SKAN COGRAFY As

Esas fikirler, problemler ve metod

Ali Ta1IO!U

skan vakas! (SiedIung, Settlement, habitat veya Peuplement) fO

.:geni manasiyle bir beeri yerlemed i r . Av peinde dolaan ve bu-
nunla geinen yahud meyve toplamakla hayatlarn idameye alan
ibtidai gezici i nsan larn bulduklarn yemek, dinlenmek ve bilhassa gece
vakti snmak zere, velev bir gece iin de olsa, yaptklar barnaklar
g ibi, gebe oban kavimlerin daha uzun zaman bir yerde kalan ad r
topluluklar; mevsimlerin seyrine uyarak yer deitiren , yazn yaylaya,
daa kan, kn avaya inen yar gebe/erin senenin yalnz bir ks
mnda skan ettikleri ve muhtelif adlarla andk l an ova, yayla ve da
ereti yerlemel eri; nihayet sedaoter insanlarn oturduklar mnferid
mesken, iftlik, ky. kasaba ve ehir, geici veya devaml, toplu veya
dakmk, byk veya kk btn bu yerlemeler, yerleme tesisleri,
mnferid meske n ve mesken ~oplu lu kla r yukarda yaptmz ge ni tari~
fin iine girebilir.
Insan ictimal bir varl ktr. Bunun iindir ki yerlemeilin amilleri insa n
topluluklar olup, bunlar ya aile ve kabilelerde olduk u gibi kan rab
' talar yahud dini, siyasi, ekonomik esas lara dayanan diker bir takm
balar hu sule getirir. skan ve skann bir unsuru olan meskenden gaye,
souk, scak, yamur ve kar gibi hava tesrlerine ve yrtc hayvan ve
dier insanlardan gelebilecek d tehlikelere kar can ve mal emniyete
.almak, tabii veya sun'i az ok kapal bir snakta yemek, d in lenmek,
ve bilhassa uyumaktr. Uyku iht iyac ve bu ihtiyac gidermek zere
bir barnak temini ve b u barnaa her gn muayyen zamanlarda sn~
mak, gidip gelmek zarureti, tegaddi ile beraber hi bir insan var l nn
kamamyaca bata gelen ihtiyac d r. Bunun iindir ki mesken, en
..ibtidaisinde n en mtekiimiline kadar, btn meskn mntakalarn, bee
,rin mevcudiyeti, uykuya olan ihtiyac ve bu ihtiyac karlama yolun~
~ daki faal iyetile jlgili balca vakasdr. Kald ki, iskan corafyasnda
.mesken denince, ,en basit avc, balk veya beki kulbesinden ehi~~
2 Ali Tanog-u

lern en mtekamil ev ve apartma nna kadar sadece ikametgah olarak-

kullanlan yap lar de~iI , a nbar, ahr, sama nk, han gar, a tlye, maaza, .
oku l, cami, kilise, k l a. tiyatro, sinema gibi ticari , snai, dini, askeri,
kiiltrel veya elence ihtiyalarn karlamak zere vcOde geti rilen
btn binalar anla lmak lazmdr. Geri cemiyetl erde ve umurniyetle
zirai mntkalarda yerlemelerin esas, hakim unsuru bhes i z evdir.
fakat ileri cemiyetlerde ve bilhassa e hirlerde meskenler e itl enir.
Ikametgah olarak ku ll anlan ev, apartman ve ote erin yannda gittike -
daha fazla ba ka maks a dara hizm et eden binalar yer alr .
Mnferid meskenler ve meskenlerin bir araya gelm esinden mey-
dana gelen ky, kasaba ve ehrin co~rafyada byk bir nemi ve
yeri olmak icabeder. Zi ra mesken ve mesken top l ul uk lar evvela, yol-
1ar, nezrus t ve eh li hayvanlarla beraber dorudan do~ru y a insann
yaratt ve tabi'i peyizaj'm yannda ( beerh yahud (beer il e mi - di-
yebile cei miz peyizaj'm balca un surla r , da , tepe, nehir gibi tabi'i
yer yz va kal ar yann da, b eer vakalar. insann tabi'i peyizaja
hakketti i karekterstik manzaralar ve bu itibarla 'bir ~ memleket ve
ya mntaka medeniyetinin, gelenek ve greneklerinin en mahhas
ifadcleridir.
Di er tarafdan mnferid meskenler ve ky ve ehir eklin deki mes-
icen topluluklar beer faaliyetinin dayanak noktalardr. Ky lunn evi,
ahm, an b a r, ar aba l vesair mtemi l at ile kylnn ay n zamanda .
atlyesidir. Her ky iktisad ekline, muayyen ky meskeni ek illeri
tekabl eder. Bacnn , zeytincinin, ttncunn evleri baka bak a ;
hububat iftisinin, hububatla beraber ayn zamanda hay van da ye-
titiren kylnn evleri, gene birbirlerinden farkldr. T icaretin, sana-
yi'in ve mnakalenin merkezleri olan ehirler ayn zamanda siyasi '
ve idari organizasyon, fikir, bedi'iyat ve san'a tn ibd a mahalleri, b-
tn bu trl faaliyetl erin adeta bir nevi atlyeleridir. Bylece mesken .
ve mesken topluluklar bir memleket medeniyetinin o ldu ~u kadar,
ayn zamanda o mem leketde hakim fa aliyetin, hayat ta rz veya eko-
nomi ekli nin de ma 'kesleridi r ve bu itibarla da en mkemmel co
rafi" vakala rdr.
Insanlar ister 9 cva ml , ister geici, ister mnferid ister toplu bir hal.
de yerlemi bulunsunlar iecek. yiyecek ve di er b ee ri ihtiyalar
;ioriy le daima yerletikleri ve ih tiya l arn tatmin eden mahalle veya .
hi deilse onun evresi ne az ok ba ld rlar ve ' vcude getirdik.leri
mesken ekill e ri nde o ldu u kadar yerleme yerinin seilmesinde ve
ye rl emeni n t eekk! etm esinde ve ge li mesi nd e bu mahallin ve onun
evresinin corafi ar tlarnn az ok tes iri alt ndadrl ar.
 lskiin Cog-rafyas

Her yerlemeye, daima bunun kaplad sahadan ok daha geni

bir saha kaplayan kti sad i faaliyet sahas tekabl eder ve iskan ikti-
sadi faaliyet sahalar d ah ilinde noktalar veya kk sat h lar halinde
grnr. ska n ve iktisadi faaliyet mahallerinin sebeb ve meka n ba..
kmndan birbirine ba ll bir kaidedir.
Gezici avc basit kulbesini avnn gedifii yolun yaknnda, gebe
oban adrn srlerini otlatt saha n n yannda, ifti evi ni ekib,.
bitii ovann kenarnda yahud ortasn d a kurar. Bu takdirde ska n, ikti-
sad ve hareke t sahalar hemen hemen birbiri zerine gelir. Medeni ve
iktisaden il eri memleketlerde ve bilhassa byk ehi rl e rde nakil vas
talarnn bou u, mkemmelliyeti ve sr'ati ikamet ve a l ma mahalle-
rinin mekan ba k mndan birbirinden ayrlmasn ve uza kla maslnL kolay-
Jatrmtr . Bununla b eraber bu gibi ahvalde d ahi sarfedilmesi icabeden
para ve zaman, iki nokta arasndaki mesafenin muayyen bir dereceden
fa zla almasna imkan vermez. e hirlerde yaayan insanlarn ikamt
mahalli beslenme sa ha s n a bal olmayabilir; fakat a l ma sahas n_a
yahud onun evresine ba l dr. Yalnz ehirle rd e se rvetlerinin ve emek..
lerinin irad ile geinen kim seler bu kaidenin dnd a kalabilirler.
Her yer l e me, bir yerleme ve iktisadi faaliy et sa hasnn bir unsu-
rudur. Bu itibarla kendi i yollarndan b aka dahil bulundu u yerleme
ve iktisadi faaliyet sahasnn dier k s mlarna d yo llarla da ba lan
maa muhtatr. Bu suretle her yerleme sahas zamanla bir mnakale
sa h as haline gelir. Yerleme a iinde mnakale bakmndan dah_a
e l ver ili corafi artlar arzeden yerlemeler, mesela merkezi bir vazi_
yet arzeden, yahud i l ek ve hint erland ge n i ve zengin bir deniz ky,.
snda bulun an, seyrsefere msaid nehir azlarnda veya bu n ehirle-
rin zerinde yeralan, yahud da ik tisaden birbirini tamamlyan da ve
ova gibi muhtelif tabi'i blge s nrl a rnda bulunan yerlem'!ler, bu msai~'
corafi mevki' leri sayesinde zamanla byk mnakale ve ticaret mer'"
kezleri halin e ge lirler . Yerleme ve iktisadi faaliyet sa halarnn mna~
kale durumu zerinde, in san baz de~iiklikler ve islahat yapabilirse d~
in sann bu mdahelesi bir h add e kadar il eri gidebilir ve esasr.n ancak,
bir hadde kadar faydal" olabilir . . Yerleme ve iktisadi faaliyet gib~,
mnakalenin de esas dayana co rafi temeldir.
,
Yel' l eme ek ill eri
,
u halde, grld 'gibi, skan vakas o k um1ll, ok mudil ve
gerek ten COrafi bir vakadr. Bu vaka nce neskenler, sonra kyler
ve daha sonra ehi rler ele alnarak basitde n mrekkebe: doru gid ilmek
.' Ali Tano~llI

suretile tedkik edilebilir. Fakat itiraf etmek l az m dr ki, bu konsr:psiyolT

co~ rafi olmaktan ziyade mantkidir . Meskenin bizatihi kendisinin ted-
k iki corafy ad a n ziyade sosyoloji ve rbanizmaya aiddir .Oi e r tarafdan
meskenlere nazaran mesken topluluklar co r afi bak mdan ok daha
mhim, ok daha cbib, ok daha kark problemler ihtiva etmek ted ir.
Bu itibarla biz klasik yoldan ay rlar ak nce bu ve bunu ta kib ede n iki
etd'de yerlemeler, bi lhassa bunlarn definisyonlarna iiid problemler
zerinde duraca z, sonra ileride ayr bir yaz d a meskenlerin kendile-
rini ele alacaz.
skan ok e itli ekiller arzeder. Mnferid mesken (maison isolee,
Einde), mnferid iftlik (fe rm e isolee, Einzelhof), mandra, a'l, oba,
kom, tol, divan, mezraa, mah alle (ky mahaesi, ~kart), hameau, Weiler,
J.amlet, ky (village, Dorf) ve nihayet kasab a ve ehir terimleri ile
Hade etti imiz muhtelif ye rl eme ekilleri ve bunlarn dnda ka lan
dei rm en, k aplca, o tel, kale, ato, manashr, istasyon, enerji santra l,
fabrika gibi yerle me eitler ini bir birlerin de n ayrd etmek, her biri nin
d efini syon unu yapmak ve ska n kategorileri a r asndaki yerlerini tayin
e tmek g olup bu mesele, yar m asrlk, hatta m ill e tl eraras apnda
bu sahada etdleri n bal ad Kahire mille tl eraras Corafya kongresi
(1925) hareket nokta s itibar edilirse, ancak bir eyrek asr l k bir
ma.zisi olan skan cor a fya s nn kanaahmzca bu gn de kar snd a
b ulun duu ilk, en m him ve e n nazi k problemidir. Filhakika hangi
dilde ve memlekette olursa olsun, hatta ska n corafyas etdlerinde
~ n ileri gitm i olan memleketlerde, mesela bu nevi tedkiklerde hi de
~eri say lmyacak olan ve ay r ca tarile, tasnife ve ifade sarahaline
belki her yerden fazla ehe mmiyet verilmesine ramen, pek de kaste-
-dilen mefhuma tekabl etm ed ikleri halde, haJ.ii yerleme kar l olarak
nabilat ve peuplemenl terimlerinin ayn manada olmak zere gelii g-
zel kullanld Fransa'da dahi, skan Corafyasna aid terimler mp-
hemiyetlerini henz az ok muhafaza etmektedirler; o kadar ki, ileride
greceimiz gibi, bu g n tarihiler ve sosyologlar kadar corafyac
larda da skan Corafyasnn iki ayr ve ana fasln tekil eden kr
iskan (habitat rural) ile e hir skam (habitat urbain) in a y rt edilm e-
1erinde ve d efini syo nlar meselesinde bile hala bir bocalama grl-
yor 1. Bununla beraber phesiz her memlekette ve dilde bu bak mda n
vazi yet ayn olmaktan ok u zaktr. Bazt memleketlerde skan Coraf
ya s etdleri ok il er l e mi, bu sayede bu memleketlerde rastlanan s
k~n ekilleri mana ve vuzuh kazanmtr. Bazh,mnda da bu nev'

1 G. Chabat, Le. "ille$, apel'ta de Geographie arbain ~ , Pari" 1948, s. 716.

 skan. CoA:r afya81

-etd ler henz geridir. Di e r bir takm memleketler ise s kan Co ra[
yasndan aa yukar tamamile bihaberdirler.
Biz maa lesef bu sonuncu memleketler arasnda bulunuyoruz. Ger..-
ekten bizde bugne kadar benim bildi R'im, deil Trkiyedeki mesken
ve iskan ek ill eri n e a id esasl bir tedkik, modern is kan corafya s nn
kend isin e dair dahi ne bir te'lif, ne de her hangi bir tercme yaplma
mt r. Denilebi lir ki corafyac , arkeolog, sosyolog, tarihi, edib ve:
sar yazar l a rmzm ky ve ehirle rimi ze dair yazlarndaki 1 sathi te-
maslar, Prof. Dr. Hamid Sadi Selen'in Trkiye'de ky yerlem eleri ve
ehirl e me karakterleri h a kkndaki bir yazs S ; Prof. Dr. W. Ruben'in
Anadolunu n ye rl eme tar ihi ile ilgili bir takm grleri'; Prof. mer
Ltfi Ba r kan'n ariv almalar 5; Prof. Cemal Arif A lagz' n yayIa-
clk a ra trmal a r o; Prof. E. Reuter'in ehirl e rimi zin ge li me problem-
' erP; O rd. Pro f. Dr. mer Celal Sar 'n Trkiye'de ehi rle me mese-
lesi ne dair bir istatistik a l mas l 8 : Mehmed Ali evki'nin Istanbul
civarndaki bir ky (Kurna ky) h akk ndaki ok k ymetli, fakat
ok noksan bir etd o; Dr. H. zreki'nin Anadoluda kk ehir
aratrmalarlO; John A. Morrison'un dilimize henz ev rilmemi olan

~ Hil mi Ziy Olken, La 6ocialogie ,-ura/e en Tu;'quil!!. -Sosyoloj i de rgisi, I~tnbul

i)iveuitei Edebiyat F klteai yy l md, No. 6, 1950,5. 10'116.
P r ofe r Oken b m k l esi :d fl imdiye kad r Trkiye'nin ky soy:lji i ne dair
km olan ve b mevzua tem eden btn yll% l r kc ; gzden geir mekte ve.
blr kk birer thli l ii ypmaktadr.
a Himid Sad i Selen, Tii,-ki!l~d~ Ky ye,-le,mel~ri ~ ehtriem e karakterl~,i.
~T r k CoArfya Krmn de rgi. i- , III, say 7.8, Akra, 19'5, i. 9 I07 .
W. Ruben, Anadolu'nun ye,-leme tarihi ile ilgili grii,Ie,-. Ankr Oiversitesi
Dil ve Tllih,Cokrafya F kltesi de r gisi " eild V, ay 4, Ey l Ekim 1941, s. 369 31:19~
S O. L. Barkan, KullukIa,- ve Or tak Kulia r. _iktisad Fak ltesi mecmuu '
"Ud I, ay I. Biriciteri ImHl, s. 29 75; Osmo n l/mp a,-ota,-Iulunda b,- isklin 'Ile.
kolori:;asyor metodu olarak s'-g iinlu. Ay meemu, cild Xi, No. 1.4. Ekim 1949,
Temnuz 1950, s . li24569.
6 C. A. Algz, Su,- la t,-ans humance en A natolie , pa,-UcuUi,-, ment au Nonl
d'Anka,-a. cComptes rendusd cgres I terntion l de Geog raphie. Amsterdam, 19:18.
"Hd 11, seksiyon ~; Anadoluad gayloclik. C.H.P. yay , koferlar Ilerisi I, Kitab
.26, Ankara 1938.
7 E. Reuter, ~hirle,-imizin gelime probl~ ml<ri . Anka ra Oiversitesi Dil ve
Tarib CaArafya Fakltesi dergisi > S8y 5, T emmuz A Astos 194t1, 149163.
S . C. SIT, Ti,-kiyede ,ehirle,me temogiilleri. c lktisd Fakltesi Mecmuas', eil4.
iX, No. 12, Ekim, 1947 0ck 19'8, s . ao 64.
9 M. A. evki, Toplu bir kyn m w kii <6t.nbul kylerinden bi ride yp ln bi ...
t edkik). Siyai Itimle r mecmus, No. 7(\ ve 77, 1987.
10 H. zreki, Anadoluda kiik ehir gerlemde,-i Ankara niversitesi, Dil
ve TarihCaA.,.fya Fakltni de rgisi. "ild III, y , 1944, 5. 69.J1S.
 Ali 'Tanoltlu

Anadolu'nun bir ky (Aliar ) hakkndaki doktora tezi ii; keza gene

'trkeye henz tercme edilmemi bulunan J. Frdi n'in ima li Ana..
dolu nebatlar ve iskanna aid bir etd u ; Kemal Erguvanl'nn Doku
Anadoluda mesken ve inaat malzemesine aid bir tedkiki t3; Istanbul
niversitesi Cokrafya Enstits renci l eri tarafndan Trkiye'nin is-
kan corafyasna aid yaplm baz aratrmalar If ; nihayet bu yaz
sahibinin Samsun e hrin e aid bir tedkiki u, ksacas btn bu alma
lar, yaz lar ve bu yazlarda Trkiye'deki yerleme ler e dair beliren
dank ve bulank bir ka izgi bir yana br:aklrsa, denilebilir ki,
T rkiye'nin skan corafyas gibi, Trkiye'de iskan corafyas da b ..
tn ile hemen hemen hi do k unulm am bir halde bekaretini muha-
faza etmekted ir. Bu, cidden ilim ve memleket namma esef edi lecek
b ir haldir. Zira u bir hakikatdir ki Trkiye bugn hududlar dahi-
linde ok ze ngin, belki de d nyann en zengin bir mesken ve skan
eitleri koleksyonuna ve bunlara aid gene ay n derecede zengin g-
rnen bir nomanklatre sahib bulunmaktadr.
Di er taraftan iskan corafyas nn ilim taraf ya nnd a pratik,
tiliter tarafn unutm amak ve bunun ehemmiyetini asla kmseme-
rnek icab eder lA. Idare ada mlarm z n skan corafyas hakknda bir
fik re sahib bu lun mamaJar, corafya ve Trkiye corafyas yeter
derecede bilmemeJeri, bu yzden her iinde bocalyan bu memlekee
ok bahalya malolmaktadr n.
ii John A. Mo rrion, Ali,ar.- a unU of land occupance in the KonakSu bain o/
contral Anatolfa. The Uriverity of Cb ieago, IliIlOil, 1935.
t J. Frdin, Qulqu bait de La '/1~gl:tatlon if d l'habilat patoraf d la
Tuqu !e du Nord. Gelir. ADo l e r, dld X LV, 1932, heft 8, 4 S. 209-243.
n Dr. Jeol0i" Kemal Eruvanl, Dau Anadoluda mskn '/1e inaat mabemi.
l T. . D. eild, 8, yl 8, say 2, 11150, s. 8588,
14 HilmiZiya lken, L Sociologi!: rurale en Tuqie , s. 112.8 .
15 Ali TaliliklU, Samun ehri. Drdnc niversite haftas', Samsu n, !stanbul
niversitesi Yaynlarrdn, No. 21 7_, stanbul , 1944, t. 4471.
16 O. Tulippe, La OtoRraphie au l!:r'/1icl de l'Hurbanlml en Belgique La revue
de Geographie humaie et de d'Ethuologie" No. 1, Ocak-Mart, 1948, s. 7376.
17 Iski cokraiylSndaki bila-is idi kimi;ia e n ak, ayn umada e n ae,kh belirti.....
leriilden biri, yurdumuza a kan gomeleri yerletirmek zere kurdUltumuz tek tip
meskenler den mrekkeb tek tip kylerdir. Gelen omenle ri eolnfi meneleri ve ha
yat iardan gibi, bnlr ye rl eti rm ek isteditimiz blgelerin iklim ve toprak art l ar
v;; e konomi ekilleriDi ve bu a rtlar ve ekille rin gerekti rdilti meshn. ve iskan ekil_
lerini hi dml!:de t l; ; gzel m ntkala rda ve radgele yerler ve itler :erinde
kurdultumuz bn kyler ve bu kyl e ri babede, Bba r da n , ah rd an vesa ir mtemiliit
tan mah rum dizi kol ninmdak i evleri bakikatci aribt ir. Bular kesti r me bir ifade ile
bi r yandaD iiodekile ri, di2'er ya nd an mubiti ,-ad r adlA I selim ak la muga yi r eotrrafi
daliletlerdir. .
 skan Co~rafyas

Bununla beraber, daha nce de sylediimiz zere, iskan coraf

' yas bugnk manasnda esasen gen bjr ilimdir. Bu mevzuda imdi
ye kadar dier dillerde ve memleketlerde intiar etm i bir ok kitab
makale, bilhassa milletler aras drt corafya kongresinde (Kahire 1925,
Paris 1931, Varova 1934, Amsterdam 1938) sunulmu olan ve cildieri
dolduran says z komnikasyonlara ramen skan carafyasnn termi-
noloii meselesi dahi henz tamamile halledilmi olmaktan uzaktr.

Gebe skan ve sedanteli' yerleme

Kanaabrnca iskan eorafyasnda her eyden nce skann hayat

'tarz veya ekonomi ekli ile ilgili uc ve iki esas !zeki i olan gebe
.iskan (habitat namade) ile sedanter yerlemeler olan kr ve ehir yer-
, I eme lerini ayrd etmek, sonra, iskan corafyasnn as l mevzuu gibi
,ele ald fS ve iki ayr fasl halinde tedkik ettii kr yerlemesi (habitat
rural) ve ehir yerlemesinin (habitat urbain) sarih definisyonlanna
varmaa a l mak icab eder,
Gebe iskan kr yerlemesinden ayrd etmek nisbeten kolaydr . ,
;Bunun iin ilk akla gelen zira kriterdir. Bununla beraber bu temyiz
ve tefrikte zra fonksiyon kesin bir kriter saylmaz . Zira hayvan ye-
titirmenin sedanter ekiller i bulunduu gibi, ziraati n de gebe e
-killeri vardr. Yani her hayvan yetitiren gebe olmad gibi, her
ifti de mutlaka sedanter ieildir. .
Kurak ve yan kurak mntkalarda, sulama saha l arnn dnda
hayvan yet i tirme, gebelik ve yan gebelikten ziraate ve hakiki
manasnda oturakl hayata geiler ekseriya ok tedrici, ok eitli ve
hissedilmez ekillerde olur. Hatta bazan dnler bile vaki olabiir. ;
yani gebe oban z raate balam, yerlemi, ky kurmu iken, bir
ok sebebler tesiriyle, bilhassa arka arkaya gelebilen kuraklklar ne-
ticesinde, esasen ekstansif ekildeki hububat ziraati le pek salam
olarak balanamad tarlasm ve kyn terkederek yeniden hayvan~
c la ve gebe hayatna avdet edebiliriO. Tam obanlk ve gebe-

Ayrca, Bulgaristan'dan son gelen gmenler iin yaptkmz gibi, her kye birer
'ikie r 5.ile ytlmamak suretile gelen gmenleri memleketin drt bucakLna toz g ibi serp-
-tikimiz de vakidi r ki bunun mahzurlar hakknda bk. . L. Sarkan, Trkigede 'muhadr
skan ileri ve bir i kolonizosgon planna ihtiga . iktisad Fakltesi metmuu" , cild X,
No. I- OL, Ekim 1948-Temmuz 1949, s. 204-223.
IS Ma::. Sorre, Les fondements de la Geographie humaine, dld II, Vhabitat,
,P aris, 1952, s. 35-36.
19 A. TRnoklu, Ziraatimiz;" Corafi karakterleri .,,, bal~ca meseleleri .Iktisad
Faktesi Mecmuas , cild LV, No. 4' , Temmuz J943, s. 321-863_
8 Ali Tano~lu

!ikten ziraate ve sedanter hayata kadar giden ve bazan dnler de-

yapan bu istikrarsz ve deiik hayat tarzlarna uyan isk an da, daima:.
i'reti ve ibtidai vasfn muhafaza etmekle beraber ok eitli ekiller
arzeder ki, biraz ileride mnferid mesken ile ky yerlemesi arasn-
daki ara yerleme tiplerinin tedkiki srasnda greceimiz gibi, iskan
corafyasnn henz ele dahi almam bulunduu bu intikal ekillerinin
iskan kategorilerinden hangisine aid olduklar hususunda insanda hak
l bir tereddt husule gelebilir. Mesela biraz ileride daha genice bir"
ekilde ele alacanz bizdeki alar , mandralar, komlar, abalar yay-
lalar, yaylaklar, klalar, k1laklar, gzleler, gzlekler, tollar, nezraalar.
hatta kyad altnda grnen bir ksm yerlemelerimiz bile byledir.
Akdeniz blgesinde ve umumiyetle stepik ve arzal blgelerde
hayvancln esas ve ziraatin tali ve hayvancla tabi olduu yerlerde
yahud gene ektansif hayvanclk ile gene ektansf ziraatin ayni ehem-
niyette olmak zere baa ba gittii mntkalarda hayvan yetitirme.
gibi ziraat de gebe bir karakter arzeder. Uzun zaman dinlendirilen.
nadasa braklan ve yahmz bir ka senede bir, ekim ve hasad iin
semtlerine uranlan tarlalar yer deitirir to. Hem oban hem ifti.
o.lan kyller, bazan btn ky, bazen kyn bir ksm sakinleri g-
ebe bir hayat srer. Bunlarn klk, yazlk, hatta bazen, meselii bizde
. oldu"u gibi, bunlara ilaveten bir de gzlk kyleri vardr. K ova-
.larda kerpiten yaplm basit meskenlerde, yaz ve giiz hayvanlar
ile birlikte yayla ve dalarda, bazan adrlarda, bazan da ta ve
aatan yaptklar meskenlerde geirirler.
Gayet tabiidir Id, bu trl bir iskan , topraa iyinen iyiye yap
m , kklerini bulunduu yerdeki topran derinliklerine salm de-o
vamh yerlemelere nazaran C'k ibtidaidir ve zirai fonksiyonuna ra
m'en devaml yerleme, hakiki manasnda kr yerlemesi (habitat rural,
rural settlement) pek saylamaz.
Bilhassa bizde, Anado!u'da grlen ve sadece hayvan yetitirmekle'
deil, bazan sayfiye ihtiyac ile de ilgili bulunan ve milyonlarca ky-
!mz, hatta bir ksm ehirliletimizi de iine alan ovadan yayla ve
daa ve dadan ve yayladan avaya doru vaki olan bu k ve
iniler, mevsimler seyrinin ayarlad bu ritmik hareketler, bu istikrar-
siz hayat, rteskenlerimizin ve yerlemelerimizin ibtidailikten kurtulma-
sna man i olan, ayn zamanda ictimai ve iktisadi kalknmamz ks-
tekliyen balca bir faktrdr. Idare ve siyaset edebiyatmzda oldu~u
gibi ekonomi edebiyatmzda da daima unutulan yahud meskGt geilen
20 Ali Tar olu, Ziraat Jwgat" ~ Istanbul niversitesi yaynlardan, No. 177, Ede"
biyat Fakltesi Co2"rafya Enstits ei~iyat No.8- Istanbul, 1942, s. 14.
 akl n Cogr afY881 .-
bu nok tamn burada iskAn co~rafyas mevzuunda ehemm iyetle kayde-
dilmesi icab ed er.
Bata bizim de i inde b ul un du ~umuz Akdeni z memleketleri olmak
zere, umumiyetle yar kurak ve kurak mntkala r da bir y ll k nebat-
larn ekimine ok y llk nebatlar (Akdeniz memleketleri nde asma, zey-
tin a~ac, inci r a~ac ve sa ir meyve a~alar ) ziraati ni n inzimam etti~ i
yahud irva ve iska ve suya ha kimiyet sayesinde ekstansif ziraa tten en-
tansif zi raale gei l di~ yerlerde hayat istikrar bu lu r ve yerleme l er
deva ml olur il.
Av rupa'da d a da~ l k blgelerd e (Alpler, Ka rpatl ar, Ispanya, ltalya,.
Balkan yarmadas ) yaz k yer de i t iren bir hayva n yetiti r me tarz
baki ka l m tr . Hatta baz Alp vadilerinde bugn bile btn bi r ky
halknn hayva nl ar ile birlikte mevsimden mevsime yer d e~itirdik l er i
vakid r . Maamafih hayva n yetit i rme ile ilgili bu g ler Ba t ve Or ta .
Avrupa'da istisnai hallerdir. Bugn Bat ve Orta Avrupa'd a enta ns if
ziraa tin tatbik ed ildi~i her yerde ziraat gibi hayvan ye ti t irm e de tam
ma n as ile sedanterd ir. Birbiri ne s k s k ya bal bulunan bu iki i
letme bu mntkad a yekdie ri n i tamamlamakta ve desteklemekted ir.
Hayvanlar daima zraat sahas iinde, yaz n i tlerle ev ri lmi sun'i
ay r larda, k n a hrla rcla. shhi, hatta bazan b t n konforu haiz. elek-
trikle tenvir edilen ve kaloriferlerle stla n a h rlardad r. Bylece Ba:t
ve Orta Avrupa'd a hayvan yet i t irm e btn m anas ile sedante rdir 2t
Buna k a r l k yukarda grd~mz kurak ve ya r kurak m nt ka-o
lardan maada, tropikal blgelerde de gebe ziraati n ve ziraatle be-
r aber gebe i skii n n baka bi r ekli grlr. T ropika l blgelel'de
ibtidai bir ek i lde apa ziraatinin tatbik edildii yerlerde (Sudan,
Kongo, Amazan, Yeni Ci ne v.s.) inbat kuvvetinin tkenmesi yznden
tarlalar ve tarlalarla beraber ky ler de sk sk ye r de~itiril" . Eski.
kyler ve tarlalar terkedi lir ve uzaklarda yenileri kuru lu r. Bu gebe.
ziraat ve yerlemenin di~er bir sebebi de karncalard r. Tropika l bl.
gelerde ibtidai apa ziraatinin yapld yerlerde bu hayvanla r ky
ve t arlala r didik didik ederler ve bir ka ay iinde oturulamyacak
bir ha le getirirler.
Grlyor ki, zirai fonksiyo n gebe skan ile kr iskann temyiz.
ye tefrik husus unda kes in bir k riter ala m yor. Bun un yeri ne kanaatimce
seke nesi ile birlikte yer l emen in kendisi, gebe iskan ile kr yerle-

21 Ali Tandkil" Kurak blgelerde Ziraat ve bu bakmdan Kanya blgesinin du

rumu. Altne Oive rsite Haftas , Konya, I s n b ul niv ers itesi V. yol.rnd a o. No. 290 ...
19415, s . 86 99.
22 Ali Taootlu, Ziraat hayat, 5.7-17 .
10 Ali Tano~lu

mesinin ayrd edilmelerinde bir kriter olarak ele alnabilir. Bu kritere

gre sekenesi ile beraber devaml bir yerle me, ister hayvancl~a,
ister ziraate dayansn kr yerlemesi saylmak icab eder. Byk fey -
Jesof, tarihd ve co~rafyac bn Haldun daha XLV. asrda sabit 014-
r ak vasflandrd H adar yerlemesi ile yar gebe olarak gs-
terdi i Badiya yerlemesini ayrd etmitir ki, bn Haldn'un skan bu
ekilde tasnifi, fonksiyona deil, iskann devaml olup olmamasna
dayanmaktadr 93 ,
Dier taraftan gebe skandan farkl olarak sedanter , yerleme
nin daima bir ad vardr. Gebe obann kurduu adrgah, bu a-
driar kuran ve i ga l eden insan grubunun (airet, kabile, soy, sop,
aile) yahud olsa olsa nihayet da~n, mer'ann veya adrgahn yan
ba ndaki pnarn ad ile anld halde, oturakl yerleme nin daima
kendisi gibi sabit, bir yere bal, o yerin toprana dahil olmu, kay-
da, vesikaya gemi, anld ~ zaman daima o yerde aranan bir (bazan
iki ve daha fazla) ad vardr. Aratrlmas daha ziyade Toponimi ii
mine aid olan bu ad u veya bu mene'den mesela memleketimizde
olduu gibi, tarihin derinliklerine gmlm, yok olmu kavimleri n
dillerinden (pek ok misaller arasnda bir tanesi olmak zere mesela.
bizim Malatya'mz Romallarn Melila ' s, Hititlerin Maldija'sdr M; ehir
uzun tarihi boyunca Malatya ovas dahilinde yerini iki defa deitir
.dii halde , grld~ gibi, adn kaybetmemitir) gelebilecei g ibi,
tarihin daha yakn za manlarnda Anadolu'yu istila ve kolonize etm i
olan Ouz kabilelerinin adlarndan 26 (mesela Kay, Avar, Beydili,
Yazr, Salur gibi), yahud kyn kurucusu saylan bir eyh (eyhhseyn
ky, eyhismail ky gibi), bir Padiah (Readiye, Aziziye, Hamidiye
gibi), bir paa (L a lapaa, Mustafakemalpaa, Fevzipaa gibi), bir bey
(Alibey, Umurbey g ibi), bir aa (Hseyna a, Aliaa gibi), bir kim se
(Aliky, Veliky, Ahmetky gibi) adndan da gelebilir, yahud da yer-

23 Comptn r~ndu:r da Congri:r lnt~rnational de Gir:Zraplie, Paris, 1931, cild lll,

IV, V. ve Vi. seksiyoolar almalar, s . 289.
H Louis Delapo r te, Lu H/ttittl" Paris 1936, s . 38.
26 Anadolu'uo OA"uz Trlc1eri tarafnda u Koloizasyouna ve T rk Kabile lerin
iid yer i 3iml~ rie dair C02rafyac l arm da iiliika ve ,tifade ile okuyabilecekleri ve buo
ei altlDda bulunan vutalarla I::ol a yllda tel::emml eHirl'bHee~l:: leri bir l:a etd vardr :
Kprl_ade Mehmed Fuad, OJU:L et rolojlsine dair torht notlar _ Trl::iyat me.c-
muas_ :Hd I, 1925, .!i. 185'2111.
H. NihaI ve A. Na:i, Anadoluda Trklere ald yer iaimltlri - Trl::iyat Mecmuu'
eild II, 1927, 3. 243-259.
Faruk Smer, Osmarl devrinde yayar Orokla OAu~ soylarna mensub teek
kl/tr -Iktisat Fakltesi mecmuu " eild XII, No. 14, Ekim 1949, s, 437-522.
 skan Cakrafyu 11

-le me adn bir a ~a ' (amh ca, Zeytinli, Kestanelik gibi), bir hayvan
(Kurtky, Domuzalan gibi), bir maden adndan (Gmhane, Kur .
unlu, Demirky gibi) veya corafi di~er her hangi bir unsurdan
(I~neada . Adatepe, ayba, ayaz gibi) ve daha bir ok ey lerden
alabilir 20. Fakat her nereden gelirse gelsin, m e n e 'i ne olu rsa ols un,
kr ve ehir yerlemelerinin, gebe is kandan farkl olarak, hemen
daima onu igal edenden mstakil bir a d vardr. Bu ad eh r ye rle~
mes gibi gerek manada ky yerlemesinin de bir nevi' hviyeti, me
deni halidir :11.
Gebe iskan bu suretle sedanter yerlemelerden ayrd edildikten
ve ayndktan sonra, imd i iskan co~rafyasnn esas mevzuunu tekil
eden seda nter yerlemelere, yani nce kr yerlemelerine (Habitat ru
ral, rural seUlements), sonra ehir yerlemesi n e (habilat urbain, UI'bain
.settl emen ts) ve bunlara iiid esas fi kir ve problemlere g irebiliriz.

Kr yerlemeleri

ehir is k an ndan farkl olarak sadece toprak mahsulleri yetitiren

ve bunun la geinen, zerinde yaad~ toprak par as, b a~, bahe,
tarla ve mer'as ile organik bir vahdet t ekil eden kr i skan bize bir
birine z d balca iki ekilde veya iki esas tip halinde grnr: a .
Da~nk yerleme (habitat disperse, dispersed setUement veya open-
-eountry)'; b. toplu yerleme (habitat groupe, agglomerated settlement).
Bu iki esas tip yerlemenin nihai teriml eri i bir uta en mkemmel
tipini Amerika Birle ik Devletlerinin Prairie'ler sa ha s n da, bilhassa bu
sahann Gller blgesinde grdmz, idare merkezli i hizmetini g-
ren bir township veya cou nty etrafnda toplanmakla beraber hakikatte
henz sosyal merkezlerini bulamam olan kendi toprak ve i letme
niteleri dahilinde kurulmu ve bylece arazi zerinde bi rbirlerinden
az ok uzak mesafelerde adeta toz g ibi dalm, serpilmi tek <'iileli
mnferid i ftli k yerlemeleri (scattered, isolated , one famil y farms M

.tead) 18 ; di~er uta, en iyi rneini bizde, I Anadoluda bulduumu z

26 Paranhz iindeki i imler ve Turkiye'deld diter yer isimle ri iin bk. Mekiin
Yerler Kla(Ju-z.u, I ileri Vekileti yaylarda, Ile ri ll, ay 2, 1946, 1947 ve 800.000
- lekli Trki ye h ari tas yer a dl ar .:etveli, Tiirk Coltrafya Kurumu yay l a fl nda , say 2,
Ankara 19'6.
27 H . Cavalle9, Comment de/inir l'habilat rural c Annale de eo r phie , XLV,
-1936, s. 863.
211 Olan a T. Trawartha, The Unincorporoted Hamle!, one element ol the Ameri.
can ilettIement labric ~Anaales of the A S90ciatio of Amerieaa Geognphera, c:ild 11,
;No. I, Mart 1943, s. 82.
iL! Ali Tanoltlr

btn bir ky cemaatini bir noktad a t op l y", n kendi zerine kapanm,...

adeta iine ekilmi, merkeziyeti, birlikte yaamaya ve a l maya _
al m, gelenek ve gre nek ler ine sadk, bir cami ve bir eme etra-
fnda to planan sk evler.i ile uzaktan bir yn halinde gr nen topl u:..
veya kme ky (Dorf, village g roupe) dr t ".
Zirai sosyetelerin bugn zerinde yaadklar ve kklerini sa l d k
Iar toprakla olan mnasebetle rini, dayandklar temeli ayd nl ata n ve
tabii, iktisadi ve itima z d yaplara tekabl 30 eden kr yerlemesi nin
bu iki esas tipi ve bunlarn arasndaki intikal ekilleri, ilk defa Kahire
M ill etleraras Corafya Kongresinde verdii bir tehl i u , bundan son -
ra yaynla d bir kestiyoner St ve iki mhim makaleSS, ve daha sonra .
n er e tti i dier bir k e stiyoner8~ ile iskan corafyas etdlerine yen i.
bir istikarnet vermi olan bata Albert Demangeon olm ak zere co
rafyacdarn hakl olarak zerinde en fazla durdu k l a r bir mesele ol
mutur. Bu almalar sayesinde iskan corafyasnn bir ok meseleleri
. phesiz aydm l atlm tr. Fakat bunlarn yannda k r ye rl eme l e ri ne aid .
henz iyice aydnla mam daha bir ok probleml er de vardr. Bil-
hassa d ank ye rl eme ile ky yerlemesi ara snda yer alan intikal e
killerinin mahiyetleri baz vaziyetlerde ve bi r ok memleketlerde henz .
yeter derecede aydn l a t lma m ve iskan ka tegorileri a r as nd aki yer-
leri sarahatle tayin edilmemitir. Sosyologlar g ibi, baz corafyacla-
nmz a rasnda da iyice kavranmam olduunu sa nd m iskan coraf-o
yasnn bu kark problemlerini, a rlk merkezin i kaabil olduu kadar
bizdeki yerleme ek ill eri n e k ayd rmak suretile zmek d e il, sadece

29 Sylemeye bile haeet yoktu~ ki , bu r ada bahis mevzuu olmyan kasaba ve e '
hirlerde skan toplulu~u en SOn haddin e vaTlr. yle ki, kasaba ve ehirl e r de naur1'
ili bora alorsa, hakikatde skan ekj][ e ~i bakmndan da~nk e kilolatak bir uta mn-
ferid mesken, toplu e kilolarak diker uta e hir, site .bulunur.
80 Isimlerini verm ediki baz Ankara kyleri iherinde bir aratrmnn (Baz An-
knra kyleri zerinde bir aratrma ~ Dil ve Tarih,Cokrafya Fakltesi, Felsefe Enstits :
n e riyat, Sosyoloii serisi No. 2, Ankara, 1Il42) okudUkum sosyoloii doe nti Niyazi
Berkes, bu fikirde dekildir. Sosyoloii doentimize gre (ayni eser, s. 10), _Ky eema-
atleri uas itibarile dnyali ili bemeu her yednde aynd r . '
BL A. Demangeob, De l'in/luence des regimes ag roires ;ur lu mondes d'habitat
dans l'Europe occidentale, ~ eomptes rendus du Congres In t e rnatonl1 du Caire, 1925 ,
eild LV, s. 9297.
S2 A. D e mangeoo, Un questionnaire sur I'habitai rural Annales de Geogrpli e '
eild XXXV, 1926, s. 289.
38 A . D e mngeon , Lu Geographe de ['hubilat rural (birinci makal e). c AnaTeS'
de Geographie ~ ei!d XXXVI, Hl27, s, 123 ve (ikiei makale), ayn eild, s. 97-114 .
34 A. Demage, Trois questionnaires et trois enquie; de Geogrophie humuines
Anole! de Geog raplie . , eild XI, 1936, s. 5125 18.
 ikan Cog-ralyas 13

- belir tm ee a l mak ve bu ie dank yerlemele rden balamak ok

'yeri nde olur kanaatindeyim .

Da n k yerle meler

Dank iskan n (habitat disperse) nihai terimlerini t,ehis etmek,

'bu tip ye rl emenin unsurlar n tekil eden tek bir balk veya avc
kulbesi ni, bir m nferid mesken i (habitation isoMe), bir mnferid ift-
.lik binasn, Dou Anadolu'nun bir yamaca trmanan bir kei yol unun
mntehasnda, yamacn kornii eteindeki bir uk urlu a ve buradaki
topraa yar - yarya gm lm, yahud ay n yolun bitiminde kaya-
, hklar arasnda g i zlenmi bir veya bir ka meskenden ibaret bir ksm
yerlemeler i ni (komlar n), Dou Karadeniz blgesinin dar, derin ve
ormanla rtl vadilerin sarp yamalarna da l m, konabilecek her
, dzlk ve ekilebilecek her toprak paras zerine kondurulmu ve bir
, ks m sakin leri hayatda bir def'a olsun b irbirlerinin yzleri ni grme-
~ dikleri halde bir ky ve muhtarhk ad alt nda toplanm, bir ictima
merkezinden, kahveden, emede n, hatta bazan bir cam id en de mah-
rum mnferid evlerini, Bat Karadeniz blgesinin bir veya bir ka
, evlik kk gruplar halinde ormanara da lm ve her 50-60 tanesi
bir kariye itibarile evve lce bir divana, bugn bir muhtarla bal ky
hanelerini, Amerika Birleik Devletl erinde kr yerlemesinin balca
unsurunu tekil eden ve bu memleketin orta blgesinde, Prajri~ saha-
~ snda birer akl ve iri kum danesi g ib i grne n township ve namlet'
ler arasnda her biri kendi zirai i let m e nitesi ne eki l mi, ve ince
kum daneleri gibi da lm tek aileli mnferid iftlik yerlemelerini
-(farmsteads), almanlarn kendi sessizlik leri iine- ekilmi Einde'J erini
ve Eidhoj 'larn, imali Fra nsa 'nn ve ngilte re 'nin itlerl e evrili
tarlalar ve yeil ayrlar or t asnda tamam ile ke nd ileri;e mahsus alemiere
ek ilmi ve aalklar arasna gizlenmi mnferid mesken ve mnferid
. iftliklerini, hlasa bu tiplerdeki btn mnferid yerlemeleri ay rd et
rnek ve bunlar da~nk iskann u kategorisine koymak g deildir.
Kezalik mnferid veya dank yerlemenin, yukarda verile n mi'!;
.. saerden anlaa:ca zere, esas itibarile ziraat mntkalarnn karak
teristik yerlemderi olduu , mnlerid mesken veya dank iskan denilin
ce her eyden nce zirai yerlemelerin anlald, o kadar ki , zirai yer
lemeleri esas itibarile mnlerid yerlemelerden ibaret olan Amerika
Birleik Devletlerin de dank yerleme (disperse settl ement, open-coun-
try) ile jarmsteo.d'in ekseriya ayn manaya alnd malmdur ~5 .
:; Veror C. Fid ve Gle r. Tfewa r:: ,, Elemer.b of Geog rapJy, Phylcal
. 11nd cuItural (iinc bask), New York, Torolo, Lodra , 1949, s. 548. '
 Ali T :noA-lu
" Bunun gibi d a~n k ye rle me nitesinin ekirdei, Amerika Farms--
tead'inde olduu zere mtemilit ya ni anban, hangar, ahm ve sai-
resi le tek meskenden ibaret olabilecei g ibi , bizde ve Avrupa'da g -
rld zere, mesken say lar bee kadar ka n yerlemelerin de dank .
yerlemeler say a bil ~ce'i. dan k yeriemenin esas karakteris ti inin
kaplad , sahib olduu ve i letli i saha nitesinin cz'ilii ve barn
d rd tek veya bir ka ailenin infirad tecerrd, inziva iin de geen -
- h ayat olduu, byle bir haya tn insan psikolojisi zerindeki tesirleri
ve bunun dourabilecei ietimai mahzurlar yannda tarlalara gidip .
gelmek iin sarfedilen zaman ve ernekten tasarruf g ibi ekonomik
avantajlar, ksacas btn bunlar ve bunlara mmasil noktalar mn~
ferid meskenin yeter derecede ayd nl a nm , tasrih edilmi tara flard r.
Fakat bu nl arn yannda mnferid mesken veya da~nk iskan babnda
henz karanhkta v"e problem halinde kalan noktalar da oktur _
Evvela mnferid mesken veya da~nk iskoann kriterleri nedir ? "
skanda infirad, tecerrd, dankhk ne zama n balar? bunun mesafesi
nedir ? Bu mesafe i mdiye kadar muhtelif co rafya kongrelerind e
muhtelif memleket co~rafyacl ar t arafndan ileri srlm olan 100, .
I SO, yoksa 300 ve daha fazla veya daha az metre mid ir? Tabi'jdir ki
bu mesafe nfus kesafetin e bal olarak memleket ve mntkaya gre
de~iir_ Muhtelif memleket corafyaclarnn teklifleri aras nd aki far klar
d a esasen bundan ileri ge lmektedir. Fakat ne olursa olsun ye rlemede
infirad, tecerrd tayin edecek ortalama bir mesafe kabul etmek za~
rureti de vardr. Dier taraft an mnferid mesken veya iftlik iin ,
i md iye kadar muhtelif corafyaclar tarafndan teklif edil mi olan
mesafelerden ok daha byk mesafelerin birbirleri nden ayrd, fa-
kat kk bir kyden daha fazla nfus barndran byk iftlikler ne
olacak? Bunlar imdiy e kadar yapld gibi mnferid mesken terimi .
altnda m braklacak, yoksa byk zirai il et melerin ortasnda yer alan
bu i l etme ekirdeklerini, Biasuti'nin byk ta lya iftli kleri (corti) _
iin yapt g ibi, iskann ayr bir kategorisi mi addedilecek?
Nihayet mnferid mesken babnda unu da ehemmiye tle kaydet-
mek l azmdr ki, iskanda infiradn. tecerrdn kriteri sadece mesafe "
ve nfus veya mesken say s olmamak icab eder. Bir mesken veya bir
K~ meske n, bunlarn sakinleri ayrldk lar kye ballklarn kaybet~ "
n ede n az ok uzak bil- mesafeye ek ilebilir, ya hud b tn bir ky.
bizde bazan Karadeniz -blgesinde grld gibi, ky vahde ti , ky
topluluu uuru kaybolmadan bir veya bir ka meskenden ibaret
kQk gruplara, mahalleiere ayrlabilir, paralanr, da~labilir. Bu t r-
l yerlemelere, kendi i l etme nitelerine "ek ildikler i takdirde, bir "
 skan CojtraflAs,

bakmdan dag-nk iskan ekilleri nazaril e bak labilec eg- i gibi, bir ekir-
deg-e ve birbirlerine bag-h bulunmalar itibarile bunlar ky paralar
da telakki edilebilirler . .Her ne olursa olsun btn bu noktalar iskan.
co~rafyasnn mnferid meskene tealluk eden henz sarahaUe haledil-
memi problemleridir.

MnfeFid YSi'"leme ile ky yerlemesi arasnda

intikal tipleri

skan co~rafyasmda bir mnferid mesken veya da~nk iska n me-

selesi bulundug-u g ibi, bir ky (hatta ileride greceg-i miz gibi bir ka-
saba, bir ehir), kyn morfoloji, fonksiyon Ve istatistik bakmdan .
definisyonu problemi de vardr.
Bizde, Anadolu'daki komlar, tollar, divanlar, mezraalar, ag-llar,
mand ralar. obalar, yaylakla.r, gzleler, gzlekler, klalar ve klak
lar nedir?
Byk ehemmiyet ye mevzu olarak pek byk cazibelerine raa--
men coa-rafy ac ve sosyo loglar da dahil olclua-u halde bugne kadar
hi bir ilim adam tarafndan ele alnp esasl bir tedkike tabi tutul-
mam olan bu yerlemeler iskann hangi kategorisine aiddir? Evvel..
bunlar gebe veya yar gebe skan ekill eri mi, yoksa hakiki ma-
nasnda kr yerlemesi ekilleri midir? Saniyen apriori bunlardan bir
ksmnn kr yerlemeleri oldua-u kabul olundu~u takdirde bu mahi-
yetde olanlar nedir? da~nk yerlemeler midir, ky mudr, yoksa
mnferid yerleme ile ky yerlemesi arc:smda bir tak m intikal tipl e-
ri midir?
*
Kanaatimce bir terim olarak kullanlamayacak derecede mefhum
itibarile fazla ykl bulunan yay la kelimesinin morfolojik ve sayfiye
manalar bir tarafa braklrsa, yay la, yaylak, yazlak, gzle, gzlek,
kla ve klak terimlerinin skan co~rafyasndaki manalar fazla te-
reddde yer brakmyacak derecede aktr. Bunlar, btn Akdeniz
.blgesinde beer tarihinin en eski zamanlarmdan beri cari olan 311,
belki de Pierre Deffontaines'in dnd~ gibi 17, ilk zamanlarda ya-

SB Cbarles Parai, La Midilerranee, Le~ hammu et leur~ trcroauX, Pari . , 1935,

9. 97116.
S7 P. Deffotai l! s, E ai de ~{assifica'tion des ge res de "ie montagnardes , La.
v ie pastarale en montage ~ La revue de Geographie humaie et d'Ethologie. Na. 1.
Ocak Mat 1948, 9. 2036.
16 Ali Tanogu

bani hayvanlarn peinde ba l ayp sonralar ehliletirilen hayvan l arn

. peinde devam eden ve bugn de bu blgede, bilhassa Anadolu'da
.ok yaygn bulunan ~8 ve halen bazan bn bir ky halkn, bazan
ky sakinlerinin yalnz bir ksmn (kadn, ocuk ve obanlar), bazan
.da kyn yalnz obanlarn iine alan, dak ile ova tezadnn yarat-
t~ ve mevsimlerin ayarlad ~ ritmik hareketlerin, c] hudutlarndaki
step sahalarnda hakiki oban gebelerin daha ziyade ufki istika-
metlerde vaki olan glerinden farkl olarak daha ziyade akuli isti-
kametlerdeki g haraketlerinin 511) (transhumance) mevsimlik konak
yerleri ve binaenaJeyh, eskiden beri Trkiye'de yaylac lk zerinde al
. tn bildiimiz ve bu mevzu'da milletleraras kongrelerindeki mesaisi-
,ni yakndan ve sempati ile takib ettiimiz Profesr Cemal Arif Alagz'
n yapt gibi 40, hakiki manasnda oturakl iftilerin kr yerlemeleri
.(habitat rural) ile kar trlmas asla doru olmyan, ekonominin ar
lk merkezi hayvanclk yahud ziraate kaydna gre oban-ifti veya
.ifti-oban olarak adlandrabileceimiz yar gebelerin ereti yer-
l eme lerdir_ Hele, ky hatta kasaba dediimiz bir ksm yerlemel er i
mizin bile tam manasile devaml yerlemeler olup olmad problema-
tik olduu halde, zerinde bulunduu ve ekip bi ti i toprak parasna
,insanlar, hayvanlar ve mezruatile iyice yapm, kklerini derinlere '
.salm bulunan Almanlarn Ho! ve Dorf'unu karlk gstererek, yayla
,tabirine iftlik ve ky manalar vermee almak tl tamamle yersiz-
dir. bhesiz bir yayla yerlemesi zamanla devaml bir ky yerlemesi
.haline gelebilir. Fakat bu, artk bir yayla deil, bir kydr.
Dr'. Mahmud Sarbeyo lu'nun, doktora tezinde n, mntkasndaki
yaylalar hakknda verdii bilgi, bu yar gebe yerlemeler hakkn
daki umumi bilgilerimizi takviye edecek mahiyettedir. Sarbeyolu
eserinde, (Yayla) bal altnda aynen unlar yazmaktadr tS : ~Yazn
davarlara taze ot bulmak, st ve tereya mahsuerini scaktan ko-
rumak iin yksek yaylalara klr. Blgenin en mhim yaylalarma
Munzurlarn batsnda lesadf edilir. Bunlarn arasnda Kmksk, Ha-
vacor, Fikrik yaylalar bata gelir. Munzur yaylalar orman .. ahasnn

ss C. A. AI_iZ, Anadoluda yaylaclk. .

MI W. B. "'iah er, Tht M/ddl e Eat, o. phyical, .ociaI and Tegional gtoT(phy,
l ondra, 11.52, $ . 118.
40 C. A. Alaiz, Yay16 tabiTI hakknda TapoT (BiriDci colnfya l:oDirei) 1941,
9. 15011)7.
41 C. A. AI_gz, ayni Tapor, a. 157.
4~ Dr. Mahmud Sarbeyotlll, Aaj Murat bmgetinin b eeri 'De ikt/$adi cDlraf.~
JlaBl, Istanbul, 1951.
43 Dr. Malmud SarbeYfltlu, ayn etr., a. 8839.
 skin Cottrafyas

dnda kalmaktadr. Buralarda davarla . ge~nen kimseler yahud byk

.sr sahibieri umumiyetle btn aile efrad ile birlikte karlar. o-
u n u yrIder tekil eden bu insanlar kl adrlarda otururlar. Her
ai lenin bir iki adr bulunur. Byk yaylalarda bazan 15-20 ve daha
.fazla adrlar bir arada grmek mmkndr. Bu yaylalarda Haziran
bandan Ekim sonuna kadar otumlu r.
Bunlardan baka blgenin dalk yerlerinde yazn yayla olarak
kuanlan says z oUaklar bulunur. cab nd a her y l deiebilen bu
ot la k l ar n yerlerini ve say l arn tesbit etmek imkanszdr . Umumiyetle
iskan sn rnn iinde kalan bu trl yaylalara daha ziyade ekinleri
davarlarn zararndan korumak iin kl~r. Bu yayla mddeti, bime '
zaman l arna gre yer yer deimektedir. Umumiyetle Mays ve Hazi-
ran k, Temmuz ve Austos ini ay l ardr. Yayla zamannn kurak
aylara raslamas buralarda adra luzum gstermemektedir. Bunla-
rn orrnana yakn olanlarnda 3-4 metre ykseklikte kon i, piramid ve-
ya prizma biimlerinde ardak lara, ormana uzak alanlarnda harsz
tatan yap lm dz damh ufak kulbelere tesadf edilir. Erkekler
tarla ileri ile uramak zorunda olduklarndan yaylalara daha ziyade
kadn, ocuk ve obanlar karlar. Bu sebep, yayla yerlerinin mm-
kn olduu kadar ky yaknlarnda seilmesbe ami! olmutur. ~

**
Al, kom, oba, divan ve me:raaya gelince : arlarn ou l vermes
kabilinden bazan bir kyden, bazan da bir kasaba, hatta bir ehirden
kopmu, yahud mstakilen teesss e tmi , fakat ayr bir ky (veya ka-
saba hatta ehi r) saylabilecek kadar henz gelimemi halleri ile ba-
zan 1, ekseriya 2-5 meskenden ibaret olarak kaydedilen ve umumi -
yetle devaml yerlemeler eklinde gsterilen bu yerleme l er ihtjyat
kaydile ksmen olsun k r yer l emeleri (habitat rural) iine alnabilirler.
fakat bu takdirde di~er bir mesele ile karlahr. Bu yerlemeler bir
kyden (kasaba veya ehirden) ayrlmakla beraber hala bunlara ba~h
kalan paralar md r? Da~nk iskan ekilleri midir? ky mdr?
Yoksa ky ile mnferid mesken arasnda bir tak m intikal yerleme
tipleri midir?
yle grnyor ki. a~J, kom, oba, divan ve mezraa adlarn ta-
:yan yerlemelerimiz arasnda, gerek manasnda kr yerlemeleri '
saylabilecekler meyannda yukardak i iskan kategorilerinden her bi
rine sokulabilecek ekiller bulunabilir. Bilhassa bunlardan mhimce
bir ksmnn bir ky (yahud kasaba veya ehir) paralarna (mahalle,
..ecart) tekabl etmesi ok mmkndr. Filhakika bir ky yerlemesi ,
Trkiyat Mecmuas - 2
18 Ali Tano~u

ky topluu~u, (yahud kasaba veya ehir) sak inleri bu top l u l ua bal.

olduklar his ve uurunu ve ky (yahud kasaba veya ehir) kendisine
ahsiyetini vere n ad n kaybetmeden paralanr, birbirlerinden az ok
uzak mesafelerde bulunan bir takm mahalleiere ayrlabilir. Bylece-
Anadolu'da eski aile, kabile, airet derebeylik hayat ve hayvan ye-
titirmekle ilgili ve gebe obanlktan, yan gebe oban.iftilie
ve yar gebe oban iftilikten tam iftilie ve sedanter hayata ge-
i leri, fakat bazan ters istikametde dnleri de ifade eder gibi g-
rnen bu yerlemelerin mhim bir ksmnn, yukarda sy l endi i zere,.
ky (yahud kasaba veya ehir) paralar, ms takiJ olanlardan ise, baz
lar mnferid meske n yahut ky, bazlar da bu son iki skan ekli ara-
snda bir takm intikal tipleri telakki edilebilir.
Bununla beraber Anadolu'daki bir ksm ak, kom ve obalarn .
hayvanclk , yaylaclk ve ya r gebelikle ilgili geici ve iret i yer-
l eme ler oldu~unu unutmamak icab eder ki bu mahiyetde olanlar
tabiatile gerek manasnda oturakl kr yerlemel eri (habitat rural)
say lamazlar.


A , Profesr Rahmeti Arat' n bana ltfettikleri bir nota gre,
trke bir kelime olup as l !da ky demektir. Fakat tabiri n manas son_o
radan dei tiinden a artk ky ma nas nda kullanlmaz olmu, ky
m2.nasnda yerini far sa bir kelime olan (ky) alm tr. Atl (Moolca
ayil) ayr ayr adr~ev ve araba-adrdan mrekkeb bir ka gebe ha-
ne olarak kaydeden B. Y. Vladimirtsof'un eserinin muhtelif yerlerinde
atl hakknda verdii izahat '4, ayni eserin bir notunda tabirin asli
manasnn avlu olabilecei kaydedilmi bu l unmasna ramen, Profesr
Arat' te'yid edecek mahiyettedir, Ziya Gkalp, Dede Korkud kitabna
atfen aln (aayl-al) olarak aslnda koyun srleri ma n asna geld i-
ini yazmaktad r 45. Profesr Cemal Ar if Alagz'e gre 46, a bugn
mekan ismidir ve davarn muhafaza edildii yer manasna gelir. Bu,
bir itle. tala, aali1 ev r ilmi olabi lir- . Ayn mellif diyor ki tl,
c Corafi muhitin tesiri altnda ekil ve :manzarasn dei tiren a
Anadolu'da bir ok kylerin ad olmutur ... Profesr Alagz bu gzel,

H B. Y. Vladimirbof, MoAollarn itimol tekfltH (Abdlkadi r IDaD taraf'DdaD

trke teremeBi) Trk Tarih Kurumu yaynlaund an , LV. Seri No. 2, ADkara, 1944,
li9, 86, ifj'157, 244246.
( 5 Ziye. Gkalp, T.r k m edmiydi tarihi (Birinci ksm, slamiy etten e vvel Trk
medeDiyeti), I~tsbul, 1341, s. 305.
tO C. A. Alag, Yay/a t6. biri hakknda rOpor, s . 164.
47 C. A. Alagz, D yn ropOr ,. 154.
 1skan Co~ralyas .

fak at manas g anlalr cmlesi le tahmini me $!re demek istiy or ki.

An adolu'da elver i li yerlere ku ru lmu olan bir ksm a~ J ar bu msaid.
corafi muhitin tesiri altnda ge li e r ek ek il ve manza r ala rn d ei
tirmi ler, ky haline ge lmi ler ve kyadn a lm lard r . Bu, gayet
tabi'idir. Anadolu'd a aldan balayp sonradan sadece ky deil , ka-
saba, hatta ehi r haline gelmi aar da bulunabilir. Mese le bu deil
dir. Mesele bu olmad gib i, aln bugn bir mekan ismi old u u ve
itle, aa l a veya ta la evrili davarn muhafaza edildii yer manasn a
gelip ge l medi~i de dei ld ir. Zira a hn bugn bu manaya ge ldi i ni
herkes bilir. skan corafyasnda a! mevzuunda as l mesele, bugn
Anadolu'da a ad a ltnd a grnen bir veya bir ka meskenden ibaret
olan ve bylece gerek manasnda ky haline henz ge lememi ola n
yerleme yerlerinin dier yerlemeler, mlkiyet ve zirat bnye ile olan
mnasebetleri, fonks i yon l ar, nfus ve ev say l ar ve binnetice skan
katego ril eri arasndaki yerler idir ki maalesef bu noktalar mehul.-
mzd r.
** *
Manas ve hangi dilden ge l dii iy ice anla l amaya n kom tabiri
men e ve mahiyet bakmndan daha kar k bir tak m ye rl emel er ifa-
de eder gibi grnm ektedir.
Dr. Mahmud Sarbeyo l u, tedkik; ettii blge Trkiye'nin en tipi.k
komlarn ihtiva ettii halde, muhtemelen tezini idare edenlerce dikka-
ti bu noktaya ekilmemi, mesaisi ksmen olsun bu istik amete tevci.h
edilmemi olduu iin, iskan corafyas bakm nd an komlarn mahi-
yetlerini aydnlat ma hususunda bize maalesef. fazla bir yardmda bu-
l unamamaktadr. Bununla beraber mellifin komlar hakknda ver di i
bilgi, mtenak z fikirler ihtiva etmesine ramen, gene kymetlidir ve
alaka ekicidir. Sarbeyolu eserinde, blgesindeki komlardan ve mez...
ra alar dan aynen u ek il de bahsetm ekted ir 4&: (Blgemizde bazlarnn.
kom, bazlarn n km dedii yerler bir ky d nda davarlar koymak:
iin yaplm bir veya bir ka a ile oban kulbesinden ibaret e.
reti iskan mahalleridir. Bun l ar mmkn olduu kadar suya yakn
yerlere yaparlar. Elver i li topraklara sahib olan komlara zamanla sa-
hibleri yerleerek orada ziraat yap tkl a r grlr. Fakat ziraat ve
de vaml iskan ba l ad andan iti baren bu gibi yerler kOffi olmaktan:
k arak artk mezraa say l r. Zamanla kom l arn mezraa ve mezraalarn
ky veya daha byk iskan merkezleri alabildiklerine bakarak bl.

46 Dr. Mahmud Sarbeyou, Afa. Murad blz~slnfn bt,erf "e ik/jlD.dl eoru-!yU-S!_
s. 8738.
 Ali Tanogu

gemizdeki btn yerleme yerlerinin aslnda kom ... eya me.zraa halinde
teekkl ettiklerini zannetmek asla dokru deildir. nk bir kom
veya mezraa adn alabilmesi iin onun her hangi bi r skan yeri ile
.a.kasl bulunan kimseler tarafndan kurulmu olmas lazmdr. Bunlar
sonradan ky veya ehir haline gelse bile ok kerre eski adlarn
tamaktadriar. Elaz'n vilayet merkezi oluundan sonra bile halk
arasnda uzun zaman Mezraa ad ile anld ve hatta bugn bile baz
kimselerin bu ad kullandklar mamdur.
Eskiden blgenin davareik yapan yerlerinde komlardan bast ol-
ma bir ka evli bir ok iskan yeri vard. Bunlarn her birine ayr
emir ulatrmak veya devletin kanunlarn gtrm ek imkanszln
gren hkmet son zamanlarda bir oklarn yktrmak zorunda kal~
mtr. Geriye kalanlarn byk olanlar mezraa ad ile civar kylere
balanm, dier bir ksm da eskisi gibi yalnz kn davar ve o-
banlarn barnmasna yarayan ereti yerleme yani yerli ifade ile kom
veya km haline getirilmitip.
Tuneli'ni 1911 yl Temmuz-Eyll aylarnda gezmi olan L. Moly-
neux-Seel, kk ve ekseriya vadiler boyunca dalm olarak grd
De'rsim kyleri iin kk hamlet'ler tabirini kullanmak tadr ki 4U, bu ifa-
de' tam isabetli deilse bile dikkate ayand:.
Wiid Uluo, bize Dersim komlarm daha yakndan ve baka
bir 'izgi altnda gstermektedir. Dersim kynde aile yuvas ibtidai
Ve' basittir. Kalabalk kyler azdr. Kylerin ou nihayet 10-12 evli-
di~, Kom denen ve birbiri arasnda hayl mesafe bulunan 2-3 evin
toplanmasndan doan mevkilere burada daha ok rastlanr. Bu kom-
aann veya kylerin iersinde ilenmemi tatan yaplm ve amur
harla rlm bir divarla evrili olduka geni bir avlu gelir ki ayn
:zamanda a vazifesini de grr. Onun sonunda te k odal bir at
vardr. Bu atnn pencereleri gayet ufaktr. Adet ii birer mazgala
benzer. Buras dersimli'nin evidir. Tek odaldr. Matbah, anbar hepsi
bundan ibarettir. Gece btn aile efrad bu odada yatarlar. Faraza
baba, ana, evli iki olu elerile ve geriye kalan drt be ocuk ...
hepsi yorgan vazifesini gren ekseriya tek ve yekpare bir kee altna
g!rerler. ki kat elbisesi olanlar nadirdir. Zaten biri eskimedike . aa
dierini vermez. Bu odann tek ss asl mavzerdir. Mavzer silinmi, .
i . ya ile yalanm ve ihtiram mevkiine konmutur>.
Eski Harput Amerikan kolejinde bir mddet hocalk etmi olan ve

~9 L. Molyn eoxSeel, A Jou ..neg in De~!Jim, The Geographical.jouro81, cild XLIV.

1914, 8. 496B.
. SO Naid Ulu~, Tuneli melenigete a;lgor. IstaD.bul, 1939, s. 99.
 skan CoA"rafyasl " i

Orta Asya'daki aratrmalarna dayanan iklim hakkndaki faraziyeler.i

bizim Orta Asya tarihi hakkndaki grmze bir mesned tekil eden
mehur Amerikal corafyac E. Huntin gton'un, 45 asr evvelki fsko.Q-
klanlarna benzettii, birbirlerine ve ayn zamanda devlete meydan
okuyan ve her biri bir seyyid, bir bey veya bir aarn mutlak ida-
resi altnda yayan Dersim airetleri hakkndaki tasvir ve izahatrlli
Naid Ulu~'un Dersfm komlan hakknda yukardaki grm teyid
edecek mahiy ettedir.
Erzurum civarnda bir ka komu ziyaret ve tedkikten sonra kom
hakknd aki fikirlerini sralyan Profesr Alagz'e gre 62 kom ~ 1- EsJ;:,i
"aalardan intikal etmi az ok byk arazi paralardr(maamafih yen
teekkl eden komlar da vardr). Bu arazi iinde sahibIerinin veya a-
lan ortaklarn saysna gre bina vardr. Kom . bir iftlik telakki
edilebilir. 2_Komlarn bir ksm mamurdur. Buralarda ziraat ;yaplr ve
hayvan beslenir. Harab olan veya mamur olmyan komlarn otlar satl ..
makla iktifa olunur. 3-Yalnz hayvan beslenen davar komlar vardr .
~ayvan beslenen arazideki binaya veya binalar mecmuasna kom de-
nir. 4-Kasaba ve kyde kom a demektir. 5 - Baz komlar ky halifii
almlardr. Komlarn es ki airet ve derebeylik hayat ile yak n rabta
lar vardr. fdareten komlarn bazs mstakil, bazs da c var kyler~-"
muhtarlklara baldrlar .
D9~u Anadolu'nun mhim bir ksmn grm ve memleketimizin
az bilinen blgesi hakknda u srada ok kymetli bir eser neretm!
olan Doent Dr. Srr Erin'in 5S, Yukar Murad ve Erzurum-Ka:s
blgelerinin komlar hakkndaki mtalaalar iskan corafyas bakmn
dan vakfane ve sari htir. Eri, zikri gee n eserinde Yukar Murad bl..
gesinin isk an durumundan bahsederken aynen yle demektedir: ~ Yukar"l
Murad blgesi Trkiye'nin en az meskn blgeerinden biridir. NfusU.9'
hemen tamam eskiden beri depresyonlarda yerlemi bulunmaktadr.
Kr nfusu vadi ve depresyonlarda veya bunlarn yamalarnda ek-
seriya kme ky manzarasnda kk kylerde yaar. Evler tatan~
dam dz ve topraktandr. Kn iddeti evin byk bir ksmn toprak
iine gmlme mecburiyetinde brakmtr. Dier taraftan bu sa h.~
kom ad altnda tannan bir nevi mnferid yerleme tipinin intiar

51 E. Huntingtoa, The: ~ al1ey of the Ilpper Euphrrtes River and Us people . Bnl ..
letin of the American geogr. S ociety ' N~w York, cild XXXIV, 1902, s. 301310 V~
384B93.
s C.A. Alagz, Yayla hakknda rapor, s. 6.
58 Dr. Srr Erin, Dou Anadolu Corafyus, stanbul niversitesi ~aynlllrl ..
dn No. 572, COR"rafya Enstitlis No. 15, Istanbul, 1953, s. 87.
 Ali TanoltIn

:sahasna tekabl eder. Kom aslnda ziraatle birlikte hayvanclk ya-

pan bir veya bir ka aile tarafndan kurulmu, bir veya bir ka ha-
neli kk bir yerlemedir ve adn kurucusundan alr (Nusret Bey
:komu, Necmeddin kamu gibi). Fakat bilahare bunlarn bazlar by-
yerek birer kme ky haline gelmi ve bu gibi sahalarda eski mn-
'ferid veya kk yerlemeler birer toplu yerleme eklini almtr".
Gen ve deerli ilim adam ayn eserde.l Erzurum-Kars blgesi-
nin dier yerleme ekilleri meyannda komlar hakknda da . u izahat
vermektedir: c Nfusun byk bir ksmn hayvan da besleyen ifti_
ierin tekil ettii blgede (Erzurum-Kars blgesi) toplu bir yerleme
~ekli hakimdir. Dank yerlemeye doru bir temayl ancak Idr,
Kazman havzalar gibi ba ve bahe ziraatinin mnkeif olduu sa-
halar ile hayvancln ziraatten ekseriya daha stn bir roloynad
kk kom sahalarnda mahede edilir. Di~r taraftan toplu kyler
arasnda baz tali tipler ayrmak mmkndr. Bunlardan birincisi tipik
kme kydr. Mntkann her tarafnda dalm olan bu hakim tip
ivicach sokaklar ile evresi gayr muntazam olmakla beraber ekse-
:riya daireye yakn ekilleri ve skk evleri ile tanlr. Bu kyler ik-
tisadi fonksiyonlar itibarile ifti ve hayvancdrlar. Fakat 'hayvanclk
tarla ziraati yannda ekseriya snk kalr. Kyn hemen yaknlari'da
kk sebze baheleri bulunur. Bunlar tarlalar evirir ve en nihayet
,en dta hayvanlarn beslendikleri mterek ky mer'alar gelir. kinci
tipi komlar te~kil eder. Bunlar daha ziyade Pasinler ve Erzurum blgele-
rinde grlr. Evve!ce de sylediimiz zere kom aslnda daha ziyade
hayvan c lk ayn zamanda kk lde ziraat de yapmak maksad ile
kurulmu dank bir yerleme tipidir. Fakat bu mntkada komlarn ek~
serisi zamanla byyerek birer kme ky haline gelmi bulunmaktadr D .
Bu suretle Erin Dou Anadolu komlarn, bunlarn devaml yer~
lemeler olup olmadklar noktasn meskt gemekle beraber, tak-
dire ayan ilm ve ihtiyatl bir ifade ile, bir nevi mnferid mesken,
dank yerleme tipi saymaktadr ki, ben de daha nce de syledi-
im gibi, devaml ve mstakil yerleme karakterinde olanlar iin ayn
fikre mtemafilim. Daima mesken says mahdud kalmak artile bir
kyden ayrlm, fakat bu ky veya kasabaya bal kalan oturakl
komlar bir mahalle (ecart) , mstakilen teesss edip senenin yalnz
bir ~smnda mt'"skfin " olan komlar da, yayla veya kla gibi yan g-
'ebe yerleme ekli addetmek doru olur.

**
54 Or. Srr Eril, Ayni eser, 9S - 97.
 skan Corafyas

Daha ziyade f Anadolu'da, Konya blgesinde, Toroslar'da ve

"
bilhassa D o u Karadeniz blgesinin Ordu-Giresun gerileri nde rastla-
nan oba da Anadolud a olduka yaygn bir yer l eme eklidir.
~Oba~ Kagari'ye gre (Trke tercmesi I, 86, 22) aslnda kabi.
le, eyh Sleyman'a gre, kk adr, ad r halk, cemaat, emsed
din Sami'ye gre, bir ka ble mnkasem byk ve uzun gepe
adr , ad r h alk, gebe ailesi, Hseyin Kaz m Kadri'nin Trk !ga-
.fi'ne gre, azeri dilinde ad r , bir a dr halk, aile, aataycada (ova,
oba) adr, yurt, mesken, ikametgah, aile manalarna gelmektedir.
Ziya Gkalp obaya daha baka ve daha gen i bir mana vermek-
tedir 55 , Eski Trkler, beraber konup gen a d r larn mecmuuna
(oba=campement) derlerdi. Bir sop [yine Ziya Gkalp'e gre bir
boy'un ihtiva ettii daha kk bir aile zm resi] yakutlarda o l duu
f ibi, ekseriya ya bir (oba) halinde dolar, yahud oturakl tercih
ed erse, bir (ky) tesis ederdi - _
Bununla beraber eserinin di er bir yerinde M, Trklerin en byk
ksm nn srleri ile geindiklerinden, bu srlerin g zamanlarnda
yk ve binek h ayvan l ar suretinde kull anld nd an, Trk erkekleri
kadar kadn ve ocuklarnn da bini ci olduklarndan ve seyyar evle-
rinin st kapal byk arabalardan ibaret olduundan edibane bir
.ifade ile bahsed en ayn mellifin y erleme yeri olarak obaya daha
.geni bir mana ve rd i i de anlalmaktadr. , Trk obas akam st bir
yere kondu mu, seyyar evler, a ra larnda sokaklar vcuda getirecek
surelde dizilirlerdj, Oba bir semiye [sap] deil de bir boydan [a ir et=
tribut] ibaretse, o zaman arabalarn arasnda sa t c arabalardan bir
ar vcuda getirilird i. Oba, bir boy deil de, bir il [Ziya Gka l p'~
gre siyasi zmre, devletin en basit ek li , eski 9uz Trkleri'nin kul-
l a nd manada siyasi, mstakil ve muhtar cem iyetler] ise. o zaman
konulan yer, gerekten bir seyyar eh i r olurdu. Trk seyyar ehri,
ilk bahann arkas na derdi. lk bahar yeil imenlerile, taze otlar
ile, mavi, penbe, mor, sar, beyaz, eflatun ieklerile nereye giderse,
Trk seyyar ehri de oraya doru giderdi. Trklk taraveti, tazelii,
gzelli i 5nne katm t. Yazn yaylakta, k n klakta ayn usul ta~
kib ederdi. Mukimler, bir gn kom ul uklarnda yeni bir e hrin vcude
ge ldi ini grrIerd i. Fakat be on gn sonra bir sabah uyannca, kom-
ulukl arn da ki yeni .e hrin yerinde yell er estii ne muUali olurlardp.
Obann asli manas, eski Trkler devrinde tekabl ettii mefhum
ve mefhumlar ne olursa olsun, bugn A nadolu 'da abann bazan adr
6ii Ziya Gk.lp, TiJ"k medenigeti taTihi, ii. 259.
66 Agn eUT., ii. 306.
. 24 Ali Tanog-u

veya adr topluluu, bazan basit bir mesken, bazan yaylak, klale
(aa oba, yukar aba) bazan da sadece yaylak manasna ge l dii v'e'
nihayet baz kylerimizin de bu ad altnda (oba, abaky) anld n
kaydetmek iskan corafyas bakmndan mhimdir. ad r veya mes-
ken ma n asna gelen ve keza kye inkliib etmi aha lar bir yana b,
raklrsa , acaba Anadolu'da yerleme yeri olarak geri kalan abalar
nedir? Itiraf edelim ki, al, kom gibi aba dediimiz yerlemeler hak-
kndaki bilgimiz de azdr. Kesin olarak bildiimiz bi r ey va rsa, o da,
ahalarn komlardan da fazla hayvan yetitirmekle ve yar gebelikle
ilgili yerlemeler olduklar ve bylece abann Anadolu'da bugn de
eski Trklerdeki manasn geni lde muhafaza ettikidir.
Trkiye'de en tipik abalara Ordu~Giresu n gerilerindeki da2'lk mH\~
hkalarda rastlanmaktad" ~7 . Ordu~Giresun abalar aa~ yukar 1500
2000 metre irtifalar arasnda birbirlerinden az ok geni aralklarla .
ayrlm hars z tatan yaplm ve hartama ile rtl, kk ve bask.
ortalama 5-20 iptidai meskenden mrekkep yayla yerlemelerine, yay-
laklara tekabl ed er. Kulbclerin nlerinde ekseriya baz sebzelerin.
yeti tirildi~i etraf alak duvarlarla evrili ba/ak ad verilen bir takm'
:)'aheler bulunur_ Hayvanlar stleri ak ve etraflar tala ev rilmi
a~llarda barnrlar .
Obalar senenin yalnz bir ksmnda meskUndur. JIk yaz scaklar,
ile beraber dolan obalar k sokuklar ile beraber boalr, aak yu-
kar tamamile hayvancllkJa geinen obalar halk hayvan l ar ile bera~
ber daha aak l arda vadilerdeki yerleme yerlerine, k l aklarna iner-
ler. Mntkada yksek yerlerde bulunan obalar sahasna yayla, k n,
geirildiki yerlere ise cenik denilmektedi r. Ordu-Giresun binterlandn-'
daki eeniklerin ekseriya ayn isimleri yoktur. eenikler daha ziyade
aid olduklar obalarn isimleri ile anlrlar. Bundan on yl kadar nqe
bu mntkada bir mezuniyet travay hazrlamak zere tedkikIerde bu-
lunmu olan eski kreneilerimden Sami ngr travaynda bize ky-
!lerle arasnda geen u muhavereyi nakletmekledir: eBu mntkada
dolarken ky llere ky le rinin nerede oldukunu sordum. Bana u e
kilde cevab verdiler_ Filan obada otururuz, een iirniz uradadp ..
D nk deerli ren c i ve bugnn deerli ~retmeni bu sat rlara u,
mtalaay ilave etmektedir: . Gryor ki, bu insa nl ar ikametgah ola-o
rak muayyen bir yer gsteremiyorlap . Bugn Anadolu obalarnn, hi:
deilse Ordu Giresun hinterland abalarnn gebe yerlemeler oldu-

~7 Srr EriD, Kuzey Anadolu k enar dal/arm Or:fu _ Gire.un kuiminJe lanJ-
alt erit/eri -Trk CoA"tafya derijBi~ yl III, say V -V, 1945, 6. 119-136.
 skan Cojtrafyas

unu gsterecek bundan daha iy i b ir delil olamaz ve b u vaka bir

r enci kalemile bundan daha veciz bir ekilde ifade edilemez.
OrduGi'resun hinterland abalarn, sahil blgesi ehir ve kasabal
l arnn yaz geirmek zere ayn mntka da yazn iska n ettikleri yayla .
sayfiyelerinden ay r d etmek icab eder. Camisi, karakolu, tek s ra_
zerinde dizilen dkkanann meydana get i rdi i a r s ve bunla r n
tekil ettii bir merkez etrafnda olduka gen i bir saha ze ri nde ser-o
pil m i ahab evlerile yaylasayliye yerleriu}) nisbeten byk ve oba_
lardan ok farkl yer l emelerd i r.
Buralarda haftann muayyen gnleri nde pazarlar kuru lur ve bu
pazarlarda ehi r, k asaba ve civardaki abalar halk mallarn mbadele"
eder ler. Bylece nerkez ~ pazar yaylalar tesir sahalarna giren obalara -
yazn iktisadi merkezlik hizmetini grrler. Bununla beraber Ordu--
Giresun hinte rl and abalarn. bu yayla - sayfiye pazar yerlerinin b i ~
rer mahalles i gibi telakki etmek bO . doru deildi r. Bunun gibi, Fr-
din 'in ro dorudan doruya hayvanclkla ilgili abalar ha l knn cpetite-
t r anshumance ~ olarak ifade ettii mevsim lik g hareketlerine karlk
Dou Karadeniz blgesi ehir ve kasabal lann n daha ziyade sayfiye -
ihtiyalann gidermek zere vaki olan yaylalara k haraket le rini
, Grande transhumance . eklinde ifadesi de isabetli telakki edil~mez ..

A. kOffi ve aba lardan sonra, corafyac ve sosyologlarmztn

dikkatini Ba t Karadeniz blgesi da, vadi ve ormanlarnm karakteris-
tik yerlemelerini tekil eden ve divan ad altnda toplanabilecek olan .
kk ve dank yerlemeleri zerine ekmek yerinde olur. A, kom
ve abalardan farkl ola rak tamamile sedanter olan Bat Karadeniz bl--
gesi divanlar kanaatirnce Trkiye'nin en ayan-, d ikkat ve ori jinal yer-
l emeleridir . Leonhard, ekseriya bir ka iftlik (Hof) olarak grd:
ve bu eki l de ifade ettii bu yerlemele ri n Almanya'nn Weiler'lerine:
tekab ettiini sylemekted ir61 ki, bu gr yerindedir. filbakika or--
man amalar ile meydana getirilen ve geimleri ksmen orman mah~

5~ Srr Eriu, ayni makale , s. 134,.

69 Seluk Trak, Giresun.Ordu 'Ve ardlkesinde corafya arot>rmalor Anksra
niversitesi Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi dergisi,Cuahuriyet says - , cild n, say I ,
1943, s_ 153.
BO J. Frdin, Quelques Iroi/e d e la 'Vegetatian et de l'hobi/ot pas/oral de La Tur _
qu!e du Nord, Geogrofiska Analer, V. X LV, heft 3-4, 1932 S. 240.
OL R. Leo uhard, Paphlagoflio, Rejsen und Forschungen im nordlichen KleinO$ien,.
Berlin, 19115, S . 374.
 Ali Tanoi:t:lu

sllern e dayanan bat Karadenz blgesinin divan ad altnda topla-

nan bu kk ve dank yerleme leri, ayn blgenin gerisinde srala
nan ovalarda (Adapaza r, Dzce, Bolu, Gerede) grlen ve toplu e.
killeri ve ksmen zirai yap lar ile gene almanlarn Gevanndorf'larna 62
benzetilebilecek olan yerlemeler ve daha geri deki I Anadolu kyle-
rinden ok fark l ve hi bhe yok bunlardan ok yeni, nisbeten ya-
kn zamanlarda, yukarda sz geen ovalardan, sahil yerlemelerinden
ve da l k mntka iindeki kk havza yerleme ekirdeklerinden
itibaren vadiler boyunca daa ve ormana sokulan kimseler tarafndan
kurulmu t u r. Bat Kar aden z blgesinin ormanarn tahribi suretHe vaki
.olan bu kolonizasyonu bugn de devam etmektedir. Bu blgede yer-
leme adlarnn bana gelen (yeni) sfat dikkati ekecek derecede
. ok tekerrDr etmektedir .
**
Nihayet mnferid mesken ile gerek manasnda kyarasnda bir
ara tip yerleme olarak memleketimizde grlen son bir yer l eme
ek li mezraadr. Mezraada kanaatirnce mesel e esas ndan deiir. Da-

62 Bilindi2'i ze re, Meitzen ve Gradmann'n yalnz Ce rrne n l em i nde de~il, Anglo -

Sakson ve Latin alemlerinde de iskiin eo~raf yas aratrmalarnda r nek ittibaz edilen
etdle rind en sonra tebarz eden ve bugD artk kliisik bir biile ge lmi bulunan bilgi'
lere gre, A!manya'.fa eskiden beri meskiln olan ak sahalarn karakteristik. iskan
e kli , birbirlerinden az ok uzak mesnfelerde bulunan byk kyler haliDdeki toplu ev-
le ri, Almellde ve FlurzwulIg'larl ile Gewanlldorl'tur ki biz buna top lu veya kme ky
diyebiliriz. Su kylere karlk gene Almanya' da tarihin daba yak n zamanlarnda, esas
itibarile O rt a a~da Ormao amalar ile meydana getirilen ziraat sahalarndaki yerle
me ekilleri daha ziyade da~nk ekiller olup ba~lealar mnferi d iftlik (Eindbof),
or man iftlik ky (Waldhnfendorf) ve bilbassa Fransz!arlD humau'suna ve Anglo -
Am e rikal'larn Hamilit'ine tekabl ede n Wilr'dir.
GewDndrfer sisteminde (Ingiliz'lerin Qpen - lie /dsy/m , Fransz'larn charnps-
outteris d edikleri ve bizim ak tarla diyebilece~imiz siate m) kya topraklar G e-
wann en'lere, yai kyn evresinde bulunan tarlslar bmtr. Gewa nn dar ve UZUD
parsellere ayrlmtr. Ky sakinleri her bir tarl ada bu pars e e r d e n bir veya bir kana
sbibdir. SundaD milada kyn Almll'lde'si yani mte r e k topraldar vardr. Her ky
sakiDi bu taprldardan kyn tarlalarnda sahib oldnzu parseller nisbetiode faydalanr.
Nihayet Gewanndrfer siste minde her kes iin l mnavebe sisteminin tatbiki mee-
budyeti vardr ki bu, Flarzwallg'dir. 1. yl k ekimi, 2. yl yaz ekimi, 3. yl nadas,
Weil"r yerleme sahasnda maDzara ve sistem deziir. Arazide bir pliiDn meycn-
.diyeti gzo arpma!. Kya razisi muhtelif byklk ve ek il le r de parsellere blnm
"tr. Flarz;warg tatbiki mecburiyeti Gewanudrfer sisteminde oldu~ u derecede kesin
d e ~ildir. Kyller ziraat ilerind e da ha serbestirle r . Nihayet Weiler 'ler G e wanndorf'lara
nazaran ok daha kk ve nisbete n gevek yerlemelerdir; Weiler'de ev say s 620 yi
-pek gemez. Evler aralkl olup birbirlerinden e kseriya meyve ve sebze baheleri ile
.y rlm bulunurlar.
 skan Co~rafyaa 27

:cha ok Dou Anadolu'da rastlanan ve halk dilinde mntkaya gre

mezraa, mezrea, nezria, 'mezra, mezre, mezri, mezraak ekillerini
. ald meskn yerler klavuzundan anlalan bu tabir, bilindii zere,
zraat yaplan, ekilip biilen yer demektir. Bylece Anadolu 'da hay-
vanc-ifti ve ifti-hayvane her yerlemenin yayla veya mer'adan
maada bir de mezraas olmak lazmdr. Bu artlar altnda Anadolu'nun
fizik corafyas ve tarihi gz nne getirilirse skan corafyas bak
mndan mezraa tabiri vesilesile aadaki tamim ve mHihazalan ileri
-srmeye yer vardr.
Anadolu'da istila harbleri, derebeylik ve asayi bozukluu gibi ta-
rihi faktrler ve bataklk, feyezan, sivri sinek ve malarya gibi tabii ve
. shhi sebepler dolaysile ehir, kasaba ve bir ksm kyler, bunlarn ilk
nveleri daha ziyade mdafaas nisbeten kolay_, ayn zamanda daha m-
said shhi artlar arzeden yksek sitler, da, tepe, yama gibi topogra-
fik unsurlar zerne kurulmu ve ekseriya grld zere ayrca bir
-veya i ie bir ka sur iine de alnmlardr. Bu ehir, kasaba ve ky"
lerin mezraalar, tarlalar tabiatile aalarda, istila yollarnn getii,
dan, tepenin veya yayla yamacnn eteinde uzanan feyezann, ba-
. takln ve malaryann hkm srd ova ve vadilerdedir. Kn o-
banlarn cevelangah olan bu ovalar ve vadiler gayet ekstansif bir
ekilde iletilmekte, mezraalara yalnz ekim ve hasad zamanlarnda
inilmektedir. Hayat daha ziyade h:.yvancla ve mnakale ticaretine
dayanmaktadr. Bizans'n son devirlerinde Anadolu'yu bu ekilde ta-
'savvur etmek mmkndrGS.
Bu artlar tarih boyunca Anadolu'da bhesiz zaman zaman de-
"imi, mmtakann kark ve snk devirleri yannda, skun ve imar
ve parlak devirleri de olmu ve buna bal olarak iskann manzaras da
- deierek hkm sren msbet veya men ii artlara gre kah ovalara
.inerek serpilmi, kah arzal yerlere ekilmitir. Bu bakmdan Hasan
Reid Tankut'un fikirleri B4, ilmi olmaktan ziyade edebi bir kisveye
brnm olmalarna ramen, dikkate deer. En son devirde eski
. artlar tarihe kartktan, istiHi tehlikeleri ortadan kalktktan, asayi
dzoldikten, ve nfusun artmas neticesinde ovalar daha kuvvetle ile~
:nip islah edi/rnee balandktan sonra ehir, kasaba ve bir ksm ky-
ler evvela eski kalelerinden dar frlamlar, mezraalarna yaklamak
'zere bazlar yamalardan aa doru sarkm, bazlar etek ler e kadar
yaylm, bir ksm aa' ve yukar mahalle olmak zere ikiye bln_

63 Charles Dieh, By:ance, g"andeur et decadence, Paris 1980.

OL Hasan Reit Tankat, Kyl~rimi:z; bagan nasldr, dan naald, ya"n nasl olma-
..id,,,, stanbul 19B9.
 TRK HALK HiKAYELERiNDE iBN SNA

Ahmed Ate

Hayatlan, almalar ve dnceler!

ile insaniyete hizmet etmi
ve byk bir hret kazanm bir ok ahsiyetlerin, hakiki hayatlar
yannda, halkn tasavvur ve muhayyilesinde, bazan bununla hi bir
.alakas bulunmayan baka bir hayatlan daha vardr. Onlar, halkn
gznde, kendi ideal yaama, dnce ve mefkurelerinin mahhas tim-
saHeri haline gelmilerdir; onlarn maceralar, aklan ve alel'ade hare-
ketleri hakikat deil, halkn arzu ve emellerinin ifadesidir. Dman Q
lar, bazan hayatta karlarna km olan hakik dmanlar deil,
belki halkn yle grd kimselerdir. te bn Sina da, Trk halknn
gznde, onun yaama ve dnce idealinin mahhas br timsaH ha Q

line girmitir. Trk halk hikayeleri -belki baka miHetlerin halk hika-
yeleri ile beraber-, ok zaman onun felsefesinin tamamiyle zdd olan
fikirleri ona syletmi, onu kendisi ile alakas olmayan bir ok vak'a~
bnn kahraman yapmtr.
Anadolu'da bn Sna'nn hayatnn -daha dorusu halkn tas av-
vurunda ona isnad edilen maceralarm - bir halk hikayesi eklinde
anlatld mn ilk deliline h. X. (milad XVI.) asrn sonlarnda rastlyo
ruz. O zaman, Dervi Hasan Medhi adl biri, duyduu Ebu Ali bn
Sna hikayelerini toplam ve bir ki tab haline getirerek, h. 982-1003
(miliidi 1574-1595) yllar arasnda hkm srm olan Osmanl h-
kmdan Sultan III. Murad'a takdim etmitir. Bu eserin elimizde hi bir
ushas yoktur. Onun iin mahiyet ve muhtevas hakknda bir ey
sylemek mmkn deildir. Bu hikayeleri ikinci defa toplayp, onlara
imdilik son eklini vermi olan Seyyid Ziyaeddin Yahya'ya gre, bu
eser, Murad- Salis meclisinde tuhfe edildikte makbul- humayun ol.
mayp reddolunmutuf, nk kaaide- te'llfden haric olduundan
maada, hikayat- na-merbut ve ekseriya indiyat makulesi> idi 1.
Ebu Ali bn Sina hakkndaki Trk halk rivayetleri, ikinci defa,
.imdi kendisinden bahsedilen Seyyid Ziyaeddin Yahya tarafndan top-

1 Genelne- i hikmet (Hikaye. i Ali J" bn Sina), stanbul 1284, tabasmas, S. 4.

Trkiyat Mecmuas - 3
'8 Ali TanoA'lu

m, bazlar ise tamamile yer " d ek itirerek esk i si tlerin i terk etmiler
ve m ez raalarn a inmil e rdir.
Anadoluda iskann u~radk son gel imel ere aid bir ok misAller-
bulun abilir. ok yakn bir. tarihte yer deitirmi, eski s itini terk ede-
rek tamamile mezraasma ge lip yerlemi ehirlerimize en iyi misali:
Elaz ehri te ki l eder. Zengin bir ovann stnde ykselen bir yay--
lamn kenarnda k.in tarihi byk Harpt ehri daha dn denilebile-
cek bir zamanda terkedilmi, harputlular avaya, mezraalarna inmi le r
ve bu rada kurduklar Elaz ehrine yerlemilerdir. Bugn ismi bile'
unutulmak zere bulunan byk Harpt, km, tarihe karm bir'
ehir, bir harabede n baka bir ey deildir. Ben Harput'u dah a 1934
de, buradan getiR"im bir s rada bu halde grdm. Tarih boyuncae.
geen as r iinde yerini ikinci defa olank de~jtirmi olan Malatya
iin de ay n ey sy leneb ilir. Yalnz Malatya ovada kain dar ve ha-
rab karesinden dar hrak 7-8 kilometre daha uzakta bulunan,.
baka nevi bir mezraaya, ba~ ve bahelerinin bulundu~u bir yere-
tanmhr G5
Kyler a r as n da, Erzurum vilayetinde. 'fspir ilesinde Hunut buca-
~na ba~h Fisirik ky, ksmen mezraasma inmek suretile paralanm -
ikiye blnm, sonra da eski nvesinden tamamile ayrlarak mstakiI.
'. bir ky haline gelmi kylere. 'iyi bir misal tekil edebilir. Bu mnt-
kada baz aratrmalarda bulunmu olan coR"rafya as i stan Dr. Hamid~
Inand k'n bana topografya haritas zerinde verdi~i malmata gre._
bugn mesko.n yerler klavuzunda Kal'a-i Fisirik a d altnda ayr bir -
muhtarlk halinde grnen Fisirik kynn, evvelce olduka mhim"
bir iskan yeri olduunu gsteren bir kal 'as vardr. As l ky, yani
Kal'a-i Fisirik, Mezraa ad n tayan bi r derenin stnde ykselen kal-
ker bir tepenin zetinde, kal'ann yan bandad r. Buras bugn terk
edilmi bir yerleme halindedir. Kyde ancak 10-15 hane kalmtr.
Kyn mezraas, yani asl bugnk ky, Mezre-i Fisirilc, uzakta, bir
saat kadar mesafede Hohorbod, Haho ve Deve da~arnn nnde
Mezra deresine ala n geni sel yatak larnn meydana getirdii dz--
. kt e dir. Ite Kal'a-i Fisirik'lilerin asl kyleri imdi buradadr. Esk i ky -
buyk ksmile terk edilmi., fisiriklil er mezraalarna gelip yerlemiler
ve burada daha byk bir ky kurmulardr. Eski Fisirik mezraas '
bug n tek tek veya 3-4 evli k kmeler halinde a ve samanhk larile-
. tarla ve bahelere serpilmi yz kadar haned en ibaret bycek bir
kydr ve muhtarlk da buradadr .
6$ A. TaDoR"lu, Ma~atya dolaylarmrlf/. col/rali gesiler _Trk CoA"rafya Kurumu,
dergisi . y, say 2, 1946, ,. 1932Oti.
 skan Co~rafJas 29

Bununla beraber Mezraalar hakk nda ileri srd m z btn bu

.m aha za l ar
bugn Anadolu'da bu ad a l t nda g rnen yerlemelerden
,bir ksmnn henz mnferid mesken yahud kyden daha kk bir
:..takm yerlemeler halinde bulunmasna mani dei ldir. Henz bu halde
bulunan mezraalar ta hiatile mnferid yerlemeler veya mnferid mes-
.ken ile kya r as nda intikal ekilleri olarak telakki edilmek icabeder.

**
Bylece memleketimizde raslad"mz ve muhtelif adlarla andmz
evvela gebe iskan ile gerek manasnda kr yerlemesi arasnda,
.sonra kr iskanna dahil olan yerlemeler m eyannd a mnferid yerle
melerle kyaras nda bir takm intikal ek ill e ri olarak tela kki ettiimiz
muhteli f yerleme e killerini, yani yayla, yaylak, klak, gzlek, a,
oba, kom, divan ve mezraalar bir bir k s a ca gzden geirmi bulu-
nuyoruz. Neticede gr lyor ki, bu yerlemelerden ancak bir ksm,
.her halde bidayetde zannedilebilece i nden o k daha az bir mikdar,
yani yalnz zirai ve d evam l yerlemeler mahiyetinde olanlar gerek
m a na s nda zira iskan veya kr i ska n (habitat rural, landlishe Siedlung.
rural seUlement) grubuna girebilir. Bu takdirde bunlardan m stakil
yerleme mahiyetinde olanlardan benim, bizim memleket iin d nd
me gre, hane saylar 1-5 ve nfu s mikdarlar 25 i a myanlar mn-
ferid meske n ve, hane say lar 5-25 ve nfus mikdarlar 25150 il(l ara-

66 Bizde kyden daha kk itibar edile ii ye rlemeler i , kyden ayrmak ze r e tek.

lif ettiki m bu adedi hududlar vesil esil e yle bir suat hatra gelebili r: Niin hi ne sa
:'y s ii ii S-25 ve nfus ii 25-150 de, 60 veya 250 de~il? tiraf edeyim ki hen bu
~o ru yu gereki veebile bugnk ",arlla. dah ilin de c evablandrabilecek durumda d e f'ili m.
Teklifim daha ziyade baka memleke tler de umumiyetle kabl e dilmi baz kriterle re ve
mukayes" uUDa dayomaktad r . Meselii frasa'da kyde kk ve farkl bi r y e rle .
-me olarak iti bar edilen hameau iin kabilI edite hami nfus mikdar 120-150 dir.
Amerika Bi rl eik Devle tleri sosyolog ve cokrafyaelar ve onlara uyan Census de bu
memle ke tde kyden (village) daha kk bi r yerleme olarak. saylan hmfet (uiocor-
porate d haml et , npo n enuntr y) ile ky (village) tefrik iin pek de mucib !Sebepler
gsterilmedeli 250 ofusu hudut olarak kabilI e tm i bu lu maha, fa kat ge ne ayn mem'
leke ti n bir ksm sosyolog ve co~ra fy a c lar bu mikdar 160 hatti 100 adedine kadar
, i ndi rm ektedirler.
te bunlara baka r ak ben de me mlek etimizdeki yerlem e noktalarnn oklu~u nu
(Meskilo ye rl er klavuzuoa gre 46 bi kadar ), dak n kl{r l lll, yerleme yerle ri OraSID-
daki u la m glklerini ve nfus istatistiklerimizin ky (village) ad n verdi~i ve b ir
muhtarlk eklinde idare edildikin i bildirdiQ-i 84.06 1 0945 saymna gre) yerl e;me ara-
Rmda n fusu 296 s nda 0~50, 1.56 1 inde 61-100, 3.057 s i ade 101-150 ve 3.824 ii ode 151
200 arasnda dolatlltn gz lloe alarak mnferid mes ke itibar edecekimiz y erle .
,melerimiz ii hae -says 1-5 ve azmi ofus 25 ve mnferid mesken ile kyaras da
i bir ara tip ve bir k yde n k k olarak saylmas icabeden yerlemelerimi:de ky
 Ali TBDOjtlu

s nd a bulunanlar mnferid mesken ile nfus sayla r aa yuk an

100 ~150 den b alayp memlekete gre 2.000 (Trkiye, Fransa , Alman-
ya, ekoslovakya), 2.500 (Amerika Birleik Devletleri, Meksika), 5.000
(Yunanistan, Belika, Felemenk) e kadar ykseltilen ky (village, Dorf}
arasnda bir takm intikal e killeri olarak saylabilirler. Geri kalan
yayla, kla, gzle, a it l, kom, oba, divan ve mezraalardan, yahnz
hayvanel itn y a pld, hayvancl n esas, ziraatin tali ve hayvanc l a
tabi kald, hatta eksta nsi f ekilde ziraati n hayva n ye ti tirm e ile ba-
a ba gittii ve klak ve yazlak olmak zere iki yer leme yerini n
kultanldit blgedekilerini .gebe is kan ile sedanter ska n arasnda
bir takm ara tipler, bir yerlemeden kopmu , fakat bu yerlemeye
henz baith olanlar iiid olduklar yerlemelerin par a lar (mahalleleri),
nih ayet daha byk y e rlemeler haline gelmi bulunanlar d a, m e n e~
leri ne olursa olsun tabiatile va rd k lar tekiiml safhasna gre, ky,
kasaba veya e hir olarak ad l andrmak icabeder.
Bununl a beraber mem leketimizdeki yayla, yaylak, gzle, g zlek,
k la, k lak, a , kom, oba, divan ve mezraalar ha kknda yukardan
beri ihtiyat kaydile ortaya k oydu umu z btn bu m a hed e l e r, nakiller
ve mlahazalar yan nda hakikat udur ki, Trkiyede olduka yay gn
bulunan bu ye rl eme e itlerinin gerek mahiyetleri, definisyonl a r ve
iskan kategorileri arasndaki yerleri ancak , iska n corafyas mesele_
lerini iyi bilen ve yaknda n ttkib eden gen ilim adamlarmzn ma~
hallinde yapacak lar aratrmalar ve ariv almalarna daya nan mo
nografyalarla aydnlanabili r. Yalnz iska n coitrafyaslOln deitil, henz
tasviri ve sathi karak terini ge ni lde muhafaza eden btn Trkiye
coitrafyasOln bu g ibi monografyalara olan ihtiya c byktr .

*
Zirai, devaml ve mstakil yerl e m eler mahiyetinde olup mesken
say lar
5-25 ve nfus sa ylar 150 yi pek a mamak zere kyden daha
kk itibar ettii miz bizdeki bir ks m a l ar, obalar, komlar, divan ~
lar ve mezraalar gibi, Avrupa ve Amerika'da da henz ky mert ebe~
sine ykselme mi , mnferid mesken ile kyara s n da intikal ekiller i
ohrak kabu l edilen bi r takm ye rl eme e itleri va rdr. Franszlarn

tdrik iin de bi'l:e uYiun gibi ird(iA-m hane s .. ys 525 ve nfus i!" en ok 1SO
rslclc .. mlD I ile ri SrYDrUm. Yolc .... ",Iimde bu teklifimi destekliyecek maalesef ne bir
snlc''!, ne de b .. ~k bi r vesi ks yoktu r. Oynki bunlsr s iddetle ihtiya v6rdr, Zir ..
muhtelif yerleme ekille riuin birbi rl erinden tefriki ;bhesi'Z sadece bir istatistik, hane
ve nfus ssy s meulesi detildir.
 lsUn Co~rafyaBI 31

lIameau'su, Ingiliz ve Amerika ldar'm hamlet'i, Almanlarn W eiler'i,

ls panyollar'n aldea's byledir.
Garib d e~ iI midir ki, iskan co~r afya s etdlerinde en ileri durumda
olan bu memleketl erde bile bu iskan ekille rinin mahiyetleri, definis-
yanla r ve iskan kategorileri arasndaki yerleri zerinde hala bir bo-
calama grlmektedir. ,Hameau) y u n as l tasavvur etmeli? bu bir ky
mdr yo ksa mnlerid iftli klerden mrekkeb bir koleksiyon mudur ?67
Bu soruyu ben dej'til, by k corafya c Albert Demangeon sorm akta-
dr ki, benim bildi~ime gre bu suale ne ken disi sa~lnda cevab
vermi, ne de bugne kadar bakalarnd a n sarih bir cevab alabilm i
tir. Ham eau babnda sa rih olarak sylenebilecek olan yegane ey,
Fransa' da mesken say lar 325 ve nfus mikdar 15-120 veya 150 olan
mesken topl ul ukl ar nn hameau adn a ld ve bunlarn isk a nn d aha
ziyade daitmk yer l eme tipine kahlmak sureti le mnlerid mesken (ha-
bitation isolee) ve mnferid iftlik (ferme isolee) ile ky (village) ara-
s nda bir ara yerle me eidi olarak lelakki edildikleridir 68.
Amerika sosyolog ve corafyac l ar arasn da da, yar ky, ya r e hir
bir karakter tayan ham/el'in definisyonu ve Amerika'nn ky (village)
ile arasndaki farklar ve hududlar zerind e bir teredddn mevcud
o l du u seziliyor. Bir ok Amerikan sosyolog ve co rafyac lar , daha
nce de bir notta syl ediim gibi, nfusu ancak 250 ile 2.500 ara-
s nda olan topluluklar ky (village) aded iyorla r ki, Census'de bunu
byle kabul et mi bulunmaktadr . Bununla beraber ky merteb esine
ykseltilrnek zere bu nfus mikdarn 150, hatta 100 adedine k ada r
indi ren sosyolog ve corafyaclar da vardr.
Amerika hamlei'lerine dair geni ve dikkate de e r bir etdn
okuduumuz W isconsi n niversitesi profesrlerinden Glenn T. Tre-
wartha bir ok sebeplere dayanarak aa yukar 150 nfusu (mesken
say s 38 den fazla olmamak zere) ham/et iin azami nfus ve bin-
netice bu nfus mikdarm hamlet'i kyd en ayran hudut olarak kabul
etmektedirm). Bunun sebe pleri babnda Trewarlha diyorki 7tl : ,When
settlements reaeh that size (yani 150 nfus ve 38 mesken) it was fo und
that there exis ted a tendeney for them to ineorpo rate. Apparently
they become concious of thei r contrast with the countryside in ge
nera! and, as .il comm~nity, desire more serv ice6 than the co un ty or

61 A. Dema o ltoo, Gi.ographie de l'habitat 7urol, S. 112.

OS Ma:. Soru, Le. fondemtnia de La Giographia humal"e, cild III, L'habi/t
7u7a/, s. 46.
69 Gl eo T. Trewartha, The Unincorporated Hamle!, ll. 82.
70 Ayn makale, a. 3788.
 Ali TanoA:lu

township in which theyare located is willing to provideo it was faund

also that in communities with over 150 inhabitanls there was a market
tendency for a distind business ~o develop, a feature that is not
. co nspicuos in most hamlets. The population figure of 150 likewise
seems to separate setUements where doctors, dentists, lawyers, and
. other professional men are nearly completely absent, from those
Jarger ones where theya re more common. Teachers and preachers
.are not so uncommon even in hamlets .
u noktay ehemmiyetle belirtmek icab eder ki hakikatde Amerika
hamlei'leri gibi, bu memleketin village' l ar ve county veya towship'leri
.de ne manzaralar, ne de fonksiyonlar itibarile bizim kylerimize, ka-
. saba larmza ve liehirlerimize benzemedi~i gibi, bu yerlemeler Eski
Dnya'nn, Avrupa ve Asya'nn, ark ve Garbin de ky, kasaba ve
. ehirlerine pek benzemezler. Amerika'nn hamlt!t'leri gibi, ky ve ka-
_sabalar da, Eski Dnyada olduu zere, bir kyl ve kyevi kmesi
.gibi deil, dank yayan iftiler m uliti nde ve jarmstead'ler arasn
.da daha ziyade birer ticaret ve ili merkezi olarak domu ve ylece
ge limilerdir. Bu itibarl3: Amerika'nn hamlet'leri, kyleri (villages) ve
_kasabalar (townships) Avrupa'nn ve hele bizim ky ve kasabalar
,m zdan ok farkldriar. Amerika'da bizim kylerimize, hatta en mte-
,kamil kylerimize benzer bir kyaramak beyhude olur.
Hlasa, grdmz gibi, evvela gebe skan ile kr yerlemeleri
.a rasnda, sonra da kr yerlemeleri babnda mnferid mesken ile ky
.ar a-snda, iskan ekilleri serisinde bizd e o lduu gibi, baka memleket-
Jerde de bir ok intikal ekille ri yer almaktad r. Bu ara tipler, karak-
~terlerine, fizyon.:>milerine, f onksiyonlarna, nfus ve hane saylarna
.gre iskann u veya bu kategorisine yaklatrlabilir, mal edilebilir
veya intikal ekilleri olarak kalr ve bu terim altnda muhafaza edile
,bilirler. Burada mhim olan nokta bunlarn mevcudiyetlerinin bilipmesi
. ve belirmesidir.
Bylece gebe iskan, bu tip skan ile gerek manasnda k r is-
, kan arasndaki intikal e kieri, sonra kr yerlemeleri ve bu nevi
. yerlemeler serisinde yer alan mnferid mesken veya dank iskan
ve nihayet bu tip iskan ile kyarasndaki intikal ekilleri grldk-
.ten sonra, bunu takib edecek olan yazmzda, ky ve ehir alemlerine
-ve bunlarn definisyonlarna aid problemlere girilebilir *.

Bu makaleojo iogilhce tercmesi, Ed~biyat Fakltesi, Cotrafya Enstit. ii tara-

l.f,ndn nerolunan Rcvi~w
(NIJmber I, 1954) adl deride inti,ar etmi tir .
 "URAA."O", .AGIL
VE OLU........ ',. OA~ILlf l

.....
",,.

-----'"'------"'!' ,. .'
M"
_
O" ,_, C "' .. _
"-J/IIA ,, ___ . ..... ,
 ~1fZtilil .. Il>I!IJ!)IJ'"JiIGg!!. \fE
Efi\! ItEsi: lllliClilJMtlilll' s ... g.",.A~

G ,
, ,
t

,

.
, "
"E
,

.-; .'
:" .
, S
D

.,
-- ....... .,--
o u

'......-- ....... / .'--_T--'_"',O____--"~O'D
1
k,,,,