada bununla ilgili bir anm da zikretmek isterim. Trkiye Bankas
Genel Yayn Mdr, bu almann 3., 4., ve 5. ciltlerini hazrlamam bana rica
etti. Ben de, Prof. Dr. zer Ergene 3. cildi, Prof. Dr. Musa adrcya da 5. cildi
hazrlamasn nerdim. Ben de 4. cildi hazrlayacaktm. Ama bu ok zor bir iti.
Babakanlk Arivi ve o tarihlerde ok eitli ehirlerde bulunan sicilleri incelemek
ok zordu. nerim kabul grmedi. Ben de elimdeki dokmanlarla XVIII. yzylda
Osmanl Kurumlar ve Toplum Yaants adl kitab kardm,10 daha sonra Yap
Kredi tarafndan yaynland.11 Burada, rahmetli hocam Prof. Dr. Mustafa Akda
takdirle anyorum.
Sanrm Belleten 51, 55 ve 60daki makaleleri bir btn olarak ele almak gere-
kir. , bir btn oluturuyor. Bu olaandr. unu da belirtmek gerekir ki, btn
tarihilerin gerek Akdan 51 ve 55deki makalelerini, gerekse nalckn 60.
saydaki makalesini ve iindeki eletirileri dikkatlice okumalarnda yarar vardr. Bu
yazlardaki slup, kullanlan metot, ileri srlen fikirler, tezler, kaynaklar tarihilere
byk bir rnek tekil edecektir.
Biz imdiye kadar, nalckn yalnz iktisadi konulardaki almalarna dein-
dik. Prof. nalckn sosyal tarih konusunda da ok zgn almalar mevcuttur.
Osmanlda devlet, hukuk, adalet, tanzimat, adalet fermanlar, Sened-i ttifak,
Glhane Hatt- Hmayunu konularnda pek ok almas mevcuttur. Tanzimat
ve Bulgar Meselesi belgesel bir almadr. Ayn zamanda doktora tezidir, sonra
yaynlanmtr. Osmanl mparatorluunda Ekonomik ve Sosyal Tarih adl eseri,
Osmanl mparatorluunun detaylarn etraflca ortaya koyan bir eserdir.12 Belgeler
9
nalck, a.g.m., s. 632-633.
10
Ycel zkaya, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants, Ankara: Kltr Bakanl
Yaynlar, 1985.
11
Ycel zkaya, XVIII. Yzylda Osmanl Toplumu, stanbul: Yap Kredi Yayn, 2010.
12
Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Cilt I-II.
256
ve Belleten dergilerinde yaynlanan adalet-nameler, XVI. ve XIII. yzyla k tut-

maktadr. Adalet fermanlar, ehl-i ere (kad, naip, mft), ehl-i rfe (beylerbeyi,
mutasarrf, sancak beyi, mtesellim, voyvoda, mbair), kethdayerlerine (sipah,
silahdar, sa garipler, sol garipler, sa ulufeciyan, sol ulufeciyann yneticisi),
yenieri serdarlarna (cebeci, topu, lamc, top arabacs vb. ba), alaybeylerine,
i erlerine (esnaflara) hitaben yazlrd. Adalet fermanlarnda grevlilere grevleri
hatrlatlr, memleketteki bozukluklar dile getirilir, bunlarn nlenmesi, halkn rahat
bir hayat srmesinin salanmas emredilir, bu yerine getirilmedii takdirde, grev-
lilere verilecek cezalar hatrlatlrd. Ben daha sonra XIII. yzyl adaletnamelerini
yaynlarken, nalck hocamn adaletnamelerinden byk lde yararlandm.13
Liselerdeki tarih kitaplar ve dier tarihi kitaplar, Sened-i ttifakn devlet ile
ayanlar arasnda yaplan bir anlama olduunu ifade ediyor. Bu yanltr. Sened-i
ttifaka bir iki ayan katlmtr. Sened-i ttifakta byk bir gce sahip olan hane-
dan sahipleri mevcuttur. Anadolu ve Rumelide bunlarn sz geer. Bunlardan
Caparzade Sleyman (Yozgat, Yeniil dnda Kayseri, Sivas, ankr, Ankara gibi
yerleri mtesellim vekili ile ynetiyor), Karaosmanoullar Balkesir ve evresinde
byk gce sahip, Alemdar Mustafa Rumelide isim yapm kiilerdir. Bu senedin
hanedanlar ile devlet arasnda olduunu vakanvisler de dile getirmektedir. Ben de
kitabmda belirtmitim. nalck, Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu adl
makalesinde, hem bu tezi savunuyor, hem de Sened-i ttifakn belgesini yaynlyor.
Ayn hususlar, Ahmet Cevdet, mer Efendi, ani-zade Ataullah tarafndan da dile
getirilmitir.14 nalckn Tanzimatla ilgili baka almalar da mevcuttur. Tanzimat
ile ilgili almalarndan Tanzimat Nedir? ilk makalesi olarak gze arpyor.15 ok
sonra Belletende yaynlad Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkilerde,
genellikle Anadoluda Tanzimata kar tepkiler belgelerle dile getiriliyor.16 The
Ottoman Empire: The Classical Age (1300-1600) yurt dnda kan17, benim de
yararlandm ilk eseridir. Bunun Trkesi18 ve daha sonra dier dillerde basklar
da yaynlanmtr.
Son sz olarak Prof. Dr. Halil nalck yurt dnda Trkiyeyi temsil eden ve
Trkiyenin yetitirdii en nemli bilim adamlarndan biridir diye tanmlamak
istiyorum.
13
Halil nalck, Adalet-nameler, Belgeler Dergisi, C. 2, S. 3-4, Ankara, 1965, s. 49-142 ; Ycel zkaya,
XVIII.Yzylda karlan Adaletnamelere Gre Trkiyenin Durumu, Belleten, S. 151, Ankara, 1974.
14
Halil nalck, Sened-i ttifak ve Glhane Hatt- Hmayunu, Belleten, S. 112, Ankara, 1962 ; Ahmet Cevdet,
Tarih-i Cevdet, C. 9, stanbul, 1292, s. 2-9 ; mer Efendi, Tarih-i Sultan Selim-i Salis ve II.Mahmut, Esat Efendi
Kitapl (Sleymaniye), No 2152, vr. 78-80 ; ani-zade Ataullah, Tarih-i ani-zade, C.1, s. 65-66.
15
Halil nalck, Tanzimat Nedir?, Tarih Aratrmalar Dergisi, Ankara, 1940-1941.
16
Halil nalck, Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkiler, Belleten, S. 112, Ankara, 1962.
17
Halil nalck, The Ottoman Empire (The Classical Age)1300-1600, London, 1973.
18
Halil nalck, Osmanl mparatorluu: Klasik a (1300-1600), stanbul, 2003.
257
258

Halil Inalcik 030316 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Halil Inalcik 030316 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Her Yl Bir Byk Trk Bilgi lenleri

2 / PROF. DR. HALL NALCIK

Trk Ocaklar Bursa ubesi Yaynlar: 6

BYOGRAFSNE SIMAYAN BR BLM ADAMI: HALL NALCIK

HALL NALCIKIN ESERNDE OSMANLI DEVLETNN KURULUU MESELES

HALL NALCIKIN OSMANLI KURULU DNEM

ANNALES EKOL VE HERMENTK AIDAN

KUZEY KARADENZ SAHLLERNDE JULIEN BORDIER LE KIRIMDA, EVLYA

ALA POURSUTE DE PROF. DR. NALCIK AU BORD NORD DE LA MER NOR:

PROF. DR. HALL NALCIK VE OSMANLI TEKLAT TARH

KLASK DNEM OSMANLI SYAS TARH VE HALL NALCIK

TURSUN BEYN TRH- EBL-FETHI (1444-1488) VE FATH SULTAN MEHMET

SADECE DEFTER- SANCAK-I ARVAND YAYINLAMI OLSAYDI BLE. . .

IF HALIL INALCIK HAD MERELY PUBLISHED THE DEFTER-I SANCAK-I ARVANID. .

FETH SONRASI GALATA VE BURADAK TALYAN VARLII

PROF. DR. HALL NALCIKIN TARH FELSEFES

TARHSEL SOSYOLOJ PERSPEKTFNDE HALL NALCIK

OSMANLI DENZCLNN MESELELER VE HALL NALCIK

HALL NALCIKIN KIRIM TARH VE OSMANLI KUZEY SYASET

HALL NALCIKIN TANZMAT VE BULGAR MESELES BALIKLI

YRMNC YZYILIN EN BYK OSMANLI MPARATORLUU

THE MIND AND MENTALITY OF THE TWENTIETH CENTURYS PREMIER

TELEVZYON BELGESELCLMZDE HALL NALCIK LE 22 YIL

OSMANLI-TRK EDEBYATINI YENDEN ANLAMAK YA DA TALARI YERNE

OSMANLI FT-HNE SSTEM VE HALL NALCIK

PROF. DR. HALL NALCIKIN SOSYAL VE KTSAD TARH HAKKINDA GRLER

Bu kitap byk bir abideye kk bir selamdr.

Prof. Dr. Seluk Krl

Prof. Halil nalck, DTCFden emekliliinin hemen akabinde ve ayn yl iinde

v Yalova niversitesi, 2009

9 - Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi / Social and Economic History of Turkey

30 - Osmanl dare ve Ekonomi Tarihi, stanbul: sam Yaynlar, 2011.

Makaleleri (Yllara gre sralanmtr.)

Mehmed II, slm Ansiklopedisi, VII, 506-535.

iftlik, The Encyclopaedia of Islam2, II, (1960), 32-33.

Reislkttab veya Reis Efendi, MEB slm Ansiklopedisi, IX (1964), 671-683.

Hawla (Havale ve Mukataa), The Encyclopaedia of Islam2, c III, (1965), 283-285.

Quelques remarques sur la formation du capital dans lEmpire Ottoman,

The Socio-political Effects on the Diffusion of Fire-arms in the Middle East,

A Case Study in Renaissance Diplomacy: The Agrement Between Innocent

The Appointment procedure of a Guild Warden (Kethda), Wiener Zeitschrift

from Classical to Modern Times. Essays in Honor of Bernard Lewis, Princeton

Ottoman Galata, 1453-1553, Premiere Recontre Internationale sur lEmpire

Bayazt I, TDV slm Ansiklopedisi 5 (1992), 231-234.

How to Read Ashik Pasha-zdes History, Studies in Ottoman History in Honour

The Customs Register of Caffa, 1487-1490/Kefe Gmrk Beky Defteri,

Havale, TDV slm Ansiklopedisi, c, 16 , 512-513.

bkz. 1991). Greeks in Ottoman Economy and Finances, 1453-1500, (Asl, yl

skender Bey (.872-1468), TDV slm Ansiklopedisi, 22 (2002), 561-563.

ngilizce olarak yaymlanm, sonra muhtelif dillere tercme edilmitir. Kronoloji,

HALL NALCIKIN ESERNDE

Burada, Osmanl tarihinin btn dnemleri ve btn veheleri zerinde, birinci

deniz kysndaki ovalara mevsimlik gler, 2) gazi nderlerin ynetimindeki

Kurulu Srecinin Baz Mhim Olaylar

egemenliinde olduu kabulnden hareket ediyorlard.13 Osman Gazinin nihai

yeniden hararetle ele alnmtr. Kprl-Wittek tezlerinin bir terkibini yapan ve

HALL NALCIKIN OSMANLI KURULU DNEM

Halil nalck Osmanl tarihinin zm bekleyen bir ok meselesini tayan kurulu

* Prof. Dr., Dzce niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, yoguzoglu@gmail.com

Kzlkilise-Kemaliye Kynde bir Bizans stun bal, 2006

1993 ylnda Bilkent niversitesi Tarih Blmnde kendilerini ziyaret ettiimde

Bursada Kltr ve Sanat Sempozyumu Sadan sola:

Halil nalck, Uluslararas Kongreye son aratrma sonularn sunmutur. Bursay