Ankara Ecz. Fak. Mec. J Fac. Pharm.

Ankara

1. 53 (1971) 1. 53 (1971)

Trkiye'nin nemli Liken Trleri

The Important Species of Licheris in 'TuNkey

Kmil KARAMANO LU *

1 Likenlerin Genel zellikleri Tabiatta, baz kayalarn, aa

gvde ve dallannn zerinde yosunlara benzeyen kksz, gvdesiz
ve yapraksz bitkiler grlr, bunlar talluslu bitkilerin zel bir
grubu olan likenlerdir.
Liken deyimini ilk defa M.O. IV. nc as rda Yunanl Theop-
hrastus kullanm, fakat bu,bilim adam nn Liken olarak adlan-
drd bitkiler, Liken olmayp zeier otlar idi. Theophrastus
gerek iki liken trne de Isnea ve Rocella) baka ad vermi tir.
Daha sonralar birok botanikiler taraf ndan Liken deyimi, yo-
sunlarla kartrlmtr. lk olarak likenlerin Aig ve Mantarlar-
dan meydana geldi ini Alman Botanikisi Schwenderer ilim dn-
yana tantmtr. Gerekten bir liken tallusundan ince bir kesit
al p mikroskop altnda incelersek, bunun tamamen birbirinden ay-
r belli bir alg tr ile, belli bir mantar trnden meydana geldi-
ini griirz. u halde liken basit bir organizma grubu olmay p,
iki ayr bitkinin yani alg ve mantar n, bir araya gelmesi ve bir
birlik meydana getirmesi suretiyle olu an birle ik, kompleks bir
organizma grubudur.

Bu iki ayr eit organizma yanyana gelerek kendilerine hi

benzemeyen morfolojik ve fizyolojik bir birlik ve btnlk mey-
dana getirirler.

Likenler, zengin bir bitki grubudur. Dnyan n hemen her bl-

esine yay lm olarak eitli yeti me yerlerinde ya arlar. Kutup-
Redaksiyona verildi i tarih : 17 Haziran 1971
* Farmastik Botanik Krss, Eczac lik Fakltesi, Ankara niversitesi

53
54 X. KARAMANO LU

lardan - Ekvatora, deniz k ysndan, ovalardan, da larn yksek

yerlerine kadar hemen her yerde, di er organizmalar n ya ayama-
yaca yetime yerlerinde yeti ebilirler. Hatta likeni meydana ge-
tiren gerek alg'in ve gerekse mantar n herbirinin ayr ayr olarak ya-
ayamayaca en etin yeti me yerlerinde, birbirleriyle kucakla p
rnek bir dayan ma ile kolaylkla ya ayabilirler. Likenler ok eks-
trem yeti me yerlerine kzgn gne altnda s caa, ok dk de-
receli soua, haftalarca sren kurakl a dayanabilirler.
Likenlerin, ounluu epifit olarak a alarn gvde ve dal ka-
buklar zerinde, nemli topraklarda ya arlar. plak kayalar n ze-
rini rten nc organizmalard r. Kayalar n zerinde yerle mi li-
kenlerin lmnden sonra kalan art klar ve kayalarn paralan-
mas ile olu an ilk ince toprak tabakas zerine, likenlerden son-
ra kara yosunlar gelmee ba lar. Bunlar da di er bitkiler izler.
Bundan dolay likenler ncl (Piyonir) bitkilerdir.
Likenlerin besin maddelerine olan ihtiyalar azdr. Yalnz ha-
vas temiz olan yerlerde ya ayabilirler, kirli havaya kar ok du-
yarlk gsterirler. Endstri blgelerinde byk ehirlerin yak nla-
rnda liken floras ok fakirdir. Buna kar lk havas temiz olan
blgelerde kayalarn, aa gvde ve dallar nn zerini e itli renk
ve ekilde rterler. Onun iin likenler bir blgenin havas nn te-
miz olup olmadn belirten iyi bir gstericidir.
Memleketimizde havas iyi olan blgelerde likenleri bol ola-
rak grmek mmkndr. Kayalar zerinde ye il alanlar meydana
getiren ve meydana getirdikleri alanlar bazan memleket haritas -
n andran Rhizocarpon geographicum tr buna iyi bir rnek-
tir.
Likenlerin yap sna katlan algler ya Mavi - Ye il alglerden
Cyanophyceae), bir hcreli olanlarla (rne in : Chrococcus, Glo-
eocapsa), iplik eklinde (rne in Nostoc, Rivuluria) ve dier Ma-
vi - Yeil alg trleri, yada Ye il alglerden (Chlorophyceae) oun-
lukla ilkel yapl Protoccoccales takmndan (rnein Protoccoc-
cus, Cystococus ) veya Chlorella, Claclophora, Ulothrix ve dier-
leridir.
Likenlerin yap snn byk ksmn mantar hifleri meydana
getirir. ounlukla likenin st ve alt k smnda mantar hiflerinden
meydana gelen s k bir kabuk tabakas , orta k smda ise daha
 K KARAMANOLU 55

gevek bir miseliyum rgs vard r ( ekil : 1). Eksen liken trlerin-
den st kabuk tabakas nn altnda algler yer al r. Liken yapsna
katlan mantarlar, Algimsi rnantarlar (Phycomycetes), eksen li-
ken trnn yapsna ise Askuslu mantarlar kat lr. (Ascomycetes)
Bu snftan da en fazla Discomyceta es ve daha az olarak da
Pyrenomycetales takmlar cins ve trleridir. Bu yap da olan li-
kenler ounlukla mutedil blgelerde yeti mektedir. Tropik bl-
gelerde yeti en 4 cinsin yap snda Bazidili mantarlar (Basidiomy-
cetes),Polyporaeceae familyas cins ve trleri kat lr. Genel olarak
likenlerin yapsnda ounlukla belli bir alg tr ile belli bir man-
tar tr birlik meydana getirirler. Fakat baz durumlarda ya tal-
lusun i dokusu iinde ya da d yzeyinde etraf evrili bir blge-
sinde ikinci bir alg trne rastlanabilir. Bunlarda mantar hifleri
tarafndan sarlr. Byle yap lara Sefalodiyum denir. Eer by-
le bir yap tallusun d ksmnda olursa, ekli ekseriya tane veya
kabarckl bir ekil gsterir.
Liken kltr ok zordur. Fakat likenin yap sna katlan alg
ve mantar, ayr ayr kltre alnabilirler. Kltr ortam nda algler
iyi, mantarlar ise fena geli irler. Bundan anla lyor ki, likenlerin
mantarlar , orijinlerinde sahip olduklar iyi gelime zelliklerini
kaybetmi lerdir. Kltrde mantar, algle beraber bulundu u za-
manki eklini andrrsa da, bu tam de ildir. Mantar ancak alglerle
beraber bulundu u zaman likenin gerek eklini alr. Buda simbi-
yozun likenin gerek eklini almada ne kadar etkili oldu unu gs-
termektedir.
Likenler, talluslann n yapsna katlan alg ve mantarlar n al-
dklar yerlere gre iki tipe ayr lrlar. Ilkel yapl likenlerde, alg
ve mantar tallusunun yapsnda, homogen olarak da lmtr ki,
bu gibi likenlere Homomer tip ad verilir ( ekil : 1,A). Tallus
genel olarak bu tip likenlerde msiljl bir yap gsterir.
leri yap l liken trlerinde alg ve mantar ayr ayr blgelerde
bulunur, bu gibi likenlere de Heteromer tip denir ( ekil : 1,B).
Heteromer tipler ounlukla al liken trlerinde grlr. Buna
gzel bir rnek Usnea sakal likenini gsterebiliriz. Bundan ba -
ka Evernia, Physcia, Ramalina, Cladonia cinsi trleri de ayn tip--

tendir ( ekil : 1,B).

Algler, o unlukla a daha yakn olan st mantar kabuk ta-
bakasnn altnda yer alrlar. Bu gibi likenlerin tallusu, genellikle
56 K. ICARANLANOLIS

derimsi bir yap gsterirler. Baz ekillerde ise, mantar miselleri,

algin sald peltemsi bir ortam zerinde geli irler. rne in : Nos-
toc kolonisinin yapt peltemsi ortam zerinde, mantar miselleri-
nin gelimesi ile meydana gelen, kuru zamanlarda derimsi, nemli
zamanlarda peltemsi ikin bir liken olan, toprak ve a a kabuk-
lar zerinde ya ayan Collema cinsi buna iyi bir rnektir. Bu e-
kildeki likenlere jelatini likenler denir ( ekil : 1,A).

,5i rrit
.o

01

0:0:"
034 ..:110
:
pObt.e. ,# *et .
111. 1,11.4"1 .2.49 o ti,r.o> ,
r7:40.45411.1;:1094P itejlt,
b ePural4
.1.4 04 qt
r_"..IP 41400 41 r.t 'V
Adi eg^ s
$
- Vfier3 ,:ri e
or
A 8
ek. 1 (A) Collema pulposum Tallusunun enine kesiti (Homomer Liken tipi). (a)
Alg hcreleri, (m) mantar hifi (Des ABBAyes'den).

(B) Physcia tallusunun enine kesidi (Heteromer tip) (k) st kabuk,

(a) Alg hcresi, (m) mantar hifi (Haupt'dan)

Dier bir liken tipi de, mantar hifleri, ince iplikler eklinde,
yine iplik eklindeki alglere sar larak, ince bir rt meydana ge-
tirirler. Bylece, iplik eklindeki likenler meydana gelir. Bu tipte
likenin genel eklinin meydana geli inde, alg nemli rol oynar.
Ephebe pubeseens buna iyi bir rnektir.
II Likenlerin Yaama ve Yetime Yerleri : Likenler, Simbi-
yoza (Ortak ya ama) veya Mutualizme iyi bir rnektir. Alg ve man-
 XARAMANOLII 57

tar liken iinde, kar lkl faydalanmalann salayan, iyi bir i bir-
lii yapmlardr. Alg, mantara yapt fotosentez rnlerini, man-
tar da alg'e zerinde bulundu u ortamdan salad su ve besin
tuzlarn verir. zellikle salgladklar liken asitleri ile kayalar eri-
terek besinlerini sa layabilirler.
Mantar ayn zamanda likeni, bulundu u yere tesbit eder. Bu-
nu tallusunun alt k smnda meydana gelen zel hifleri yani rizoid-
leri ile yaparlar. A a kabuklar zerinde ya ayan likenler, a acn
dokulan iine hifler gnderirler. Bunlar a acn yaayan dokular-
na erimezler. Yaln z yapraklar zerinde ya ayan likenlerin gn-
derdii hifler, yaprak dokular na zarar verebilirler.
Kalker kayalar zerinde ya ayan baz liken trlerinin hifleri
2 cm. derinlie kadar inebilir.
Toprak ve kum zerinde bulunanlar n, yaadklar yer ile ba-
ntlan gevektir. Tunduralarda yeti en liken trleri, buralarda
hkm sren iddetli rzgr ve suyun mekanik etkisine kar ko-
yabilmek iin, bulunduklar yerlerde, kendilerini daha sa lam bir
ekilde tesbit ederler.
Her liken trnn zerinde ya ad, belli bir yeti me yeri
vard r. Bunda e itli faktrler rol oynar.
Likenlerin da l nda en nemli rol oynayan faktr, rutubet-
tir. Nemli yerlerde, kuzey yamalarda daha ok liken trlerine
rastlan r.
Eksen liken trleri severler, glgeli yerlerden ka mrlar.
I k, fotosentez iin gereklidir. Onun iin likenlerin o unu, or-
man kenarlarnda, yol kenar aa gvde ve dallar zerinde, eski
duvarlar ve kayalar zerinde grrz. Orman n ok s k glgeli i
ksmnda bulunmazlar.
Likenler, genel olarak a ada grupland rlan yeti me yerlerin-
de yaa-lar.

1 Toprak stnde

2 Canl aa gvde ve dallar zerinde

3 Devrik a a ktkleri, itler v.b. yerlerde
4 Kayalar zerinde ya arlar.
58 K. ICARANLANOLIT

rnein Parmelia Parmelia, conspersa Rhizocarpon

geographicurn tipik kaya likenleridir. ok az olarak a a kabuk-
lar zerinde de ya arlar.
Baz liken trleri kalker kayal klar nda yaayamaz. rne in :
Caltopisma vitellinum Baeomyces roseus, Sphyridiurn byssodes
,

v.b. Physcia pulverulenta ve Lecidea scalaris genel olarak a a

kabuklar bazende ta lar zerinde bulunan liken trleridir.
Baz Cladonia trleri normal olarak toprakta ya arlar, bazen-
de aalar zerinde metrelerce ykse e trmanabilirler. Likenler
riiinya da fazla olarak kuzey memleketlerinde zellikle tunduralar-
da geni alanlar kaplarlar. Bu blgelerde birok familyalardan r-
nekler bulmak mmkndr. Bu geni blgede, genel olarak liken
floras ok zengin deildir. Fakat trler kilometrelerce kare geni
alanlar' kaplarlar ve bol olarak yeti irler. ounluu al likenleri-
dir. Norve, Isve, Finlandiya, ngiltere, Irlanda, Kanada'da liken-
ler bol olarak yeti ir.
Tropik blgeler, liken tr ynnden zengindir. Fakat geni
alanlar kaplamazlar. Bu blgede bulunan likenler, o unlukla aa
kabuklarnda ve yapraklarda ya ayan liken trleridir.
Akdeniz evresi memleketlerinde kabuk likenleri o unlukta-
d r. Memleketimizde ise likenlere am ormanlar ve yaprakl aa
ormanlarnn kenarlarnda rastlanr. Trkiye'de de o unlukla ka-
buk likenlerine rastlan r. Likenlerin bulunduu aalar kayn, ka-
vak, st, hlamur, atkestanesi, ceviz ve meyva a alandr Liken-
ler ok yava byrler. El byklnde bir liken ekseriya 50 yl-
da meydana gelir. alms likenlerin birka santimetre ykselebil-
mesi 100 - 200 ylda olabilir.
Ureme : Likenler o unlukla eeysiz olarak rerler. Ba lca
reme ekli, tallusun alg tabakas nda meydana gelen bir veya bir-
ka alg hcresini saran, mantar hiflerinden olu an Sorldi denilen
kk tallus paralar ile olur. Kabuk tabakas nda meydana ge-
len yar klardan serbest duruma geerek rzgrlar veya di er vas-
talarla ba ka yerlere ta nrlar ve orada geli erek yeni likenleri
meydana getirirler.
Birok trlerde, soridilerin meydana geli i, tallusun belli bir
yerinde olurki, bu ksma Soral denir. Liken tallusunda e eyli
remeyi yalnz mantar gsterir. Alg hibir liken trnde e eyli
 K. RAFtAvavou 59

olarak remez, zoospor ve gamet meydana getirmez, yaln z bln-

me suretiyle o alr. Likenlerin yapsna katlan mantarlarm o-
unluu Asccrnycetes, ler olduuna gre, e er mantar Pyrenomyce-
tate:' takmndan ise fruktifikasyon organlar kapal, tepesi a k
dar azl testi eklinde Peritesiyum, mantar Disoomycetales ta-
kmndan ise fruktifikasyon organ anak ve kadeh eklinde Apo-
'

tesiyum meydana gelir ( ekil : 2). Fruktifikasyon oran nn ve-,

rimli yzeyinde bulunan himeniyum tabakas , askus ve parafizden
meydana gelir. Askuslarda 1 - 32, o unlukla 8 askospor olu ur ve
bu sporlar erginle ince etrafa yay larak uygun ortam artlarnda
imlenirler ve belli alg hcrelerine rastlarlarsa yeni bir liken mey-
dana getirirler. Fruktifikasyon organlar nn meydana geli i yllar-
ca srebilir. Baz arktik ve alpin liken trlerinde bu sre 1000 y l-
dan fazla olabilir.
Askuslu likenlerden 16 familya yelerinde, Peritesiyum, 35 fa-
milya yelerinde de apotesiyum meydana gelir.

`1 MA.

er IP o `45.,
gsgro3218-it

<,

ek. 2. Yapraks bir liken tallusunda apotesiyumun bulundu u yerden enine

kesit. a. apotesiyum, h. himeniyum, b. askus ve askosporlar, c. ye il alg
hcreleri, m. mantar hifleri, r. rizoid (Geisweite'den)

III Trkiye'nin nemli Liken Trleri : Likenler sistematik

ynden ayr bir grup deildir. Bunlar yukarda da a kland ze-
re, alg ve mantardan meydana gelen simbiyotik bir topluluktur.
Bundan dolay, likenlerin filogenetik bir temele dayanan sistema-
tii yoktur. Modern Bitki sistematiinde btn Likenler Lichenes
blm altnda toplanmtr.
60 K. ItARAMANOLI3

Likenler eski sistemciler taraf ndan, ok dei ik olan tallus

ekillerine veya ilerinde bulunan mantar e idine gre tasnif
edilmitir. Yani sun'i tasnif yapm lardr.
Likenler tallus ekillerine gre byk gruba ayr lr :
1 Kabuksu Likenler : ounlukla a a kabuklar ve kayalar
zerinde, kabuk eklinde sk bir rt meydana getirirler. Bu gru-
,

ba likenlerin, byk bir k sm girer. rnein : Lecanora, Graphis,

Lecidea, Biatorina v.b.
2 Yapraks Likenler : Liken talluslar erit veya safiha ek-
linde kk veya byk dilimli yaprak eklindedir. rne in
Parmelia, Physdia, Cetraria, Peltigera, Sticta, Lobaria, Xanthoria
v.b.
3 -alms likenler : nce erit eklinde dallanm talluslar
vard r. Talluslar bir aly andrarak, ya dik olarak geli ir veya
aalardan a a doru sarkar. rne in : Usnea, Cladonia, Bryo-
pogcm, Alectoria, Evernia, Ramalina v.b.
Habituslarna gre yap lan bu gruplar aras nda, kesin s nrlar
yoktur. Ayn cinsin trleri aras nda, deiik yapda olanlar var-
dr.
Dier ynden Likenler zerinde ya ad ortama gre de grup-
lara ayrlmtr.
1 Kalker kayalar zerinde ya ayan likenler.
2 Silisli topraklar zerinde ya ayan likenler.
3 Aa gvde ve dal kabuklar zerinde ya ayan likenler.
4 Yapraklar zerinde ya ayan likenler.
5 Devrik aa ktkleri zerinde ya ayan likenler.

6 Suda ya ayan likenler.

Bugn ya ayan 18 - 20.000 kadar liken tr ilerinde bulunan
mantar e idine gre 3 snfa ayrlm ve bunlar 400 cins al-
tnda toplanmtr.
I. snf : Phycolichenes :Yap lannda algimsi mantar bulunan
likenler.
II. snf : Ascolichenes Talluslarndaki mantar, Ascomy-
cetes'tir
III. snf : Basidiolichenes : Likeni meydana getiren mantar
bir bazidili mantar, algde Mavi - Ye il alglerdendir. Bu alt s nfta
 K. KARAMANOLU 61

4 cins vardr. Bunlarda tropik blgelerde plak toprak, kayalar

ve aa gvdeleri zerinde ya arlar.
Bu likenlerden ok iyi tan nan cins ve tr Cora pavonia Orta
ve Gney Afrikada plak topraklar ve a alar zerinde yaygmd r.
Memleketimiz Liken trleri ynnden olduka zengindir. Fa-
kat imdiye kadar bu alanda yaplm geni bir inceleme yoktur.
Memleketin e itli blgelerine yapt m gezilerde, zellikle
Bolu, Ankara, zmir ve Balkesir evresinden toplad m liken tr-
lerinden ok yaygn olanlar unlardr :
1 Rhizocarpan geographicum (L.) Dc. (Harita Likeni) :
Syn. Lichen geographicus L., Lecidea geographica Rebent.
Memleketimizde ok yayg n bir kabuk likenidir. Kayalar n ze-
rinde 0,1 - 1,0 mm. eninde sar - yeil veya kanarya, limon sar s
renkte bir kabuk meydana getirir. Memleket haritalar n andran
ekiller meydana getirdi i gibi bazanda kayalar n her tarafn kap-
layabilir. Soridileri yoktur, apotesiyumlar vardr.
Liken tallusu iyot zeltisi ile koyu mavi renk verir. Tallusun
sar renginde rizokar asidi C20 H14 09 ve barbatin asidi vard r. An-
kara civarnda zellikle Keiren ve Dikmen s rtlarnda kalker
kayalar zerinde ok yeti ir ( ekil : 3).

Kaya
Sek. 3. Ankara, Keiren verem dispanseri kar s kalker kayalar zerinde (R)
Rhizocarpon geographicum (L). DC. (Harita Likeni).

Bu liken tr, yeti tii yerin havasnn temizliini gsteren

iyi bir gstericidir. Trkiye'nin e itli blgelerine yaptm geziler-
62 K. KARANLANO L'U"

de bu liken trne Hakkriden - Edirneye, Sinoptan - Antalyaya

kadar havas temiz olan her yerde kayalar zerinde rastladm.
Ankara nfusunun gnden gne artmas , yerleme alanlarnn
geni lemesi, zellikle gecekondu sakinlerinin Keiren ve Dikme-
nin bu likenlerin bulunduu blgelerde yerlemesi havann bozul-
masna sebep olmu ve bunun sonucu olarak Likenler de azalmaya
ba lamtr.
2 Parmelia furfuracea (L.) Ach.
Syn. Lichen furfuraceus L., Pseudevernia furfuracea Zopf.
Parmelia cinsinin o unluu yaprak eklinde kabuk ve kaya-
lar zerinde ya ayan, btn dnyaya yaylm 800 kadar tr var-
dr. Parmelia furfuracea tr tallusu al ms yaprak likenleri ara-
s nda bir yap gsterir. Daha ok al likenlerine yak ndr.
Talluslar erit eklinde dikotom veya gaynmuntazarn daha-
mr. eritler 2 - 25 mm eninde 6 - 10 cm. uzunlu unda, st taraf
kl renginde alt taraf siyah veya grisiyah - k rmz siyah renktedir.
Tallus KOH ile sar renk verir. Apotesiyumlar saps z, nceleri de-
rin, sonra dz bir ekil alr.
Bu liken tr genel olarak ine yaprakl veya yaprakl aa
gvdeleri zerinde 3rayg ndr. Baka yerlerde de bulunabilir. Bizde
ounlukla karaamlar zerinde bulunur. Ankara K zlcahamam
Dinus nigra (Karaam) orman nda dikili veya devrik Karaam gv-
de ve dallar zerinde, Bolu ili evresi ormanlan zellikle Abant
evresi Kay n ve Kknar dal ve gvdeleri zerinde yeti ir ( ekil : 4).
9

ek. 4. Parmelia furfuracea (L.) Asch. Ankara, K z lcahamam Karaam orman ,

Karaam dallar zerinde.
 K. KARAMANOLU 63

Btn Karadeniz ormanlar nda bu liken trne rastlad m.

3 Parmella physodes (L.) Ach.
Syn. Lichen physodes L., Lobaria physodes Hoffm., Hypogymnia
physodes Nyl.
Bu trde yayg ndr. Ovalardan dalarn yksek yerlerine ka-
dar kar. Tallusu yapraks , ounlukla daire veya uzunca rozet
eklinde veyahutta gayrmuntazam dalrlar. Tallusun st yz
ak kl renginde, alt yz ise siyah veya mat bir renktedir.

Tallusun st yz KOH ile sar bir renk alr sonra krmz -

kahverengi olur. Bile iminde Fizot asidi C20 H22 06 Fizodal asidi
C24 H20 012 ve Atranorin C 1118 08 vardr.
Ankara ve Bolu ili evresinde orman ve meyva a alar zerin-
de de rastlanan Liken trdr. Kay n aalar zerinde daha s k
rastlanr ( ekil : 5). zmir ve Balkesir ili evrelerinde de bu liken

ek. 5. Parmelia physodes (L.) Ach.

trne zellikle Edremit Kaz da nda, Bursa Uluda da rastlad m.

4 --- Evernia prunastri (L.) Ach.
Syn. Lichen prunastri L., Parmelia prunastri Ach. Physica prinastri
Dc.

ok yaygn bir liken, trdr. Me e, Akaaa, Kayn, Grgen

Karaaa, Kavak ve nadir olarakta i ne yaprakl aalar zerinde
zellikle bizde Karaamlar zerinde, it, kaya ve duvarlar zerin-
de yaar.
64 K. KARAMANOLU

Bu liken tr, Bal kesir evresi ormanlar , stanbul Belgrad

orman ve btn Karadeniz ormanlar nda yeti mektedir. Bu liken
trnn tallusu yapraks - alms tipte, zengin atall veya gayri-
muntazam dall, orta ksm ile bulunduu yere balanr, dier k-
smlar serbest dik veya sarkar. Tallusun st yz sar mtrak gri
yeil, alt yz renk bakmndan farkl beyazmtrak renktedir ( e-
kil : 6).

Sek. 6. Evernia prunastri (L.j Ach. Bolu, Abant gl yak n nda devrik Kay n
a alar gvde ve dallar zerinde.

Tallusun kabuk k sm KOH ile sar bir renk verir, z k sm

vermez. Apotesiyum uda e itli byklkte hemen hemen sapl
kadeh eklindedir.
Bileiminde, likene sar rengi veren usnik asit C18 HI6 07, bun-
dan ba ka atranorin C19 Hi8 08, evernin asidi CI, H16 07 vardr. Bu
liken trnden Lichen Quercinus drogu elde edilir.
Parfmeri endstrisinde, sabun ve kozmetik yap mnda iyi
bir fiksatr olarak kullan lr.
5- Ramelina fastigiata (Pers.) Ach.
Parmelia fastigiata Ach. Phycia fastigiata Dc.
Bir nevi alms liken e ididir. Tallusu 2 - 4 cm. geni liinde
1 - 3 cm. yksekli inde dik, sk veya gevek demetler meydana e-
tirir.
 K. KARAMANOLU 65

Tallus soluk sarmtrak veya ye ilimtrak kl renginde, atal

dallanma gsterir ( ekil : 7). Apotesiyumlar olduka fazla olarak

ek. 7. Ramalina fastigiata (Pers.) Ach.

meydana gelir, hemen hepsi uta bulunur. 2 - 5 mm. geni liinde,

balangta derin, sonra dz bir ekil alr.
Bu liken tr o unlukla yaprakl aa gvdeleri, Ihlamur,
kavak, Atkestanesi, Kay n v.b. devrik aa ktkleri ve di er yer-
lerde de bulunur. Kuzey Anadolu ormanlar nda zellikle kayn ve
mee aalar zerinde, Adana; Osinaniye, Amanos da lar Quercus
cerris' ler zerinde yeti mektedir.
6 Ramalina calicaris(L.) Fr.
Lichen calicaris L., Lobaria calicaris Hoffm., Ramalina fastigiata
var calicaris Ach., R. fraxinea var. calicaris Schaer.
alms bir liken trdr. Tallusu sark k veya ounlukla dik,
gergin ve ensiz eritler eklinde, 3 - 7 cm. uzunlu unda 1 - 2 mm.
geniliinde, griyeil veya yeilimtrak beyaz, atall dall, kenarla-
r ikin orta k sm olukludur ( ekil : 8). Apotesiyumlan uta ve-
ya kenarlarda bulunur, yuvarlak, dz veya dalgal 5 mm. hatta
daha fazla geni liktedir. KOH ile renk vermez.
Bu liken trnnde yay lma alan genitir. o unlukla yaprak-
l aalarn gvdeleri zerinde zellikle ehir d yol kenar ka-
vaklarnda bulunur. Bal kesir, Edremit Kazda, Susurluk atal-
66 K. KARAMANO LU

ek. 8. Ramalina calicaris (L.) Fr.

da , Bursa Uluda, Bolu, Abant yak nnda Kayn, Karaa a, Gr-

gen ve i ne yaprakl aa gvde ve dallar zerinde yeti ir.
7 Ramalina farinacea (L.) Ach. var. reagens B. de cesd.
al ms bir diken e ididir. Tallusu atall dall, griye il, yei-
limtrak veya sar mtrak beyaz, o unlukla sark k eritler dar cet-
ve imsi 0,5 - 2 mm. geni liinde 3 - 10 cm. uzunlu undadr ( ekil :
9). eritlerin kenar nda ok say da elips eklinde soridiler vardr.

ek. 9. Ramalina farinacea Ach. var. reagens

 K. KARAMANOLU 67

KOH ile reakilyon vermez, Yaprakh a a gvde ve dallar zerin-

de zellikle kayn, mee veya ine yaprakl aa gvdeleri zerin-
de yaar. Bileiminde usnik asit, Ramalin asidi C18 H14 O vardr.

Bu Tiken trne stanbul Belgrad orman meeler zerinde,

Balkesir Susurluk atalda ve Bolu Dzce, skb Heciz da
ormannda kaynlar zerinde rastlanm tr.

8 Ramalina fraxinea (L.) Ach. var. caUcariformis Nyl.

alms bir likendir. Tallus eritleri daha uzun ve bundan n-
ceki likene gre daha geni , biraz oluklu, genel olarak Ramalina
calicaris'e benzer, fakat sporlar daha byktr. Yaprakl aa
govdelerinde, zellikle me e kavak ve s tte yaygndr ( ekil
10). Balkesir, Edremit Kazda , atalda, Bolu dalarnda kayn
ve mee aalar, Adana, Osmaniye me e aalar zerinde yeti -
mektedir.

ek. 10. Ramalina fraxinea (L.) Ach var. Calicariformis Nyl.

9 ..._ Usnea flarida (L.) Hoffm. (Sakal likeni)

Lichen floridus L., U. barbata, Parmelia barbata.

Memleketimizin hemen her blgesinde orman a alar zerin-

de zellikle am ve kknarlar, kaynlar zerinde uzun sarkan
 K. KARA1VIANO LU
68

1 - 2 mm. apnda bil: al likenidir ( ekil : 11). Tallusu bas k yu-

varlak ekilde atall dall veya gayrmntazam dall, griyeil renk-
tedir. Apoteslyuinlar az grlr, kenarlar nda birbirine eit olma-
yan uzun kirpikleri bulunan yayvan kurslar halindedir. 1(01-1 ile
reaksiyon vermez. Bile irninde Ca. % 4 orannda usnik asit vard r.

Sek. VI. Usnea florida (L.) Hoffrn. (Sakal Likeni)

 K. ICARAMANO LI7

10 Lobaria pulmonaria (L.) Hoff (Ci erlikeni)-

Lichenpulmoars.,St nceaAh.

Bir yaprak likenidir. Tallusu byk yaprak sekl ndedir ( e-

kil : 12). Derimsi, dilimli, dilimler 1-12 cm. uzunlu unda '5 - 30

ek. 12. Lobaria pulmonaria (L.) Hoffm. (Cierlikeni)

rxm genisligindedir, st yz derimsi kahverenginde veya grikah-

verengindedir. Apotesiyumlar kenardadr. Memleketimizde zel-
70 K. ICARAMANOLI1

likle karadeniz ormanlarmda kay n, mee, kknar, am gvdeleri-

nin dip tarafnda bulunur. Dalarda nemli kayal k yerlerde de ya-
ar. Bolu, Glckalt , Karatepe, Abant gl, Heciz da , zellikle
kayt' ve kknar aalar gvdelerinin a a ksmlarnda ok rast-
ladm.

Bu liken tallusundan Lichen puhnonarius drogu elde edilir.

Bileiminde setrarik asit ve yan nda % 3 orannda stilainik asit
vardr.
Cladcmia pyxidata (L.) Fr. (Kadehlikeni)
zellikle kireli topraklar zerinde yayg n olan kadeh eklin-
de bir liken trdr. Tallusun d yz griye il renkte, o unlu-
u 1 - 3 cm. boyunda, dik, olduka s k olarak bulunurlar. KOH ile
reaksiyon vermez. Gne li yerlerde orman kenarlar nda sk rast-
lanr ( ekil : 13). Sar ve karaam ormanlarmda toprak stnde

ek. 13. Cladonia pyxidata (L.) Fr. (Kadehlikeni)

yaar. B liken trne Ankara, Bal. Beynam orman nda ve Kzl-

cahanaM Karaam ormanmda ok s k rastlanr.

Kadeh likeni tallusundan Lichen Pyxidata drogu elde edilir

Ekspektoran olarak zellikle bo maca ksrne kar kullanlr.
IV Likenlerde bulunan nemli maddeler ve faydalamna
Likenler kimyasal ynden iyi bir ekilde incelenmitir. n-
k ok eski zamandan beri likenler, yem bitkisi, boya bitkisi, t b-
 K, KARAMANOLU 71

bi bitki ve parfmeride kullan lmtr. Hatta likenler kimyasal

zelliklerine gre de grupland nlm ve kernosistematik bir tasnif
yaplmtr.

Likenlerde bulunan nemli kimyasal maddelerin byk k sm,

mantar metabolizmas sonucunda meydana gelmektedir.
Likenlerde bulunan maddelerin ounluu asit zellii gster-
diinden dolay bunlara Liken asitleri denir. Likenlerde 150 ka-
dar madde tammnaktadr. Bunlarn byk bir ksm alifatik, di-
er bir ksm ise aromatiktir.
Likenler e itli maksatlar iin kullan lmaktadr.
Besin Likenleii : ki liken tr Lethraria vulpina ve ';etraria
pinastri zehirli olarak bilinir. Bunlar skandinavya memleketlerin-
de kurtlar zehirlemek iin kullan lr. Solunum sistemine tesir eder
onu durdurarak lmne sebep olur.
Bu iki liken trnden baka, hibir liken tr zehirli de il-
dir. Yalnz ounun ihtiva ettikleri liken asitlerinden dolay barsak
bozukluklarna sebep olabilirler.
Tabiatta likenlerin byk k sm , mikrofavnan n ve memeli
hayvanlarn besinlerini salar. Kuzey memleketlerinde Ren geyik-
leri, kar altnda zellikle Cladonia alpestris ararlar ve yerler. Ay-
n blgede yeti en Cladonia rangiferina ve Cladonia silvatioa tr-
lerini, acl sebebiyle severek yemezler.
Arktik ve subarktik blgelerde geni ayrlar meydana geti-
ren 15 - 30 cm. yksekli inde al ms Cetraria slanclica tr tallu-
su, yabani ve ehli ren geyiklerinin, yabani mandalarm, domuzlar n
nemli yem bitkisidir. Kuzey memleketlerinde yerli halk, sonba-
har hazrl olarak, ehli hayvanlar n yiyeceklerini sa lamak iin,
byk miktarda liken toplarlar. Bu liken tr tallusundan lic-
hen islandicus drogu elde edilir. ok eski zamandan beri tonik,
ekspektoran olarak kullan lr. Dtan yaralarn tedavisiride Korri-
gen olarakta ac illara tad vermek iin kullanlr.
Likenler insanlar iin de yiyecek maddesi olarak ktillamlmak-
tadn Cetraria islandica tozu ekmeklik un olarak kullaml r. De-
nebilir ki, iki kgr, liken unu, bir kgr. buday ununa e ittir. Bu Ti-
ken trnn besin deerinin yksekli i bileininde zengin Like-
 K. KA.RAMANOLtt
72

nin bulunmas ndandr. Liken ve stten hazm kolay bir lapa

veya jel yap lr. Cetraria nivalis. de ayn gaye iin kullanl r.
Manna likeni, Kudret helvas , Lecanora esculenta'mnda besin
deeri yksektir.
Dini kitaplarda Beni srail o ullarnn ( braniler) M srdan
hicret edip Sina lnde a ve susuz kald klar bir zamanda, gk-
ten yadn sandklar kudret helvas bu liken trdr. Bu
gn de orta dounun kurak blgelerinde zellikle step ve llerin-
de Byk Sahrada, Arabistanda, Rusyada K rmdan - Trkistana
kadar olan blgede, randa yetiir. Memleketimizde Gney Do u
Anadolu blgesinde bulundu u sylenirse de Urfa ve Mardin ili
evrelerinde yapt m gezilerde bu liken trne rastlamad m.
Manna likeni yetitii blgelerde ekseriyetle ya mur mevsimlerin-
de yeti ir ve ye il kl renginde topran zerini rten liken imen-
lerini meydana getirir. Fakat yeti tikleri ortamla ba lantlar ok
sk deildir. Kurak ve s cak zamanlarda kk paralar halinde
birbirinden ayrlarak( fndk veya iki fndk byklnde yuvar-
lak bir yumak eklini alrlar. 706 sya hi zarar grmeden daya-
nabilirler. Bylece meydana gelen kk liken yumaklar kuvvetli
rzgrlarla etrafa ok uzak mesafelere kadar ta nr, rzgr hz ke-
sildi i zaman yere d erek gkten ya yormu (Manna ya muru)
hissini verir. te Beni srail oullarnn Sina lnde ilhi kuvvetle
gkten yadn sandklar ve karnlarn dvyurduklar maide
( = Tanr sofras ) bu liken trdr.
Lecanora esculenta byle rzgrlarla her tarafa srklendi i
iin buna yryen liken de denir. Likenin tallusuna Manna (Kud-
ret helvas) denir. Araplarn ounun ve develerinin besinini bu
liken salar. Bir nevi ekmek veya kuru pasta yap lr. Mannit y-
nnden zengindir. Tonik ve hafif laksatif etkiside vard r. Orta As-
ya step ve llerinde bu liken trnden bir e it ekmek yaplrki
buna Krgz ekmei denir.
Kudret helvas olarak bilinen yalnz bu liken tr de ildir.
Baz bitkilerin mee, dibudak, badem, melez, Deve dikeni,
v.b. gvde dal ve yapraklar nda, bcek sokrnas veya kendi ken-
dine meydana gelen tatl maddedir.
Likenlerde az miktarda da olsa vitaminler vard r. Ctaclonia
rangiferina tallusunda, vitamin A,C ve D vard r.
 X. XARANLANO LIT 73

Tbbi Likenler : ok eski zamandanberi t p, likenleri tedavide

kullanmtr. Fakat bu kullam bilimsel bir faydalanmadan daha
ekolu prensipleri hakim olmu, bitkinin organlar ile hasta organ
ok, batl inanlara gre olmu tur. Bunda Signatura plantarun
ve hastal k arasndaki benzerlik esas al nmtr. rnein, saa ben-
zeyen Usnea trleri sa kartmak iin dnlm , Lobaria pul-
monaria alveollu yzeyinden dolay akcier hastalklarnda kulla-
nlmt r. Tallusu sar renkli olan Xanthoria pariteina sarlk te-
davisinde kullanlmtr. Dier taraftan Peltigera eanina ilmi ad n
kuduza kar kullanlm olmasndan almtr.
Likenlerin antibiyotik iizellikleri : Bu konuda Amerika, lis-
vire, Japonya ve Rusya'da ara trmalar yap lmtr. Bu gn liken-
Terden elde olunan 60' n stnde antibiyotik madde tesbit edilmi -
tir.
Antibiyotik maddeler o unlukla Claclonia, Evernia, Cetraria,
Usnea. Alectoria, Ramalina cinsi trlerinden elde edilen Usnik asit
vulpinik asit, evernin asidi, nemli antibiyotik asitlerd r. Usnik
asit, evernin asidi ve liken ya asitlerinin karmndan evIn
elde edilir ki, bunun kuvvetli bir antibiyotik etkisi vard r. Bu mad-
deler, gram (+ ) Kokuslara kar ve Mycobacterium tubercutosis
(Verem basili) ve difteriye kar etkilidir. Usnik asidin sodyum
tuzlarda Staphylococcus, Streptococcus ve Mycobacterium 'a kar
kuvvetli bir antibiyotik etkisi olduu tesbit edilmi tir. Usnik asit,
yaralarn tedavisinde kullanlan toz ve merhemlerin bile imine gi-
rer.
Likenlerden elde edilen ekstrelerin, bu day iminin gelimesi-
nide nledii deneylerle tesbit edilmi tir.
Sanayide kullanlan Likenler : Akdeniz evresi memleketleri
sahil kayalklarnda yetien, Rocella tinctoria R, fuciforme ve di-
er Roce//a trleri ile Ochrolechia tartarea, O. parencceitli Gysop-
hora ve Parmelia trleri talluslarndan Lacca Musci drogu elde
edilir. Bundan da fermentasyon yoluyla asit -baz (pH) endikatr
olarak kullanlan Turnosol mahll veya ka d yaplr. Bundan
baka Orsey ad verilen yn, ipek hatta odunu boyamada kulla-
nlan krmz bir boya elde edilir Bir zamanlar bu boya ok ky-
metli idi. Fakat sentetik boyalar n yaplmas sonucunda nemini
kaybetti ise de L sentetik boyalara stnl sebebiyle bu gn de yi -
74 K. KARAMANOLU

ne aranmaktad r. Aratrmalarma ramen bat ve gney anadolu

sahillerinde bu Liken trlerine rastlamad m.
Baz liken trleri orta a danberi parfmeride kullan lmtr.
Fransa'da salar iin yap lm olan bir pudra e idi Poudre de
chypre Evernia prunwtri, Usnea,Physeia trlerinden yap lrd. Bu
gnde Evernia prunastri ve Lobaria pulmonaria baz parfiimlerin
bile imine girmekte, onlara ho bir koku vermektedir. Likenler al-
kol kayna olarak da kullan lmaktad r. Bu ama iin kuzey 'nem-
leketlerinde ounlukla Cladonia rangiferina ve dier trler kulla-
nlmaktad r. 1 kg. likenden yar m litre alkol elde edilmektedir.
Fransa'da Lobaria pulmonaria' dan orman ay ad verilen aro-
natik bir iki yap lmaktadr.

ZET

Likenler, iki ayr bitkinin, Alg ve Mantar n bir araya gelmesi

ve bir birlik meydana getirmesi suretiyle olu an kompleks yap l
zengin bir organizma grubudur. Bu iki e it organizma yanyana
gelerek kendilerine hi benzemeyen bir birlik meydana getirirler.
Likenler, ortak ya amaya (Simbiyoza) iyi bir rnektir.
Memleketimiz Liken trleri ynnden olduka zengindir. Fa-
kat bu alanda yap lm ok az ara trma vardr. Bu almada
memleketin e itli blgelerine yaptm gezilerde, zellikle Ankara,
Bolu, zmir ve Bal kesir evrelerinden toplad m Liken trlerini
tesbit etmeye al tm.
Memleketimizin havas temiz olan yerlerinde kayalar, a a
gvde ve dallar zerinde s k rastlanan liken trleri unlardr :
Rhizocarpon geographicum, Permelia furfuracea, Permelia phy
sodes. Evernia prunastri, Ramaltrza fastigiata, Ramali7u2 calicaris,
Rdrnalina farinacea var. reagens, Ramalina fraxinea var. Calicari
formis, Usnea florida, Lobaria pulmonaria, Cladonia pyxiclata.
SUMMARY

Lichens are the plants, composed of two organismus a speci-

fic fungus and a specific alga. Both type of organismus presumably
benefit from the relationship-the fungus obtaining organic nut-
rients fro n the alga and the alga obtaining water and probably
some of its essential elements from the fungus. They live in Sym-
 K. cARAmAxor,u 75

biotic relationship Linchens are very commen and grow on the

soil and on the tree trunks; woods, etc.
Our country is rich from the point of view of the Lichens spe-
cies. But there are a few researches made in this field.
In this study I tried to identify the species of the Lichens I
collected from various areas of Turkey, especially around of An-
kara, Bolu, zmir and Bal kesir. These Lichens are : Rhitocarpon
geographicum, Parmelia furfuracea, Parmelia physodes, Evernia
prunastri, Ramalina fastigiata, Ramalina calicaris, Ramalina fari-
nacea var. reagens, Ramalina fraxinea var. calicariformis, Usnea
florida, Lobaria pulmonaria, Cladonia pyxiclata.

LTEFtATOR

1 Fritch, K. : Beitrag zur Flora von Constantinopel. Denkschriften Det Mat.

-Naturwissenschaftlichen classe der Kaiserlichen Akademie der wissenschaft
Bd. LXVIII, Wien 1899.

2 Gams, H.: Kleine Kryptogamenflora Band III, Flechten, Gustav Fischer

Verlag, Stuttgart 1967.

3 Hillman J., Grummann V.: Kryptogamenflora der Mark Brandenburg und

angrenzen der Gebiete, Flechten Gebrder Borntraeger. Berlin - Nikolassee
1957.

4Karamano lu K. : Kudret Helvas , Blyoloji Dergisi cilt Il. say 4 stanbul

5 Klement O.: Zur Kenntnis der Flechten vegetation der Kanarischen Inseln.
Nova Hedw'igia, Sonderabdruck aus Bd. IX. Weinheim verlag von J. cramer
1965.

6Klement O.: Flechtenflora und Flechtenvegetation der Pityusen. Nova

7-- Hedwigia Sonderabdruck aus Bd. IX, Weinheirn verlag von J. Cramer, 1965.

8 Klement, O; Schubert R.: Beitraf zur Flechenflora von Nord - und Mitte-
lIndien Sonderabdruck aus Bd. XI, Verlag von J. Cramer, Lehre, 1966.

9Nylander W. : Prodromus Lichenographiae Galliae et Algeriae 1857

Lichens Scandinaviae 1861, Lichenes Lapponiae orientalis 1882 Verlag von
c. Cramer- 1967.

10Smith A.L. r A Handbook of the British Lichenes, BMtish Museum London

1921.

11 Tobler, F. : Biologie der Flechten, verlag von Gebrder Borntraeger, 1925.