1

MALAT LEMLER I DERS NOTLARI

1. TEMEL EL LEMLER

Tesviyeci; eitli makine paralarn, el aletlerini (ee, testere, v.b.) veya takm tezgahlarn (torna,
freze, matkap, v.b.) kullanarak verilen teknik resme gre ileyen ve ilenen makine paralarnn
teknik resme uygunluunu l kontrol aletleri (kumpas, mikrometre v.b.) ile kontrol eden kiidir.
Bu meslee de tesviyecilik denir. Tesviyecilik tanmdan da anlalaca zere eeleme, markalama,
delme, klavuz ve pafta ekme, tornalama, frezeleme, lme v.b. ilemleri kapsamaktadr.

1.1. Eeleme

1.1.1. Tesviyeci tezgah

Tesviyeci tezgahnda, tezgah mengenesi, ee eitleri, l kontrol aletleri, teknik resim v.b. alet
edevatlar bulunur. rnek bir tesviyeci tezgah aada gsterilmitir.

Tesviyeci Tezgah

1.1.2. Ee eitleri

Temel tesviye ilemlerinde kullanlan eeler biimlerine, dilerinin kabalk ve incelik durumlarna
gre snflandrlrlar. 1cm deki di saysna gre eeler, kaba, orta ve ince olmak zere genel
olarak eittir. Eeler biimlerine gre ok eitlidir. Eelenecek olan profilin durumuna gre
eelerin biimleri belirlenir. Biimlerine gre eeler aada verilmitir.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 2

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 3
1.1.3. Mengene banda duru ve eeleme pozisyonu alma

Tesviyeci tezgahnda seviye tespiti Tesviyeci tezgahnn banda eeleme pozisyonlar

1.1.4. Eelerin tutulma biimleri

* Eelerin tutulmas srasnda sa veya sol elin
durumlar, baz artlara bal olarak deiir.
Ee sapnn ucu, sa el avu iine yerletirecek
ekilde tutulur.

* Byk eelerle alrken sol elin avucu ile

eenin yzeyine bastrlr. Geri ekerken
parmaklarn yaralanmamas iin parmaklar hafife
uzatlr.
* Kk veya orta byklkteki eelerle
allrken sol elin birka parma ee ucunun
altndan tutarken baparmakla stten bastrlr.Bu
esnada tala kaldrmak istediimiz taraf dikkate
alnarak sol baparmak eenin ortasna, sana
veya soluna basar. Baparman dndaki dier
birka parmakla eenin ekseninden bastrarak
tala kaldrmak da mmkndr.
* Eer eenin ucu iin iinde ise ve ucundan
bastrmamz mmkn olmazsa bu hallerde sol
elimiz de sa elimizin nnde bastrmaya
yardm eder

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 4
1.1.5. in mengeneye balanmas

Tesviyeci mengenesi ve ksmlar

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 5

1.1.6. in eelenmesi

in eelemeye balarken uygun pozisyon alma

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 6
Eeleme yapmaya balamadan nce resimdeki pozisyonu alnz. parasn boyutlarna gre
uygun ekilde mengeneye baladktan sonra resimdeki gibi eeyi ileri geri hareket ettiriniz. Sol
ayanz sa ayanza 90 a yapacak ekilde birletiriniz. Sol ayanz omuz genilii kadar
bir adm ileri alnz. Eeyi ekildeki gibi tutunuz, sol dizinizin zerinde vcudunuzu esnetiniz.
Para zerinden ileri giderken bask uygulayarak tala kaldrlmasn salaynz. Geri dnte
bask uygulamaynz. Bu hareketi parann btn yzeyine eit uygulaynz. Eenin dileri
talala dolduunda fra ile temizleyiniz. Kesinlikle eeyi i parasnn zerine ve mengene
azlarna vurmaynz.

1.2. Markalama

izilmi resimlerden, imalat bitmi paralardan ve verilen bilgilerden faydalanlarak, o iin

yaplaca malzemenin zerine ilenecek profilin veya ksmlarn izilmesine markalama denir.
Markalama i parasnn tam lsnde yaplmasna, iyi ilenmesine ve kontrolne yardm eder.
Markalamadan sonraki ilemlerin taml izim hassasiyetine baldr. Markalama ilemi eitli
aletler ile yaplr. Bu aletler aada balklar halinde aklanmtr.

1.2.1. V yataklar

Genellikle silindirik, zaman zamanda prizmatik

paralarn markalanmasnda, balanmasnda ve
delinmesinde kullanlr. elik veya dkm
malzemelerden yaplp; yzeyleri talanmtr.

1.2.2. Markalama pleytleri

Markalama pleytleri dkm ya

da granit malzemelerden
yaplr ve yzeyler talanr. Bu
pleytler zerinde yalnz
markalama ilemleri yaplr.
Deiik llerde yaplan
pleytlerin st yzeyleri, yatay
dzleme paralel olmaldr.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 7
1.3. Cetveller ve tablal cetveller

elik cetveller lme ve ok hassas olmayan kontrol

ilemlerinde kullanlr. Cetvel blntleri 1mm ya da
0.5 mm olarak yaplr. Paslanmaz elikten yaplan bu
cetveller 150-250-500 mm boylarnda yaplrlar.
Tablal cetveller ise dkm veya elik gvdeli olup
gvdeleri bklmez niteliktedir. Markalamada l
almaya yardmc olur.

1.2.4. izecekler
U alar 15 civarnda olan ve izgi izmek amacyla kullanlan
markalama aletidir.

1.2.5. Mihengirler

Markalama ilemlerinde istenilen

l aralnda paralel izgi izmek
amacyla mihengirler kullanlr. En
nemli markalama aralarndan
biridir. Basit verniyerli veya dijital
gstergeli trleri mevcuttur.

1.2.6. Pergel

Pergel, daire veya yay izmek amacyla kullanlan markalama aletidir.elik

malzemelerden yaplp ular sertletirilir.yi bir markalama iin pergel
ularnn sivri olmas gerekir.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 8
1.2.7. Nokta

Nokta, en ok kullanlan markalama

takmlarndan biridir. Krom yada
vanadyumlu elikten yaplrlar. Markalama
(u as 50-60) noktas ve merkezleme
(u as 90) noktas olmak zere iki
eittir.

1.2.8. ekiler

ekiler, noktalama, keskileme, perinleme,

akma, balama, dorultma vb. amalarla
kullanlan el aletleridir. Kullanma yeri ve
amacna gre farkl tip ve arlkta yaplr.

1.2.9.Merkezleme gnyesi

Bu gnyeler, silindirik
paralarn merkezlerinin
bulunmasnda kullanlr.

1.2.10. Merkezleme an

Markalama ilemi yapmadan, silindirik paralarn

merkezinin bulunmas amacyla merkezleme an
kullanlr. Merkezleme an ile merkezin bulunmas kolay
olduundan seri retimde sklkla kullanlmaktadr.

1.2.11. Markalama boyalar

Markalama boyalar, markalama yaplacak olan para zerine

izgi izlerinin daha net kabilmesi amacyla kullanlan tebeir tozu,
kire kayma, gz ta (bakr slfat) vb. boyama maddeleridir.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 9
1.3. Markalama yntemleri

1.3.1. Referans yzeyine gre mihengirle paralel izgiler izmek

parasnn en geni yzeyleri referans alnp yatay izgiler izilerek markalama ilemi
gerekletirilir.

1.3.2. Referans yzeyine dik izgiler izmek

parasnn en geni yzeyleri referans alnp gnye yardm

ile dikey izgiler izilerek markalama ilemi gerekletirilir

1.3.3. Merkezi belli olmayan bir milin merkezini bulma

Merkezi belli olmayan bir milin merkezini

bulmak iin eelenmi olan alna
markalama boyas srlr. Mil pleyt
zerindeki V yatana yerletirilerek
mihengirin ucu en st noktaya teet olacak
ekilde ayarlanr. Milin apnn yars kadar
mihengir aaya indirildikten sonra mil
dndrlerek alnna eitli yatay izgiler
izilerek milin merkezi bulunur.

1.3.4. Merkezi belli olan daireler izmek

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 10
Pergel, bir cetvel kullanlarak istenilen lde alr. Merkez noktas iaretlenir. Noktalama
yaplan merkezden pergel ile istenilen daire izilir.

1.3.5. Delik merkezini ve dz izgileri noktalamak

Delik merkezinin belirlenmesinde nce, delik merkezlerinden geen eksen izgileri izilir. ki
izginin kesitii yer delik merkezi olarak noktalanr. Markalama aletleri ile izilmi olan
izgilerin ilenecek olan yzeyine uygun aralklarla noktalama yaplr.

1.3.6. Kavisleri noktalamak

Merkezlenerek pergel ile izilen izgilerin

ilenecek tarafna, markalama noktas ile dz
izgilerden daha sk aralklarla noktalama yaplr.

1.3.7. atal nokta ile noktalamak

atal noktann ular arasndaki mesafe eittir.

Ulardan birisi bir nceki nokta izine dayanr, dier
ula da noktalama yaplr. Bunu yapmak iin, ulardan
biri hafife kaldrlr.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 11
1.4. Kesme lemleri

1.4.1. Testere lamasn testere koluna doru olarak balama

Tam olarak kesme ileminin

gerekleebilmesi iin testere lamasnn
uygun taklmas gerekir. Lamann kesici
dileri, kesme ynne (karya) bakacak
ekilde taklmaldr. Lamann uygun
biimde taklmasndan sonra, gergi somunu
ile lamann gerdirilmesi gerekir.

1.4.2. Testere ile kesme

El testeresi ile kesme yaparken testere asnn yksek olmas; dilerin kolayca krelmesine yada
krlmasna yol aar. nce paralar keserken sk dili (kk adml) testereler kullanlmaldr. nce
paralarn kesilmesinde malzeme uzun kenarlarndan balanarak kesilmeli yada iki adet sert tahta
arasna alnarak kesilme ilemi yaplmaldr. Boyu uzun paralarn kesilmesinde lama, testere
koluna 90 al balanmaldr.

1.4.3. Testere kollar

Testere lamasnn gergiler yardm ile dik ve yatay olmak zere farkl pozisyonlarda sklmasna
yarayan aparattr.

1.4.4. Testere lamalar

Testere lamalar iki tarafna veya bir tarafna di alm ve di blgeleri sertletirilmi kesici
aparatlardr. Testere lamas kesilecek malzemenin cinsine gre seilmelidir.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 12
1.4.5. Testere dileri

Testere dilerinin kabal ve incelii bir parmaktaki (1) di

says ile, ksacas testerenin adm ile ifade edilir. Testere
dilerini kama as 50 ve boluk as 40 dir. Dilere ayrca
bir tala as verilmesi gerekmez. Testere lamasnn serbeste
kesmesi iin diler apraz yaplr. Yani bir saa, bir sola
bklr yada dalgal yaplrlar.

1.4.6. Testere ile kesme kurallar

Testerenin taklmas Testerenin azlanmas Testere ile kesme

Ses ve titreimi nlemek iin para, mmkn olduu kadar ksa balanmaldr.
Testere lamas taklrken, kesme ilemini gereklemesi iin kesici diler ileri bakmaldr.
Lama, testere koluna ar gergin balanmamaldr.
Ba parman ucu ile testereye klavuzluk yapacak kanal almaldr.
Testere 5 10 ayla tutulmaldr.
Eri kesmeyi engellemek iin testere, markalama izgilerine paralel srlmelidir.
Tm dilerin kesme yapmas iin testere, boydan boya srlmelidir.
Makine ile kesme ileminde soutma svs kullanlmaldr.
Kesme ilemi biterken hz ve kesme kuvveti azaltlmaldr.
Kalnl az paralar, geni yzeylerden kesilmelidir.
Uygun kesme hznda kesme yaplmaldr (dakikada 45 60 dorusal hareket).

1.4.7. El makaslar ile kesme ilemi

nce sa, teneke ve tellerin kesilmesinde kullanlrlar. Dz ve eri azl olmak zere iki eittirler.
Eri azl makaslar salarn yuvarlak olarak kesilmesinde kullanlrlar. Malzemenin yz parlak

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 13
olursa, izecek ile kesilecek yer belirtilir. Eer sa siyah ise, tebeir srldkten sonra izilir.
Makas sa elle tutulur ve makas kolu aaya doru bastrlarak sklr. Kaln salarn kesilmesinde
fazla kuvvet gerekecei iin kollar uzun makaslar tercih edilmelidir.

1.4.8. Kol makaslar ile kesme ilemi

Yer tipi kollu makas Masa tipi kollu makas Giyotin makas

El makaslar ile kesilemeyen ve en ok 12 mm kalnla kadar salar giyotin makasla kesilir. Profil
malzemeler de bu makaslarla kolaylkla kesilebilir.

Bu makaslar eittir:

Yer tipi kollu makaslar, sa ve levhalardan baka, eitli ubuk ve profil demirlerinin kesilmesinde
kullanlr.

Masa tipi kollu makas, yer tipi kollu makasa nazaran daha dzgn kesme ilemi yapar. Burada,
masa zerine yatrlm olan sa levha, bir cetvel boyunca kesen st kesici sayesinde dzgn olarak
kesilmi olur.

Giyotin makas, bu makaslar bir eit paralel azl makaslardr. Bunlarda st kesici az iki
kzak arasnda aa yukar hareket ettirilir. Makas aznn bu hareketi, pedaln kumanda ettii yine
kollu bir tertibat ile salanr.

Makaslarda iki az vardr. st az mafsall iticiye baldr. Alttaki az sabit olarak gvdeye
tespit edilmitir. st az ile alt az arasnda 12 lik bir a vardr. Bu sayede az bir kuvvet
harcanmasyla kesme ilemi yaplabilir.

2. LME VE KONTROL

2.1. Tanm

Bilinen bir deer ile bilinmeyen bir deerin karlatrlmasna lme denir. Bir iin istenilen l
snrlarnda ve usulne uygun olarak yaplp yaplmadklarnn aratrlmasna kontrol denir.

2.2. lme ve kontrol etkileyen faktrler

lme aletinin yapl hassasiyeti.

lme ileminin yapld yerin ss.
lme ilemini yapan kii.
l aletinin ss.
in hassasiyeti.
lme ve kontrolde yaplan hatalar.
llecek i parasnn fiziksel zellii.
lme yaplan yerin k durumu.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 14
2.3. lme hatalar

l aletinden meydana gelen hatalar

lme konumundan meydana gelen hatalar
evre etkisinden meydana gelen hatalar
Amaca uygun olmayan l aletinin zelliklerinden dolay meydana gelen hatalar
lme annda ki bask kuvvetinden dolay meydana gelen hatalar
Yanl okuma konumundan meydana gelen hatalar

2.4. l aletleri eitleri

2.4.1. erit metreler

Uzun paralarn kabaca llmesinde kullanlan izgi blntl

l aletleridir. Genellikle 2, 3, 5, 10, 20, 30 ve 50 metre
uzunluunda 12 ile 13 mm geniliinde paslanmaz yay
eliklerinden yaplrlar. Milimetrik blntler ile yaplmakla
birlikte santimetre olarak okunur.

2.4.2. elik cetveller

Makine atlyelerinde en ok kullanlan l aletlerindendir. Daha ok lme ve markalama

ilemlerinde kullanlrlar. Yay eliinden yaplan elik cetvellerin genilikleri 20 mm boylar ise
100 1000 mm ve kalnlklar da 0.5 mm llerindedir. elik cetveller 0.5 mm aralkl olarak
ince izgi blntl yapld gibi 1 mm aralkl olarak yaplanlar da vardr.

2.4.3. A lerler

Bu gnyeler ile makinecilikte ok hassas alarn

llmesi ve kontrol ilemleri yaplr. Bu gnyeler
yardmyla derecenin altndaki hassaslkta (dakika) lme
yaplabilir.

2.4.4. Yay baskl i ap l aletleri

Yanda ki resimde grld gibi dijitalli olanlar da vardr. Ancak

sanayide yay baskl olanlar oka kullanlr. Bu l aletinde vida
ile llecek i ap iinde hassas ayar yaplr. Daha sonra kumpas
yada mikrometre ile kontrol edilerek l okunur.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 15
2.4.5. Mihengirler

Mihengirlerle lme ilemi hassas pleytler kullanlarak yaplr.Mihengir

hassas pleytin yzeyinde sfrlanr. Referans yzeyine gre llecek olan
paralel olan yzeylere yavaa dedirilir. Mihengirle lm genel olarak
belli bir referans yzeyine gre llecek olan paralel yzeylerin
llmesinde kullanlr.

2.4.6. Kumpaslar

Ayarlanabilen blntl l aletleridir. Kumpaslar uzunluk llerini, i ap, d ap, derinlik ve

kanal llerini lmede kullanlr. Kumpaslar cetvel ve srg olmak zere iki esas paradan
meydana gelmit ir. Sabit ene cetvelle, hareketli ene ise srg ile tek para halinde
yaplmtr. Srg zerinde verniyer blnts vardr. Cetvelin bir taraf (mm), dier taraf ise
(") parmak blntl olarak yaplr. Kumpaslar paslanmaz elikten yaplrlar. Cetvellere gre
lme hassasiyetleri daha yksektir. ly dijit al ve saatli olarak otomatik gsteren kumpaslarda
vardr. Aada verniyer blntl kumpasn ksmlar gsterilmektedir.

Saat kadranl srmeli kumpas

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 16

Dijital gstergeli kumpas

Kumpaslar l sistemlerine ve kullanm alanlarna gre aadaki gibi snflandrlrlar.

l sistemlerine gre;
* Metrik l sistemine gre yaplan kumpaslar
1/10 mm verniyer taksimatl kumpaslar
1/20 mm verniyer taksimatl kumpaslar
1/50 mm verniyer taksimatl kumpaslar

* Parmak l sistemine gre yaplan kumpaslar

1/32 " verniyer taksimatl kumpaslar
1/64 " verniyer taksimatl kumpaslar
1/128 verniyer taksimatl kumpaslar
1/192 verniyer taksimatl kumpaslar
1/1000" verniyer taksimatl kumpaslar

Kullanm alanlarna gre;

ve d ap kumpaslar
Derinlik kumpaslar
zel kumpaslar
Modl kumpaslar

Metrik l sistemine gre yaplan kumpaslar aada aklanmtr.

2.4.6.1. 1/10 mm verniyer taksimatl kumpaslar

Bu kumpaslarda cetvel zerindeki 9 mmlik ksm verniyer zerinde 10 eit paraya

blnmtr. Cetvelin zerindeki iki izgi aral 1 mm olduuna gre srg zerindeki izgi
aral 9 / 10 = 0,9 mmdir. Buna gre bu kumpasn hassasiyet i 1 0,9 = 0,1 mmdir. Bu
kumpas ile lm yaplrken srg ksmndaki her bir izgi cetveldeki tam deerden sonra 0,1
olarak okunur.

1/10 mm verniyer taksimatl kumpaslarn okunmas ile ilgili rnekler aada verilmitir.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 17
rnek1:

Verniyerin 0 (sfr) izgisi cetveldeki 7. izgi ile akmtr. Buna gre okunan l 7 mm ve 8
mm arasndaki ondalk lleridir. Verniyerin akan izgisinin kanc izgi olduu tespit
edilir ve ondalkl deer okunur. stteki rnekte verniyer blntsnn 10. izgisi akt iin
buna gre llen deer: 7 mmdir.

rnek2:

Verniyerin 0 (Sfr) izgisi cetvel zerinde 62 mmyi gemitir. Verniyerin 4. izgisi cetvel
zerindeki herhangi bir izgi ile tam akmtr. Buna gre llen deer; 62 + 0,4 = 62,4 mmdir.

2.4.6.2. 1/20 mm verniyer taksimatl kumpaslar

Bu kumpaslarda cetvel zerindeki 19 mmlik ksm srg zerinde 20 eit paraya blnmtr.
Cetvel zerindeki iki izgi aral 1 mm olduuna gre srg zerindeki izgi aral 19 / 20 = 0,95
mmdir. Buna gre bu kumpasn hassasiyeti 1 0,95 = 0,05 mmdir. Bu kumpas ile lm
yaplrken srg ksmndaki her bir izgi cetveldeki tam deerden sonra 0,05 olarak okunur.

1/20 mm verniyer taksimatl kumpaslarn okunmas ile ilgili rnekler aada verilmitir.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 18
rnek1:

Verniyerin 0 (sfr) izgisi cetveldeki 7. izgiyi gemitir. Buna gre okunan l 7 mm ve 8 mm

arasndaki ondalk lleridir. Verniyerin akan izgisinin kanc izgi olduu tespit edilir ve
ondalkl deer okunur. stteki rnekte verniyer blntsnn 10. izgisi akt iin llen
deer: 7 + ( 0,05 x 10 ) = 7,50 mmdir.

rnek 2:

Verniyerin 0 (Sfr) izgisi cetvel zerinde 51 mmyi gemitir. Verniyerin 7. izgisi cetvel
zerindeki herhangi bir izgi ile tam akmtr. Buna gre okunan deer: 51 + ( 0,05 x 7) = 51,35
mmdir.

2.4.6.3. 1/50 mm verniyer taksimatl kumpaslar

Bu kumpaslarda cetvel zerindeki 49 mm lik ksm srg zerinde 50 eit paraya blnmtr.
Cetvel zerindeki iki izgi aral 1 mm olduuna gre srg zerindeki izgi aral 49 / 50 = 0,98
mmdir. Buna gre bu kumpasn hassasiyeti 1 0,98 = 0,02 mm dir. Bu kumpas ile lm
yaplrken srg ksmndaki her bir izgi cetveldeki tam deerden sonra 0,02 olarak okunur.

1/50 mm verniyer taksimatl kumpaslarn okunmas ile ilgili rnekler aada verilmitir.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 19
rnek1:

Verniyerin 0 (sfr) izgisi cetveldeki 40. izgiyi gemitir. Buna gre okunan l 40 mm ve
41mm arasndaki ondalk lleridir. Verniyerin akan izgisinin kanc izgi olduu tespit edilir
ve ondalkl deer okunur. stteki rnekte verniyer blntsnn 40. izgisi akt iin; llen
deer: 40 + (0,02 x 40) = 40,80 mmdir.

rnek2:

Verniyerin 0 (Sfr) izgisi cetvel zerinde 61 mmyi gemitir. Verniyerin 17. izgisi cetvel
zerindeki herhangi bir izgi ile tam akmtr. Buna gre okunan deer: 61 + (0,02 x 17) = 61,34
mmdir.

Kullanm alnalarna gre yaplan kumpaslar aada aklanmtr.

2.4.6.4. Derinlik kumpaslar

Bu kumpaslarla kademeli kanal, delik derinlikleri llr. llecek gerecin zelliine gre
deiik eitleri vardr.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 20
2.4.6.4. zel kumpaslar

Deiik biimli ve konumlu paralarn boyutlarn lmek veya kontrol etmek amac ile kullanlr.

2.4.6.5. Modl kumpaslar

Dili arklarn di geniliinin ve di st yksekliinin llmesinde kullanlr.

2.4.6.6. Kumpaslarn kullanlmas, bakm ve korunmas

l hassasiyetine uygun kumpas seilmelidir

Kumpas srgsnn cetvel zerinde boluksuz alp almadna baklmaldr
eneler kapal durumda iken sfr izgileri akr durumda ve eneler birbirine yapk
olmaldr
lm srasnda srgye fazla basma kuvveti uygulanmamaldr
parasna nce sabit ene temas ettirilmeli, daha sonra hareketli ene srlerek temas
etmelidir
Scak para ve apakl para kesinlikle llmemelidir
Kumpaslar kesici ve darbe aletlerinden uzak tutulmaldr
Kumpaslarn eneleri pergel gibi veya cetvel ksm elik cetvel gibi kullanlmamaldr
lme ilemi bittikten sonra kumpas eneleri kapatlp zel kutularna konulmaldr
Uzun sre kullanlmayacak kumpaslar asitsiz yalar (vazelin) ile yalanp kutularnda
saklanmaldr.

2.4.7. Mikrometreler

Srmeli kumpaslarda gereleri 0,02 mm lme hassasiyeti ile lebilmekteydik. Bu

hassasiyet deeri makine paralarnn yapmnda yeterli deildir. Daha hassas lmlerde
mikrometrelerden yararlanlr. Mikrometreler 0,01, 0,001 ve 0,0001 mm hassasiyette lm
yapabilir.
Mikrometrelerde gvdenin bir ucunda sabit lme enesi dier uta ise somun iinde alan
vidal bir mil ve bu mile bal hareketli ene vardr. Milin somun ierisinde dndrlmesiyle
hareketli ene ileri-geri hareket ederek lme ilemi gerekletirilir.
Mikrometrelerde lme alan ile lme aral farkl eylerdir. lme alanlar 025mm, 25-
50mm, 5075mmdir. lme aral ise metrik mikrometrelerde 25 mm ve parmak () sistemli
mikrometrelerde ise 1dr. l eneleri arasndaki boluk lme alan, lm milinin hareket
mesafesi ise lme araldr.
Mikrometrelerde lme basks 250 gr olacak ekilde ayarlanmtr. Bunu anlamak iin
mikrometre eneleri i parasna temas ettikten sonra crcr vidas ses karana kadar
dndrlr.(Crcr vidas ses karmaya balad an lme basks 250gra ulam olur)

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 21
Mikrometreler l sistemlerine ve kullanm alanlarna gre aadaki gibi snflandrlrlar.

l sistemlerine gre;
Metrik mikrometreler
Parmak mikrometreler

Kullanm alanlarna gre;

D ap mikrometreleri
ap mikrometreleri
Derinlik mikrometreleri
Modl mikrometreler
Vida mikrometreleri
zel mikrometreler

2.4.7.1. 0.01mm hassasiyetli metrik mikrometreler

Vidal mil ile hareket eden tambur tam tur yaptnda hareketli ene mil admna bal olarak
0,5mm ileri veya geri hareket eder. Kovan yatay izgisi zerinde birer milimetrelik blntler,
izginin alt ksmnda ise 0,5 mmlik blntler vardr. Tambur ise 50 eit paraya blnmtr.
Tamburun tam devri sonunda hareketli ene 0,5 mm hareket ettiine gre tambur evresindeki 50
eit aralkta bir devir yapm olur. Buna gre mikrometre hassasiyeti 0,5 / 50 = 0,01 mm olur.

Aadaki ekillerde 0-25 mm aralnda ve 0,01mm hassasiyetinde lme yapan mikrometrelerden

l okuma rnekleri verilmitir. Scala kovannda stteki her izgi 1mmyi alttaki her izgi ise
stteki her izgiden sonra o lye art olarak 0,50mmyi ifade eder.

Okunan Deer; 6+0,50+0,33 = 6,83mmdir. Okunan Deer; 9+0,50+0,43 = 9,93mmdir.

2.4.8. Komparatr

Silindir ve yatak i aplarnn llerinin alnmasnda kullanlr. Komparatr ayn zamanda alnan
llerin birbirleriyle karlatrlmas iinde kullanlmaktadr. Komparatr bir gvde ve bu
gvdeye balanan komparatr saatinden meydana gelir. Komparatr saatinin hassasiyeti her bir
izgi aral 0,01 mm olacak ekilde ayarlanmtr.

Komparatr iki ama iin kullanlabilmektedir.

* l almak.(Mikrometre yardmyla)
* ki ly karlatrmak.

Aada bir komparatrn ksmlar gsterilmektedir.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 22

Komparatr saatinin ierisinde iki tane ibre vardr bunlardan byk olan ibre sfrlamada ve
llerin alnmasnda kullanlan ibredir. Dieri ise byk ibrenin turlarn sayan ibredir. ller
alnrken byk ibrenin ka tur att da nemli olduu iin dikkate alnmaldr.

Komparatr saatini gvdeye takarken bu tur sayc ibrenin en az bir tur gsterecek ekilde saat
yerine taklmaldr. Ayrca saat ile komparatr aya yukardaki ekilde gsterildii gibi ayn
dzlemde olacak ekilde balanmaldr. Ayrca komparatr ayana, llecek silindirin apna
uygun adaptr u taklmaldr. Adaptr ular komparatr kutusunda set olarak bulunmaktadr.
Kompratrle lme aadaki gibi yaplr:

llecek ap lebilecek bir mikrometre alnr. Bir bez ile sap ksmndan mengeneye veya zel
mikrometre tutucusuna taklr. (Mengene kullanlacaksa mikrometre sapn fazla skmamaya dikkat

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 23
ediniz.) Mikrometre silindirin apna ayarlanr ve kilitlenir. Komparatrn ayaklar
mikrometrenin lme ular arasna sokulur. Sonra mikrometre hafife oynatlarak komparatr
saati byk ibrenin dn yapt en son noktaya sfrlanr. Komparatr saatinin sfrlanmas iin
saatin camnn d kenarndaki halka evrilmelidir.

Komparatrn ayarlanmas Komparatr ile lme

Komparatr llecek deliin ierisine sokulur. Komparatrn silindire rahata girmesi iin nce
yayl lme ucunun olduu taraf silindire sokulmal sonra komparatr gvdesi yan tarafa doru
itilerek adaptr u taraf silindire sokulmaldr. Komparatr silindir ierisinde saa ve sola hareket
ettirilirken ibrenin dn yapt izgi dikkate alnr. Komparatrn saa sola hareket
ettirilmesinin sebebi silindirin iindeki birbirine en yakn mesafeyi bulmak iindir.( yukardaki
ekle baknz) Komparatr ibresinin dn yn saat ynndedir. Yani silindirin ap kldke
ibre saa doru hareket ederken l bydke ibre sola doru kayacaktr.

bre (0) a gre sada : Delik ls klm

bre (0) a gre solda : Delik ls bym

l, standart (mikrometrenin sfrland) deer ile komparatr ibresinin gsterdii sapmann

toplanmas veya karlmasyla bulunur.

rnek: Mikrometrenin sfrland deliin ap: 76,00 mm. lme srasnda ibrenin dnme
noktasnn (0) in 7 izgi sol tarafnda kald grlmtr. Bu durumda deliin ls; 76+0.07=
76.07 mm dir.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 24
Komparatr ile ovallik llmesi yani l karlatrmas aadaki ekilde yaplr:

nce komparatr ilk lm alacak ekilde sfrlanr sonra sfrlamas bozulmadan ikinci lmn
alnaca yere getirilir iki konum arasndaki l fark ibrenin sapma miktar kadardr. Delikte
ovallik olup olmadn kontrol ederken nce A ile gsterilen yerden l alnr ve komparatr
sfrlanr. Sonra komparatr 90 dndrlerek bir lme daha yaplr her iki lmede de komparatr
saatinin ibresi ayn yerden dnme yapyorsa A ve B lleri ayndr yani ovallik yoktur. Eer ibre
B lmnde sfrlanan noktaya gre mesela 3 izgi sapma yapyorsa 3x0,01=0,03 mm ovallik
vardr.

Komparatr ile genel lme kurallar aadaki

gibidir: Hatasz lme ilemi iki basamakta
gerekleir. Birinci basamak doru l almak,
ikinci basamak alnan ly doru okumaktr.
Bunun iin aadaki hususlara dikkat edilmelidir.
* stenilen l hassasiyetine uygun l aleti
seilmelidir.
* l aleti ve llecek para temiz olmaldr.
* l aleti salam ve alnacak lye uygun
olmaldr.
* Hassas lmlerde; hava scakl, parann
scakl, l aletinin scakl 19 ile 21 santigrat
arasnda olmaldr
* lme esnasnda l aletine normal temas
basks verilir.
* lm okunurken, yeterli aydnlkta olmal ve l aletine dik olarak bakmak gerekir. .
* Hi bir zaman hareket eden paralarn zerinden l alnmamaldr.
* lme ileminden nce l aletinin ayar taml kontrol edilir. Gerekiyorsa ayar yaplr.

2.5. Kontrol aletleri eitleri

2.5.1. Gnyeler

Yzey dzgnlklerinin ve alarnn kontrolnn yaplmasnda kullanlan kontrol takmlarna

gnye denir. Gnyeler aadaki ekilde gruplandrlrlar.

2.5.1.1. Kl gnyesi

Yzeylerin dzgnlklerinin ve dikliklerinin kontrolnde kullanlrlar. Gnyelerin u ksmlar

konik (keskin ) olduundan hassas bir ekilde kontrol yaplabilir.

Bu gnyeler ile yzey kontrol ve diklik kontrol yaplrken kontrol edilen para n geldii
yne doru tutulmaldr. Para ile gnye arasndan k szyor ise i parasnn yzey dzgnl
ve diklii hataldr. Ik szan ksmlar dktr (ukurdur). Kl gnyesi kontrol aadaki
resimlerde gsterilmitir.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 25

Kl gnyesi Kl gnyesi ile yzey kontrol

Kl gnyesi ile yzey kontrol Kl gnyesi ile diklik kontrol

2.5.1.2. Sabit al gnyeler (90, 45, 120, 135)

Bu gnyeler yzey dzgnlklerinin ve yzeylerin aralarndaki alarn kontrolnde kullanlrlar.

Dz, konik (keskin) ve deiik alar kontrol iin 90, 45, 135, 120 al olarak retilirler.
Aadaki resimlerde 90 sabit al ve 120 sabit al gnye grlmektedir.

90 sabit al gnye 120 sabit al gnye

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 26
2.5.1.3. apkal gnyeler

Markalamada kullanlan gnye eitleridir. Blntl veya blntsz olarak yaplabilir.

2.5.2. Mastarlar

2.5.2.1. Profil mastarlar

Makine paralarnn yapm srasnda i profilde yaplabilmeleri iin kullanlacak kesicilerin

bilenmesi veya paralar zerindeki profillerin kontrolnde kullanlan mastarlara i pofil mastarlar
denir. Makine paralarnn yapm srasnda d profilde yaplabilmeleri iin kullanlacak kesicilerin
bilenmesi veya paralar zerindeki profillerin kontrolnde kullanlan mastarlara da d profil
mastarlar denir.

Profil mastarlarnn kullanlmas

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 27
2.5.2.2. Vida tara

Vida tara ile alan vidalarn adm ve profillerinin uygunluu kontrol edilir. Vida tara, metrik
vidalarda adma, in vidalarda parmaktaki di saysna gre bulunur. Aada vida tara ve vida
tara ile adm kontroln gsteren resimler verilmitir.

Vida tara Vida tara ile adm kontrol

2.5.2.3. Johnson mastarlar

Temel l birimlerinin endstride kullanlr hale getirilmesinden sonra retimde, lme ve kontrol
ilemlerinde kullanlmak zere 0.00005-0.00350 l ve konum toleranslarnda mastarlar
retilmitir. Bu mastarlara blok mastarlar da denir. Johnson mastarlar kullanm yerlerine gre drt
kalite olarak imal edilmitir.
AA Kalitesi; genellikle deney ve aratrmalarda kullanlmak zere laboratuarlarda bulundurulan
kontrol mastarlardr. Tolerans 0.00005-0.00075mm arasndadr.
A Kalitesi; genellikle hassas l aletlerinin ikinci derecede nemli olan blok mastarlarnn
kontrolnde kullanlr. Tolerans 0.0001-0.00015mm arasndadr.
B Kalitesi; genellikle hassas l aletlerinin sfrlanmasnda kullanlr. Tolerans 0.00015-
0.0004mm arasndadr.
C Kalitesi; genellikle atlyedeki i tezgahlarnn ayarnda, l alma, l aktarma, markalama ve
benzeri uygulamalarda kullanlr. Tolerans 0.00025-0.00350mm arasndadr.
Johnson mastarlarnn yzeyleri ok temiz olduundan birbirine yaptrarak daha byk ller
elde edilebilir.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 28
2.6. Sertlik lme cihaz

Bir malzemenin kendisinden daha sert baka bir malzemenin batmasna, izmesine, kalc ekil
deitirmesine v.b. kar gsterdii dirence sertlik denir. Malzemenin sertlik deerinin tespitine de
sertlik lme denir. Sertlik lme statik olarak farkl metot ile llr. Bunlar Rockwell, Brinell
ve Vickersdir. Her metodun birimi kendi ad ile anlr. Endstride en ok kullanlan birim
Rockwell dir. Birimler kendi arasnda dntrlebilir.
Rockwell sertlii; koni yada kre biiminde elmas bir ucun belli bir yk altnda bir malzeme
zerinde oluturduu izin derinliinden yararlanarak llen sertlik deeridir. Bu sertlik birimini
len masa tipi makine aada gsterilmitir.

2.7. Yzey przllk lme cihaz

Makine paralar, teknik resimlerinde belirtilen yzey przllk deerleri dahilinde imal edilirler.
Bu deerler teknik resimlerde eklinde gsterilir. 3.2 olarak gsterilen deer
Yzeyin Ra cinsinden yzey przllk deerini gsterir. Yzey przllk
deerleri Yzey przllk lme cihaz ile llr. Aada bu cihaz gsterilmitir.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 29
3. BAST DELK LEMLER

3.1. Matkaplar

Paralara deliklerinin delinmesinde ve hava amada kullanlan kesici takmlara verilen addr.
Talalar malzemeden uzaklatrmak iin helisel kanallara sahiptir.

Deliin merkez kan nlemek iin nce punta matkab ile n delik delinir. Daha sonra matkapla
delik delinir. Delik delindikten sonra hava isteniyorsa silindirik veya konik hava matkaplar ile
hava alr. ok uzun delikleri delmek iin namlu matkaplar kullanlr.

Helisel oluklu matkap Punta matkab Hava matkab

3.1.1. Matkaplarn balanmas

3.1.1.1. Mandrenle balama

Mandren merkezi olarak skan eneli bir balama aracdr. Silindirik sapl matkaplar mile
balamak zere zel olarak yaplmtr. Mandrenin matkap tezgahnn konie uygun bir sap vardr.
Mandrenlere konik sapl matkaplar balanmamaldr.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 30
3.1.1.2. Mors kovanlar ile balama

Byk apl matkaplar, genellikle konik sapl yapldndan tezghn mors kovanna taklarak
kuvvetli ve salgsz balama temin edilir. Konik sapl matkaplar ise tezghn mors kovanna
taklarak balanr.

3.1.2. Matkaplarda devir says hesaplama

Matkap zerindeki bir noktann dakikada metre cinsinden

alm olduu yola denir.

V= D N / 1000..m/dak.
V= paras zerindeki noktann dakikadaki hz (m/dak.)
N= Matkabn dakikadaki devir says (dev/dak.)
D= Matkap ap (mm)

Kesme hz matkabn ve ilenen malzemenin cinsine gre seilir. Yaygn olarak kullanlan kesme
hzlar aada verilmitir.

Kesme Hz (m/dk.)

Paras Seri elik (HSS) Sert metal

Dkm 14-22 16-50
elik (orta sert) 25-28 70-110
Bronz 35-120 85-140
Pirin 45-130 95-150
Bakr 60-150 110-184
Alminyum 86-180 125-190

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 31
Devir says (N): Matkabn bir dakikada yapt dnme miktarna denir. Devir says, matkap
apna ve kesme hzna gre deiir. ap kldke devir bytlmeli; ap bydke devir
kltlmelidir.

V= .D.N/1000 ise N= V.1000/ .D (dev/dak.)

rnek: ap 12 mm olan yksek hz eliinden (HSS) yaplm bir matkapla elik malzeme
delinecektir. Kesme hz 25 m /dak. olduuna gre devir saysn hesaplaynz.

Verilenler: stenenler zm
D = 12 mm N = ? N = V 1000 / D
V = 25 m/dak. =25 1000 / 3,14 12
=660 dev/dak
(Tezgahtaki en yakn deer alnr.)

3.1.3. Matkaplarda soutma svsnn kullanm

Kesici alet tala kaldrrken srtnme nedeniyle s meydana gelir. Bu snma, soutma svs
aracl ile giderilebilir. Soutma svlar eitli yalar, ya karmlar ile hayvansal, bitkisel ve
madensel yalardan elde edilir. Soutma svlar aadaki nedenlerden dolay kullanlr.
Kesmenin daha etkili olmasn salamak
Kesici ucunda meydana gelen snmay gidermek
Yzey kalitesini artrmak
Talan gereten ayrlmasn kolaylatrmak.

Not: Dkm malzemeler ilenirken soutma svs kullanlmaz.

3.2. Matkaplarn bilenmesi

Matkaplar alrken zamanla srtnmeden dolay krlenirler. Kr bir matkapla almak i

parasnn bozulmasna, matkabn krlmasna ve hatta matkap tezgahnn zarar grmesine neden
olabilir. Bu sebepten dolay matkaplar krlendikten sonra kurallara uygun bir ekilde bilenmesi
gerekir. Matkaplar genellikle zmpara talarnda bilenir.

3.2.1. Basit ayakl zmpara ta

Ayakl zmpara talar, elde tutulan aletlerin bilenmesinde

kullanlan tek devirli makinelerdir. Ayakl zmpara tanda
genellikle iki ayr zmpara ta bulunur. Zmpara talarndan
biri sert, dieri yumuak cinste, motorun miline dengeli olarak
taklr.

Bileme srasnda iin desteklendii dayamalar ile zmpara ta

arasndaki boluk, 3mmyi gemeyecek ekilde ayarl
olmaldr. Aksi halde ii paras ta ile dayama arasna
skarak tan patlamasna neden olabilir. Bu ok tehlikeli
sonular dourabilir. Sert malzemeleri yumuak tala,
yumuak malzemeleri sert tala bilemeliyiz.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 32
3.2.2. Zmpara ta ile alrken kullanlmas gereken koruyucu aletler

Koruyucu gzlk; eitli ekillerde ve deiik malzemelerden yaplmlardr. Genel ama, zmpara
tanda alrken srayan tala ve kvlcmlardan gzmz korumaktr. Koruyucu maskede ama;
sadece gzlerimizi deil btn bamz korumaktr. Youn bir ekilde elde talama yapacaksak
maske kullanmamzda fayda vardr.

Koruyucu gzlk Koruyucu maske

3.2.3. Matkap bilerken dikkat edilecek hususlar

lsnde bir i elde etmek iin kesici aletin kurallara uygun bilenmi olmas gerekir. Matkab elde
bilerken u hususlara dikkat edilmelidir:
Koruma gzlkleri takarak zmpara tan altrnz. Matkap krse veya zrhn uca yakn
ksmlar anm yada yanm ise normal zrh kncaya kadar ucu taa tutunuz.
Matkab bilerken zel mastar ile kontrol ediniz.
Matkap elde doru tutularak talanmaldr. Baparmak matkabn, dier parmaklar zmpara
tann alet dayamasnn stne gelecek ekilde tutulmaldr.
elik, dkm gibi malzemeleri delmek iin matkap u asn 118 bileyiniz.
Matkab ta eksenine gre yaklak olarak 59 eik tutup ucunu bileyiniz.
Matkab lzumundan fazla taa bastrmaynz. Bu matkap ucunun yanmasna sebep olur.
Matkaplar bilenirken sk sk suya batrlarak soutulmaldr.
Zmpara ta dayamasn ta alrken ayarlamaynz.
Zmpara tana, bileme aletlerinden baka para tutmaynz.

Basit ayakl zmpara tanda matkap bileme usul

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 33

Ta zorlanmamaldr Zmpara tana el aleti v.b. tutulmamaldr

Matkap bilerken aadaki hususlarn meydana gelmemesine dikkat edilmelidir:

Tala as boluunu gereinden az brakmaynz.U srtnr ve abuk snarak matkap

krabilir.
Tala as boluunu gereinden fazla yapmaynz. Kesici ucun abuk krelmesine veya
krlmasna sebep olur.
Kesici azlarn birini dierinden uzun yapmaynz. U merkezinin eksenden kak olmasna
veya matkabn apndan byk delmesine sebep olur.

Matkap u alarnn durumu: a) Normal u b) U as kk c) U as byk d) A

simetrik deil e) U kenar merkezde deil

3.2.4. Bilenen matkabn kontrol

Sabit a gnyesi ile kontrol; matkaplar bilenirken kesici ksmndaki alarn belli deerlerde
olmasn salamak gerekir. Bunun iin daha nceden sabit alarda yaplm (118) a gnyeleri
kullanlr.
A blntl niversal gnye ile kontrol; sabit a gnyelerinden fark, a blntlerinin
ayarlanabilir olmasdr. Matkap ka derecelik bir ayla bilenecekse o ada niversal a gnyesi
ayarlanr. Ayarlanan bu a deerine gre matkap kontrol edilir.

Sabit a gnyesi ile kontrol A blntl niversal gnye ile kontrol

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 34
3.3. Delik delme

3.3.1. Matkap tezgahlar

Delik delme ii bireyiz v.b. kk el aletleri ile yaplabildii gibi asl olarak sanayide ounlukla
kullanlan matkap tezgahlar ile yaplmaktadr. Kullanm ekline gre matkap tezgahlar masa tipi
ve stunlu matkap tezgahlar olarak ikiye ayrlr.

3.3.1.1. Masa tipi matkap tezgahlar

Tanmas kolay ve kk yapl olduklar iin masa tipi olarak

adlandrlr. Kk apl deliklerin seri olarak delinmesinde
kullanlr. Devir saylar stunlu ve radyal matkap tezghlarna gre
daha fazladr. Genellikle i balama tablas sabittir.

3.3.1.2. Stunlu matkap tezgahlar

Hareket iletim mekanizmas ve i tablas bir stun zerine yerletirildii iin bu ekilde
adlandrlr. Byk ebatl paralara daha byk apta deliklerin delinmesinde kullanlr.
paralar mengene yada pabular yardm ile dorudan tablaya balanabilir. eitleri; Stunlu
matkap tezgah, lem sral matkap tezgah, ok milli matkap tezgah, Radyal matkap tezgah dr.

Stunlu matkap tezgah Radyal matkap tezgah

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 35
3.3.2. Matkap tezgahlarnda balama

3.3.2.1. Tezgah mengenesine balayarak delme

En ok kullanlan balama metodudur. Bu yntemle

malzeme tablaya sabitlenmi mengenenin enelerine
gvenli bir ekilde balanarak delme ilemi
gerekletirilir.

3.3.2.2. Tezgah tablasna balayarak delme

Mengeneye balanamayacak durumdaki paralar,

tezgah tablasna balanarak delinir. Delinecek
malzemeler geometrik ekline gre, V yataklar,
balama pabular gibi elemanlar yardm ile gvenli
bir ekilde balanarak delinir.

3.3.2.3. Takoz zerinde serbest delme

Kk, ince veya ok byk paralarn uygun bir takoz

zerine yerletirilerek delinmesi salanabilir.

3.3.3. Delme ilemlerinde doabilecek kazalar ve bunlara kar korunma

elbisesinin kollar lastikli, matkaba dolanmayacak ekilde olmaldr.

Tezgah alrken hibir ekilde hareketli ksmlara dokunmaynz.
Kesme sonunda ilerleme azaltlmaldr. Aksi halde malzemeyi dndrebilir.
Tezgah alrken devri deitirmeye kalkmaynz.
Yumuak malzeme delinirken sivri ulu matkap kullanmaynz.
Delme esnasnda uygun soutma svs kullannz.
Krelmi matkapla kesinlikle delme yapmaynz.
Matkapta temizleme malzemesi olarak sadece fralar kullanlmaldr. stp
kullanlmamaldr.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 36
3.4. Rayba ekmek

3.4.1. Rayba eitleri

3.4.1.1. Makine raybalar

Makine raybalarnn konik ulu ve dz ulu olmak zere iki tipi vardr. Konik ulu rayba srtnp
sarmamas iin hafife konik ve kademeli yaplr. Kesme iini yalnz utaki azlar yapar. Oluklar
talalarn darya kmasn ve kesilen yere soutma svsnn ulamasn salar. Dz ulu
(evreden kesen) raybalarn konik ulu raybalardan daha fazla kesici az vardr. Kesici az srtlar
daha dar olup btn boyda boluk as mevcuttur.

3.4.1.2. Delikli raybalar

Bu tr raybalar genellikle makinelerde rayba ekme esnasnda kullanlr. Delikler boydan boya
gvde zerindedir. Delikli olmasndaki ama makinenin gndermi olduu soutma svsn direkt
malzeme ve kesme yzeyine iletmektir. Bylelikle hem kesme kalitesini artrr hem de snmay
nlemi olur.

3.4.1.3. El raybalar
El raybalar zellikle ince ileme ve bitirme
raybas olarak kullanldndan azlar boydan
boya dz talanr. Rayba sapnn ucu buji kolunun
taklmas iin drt ke yaplr.El raybas iin
0.125mmden fazla raybalama pay braklmamaldr.

3.4.1.4. Ayarl raybalar

Raybalarn en verimlisi ayarl raybalardr. llerinin stnde ve altnda yeterli bir aralkta
istenilen apa gre ayarlanabilir. Ayarl raybalarda kesici azlar gvde zerine alm konik
yarklar iinde bulunur. Kolay bilenmeleri, istenilen apa ayarlanabilmeleri ve uzun mrl
olmalar sebebiyle ok kullanldr.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 37
3.4.1.5. Konik raybalar

Konik deliklerin raybalanmasnda kullanlr. Kesici azlar dz veya helis eklinde olabilir. Konik
raybalar; konik pim deliklerinin, mors kovanlarnn ve konik bileziklerin yaplmas gibi alanlarda
ok kullanlr.

3.4.1.6. Sert metal ulu raybalar

Byk kuvvetlere dayanmas gereken raybalar, sert maden ulu olarak yaplmtr. Sert maden
ular yksek scaklkta sertliklerini korur ve anmaya kar dayankldr. Bu nedenle llerini
uzun zaman bozulmadan koruyabilir, seri imalatta tercih edilir.

3.4.2. Raybalamada ilem sras

3.4.2.1. Elle rayba ekme

Raybann delik ierisinde yataklanabilmesi iin delik derinlii en az rayba ap kadar olmaldr.
Mutlaka kesme ya kullanlmaldr.
Rayba dik konumda olarak tam eksende azlatlmaldr.
Rayba daima kesme ynnde dndrlmelidir. Kesinlikle geri evrilmemelidir.
Kama kanall deliklere helis oluklu raybalar salnmaldr.
Rayba az ve dzenli bask ile ilerletilmelidir.

3.4.2.2. Makinede rayba ekme

paras ve rayba dikkatli bir ekilde

makineye balanmaldr.
Raybann devir says delii delmi olan
matkabn devir saysna gre 1/3 orannda
olmaldr.
Sert eliklerde kesme hz 5m/dk y
gememelidir.
Raybalama esnasnda mutlaka kesme svs
kullanlmaldr.

3.4.3. Rayba ekme ile ilgili nemli notlar

Kesme svlar kesmeyi kolaylatrr. Kesme esnasnda kan tala malzemeden

uzaklatrr. Isnmay nler. Bu nedenle kesme ya kullanlmaldr.
Rayba ekildikten sonra, gzle otlamann olup olmad kontrol edilir. Daha sonra delik lme
aletlerinden i ap len (i ap kumpas, mikrometresi, komparatr) aletlerle llr.
Raybalama esnasnda trtll ve przl yzey olumasna otlama denir. Rayba kuvvetlice
bastrlnca deliin ierisine skr ve azlar malzemeye dalar. Bu nedenle deliin yzeyinde
rayba az says kadar az yeri meydana gelir. Bu elverisiz durumu gidermek iin rayba
gevetilerek dndrlrse azlar eski yerine taklmayaca iin raybalama kolayca yaplr.
Ayn zamanda otlama nlenmi olur.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 38
3.5. El ile klavuz ekmek

3.5.1. Vidann tanm

Dzgn biim ve ldeki silindirik yzeyler zerine

alm helisel oluktan ibarettir. Vida bir delik iine veya
silindirik bir parann dna alabilir. Vidann
elemanlar; Di st ap, Di dibi ap, Br (blm
dairesi) ap,Di st genilii, Di dibi genilii, Adm ve
Di ykseklii

3.5.2. Vida eitleri

3.5.2.1. Profillerine gre vidalar

gen Kare Trapez Testere Yuvarlak

3.5.2.2. l sistemlerine gre vidalar

Metrik vidalar; gen profillidir. U as 60dir. ap ve adm milimetrik sistemdir. Whitworth

vidalar; ller parmak (in) cinsindendir. U as 55dir. Adm, parmaktaki di says olarak
verilir.

3.5.3. Klavuzlar

Deliklere di amada kullanlan yksek hz eliinden yaplm, zerinde kesici dileri bulunan
aletlere klavuz denir. Metrik ve whitworth olarak yaplmlardr.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 39
Klavuz eitleri; normal di klavuzlar, ince di
klavuzlar, boru klavuzlar ve makine klavuzlar
olarak gruplandrlr.

El klavuzlar l takm olarak retilir.

I. klavuz: Bu klavuzlarn dili ksm, u ap,
di dibi apna eit olan bir kesik konidir. Delii
iyi azlar ve az tala kaldrr. Sap ksmnda bir
izgi vardr.

II. klavuz: Di st ap birinciden biraz daha byktr. Birinciden daha derin tala kaldrr.
Sapnda iki izgi vardr.

III. klavuz: Bu son klavuz ikinci klavuzun at kanallar izleyerek viday oluturur. Sapnda
izgi vardr.

Baz klavuz takmlarnn saplarnda izgi bulunmaz. Bu tip klavuzlar da kesici u ksmnn az u
konikliinin fazla oluuna baklarak (en fazla olan 1, daha sonra 2, en az olansa 3) sralanr. Bu
durum aada gsterilmitir.

3.5.3.1. Klavuz ekmede dikkat edilecek hususlar

Delik ap, vidann di st apndan adm kadar kk delinmelidir.

Deliin giriine 90 hava almaldr.
Delik ekseni dik olacak ekilde i paras mengeneye balanmaldr.
Uygun klavuz koluna taklan I. klavuz delik eksenine dik olacak ekilde azlatlmaldr.
Klavuz ekerken malzemeye uygun bir yalama yaplmaldr.
zellikle elik malzemelerde, her iki dnte bir tala krmak iin geri hareket
yaptrlmaldr. Geri hareket, klavuz kanallarnn talala tkanmasn ve klavuzun krlmasn
nler.
Eer kr delie klavuz ekiyorsak klavuz birka defa karlmal, delik ve klavuz talalardan
temizlenmelidir.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 40
3.5.3.2. Klavuz ekmede ilem sras

Klavuza uygun klavuz kolu seilerek klavuz (buji) koluna taklmaldr.

Uygun klavuz seilmelidir.
I numaral klavuzumuz delik eksenine dik olacak ekilde azlatlmaldr.
Kesme svs kullanlmaldr.
Saat ibresi ynnde az bir bask ile dndrlmelidir.
Her turda saat ibresi tersine geri dndrlerek talan krlmas salanmaldr.
Klavuz skrsa ok fazla zorlanmamaldr.
Klavuz ekme ilemi bitinceye kadar ayn ilemlere devam edilmelidir.
Ayn ekilde II. ve III. klavuzlarda delie salnarak vida tamamlanmaldr.

3.5.3.3. Klavuz ekerken uygun kesme svsn kullanma

Kesmenin etkili olabilmesini salamak, snmay gidermek ve talan malzemeden ayrlmasn

kolaylatrmak iin kesme svlar kullanlr.

Malzemeler Kesme svlar

Az direnli elik
Yksek direnli elik Madensel yalar ve suda zlen yalar

Dkme demir Kuru

Dvme demir Sodal su ve suda zlen yalar

Bakr ve alminyum Gaz ya

Kuru veya suda zlen yalar (Bol miktarda
Bronz ve prin kullanlabilir.)

3.5.4. Klavuz kollar

Klavuz kollar sabit ve ayarl olarak imal edilirler.

3.5. El ile pafta ekmek

3.5.1. Tanm

Silindirik paralarn d apna vida aan alettir.Yksek hz eliinden (HSS) yaplmlardr.

Paftalarla vida amak ska yaplan ilemdir. Bu ilem bir defada yaplr. Pafta lokmas, pafta

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 41
kolunun aln yzeyine iyice yataklanmaldr. D vida amak iin pafta dorudan doruya vida
alacak parann zerine oturtularak sabit bir bask altnda dndrlmelidir.

3.5.2. Pafta eitleri

3.5.2.1. Dilerine gre paftalar

Metrik normal di paftalar, Metrik ince di paftalar, Whitworth normal di paftalar ve Whitworth
ince di paftalar.

3.5.2.2. Biimlerine gre paftalar

3.5.2.2.1. Boru paftalar

Sv, gaz ve su tayan borularn birletirilmeleri, ularna

alan boru vida dileri ile gerekletirilir. Parmak lsne
gre yaplr ve zerinde R 3/4 gibi yazlar vardr.
Bazlarnda ise parmaktaki di saylar yazldr.

3.5.2.2.2. ok paral paftalar

Pafta kolu vazifesini gren bir ereve iine, elikten iki paral bir vida ile aralarndaki mesafenin
ayarlanabildii iki lokma kzaklandrlmtr.

3.5.2.2.3. Tek paral paftalar

abuk ve kolay olarak bir defada vida aabilir. Genellikle bir silindirin ortasna delik
delindikten sonra vida alarak kesici azlar meydana getirilmitir. Azlarn her biri sra ile
paradan ayn miktarda tala kaldracak ekilde yaplmtr.

3.5.3. Pafta ekmede ilem sras

Paftann rahat azlamas iin malzeme ucuna pah krlmaldr.

Vida alacak malzemenin apnn di st ap kadar olmas lazmsa da pafta ekerken ime
yznden bilhassa eliklerde bir miktar kk yaplmaldr. Pirin, bronz, dkm gibi
yumuak malzemeler iin ise ap ayn seilebilir. Bu ap farklar 0,10,2 mm arasnda
deiebilir.
Paftalar yazl ksm pafta kolunun st ksmna gelecek ekilde taklmaldr.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA
 42
Para mengene enelerine dik konumda balanmaldr.
lk di oluturulurken bir miktar bask uygulanmaldr.
Paftann para ekseninde olup olmad kontrol edilmelidir.
Kesme ya kullanlmaldr.
Talan skmamas iin orannda saat ibresi tersi ynnde dndrlmelidir.
Vida ilemi bitinceye kadar bu ilemlere devam edilmelidir.

3.5.4. Pafta kollar

En ok kullanlanlar silindirik biimli olanlardr. Paftann takld ksm standart pafta

lokmalarnn apndan kk yaplr.

Kocaeli niversitesi Uzuniftlik Nuh imento Meslek Yksek Okulu

r. Gr. Serkan AKTA