Fung Yu-Lan

FUNG YU-LAN
(1895-1990) Fung Yu-Lan, 1895 ylnda orta snf bir ailenin ocuu olarak Henan'da
dnyaya geldi. angay ve Pekin niversitelerinde, in felsefesinin yan sra, Bat felsefe
si ve mantk zerine alt. 1918 ylnda Amerika'ya giden Yu-Lan, Columbia niver
sitesi'nde John Dewey'in rencisi oldu. 1925 ylnda, "A Comparative Study of Life
Ideals" balkl doktorasn tamamlad. in'e geri dnerek farkl niversitelerde ders
vermeye balayan Yu-Lan, en nemli eseri in Felsefesi Tarihi'ni 1934 ylnda tamam
lad. Bu eser, yllarca in felsefesi hakkndaki en temel eser olarak kabul edildi. Yazar,
1950'li yllarn ortasnda tm eserlerini, Kltrel Devrim'e uymas iin, Marksist-Leni
nist bir perspektiften yeniden yazmaya zorland. Btn bunlara ramen in'i terk etmek
istemeyen Fung Yu-Lan, 1990 ylnda Pekin'de ld.
Yazarn dier nemli eserleri unlardr: New Rational Philosophy (1939); A New
Treatise on the Nature of Man (1939); New Understanding of Words (1946); The
Spirit of Chinese Philosophy (1947).
STANBUL BLG NVERStfES YAYINLARI

FUNG Y u LAN
IN FELSEFESi TARiHi
EViREN FUAT AYDIN
ISTANBUL BiLGi NiVERSiTESi YAYINLARI 241

FELSEFE 8
ISBN 9786053990857
KAPAK KALiGRAFiSiNi P'AN SHIHCH'ENG'IN (1832) YAPTIGI

K'o CHIUSSU'NUN (12901343) SARAY llRLERrNDEN BiR RNEK (AYRINTI).
1. BASKI ISTANBUL, NiSAN 2009
BiLGi iLETiiM GRUBU YAYINCILIK MOzlK YAPIM VE HABER AJANSi LTD. TI.
YAZIMA ADRESi: INN CADDESi, No: 95 KUTEPE i li 34387 ISTANBUL
TELEFON: 0212 311 50 00 311 52 59 /FAKS: 0212 297 63 14
www.bilgiyay.com
EPOSTA yayin@bilgiyay.com
DAllTIM dagitim@bilgiyay.com
YAYINA HAZIRLAYAN GKSUN YAZICI

TASARIM MEHMET ULUSEL
DiZiN BORA BOZA TLI
DiZGi VE UYGULAMA MARATON DIZGIEVI
BASKI VE CiLT SENA FSET AMBALAJ VE MATBAACILIK SAN. Tlc. LTD. TI.
LITROS YOLU 2. MATBAACILAR SiTESi B BLOK KAT 6 No: 4 NB 7911 TOPKAPI ISTANBUL
TELEFON: 0212 613 03 21 613 38 46 /FAKS: 0212 613 38 46
lstanbul Bilgi University Library Cataloging-in-Publication Data

lstanbul Bilgi niversitesi Ktphanesi Kataloglama Blm tarafndan kataloglanmtr.
Feng, Youlan, 18 95-1990

in Felsefesi Tarihi / Fung Yu-Lan, ev. Fuat Aydn.
p. cm.
lncludes bibliographical references and index.
ISBN 978-605-399-085-7 (pbk.)
1. Philosophy, Chinese-History. 1. Aydn, Fuat.

B126 .F 3819 2009
FuNG Yu-LAN
N FELSEFES TARH
EVREN FUAT AYDIN
[The Chlnese tltle by Mrs. Fang Chao-ylng]
indekiler
xiiiEditrn Girii
xxiiinsz
1 BRNC BLM in Felsefesinin Ruhu
4 in Medeniyetinde Felsefenin Yeri
9 in Felsefesinin Problemi ve Ruhu
14 inli Felsefecilerin Kendilerini fade Ettikleri Yol
17 Dil Engeli
19 KNC BLM in Felsefesinin Arkaplan
21 in Halknn Corafi Arkaplan
22 in Halknn Ekonomik Arkaplan
24 Tarmn Deeri
24 "Tersine Dndrme, Tao'nun Hareketidir"
25 Tabiatn dealletirilmesi
26 Aile Sistemi
27 Dnyevilik ve te-Dnyallk
28 in Sanat ve iiri
29 in Felsefesinin Metodolojisi
31 Deniz lkeleri ve Kara lkeleri
33 in Felsefesindeki Daimi ve Deiebilir Unsur
37 NC BLM Okullarn Kkeni
39 Ssu'ma T'an ve Alt Okul
41 Liu Hsin ve Onun Okullarn Meneleri Hakkndaki Teorisi
44 Liu Hsin'in Teorisinin Gzden Geirilmesi
49 DRDNC BLM Konfys, lk retmen
52 Konfys ve Alt Klasik
53 Bir Eitimci Olarak Konfys
54 simlerin Islah
55 nsanseverlik ve Adalet
56 Chung ve Shu
58 Ming'i Bilme
60 Konfys'n Manevi Geliimi
62 Konfys'n in Tarihindeki Yeri
vi iindekiler
65 BENC BLM Mo Tzu, Konfys'n ilk Muhalifi

68 Mohu Okul'un Toplumsal Arkaplan
70 Mo Tzu'nun Konfyslk Eletirisi
71 Her eyi Kuatan Sevgi
74 Tanr'nn radesi ve Ruhlarn Varl
76 Grlebilir Bir Tutarszlk
77 Devletin Kkeni
81 ALTINCI BLM Taoculuun lk Safhas: Yan Chu
83 Erken Dnem Taocular ve Mnzeviler
85 Yang Chu'nun Temel Dnceleri
85 Yang Chu'nun Fikirlerinin Tasvirleri
87 Lao-Tzu ve Chuang-Tzu'da ifade Edildii ekliyle
Yang Chu'nun Fikirleri
88 Taoculuun Geliimi
93 YEDNC BLM Konfysln dealist Kanad:
Mencius
96 nsan Doasnn yilii
98 Konfyslk ve Mohizm Arasndaki Temel Farkllk
101 Siyaset Felsefesi
105 Mistisizm
109 SEKZNC BLM simler Okulu
111 simler Okulu ve "Tartmaclar"
115 Hui Shih'nin zafiyet Teorisi
119 Kung-Sun Lung'un Tmeller Teorisi
123 Hui Shih ve Kung-Sun Lung'un Teorilerinin nemi
125 DOKUZUNCU BLM Taoculuun kinci Safhas:
Lao Tzu
127 nsan Lao Tzu ve Kitap Lao-Tzu
128 Tao, Adlandrlamayan
131 Tabiatn Deimeyen Yasas
134 nsan Davran
137 Siyaset Teorisi
iindekiler vii
141 ONUNCU BLM Taoculuun nc Sahas:

Chuang Tzu
143 nsan Chuang Tzu ve Kitap Chaung-Tzu
144 zafi Mutlulua Ulamann Yolu
145 Siyasi ve Toplumsal Felsefe
147 Duygu ve Akl
149 Mutlak Mutlulua Ulamann Yolu
150 Sonlu Bak As

152 Daha Yksek Bak As

154 Daha Yksek Dzeyin Bilgisi
156 Mistisizmin Metodolojisi
159 ON BRNC BLM Sonraki Mohistler

162 Bilgi ve simler zerine Tartmalar
163 Diyalektik zerine Tartmalar
166 Her eyi Kuatan Sevginin Aklanmas
168 Her eyi Kuatan Sevginin Savunusu
169 Dier Okullarn Eletirisi
173 ON KNC BLM Yin-Yang Okulu ve
ilk Dnem in Kozmogonisi
175 Gizemli Sanatlarn Alt Snf
177 "Byk Norm"da Tasvir Edildii ekliyle Be Element
179 "Aylk Emirler"
181 Tsou Yen
183 Bir Tarih Felsefesi
185 Deiiklikler Kitabnn "Ekler"inde Tasvir Edildii
ekliyle Yin ve Yang lkeleri
191 ON NC BLM Konfysln
Gereki Kanad: Hsn Tzu
194 nsann Konumu
195 nsann Doas Hakkndaki Teori
196 Ahlakn Kkeni
198 Ayinler ve Mzik Teorisi
202 Mantk Teorileri
204 Dier Okullarn Yanllar
viii iindekiler
207 ON DRDNC BLM Han Fei Tzu ve Yasac Okul

209 Yasaclarn Toplumsal Arkaplan
211 Han Fei Tzu, Yasac Okulun Sentezcisi
213 Yasac Tarih Felsefesi
214 Ynetim Tarz
217 Yasaclk ve Taoculuk
220 Yasaclk ve Konfyslk
221 ON BENC BLM Konfys Metafizik
224 Eyann lkeleri
226 eylerin retiminin Tao'su
228 eylerin Dnmnn Tao'su
230 Orta Yol ve Uyum
232 Allm ve Olaan
234 Aydnlanma ve Mkemmellik
237 ON ALTINCI BLM Dnya Siyaseti ve Dnya Felsefesi
239 Ch'un Birlemesinden nceki Siyasi artlar
241 in'in Birletirilmesi
243 Byk Bilgi
245 Hsn-Tzu'daki Eklektik Eilim
247 Chuang-Tzu'da Eklektik Eilim
248 Ssu-Ma T'an ve Liu Hsin'inin Eklektizmi
250 in Ulusuluk Anlay zerine Not
255 ON YEDNC BLM Han mparatorluu'nun

Teorisyeni: Tung Chung-Shu
257 Yin-Yang ve Konfys Okullarn Birlemesi
259 Kozmolojik Teori
261 nsann Doas Hakkndaki Teori
263 Toplumsal Ahlak
266 Tarih Felsefesi
268 Ch'un Ch'iu'nun Yorumu
269 Toplumsal lerlemenin Safhas
iindekiler ix
271 ON SEKZNC BLM Konfysln Ykselii

ve Taoculuun Yeniden Canlanmas
273 Dncenin Birletirilmesi
276 Han Dncesinde Konfys'n Konumu
277 Eski ve Yeni Metin Okullarnn Mcadelesi
280 Yang Hsiung ve Wang Ch'ung
281 Taoculuk ve Budizm
283 Siyasi ve Toplumsal Arkaplan
289 ON DOKUZUNCU BLM Yeni-Taoculuk:
Rasyonalistler
291 simler Okulu'na lginin Yeniden Canlan
292 Konfys'n Yeni Bir Yorumu
294 Hsiang Hsiu and Kuo Hsiang
295 Tao "Hi"tir
296 Eyann "Kendi Kendilerini Dntrmesi"
298 Kurumlar ve Ahlak Kurallar
299 Yu-Wei ve Wu-Wei
300 Bilgi ve Taklit
302 eylerin Eitlii
303 Mutlak zgrlk ve Mutlak Mutluluk
307 YRMNC BLM Yeni-Taocular: Duyurucular

309 Feng Liu ve Romantik Ruh
310 "Yang Ch'u'nun Zevk Bahesi"
313 Drtlere Gre Yaamak
316 Duygu Faktr
319 Cinsellik Faktr
321 YRM BRNC BLM in Budizmi'nin Kuruluu
323 Budizm'in in'e Girii ve Geliimi
325 Budizm'in Genel Kavramlar
327 ifte Hakikat Teorisi
329 Seng-Chao'nun Felsefesi
331 Tao-Sheng'in Felsefesi
X iindekiler
339 YRM KNC BLM Ch'anizm: Sessizlik Felsefesi

341 Ch'anizm'in Kkeninin Geleneksel Anlats
343 Birinci lke, Anlatlamazdr
345 Yetitirme Metodu
348 Ani Aydnlanma
350 Ulamakszn Ulama
353 YRM NC BLM Yeni-Konfyslk:
Kozmologlar
356 Han Y ve Li Ao
358 Chou Tun-Yi'nin Kozmolojisi
360 Ruhsal Yetitirme Metodu
362 Shao Yung'un Kozmolojisi
366 Eyann Evriminin Yasas
368 Chang Tsai'nin Kozmolojisi
373 YRM DRDNC BLM Yeni-Konfyslk:

ki Okulun Balangc
376 Cheng Hao'nun Jen Fikri
378 Ch'eng-Chu'nun Li Dncesinin Kkeni
380 Ch'eng Yi'nin Li Anlay
382 Duygularla lgili Metot
384 Mutluluu Arama
389 YRM BENC BLM Yeni-Konfsyslk:
Platonik dealar Okulu
391 Chu Hsi'nin in Tarihindeki Konumu
393 Li ya da lke
394 T'ai ehi ya da En Yce Mutlak
396 Ch'i ya da Madde
398 Doa ve Zihin
403 Manevi Yetitirme Metodu
iindekiler xi
407 YRM ALTINCI BLM Yeni-Konfyslk:

Evrensel Zihin Okulu
409 Lu Chiu-Yan'n Zihin Anlay
411 Wang Shou-Jen'in Evren Anlay
412 "Yce Erdem"
414 Sezgisel Bilgi
416 "lerin Islah"
418 Zihnin Dikkati
419 Budizm Eletirisi
423 YRM YEDNC BLM Bat Felsefesinin Girii

425 Yeni-Konfysle Tepki
429 Konfys Dine Ynelik Hareket
433 Bat Dncesinin Girii
436 Bat Felsefesinin Girii
441 YRM SEKZNC BLM Modern Dnyada
in Felsefesi
443 Felsefeci ve Felsefe Tarihisi
445 Sava Zamannda Felsefi retim
448 Felsefenin Doas
450 Yaam Alanlar
452 Metafiziin Metodolojisi
457 Bibliyografya
463 Dizin
Ksaltmalar
KS : Konfys semeler
M : Mencius
DK : I Ching - Deiimler Kitab
LC : Lshih Ch'un-ch'iu
LT : Lao-tzu
HT : Hsn-tzu
AK : Ayinler Kitab
BGY : Bahar ve Gz Yllklar
TK : Shih Chi ya da Tarihsel Kaytlar
MT : Mo-tzu
LC : Lshih Ch'un-ch'iu
HFT : Han-fei-tzu
HNT : Huai-nan-tzu
CT : Chuang-tzu
KL : Kung-sun Lung-tzu
MK : Mohist Kanonlar
BT : Byk Tasvirler
LiC : Li Chi
CY : Chung Yung
CF : Ch'un-Ch'iu Fan-lu
LH : Lung Heng
SH : Shih-shuo Hsin-y
CS : Chin Shu ya da Chin Hanedanl'nn Tarihi
CY : Chuang-tzu zerine Yorumlar
LiT : Lieh-tzu
EC : Erh-ti Chang
CL : Chao Lun
C : Chan
CHC : Ch'an-li Hsein-sheng Chi
LHC : Lu Hsiang-shan Ch'an-chi
Editrn Girii
on zamanlarda in hakknda yazlm olan saysz kitaba ramen

S gerekte, Bat'da bu lkenin felsefesi hakknda ne kadar az bilgiye
sahip olduumuz dikkate deerdir. Hatta en eitimli Amerikallalar bi
le, kendilerinden in'in ana felsefecilerinden birka tanesini saymalar
istense, eer in hususunda uzman deillerse, Konfys ve muhteme
len Lao Tzu'dan daha fazlasnn ismini zikredemeyeceklerdir. Bu ifade
nin, meslekten olmayanlar kadar, hemen hemen byk oranda ortalama
profesyonel felsefe retmeni iin de geerli olacan tahmin ediyorum.
Konu hakknda ngilizce kitaplar ve makaleler, tabii ki, yok de
ildir; ancak birka hari, bunlar ya herkes tarafndan okunamayacak
kadar uzman ii ya da fazla deerli olamayacak kadar avama mahsus
',
kitaplardr. Gerekten de elinizdeki kitap, Konfys'le olan balang-

cndan gnmze kadar, in dncesinin tamamn ngilizce'de kap
saml ve sistematik bir anlatmn verecek ilk teebbstr. lkesinin in
sanlar tarafndan bu grev iin mkemmel surette nitelikli olduu ka
bul edilen inli bir bilim adamnn eseri olmas, bu almann yayn
lanmasn daha da anlaml klmaktadr.
Bu kitab okuduumuzda, in felsefesinin alan olarak hem
Konfys hem de Lao Tzu'dan, hatta Konfys ve Taocu okullar-
xiv editrn girii
la ilikilendirilenlerden bile daha geni olduunu grrz. 25 yzyllk

bir zaman boyunca, inli dnrler, hemen hemen Batda felsefecile
rin zihinlerini megul eden btn ana konular ele aldlar ve onlarn
mensup olduklar okullar, ounlukla birok yzyl ayn ismi tasalar
da, hakiki ideolojik muhtevalar bir adan dierine byk lde de
iti. Mesela, Konfys, kendisinin 12. yzyldaki byk takipisi
Chu Hsi ile karlamak iin Budist ruhg sreci sayesinde yeniden
bedenlenmi olarak dnyaya gelse, muhtemelen Chu Hsi tarafndan
tebli edilen fikirlerin, o zamann ortodoks "Konfysl" oldu
unu g bela tahmin edebilirdi.
Ancak bu farklln altnda, belirli konularn tekrar tekrar gn
deme geldiini de grrz; bu konularndan biri, Dr. Fung'un ilk b
lmnde "isel bilgelik ve dsal krallk" olarak tasvir ettii konudur.
sel bilge ve dsal kral olmak iin Tao ya da Yol nasl elde edilir? Tam
olarak lafzi anlamda olmaktan ziyade bir dereceye kadar mecazi ola
rak anlalan bu konu, in felsefesinin merkezi problemi oldu ve in
felsefesine Dr. Fung'un iaret ettii gibi, hem bu dnyalk hem de te
dnyalk olma eklindeki ikili niteliini verdi. Dr. Fung'un, in Felse
fesinin Ruhu adl son kitabnn ana tezi olarak ele ald da bu nokta
dr. Bu noktada, Bat tarafndan yar bilinli olarak alglanan sz ko
nusu niteliin muhtemelen in hakkndaki bu ortak etkiyi yaratmaya
yardm ettiini ileri srmek dnda Dr. Fung'un hikayesini bozmaya
cam. Bu in anlay, hem dalarn zirvesinde am aalarnn altn
da ebedi meditasyon halinde oturan mistik bilgeler ve hem de ar e
kilde pratik ve bir dereceye kadar sradan iadamlarnn meskun ol
duklar bir in anlaydr.
193 0'lar boyunca in felsefesi ve Pekin' deki in kltrnn di
er ynleri hakkndaki incelememe baladmda, 1 934-35'teki en
mutlu temaslarmdan biri, Tsing Hua niversitesi'nde Dr. Fung'un in
felsefesi hakkndaki derslerdi. Dr. Fung, o zaman History of Chinese
Philosophy!in Felsefesi Tarihi1 adl almasnn ikinci cildini yeni ya-
Bundan sonra sz konusu kitap, Tarih olarak anlacaktr - ngilizce'ye evirenin notu.
editrn girii xv
ynlamt. Bu alma hzl bir ekilde, alannda standart alma hali

ne geldi. Bir gn snfa geldiimde, Dr. Fung bu kitab ngilizce'ye e
virme hususunda istekli olan herhangi bir kimseyi tanyp tanmad
m sordu. Sonunda, bu grevi yklenmeye raz oldum ve ilk cildin ter
cmesi in-Japon Sava'nn patlak vermesinden hemen sonra, 1937
yaznda yaynland. O zaman, iki ya da yl iinde ikinci cildi terc
me etmeyi mit ediyordum.
Ancak bu arada almalarm beni in'den ayrd; uzun sava
yllar geti ve baka bir ok grev araya girdi. Bu yzden, ara sra ya
plan birka teebbs dnda, ancak Dr. Fung 1946'nn sonbaharnda
Ziyareti Profesr olarak Pennslyvania niversitesi'ne gelmesiyle ki,
yeniden tercmeye balayabildim. O zamandan itibaren, ikinci ciltten
tek tek bir ok blmden bir dizi tercme yaptm. Bu eviriler, Mass.
Chambridge'deki Harvard-Yenching Enstits'nn bir yayn olan
Harvard ]ournal of Asiatic Society'de daha nce kt ya da muhteme
len kacak. Onlarn bir listesi, bu kitabn sonundaki bibliyografyada
bulunmaktadr. Bu eviriler tamamlandnda tek bir cilt halinde ya
ynlanacak. Son zamanlardan Fullbright Szlem esi'nde bana verilen,
Amerikan bilim insanlar ya da retmenlerini in'e ve dier lkelere
gnderen burs sayesinde, Pekin'e bir yl gibi ksa bir sre iin gitmeyi
ve orada, ikinci cildin btn evirisini 1 949'un sonbaharnda tamam
lamay umit ediyordum.
Ancak geen sene, Philadelphia'da bu almaya baladmda
Dr. Fung kendisinin ngilizce olarak orijinal Tarih'in ksa bir srm
n yazmak istediine karar verdi. Bunun iin editr olarak benden
yardm istedi ve elinizdeki kitap, bu almann sonucudur.
Bu kitap konu olarak, byk ksm itibariyle, ince yazlm
olan Tarih adl almay olduka yakndan takip eder. Kitabn on alt
blm, kabaca ince almann birinci cildine ve geri kalan blm
ler ise ikinci cilde tekabl eder. Ancak bu kitap, olduka ksadr. Bu k
salk, orijinal Tarihin birinci cildinin tarafmdan yaplan evirisinin ol
duka geni 454 sayfay kaplamas ve birinci cildin ince basmnn
ikinci ciltten 50 sayfa daha ksa olmas gereinde aka grlr. Eli-
xvl editrn girii
nizdeki kitaptaki bu ksaltma, orijinal Tarihte ele alnan daha nemsiz

dnrlerin bir ksmnn btnyle ihmal edilmesi ve geri kalanlara
tahsis edilen yerin de azaltlmasyla meydana geldi. Dipnotlardan o
unlukla kanld ve ayrntl bibliyografik referanslar, farkl metinle
rin tarihlendirilmesi ve sahihlii hususundaki tartmalar ile ou bi
yografik bilgi bertaraf edildi. Ancak ortaya kan cilt, dikkate deer
derecede konusunun sahih ve kapsaml bir anlatm olarak gvenilir
bir almann rndr.
Bu kitab, allm zetlemelerden ayran baka zellikler de
vardr. Her eyden nce o, zihnen Batl olan bir okuyucunun yard
myla yazld. Bu da, onun ele al tarznn ve mevzusunun, yalnzca
inli bir halk hedefleyen bir kitapta bulunabilecek olan eyle ayn ol
mad anlamna gelir. Mesela, kitabn ilk iki blm byledir. Bu iki
blm, orijinal Tarih'te hi yer almad. Ayn ey yirmi yedinci bl
mn byk ksm iin de dorudur.
kinci olarak bu kitap, Dr. Fung tarafndan, ancak orijinal Ta
rih'in 1 934'te baslmasndan sonra ulalan sonular ve ne kartlan
bir ok noktay da toplayp bir araya getirdi. nc blm, mesela,
Dr. Fung tarafndan ancak 1936'da orijinal Tarihi'ne mstakil bir
Ek'te baslan bir teoriyi zetler. Dr. Fung'un kendi felsefi fikirlerine ay
rlm olan son blm, ilk olarak, sava yllar boyunca yazd bir di
zi yaratc felsefi kitapta yer vermi olduu yeni fikirlerini iermekte
dir. Ayn ekilde, on dokuzuncu blmden yirmi ikinci blme kadar
olan ksmdaki Yeni-Taoculuun ve Budizm'in ele aln ekli, Tarih' -
teki ele alnma biiminden dikkate deer biimde deitirildi (fakat,
Tarih'teki mukabil blmler, Dr. Fung tarafndan, ben onlar ngiliz
ce'ye tercme etmeden nce benzer izgilerle yenilendi).
Tabii ki, konunun seimi, ele alnmas ve mevcut kitabn yaz
m, hemen hemen btnyle Dr. Fung'un kendi almasdr. Benim
katkm, esas olarak Fung'un el yazmasn, ngilizce'sini doru ve oku
nabilir klarak zihnen Batl okuyucunun ihtiyalarna uygun olarak
yaynlanmak oldu. Orijinal metinlerden iktibaslarn ou, zaman za
man kk deiikliklerle birlikte, mevcut olduu lde Tarih'teki
editrn girii xvii
ayn paragraflarn tarafmdan yaplm olan evirilerinden alnd; an

cak baz durumlarda Dr. Fung, anahtar terimler ya da paragraflar iin
evirileri kendisi yapt ya da E. R. Hughes'in tercmesi, The Spirit of
Chinese Philosophy'de yer alan evirileri kulland. Tabii ki, elinizdeki
kitapta bulunan bir ok iktibas, Tarih'te hi bulunmad iin bt
nyle yenidir. Kitabn sonunda yer alan, bibliyografi ve indeks, benim
tarafmdan hazrland.
Bu girii sonlandrmadan nce, in tarihinin gidiatnn ksa bir
zetinin verilmesini genel okuyucu faydal bulabilir. Geleneksel olarak
in tarihi, M. nc bin yln son ksmnda hkm srm olduu
sylenen bir dizi bilge kral ile balar. Bunun hem inliler hem de ben
zer ekilde Batllar tarafndan eletirilmeksizin kabul edilmesi, in
medeniyetinin haddinden fazla eskiliiyle ilgili yanl yaygn izlenimi
yaratt. Ancak bugn, bilim insanlar genel olarak, bu bilge krallarn
mistik ahsiyetlerden fazla bir ey olmadklar ve onlar hakkndaki hi
kayelerin daha sonraki bir dnemin idealize edilmi icatlar olduu ko
nusunda uzlatlar. in'in ilk hanedanl olan Hsia'nn (geleneksel
olarak M. 2205-1 123 ) tarihsel varl, bir gn gelecein arkeolojisi
tarafndan teyit edilebilse de, ayn ekilde kesin deildir.
Ancak Shangn hanedanlyla (geleneksel olarak M. 1766-
1 123 ), kesin tarihsel bir zemine ularz. Shangn hanedanlnn ks
men kazlm olan bakenti, kemik ve kaplumbaa kabuklar zerine
oyulmu ok sayda yazt ortaya koydu. On ikinci blmde tasvir edi
len kehanet metoduyla hazrlanm olanlar bu yaztlardr.
Chou hanedanlna (M. 1 122?-256) geldiimizde, onunla il
gili ok miktarda tarihsel belgeye sahibiz ve Chou ayn zamanda, in
felsefesinin altn adr. lk yzyllar boyunca, ou Kuzey in'deki
Sar Nehir vadisinin etrafnda gruplanm olan ok sayda kk dev
let, kabaca ortaa Avrupa'sndaki feodal sisteme benzer ekilde Chou
kraliyet ailesine ortak ballk balaryla birbirlerine baland. Ancak,
zaman ilerledike bu feodal sistem, Chou kraliyet gcnn gzden
kaybolmasna, bamsz devletler arasndaki srekli artan keskin sava
a ve dier iddetli siyasi, toplumsal ve ekonomik karklklara yol
xviii editrn girii
aacak ekilde, tedricen dald. Bir takm insanlarn karlatklar

problemlere cevap bulma abalar, sz konusu an kltrel ihtiam
n meydana getiren ilk in organize felsefi dncesinin ortaya kma
sna sebep oldu. Konfys (M. 551-479), bu felsefecilerin en eski
siydi ve o, birbirinden nemli lde farkl dnce okullarna men
sup bir grup baka felsefeci tarafndan takip edildi. Bu kitabn nc
blmnden on altnc blmne kadarki ksmn konusu, bu okullar
dr. Siyasi olarak, Konfys' takip eden sz konusu yzyllar, Sava
an Devletler Dnemi olarak bilinir.
Muhtemelen in isminin de kendisinden alnd Ch'in devle
ti, M. 221 'de bu a sona erdirdi. Bunu, muhalif devletlerin so
nuncusunu ortadan kaldrarak yapt ve bylece ilk kez hakikaten bir
leik bir in imparatorluu yaratt. Ortaya kan Ch'in hanedanl,
verasete dayanmayan merkezi olarak atanm bir brokrasi ile eski
feodal aristokrasinin yerini ald. Bylece de, o zamandan itibaren da
ha sonraki hanedanlar iin model olacak olan bir devlet ekli tesis
ettiler. 1 9 12'deki in Cumhuriyeti'nin istisnai kuruluu dnda, bu
olaylar in'in siyasi tarihinde benzeri olmayan byk bir deiime
iaret ederler.
Ch'in tarafndan bu hedefi gerekletirmek iin uygulanan
mutlak iddet, onun abucak yklmasna yol at. Ancak, onun bir
letirme abas siyasi olarak gl olan Han hanedanl (M. 206-
MS. 220) tarafndan devam ettirildi. mparatorluk, bu hanedanln
ynetimi altnda, in Trkistan'nn ou ksmyla bugn bilinen
in'in byk blmn ierecek ekilde geniletildi. Bu siyasi birle
meye, dnce sahasnda muadil bir birleme elik etti. Chou felsefe
okullarnn ou mstakil okullar olarak ortadan kalktlar. Ancak
onlarn dncelerinin byk ksm, o zaman hakim hale gelmi olan
Konfyslk ve Taoculuk iine alnd. Bu gelimeler, 17. ve 1 8.
blmde tasvir edildi.
Han ynetiminin drt yzyln takiben, Dalma Dnemi (MS.
221-589) olarak isimlendirilebilecek olan bir baka drt yzyl geldi.
Bu zamann ounda in, gneyde ksa sre yaayan bir dizi hanedan-
editrn girii xix
la kuzeyde ayn ekilde ksa sre yaayan bir baka hanedan dizisi ara
snda blnd. Kuzeydekilerin bir ka, sz konusu dnemde eski B
yk Duvar gemeyi baaran, inli olmayan gebe kavimler tarafn
dan ynetildi. Bazen in'in karanlk dnemleri olarak da gnderme
yaplan bu yzyllar bir btn olarak, ounlukla in halk iin ac ve
strap yzyllar oldu. Ancak kltrel olarak sz konusu yzyllar, bir
ok bakmdan nemliydiler ve felsefi olarak ise Konfysln ge
ici olarak ortadan kalkmas, Yeni-Taoculuun ve Budizm'in hakimi
yetiyle ne ktlar. Bu iki felsefe, on dokuzuncu blmden yirmi birin
ci blme kadar olan ksmn konusudur.
Ancak Sui (590-61 7) ve zellikle de T'ang ( 61 8-906) hanedan
lklar, yenilenmi birlii ve siyasi gc in'e getirdi ve bir ok ynde
kltrel baardaki doruk noktasn temsil etti. T'ang hakimiyeti altn
da Budizm, zirve noktasna ulat ve onun okullarndan biri olan
Ch'anizm, Yirmi kinci Blm'de ele alnd. Ancak Budizm, sonradan
daha o zamandan balam olan tedrici bir ke maruz kalrken ak
sine Konfyslk, bir kez daha, nihai stnl ile sonulanacak
bir ykselie geti. Bu canlanmadaki ilk admlar, yirmi nc bl
mn balangcnda tasvir edildi.
T'ang'n kn, krk yllk bir ara huzursuzluk dnemi takip
etti. Sonra, siyasi olarak T'ang'dan daha zayf olsa da, kltrel olarak
ayn derecede parlak olan Sung hanedanl (960-1279) geldi. Dn
ce sahasnda bu dnem, Han hanedanlndan beri grlen Konf
ysln en byk yeniden canlanmasyla damgaland. Batda Ye
ni-Konfyslk olarak bilinen bu hareket, yirmi ikinci ve yirmi
nc blmlerde tasvir edildi.
Sung hanedanlnn yerini alan Yan hanedanl ( 1280-1367),
btn in'in yabanc bir grup olan, Moollar tarafndan ilk kez yne
tildii dnem olarak dikkate deer bir dnemdir. Ancak kltrel ola
rak bu dnem, nispeten nemsizdir. Onu takip eden Ming hanedanl
( 1 3 68-1643 ), lkeyi inlilerin ynetimine tekrar iade etti, fakat bu
dnem kendisinde yaamann ho olduu bir dnem olsa da, esas iti
bariyle yeni olan kltre az katkda bulundu. Ancak felsefede, Evren-
XX editrn girii
sel Zihin olarak bilinen Yeni-Konfys okulun, zirvesine ulat

dnem olmas bakmndan dikkate deerdir. Bu gelime, yirmi altnc
blmde tasvir edilir.
Sonraki Ch'ing hanedanl ( 1644- 1 9 1 1 ) idaresinde btn in
yeniden inli olmayan bir ynetimin altna girdi. Bu zamanki inli ol
mayan idareciler, Manulard. Ancak sz konusu dnem, 19. yzyln
balangcna kadar, in tarihinin en mreffeh dnemlerinden biriydi
ve baka alanlarda kler olsa da, kltr bir ok alanda kesin iler
lemelere ahit oldu. Siyasi olarak bu imparatorluun snrlar, Han ve
T'ang hanedanlar dneminde gerekletirilenlerin de tesine geecek
kadar geniletildi. Ancak 19. yzyln balarnda Manu gc, srekli
olarak kt ve maalesef bu k sonucu olarak ortaya kan in'in
i zayfl, endstrilemi Bat'nn artan siyasi ve ekonomik basksy
la ayn dneme rastlad. Bu farkl gelimelerin dnce alann etkile
me yollar, yirmi yedinci blmde tasvir edildi.
Dnyada en eski monari sisteminin ilgasyla sonulanan Man
ularn 1 9 1 1 'deki ykl, in tarihindeki bir dnm noktasna iaret
eder. 1 9 12'de Cumhuriyet'in kuruluunu takip eden onlu yllarda in,
sosyal, siyasi ve ekonomik dokuda ezamanl olarak kapsaml deiik
likler yapma ihtiyacyla kar karya kald. Batdaki bizler, yaklak
yzylda benzer deiiklikleri geirmek zorunda kaldk. Bu yzden,
in'de uzun siyasi ve entelektel dzensizlik -dardan atein saldry
la byk lde arttrlan dzensizlik- yllarnn ortaya kmas ok a
rtc deildir. Gerekten de, etrafmzda bulunan bugnn Batl mil
letlerine baktmzda, onlar arasnda da, hibir kimsenin sonularn
nceden kestiremeyecei muazzam deiimlerin hala vukuu bulmakta
olduu aktr. O zaman, in'de gelecein karanlk ve belirsiz grn
mesi fazla alacak bir ey deildir. Ancak in tarihi, bize, ounluk
la tarifsiz insan acsna mal olsa da, gemite in'in tekrar tekrar kar
karya kald krizlerin stesinden geldii ve bir kez daha g ve
kuvvet kazandn gsterir. Onlar bunu yeniden yapabilirler; ancak
ayet, bir btn olarak dnya, in siyasi dncesinin ounda ne'
km olan kozmopolitilii kabul etmeyi abucak renirse (bkz. on
editrn girii xxl
altnc ve on yedinci blm). in'in imdiye kadar yapmakta olduu

deiikliklerde, gemi ideolojisinin byk bir ksm, kanlmaz ola
rak skartaya kartld. Ancak onun bir ksm, gelecek dnya felsefe
sine srekli bir katk olarak kalacaktr. Bu katknn yaplabilecei
muhtemel yollar, Dr. Fung tarafndan son blmnde ileri srld.
DERK 80DDE
Mays 1948, Philadelphia
nsz
erhangi bir konunun ksa tarihi, daha uzun bir tarihin basit bir
H ksaltmas olmamaldr. Bu, yalnzca isimler ve " izmlerin" bir en
vanterinden daha ok ona dair tam bir resim olmaldr. Bunu gerek
letirmek iin yazar, bir in deyiminin ifade ettii gibi, "zihninde b
tn tarihe sahip olmal"dr. Ancak o zaman, okuyucuya semi oldu
u snrl alan iinde yeterli ve kapsaml bir anlaty verebilir.
in tarih yazmna gre, iyi bir tarihi btn malzemelere ha
kim olabilmek iin byk bir bilgiye, onlardan uygun seimler yapa
bilmek iin salkl bir deerlendirmeye ve hikayesini ilgin bir tarzda
anlatabilmek iin de edebi yetenee sahip olmaldr. Yazar, genel kitle
nin hedeflendii ksa bir tarih kaleme alrken, kesinlikle, bilgisini gs
terme hususunda ok az ansa sahiptir; ancak daha uzun ve tam anla
myla bilimsel bir alma kaleme alrken olduundan daha ok seme
ci deerlendirmeye ve edebi yetenee ihtiya duyar.
Bu almay hazrlarken nemli ve ilgili olduunu dndm
eyi, sahip olduum malzemelerden semede en iyi temyiz kabiliyetimi
kullanmaya altm. Ancak, edebi yeteneini, Batl okuyucu iin ki
tabn tarzn ilgin, okunabilir ve anlalabilir yapmak iin kullanan
xxiv nsz
Dr. Derk Bodde gibi bir editre sahip olmakla ok anslydm. Dr. De
rek, ayn zamanda, malzemenin seilmesi ve dzenlenmesiyle ilgili tek
lifler de yapt.
Ksa bir tarih olan bu kitap, yalnzca in felsefesini almaya
bir giri hizmeti grr. Eer okuyucu konu hakknda daha fazla ey
renmek istiyorsa, onu daha byk almam olan A History of Chi
nes Philosophy adl kitabma bakmasn tavsiye ederim. Bunun birin
ci cildi, Dr. Bodde tarafndan evrildi ve imdi o, ikinci cildini eviri
yor; ayn zamanda The Spirit of Chinese Philosophy adl almamam
da Oxford niversitesi'nden E. R. Hughes tarafndan evrildi. Her iki
alma da, bu kitabn sonundaki Dr. Bodde tarafndan hazrlanan
bibliyografyada zikredildi. Burada yer alan ince metinlerin bir ksm
tercmelerini kitaplarndan dn aldm Dr. Bodde ve Bay Hughes'e
teekkr ediyorum.
Elinizdeki kitab yaynlarken in'den 1 946-1 947 yl boyunca
Ziyareti Profesr olarak Pennslyvania niversitesi'ne gelmemi ve onu
yazmam benim iin mmkn klan burstan dolay Rockefeller Vak
fn'a teekkrlerimi ifade etmek istiyorum. Ayn zamanda katk ve te
viklerinden dolay Dou almalar Blmndeki meslektalarma ve
rencilere; zellikle de ince doenti Dr. Bodde'yi teekkr ediyo
rum. Keza, kitaplarn yaynlanmasyla ilgili dzenlemeler yapma husu
sundaki tevik ve yardmndan dolay Kongre Ktphanesi, Asya B
lm efi, Dr. A. W. Hummel'e de minnettarm.
FUNG Yu-LAN
Haziran 1947, Pennslyvania niversitesi
Konfilyfis'n yaad dnemden
sonra yaplm bir tasviri.
elsefenin in Medeniyeti'nde igal ettii yer, dier medeniyetlerde
F dinin igal ettii yerle karlatrlabilir. in'de felsefe, her eitimli
ahsn ilgilendii bir eydir. Eski zamanlarda, eer bir adam ne olursa
olsun eitilecekse, onun alaca ilk eitim, felsefe hakknda olurdu.
ocuklar okula gittiklerinde, Confucian Analects (Konfys Se
meler), Book ofMencius (Mencius'un Kitab), Great Learning (Byk
Bilgi) ve Doctrine of the Mean (Orta Yol retisi) adlarndaki drt ki
tap, onlara okunmas retilecek ilk kitaplard. Bu drt kitap, Yeni
Konfys felsefe'nin en nemli kitaplardr. Bazen, ocuklar harfle
ri renmeye yeni baladklarnda, onlara okunacak bir tr metin-ki
tab verilir. Bu, Three Characters Classic olarak bilinir ve bu kitaptaki
her bir cmle, okunduklarnda ritmik bir etki meydana getirecek ve bu
yzden de ocuklarn onlar kolay bir ekilde ezberlemelerine yardm
edecek biimde dzenlenmi harften olutuu iin bu isimle adlan
drlr. Bu kitap, gerekte bir okuma kitabdr ve ondaki en temel ifa
de, "insann tabiat, esas itibariyle iyidir" cmlesidir. Bu, Mencius'un
felsefesinin ana fikirlerinden biridir.
4 birinci blm
N MEDENYET'NDE FELSEFENN YER

in halknn hayatna Konfysl nfuz etmi olarak gren Ba
tllar iin Konfyslk, bir din olarak grnr. Ancak gerekte
Konfyslk, mesela Platonculuk ya da Aristoculuk'dan daha faz
la bir din deildir. Drt Kitabn, in halknn Kitab- Mukaddes'i ol
duu dorudur; ancak Drt Kitap'ta, ne yaratl hikayesi ve ne cennet
ne de cehennemin bir zikri vardr.
Tabii ki, felsefe ve din terimlerinin, her ikisi de belirsizdir. Fel
sefe ve din, farkl halklar iin btnyle farkl anlamlara sahip olabi
lir. nsanlar felsefe ya da din hakknda konutuklarnda, zihinlerinde
onlarla ilgili olduka farkl dncelere sahip olabilirler. Kendi adma,
felsefe olarak adlandrdm ey, hayata dair sistematik bir dncedir.
Henz lmemi olan herkes, hayattadr. Ancak, hayat hakknda d
nen fazla kie yoktur; dnceleri sistematik olanlar ise, daha azdr. Bir
felsefeci, felsefe yapmaldr; yani, hayat hakknda dnmeli ve sonra,
dncesini sistematik olarak ifade etmelidir.
Dncenin bu tr, hayat kendi nesnesi olarak ald iin d
nsel olarak isimlendirilir. Hayat teorisi, evren teorisi ve bilgi teorisi,
btn bunlar sz konusu dnme trnden kaynaklanrlar. Evren te
orisi, evrenin hayatnn arkaplan, yani hayat dramasnn meydana
geldii safha olduu iin, ortaya kar. Bilgi teorisi, dnmenin ken
disi, bilgi konusu olduu iin ortaya kar. Baz Batl felsefecilere g
re, dnmek iin, ilk nce neyin hakknda dnebileceimizin fark
na varmalyz; yani, hayat hakknda dnmeye balamadan nce, ilk
olarak, "dncemizi dnmeliyiz" .
B u tr teorilerin hepsi, dnmsel (reflective) dncenin
rnleridir. Hayat hakkndaki anlay, evren hakkndaki tam anlay
ve bilgi hakkndaki tam anlay da, dnmsel dncenin rnleri
dir. ster hayat hakknda dnelim isterse onun hakknda konualm,
fark etmez; biz hepimiz onun ortasndayz. ster evren hakknda d
nelim isterse onun hakknda konualm, nemli deildir; biz hepimiz
onun bir parasyz. Felsefecilerin "evren" diye isimlendirdikleri ey,
fizikilerin gnderme yaptklarnda zihinlerinde bulundurduklaryla
in felsefesinin ruhu 5
ayn ey deildir. Felsefecilerin evren diye isimlendirdikleri ey, var

olan her eyin toplam dr. Bu, kadim inli filozof Hui Shih'nin "te
sinde bir ey olmayan" eklinde tanmlad ve "Byk" olarak isim
lendirdii eye denktir. Bu yzden herkes ve her ey, evrenin bir para
s olarak gz nnde bulundurulmaldr. Bir kimse evren hakknda d
ndnde, bu dnmselliktir.
Bilgi hakknda dndmzde ya da onun hakknda konu
tuumuzda, bu dnme ve konuma bizatihi bilgidir. Aristoteles'in
bir ifadesini kullanacak olursak, "o, dnme zerine dnmedir" ve
bu, dnmselliktir. Bu, dnmeden nce, dnmemiz hakknda
dnmemiz gerektiini vurgulayan felsefecilerin takip ettikleri, ksr
dngdr; sanki dnme hakknda kendisiyle dnebileceimiz bir
baka melekeye sahipmiiz gibi! Gerekte, dnme hakknda dn
dmz melekeyle, kendisiyle dndmz ayn melekedir. Eer
hayat ve evren hususunda dnme kapasitemiz hakknda phe edi
yorsak, dnmeyle ilgili olarak dnme kapasitemiz hakkndaki
pheci olmak iin de, ayn gerekeye sahibiz.
Din de, hayatla ilgili bir eye sahiptir. Her byk dinin kalbin
de, bir felsefe yatar. Gerekte, her byk din, hurafeler, dogmalar,
ayinler ve kurumlardan oluan muayyen bir st yap grubuna sahiptir.
te benim din olarak isimlendirdiim ey budur.
Eer bir kimse, din terimini gerekte yaygn kullanmdan ok da
farkl olmayan bu anlamda anlarsa, Konfysln bir din olarak
kabul edilemeyeceini grr. Halk, in'de dinin bulunduunu sy
lemeye altrld: Konfyslk, Toaculuk ve Budizm. Ancak, grd
mz gibi, Konfyslk bir din deildir. Taoculuk'a gelince, Tao
chia (Taocu okul) olarak isimlendirilen bir felsefe olarak Taoculuk'la
Taocu din (Tao chiao) arasnda bir ayrm vardr. Onlarn retileri,
yalnzca farkl deildir; tamamyla, birbirlerini zttrlar. Bir din olarak
Taoculuk, tabiat takip etmeyi retirken bir felsefe olarak Taoculuk ta
biata kar alma doktrinini retir. Mesela Lao Tzu ve Chuang
Tzu'ya gre, lmn takip ettii hayat, tabiatn ak yndr ve insan,
bu tabii ak soukkanl bir ekilde takip etmelidir. Ancak, Taocu di-
6 birinci blm
nin ana retisi, lmden nasl kanlacann ilkesi ve tekniidir. Bu

ise, aka tabiata kar almadr. Taocu din, tabiatn fethi olan, bilim
ruhuna sahipti. Bir kimse, in bilim tarihiyle ilgileniyorsa, dindar Ta
ocularn yazlar, konu hakknda ona daha ok bilgi verecektir.
Budizm'e gelince, Fo hseh (Budist irfan) diye isimlendirilen bir
felsefe olarak Budizm ve Fo chiao (Budist dini) diye isimlendirilen bir
din olarak Budizm arasnda da bir ayrm vardr. Aydn inli iin, Bu
dist felsefe, Budist dinden daha dikkate deerdir. Hem Budist hem de
Taocu keilerin e zamanl olarak in cenaze trenlerine katlmalar
n grmek olduka allm bir eydir. inliler bile, kendi dinlerini fel
sefi olarak kabul ederler.
imdiki durumda, birok Batl iin in halknn dier halklar
dan daha ok dinle ilgilendikleri bilinmektedir. Mesela, "Dominant
Ideas in the Formation of Chinese Cultere" 1 adl bir makalesinde Pro
fesr Derk Bodde yle der: " Onlar [inliler], kendileri iin, dini fikir
ler ve eylemlerin, hayatn ok nemli ve kuatc bir parasn olutur
duu bir halk deildir... in medeniyetindeki ahlaki temeli salayan,
ahlaktr (zellikle de Konfysc ahlak); din deildir (en azndan res
mi, organize tipte bir din deildir) ... Tabi ki, bunlarn hepsi, in'le bir
kilisenin ve din adamlnn baskn bir rol oynad dier byk mede
niyetler arasndaki bir farka iaret eder."
Bu bir anlamda tamamen dorudur. Ancak bunun niin byle
olduu sorulabilir. Eer, mevcut gerek dnyann tesinde olan bir e
ye ynelik iddetli arzu, insanln doasnda var olan isteklerden biri
deilse, niin insanlarn ou iin dini dnceler ve eylemler, hayatn
en nemli ve en ilgin ksmn tekil eder? Eer bu iddetli arzu, insan
ln temel isteklerinden/arzularndan biri ise, in halk niin bir istis
na olsun? in medeniyetinin manevi temelini oluturann din deil de
ahlak olduu sylendiinde, bu inlilerin ahlaki deerlerden daha y
ce olanlarn farknda olmadklarn ima etmez mi?
1 ]ournal ofAmerican OrientalSociety, c.62, no.4, s.293-9. China, s.18-28 (H. F. MacNair), Uni
versity of California Press, 1964'te yeniden basld.
Ahlaki deerlerden daha yce olanlar deerler, ahlak-st (super

moral) deerler olarak isimlendirilebilirler. Tanr sevgisi ahlak-st (su
per-moral) bir deer iken, insan sevgisi moral bir deerdir. Baz insan
lar, bu trden deeri dini bir deer olarak isimlendirme eiliminde ola
bilirler; ancak benim kanaatime gre, burada din ile kastedilen yukar
da tasvir edilen anlamndan farkl olmadka bu deer, dinle snrlana
maz. Mesela, Hristiyanlktaki Tanr sevgisi, dini bir deerdir. Oysa, Spi
noza'nn felsefesindeki Tanr sevgisi dini bir deer deildir. nk, onun
Tanr diye isimlendirdii ey, gerekte evrendir. Tam olarak sylendiin
de, Hristiyanlktaki Tanr sevgisi, gerekte ahlak-st (super-moral) de
ildir. Bu, Hristiyanlkta Tanrnn bir kiilik ve bundan dolay da insa
nn Tanr tarafndan sevilmesinin, babann oul tarafndan sevilmesiyle
karlatrlabilir olduu iin byledir. Bu yzden, Hristiyanlktaki Tan
r sevgisi, ahlak-st bir deer olarak tartmaya aktr. Spi!loza'nn fel
sefesindeki Tanr sevgisi, gerek ahlak-st bir deer iken, Hristiyanlk
taki Tanr sevgisi, szde ahlak-st bir deerdir.
Yukardaki sorular cevaplamak iin mevcut gerek dnya te
sinde olan eye ynelik arzu, insanln doasnda var olan arzulardan
birdir ve in halknn da bu kuralda bir istisna olmadn syleyebi
lirim. Onlar, felsefeyle ok ilgilendikleri iin dinle ok fazla ilgilenme
diler. Onlar, felsefi olduklar iin, dini deildirler. inliler felsefede,
mevcut gerek dnyann tesinde olan eye ynelik arzularn tatmin
ettiler. Keza yine felsefede, ifade ve takdir edilmi ahlak-st deerlere
sahip oldular ve felsefeye uygun olarak yaarken de bu moral-st
deerler tecrbe edildi.
in felsefe geleneine gre, felsefenin ilevi, pozitif bilgiyi (bu
rada pozitif bilgiyle, olgusal meselelerle ilgili bilgiyi kastediyorum) art
trmak deil, zihnin yceltilmesidir. Bu, mevcut gerek dnyann te
sinde ve ahlaki deerlerden daha stn olan deerlere bir uzanmadr.
O, Lao-Tzu tarafndan yle ifade edildi: "Bilgi zerinde almak,
gnbegn artacaktr; Tao (Yol, Hakikat) zerinde almak, gnbegn
azalacaktr" (bkz. blm 48). Ben ne artma ve azalma arasndaki fark
la ilgileniyor ne de Lao-Tzu'nun bu szne tamamen katlyorum. Bu
8 birinci blm
sz yalnzca, in felsefe geleneinde, bilgi zerinde almakla Tao

(Yol) zerinde almak arasnda bir farkn olduunu gstermek iin
alntladm. Birincisinin hedefi, mspet bilgi diye isimlendirdiim ey;
ikincinin hedefi ise, pozitif yceltilmesidir. Felsefe, bu ikinci kategori
ye aittir.
Felsefenin, zellikle de metafiziin ilevinin pozitif bilgiyi arttr
mak olmad, bir baka adan ve bir baka maksatla ada Bat fel
sefesinde Viyana okulu tarafndan aklanr. Felsefenin ilevinin yal
nzca dnceleri aklamak olduu ve metafiziin doasnn yalnzca
bir kavramlar gftesi olduunu syleyen bu okulla ayn fikirde dei
lim. Yine de, onlarn argmanlarnda, felsefenin zellikle de metafizi
in, eer gerekler hakknda bilgi vermeye almazsa, anlamsz hale
gelecei aka grlebilir.
Din, gerekler hakknda bilgi verir. Fakat dinin verdii bilgi, bi
limin verdii bilgi ile uyumlu deildir. Bu yzden de Bat'da din ve bi
lim arasnda atma oldu. Bilim ilerlerken din geri ekilir ve dinin oto
ritesi, bilimin ilerlemesinin nnden ekilir. Gelenekiler, bu olguya
zldler ve dejenere olduklarn dnerek artk dindar olmayan in
sanlara acdlar. Eer, dinin yan sra daha yce deerlere ulamak iin
bir eye sahip deilseler, gerekten de acnmalar gerekir. nsanlar din
den uzaklatklarnda ve onun yerine geecek hibir eye de sahip ol
madklarnda yce deerleri kaybederler. Kendilerini dnyevi mesele
lerle snrlamak zorunda kalrlar ve manevi deerlerle hibir ilikileri
olmaz. Ancak ok kr ki, dinin yan sra felsefe vardr ve o, insanla
ra yce deerlere ulamann bir yolunu sunar. Felsefede yce deerle
re ulamak iin insanlar, dualar ve ayinlerin saladklar dolambal
yollar seme ihtiyac duymadklarndan bu yol dinin sunduundan
daha dorudan bir yoldur. nsann felsefe sayesinde ulat yce de
erler, din sayesinde elde edilenlerden daha saftr. nk onlar, hayal
ve hurafe ile karm deildir. Gelecein dnyasnda insan, dinin yeri
ne felsefeye sahip olacaktr. Bu, in geleneine uygundur. nsann din
dar olmas zorunlu deildir; ancak onun filozof olmas zorunludur. n
san filozof olduunda, dinin ltuflarnn en iyilerine de sahip olur.
N FELSEFESNN PROBLEM VE RUHU

Yukardaki zikredilenler, felsefenin doas ve ilevi hakkndaki genel
bir mlahazadr. Aadaki ifadelerde, zel olarak in felsefesi hak
knda konuacam. in felsefesi tarihinde, in felsefesinin ruhu diye
isimlendirilebilecek ana bir akm vardr. Bu ruhu anlamak iin, ilk n
ce in felsefecilerinin zmeye alt problemi aa kavuturmamz
gerekir.
Her trden ve her artta olan insan vardr. Bu trlerden herhan
gi biri iin, herhangi bir insan trnn muktedir olduu en yksek ba
ar ekli vardr. Mesela, siyasetle megul olan insanlar vardr. nsanla
rn bu snfnda, baarnn en yksek ekli, byk siyaset adamlarnn
baarlardr. Ayn ekilde sanat alannda da, yetenekli sanatlarn ba
arlarnn en yksek ekli, byk sanatlarn ortaya koyduklardr.
Farkl insan snflar olmakla birlikte, onlarn hepsi de insandr. nsan
olarak muktedir olan bir insann, baarsnn en yksek ekli nedir?
in felsefesine gre bu, bilge olmaktan baka bir ey deildir ve bilge
nin en yksek baars, ferdin evrenle zdelemesidir. Eer insanlar bu
zdelemeyi gerekletirmek istiyorlarsa, problem onlarn zorunlu ola
rak toplumu reddetmeleri ya da hayat inkar etmeleri midir?
Baz felsefecilere gre, bu zorunludur. Buda, bizatihi hayatn,
acnn kk ve kayna olduunu syledi. Ayn ekilde Platon da, be
denin ruhun hapishanesi olduunu syledi. Yine Taocularn bazlar
hayatn, bir pislik, bir tmr olduunu ve lmn bu tmrn kopa
rlmas olarak kabul edileceini sylediler. Btn bu dnceler, bozul
mu maddi dnyann tuza diye isimlendirilecek olan eyden ayrlma
y gerektiren bir gr ifade etmektedir; bu yzden de, eer bir bilge
nin baarsnn en yksek derecesi gerekletirilecekse, bilge toplumu
hatta bizatihi hayat terk etmek zorundadr. Yalnzca bu ekilde, nihai
kurtulua ulalabilir. Felsefenin bu tr, genel olarak te-dnyac ola
rak bilinen felsefedir.
nsani ilikiler ve insani meseleler gibi toplumda olan eyleri
vurgulayan bir baka felsefe tr de vardr. Bu felsefe tr, yalnzca
ahlaki deerlerden sz eder ve ahlak-st deerlerden sz etmekten
10 birinci blm
acizdir ya da onlardan sz etmeyi istemez. Bu tr felsefe, genel olarak

dnyevi olarak tasvir edilir. Dnyevi bir felsefe bak asndan, te
dnyac bir felsefe haddinden fazla idealisttir; pratik bir kullanma sa
hip deildir ve olumsuzdur. te-dnyac bir felsefe bak asndan,
dnyevi bir felsefe, gereinden fazla realist ve ok yzeyseldir. Pozitif
olabilir, ancak yanl yolda yryn bir adamn hzl yrmesi gibidir;
ne kadar hzl yrrse, o kadar ok doru yoldan uzaklar.
in felsefesinin, dnyevi felsefe olduunu syleyen birok kim
se vardr. Bu insanlarn btnyle hakl ve btnyle haksz oldukla
rn sylemek ok zordur. Yalnzca yzeysel bir bak asn kabul ede
rek, bu kanaate sahip olan insanlarn hatal olduklar sylenemez.
nk, onlarn grlerine gre in felsefesi, farkl dnce okullar
na ramen, dorudan ya da dolayl olarak ynetimle ve ahlakla ilgili
dir. Bu yzden de, grnte o, esas olarak toplumla ilgilidir, evrenle
deil; beeri ilikilerin gndelik fonksiyonlaryla ilgilidir, cennet ve ce
hennemle deil; insann gndelik hayatyla ilgilidir, gelecekteki hayat
la deil. Bir gn, rencilerinden biri tarafndan kendisine lm hak
knda sorulduunda Konfys, yle dedi: " Hayat anlayamamsan,
lm nasl anlayabilirsin? (Analects, XI, 1 1 )." Yine Mencius: "Bilge,
beeri ilikilerin zirvesidir", dedi (Mencius, Iva, 2). Bu lafzi olarak ka
bul edildiinde, bilgenin ahlaki olarak toplumdaki mkemmel insan
olduu anlamna gelir. Yzeysel bak asndan, bu dnyann ideal in
san ile in felsefesinin bilge olarak isimlendirdii, Budizm'in Bu
da'sndan ve Hristiyan dinin azizlerinden ok farkl kiidir. Yzeysel
olarak bu, zellikle Konfys bilge hakknda doru gibi grn
mektedir. Bunun iindir ki, kadim dnemlerde Konfys ve Konf
ysularla, Taocular ok alay etti.
Ancak, bu meselenin yalnzca yzeysel bir grndr. in fel
sefesi, bu tr ar bir basitletirmeyle anlalamaz. Geleneinin ana il
kesi gz nnde bulundurulduu lde, eer doru anladysak, onun
btnyle dnyevi olduu ve tabi ki, btnyle te-dnyac olduu da
sylenemez. O hem dnyevi hem de te-dnyacdr. Sung Haneda
n'nn bir filozofa Yeni-Konfysleri u ekilde tasvir etti: "Bu fel-
12 birinci blm
gemelidir. Nitekim in felsefecileri iin olduu gibi Platon iin de, fel
sefenin grevi insann, isel bilgelik ve dsal krallk karakterine sahip
olmasn salamaktr. Platon'a gre, bir felsefeci kral olduunda, bunu
iradesine kar olarak yapar; bir baka ifadeyle, bu ona dayatlm ve
onun adna byk bir fedakarl gerektiren bir eydir. Bu, ayn za
manda kadim Taocular tarafndan da kabul edilen eydir. Muayyen
bir devletin halk tarafndan kendi krallar olmas istenen, kaan ve
kendisini dadaki bir maarada gizleyen bilgeyle ilgili bir hikaye var
dr. "Ancak halk, maaray buldu onu dar kard ve onu, bu zor g
revi kabul etme hususunda zorlad" (L-shih Chu'un-ch'iu, 1, 2). Bu
Platon ve Taocular arasndaki bir benzerliktir ve bu ayn zamanda, Ta
ocu felsefedeki te-dnyaclk karakterini gsterir. Ana in felsefe ge
leneini takip eden, S. 3. yzylda yaam olan Yeni-Taocu, Kuo Hsi
ang, bu noktay, gzden geirip tekrarlad ..
Konfysle gre, beeri ilikilerdeki toplumsal meseleler
le ilgilenme grevi, bilgeye yabanc olan bir ey deildir. Bu grevle
megul olmak, onun ahsiyetinin mkemmelliinin geliiminin mutlak
zdr. O, bu grevi, yalnzca toplumun bir vatanda olarak deil,
ayn zamanda Menicius'un onu isimlendirdii gibi, "evrenin bir vatan
da" (t'ien min) olarak da yerine getirir. Kendisinin, evrenin bir vatan
da olduunun farknda olmas gerekir, yoksa yaptklar, ahlak-st
bir deere sahip olamaz. Bir kral olma ansna sahip olduunda, mem
nuniyetle halka hizmet eder. Bylece grevini bir toplumun ve evrenin
bir vatanda olarak yerini getirir.
Felsefede tartlan isel bilgeliin ve dsal kralln Taosu (Yo
lu) olduu iin, bundan felsefenin siyasi dnceden ayrlmas gerekti
i sonucu kar. in felsefe okullarnn farkllklar ne olursa olsun, her
okulun felsefesi ayn zamanda, onun siyasi dncesini de ifade eder.
Bu, farkl felsefe okullarnda, metafizik, ahlak ve mantk olmad an
lamna gelmez. Bu yalnzca, Platon'un Dev/et'inin onun btn felsefe
sini gsterdii ve ayn zamanda onu siyaset dncesini gsterdii gi
bi, btn bu faktrlerin, u ya da bu ekilde siyasi dnce ile ilikili
olduu anlamna gelir.
Mesela, simler Okulu'nun, siyasetle ilikisiz gibi grnen "be

yaz bir at, bir at deildir" gibi, bir tartmayla megul olduu bilinir.
Ancak bu okulun lideri, Kung-sun Lung, "dnyay dntrmek mak
sadyla isimler ve olgular arasndaki ilikiyi dzeltmek iin bu tr tar
tmay geniletmeyi istedi." Gnmz dnyasnda, her siyaset adam
nn kendi lkesinin nasl yalnzca bar istediini sylediini grdk;
ancak gerekte ise, bartan sz ederken bile ounlukla sava iin ha
zrlanmaktadrlar. yleyse, isimler ve olgular arasnda yanl bir iliki
vardr. Kung-sun Lung'a gre, bu trden yanl iliki, dzeltilebilir ve
bu gerekte dnyann dnmne doru atlm ilk admdr.
Felsefenin konusu, isel bilgelik ve dsal kralln Taosu oldu
undan, felsefe almas, yalnzca bu tr bilgiyi edinmeye ynelik bir
teebbs deil, ayn zamanda, bu trden bir karakteri gelitirmeye y
nelik bir teebbstr de. Felsefe, yalnzca bilinecek bir ey deil fakat
ayn zamanda, tecrbe edilecek bir eydir. O basit bir ekilde, bir en
telektel oyun tr deil, daha ciddi bir eydir. Meslektam Profesr,
Y. L. Chin, baslmam bir el yazmasnda buna dikkat ekti: " in fel
sefecilerin hepsi, Sokrates'in farkl dereceleridir. Bu, ahlak, siyaset, ref
lektif dnce ve bilgi felsefecide birletii iin byledir; onda, bilgi ve
erdem, tek ve ayrlamaz bir eydir. Onun felsefesi, bu felsefeyi yaama
sn gerektirir; bizatihi felsefeci, felsefesinin vastasdr. Felsefi kanaat
lerine uygun olarak yaamak, onun felsefesinin bir parasdr. Onun
ii, srekli ve srarl bir ekilde, bencilliin ve ben merkezciliin ald
bu saf tecrbe iin, evrenle bir olabilecek ekilde, kendisini yetitir
mektir. Aka bu yetitirme sreci, durdurulamaz. nk onu dur
durmak, egosunun ortaya kmas ve evrenin kaybedilmesi anlamna
gelir. Bundan dolay, bilisel olarak o, ebedi olarak gruplamakta ve
daima, gnll davranmakta ya da davranmaya almaktayd. Bun
lar birbirinden ayrlmayaca iin felsefecide, terimin orijinal anlamn
da sentez vardr. Sokrates gibi o da, felsefesini retme hususunda ken
disini resmi kurumlarla snrlamazd. O, antika haline gelmi, alma
sna kendini kaptrm, hayatn kysnda oturan bir felsefeci deildir.
Onunla felsefe yalnzca, beeri anlaya arz edilen bir dnceler mo-
14 birinci blm
deli deil; fakat felsefecinin davrannda ikin bir ahlaki kurallar sis
temidir; ar durumlarda, felsefesinin onun biyografisi olduu bile
sylenebilir. "
NL FELSEFECLERN KENDLERN FADE ETTKLER YOL

in felsefesini almaya balayan Batl bir renci, iki engelle kar
lar. Tabii ki, bunlardan birincisi dil engeli, teki ise, inli felsefecile
rin kendilerini ifade ettikleri hususi yoldur. Ben nce, bu ikinci engel
den sz edeceim.
Bir kimse in felsefi almalarn okumaya baladnda, edin
dii ilk izlenim, muhtemelen sz konusu metinlerin yazarlarnn szle
rinin ve yazlarnn ksal ve balantszlklardr. Konfys Seme
ler'i a; her bir paragrafn yalnzca birka szden olutuunu ve bir pa
ragraf ile bir sonraki arasnda hemen hemen hibir balant olmadn
greceksin. Lao-Tzu'nun felsefesini ieren bir kitab a, btn kitabn
yaklak be yz kelimeden olutuunu, bir dergi makalesinden daha
uzun olmadn kefedersin; ancak onda bir kimse, Lao-Tzu'nun b
tn felsefesini bulacaktr. zenilmi akl yrtmelere ve detayl arg
manlara alm bir renci, bu in felsefesinin ne dediini anlayamaz.
Bizatihi dncede, bir kopukluk olduunu dnme eiliminde olabi
lir. Eer yleyse, o zaman herhangi bir in felsefesi yoktur, demektir.
nk, balantsz dnce, asla felsefe ismine layk bir ey deildir.
in felsefecilerin yazlarnn ve szlerinin grnen kopukluu,
bu szler ve yazlarn formel felsefi almalar olmamalar gereinden
kaynakland sylenebilir. in geleneine gre, felsefe almas, bir
meslek deildir. Bat'da herkesin kiliseye gitmesi gibi, in'de herkes
felsefe alr. Felsefe almann maksad, bir insan, insann hususi bir
tr olarak deil de, bir insan olarak insan olmaya muktedir klmak
tr. Felsefe deil de, baka almalar, hususi tr bir insan olmaya muk
tedir klar. Bu yzden de, profesyonel felsefeciler yoktur ve meslek ola
rak felsefeci olmayanlar, formel felsefi yazlar retmek zorunda deil
dirler. in'de, formel felsefi yazlar retenlerden daha ok, formel fel
sefi yaz retmeyen felsefeciler vardr. Eer bir kimse, bu adamlarn fel-
sefelerini incelemek, almak isterse, onlarn szlerinin kaytlarna,

rencilerine ve arkadalarna yazdklar mektuplarna bavurmak zo
rundadrlar. Bu mektuplar, ne onlar yazan ahsn hayatnn yalnzca
bir dnemine aittir ne de yalnzca bir tek ahs tarafndan yazlm ka
ytlardr. Bu yzden onlar arasnda kopukluklar ve hatta tutarszlkla
rn olmas beklenir.
Yukarda sz edilenler, baz felsefecilerin szlerinin ve yazlar
n niin birbirinden kopuk olduunu aklayabilir; ancak onlarn ni
in ksa olduklarn aklayamaz. Bir kimse, Mencius ve Hsn
Tzu'nunkiler gibi baz felsefi yazlarda sistematik akl yrtmeler ve
argmanlar bulabilir. Ancak Bat'nn felsefi yazlaryla karlatrldk
larnda, yine de yeterince dzenli bir ekilde birbirlerine bal deildir
ler. Gerek ise, inli felsefecilerin kendilerini aforizmalar, vecizeler ve
rneklerle ifadeye etmeye alkn olmalardr. Lao-tzu'nun btn kita
b ve Chuang-tzunun blmlerinin ou, kinaye ve rnek anlatmyla
doludur. Bu ok aktr. Ancak yukarda zikredilen Mencius ve Hsn
Tzu'nunkiler gibi yazlarda bile, Batl felsefi yazlarla karlatrldk
larnda, yine de ok daha fazla aforizma, kinaye ve rnek anlatmlar
vardr. Aforizmalar, ok ksa olmak zorundadr; kinayeler ve rnek an
latmlar, birbirinden kopuk olmaldr.
Aforizmalar, kinayeler ve rneklerle anlatmlar, bu yzden yete
ri kadar ak deildir. Ancak, aklk hususundaki yetersizlikleri, onla
rn anlaml olmalaryla telafi edilir. Tabii ki, aklk ve anlamllk, bir
biriyle uyumayan eylerdir. Bir ifade ne kadar skc ise o kadar az i
irsel olmas gibi, ne kadar ok aksa, o kadar ok az anlamldr. in
li filozoflarn yazlar ve szleri, bu kadar anlalmaz olduundan, on
larn anlam hemen hemen snrszdr.
Aklk deil de anlamllk, ister iir, ister resim isterse baka bir
ey olsun in sanatnn idealidir. iirde, airin iletmek istedii ey, o
unlukla onun iirinde syledii deil, fakat onda sylenilmeyen ey
dir. in edebiyat geleneine gre, iirde "kelimelerin says snrldr;
ancak onun ileri srd dnceler, snrszdr." Bundan dolay da,
zeki bir iir okuyucusu, iirin dnda olan okur; iyi bir kitap okuyu-
16 birinci blm
cusu da, "satrlar arasnda olan." Bu in sanatnn idealidir ve bu ide

al, in felsefecilerinin kendilerini ifade ettikleri yola yansr.
in sanatnn idealinin, felsefi bir arkaplan yok deildir. Chu
ang-tzu'nun Yirmi Altnc Blm'nde yle denilir: "Bir a tuza,
balk yakalamak iindir; ancak bir kimse bal yakaladnda, artk a
hakknda dnme ihtiyac duymaz. Bir ayak tuza, yabani tavanla
r yakalamak iindir; ancak bir kimse yabani tavanlar yakaladnda,
artk tuzak hakknda dnme ihtiyac duymaz. Kelimeler dncele
ri iinde ihtiva etmek iindir, ancak bir kimse dnceyi aldnda, ar
tk kelimeler hakknda dnmeye ihtiya duymaz. Kelimler hakknda
dnmeyi durduran bir kimseyle konumak, kelimelerle konumak
deildir. " Chuang-tzuda, bu yle ifade edilir, iki bilge tek bir kelime
konumakszn tantlar, nk "onlarn gzleri bulutuunda, Tao
oradayd." Taoculua gre, Tao (Yol) anlatlamaz, yalnzca ima yoluy
la ifade edilebilir. Bu yzden kelimeler kullanldnda, Toa'yu ifa
eden kelimelerin sabitlenmi anlamlar ya da armlar deil, bu ima
edici zellikleridir. Kelimeler, maksatlarn gerekletirdikten sonra,
unutulmas gereken bir eydir. Niin onlarla, gereinden fazla uraa
lm? Bu, iirdeki kelimeler ve kafiyeler; resimdeki izgiler ve renkler
hakknda da dorudur.
S. 3 . ve 4. yzyl boyunca en etkili felsefe, in felsefesinde hs
an hseh (karanlk ya da mistik eitim) olarak bilinen Yeni-Taocu
Okul'du. Bu zamanda, an mehur adamlarnn zekice szlerinin ve
romantik eylemlerinin bir kayd olan ve Shih-shuo Hsin-y olarak
isimlendirilen bir kitap vard. Bu szlerin byk ksm, ok ksayd;
bazlar yalnzca birka kelimeden olumaktayd. Bu kitapta, payesi
ok yksek bir memurun, bir defasnda bir felsefeciye (yksek memu
run kendisi de bir felsefeciydi) Lao-Chuang (yani, Lao Tzu ve Chuang
Tzu) ve Konfys arasndaki farkn ne olduunu sorduu ifade edi
lir. Felsefeci yle cevaplad: "Onlar ayn deil midir? " Payesi yksek
memur bu cevaptan ok memnun oldu ve derhal felsefeciyi sekreteri
olarak atad. Cevap in dilinde yalnzca kelimeden olutuundan
bu felsefeci, -kelime sekreteri olarak bilinir. O, ne Lao-Chuang ve
Konfys ortak hibir eye sahip deildir, ne de onlarn her eyi ay

ndr, dedi. Yalnzca cevabn soru eklinde ortaya koydu ki, bu gerek
ten de gzel bir cevaptr.
Konfysc Semeler'de ve Lao-tzu'nun felsefesindeki ksa sz
ler, kaybolan muayyen ncllerden kartlan basit sonular deildir.
Onlar, imalarla dolu aforizmalardr. ekici olan bu imal olutur. Bir
kimse, Lao-tzu'da bulduu btn dnceleri bir araya getirip onlar,
elli bin hatta be yz bin kelimeden oluan bir kitapta yazya dkebilir.
Bunun ne kadar iyi yapld nemli deildir, ancak meydana getirilen
btnyle yeni bir kitaptr. Orijinal Lao-tzunun yan sra okunabilir ve
aslnn anlalmasnda insanlara nemli bir yardm yapabilir; ancak sz
konusu kitap, hibir zaman aslnn yerini alan bir ey olamaz.
Daha nce kendisine atfta bulunduum Kuo Hsiang, Chuang
Tzu'nun byk yorumcularndan biridir. Onun yorumu, bizatihi Ta
ocu literatrn bir klasiidir. Chuang Tzu'nun kinayelerini ve mecaz
larn akl yrtme ve tartma ekline dntrm ve onun iirlerini
kendisine zg nesirler olarak tercme etmitir. Onun eseri, Chuang
Tuz'nunkisinden daha aktr. Ancak Chuan Tzu'nun orijinal eserinin
imall ve Kuo Hsiang'n yorumunun akll arasnda insanlar ha
la: "Hangisi daha iyidir? " diye sorabilirler. Daha ge bir dnemin Bu
dist Ch'an ya da Zen okuluna mensup bir kei, bir gn yle demi
ti: "Herkes, Chuang Tzu zerine bir yorum kaleme alann Kuo Hsiang
olduunu sylyor; bense, Kuo Hsiang zerine yorum kaleme alann
Chuang Tzu olduunu sylyorum. "
DL ENGEL
Eer bir kimse, felsefi yazlar asli dillerinde okuyamyorsa, onlar an
lamas ve deerlendirmesi zordur. Bu, dil engelinden kaynaklanmakta
dr. in Felsefi yazlarnn imal karakteri sebebiyle, dil engeli ok da
ha korkun bir hale gelir. in felsefecilerinin szlerinin ve yazlarnn
imall, kolay kolay tercme edilemeyecek bir eydir. Bir kimse onla
r tercmesinde okuduu zaman, bu imall gzden karr; bu da
onun ok eyi kard anlamna gelir.
18 birinci blm
Her eye ramen, bir tercme yalnzca bir yorumdur. Bir kimse,
diyelim ki Laot-tzu'dan bir cmle tercme ettiinde, onun anlamnn
kendisi tarafndan yaplan yorumlarndan birini verir. Tercme, yal
nzca bir dnceyi ifade edebilir, oysa asl metin, mtercim tarafndan
verilenin yan sra baka daha birok manay da ierebilir. Asli metin,
ok anlamldr, oysa tercme byle deildir ve byle olamaz. Bu yz
den o, asli metinin yapsnda bulunan zenginliin ounu kaybeder.
Lao-tzu ve Konfysc Semeler'in birok tercmesi vardr.
Mtercimlerin hibiri, tekinin tercmesini tatmin edici bulmaz. An
cak bir tercmenin ne kadar iyi yapld nemli deildir, her halkar
da o, asli metinden daha zayf olmaya mahkumdur. Tercme, asli ha
liyle Lao-tzu ve Kofysc Semeler'in zenginliini ortaya koyabil
mek iin, daha nce yaplm ve henz yaplmam olan btn terc
melerin bir birleimi olmas gerekir.
S. 5. yzylda yaayan ve Budist metinleri ince'ye eviren en
byk mtercimlerden biri olan Kumarajiva, tercme almasnn,
bakalarn beslemek iin yiyecein inenmesi gibi bir ey olduunu
syledi. Eer bir kimse, kendisi yiyecei ineyemiyorsa, ona daha n
ce inenmi olan bir yiyecek verilmek zorundadr. Ancak byle bir
operasyondan sonra yiyecek, lezzet ve tat bakmndan aslndan daha
zayf olacaktr.
Konflylls'lln bir tasviri.
on blmde, felsefenin hayat hakkndaki sistematik bir dnm
S olduunu syledim. Dnmede dnr, genel olarak iinde yaa
d evre tarafndan koullanr. Belli evrelerde yaayan dnr, ha
yat belli bir tarzda hisseder ve bu yzden de onun felsefesinde, bu fel
sefenin ayrt edici zelliklerini tekil eden zel vurgular vardr.
Bu, bir halk iin olduu kadar bir birey iin de dorudur. Bu b
lmde, genelde in medeniyetinin zelde ise in felsefesinin niin ve
nasl olduu gibi olduunu gstermek maksadyla, in halknn co
rafi ve ekonomik arkaplan hakknda bir eyler sylemeye alacam.
N HALKININ COGRAF ARKAPLANI

Konfysc Semeler de, Konfys yle demitir: "Bilge insan, su
'
dan zevk alr; iyi insan, dalardan. Bilge hareket eder; iyi hareketsiz
durur. Bilge mutludur; iyi tahammlkar" (VI, 2 1 ) . Bu sz okurken
onda, kadim in halk ve kadim Yunan halk arasndaki bir farkll
ima eden bir eyin olduunu hissettim.
in, bir kta lkesidir. Kadim inliler iin lkeleri, dnya idi.
in dilinde, her ikisi de dnya olarak tercme edilebilecek olan iki ifa-
22 ikinci blm
de vardr. Biri, "gn altndaki her ey"; teki ise, "drt deniz iin
deki her ey"dir. Yunanllar gibi bir deniz lkesi halk iin, bu tr ifa
delerin e anlamllarnn olmas dnlemez. Ancak in dilinde olan
budur ve bu sebepsiz de deildir.
Konfys'ten son yzyln bitimine kadar, hibir inli dnr,
byk denizler zerinde seyahat etme tecrbesine sahip olmamt. Mo
dern uzaklk terimleriyle dnecek olursak, Konfys ve Mencius de
nizden uzak olmayan bir yerde yaadlar, ancak Konfys Seme
ler'de Konfys, denizi yalnzca bir kez zikreder. yle dedii kayde
dilir: "Eer benim usulum hakim olmayacak olsayd, bir sala biner ve
onu denize indirirdim. Benimle gidecek olan, [Chung] Yu olacaktr"
(KS, V, 6). Chung Yu, Kofys'n cesaret ve kahramanlyla tannan
bir rencisiydi. Ayn almada Chung Yu'nun, bu ifadeyi duyduun
da, ok memnun olduu sylenir. Ancak, Konfys, Chung Yu'nun
ar istekliliinden o kadar da memnun deildi ve yle demiti: "Yu,
benden daha cesurdur. Onunla ne yapacam bilmiyorum" (a.g.y).
Mencius'un denize ynelik aft, ayn ekilde ksadr. "Denizi g
ren kimse", der, "dier sular hakknda dnmenin zor olduunu se
zer ve bilgelik kapsna giden, bakalarnn szleri hakknda dnme
nin zor olduunu hisseder" (M, Vlla, 24). Mencius, yalnzca "denize
saln indirmeyi" dnen Konfys'ten daha iyi bir durumda deil
dir. Bir deniz lkesinde yaayan ve adadan adaya dolaan Sokrates,
Platon ve Aristotle ne kadar farkldr.
N HALKININ EKONOMK ARKAPLANI

Kadim in ve Yunan felsefeciler yalnzca farkl corafi artlarda deil,
ayn zamanda, farkl ekonomik artlarda da yaadlar. in, bir kta l
kesi olduundan onun halk, geimlerini tarmla salamak zorunday
d. Bugn bile, in nfusunun iftilikle megul olan ksmnn, % 75
ile % 80 arasnda olduu tahmin edilir. Bir tarm lkesinde toprak,
zenginliin ana kaynadr. Bundan dolay, in tarihi boyunca top
lumsal ve ekonomik dnce ve siyaset, topran kullanm ve dat
m etrafnda odaklanmtr.
in felsefesinin arkaplan 23
Byle bir ekonomide tarm, yalnzca bar zamanlarnda deil,

sava zamanlarnda da, ayn ekilde nemlidir. Birok bakmdan g
nmze benzeyen, in'in birok feodal kralla blnd bir dnem
olan Savaan Devletler Dnemi (. 480-222) boyunca, her devlet il
gilerinin byk bir ksmn o zaman "tarm ve sava sanatlar" diye
isimlendirilen eye hasrettiler. Son olarak, bu dnemin yedi nde gelen
devletinden biri olan Ch'in devleti, hem tarmda hem de savata stn
l ele geirdi ve sonu olarak da, dier devletleri fethetmede baar
l oldu; bylece de, tarihinde ilk kez, in'de btnlemeyi salad.
in felsefecilerinin toplumsal ve ekonomik dncesinde,
" kk" ve " dal" diye isimlendirdikleri ey arasnda bir ayrm vardr.
"Kk'' , tarma ve "dal'', ticarete gnderme yapar. Bunun sebebi, ti
caretin yalnzca dei-tokula ilgili olmasna ramen, tarmn retim
le ilgili olmasdr. Bir kimse, dei-tokutan nce, rn sahip olma
s gerekir. Bir tarm lkesinde ziraat, retimin ana eklidir ve bu yz
den de in tarihi boyunca, toplumsal ve ekonomik teoriler ve siya
setlerin tamam, "kk, vurgulamaya ve dala nem vermemeye" a
ltlar.
Bu yzden de, "dalla" ilgilenen insanlar yani tccarlar, hor g
rlrlerdi. Onlar, geleneksel drt snfn sonuncusu ve en dk olan
dr. lk ise, bilim adamlar, iftiler ve sanatlardr. Bilim adamla
r genellikle, toprak sahipleridir; iftiler, fiili olarak topra ileyenler
dir. Bunlar, in'deki saygdeer iki itir. alma ve iftilik geleneine
sahip bir aile olmak, vnlecek bir eydi.
'Bilim adamlar'nn kendileri, fiili olarak topra ilememelerine
ramen, genel olarak toprak sahibi olduklarndan, kaderleri tarma
balyd. yi ve kt bir hasat, onlarn iyi ya da kt talihleri anlam
na gelmekteydi ve bu yzden de, evrene ynelik tepkileri ve hayata ba
klar, esas olarak iftilerin bak tarzyd. Buna ilave olarak, eitim
leri onlara, gerek bir iftinin ne hissettiini ifade etme gcn verdi.
Ancak kendilerini ifade edemediler. Bu ifade, in felsefesi, edebiyat ve
sanatnn eklini ald.
24 ikinci blm
TARIMIN DEGER
. 3. yzylda yazlm olan farkl felsefi okullarn bir zeti olan L
shih Ch'iu'da "Tarmn Deeri" balkl bir blm vardr. Bu blmde,
"kk" meslekle uraanlar yani iftilerle "dal" meslekle uraanlar
yani, tccarlar arasndaki fark gstermek iin bir karlatrma yaplr.
iftiler, ilkel ve basit insanlardr ve bu yzden de, her zaman emirleri
kabul etmeye hazrdrlar. Bunlar, ocuk gibidirler ve masumdurlar; bu
yzden de, zgecidirler. Maddi mlkiyetleri karmak ve tanmas zor
dur; bu yzden de, tehlikede olduklarnda lkelerini terk etmezler. te
yandan tccarlar, bozulmulardr; bu yzden de, itaatkar deildirler.
Haindirler ve bu yzden de bencildirler. Tanmas kolay mlkiyetlere
sahiptirler ve bu yzden de, tehlikede olduklarnda genellikle lkelerini
terk ederler. Bu sebeple, sz konusu blm, yalnzca tarmn ekonomik
olarak ticaretten daha nemli olduunu deil, iftilerin hayat tarznn,
tccarlarnkinden daha stn olduunu da iddia eder. "Tarmn Dee
ri" burada yatmaktadr (LS, XXVI, 3). Bu blmn yazar, halkn ha
yat tarznn, onlarn ekonomik arkaplanyla belirlendiini fark eder ve
onun tarm hakkndaki deerlendirmesi de ayn ekilde, onun zamann
daki ekonomik arkaplan tarafndan belirlendiini gsterir.
L-shih Ch un -chlu 'nun bu gzleminde, in dncesinin iki
'
ana eiliminin, Taoculuk ve Konfysculuun, kk ve kaynan bu

luruz. Bunlar, birbirinden ayr kutuplardr; ancak, ayn zamanda bir ve
ayn eksenin iki kutuplardr. Onlarn her ikisi de, u ya da bu ekilde,
iftiliin arzularn ve isteklerini ifade ederler.
"TERSNE DNDRME, TAO'NUN HAREKETDR"

ki okul arasndaki farkll dikkate almadan nce, izin verin ilk nce
onlarn her ikisinin de iddia ettii bir teoriye ele alalm. Hem tabiat
hem de beeri alandaki herhangi bir eyin geliimi onu, ar bir uca ge
tirdiinde, br ar uca bir geri dndrme meydana gelir; yani, He
gel 'in bir ifadesini dn alacak olursak, her ey, kendi olumsuzunu
ierir. Bu, Lao Tzu'nun ve ayn zamanda, Konfys tarafndan yo
rumland ekliyle 1-Ching - Deiimler Kitab'nn ana tezlerinden bi-
ridir. phesiz o, gnein, ayn ve iftilerin kendi ilerini yerine getir

mek iin hususi bir ehemmiyet vermek zorunda olduklar drt mevsi
min ardarda gelii tarafndan ilham edilmitir. I- Ching - Deiimler
Kitab'nn eklerinde yle denilir: "Souk gittiinde, scak gelir ve s
cak geldiinde souk gider" (DK, Ekler III). Yine: "Gne meridyen
lerine ulatnda, inie geer ve ay, dolunay haline geldiinde, k
lr" (DK, Ekler 1). Eklerde bu tr hareketlere, "geriye dn" olarak
gnderme yaplr. Bu yzden Ekler 1, yle der: " Geriye dnte, G
n ve Yerin zihnini grrz. " Ayn ekilde, Lao-tzu'da, u szleri bu
luruz: " Tao'nun hareketi, tersine dndrmedir" (LT, Blm 40).
Bu teorinin in halk zerinde byk bir etkisi oldu ve uzun ta
rihlerinde karlatklar glklerin stesinden gelmeyi baarmalarn
da ok katkda bulundu. Bu teoriye inanan halk, zenginlik zamanla
rnda bile, ihtiyatl; ar tehlike anlarnda bile, umutlu olmay srdr
dler. Son zamanlardaki savata, bu anlay in halkna bir tr psiko
lojik silah salad. yle ki, en karanlk dneminde bile, insanlarn o
u u deyimde ifade edilen umutla yaadlar: "afak, en ksa zamanda
doacak." Bu "inanma iradesi"dir ki, in halknn, savaa tahamml
etmesine yardm etti.
Bu teori, Konfys ve Taocular tarafndan birbirinden fark
sz bir ekilde tercih edilen orta yol doktrini hakkndaki temel argma
n salad. "Asla ar deil", her ikisinin de dsturu oldu. nk on
lara gre, daha ok eye sahip olarak yanl yolda olmaktansa ok az
eye sahip olup yanl yolda olmak ve onlar abartarak yanl yolda ol
maktansa onlar yaplmam brakarak yanl yolda olmak bir kimse
iin daha iyidir. nk, ok eye sahip olma ve abartmayla bir kimse,
istediinin zttn elde etme tehlikesini gze alm olur.
TABATIN DEALLETRLMES
Taoculuk ve Kofysclk, iftilerin hayatlarnn farkl ynlerinin
fark edilmesi ve ifade edilmesi olduklar iin birbirlerinden farkldrlar.
iftiler, yaamlar bakmndan basit, dnceleri bakmndan da ma
sumdurlar. Baz eyleri bu bak asndan gren Taocular, ilkel toplu-
26 ikinci blm
mun basitliini idealletirdiler ve medeniyeti mahkum ettiler. Ayn za

manda, ocuklarn masumluunu/basitliini idealletirdiler ve bilgiyi,
hakir grdler. Lao-tzuda yle denilir: " zin verin, birka sakiniyle
kk bir lkemiz olsun ... nsanlar, dmlenmi iplerin kullanmna
dnsn [arivleri korumak iin] . zin verin onlar, tatl yiyeceklerini,
gzel elbiselerini, rahat evlerini, zevkli krsal grevlerini srdrsnler.
Komuluk durumu, horozlarn t ve kpeklerin havlamas duyula
cak kadar yakn olsun. Ancak insanlar, hibir zaman byle bir yerde
olmakszn yalanr ve lrler" (LT, Blm 80). Bu, bir iftinin lke
sinin pastoral bir resmi deil midir?
iftiler her zaman, doayla iliki halindedirler. Bu yzden de,
doaya sayg gsterir ve onu severler. Bu sayg ve sevgi, Taocular tara
fndan ellerinden geldii kadar gelitirildi. Onlar, tabiatn olan ve insa
nn olan, doal ve suni olan arasnda keskin bir ayrm yaptlar. Onla
ra gre, tabiata has olan, beeri mutluluun kaynadr; insani olan
ise, btn beeri aclarn kkdr. Konfyslerden Hsn Tzu'nun
ifade ettii gibi onlar: "Tabiat tarafndan krletirilmilerdir ve insan
hakknda hibir bilgiye sahip deildirler" (HT, Blm 21) . Bu dn
ce eiliminin nihai geliimi olarak Taocular, bilgenin manevi geliimin
deki en yksek mertebenin, onun kendisini btn tabiatla yani evren
le zdeletirmesinde yatmakta olduunu ileri srdler.
ALE SSTEM
iftiler, tanamaz olan kendi topraklarnda yaamak zorundadrlar
ve ayn ey, toprak sahibi bilim adamlar iin de dorudur. Bir kimse
eer hususi bir yetenei yoksa ya da ansl biri deilse, babasnn ya da
dedesinin yaad ve ocuklarnn da yaamaya devam edecekleri yer
de yaamak zorundadr. Yani, en geni anlamda aile, ekonomik gerek
elerden dolay, birlikte yaamak zorundadr. Bundan dolay in aile
sistemi geliti. phesiz, in ailesi, dnyadaki en karmak ve en iyi or
ganize edilmi ailelerden biridir. Konfys'n ilgisinin ou, bu top
lumsal sistemin, rasyonel olarak merulatrlmas ya da teorik olarak
ifade edilmesine yneliktir.
Aile sistemi, in'in toplumsal sistemidir. Hkmdar ile tebaa,

baba ile oul, yal ile gen karde, koca ile kar ve arkadala arkada
arasnda olan be geleneksel toplumsal ilikiden , ailevi ilikidir.
Geri kalan ikisi, ailevi iliki olmasa da, aileye uygun olarak dnle
bilir. Bu yzden, hkmdar ile tebaa arasndaki iliki, baba ve oul
arasndaki ilikiye; arkadalar arasndaki iliki de, byk ve kk
karde arasndaki ilikiye gre dnlr. Ancak bunlar, byk aile
ilikileridir ve daha birok iliki vard. Hristiyan dnemden nceki bir
dnemle tarihlenen ve in dilinin en eski szl olan Erh Ya'da, fark
l aile ilikilerini ifade etmek iin yzden fazla terim vardr. Bunlarn
ounun, ngiliz dilinde (muhtemelen, bu tr ailevi yap bulunmayan
hibir dilde de [.n.] ) muadili yoktur.
Ayn sebepten dolay, atalar ibadeti geliti. Hususi bir yerde ya
ayan bir ailede, ibadet edilen ata, genel olarak ailenin kurucusu olan
ilk kii ve onun bu topraktaki torunlardr. Bylece o, ailenin sembol
haline gelir ve byle bir sembol, geni ve karmak organizasyon iin
zorunludur da.
Konfys'n ilgisinin ou, bu toplumsal sistemin akli olarak
merulatrlmas ya da onun teorik olarak ifade edilmesine ynelikti.
Ekonomik koullar, onun temelini hazrlad ve Kofysclk de onun
ahlaki nemini ifade etti. Bu toplumsal sistem, muayyen ekonomik
artlarn doal bir sonucu, ve yine bu artlar, onlarn corafi evreleri
nin rn olduundan, in halk iin hem bu sistem hem de onun te
orik ifadesi, ok tabi bir eydi. Bu yzden Konfysclk, doal ola
rak Ortodoks felsefe haline geldi ve modern Avrupa'dan gelen endst
rileme istilasna ve Amerika'nn in hayatnn ekonomik temelini de
itirinceye kadar da byle olmaya devam etti.
DNYEVLK VE TE-DNYALILIK
Konfyslk, toplumsal organizasyon ve bu zelliinden dolay
da, ayn zamanda gndelik hayat felsefesidir. Taoculuk, doal olan ve
ondaki kendiliindenlii vurgularken Konfyslk, insann top
lumsal sorumluluklarn vurgular. Chuang-tzu'da, Konfyslerin
28 ikinci blm
toplumun snrlar iinde Taocularn ise, onun tesinde gezindikleri

sylenir. S. 3. ve 4. yzylda, Taoculuk yeniden etkili hale geldiinde,
halk Lao Tzu ve Chuanga Tzu'nun tzu jana (kendiliindenlik ya da
doallk) deer verirken Konfys'n ming chiaoya (toplumsal iliki
lere iaret eden isimler retisine) deer verdiini sylerdi. in felsefe
sindeki bu iki eilim, kabaca, Bat dncesindeki klasisizm ve roman
tizm geleneklerine tekabl eder. Tu Fu ve Li Po'nun iirlerinde Konf
yslk ve Taoculuk arasndaki fark aktr. Bu iki byk air, ayn
dnemde (S. 8. yzyl) yaadlar ve e zamanl olarak iirlerinde, in
dncesinin iki ana geleneini ifade ettiler.
Konfyslk, "toplumun snrlar iinde gezindiinden" Ta
oculuk'tan daha ok dnyevi olarak grnr ve Taoculuk "toplumun
snrlar tesinde gezindiinden" Konfyslk'ten daha ok te
dnyal grnr. Bu iki dnce akm, birbirleriyle rekabet ettiler, ay
n zamanda birbirlerini tamamladlar. Bir tr g dengesi uyguladlar.
Bu, in halkna dnyevilik ve te-dnyallkla ilgili olarak dengenin
daha iyi bir anlamn verdi.
3. ve 4. yzylda, Taoculuu Konfysle yaklatrmaya
alan Taocular ve ayn zamanda, 1 1 . ve 12. yzylda, Konfys
l Taoculua daha yakn klmaya alan Konfysler vard. Bu
Taocular Yeni-Taocular, Konfysleri de, Yeni-Konfysler
olarak isimlendiriyoruz. Son blmde iaret ettiim gibi, in felsefesi
ni hem dnyevi hem de te-dnyal yapanlar, bu haraketlerdir.
N SANATI VE R
Konfysler, sanat ahlaki eitimin bir vastas olarak kabul ettiler.
Taocularn, sanata dair, formel incelemeleri yoktur; ancak onlarn, ru
hun zgr hareketine ve tabiatn idealletirilmesine olan sayglar,
in'in byk sanatlarna derin ilhamlar verdi. Durum byle olunca,
in'in byk sanatlarnn doay konular olarak almalar tabi olup,
garip bir ey olmayacaktr. in resminin aheserlerinden ou, kr
manzaras, hayvanlar ve iekler, aalar ve bambularn resimlerinden
ibarettir. Bir kr manzaras resminde, bir dan dibinde ya da bir akn-
tnn kysnda, her zaman doann gzelliini takdir eden ve hem do

ay hem de tabiat aan Taoyu ya da Yol'u tefekkr eden, oturan bir
adam bulunur.
Ayn ekilde in iirinde de, T'ao Chi'en (S. 372-427)'nin ki gi
bi iirler buluruz:
Kulbemi, insan meskun bir alana ina ederim,

Ancak yanmda burada, atn ya da faytonun hibir sesi kmaz,
Bunun nasl mmkn olduunu biliyor musun?
Uzak olan bir kalp, etrafnda bir sahra yaratr.
Dou itinin altnda kasmpatlar toplarm,
Sonra uzak yaz tepelerine uzun uzun bakarm.
Da havas, gnn karanlnda tazedir;
Uan kular, ikier ikier geri dnerler,
Bu eylerde, derin bir anlam vardr;
Ancak biz onu ifade ettiimizde, aniden kelimeler bize yetersiz gelir*
Bu, en iyi ekliyle, Taoculuktur.
N FELSEFESNN METODOLOJS
in felsefesinde, ifti bak as, yalnzca, Tao'nun hareketinin tersi
ne dndrme olmas gibi, onun muhtevasn deil fakat, daha da
nemlisi, metodolojisini de belirlemitir. Prof. Northrop, biri sezgiyle
teki ise varsaymla gerekletirilen iki ana anlay tipi olduunu sy
ler; "sezgiyle elde edilen bir kavram", hemen anlalr bir ey tarafn
dan verilen eyin tam anlamdr. Hissedilen renk anlamnda "mavi",
sezgiyle elde edilen kavramdr... Varsaymla elde edilen kavram, tam
anlam, kendisinde vuku bulduu tmdengelimli teorinin varsaymlar
tarafndan icat edilen bir kavramdr... Elektro-magnetik teorisindeki
bir dalga boyunun says anlamnda "mavi", varsaym ile elde edilen
bir kavramdr.
Northrop, ayn zamanda, sezgiyle elde edilen muhtemel kav
ram olduunu syler: "Farkllam estetik sreklilik kavram. Belirsiz
(*) ngilizce'ye Arthur Waley tarafndan evrildi.

30 ikinci blm
ya da farkllamam estetik sreklilik kavram. Farkllama kavram"

(a.g.e, s.1 87). Ona gre, "Konfyslk, zihin durumu olarak ta
nmlanabilir. Bu zihin durumunda, snrsz (indeterminate) sezilmi (in
tuited) oaltma (manifold) kavram, dncenin arkaplanna tanr
ve onlarn nispi, hmanistik geici geli gidilerindeki somut farklla
malar felsefenin ieriini oluturur (a.g.e., s.205). Ancak Taoculukta,
felsefenin muhtevasn oluturan, belirsiz ya da farkllamam estetik
srekliliktir" (a.g.e).
Bu makalede Northrop'un syledii her eyle hem fikir deilim.
Ancak onun burada in ve Bat felsefesi arasndaki temel farkll ya
kalam olduunu dnyorum. Bir in felsefe rencisi, Bat felsefe
sini incelemeye baladnda, Yunan felsefecilerinin de Varlk (Being)
ve Yokluk (non-being), snrl (limited) ve snrsz (unlimited) arasn
da ayrm yaptklarn grmekten memnundur. Ancak, Yunan felsefe
cilerinin Yokluk (non-being) ve snrsz (unlimited), Varlk ve snrl
dan daha aa kabul ettiklerini grmekten dolayl olduka arm
hisseder. in felsefesinde, durum tamamen tersidir. Bu farklln sebe
bi, Yokluk (non-being) ve snrsz ayrt edilemezken, Varlk ve snrl
bellidir. Varsaymlarla elde edilen kavramlarla Yunan felsefecilerin, be
lirliye ynelik bir eilimleri vardr. Sezgiyle elde edilen kavramlarla
balayanlar ise, belirsizlie nem verirler.
Eer Northrop'un burada iaret ettiini, benim bu blmn ba
nda zikrettiim eyle birletirecek olursak, hem farkllamam este
tik srekliliin hem de farkllamann kendisinden geldikleri farklla
m estetik sreklilik hakkndaki kavramlarn, esas olarak iftilerin
kavramlar olduunu grrz. iftilerin tarla ve rnler gibi ilgilen
mek zorunda olduklar eyler, dorudan doruya anladklar her ey
dir. Ve ilkellikleri ve saflklar sayesinde, bu ekilde dorudan doruya
anladklar eylere deer verirler. Bu yzden de, felsefecilerinin ayn e
kilde, kendi felsefeleri iin balang noktas olarak dorudan doru
ya anladklar eyleri kabul etmeleri gayet tabi bir eydir.
Bu da, epistemolojinin niin in felsefesinde gelimediini ak
lar. nmde grdm masann gerek ya da yanlsama olup olmama-
s ve yalnzca zihnimdeki bir fikir veya mekan kaplayan bir nesne olup
olmamas, in felsefecileri tarafndan asla ciddi olarak dnlmez.
Epistemolojik problemler, yalnzca zne ve nesne arasndakiJir snr
vurgulandnda ortaya ktndan, bu tr problemler, (Hindistan'dan
gelen Budizm dnda) in felsefesinde bulunmaz. Ve estetik sreklilik
te, bu tr snrlar yoktur. Onda, bilen ve bilenen bir btndr.
Bu da, niin in felsefesi tarafndan kullanlan dilin, aka an
lalan bir dil olmayp da imal bir dil olduunu aklar. Bu dil, herhan
gi bir tmdengelimli akl yrtmedeki kavramlar sunmad iin,
aka anlalr bir dil deildir. Felsefeci, bize yalnzca grdn an
latr. Ve bu yzden de, onun anlatt ey, sz olarak ksa olsa da, muh
.
teva olarak zengindir. Szlerinin, kesin bir anlam ifade etmekten ok
imal oluunun sebebi budur.
DENZ LKELER VE KARA LKELER

Yunanllar, bir deniz lkesinde yaadlar ve refahlarn ticaret sayesin
de devam ettirdiler. Onlar, her eyden nce tccardlar. Ve tccarlarn
her eyden nce ilgilenmek zorunda olduklar ey, ticari hesaplarnda
kullandklar soyut saylar; ancak sonra da bu saylar sayesinde do
rudan anlalabilen somut eylerdir. Bu tr saylar, Northrop'un varsa
ymla elde edilen kavramlar olarak adlandrd eylerdir. Bundan do
lay, Yunan felsefecileri benzer ekilde, balang noktalar olarak var
saymla ilgili kavramlar kabul ettiler. Onlar, matematii ve matema
tiksel akl yrtmeyi gelitirdiler. Yunanllarn epistemolojik problem
lere sahip olmalarnn ve dillerinin bu kadar aka anlalr bir dil ol
masnn sebebi budur.
Fakat tccarlar, ayn zamanda ehirli insanlardr. Faaliyetleri,
onlar ehirlerde bir arada yaamaya zorlar. Bu yzden de, ailenin or
tak menfaati zerinde deil daha ok kasabnn ortak menfaati zeri
ne temellenen toplumsal bir organizasyona sahiptirler. Yunanllarn,
devlet aileye uygun bir dille tasavvur edildiinden aile devleti olarak
isimlendirilen in toplumsal sisteminin aksine toplumlarn ehir dev
letlerinin etrafnda kurmalarnn sebebi budur. Bir ehir devletinde,
32 ikinci blm
toplumsal organizasyon, sabit deildir. nk, ayn ehirliler snf

arasnda, bir kimsenin niin dierinden daha nemli ya da daha stn
olduun ahlaki bir sebebi yoktur. Ancak bir aile devletinde, toplum
sal organizasyon, sabit ve hiyerariktir. nk, bir ailede, babann
otoritesi, doal olarak olun otoritesinden stndr.
inlilerin, ifti olmas gerei, in'in niin, modern dnyaya
giriin vastas olan endstriyel bir devrime sahip olmadn aklar.
Lieh-tzu'da Sung Devleti'nin prensinin bir yeim parasn, bir aacn
yaprana hak etmesi iin zeki bir zanaatkar istediini anlatan bir hi
kaye vardr. yl sonra, zanaatkar ii tamamlad ve suni yaprak aa
cn zerine konulduunda, yaprak o kadar harikulade bir ekilde ya
plmt ki, hi kimse onu gerek yapraklardan ayramad. Bundan do
lay Prens, ok memnun oldu. Ancak Lieh Tzu onu iittiinde yle de
di: "Eer doann, bir yaprak retmek iin yl olsayd, zerlerinde
yapraklar olan birka aa olurdu" (Lieh-tzu, Blm 8 ) . Bu doaya
sayg gsteren ve sunilii mahkum eden bir kimsenin grdr. ift
ilerin hayat tarz, tabiat takip etmektir. Onlar, tabiata sayg gsterir
ve suni olan mahkum ederler. lkellikleri ve saflklarndan dolay, ko
layca, memnun edilirler. in'de, az miktarda dikkate deer yenilik ya
da keif olmad. Halbuki bu tr eylere ounlukla, destek olunmak
tan ziyade, engel olunduunu grrz.
Bir deniz lkesinin tccarlarnn artlar btnyle bakadr.
Onlarn, farkl adetleri ve farkl dilleri olan farkl insanlar grme hu
susunda daha byk frsatlara sahiptirler; deimeye alkndrlar ve
yenilikten korkmazlar. Ayrca, yiyecekleriyle ilgili yeni bir talep almak
iin, satacaklar eyin retimindeki yenilii tevik etmek zorundadrlar.
Endstriyel devrimin Bat'da, ayn zamanda refahn ticaret vastasy
la srdren bir deniz lkesi olan ngiltere'de ilk nce balam olmas,
bir rastlant deildir.
Bu blmde daha nce, L-shih Ch'un-ch'iu'dan tccarlar hak
knda alntladmz metni ayn zamanda, onlarn bozulmu ve hain
olduklarn sylemek yerine, onlarn zarif ve zeki olduklarn sylemek
artyla, deniz lkelerinin halklar hakknda da syleyebiliriz. Ayrca,
kta lkelerinin halklar iyi iken, deniz lkelerinin halklarnn bilge ol

duunu syleyerek Konfys' baka kelimelerle aklayabiliriz. By
lece de Konfys'n sylediini tekrarlarz: " Bilge sudan holyr; iyi
dalardan. Bilge, hareket eder; iyi hareketsiz kalr. Bilge mutludur; iyi,
tahammlkar."
Bir yandan Yunanistan ve ngiltere'nin corafi ve ekonomik
artlar arasndaki ilikiyi te yandan ise, Bat bilimsel dncesinin ve
demokratik kurumlarnn geliimini ispatlayacak delilleri birer birer
saymak bu blmn hedefini aar. Ancak, Yunanistan ve ngiltere'nin
corafi ve ekonomik artlarnn in'inkinden tamamen farkl olmas
gerei, bu blmde zikredildii gibi, in tarihi ile ilgili tezimin aley
hine olumsuz bir kant oluturmak iin yeterlidir.
N FELSEFESNDEK DAM VE DEGEBLR UNSUR

Bilimin geliimi, corafyay fethetti ve in, artk "drt deniz iinde"
izole bir halde deildir. O, kendi endstrisine de sahip olmaktadr ve
bu Bat dnyasndan ok daha sonra olsa da, hi olmamasndan daha
iyidir. Bat'nn Dou'yu istila ettiini sylemek doru deildir. Bu da
ha ok, ortaan modernler tarafndan istila edilmesidir. Modern bir
dnyada yaamak iin, in modern olmak zorundadr.
Geride hala sorulacak bir soru vardr: Eer in felsefesi, in
halknn ekonomik artlaryla bu kadar ok yakndan ilikili ise, in
felsefesinde ifade edilen ey, yalnzca bu artlar altnda yaayan halk
iin mi geerlidir?
Cevap, evet ve hayrdr. Herhangi bir halkn ya da herhangi bir
zamann felsefesinde, her zaman yalnzca o halkn ya da o zamann
ekonomik artlaryla ilikili deere sahip bir para vardr. Ancak her
zaman, bundan daha fazla olan baka bir para da vardr. zafi olma
yan bu para, sona ermeyen, artlara bal olmayan bir deere sahip
tir. Bunun mutlak hakikat olduunu sylemekten ekiniyorum. n
k neyin mutlak hakikat olduunu sylemek, herhangi bir insan iin
byk bir grevdir ve bu mutlak hakikati belirleme grevi, yalnzca
-eer varsa- Tanrya tahsis edilebilecek olan bir grevdir.
34 ikinci blm
zin verin Yunan felsefesindeki bir rnei ele alalm. Aristoteles

tarafndan klelik sisteminin rasyonel merulatrlmas, Yunan haya
tnn ekonomik artlaryla ilikili bir teori olarak kabul edilmelidir. Bu
nun byle olmadn sylemek, Aristo'nun toplumsal felsefesinde nis
pi olan hibir eyin bulunmadn sylemektir. Ayn ey, in dnce
si iin de geerlidir. in endstriletiinde, eski aile sistemin yok olma
s gerekir ve bu aile sisteminin gitmesiyle Konfys rasyonel me
rulatrma da yok olacaktr. Bunun byle olmadn sylemek, Kon
fys'n toplumsal felsefesinde nispi hibir eyin olmadn syle
mektir.
Bunun sebebi, kadim Yunan ve in toplumunun, farkl olsalar
da, toplum diye isimlendirdiimiz genel kategoriye ait olmalardr. Bu
yzden, Yunan ve in toplumunun teorik ifadesi olan teoriler, ayn za
manda genel olarak toplumun ksmi ifadeleridir. Haddi zatnda onlar
da yalnzca Yunan ya da in toplumlarna has bir ey olmakla birlik
te, genel olarak topluma has olan evrensel bir ey de olmaldr. te,
nispi olmayp bitimsiz bir deere sahip olan da, bu son eydir.
Ayn ey Taoculuk iin de dorudur. nsanlk topyasnn geen
bir an ilkellii olduunu syleyen Taocu teori, yanltr. lerleme
ideasyla birlikte, biz modernler, beeri varln ideal durumunu, ge
mite kaybettiimiz bir ey olarak deil, fakat gelecekte yaratlacak bir
ey olarak dnrz. Ancak, modernlerin beeri var oluun ideal du
rumu olarak dnd ey, anarizm gibi, Taocularn dndklerin
den btnyle farkl deildir.
Felsefe de bize, bir hayat ideali verir. Belli bir halkn ya da belli
bir zamann felsefesi gibi, bu idealin bir paras da yalnzca, sz konu
su halkn ya da zamann toplumsal artlarndan kaynaklanan hayat
trne uygun olmaldr. Ancak ayn zamanda, genel olarak hayata has
olan bu para ve ayn ekilde nispi olmayp bitimsiz deere de sahip
olmaldr. Bu, Konfys ideal bir hayat teorisi durumunda tasvir
edilmi ey gibi grnmektedir. Bu teoriye gre, ideal hayat, evren
hakkndaki ok yksek bir anlaya sahip olsa da, be temel insani ili
ki iinde devam eden bir hayat biimidir. Bu beeri ilikilerin doas
artlara gre deiebilir. Ancak idealin kendisi deimez. O zaman, be

insani iliki devam etmek zorunda olduundan, Konfys hayat
idealinin de devam etmesi gerektiini syleyen kii, yanl dnmek
tedir. Keza, ideal hayatn arzulanabilir bir ey olduu bu yzden de be
insani ilikinin ayn ekilde muhafaza edilmesi gerektiini syleyen ki
i de yanl dnmektedir. Felsefe tarihinde neyin srekli ve neyin de
iebilir olduunu ayrmak iin mantksal bir tahlil yaplmas gerekir.
Her felsefe, srekli olan ve btn felsefelerle ortak bir eye sahiptir.
Farkl olmakla birlikte, felsefelerin birbirleriyle karlatrlabilir ve bi
rinin dierinin terimlerine uygun olarak tercme edilebilir olularnn
sebebi budur.
in felsefesinin metodolojisi deiir mi? Yani, yeni in felsefesi
kendisini sezgiyle elde edilen kavramlarla snrlamaya son verebilir
mi? Kesinlikle yle yapacaktr ve bunu yapmamas iin hibir sebep de
yoktur. Gerekte in felsefesi, daha nce de deimekteydi. Bu dei
im, bu kitabn son blmnde daha ayrntl tartlacak.
13oo'lerde Wang Zhenpeng'in bir tasvirinde
in budizminin ndegelen bir stad
retisini anlabyor.
on blmde, Konfysln ve Taoculuun in dncesinin
S iki ana akm olduunu syledim. Ancak bu dnceler, uzun bir
tekamln sonunda bu hale gelen ve 5. yzyldan 3. yzyln sonu
nu kadar var olan, dier birok rakip dnce okulu arasnda yalnz
ca iki tanesiydi. Sz konusu dnem boyunca, okullarn says o kadar
oktu ki, inliler onlara, "yz okul" derlerdi.
SSU'MA T'AN VE ALTI OKUL

Daha sonra gelen tarihiler, bu "yz okulu"un bir tasnifini yapmaya
altlar. Bunu ilk yapan, (. 1 10'da len) Ssu-ma Ch'ien'in (. yak
lak 1 45-86) babas, in'in ilk byk hanedan tarihi olan Shih Chi ya
da Tarihsel Kaytlarn yazar Ssu-ma T'an'd. Bu almasnn son b
lmnde Ssu-ma Chi'en, babasnn "Alt Okulun Temel Dnceleri
zerine" bal tayan bir makalesini iktibas eder. Bu makalede, Ssu
ma T'an, nceki yzyllarn felsefecilerini alt ana okul halinde u e
kilde tasnif eder:
Birincisi, bir kozmoloji okulu olan Yin-Yang chia ya da Ying
Yang okuludur. Bu okul ismini, Yin ve Yang prensiplerinden alr. Bu iki
40 nc blm
prensip, diil olan Yin ve eril olan Yang prensibi, in dncesinde in

kozmolojisinin iki ana prensibi olarak kabul edilir. Onlarn birleme
sinin ve karlkl etkileiminin, inlilere gre btn evrensel fenomen
lere yol aar.
kinci okul, ]u chia ya da Edipler okuludur. Bu okul, Bat litera
trnde Konfys okul olarak bilinir. Oysa ju kelimesi, harfi harfi
ne "literatus" yani alim anlamna gelmektedir. Bu yzden, Batl isim,
bir anlamda yanltcdr. nk sz konusu isim, bu okulun takipile
rinin, dnr olduklar kadar alim olduu gereini gzden karr; di
erlerinden farkl olarak bunlar, kadim klasiklerin retmenleri ve bu
yzden de, kadim kltrel mirasn miraslardr. Konfys, kesinlik
le, bu okulun lider ahsiyetidir ve hakl olarak bu okulun kurucusu ola
rak kabul edilir. Ancak, ju terimi yalnzca "Konfys'e tabi" olan ya
da "Konfys"y gstermez. Daha geni bir ierie de sahiptir.
nc okul, Mo chia ya da Mohist okuldur. Bu okul, Mo
Tzu'nun liderlii altnda sk bir organizasyona ve kat bir disipline sa
hipti. Bu okulun takipileri, kendilerini Mohist olarak isimlendirirler.
Bu yzden de bu okulun ad, dier okullarda olduu gibi, Ssu-ma T'an
tarafndan icat edilmi deildir.
Drdnc okul, Ming chia ya da simler Okuludur. Bu okulun
takipileri, "isimler" ve "gereklikler" diye adlandrdklar ve bunlar
arasndaki iliki ile ilgilenirlerdi.
Beinci okul, Fa chia da Yasac Okul'dur. ince'deki fa kelime
si, model ya da yasa anlamna gelir. Bu okul, iyi ynetimin, ediplerin
ynetim iin vurguladklar ahlaki kurumlar yerine, yasann tespit
edilmi bir koduna dayanmas gerektiini iddia eden bir grup devlet
adam tarafndan kurulmutur.
Altnca okul, Tao-Te chia ya da Yol ve Yolun Gc Okulu'dur.
Bu okulun takipileri, metafiziklerini ve toplumsal felsefelerini, Tao ya
da Yol olan yokluk (non-being) kavram ve onun, insann doal erde
mi olarak insanda younlamas etrafnda odakladlar. Bu doal er
dem, Te'dir ve "erdem" olarak tercme edilir. Ancak daha iyisi, tek tek
herhangi bir eyann tabiatnda var olan "g" olarak tercme edilme-
okullarn kkeni 41
sidir. Ssu-ma T'an tarafndan Tao-Te okulu olarak isimlendirilen bu

okul, daha sonra Tao chia olarak bilinmeye baland ve Bat literat
rnde bu okul, Tao chia olarak bilinir. Birinci Blm'de iaret edildii
gibi bu okulun, Taocu dinden dikkatli bir ekilde ayrlmas gerekir.
LU HSN VE ONUN OKULLARIN

MENELER HAKKINDAK TEORS
"Yz okulu" tasnif etmeye alan ikinci tarihi, Liu Hsin'di (. yk.
.46 - S.23). Bu tarihi, zamannn en byk bilim adamlarndan bi
riydi ve babas Liu Hsiang ile birlikte, mparator Ktphanesindeki ki
taplarn nsha tasniflerini yapt. mparatorluk ktphanesinde ortaya
kan ve "Yedi zet" olarak bilinen tasviri katalogu, Pan Ku (S. 32-
92) tarafndan, hanedanla ilgili tarihinde nceki Han Hanedanlar
Tarihi'inde var olan Yi Wen Chih ya da "Edebiyat zerine Aratr
ma"nn temeli olarak kabul edildi. Bu "Aratrma"snda, Liu Hsin'in
"yz okulu" on ana grup halinde tasnif ettiini grrz. Bunlardan al
ts, Ssu-ma T'an'nkiyle ayndr. Geri kalan drd ise, Tsung-Heng
chia ya da Hariciyeciler Okulu, Tsa chia ya da Eklektikler Okulu, Nun
chia ya da Ziraatiler Okulu ve Hsiao-shuo chia ya da Hikaye Anlat
clar Okulu'dur. Liu Hsin yle yazar: "Farkl felsefeciler, on okuldan
oluurlar, ancak dikkat edilmesi gereken yalnzca dokuzuncudur." O,
bu ifadeyle, Hikaye Anlatclar Okulu'nun dier okullar kadar nem
li olmadn sylemeyi kasteder.
Lui Hsin, bu tasnifinde, Ssu-ma T'an'n yaptnn ok tesine
gemez. Ancak onda yeni olan, in tarihinde ilk kez, farkl okullarn
tarihsel kkenlerini sistematik olarak izlemeye ynelik teebbstr.
Liu Hsin'in teorisi, daha sonraki bilim adamlar, zellikle de
Chang Hseh-ch'eng ( 1 738-1 8 0 1 ) ve Chang Ping-lin tarafndan b
yk lde detaylandrld. Chang Ping-lin z olarak, ilk dnem Chou
hanedanlnda (. 1222?-255), bu dnemin toplumsal kurumlar
paralara ayrlp dalmadan nce, "memurlar ve retmenler arasn
da hibir ayrmn" bulunmadn ileri srer. Baka bir ifadeyle, yne
timin muayyen biriminin memurlar, ayn zamanda, bu birimle ilgili
42 nc blm
retim dalnn da nakilcileriydiler. O gnn feodal lordlar gibi, bu

memurlarn da, miras olarak devralnan grevleri vard. Bundan dola
y da, o zaman yalnzca, "resmi retim" vard, hibir 'zel retim'
yoktu. Yani, hibir kimse, herhangi bir retim daln zel bir birey
olarak retmiyordu. Bu tr herhangi bir retim, yalnzca ynetimin
u ya da bu biriminin yeleri olarak, mevkilerine uygun bir ekilde me
murlar tarafndan icra edilmekteydi.
Ancak bu teoriye gre, Chou ynetim ailesi, hanedanlnn son
yzyllarnda gcn kaybettiinde, ynetimsel birimlerin memurlar
da nceki pozisyonlarn kaybettiler ve btn lkeye daldlar. O za
man bu kiiler, hususi bilgi dallarn kendi zel yeteneklerine uygun
olarak retmeye yneldiler. Bu yzden onlar artk, "memurlar" deil,
sadece zel 'retmenler'di. Bylece retmenler ve memurlar arasn
daki bu ayrlmadan sonra farkl okullar ortaya kt.
Liu Hsin'in btn zmlemesi, aadaki gibidir: "Ju okulunun
yelerinin kkeni, Eitim Bakanl'dr... Bu okuldakiler, Liu Yi (Alt
Klasik ya da yedi liberal sanat) almaktan zevk alrlar, beeri cesaret
ve dorulukla ilgili meselelere dikkat ederler. Onlar, Yao ve Shun'u (.
24. ve 23. yzyllarda yaadklar farz edilen iki kadim bilge impara
tor), okullarnn atalar ve Kral Wen [Chou Hanedanl . 1 120?-
1 108] ve Kral Wu'yu [Kral Wen'in olunu] en parlak rnekleri olarak
kabul ederler. retilerine otorite kazandrmak iin, yce bir retmen
olarak Chung-ni'ye [Konfys] sayg gsterirler. Onlarn retisi, en
yce hakikattir. 'Sayg gsterilen, test edilmelidir'. Yao ve Shun'un ihti
am, Yin ve Chou hanedanlarnn refah ve Chung-ni'nin baarlar,
onlarn retilerini test etmeleriyle kefedilen sonulardr."
"Taocu okulun yelerinin kkenleri, resmi tarihilerdir. Bunlar,
kadim dnemlerden son zamanlara kadar baarnn ve kn, mu
hafazann ve yok oluun, afet ve zenginliin tarihsel rneklerini ince
leyerek, esas olana nasl sahip olunacan ve temel olann nasl anla
lacan rendiler. Kendilerini temizlik ve bolukla korudular, alak
gnlllk ve uysallkla muhafaza ettiler... Bu okulun gc, ite bura
da yatmaktadr.
okullarn kkeni 43
" Yin-Yang okulununkilerin kkeni, resmi astronomlardr. Bun

lar saygl bir ekilde, parlak g, gne ve ayn artarda gelen sem
bollerini, yldzlar ve burlar, zamann ve mevsimlerin ayrlmalarn
takip ettiler. Bu okulun gl noktas, burada yatmaktadr.
"Yasac okulun yelerinin kkeni, Adalet Bakanl'dr. Bu
okul, doru davran sistemini desteklemek iin mkafatlandrma ve
cezalandrmadaki katl vurgulad. Bu okulun gl noktas, burada
yatmaktadr.
"simler Okulunun kkeni, Trenler Bakanl'dr. simlerin ve
yerlerin farkl olduu kadim dnem insanlar iin, bu isim ve yerler
iin uygun olan trenler de farkldr. Konfys yle demitir: "Eer
isimler doru olmazsa, konuma doal sonuc ortaya karmayacak
tr. Eer konuma, doal sonucunu ortaya karmayacaksa, hibir ey
kabul ettirilemez'. Bu okulun, gl noktas burada yatmaktadr.
"Mohist okulun mensuplarnn kk ise, Mabet Muhafzlardr.
Mabet, dz ahaptan yaplm kiriler ve sazdan yaplm atyla ina
edilmitir; bu yzden de, onlarn retisi krlganl vurgular. Mabet,
Yalnn ve Be Tecrbeli Adamn sayg gsterildii yerdi; bu yz
den onlarn retisi, evrensel sevgiyi vurgular. Sivil memurlar seme
ve askeri idman treni, mabette icra edilir; bunun iindir ki, onlarn
retisi erdemin ve yetenein ykselmesini vurgular. Mabet, atalara
kurbann ve babalara saygnn yeridir; bundan dolay onlarn retisi,
ruhlara sayg gstermektir. Onlar, bir kimsenin davranndaki drt
mevsimden kaynaklanan geleneksel retiyi kabul ettiler; bu yzden
de onlarn retisi, kadercilie kardr. Btn dnyada evlada ait din
darlk gsterme geleneksel retisini kabul ettiler; bu yzden de, 's
tn olan kabul etme' retisine sahiptirler. Bu okulun gl noktas,
burada yatmaktadr.
"Hariciyeciler okulunun kkeni, encmen yeleridir. Bunlar,
hem Konfysler hem de Mohistlerden geldiler ve simler Okulu ve
Yasaclar badatrdlar. nsanlarn bunlara ihtiyac olduunu ren
diler ve kraliyet ynetiminin her eyi birletirmede baarsz olmad
n grdler. Bu okulun gl noktas, burada yatmaktadr.
44 nc blm
"Ziraat Okulu'nun yelerinin kkeni, Toprak ve Tohum Ba

kanl'dr. Farkl trden tohumlar ekme sanatn rettiler; halkn gi
yeceinin ve yiyeceinin yeterli olmas iin, saban srme ve dut yeti
tirme hususunda onlar tevik ettiler... Bu okulun gl noktas, bura
da yatmaktadr.
"Hikayeciler okulunun yelerinin kkeni, Denizciler Mecli
si'dir. Bu okul, caddelerde ve ara sokak konumalarn toplayan, git
tikleri yerde iittikleri eyleri tekrarlayan kimseler tarafndan yaratl
d ... retilerinde yalnzca, tek bir kelime seilebilse de, yine de bir k
sm katklar vardr" (History of the Former Han Dynasty -Literatr
zerine Aratrma").
Bu, Liu Hsin'in n okulun tarihsel kkenleri hakknda syledi
i eydir. Okullarn nemi hakkndaki yorumu yetersizdir ve onlardan
belli bir ksmn muayyen 'Bakanlklara' atfetmesi, baz durumlarda
keyfidir. Mesela, Taocularn retisini tasvir ederken yalnzca Lao
Tzu'nun retisine deinir ve Chuagn Tzu'yu btnyle grmezden
gelir. stelik, her ikisinin ayrmlar yapmay vurgulamalar dnda,
simler Okulu ve Trenler Bakanlnn ilevleri arasnda hibir ben
zerlik var gibi grnmez.
LU HSN'N TEORSNN GZDEN GERLMES

Ancak, Liu Hsin'in teorisinin detaylar, yanl olmakla birlikte, onun
bu okullarn kkenlerini belli siyasi ve toplumsal artlara gtrmeye
ynelik teebbs, kesinlikle doru bir bak asn gsterir. Farkl
okullar hakkndaki tasviri bizatihi, in tarih yazmnda bir klasik ol
duundan onu burada geni bir ekilde iktibas ettim.
in tarihi almas, son zamanlarda, zellikle de, 1937 Japon
igalinden hemen nceki yllar boyunca, in'de byk ilerleme kay
detti. Bu yzden, son aratrmalar nda, felsefi okullarn kkeni
hakknda bana has bir teori oluturdum. Ruh olarak bu teori, Liu
Hsing'kiyle uyusa da, yine de farkl bir ekilde ifade edilmesi gere
kir. Bu da, eylerin farkl bir adan grlmesi gerektii anlamna ge
lir.
okullarn kkeni 45
zin verin, inlinin, diyelim ki . 10. yzylda, siyasi ve top

lumsal olarak nasl grndn tahayyl edelim. Siyasi ve toplumsal
yapnn tepesinde, Chou kraliyet ailesinden olan, btn farkl devlet
lerin "ortak lordlar" kabul edilen Kral vard. Onun ynetimi altnda,
her birinin kendi prensinin bulunduu ve bu prens tarafndan ynetil
dii yzlerce devlet vard. Bu devletlerin bazlar, yeni fethedilen yerle
ri akrabalarna feodal tmarlar olarak datan Chou hanedann kuru
cular tarafndan tesis edildiler. Dierleri ise, Chou hanedann evvelki
rakipleri olup, ancak imdi, Chou'nun Kraln kendi "ortak lordlar"
olarak kabul eden kiiler tarafndan ynetildiler.
Prensin ynetimi altndaki her bir devlette, toprak tekrar, Pren
sin akrabas olup her birinin kendi feodal lordlar olan birok tmara
blnd. Bu zamanda, siyasi g ve ekonomik kontrol, bir ve ayn ey
di. Topraa sahip olanlar, onun siyasi, ekonomik ve ayn zamanda
orada yaayan insanlarn efendileriydiler. Onlar, chn tzuydular. Bu
lafzi olarak "Prensin oullar anlamna gelen", ancak feodal lordlar s
nfnn ortak lakab olarak kullanlan bir kelimedir.
Dier toplumsal snf, hsiao jen (kk insanlar), ya da shu min
(sradan insanlar ya da yn) snfyd. Bunlar, feodal lordlarn, bar
zamannda chn tzu iin topra ekip bien ve sava zamannda da sa
vaan serflerdi.
Aristokratlar, yalnzca siyasi yneticiler ve toprak sahipleri de
il fakat ayn zamanda, eitim alma frsatna sahip olan nadir ahsi
yetlerdi de. Bu yzden, feodal lordlarn evleri, yalnzca siyasi ve eko
nomik gcn deil fakat ayn zamanda, eitimin de merkeziydiler. On
lara bal olanlar, farkl izgileriyle hususi bilgiye sahip olan memur
lard. Ancak sradan halk, kendi adlarna, eitilme ansna sahip deil
di. yle ki, halkn arasnda, eitilmi hibir insan yoktu. Liu Hsin'in,
erken Chou hanedannda "memurlar ve retmenler arasnda bir ay
rm yoktu" teorisinin gerisinde bu gerek yatmaktadr.
Bu feodal sistem, ekli olarak Ch'in hanedanlnn Birinci m
paratoru tarafndan . 221 'de kaldrld. Ancak, bundan yzyllarca
nce, sz konusu sistem, paralanmaya balam olmasna ramen,
46 nc blm
binlerce yl sonra bile feodalizmin ekonomik kalntlar, toprak sahip

leri snfnn gc eklinde var olmaya devam etti.
Modern dnem tarihileri, feodal sistemin paralanma sebeple
rinin ne olduu hususunda hala uzlam deildirler. Bu sebeplerin tar
tlmas, bu blmn konusu olmad iin biz de onlar tartmaya
caz. Mevcut hedefimiz iin, in tarihinde, . 7. ve 3. yzyllar ara
snda, byk bir toplumsal ve ekonomik dnm ve deiim olduu
nu sylemek yeterli olacaktr.
Feodal sistemin tam olarak ne zaman paralanmaya balad
konusunda emin deiliz. 7. yzyl kadar erken bir dnemde, sava za
manlarnda ya da baka sebeplerden dolay topraklarn, unvanlarn
kaybetmi ve bu yzden de, sradan halk seviyesine dm olan aris
tokratlar vard. Ayn zamanda, hner ve kayrmaclk sayesinde devle
tin yksek memurlar haline gelen sradan halk da vard. Bu, Chou ha
nedannn paralanmasnn gerek anlamn resmetmektedir. Bu yal
nzca hususi bir kraliyet ailesinin deil, ayn zamanda, daha da nem
lisi, btn bir toplumsal sistemin paralanmasdr.
Bu paralanmayla, farkl eitim dallarnn evvlki resmi temsil
cileri, sradan insanlar arasnda dald. Bunlar hem gerek sekinler
hem de ynetici aristokratik ailelerin hizmetinde, mirasla devr alnan
grevlere sahip olan uzmanlard. Bu, ksmen yukarda alntlanan ay
n "Aratrma" boyunca Konfys'ten Liu Hsin tarafndan yaplan
alntnn ifade ettii eydir: "Trenler [sarayda] kaybolduunda, onla
r krsal kesimde aramak zorunludur."
Bylece, sz konusu bu sekinler ya da memurlar btn lkeye
daldklarnda, zel bir konumda olmak zere, kendi zgllemi ye
teneklerini ya da maharetlerini icra ederek hayatlarn srdrdler.
Bunlardan fikirlerini zel bireylere ifade edenler, profesyonel "ret
menler" haline geldiler ve bylece, retmenler ve memurlar arasnda
ki ayrm ortaya kt.
Bu blmdeki "okul" tabiri, ince'deki chiann bir tercmesi
dir. Bu kelime ayn zamanda, bir aileyi ya da bir eve iaret etmek iin
de kullanlr. Bundan dolay da, bu kelime ahsi ya da zel bir eyi ima
okullarn kkeni 47
eder. Kendi zel fikirlerini kendi hususi mevkilerinden dolay reten

ahslar olmadan nce, dncenin chias yoktu.
Ayn ekilde, bu retmenler eitimin ve sanatn farkl dallarn
da uzman olduklarndan farkl chia trleri de vard. Bu yzden de, kla
siklerin retiminde, trenlerin ve mziin uygulanmasnda uzman
olan kimseler vard. Bunlar ju ya da edip olarak bilinmekteydi. Sava
sanatnda uzman olanlar da vard. Bunlar, hsieh ya da valyelerdi. Pi
en-che ya da tartmac olarak bilinen konuma sanatnda uzman
olanlar vard. By, kehanet, astroloji ve say biliminde uzman olup,
fang-shih ya da gizemli sanatlarn uygulayclar olarak bilinenler var
d. Ayn zamanda, feodal yneticiler iin zel danman olarak faaliyet
gsterei ve fang-shu chih shih ya da "metot sahibi adamlar" olarak
bilinen tecrbeli siyasetiler de vard. Son olarak, eitim ve yetenek sa
hibi olup ancak, zamanlarnn siyasal dzensizliinin beeri toplum
dan tabiatn dnyasna ekilmelerine yol aacak ekilde hayatlar ze
hir edilmi, dnyaya ksm baz insanlar da vard. Bunlar, yin-che ya
da keiler veya mnzeviler olarak bilinmekteydiler.
Benim teorime gre, bu alt snf insandan Ssu-ma T'an tarafn
dan sralanan alt dnce okulu ortaya kmtr. Bu yzden Liu
Hsin'i yeniden ifade ederek yle diyebilirim:
]u okulunun yelerinin kkeni, ediplerdir.
Mohist (Mohcu) okulunun yelerinin kkeni, valyelerdir.
Taocu okulunu mensuplarnn kkeni, keilerdir.
simler Okulu mensuplarnn kkeni, tartmaclardr.
Ying-Yang okulunun mensuplarnn kkeni, gizemli sanatlarn
uygulayclardr.
Yasac okulun mensuplarnn kkeni, "metot sahibi insan
lar"dr.
Bu ifadelerin aklamalar, gelecek blmlerde tartlacaktr.
"Usta retmen" diye de tanmlanan
KonfUys'yiln bir tasviri.
l ( onfys, in'de K'ung Tzu ya da stat K'ung1 olarak bilinen
I ahsn, Latincelemi ismidir. Aile ismi, K'ung ve kendi ahs ismi
de Chi'u idi. . 55 1 'de, dou in'deki imdiki Shantung eyaletinin
gney ksmnda bulunan Lu devletinde dodu. Atalar, Chou haneda
nndan nceki hanedanlk olan Shang kraliyet ailesinden gelen Sung
devletinin dk evinin yeleri oldu Siyasi karklklar sebebiyle aile,
Konfys'n doumunda nce, sekin konumunu kaybederek Lu'ya
g etti.
Konfys'n hayatnn en detayl anlats, (in'in ilk hanedan
tarihi olup, . 6'da tamamlanan) Shih Chi ya da Tarihsel Kaytlar'da
bulunan biyografidir. Bundan, Konfys'n genliinde fakir olduu
nu, ancak Lu devletine girdiini ve ellisinde olduu bir zamanda, yk
sek memurluk derecesine/payesine ulatn reniyoruz. Ancak, siya
si entrikalarn bir sonucu olarak makamndan istifa etmeye ve srg
ne gitmeye zorland. Sonraki on yl boyunca, siyasi idealini ve top-
1 "Tzu" ya da "stat" kelimesi, Chou Hanedannn felsefecilerinin, Chuang Tzu, Hsn Tzu vs.
gibi isimlerin sonuna eklenen bir nezaket n ekidir ve "stat Chuang", "stat Hsn" gibi bir
anlam verir.
52 drdnc blm
lumsal reformunu gerekletirmenin bir frsatn bulmak midiyle bir

devletten tekine dolap durdu. Ancak hibir yerde, baarl olamad;
en sonunda yal bir adam olarak Lu'ya geri dnd ve burada, .
479'da ld.
KONFYS VE ALTI KLASK

Son blmde, felsefenin ortaya knn zel retimin uygulanmaya
balamasyla olduunu sylemitim. Modern bilimin belirleyebildii
kadar, Konfys, zel konumuyla byk bir renci kitlesine, sesle
nen ilk kiiydi. Bu renciler, farkl devletlere yapt seyahatler sra
snda ona elik etmiti. Gelenee gre, binlerce renciye sahipti. Bu
rencilerden onlarcas, mehur dnr ve bilim adamlar oldular.
Birka bin rencisi olmas phesiz bir abartmadr. Ancak, in'in ilk
zel retmeni olan Konfys'n ok etkili bir retmen ve ne kadar
nemli ve benzersiz biri olduu hususunda ise bir phe yoktur. Onun
fikirleri, rencilerinin bir ksm tarafndan derlenen Konfys'n
dank szlerinin bir koleksiyonu olan Lun Y ya da Konfys
Semeler sayesinde bilinir.
Konfys bir ju idi ve Bat'da Konfys okul olarak bilinen
]u okulunun kurucusuydu. Son blmde, Liu Hsin'in niin, bu okulla
ilgili olarak onlarn "Liu Yi'yi almaktan zevk aldn ve insansever
lik ve dorulukla ilgili meseleleri vurguladn" yazdn grdk. Liu
Yi terimi, "alt sanat" yani, alt temel sanat ifade eder. Ancak, daha ge
nel olarak "alt klasik" olarak tercme edilir. Bunlar, Yi ya da I- Ching
- Deiimler Kitab, Shih ya da iir Kitab, Shu ya da Tarih Kitab, Li ya
da Ayinler veya Dini Trenler, Yeh ya da Mzik (mstakil bir kitap
olarak muhafaza edilemedi) ve Ch'un Ch'iu veya lkbahar ve Sonbahar
Yllklar. Bu son kitaplar, Lu devletinin . 722'den Konfys'n
lm tarihi olan . 479'a kadar olan ve onun tarafndan kaleme aln
m kronik tarznda bir tarihtir. I- Ching - Deiimler Kitab dndaki
lerin, isimleri kitaplarn ieriklerinin ne olduu gsterir. I- Ching - De
iimler Kitab, Konfysler tarafndan, metafizik zerine bir ara
trma olarak yorumland, ancak esas itibariyle, bir kehanet kitabyd.
konfys, ilk retmen 53
Konfys ve Alt Klasik arasndaki ilikiyle ilgili olarak iki ge

leneksel bilim okulu vardr. Bunlardan biri, Konfys'n btn bu ki
taplarn yazar olduunu iddia ederken dieri onun, lkbahar ve Son
bahar Yllklarnn yazar, I- Ching Deiimler Kitab'nn yorumcu
-
su, Ayinler ve Mzik kitabnn reformcusu ve Tarih Kitab ve iir Ki

tab'nn editr olduunu ileri srer.
Ancak gerekte, Konfys klasiklerden herhangi birinin ne ya
zar, ie yorumcusu hatta ne de editrdr. O, kesinlikle baz bakm
lardan, gelenei srdrmek hususunda muhafazakar biridir. Bu yz
den, ayinler ve mzik hususunda, geleneksel uygulamalar ya da lt
lerden herhangi bir sapmay tashih etmeye alt. Bu rnekler, Lun Y
ya da Semeler'de nakledilir. Ancak Semelerde'ki sylediklerinden
Konfys'n gelecek nesiller iin bir ey yazma niyeti olmad kar
tlabilir. Kitaplarn, resmi bir konumdan daha ziyade zel bir konum
dan hareketle yazlmas, yalnzca Konfys'n zamanndan sonra ge
lien, henz duyulmam bir uygulamayd. Konfys, in'in ilk zel
retmeniydi, fakat ilk zel yazar deil.
Alt Klasik, Konfys'n zamanndan nce vard ve onlar, ge
miin kltrel mirasn tekil etmekteydi. Chou hanedanl feodaliz
minin ilk yzyllar boyunca, aristokratlara ynelik eitimin temeli ol
mulard. Ancak feodalizmin, kabaca, . 7. yzyldan itibaren dal
maya balamasyla, aristokratlarn hususi retmenleri ya da hatta
-konumlarn ve nvanlarn kaybeden ancak, Klasikler hususunda iyi
yetimi olan- bizatihi aristokratlardan bir ksm, halkn arasna dal
maya balad. Son blmde grdmz gibi, hayatlarn, Klasikleri
reterek ya da yetenekli "yardmclar", defin, kurban, evlenme ve di
er trenler konusunda iyi yetimi kiiler olarak kazandlar. Bu snf
tan insanlar, ju ya da edipler olarak bilindi.
BR EGTMC OLARAK KONFYS

Konfys, kelimenin genel anlamnda bir judan daha fazla bir eydi.
Semeler'de, bir bak asndan yalnzca bir eitimci olarak tasvir
edildii dorudur. Talebelerinden, devlet ve toplum iin faydal "her
54 drdnc blm
trl donanma sahip insanlar" olmalarn istedi ve bu yzden de, on

lara farkl klasiklere dayanan bilginin farkl dallarn retti. Bir ret
men olarak onun, esas ilevi, talebelerine kadim kltrel miras yo
rumlamakt. Semeler'de kendi szleriyle, "onun bir nakilci olduu ve
yaratc olmad" eklinde kaydedilmesinin sebebi budur. Ancak bu,
Konfys'n ynlerinden biridir ve bir baka yn de vardr. Bu da,
geleneksel kurumlar ve fikirleri naklederken onlara Konfys'n,
kendi ahlaki kavramlarndan kartlm yorumlar eklemesidir. Bunun
rnei, bir ailenin lm vesilesiyle bir oulun yl yas tutmas hak
kndaki eski adeti yorumunda grlr: " ocuk, yanda oluncaya
kadar ailesinin kollarn terk edemez. Bunun sebebi, yl yas tutma
nn, btn dnyada evrensel olarak gzlemlenmi olmasdr" (KS,
XVII, 2 1 ) . Bir baka ifadeyle, ocuk en azndan hayatnn ilk yln
da btnyle ailesine baldr; bu yzden lmlerinde, minnettarln
ifade etmek maksadyla eit bir zaman dilimi boyunca ebeveynleri iin
yas tutmas gerekir. Ayn ekilde Klasikleri retirken de Konfys,
onlar hakknda yeni yorumlar yapar. Bu yzden iir Kitabndan sz
ederken, yle diyerek onun ahlaki deerini vurgular: "iir Kitab'nda,
yz iir vardr. Ancak onlarn z, bir cmleyle ifade edilebilir: 'K
t dncelere sahip olma'" (KS, II, 2).
Nakil vastasyla yaratlan bu ruh, Konfys'n rencileri ta
rafndan lmszletirildi ve nesilden nesile aktarlan klasik metinler
zerine saysz yorum ve erh yazld. Daha sonra, On Klasik ola
rak bilenmeye balayan eylerin byk bir ksm, bu ekilde orijinal
metinler zerine yaplan yorumlardan geliti.
Bu Konfys' zamannn allm edibinden ayran ve onu,
yeni bir okulun kurucusu yapan eydir. Bu okulun takipileri, ayn za
manda bilim adamlar ve Alt Klasik'in uzmanlar olduundan, sz ko
nusu okul, Edipler Okulu olarak tannmaya balad.
SMLERN ISLAHI
Konfys'n klasiklere verdii yeni yorumlarn yan sra, onun, birey
ve toplum, gk ve insan hakknda kendisine has fikirleri de vard.
Toplumla ilgili olarak, ok iyi dzenlenmi bir topluma sahip ol

mak iin en nemli ey, Konfys'n isimlerin slah diye isimlendir
dii eyi baarmaktr. Yani, gerek olgulardaki eyler, isimlerin onlara
ilitirdii ierimlere uydurmak iin dzeltilmelidir. Bir keresinde bir ta
lebe, eer bir devlet ynetecek ise, ilk olarak ne yapmas gerektiini
sordu; Konfys bunu yle cevaplad: " Bir kimsenin ihtiya duydu
u ilk ey, isimlerin slah edilmesidir" (KS, XIII, 3). Bir baka vesileyle
dklerden biri, Konfys'e ynetimin doru ilkesini sordu, o buna ce
vaben: "Ynetici ynetici, bakan bakan, baba baba ve oul oul ol
sun" (KS, XII, 1 1 ), dedi. Bir baka ifadeyle, her ismin belli bir ierii
vardr. Bu ierikler, bu ismin eyler snfna verdii z tekil eder. Bu
yzden, bu tr eyler, bu ideal ze uygun olmaldrlar. Bir yneticinin
z, yneticinin ideal olarak olmas gereken ya da in'de, "yneticinin
yolu" olarak isimlendirilen eydir. Eer bir ynetici, bu ynetici yolu
na uygun olarak hareket ederse, o zaman o, isimde olduu kadar ha
kiki bir yneticidir. sim ve gereklik arasnda bir anlama vardr. An
cak eer o, byle davranmazsa, halk tarafndan byle kabul edilse bi
le, ynetici deildir. Toplumsal ilikilere dair her isim, belli sorumluluk
lar ve grevleri ima eder. Ynetici, bakan, baba ve oul, hepsi bu tr
toplumsal ilikilerin isimleridir ve bu isimleri tayan bireylerin, sorum
luluklarn ve grevlerini hakkyla yerine getirmesi gerekir. Konf
ys'n isimlerin slah teorisinin syledii ey budur.
NSANSEVERLK VE ADALET
Bireylerin erdemleriyle ilgili olarak Konfys, insanseverlii ve adale
ti, zellikle de birincisini vurgulad. Adalet (yi), bir durumun "gerekli
lii" anlamna gelir. O, kategorik bir emirdir. Bu emirler, toplumdaki
herkesin, yapmas ve bizatihi kendilerinden dolay yaplmas gereken
eylerdir. nk bunlar, ahlaki olarak yaplacak doru eylerdir. An
cak kii eer, bu emirleri ahlaki olmayan sebeplerle yaparsa, o zaman
yaplmas gerekeni yapsa bile, onun eylemi artk, erdemli bir davran
deildir. Konfys ve daha sonraki Konfysler tarafndan sk sk
ktlenen bir kelimeyi kullanacak olursak, o zaman o, "kar" iin by-
5 6 drdnc blm
le davranmaktadr. Yi (erdem) ve fi (kar), Konfyslkte birbirine

tamamen zt terimlerdir. Konfys yle der: "stn insan, yi'yi an
lar; kk insan, fi'yi" (KS, iV, 1 6) . Daha sonraki Konfyslerin
"yi ve fi arasndaki ayrm" dedikleri ey burada yatmaktadr. Bu,
Konfsyslerin ahlaki eitim hususunda azami derecede nemli ol
duunu kabul ettikleri bir ayrmdr.
Yi dncesi, soyuttur. Ancak jen2 dncesi (insanseverlik),
ok daha somuttur. nsann toplumdaki grevlerinin soyut z, btn
bu grevler onun yapmas gereken eyler olduu iin, onlarn 'gerekli
lii'dir. Ancak bu grevlerin maddi z, 'bakalarn sevmek', yani jen
ya da insanseverliktir. Baba, olunu seven bir babann davran tarz
na uygun olarak davranr; oul, babasn seven bir ocuun davrand
tarza uygun olarak davranr. Konfys yle der: "nsanseverlik,
bakalarn sevmekle mmkn olur" (KS, XII, 22). Bakalarn gerek
ten seven insan, toplumdaki grevlerini yerine getirebilecek biridir.
Bundan dolay da, Semefer'de, Konfys bazen jen kelimesini, yal
nzca erdemin hususi bir tr iin deil, ayn zamanda btn erdemle
rin bir araya gelmesini ifade etmek iin de kullanr. yle ki, 'jen insa
n' terimi, btn erdemleri kendinde toplayan insan ile e anlaml ha
le gelir. Byle bir balamda, jen "mkemmel erdem" olarak tercme
edilebilir.
CHUNG VE SHU
Konfys Semeler'de bir paragraf vardr: "Chung Kung, jenin an
lamn sorduunda stat yle dedi: ' ...kendine yaplmasn istemedi
in eyi bakalarna yapma"' (KS, XII, 2). Yine, Semefer'de Konf
ys'n yle dedii nakledilir: "fen insan, kendisini muhafaza etmek
isterken bakalarn muhafaza eden ve kendisini gelitirmek isterken
bakalarn gelitiren kimsedir. Bir kimsenin kendi beninden hareketle
2 ince " iyilikseverlik", "cmertlik", "yardm" ve "sadaka" anlamlarna gelen bu kelime, Kon
fys gelenekte merkezi bir erdemi ifade etmek iin kullanlr ve genellikle, "insanlk/beeri
yet", "insanseverlik", "sevgi", "zgecilik" vs. gibi kelimelerle karlanr. Biz bu metin boyunca
sz konusu erdemi ifade etmek maksadyla isaseverlik karln kullanacaz (.)
bakalarna ynelik davrana bir benzerlik karabilmesi; bu jeni uy

gulama yolu olarak isimlendirilebilir" (KS, VI, 28).
Bu yzden, jenin uygulanmas, bakalarn dikkate alarak olur.
"Kendisini muhafaza etmek isteyen kimse bakalarn muhafaza eder;
kendisini gelitirmek isteyen bir kimse bakalarn gelitirir. " Bir ba
ka ifadeyle: "kendin iin istediin eyi bakalarna yap." Bu, Konf
ys tarafndan chung ya da " bakalarna insafl olma" diye isimlendir
dii uygulamann olumlu yndr. Konfys tarafndan shu ya da
"zgecilik" diye isimlendirdii olumsuz yn ise: "Kendine yaplmasn
istemediin eyi bakalarna yapma"dr. Bir btn olarak uygulama,
"jeni uygulama yolu" olan chung ve shu ilkesi olarak isimlendirilir.
Bu ilke, sonraki Konfyslerin bazlar tarafndan " bir do
ruyu lme prensibini uygulama ilkesi" olarak bilindi. Yani bir kimse
nin kendi davrann dzenlemek iin bir l olarak kulland bir il
kedir. . 3. ve 2. yzylda Konfysler tarafndan yazlan aratr
malarn bir derlemesi olan Li Chi (Ayinler Kitab ) nin bir blm olan
'
Ta Hseh ya da Byk Bilgi de yle denilir: " Bir kimsenin bykle

'
rinde sevmedii ey, kendinden aa olan insanlara iyi davranmama

s; aa insanlarda nefret ettii ey, byklerine iyi hizmet etmemesi;
kendinden stn olanlarda holanmad ey, kendinden aa olanla
ra deer vermemesi; geride olanlarda sevmedii ey, nde olanlar ta
kip etmemesi, sa taraftan holanmamas, sol tarafa deer vermedii
iindir. Soldan nefret etmemesi, saa nem vermedii iindir. Btn
bunlar, bir kimsenin hareketlerini dzenleyecek ve dorultacak pren
sipler demektir.. "
Li Chi nin bir baka blm olan, Konfys'n torunu Tzu
'
ssu'ya atfedilen Chung Yung ya da Orta Yol Doktrini'nde, yle deni-

. lir: " Chung ve shu, Yol'dan uzak deildir. Kendine yaplmasn isteme
diin eyi bakalarna yapma ... Olunun sana hizmet etmesini istedi
in gibi, babana hizmet et... Kendinden aa olandan sana hizmet et
mesini istediin gibi yneticine hizmet et... Gen kardeinin sana hiz
met etmesini istediin gibi byk kardeine hizmet et... Kardelerine
sana davranmalarn istediin ekilde onlara davranta rnek ol.."
5 8 drdnc blm
Byk Bilgi'de verilen bu tasvir, chung ve shu ilkesinin olumsuz

ynn vurgular; Orta Yol Doktrin indeki tasvir ise, sz konusu ilke
'
nin olumlu ynn vurgular. Her durumda, davran belirlemeye y

nelik "doruyu lme" bir kimsenin kendisindedir ve baka bir eyde
deildir.
Chun ve shu ilkesi, ayn zamanda jen ilkesidir. yle ki, chun ve
shunun uygulanmas, jenin uygulanmas anlamna gelir. Ve bu uygula
ma, bir kimsenin toplumdaki sorumluluklarn ve grevlerini yerine
getirmesine gtrr; bu ilkede yi ya da doruluk nitelii bulunur. Bun
dan dolay, chung ve shu ilkesi, bir kimsenin ahlaki hayatnn alfas ve
omegas haline gelir. Konfys Semeler'de, bununla ilgili bir pa
ragraf vardr: "stat yle dedi: 'Shen (Konfys'n talebelerinden
biri olan Tseng Tzu'nun zel ismi) benim btn retilerim tek bir il
kede toplanr. 'Gerekten yle' diye cevaplad, Tseng Tzu. stat oday
terk ettiinde, talebeler: 'Neyi kastetti? ' diye sordular. Tseng Tzu: 's
tadmzn retisi, chung ve shu ilkesinden oluur. Hepsi bu kadar', di
ye cevaplad" (iV, 15).
Herkes kendi iinde davran "doru lye" sahiptir ve onu
herhangi bir zamanda kullanabilir. ]eni uygulama metodu bu kadar
basittir. yle ki, Konfys yle dedi: "Gerekten jen ok uzak m
dr? ]eni ok zlyorum ve hayr jen yakndr! " (KS, VII, 29).
MNG' BLME
Konfys, doruluk dncesinden "karlksz yapma" dncesi
ne ular. Bir kimse yapmas gereken eyi, yalnzca ahlaki olarak onu
yapmak doru olduu iin yapar; bu ahlaki mecburiyete yabanc
olan herhangi bir sebep iin deil. Konfys Semeler'de bize, bir
mnzevinin Konfys'le, " baaramayacan bilen ancak onu yap
maya devam eden biri" diye alay edildii anlatlr (KS, XIV, 4 1 ). Biz
de, Konfys'n bir talebesinin bir baka mnzeviye yle dediini
okuruz: "stn insann siyasete girmeye almasnn sebebi, kendi
ilkesinin hakim olamayacann farknda olsa da, ilkenin doru oldu
unu kabul etmesidir" (KS, XVIII, 7).
konflys, ilk retmen 59
Greceimiz gibi, Taocular "hibir ey yapmama " dncesini

rettiler. Oysa Konfys, "karlksz yapma" teorisini retmektey
di. Konfys'e gre, her insan iin yapmas gereken bir ey olduun
dan, o hibir ey yapmamazlk edemez. Bununla birlikte, onun yapt
, "karlksz" dr, nk insann yapmas gerekeni yapmasnn dee
ri, bizatihi bunu yapmakta yatar; eylemin harici sonucunda deil.
Konfys'n kendi hayat, kesinlikle bu retinin iyi bir rne
idir. Byk toplumsal ve siyasi dzensizlik anda yaarken, dnya
y slah etmek iin elinden gelenin en iyisini yapt. Her yere seyahat et
ti ve Sokrates gibi, herkesle konutu. Gayretleri sonusuz olsa da, as
la hayal krklna uramad. Baaramayacan biliyordu, ancak u
ramaya devam etti.
Konfys kendisi hakknda yle dedi: "Eer benim ilkelerim
dnyaya hakim olacaksa, o Ming'dir. Eer onlar boa giderse, o
Ming'dir" (KS, XIV, 3 8 ) . O, elinden gelenin en iyisini yapt, ancak so
nucu Ming'e brakt. Ming, ounlukla, Kader, Ksmet ya da Hkm
olarak evrilir. Konfys iin o, Gn Hkm ya da Gn radesi
anlamn ifade etmektedir; bir baka ifadeyle, iradi bir g olarak ta
savvur edildi. Ancak sonraki Konfysulukta, Ming yalnzca btn
evrenin toplam mevcut artlar ve gleri anlamna gelmekteydi. Ey
lemlerimizin dsal baars iin, her zaman bu artlarn ortak hareke
tine ihtiya duyulur. Ancak bu ortak hareket, btnyle bizim kontro
lmzn tesindedir. Bundan dolay da, bizim iin yaplacak olan en
iyi ey, basit bir ekilde, gidiat srasnda baarl olup olmayacam
za dikkat etmeksizin yerine getirmemiz gereken eyi yerine getirmeye
almaktr. Bu ekilde hareket etmek, "Mingi bilmek"tir. Mingi bil
mek, terimin Konfys anlamnda stn bir insan olmak iin
nemli bir arttr. yle ki, Konfys yle demitir: "Mingi bilmeyen
kimse, stn bir insan olamaz" (KS, XX, 2).
Bu yzden, Ming'i bilmek, var olduu ekliyle dnyann zorun
luluunu kabul etmek ve bu nedenle de bir kimsenin dsal baarsn
ya da baarszln nemsememek anlamna gelir. Eer bu ekilde ha
reket edebilirsek, bir anlamda, asla baarsz olmayz. nk eer, biz
60 drdnc blm
grevimizi yaparsak, eylemlerimizin zahiri baarsn ya da baarszl

n dikkate almakszn bu grev, gerek eylemimiz vastasyla ahlaki
olarak yaplr.
Sonu olarak biz her zaman, baar endiesinden ya da baar
szlk korkusundan zgr olacak ve bylece de, mutlu olacaz. Bunun
iin Konfys yle demitir: "Bilge, phelerden azadedir; endieden
uzak erdemli ve korkudan uzak cesur kiidir" (KS, IX, 28). Baka bir
yerde de: "stn insan, her zaman mutludur; kk insan ise zgn"
(KS, VII, 36), der.
KONFYS'N MANEV GELM

Taocular Chuang-tzu'da, Konfys'le, kendisini hayrseverlik ve do
ruluk ahlakna adad, bu yzden de yalnzca ahlaki deerlerin far
knda olup ve ahlak-st deerlerin farknda olmad iin alay eder.
Yzeysel olarak bunlar dorudurlar, ancak gerekte yanltrlar. Ken
di manevi geliimi hakknda konuan Konfys yle der: "On be
yandayken kendimi renmeye verdim. Otuz yanda irademe sahip
olabildim. Krk yanda Gn emrini rendim. Altm yanda, sez
gi yoluyla her eyi kavradm. Yetmi yanda, doru olan eylere zarar
vermeden, kalbimin btn isteklerini yerine getirebildim" (KS, il, 4).
Konfys'n burada "renme" olarak isimlendirdii ey, bi
zim imdi renme olarak isimlendirdiimiz ey deildir. Semeler' de,
Konfys yle der: "Kalbini Tao'ya ynelt, bala" (KS, VII, 6). Ve
yine: "Sabahleyin Tao'yu iitmek ve sonra akam lmek, yetedi olabi
lir" (KS, iV, 9). Burada Tao, Yol ya da Hakikat anlamna gelir. Kon
fys'n on beinde kendisini renmeye vermesini salayan bu
Tao'dur. Bizim renme olarak isimlendirdiimiz ey, bilgimizin art
mas anlamna gelir, ancak Tao, kendisiyle idrakimizi yceltebildiimiz
eydir.
Keza Konfys yle dedi: "Li'deki (ayinler, trenler, uygun
davran) yerini al" (KS, VIII, 8 ) . Yine yle dedi: "Liyi bilmemek,
yerini almann hibir vastasna sahip olmamaktr" (KS, XX, 3). Bu
yzden, Konfys otuzda "yerini" aldn sylediinde, o zaman
konfys, ilk retmen 6 1
/i'yi anladn ve bylece de uygun davran yerine getirdiini kas

teder.
Krknda phesi olmad ifadesi, onun bilge bir adam olduu
anlamna gelir. nk, yukarda sylendii gibi, "Bilge, phelerden
azade olandr. "
Hayatnn bu anna kadar Konfys, muhtemelen yalnzca ah
laki deerlerin bilincindeydi. Ancak elli ve altm yanda o gn
hkmn rendi ve ona itaat etti. Bir baka ifadeyle, o zaman da, ah
lak-st deerlerin farkndayd. Bu adan Konfys, Sokrates gibi
dir. Sokrates, Yunanllar uyarmak iin ilahi bir emir tarafndan tayin
edildiini dnd; Konfys de, ilahi grevlendirme hususunda ben
zer bilince sahipti. Mesela, K'uang diye isimlendirilen bir yerde fizik
sel iddetle tehdit edildiinde yle dedi: "Eer Gk, medeniyetin yok
olmasna izin vermeyi isteseydi, (benim gibi) sonraki nesillerin ona ka
tlmasna izin verilmezdi. Ancak Gk, medeniyetin yok olmasna izin
vermeyi istemediinden, K'uang halk bana ne yapabilir ki?" (KS, IX,
5). adalarndan biri de yle dedi: "Dnya uzun bir sre, dzensiz
oldu. Ancak imdi Gk, stad, uyandrc bir zil olarak kullanacak"
(KS, III, 24 ). Bu yzden Konfys, kendisinin Gn hkmn takip
ettiinden ve onun tarafndan desteklendiinden emindi; o, ahlaki de
erlerden daha stn deerlerin farkndayd.
Ancak Konfys tarafndan deneyimlenen ahlak-st deerler,
greceimiz gibi, Taocular tarafndan deneyimlenenlerle ayn deerler
deildi. nk, Taocular, akll ve hedefi olan Gk anlamn btny
le terk ettiler ve onun yerine farkllamam btnle mistik bir birle
meyi aradlar. Bu yzden de, onlarn bildikleri ve deneyimledikleri ah
lak-st deer, beeri ilikilerin kavramlarndan uzaktr.
Yukarda sylendii gibi, yetmiinde Konfys, aklnn arzula
d eyin peinden gitti. Ancak onun doal olarak yapt her ey, ak
ln kendisinin hakkyd. Onun eylemleri artk, bilinli bir rehberlie ih
tiya duymad. aba gstermeksizin hareket ediyordu. Bu, bilgenin
geliiminin son safhasn gsterir.
6 2 drdnc blm
KONFYS'N N TARHNDEK YER

Bat'da Konfys, ok nldr. Ancak in'de nl olsa da, Konf
ys'n tarihteki yeri, farkl dnemlerde deiti. Tarihsel olarak ele
alndnda o, esas olarak bir retmendi. Yani, birok retmen ara
snda bir retmendi. Ancak lmnden sonra, tedricen btn dier
retmenlerden daha stn bir retmen olarak kabul edilmeye ba
land. . 2. yzylda, daha yksek dereceye ykseltildi. Bu zamann
birok Konfyssne gre, Konfys gerekte, Chou hanedann
takip eden yeni bir hanedanl balatmak iin Gk tarafndan atand.
Gerek hayatta bir tac ya da bir devleti olmasa da, ideal olarak sy
lendiinde o, btn imparatorluu yneten bir kral haline gelmiti. Bu
Konfysler, bu ztln nasl olduunun, Bahar ve Gz Yllklarn
da bulunduu farz edilen batni anlamn incelenerek anlalabileceini
sylediler. Onlar bu kitabn (gerekte olduu gibi), devletin bir kroni
i olarak deil fakat, Konfys tarafndan kendi ahlaki ve siyasi fi
kirlerini ifade etmek maksadyla yazlan nemli siyasal bir alma ol
duunu dndler. O zaman . ilk yzylda, Konfys bir kraldan
daha fazla bir ey olarak kabul edilmeye baland. Sz konusu zaman
daki birok insana gre Konfys, insanlar arasnda yaayan bir tan
r, kendisinden sonra Han Hanedanl'nn (. 206-S. 220) gelecei
bir gnn olduunu bilen ve bu yzden de, Bahar ve Gz Yllkla
r'nda, Han insanlarnn gerekletirebilecei olduka mkemmel siya
si bir ideali ortaya koyan ilahi bir varlkt. Bu ilahlatrma, Konf
ys'n ihtiamnn zirvesiydi ve Han Hanedanl'nn ortasnda, Kon
fyslk uygun bir ekilde, bir din olarak isimlendirilebilirdi.
Ancak ihtiam zaman, ok uzun srmedi. S. 1 . yzyln ba
langcnda, daha aklc bir Konfys tipi, stnl ele geirmeye
balad. Bundan dolay sonraki zamanlarda, retmen olarak konu
mu yce olmaya devam etse de Konfys artk ilahi bir varlk olarak
kabul edilmedi. 1 9 . yzyln sonunda, Konfys'n bir kral olmak
iin tanrsal olarak tayin edildii dncesi ksa sreli olarak uyand.
Ancak ksa bir sre sonra, in Cumhuriyeti'nin kurulmasyla, hreti,
retmen'den daha az bir ey olarak kabul edecek kadar dt ve
imdi ou inli, onun esas olarak bir retmen olmaktan daha fazla
bir ey olduunu syler.
Fakat Konfys daha kendi zamannda, ok youn bilgiye sa
hip bir adam olarak kabul edilmekteydi. Mesela, onun yorumcularn
dan biri yle demiti: " Gerekten stat Kung byktr! Onun bilgi
si o kadar youndur ki, o tek bir isimle isimlendirilemez" (KS, IX, 2).
Daha nce alntlanan yorumlardan, onun kendisini kadim medeniye
tin mirass ve izleyicisi olarak kabul ettiini ve baz yorumcular ta
rafndan da byle grldn grdk. Nakil yoluyla yaratlan al
masyla Konfys, kendisinden nceki an medeniyetini yeniden
yorumlad. Eskiden en iyi olduunu kabul ettii eyi destekledi ve g
l bir glenek yaratt. Bu, Konfys'n kendi zamannda olduu gi
bi, in bir kez daha muazzam ekonomik ve toplumsal deimelerle
yz yze kald son zamanlara kadar takip edilen bir gelenekti. Ayr
ca Konfys, in'in ilk retmeniydi. Bundan dolay, tarihsel olarak
ele alndnda o, yalnzca bir retmen olsa da, daha sonraki alar
da onun Baretmen olarak kabul edilmesi mantksz bir ey deildir.
Mo Tzu'nun bir tasviri.
1( onfys'ten sonraki byk felsefeci, Mo Tzu'ydu. Ailesinin ad
.f Mo, kendi ad Ti idi. Shih Chi ya da Tarihsel Kaytlar onun nere
de doduu ve hayat hakknda hibir ey anlatmadndan, yaad
devlet ile ilgili farkl fikirler vardr. Baz bilim adamlar, onun (bugn
dou Honon'da ve Bat Shantung'da bulunan) Sung'un bir yerlisi oldu
unu, dierleri ise, Konfys'le ayn devlette yani Lu'da doduunu
kabul ederler. Doum ve lmnn tam tarihleri de belirsizdir, ancak
muhtemelen . 479-38 1 aras bir zamanda yaad. Dncesinin al
lmasnda ana kaynak, kendi ismini tayan, 53 blmden oluan ve
onun kadar takipilerinin de yazlarnn bir derlemesi olan Mo-Tzu'dur.
Mo Tzu, adna uygun olarak Mohcu (Mohist) okul olarak bili
nen bir okulun kurucusudur. Eski zamanlarda, n Konfys'nki
kadar bykt ve retisi, Konfys'inkinden daha az etkili deildi.
Konfys ve Mo Tzu arasndaki ztlk, ilgintir. Konfys, gelenek
sel kurumlar, ayinler, mzik ve ilk dnem Chou hanedannn edebiya
tn anlamaya ve bunlar ahlaki terimlere gre akliletirmeye ve me
rulatrmaya alt. Fakat, Mo Tzu, bunlarn geerliliini sorgulad;
onlar daha basit, ancak kendisine gre, daha pratik bir eyle deitir-
68 beinci blm
meye alt. Ksaca, Konfys kadim medeniyeti merulatrrken

iken Mo Tzu, bu medeniyeti eletirdi. Mo Tzu, militan bir hatip iken
Konfys, kibar bir beyefendiydi. Mo Tzu'nun ana hedefi, hem gele
neksel kurumlara ve uygulamalara ve Konfys'n teorilerine kar
kmakt.
MOHU OKUL'UN TOPLUMSAL ARKAPLANI

Chou hanedanln feodal a boyunca, btn krallar, prensler ve fe
odal lordlarn kendi askeri uzmanlar vard. Bu uzmanlar zamann or
dularnn bel kemiini oluturan savalard. Ancak, Chou hanedan
lnn son dneminde feodalizmin paralanmasyla bu sava uzman
lar, konumlarn ve unvanlarn kaybettiler ve btn lkeye daldlar.
Hayatlarn, kendilerine para verebilecek herkese hizmetlerini sunarak
kazandlar. Bu snfn insanlar, "valye-serseriler" olarak tercme
edilebilecek olan hsieh ya da yu hsieh olarak bilindiler. Bu tr valye
serseriler hakknda Shih Chi yle der: "Onlarn szleri, her zaman sa
mimi ve gven vericidir; hareketleri her zaman seri ve kesindir. Onlar
her zaman, szlerine sadktrlar ve kendilerini dnmeden tehlikelere
koarak giderlerdi" (TK, Blm 124). Onlarn meslek ahlak da by
leydi. Mo Tzu'unun retisi, bu ahlakn temellenmesiydi.
in tarihinde ju ve hsieh aristokratlarn evlerine bal olarak or
taya ktlar ve zenginler snfnn yeleriydiler. Daha sonraki zaman
larda, ju esas olarak st ya da orta snflara mensuptu; fakat hsieh, o
unlukla daha aa snflardand. Kadim zamanlarda, ayinler ve m
zik gibi toplumsal gzelliklerin hepsi, mnhasran aristokratlar iindi;
bu yzden sradan insan bak asndan, bunlar pratik bir faydas ol
mayan lks eylerdi. Bu bak asndandr ki, Mo Tzu ve Mohistler
geleneksel kurumlar, onlar akliletirmeye alanlar, Konfys ve
Konfysleri eletirdiler. Bu eletiri, kendi toplumsal snflar, yani
hsieh'in meslek ahlaknn detaylandrlmas ve akliletirilmesiyle bir
likte, Mohist felsefenin zn tekil eder.
Mo Tzu ve onun takipilerinin hsieh'ten geldiklerinin pek ok
kant vardr. ada kaynaklar kadar Mo-tzu'dan da Mohistlerin aske-
mo tzu, konfys'n ilk muhalifi 69
ri eyleme yetenekli kat disiplinli bir organizasyon meydana getirdikle

rini reniyoruz. Mohist organizasyonun lideri, Ch Tzu, "Byk s
tat" diye isimlendirilirdi ve grubun yeleri zerinde hayat ya da lm
hakkndaki yetkiye sahipti. Mo Tzu'nun grubunun ilk "Byk stad"
olduu ve en azndan bir kez, Sung devleti komu devlet Ch'u tarafn
dan istila ile tehdit edildiinde bu devletin askeri savunmas iin asker
lerini hazrlamak maksadyla takipilerine liderlik yapt nakledilir.
Bu olayn hikayesi ilgintir. Mo-tzu'da o zaman Ch'u devleti ta
rafndan istihdam edilen mehur mucit Kung-shu, ehir duvarlarna
saldrmak iin yeni bir silahn yapmn tamamlamt. Ch'u Sung'a bu
yeni silahla saldrmay planlyordu. Bunu iiten Mo Tzu, kraln ikna
etmek iin Ch'u'ya gitti. Burada o ve Kung-shu kraln huzurunda sal
dr ve savunma silahlarnn bir gsterisini yaptlar. Mo Tzu, ilk nce,
kemerini zd ve kk bir sopay silah eklinde kullanarak minya
tr ehri yerle bir etti. Bunun zerine Kung-shu, dokuz minyatr sal
dr makines ina etti. Ancak Mo Tzu, dokuz kez onu geri pskrtt.
Son olarak Kung-shu Pan, btn saldr makinelerini kulland. O za
man Kung-shu Pan yle dedi: "Seni nasl yeneceimi biliyorum, fakat
sylemeyeceim." Mo Tzu buna cevap olarak: "Ne olduunu biliyo
rum, ancak ben de syleyemeyeceim" dedi.
Kral'n ne kastedildiini sormas zerine, Mo Tzu yle devam
etti: "Kung-shu Pan, beni ldrmeyi dnyor. Ancak, talebem Ch'in
Kul-li ve teki yz adam, silahlandlar ve Ch'u'dan saldracaklar
Sung'un ehir duvar zerinde bekliyorlar. Ben ldrlsem de, onlar
yok edemezsin." Buna hayretini ifade eden Kral: " ok gzel! O za
man Sung'a saldrmayalm" dedi (Blm 50).
Eer bu hikaye doru ise, gnmzde iki lke arasndaki tart
malar zme hususunda iyi bir rnek olur. Bir sava, meydanda sava
lmay gerektirmez. ki lkenin bilim adamlar ve mhendisleri iin
zorunlu olan tek ey, saldr ve savunma hususundaki laboratuar silah
larn tehir etmek olurdu ve sava arpma olmakszn sona ererdi.
Bu hikayenin Mohist organizasyonun doasn tasvir ettii sy
lenebilir. Bu yzden de . 2. yzylda kaleme alnm bir alma olan
70 beinci blm
Huai-nan-tzuda, "Mo Tzu'nun talabelerinin saysal olarak yz sekiz

olduu, onlarn hepsine atee girmeyi ya da kl ularna basmalarn
emrettii ve lmn bile, onlarn topuklar zerine geri dnmelerine
sebep olmad" (Blm 20) ifade edilir. Mo-tzu'da dokuzdan az ol
mayan blm, savunma savandaki arpma taktikleri ve ehrin du
varlarn savunmaya ynelik aralar ina etme teknikleriyle ilgilidir.
Btn bunlar, Mohistlerin kken olarak savalardan olumu bir
grup olduunu gsterir.
Ancak Mo Tzu ve takipileri, iki adan sradan valye-serse
rilerden ayrlrlar. Birincisi valye-serseriler yalnzca, abalarnn kar
lnn denmesi ya da feodal lordlar tarafndan beenilmek iin bir
savata arpmaya hazr kimselerdi. Fakat Mo Tzu ve takipileri, m
tecaviz savaa gl bir ekilde kar ktlar; bundan dolay sadece
tam anlamyla meru mdafaa savalarnda savamak konusunda uz
latlar. kinci olarak, normal hsieh, kendilerini btnyle meslek ah
lak hakkndaki kanunlaryla snrladlar. Ancak Mo Tzu, bu meslek
ahlakn detaylandrd ve bu ahlak akli olarak merulatrd. Bu yz
den, Mo Tzu bir hsieh olsa da, ayn zamanda yeni bir felsefi okulun
kurucusu haline geldi.
MO TZU'NUN KONFYSLK ELETRS

Mo Tzu'ya gre, "Konfyslerin ilkeleri, drt adan dnyay tah
rip edmektedir":
1. Konfysler, Tanr'nn ya da ruhlarn varlna inanmaz
lar; "bunun sonucunda Tanr ve ruhlar fkelenir.
2. Konfysler, insanlarn refahn ve enerjisini boa harca
yacak ekilde, defin trenleri ve bir ailenin lm zerine yl yas tu
tulmas hususunda srar ederler.
3. Konfysler, benzer bir sonuca gtrecek ekilde, mzii
vurgularlar.
4. Konfysler, insanlar tembellie yneltir ve kendilerini
ona teslim edecekleri nceden belirlenmi bir kadere inanrlar" (MT,
Blm 48).
"Konfyslere-Kar" adl bir baka blmde, Mo-tzu yine

yle der: "Uzun yaama sahip olanlar bile, Konfys almalar
iin gerekli olan eitimi hakkyla yerine getiremez. Gl genler bile,
btn trensel grevleri icra edemezler. Hatta alacak zenginlie sa
hip olanlar bile, mzie para yetitiremezler. Onlar [Konfysler],
ktcl sanatlarn gzelliini arttrdlar ve krallarn doru yoldan
kardlar. Bu doktrin, bu an ihtiyalarn karlamad gibi, eitimi
de bu halk eitmez" (MT, Blm 39).
Bu eletiriler, Konfyslerin ve Mohistlerin farkl toplumsal
arkaplanlarn ortaya koyar. Konfys'ten nce eitilmi ve daha ay
dn ahslar, ahsiyeti olan bir Tanr'nn ve ilahi ruhlarn varlna
inanmay terk ediyorlard. Ancak aa snftan insanlar, bu tr mese
lelerde her zaman olduu gibi, pheciliin ykseliinin gerisinde kal
dlar ve Mo Tzu, bu aa snflarn bak asn kabul etti. Konf
yslere ynelik ilk eletiri noktasnn anlam budur. kinci ve n
c noktalar da, ayn temelden hareketle yapld. Ancak drdnc ele
tiri noktas ilgisiz bir eletiridir. nk, Konfysler sk sk Ming
den (Kader, Hkm) sz etseler de, onlarn bununla kastettikleri, Mo
Tzu tarafndan saldrlan, nceden belirlenmi kader deildir. Buna,
Mingin Konfysler iin beeri kontroln tesinde olan bir eye
gnderme yaptn grdmz son blmde iaret edildi. Ancak
eer insan gayret gsterirse, onun kontrol iinde olan eyler de var
dr. Bu yzden, insan yapabilecei her eyi yaptktan sonra, olacak ola
n kanlmaz ey olarak skunetle ve teslimiyetle kabul edecektir.
"Mingi bilme" den sz ettiklerinde Konfyslerin kastettikleri by
le bir eydir.
HER EY KUATAN SEVG

Mo Tzu, Konfyslerin merkezi dncesi jen (insanseverlik) ve ji
yi (doruluu) eletiri konusu yapmaz; gerekten de Mo-tzuda, sk sk
bu iki nitelikten yani, jen insanndan ve yi insanndan sz eder. Ancak
onun bu terimlerle kastettii ey, Konfyslerin kabul ettikleri an
laytan biraz farkldr. Mo Tzu iin, jen ve ji, her eyi kuatan bir sev-
]2 beinci blm
giye iaret eder; jen ve ji insan, her eyi kuatan sevgiyi uygulayan
kimsedir. Bu anlay, Mo Tzu'nun felsefesinde merkezi bir anlaytr ve
Mo Tzu'nun tredii hsieh (valye-serseriler) snfnn meslek ahlak
nn mantksal bir genilemesini temsil eder. Bu ahlak yani, onlarn gru
bu olan hsieh iindeki ahlak, "eit olarak zevk almak ve eit olarak ac
ekmek"ti. (Sonuncusu, hsieh'in ortak bir ifadesidir.) Sz konusu gru
bu temel kabul eden Mo Tzu, bu dnyada herkesin herkesi eit dere
cede sevmesi ve ayrm yapmamas doktrinini tebli ederek bu anlay
geniletmeye alt.
Mo-tzu'da her eyi kuatan sevgi konusuna ayrlm blm
vardr. Onlarda, Mo Tzu, ilk nce, "ayrm yapma" ve "her eyi ku
caklamak" olarak isimlendirdii ilkeler arasnda bir ayrm yapar. Ay
rm yapma ilkesini kabul eden insan yle der: "Kendim iin yaptm
gibi bakalaryla ve kendi ailemle olduu kadar onlarn ailesiyle de il
gilenmek, benim iin anlamszdr. " Bu dncenin bir sonucu olarak
byle bir insan, kendi arkadalar iin ok fazla ey yapmaz. Ancak,
her eyi kuatan sevgi ilkesini kabul eden kimse, aksine yle der:
"Kendim iin olduu kadar arkadalarma ve kendi aileme olduu ka
dar onlarn ailelerine de ilgi gstermeliyim." Bu yaklama sahip olan
insan, arkadalar iin her eyi yapar. Bu ayrm yaptktan sonra Mo
Tzu, u soruyu sorar: Bu iki ilkeden hangisi dorudur?
Mo Tzu, bu ilkelerin doruluunu ya da yanlln belirlemek
maksadyla "yarglama testlerini" kullanr. Ona gre, her ilke, tes
te yani, "temeli, dorulanabilirlii ve uygulanabilirlii" testine tabi tu
tulmaldr. Sahih ve doru bir ilke, Gn ve Ruhlarn radesine ve ka
dim bilge krallarn ilerine dayanyor olmaldr. O zaman, "bir ilkenin
sahih ve doru olduu, sradan insann iitme ve grme duyularyla
dorulanacaktr. " Bu ekilde sahih ve doru olduu belirlenen ilke, y
netimde kabul edilerek lkeye ve halka faydal olup olmad gzlem
lenerek uygulanacaktr" (MT, Blm 35). Bu testten sonuncusu, en
nemli olandr. "lkeye ve halka faydal olmak" Mo Tzu'nun her de
eri belirledii lttr.
Sz konusu bu standart, Mo Tzu tarafndan her eyi kuatan
sevginin arzu edilir bir ey olduunu ispat etmek iin kullanlan ana l
ttr. Hepsini "Her eyi Kuatan Sevgi" olarak isimlendirildii
blmden ncsnde unu ileri srer: "nsansever kiinin grevi,
dnya iin faydalar retmek ve felaketleri ortadan kaldrmaktr. Dn
yann mevcut felaketleri arasnda en by hangisidir? Bu felaketler
arasnda byk devletlerin kk devletlere saldrlar, kk evlerin
byk evler tarafndan rahatsz edilmeleri, glnn zayfa basks,
aznln ounluk tarafndan yanl kullanlmas, sradan insanlarn
kurnazlar tarafndan aldatlmas ve rtbeli insanlarn, mtevaz insan
lara tepeden bakmasn syleyebilirim: Bunlar, dnyann anszlklar
dr... Bu felaketlerin sebeplerini dnmeye baladmzda bunlarn
nasl ortaya ktn sorarz. Bakalarn sevmekten ve bakalarna
faydal olmaktan m kaynaklandlar, diye sorarz. Bu sorular, hayr di
ye cevaplamal; bu felaketlerin bakalarna nefretten ve bakalarn ya
ralamaktan ktn sylemeliyiz. Eer bu dnyada, bakalarndan
nefret edenleri ve onlar yaralayanlar gruplandrdmzda, bu insan
lar "ayrm yapan" m yoksa "herkesi kuatan" olarak m isimlendi
receiz? Onlarn 'ayrm yapan'lar olduunu sylemeliyiz. O zaman
dnyann ana felaketlerinin sebebi, "karlkl ayrm" deil midir?
yleyse, "ayrm yapma" ilkesi yanltr.
"Bakalarn eletiren herkes, eletirdiinin yerine bir ey koy
mak zorundadr. Bu yzden ben yle diyorum: 'Her eyi kuatmay,
ayrm yapmann yerine koy'. Her eyi kuatcln ayrm yapmann
yerine konulabilmesinin sebebi nedir? Cevap, herkes bakalarnn dev
letlerini kendi devleti gibi kabul ettiinde, teki devletlere kim saldra
caktr? eklinde olacaktr. Bakalar, kendimiz gibi kabul edilecektir.
Herkes bakalarnn ehirlerini, kendi ehirleri gibi kabul ettiinde,
teki ehirleri kim ele geirecektir? Herkes, bakalarnn evlerini ken
di evleri gibi kabul ettiinde, bu bakalarnn evlerine kim dokunacak
tr? Bakalar, kendimiz gibi kabul edilecektir.
"mdi, devletler ve ehirler birbirlerine saldrmayp ve birbirle
rini ele geirmediklerinde; klanlar ve fertler birbirlerine zarar verme
diklerinde, bu dnya iin bir felaket mi yoksa bir iyilik mi olacaktr?
74 beinci blm
Onun dnyann faydasna olduunu, sylememiz gerekir. Farkl fay

dalarn kkeni meselesine gelirsek, bu faydalar nasl ortaya kt? Bu
faydalar, bakalarndan nefret etme ve onlar yaralamadan m kaynak
landlar? Byle olmadn sylemeliyiz. Bu faydalar, bakalar hakkn
daki sevgiden ve bakalarna yararl olmaktan kaynaklanr. Eer dn
yada bakalarn seven ve bakalarna faydal olan bu kimseleri grup
landracak olursak, onlar "ayrm yapan" m yoksa "her eyi kua
tan" olarak m isimlendireceiz? Netice olarak bu dnya hakkndaki
ana faydann sebebi, "karlkl her eyi kuatma" durumu deil mi
dir? Bundan dolay, "her eyi kuatma" ilkesinin doru olduunu sy
leriz (MT, Blm 1 6) .
Faydac bir argman kullanan M o Tzu, her eyi kuatan sevgi
ilkesinin, mutlak olarak doru olduunu ispat eder. Grevi, dnya iin
fayda retmek ve onun felaketlerini ortadan kaldrmak olan insanse
ver insan, her eyi kuatan sevgiyi, bu dnyada hem kendisi hem de
bakalarna ynelik eyleminin lt olarak tespit etmelidir. Bu dn
yadaki herkes, sz konusu lte uygun olarak hareket ettiinde, "o
zaman, dikkatli kulaklar ve keskin gzler, yekdierine hizmetle kar
lk verecek, dudaklar yekdieri iin almay destekleyecek ve uygun
ilkeyi bilen kimseler, yorulmak bilmez bir ekilde, bakalarn eitecek
ler. Bylece yallar ve dullar, kendileriyle yallk alarn doldura
caklar destee ve gdaya; genler ve yetimler, kendisinde olgunlaa
caklar bir destek mekanna sahip olacaklar. Her eyi kuatan sevgi,
bir lt olarak kabul edildiinde, sonu, ortak fayda olacaktr"
(MT). yleyse bu, Mo Tzu'nun ideal dnyasdr ve o yalnzca her e
yi kuatan sevginin uygulanmas sayesinde yaratlabilir.
TANRI'NIN RADES VE RUHLARIN VARLIGI

Yine de, hala temel bir soru vardr: Bu ekilde birbirlerini sevme husu
sunda insanlar nasl ikna edilecek? Yukarda sylendii gibi, insanlara
dnyaya faydal olmann yegane yolunun her eyi kuatan sevgi oldu
u ve her insansever bireyin, her eyi kuatan sevgiyle dolu bir insan
olduu sylenebilir. Ancak insanlar yine de: " Ben kiisel olarak niin
mo tzu, konfys'n ilk muhalifi 7 5
bu dnyaya faydal olmak iin faaliyette bulunaym ve niin ben, in

sansever bir kii olmalym? " diye sorabilirler. Eer btn dnya isti
fade edecekse, o zaman bunun dnyadaki her insana da faydas doku
nacaktr, dncesini ileri srebilir. Ya da Mo Tzu'nun dedii gibi:
"Bakalarn seven kimse, ayn zamanda bakalar tarafndan da sevil
melidir. Bakalarna faydal olan bir kimseye, bakalarnn da faydal
olmas gerekir. Bakalarndan nefret eden kimse, bakalar tarafndan
da nefret edilmelidir. Bakalarn yaralayan kimse, bakalar tarafn
dan da yaralanmaldr" (MT, Blm 1 7) . O zaman, bakalarn sev
mek, Amerikallarn syledii gibi, "denen" bir tr kiisel sigorta ya
da yatrmdr. Ancak insanlarn ou, uzun vadeli bir yatrmn deeri
ni grmezler ve bu tr bir yatrmn, karl uzun vadede alnr.
Bu yzden, insanlar her eyi kuatan sevgi ilkesini uygulamaya
ikna etmek iin, yukardaki argmanlara ilave olarak, Mo Tzu, birok
dini ve siyasi meyyideler ileri srer. Bundan dolay, Mo-tzuda, 'G
n radesi'ne dair ve "Ruhlarn Varlklarnn Kant" balkl blm
ler vardr. Bunlarda, Tanr'nn var olduunu; O'nun insanl sevdii
ni,; iradesinin btn insanlarn birbirlerini sevmesi gerektii eklinde
olduunu okuruz. Bu Tanr srekli olarak, insanlarn zellikle de, y
neticilerin eylemlerini gzetir. Kendi radesine itaatsizlik eden insanla
r, felaketlerle cezalandrr ve itaat edenleri de mkafatlandrr. Tan
r'nn yan sra, ayn ekilde her eyi kuatan sevgiyi yerine getiren in
sanlar mkafatlandran ve "ayrm" uygulayanlar da cezalandran
ok sayda kk ruhlar da vardr.
Bu balamda, Mo Tzu hakknda ilgin bir hikaye vardr: "Mo
Tzu bir defasnda hasta olduunda, Tieh Po geldi ve onu unu sordu:
'Efendim, ruhlarn zeki olduunu, felaketleri ve ltuflar kontrol ettik
lerini kabul ediyorsun. Onlar, iyiyi mkafatlandrr ve kty cezalan
drrlar. mdi, sen bir bilgesin. O zaman, nasl hasta olabilirsin? Senin
retin mi tamamen yanl, yoksa bu ruhlar, zeki deil mi? Mo Tzu,
bunu yle cevaplad: 'Ben hasta olsam da, ruhlar niin aptal olsunlar?
Bir insann hastalklara kar koyabilecei birok yol vardr. Bu hasta
lklarn bir ksmnn sebebi scak, bir ksmnn ki de souktur; bazla-
76 beinci blm
rnn ki ise, belirsizdir. Eer yz kap var ve bunlardan yalnzca bir ta

nesi kapal ise, hrszlarn ieri girecekleri baka yollar olmayacak m
dr?" (MT, Blm 48). Modern mantk terminolojisine uygun olarak,
Mo tzu ruhlarn cezalandrmasnn bir insann hastalnn yeterli se
bebi olduunu ama zorunlu sebebi olmadn sylerdi.
GRLEBLR BR TUTARSIZLIK
Buras, hem Mohistlerin hem de Konfyslerin ruhlarn varl ve
bu ruhlarla ilikili ayinlerin yerine getirilmesi hususunda tutarsz g
rndklerine iaret etmek iin uygun bir yerdir. Ruhlarn varlna
inanmak ancak ayn zamanda definler vesilesiyle ynetilen detayl
ayinlere kar kmak ve atalara kurbanlar sunmak Mohistler iin ke
sinlikle tutarszlk gibi grnmektedir. Ayn ekilde, Konfyslerin
bu defin ve kurban ayinlerini vurgulamalar, ancak ruhlarn varlna
inanmamalar da tutarszlk gibi grnmektedir. Kendi adlarna Mo
histler, bu zahiri tutarszln Konfyslerle ilgili olduuna iaret
ederler. Nitekim Mo-tzuda unu okuruz: " [Bir Konfys olan]
Kung-meng Tzu: "Ruhlar yoktur", dedi. Yine o; "stn insan, kurban
ayinlerini renmelidir" dedi. Mo Tzu yle dedi: "Ruhlarn olmad
n kabul etmek, ancak kurban trenlerini renmek, misafirler ol
madnda misafirperverlikle ilgili trenleri renmek ya da balk ol
mad zaman, balk alarn atmak gibidir" (MT, Blm 48).
Ancak Konfyslerin ve Mohistlerin grnen tutarszlklar
nn her ikisi de gerek deildir. Birincilere gre, kurban ayinlerini icra
etmenin sebebi, ruhlarn gerekten var olduu inanc deildir. Aksine,
bu icra, kurban sunan insanlar tarafndan inanlan, lm atalara y
nelik sayg duygusundan kaynaklanr. Bundan dolay, trenlerin anla
m dini deil, iirseldir. Bu teori, daha sonra Hsn Tzu ve Konfys
lk tarafndan detayl olarak gelitirildi. Bunu, bu kitabn On n
c Blm'nde ele alacaz. Dolaysyla burada gerek hibir tutarsz
lk yoktur.
Ayn ekilde, Mohist bak asnda da bir tutarszlk yoktur.
nk, Mo Tzu'nun ruhlarn varlklar hakkndaki kant, esas ola-
rak, tabiatst meselelere ynelik herhangi gerek bir ilgiden ziyade,

her eyi kuatan sevgi doktrinlerine dini bir yaptrm sunabilmek mak
sadyla ileri srlr. Bu yzden, "Ruhlarn Varlnn Kantlar" bl
mnde, Mo Tzu, dnyandaki var olan karkl, "ruhlarn varlna
dair (insanlar arasndaki) bir pheye ve onlarn iyiyi mkafatlandra
caklar, kty cezalandracaklarn anlamadaki bir baarszla" at
feder. Mo Tzu sonra yle sorar: "Eer imdi, dnyadaki btn insan
lar, ruhlarn iyiyi mkafatlandracaklar ve kty cezalandracaklar
na inandrlsalard, dnya kaos halinde olur muydu?" (MT, Blm
3 1 ) . Bu yzden Tanr'nn radesi ve ruhlarn varl hakkndaki dokt
rini, insanlar, her eyi kuatan sevgiyi uygularlarsa mkafatlandrla
caklar ve uygulamazlarsa cezalandrlacaklarna inanmalar hususun
da ikna etmek iindir. Halk arasnda byle bir inan, faydal bir ey
dir; bunun iin Mo Tzu, onu istedi. Defin ve kurban hizmetlerindeki
"masraf ekonomisi", ayn zamanda faydaldr; bu yzden Mo Tzu,
onu da istedi. Onun ar-faydac bak asndan, her ikisi de faydal
olduu iin bu durumda tutarszlk yoktur.
DEVLETN KKEN
Eer halk her eyi kuatan sevgiyi uygulayacaksa, dini yaptrmlarn
yan sra, siyasi yaptrmlara da, ihtiya duyulur. Mo-tzuda, "stn
Olan le Mutabakat" balkl blm vardr. Bu blmde, Mo Tzu,
devletin kkenine dair teorisini yorumlar. Bu teoriye gre, bir devletin
yneticisinin yetkisi, iki kaynaktan gelir: Halkn iradesi ve Tanr'nn
radesi. Ayrca yneticinin ana grevi, her eyi kuatan sevgiyi yerine
getirenleri mkafatlandrarak ve bunu yerine getirmeyenleri cezaland
rp halkn eylemlerini denetlemektir. Bunu etkili bir ekilde yapabil
mek iin, yneticinin yetkisinin mutlak olmas gerekir. Bu noktada, u
nu sorabiliriz: "Halk zerinde niin byle mutlak bir otoritenin olma
sn ister?"
M o Tzu'nun dncesi, insanlarn bu tr bir otoriteyi, tercih et
tii deil fakat, baka bir alternatife sahip olmadklar iin kabul ettii,
eklindedir. Ona gre, organize bir devletin yaratlmasndan nce in-
78 beinci blm
sanlar, Thomas Hobbes'un "doa durumu (the state of nature) " diye
isimlendirdii durumda yaadlar. Bu zamanda, "herkes, kendisine z
g doru ve yanl lsne sahipti'. Bir insan olduunda, bir l var
d. ki insan olduunda, iki l vard. Her insan, kendisinin hakl ve
bakalarnn yanl olduunu kabul etti." "Bu dnya, byk bir dzen
sizlik halindeydi ve insanlar, kular ve vahi hayvanlar gibiydiler. On
lar, dnyann btn dzensizliklerinin, siyasi bir liderin olmamas ger
einden kaynaklandn anladlar. Bu yzden, dnyann en faziletli ve
en yetenekli insann seerek onu Gn Olu olarak isimlendirdiler"
(MT, Blm 1 1 ). Bu yzden, devletin yneticisi, ilk olarak halkn iste
i ile, kendilerini karmaadan kurtarmak maksadyla kabul edildi.
Ayn bal tayan bir baka blmde, Mo Tzu yle der: "Es
kiden Tanr ve ruhlar, devleti, ehirleri tesis ettiklerinde ve yneticiyi
belirlediklerinde, bu onlarn rtbelerini ykseltmek ya da aylklarn
muazzam hale getirmek deildi... Bu, halka ynelik faydalar meydana
getirmek ve onlarn skntlarn ortadan kaldrmak; fakirleri zengin
letirmek ve az olan arttrmak; tehlikeden emniyeti ve karklktan
dzeni ortaya karmak amacyla yapld" (MT, Blm 12). Bu yz
den de, bu ifadeye gre, devlet ve yneticisi, Tanr'nn radesi sayesin
de kabul ettirildi.
Yneticinin gcn ele geirme yolunun ne olduu nemli de
ildir. Bu g bir kez elde edildiinde, Mo Tzu'ya gre, ynetici dn
ya halkna yle bir ferman yaynlad: "yiyi ya da kty iiten bir
kimse, onu kendi stne haber verecektir. Daha stn olann doru ol
duunu dnd eyin, herkes doru olduunu dnecek. Daha
stn olann yanl olduunu dnd eyin, herkes yanl olduu
nu dnecek" (MT, Blm 1 1 ). Bu Mo Tzu'yu, u hkme gtrd:
"Her zaman, daha stn olan ile uzla ve aa olan asla takip etme"
(MT).
Bu yzden, Mo Tzu, devletin totaliter ve yneticisinin yetkisi
nin de mutlak olmas gerektiini ileri srer. Bu, onun devletin kkeni
hakkndaki teorisinin kanlmaz sonucudur. nk, devlet, doru ve
yanl ltlerinin karklndan dolay var olan dzensizlii sona er-
dirmek iin yaratld. Bu yzden devletin birinci fonksiyonu, Mo

Tzu'ya gre "ltleri birletirmek"tir. Devlet iinde, yalnzca tek bir
lt var olabilir ve bu lt de bizatihi devlet tarafndan belirlenmi
bir lt olmaldr. Baka hibir lt, ho grlemez. nk, baka
ltler olduunda, insanlar abucak dzensizlik ve karmaadan ba
. ka bir eyin bulunmad "doa durumu"na geri dnerler. Bu siyasi te
oride, Mo Tzu'unun hsiehin meslek ahlakn, hsiehin grup itaati ve di
siplini zerindeki vurgusuyla birlikte gelitirdiini grrz. phesiz
bu teori, ayn zamanda, birok insann, mstebit olacak olsa bile, mer
kezilemi bir otoriteyi uygun grmesine sebep olan Mo Tzu'nun d
nemindeki altst olmu siyasi koullar da yanstr.
Demek ki o zaman, dorunun ve yanln yalnzca tek bir l
t olabilir. Mo Tzu iin doru, "karlkl her eyi kuatan sevgi"nin;
yanl ise "karlkl ayrm yapmann" uygulanmasdr. Mo Tzu, dini
yaptrmla birlikte, bu siyasi yaptrma mracaat sayesinde btn dn
ya insanlarn, kendisinin her eyi kuatan sevgi ilkesini yerin getirme
ye sevk edeceini mit etti.
Mo Tzu'nun retisi byleydi; zamannn btn kaynaklar,
onun kendi eylemlerinin bu retinin hakiki bir rnei olduu husu
sunda hem fikirdirler.
K'ieou Ying'in Nergisler almasndan aynnt (1547).
(Kaynak: Freer Galery of Art, Smithsonian lnstitution).
onfys Semele 'de, bize bir devletten baka bir devlete seya
r
K hat ederken Konfys'n yin ehe, "kendilerini saklam kimse
ler" diye isimlendirdii ve bu " dnyadan kaan ahslar" olarak tasvir
ettii birok insanla karlat anlatlr (KS, XIV, 39). Bu mnzeviler,
dnyay deitirmeye ynelik bo abalarndan dolay Konfys'le
alay ettiler. Bunlardan biri Konfys', " baarl olamayacan bilen,
ancak yine de yle davranmaya devam eden kimse" olarak tasvir etti
(KS, XIV, 41 ). Bu saldrlara Konfys'n bir talebesi olan Tzu Lan,
bir gn yle cevap verdi: "Broda hizmet etmeyi reddetmek doru de
ildir. Eer ailedeki yal ve gen arasndaki dzenlemeler, bir kenara
braklamayacaksa, o zaman, sen hkmdar ve tebaas arasnda var
olan ykmll bir kenara nasl brakabilirsin? Kiisel temizliini
srdrmeye ynelik arzunda, toplumun byk ilikisini [hakim ve te
baas arasndaki iliki] alt st ettin, devirdin (KS, XVIII, 7).
ERKEN DNEM TAOCULAR VE MNZEVLER

Nitekim mnzeviler, "kiisel saflklarn muhafaza etmeyi" arzulayan
fertlerdir. Onlar da, bir anlamda, dnyann, hibir ey yaplamayacak
84 altnc blm
kadar kt olduunu dnen bozgunculard. Konfys Seme

ler'de mnzevilerden birinin, yle dedii nakledilir: "Bu dnya, co
mu bir seldir; onu deitirecek bir kimse var mdr?" (KS, XVIII, 6).
Dier insanlardan uzakta, sz konusu tabii dnyaya ilk ekilenler Ta
oistlerdi.
Ancak, Taoistler, "kiisel arlklarn muhafaza etmek" iin " bu
dnyadan kaan" ve bir kez inzivaya ekildiklerinde ise, ideolojik ola
rak kendi davranlarn merulatrmaya ynelik hibir teebbste bu
lunmayan sradan mnzeviler deildir. Aksine onlar, inzivaya ekildik
ten sonra eylemlerine anlam verecek bir dnce sistemi gelitirmeye
girien kiilerdir. Bunlar arasndaki ilk mehur yorumcu Yang
Chu'dur.
Yang Chu'nun doum ve lm tarihleri kesin deildir; ancak
Mo Tzu'nun (. yak. 479-yak.3 8 1 ) ve Mencius (.yak.371-289)
arasnda bir dnemde yaam olmaldr. Mo Tzu tarafndan zikredil
mese de, zamannda Yang Chu'nun Mohistler kadar etkili hale gel
mesi gerei buna iaret eder. Mencius'e gre: "Yang Chu'nun ve Ma
Ti'nin szleri btn dnyay doldurdu" (KS, Illb, 9) . Lieh-tzu olarak
bilinen Taoist almada, "Yang Chu" adl bir blm vardr. Gelene
e gre bu blm, Yang Chu'nun felsefesini * sunmaktadr. Ancak Li
eh-tzunun otantiklii modern bilim tarafndan ok tartld ve "Yang
Chu" blmnn dier erken dnem gvenilir kaynaklarda zikredi
Ienlerle uyumlu olmad dnld. Onun retileri, ar hedonizm
hakkndadrlar. (Forke'un Yang Chu's Garden of Pleasure bal bu
zelliinden kaynaklanr). Oysa, dier erken dnem yazlarn hibi
rinde, Yang Chu'nun bir hedonist olarak sulandn gremeyiz.
Maalesef, Yang Chu'nun gerek dnceleri, dzenli bir ekilde hi
bir yerde tasvir edilmez; bu dnceler ancak baka yazarlarn birok
almasnda bulunan dank atflardan kartlabilir.
(*) Bkz. Anton Forke, Yang Chu's Garden of Pleasure ve James Legge, The Chinese C/assics, VII,
Prolegomenia, s.92-99.
taoculuun ilk safhas: yan chu 85
YANG CHU'NUN TEMEL DNCELER

Mencius yle der: "Yang Chu'nun ilkesi: 'Herkes kendisi iin'dir.
"Tek bir tel sa kopartarak btn dnyaya faydal olabilse de, insan
bunu yapmaz" (M, Vlla, 26). Lshih Ch'un-ch'iu (. 3 . yzyl) y
le der: "Yang Sheng, nefse deer verirdi" (LC, XVII, 7). Han-fei-tzu
(3. yzyl) yle der: "Siyaseti, tehlikeli olan bir ehre girmemek, as
kerde kalmamak olan bir adam vard. Btn dnyann byk menfa
ati karlnda bile olsa, baldrndan bir kl vermezdi ... O, eyay hor
grr ve hayata deer verirdi" (HFT, Blm 50). Ve Huai-nan-tzu
(. 2. yzyl) da yle der: "Hayat korumak ve onda sahih olan mu
hafaza etmek, eylerin bir kimsenin ban derde sokmasna izin ver
memek: Bu, Yang Chu'nun tespit ettii eydir" (HNT, Blm, 1 3 ) .
Yukardaki alntda, L-shih Ch'un-ch'iu'nun Yang Sheng'inin
"Btn dnyann menfaati iin baldrndan bir kl bile vermeyen" ki
inin, Yang Chu'nun ya da onun talebelerinden biri olduu son dnem
bilim adamlar tarafndan ispat edildi. nk, o zamanda byle bir il
keyi kabul eden baka biri yoktur. Yang Chu'nun temel fikirleri un
ladr: "Herkes kendisi iin" ve "eyay kmseme ve hayata deer
verme." Bu tr fikirler, kesinlikle, her eyi kuatan sevgi ilkesini kabul
eden Mo Tzu'nun fikirlerine zttr.
Han Fei Tzu'nun, Yang Chu, btn dnyay kazanmak iin bi
le olsa baldrndan bir kl bile vermezdi ifadesi, Mencius'un, "Yang
Chu, btn dnyann menfaati iin tek bir kl bile vermezdi" eklin
deki ifadesinden biraz farkldr. Ancak her iki ifade de, Yang Chu'nun
temel fikirleriyle uyumludur. kinci ifade, " herkes kendisi iin"; birin
cisi de "eyalar kmser ve hayata deer verir" doktrini ile uyumlu
dur. Her ikisinin de, tek bir teorinin iki yn olduu sylenebilir.
YANG CHU'NUN FKRLERNN TASVRLER

Taocu literatrde, Yang Chu'nun dncesinin her iki yn hakknda
da tasvirler bulunabilir. Chuang tzu'nun birinci blmnde, efsanevi
-
ynetici Yao ve Hs Yu isimli bir keiin karlamasnn hikayesi var

dr. Yao, kendi dnya ynetimini Hs Yu'ya devretme hususunda sa-
86 altnc blm
hrszd, ancak Hs Yu, yle diyerek bunu reddetti: "Sen dnyay y

netirsin ve zaten o dnya bar iindeydi. Benim senin yerini alacam
farz et, bunu isim iin mi yapardm? sim, gerek menfaatin glgesin
den baka bir ey deildir. Onu gerek kar iin yapar mydm? Yuva
sn muazzam ormanda ina eden kara ku, tek bir ince dal igal eder.
Susuzluunu nehirden gideren tapir, yalnzca karnn doyurmaya yete
cek kadar ier. Geri dn ve rahat ol. Benim bu dnyaya ihtiyacm
yok." Burada, kendisine karlksz verildii de bile, dnyaya aldrma
yan bir kei vardr. Kei dnya iin baldrndan tek bir kl bile ver
mezdi. Bu, Han Fei Tzu'nun Yang Chu anlatsn tasvir eder.
Lieh-tzuda bulunan ve yukarda zikredilen "Yang Chu" adl
blmde, yle bir hikaye yer almaktadr: " Ch'in Tzu, Yang Chu'ya
sordu: 'Eer bedeninden tek bir kl koparmayla btn dnyay kurta
rabilseydin, bunu yapar mydn?' Yang Chu: 'Btn dnya, kesinlikle
tek bir klla kurtulamaz', diye cevap verdi. Ch'in Tzu: 'Ancak, bunun
mmkn olduunu farz et, o zaman yapar mydn?' dedi. Yang Chu,
cevap vermedi. Sonra Ch'in Tzu dar kt ve Meng-sun Yang'a an
latt. Meng-sun Yang: 'Sen stadn dncesini anlamyorsun. Ben onu
sana aklayacam', diye cevap verdi. Derinden bir para kopararak
on bin para altn kazanacan dn, bunu yapar mydn? Ch'in
Tzu: 'Yapardm', dedi. Meng-sun Yang devam etti: 'Kollarndan birini
keserek btn bir kralla sahip olacan dn, yapar mydn?' Ch'in
Tzu bir mddet sessiz kald. Sonra Meng-sun Yang: 'Deriyle karla
trldnda bir kl nemsizdir'. Derinin bir paras, bir kolla karla
trldnda nemsizdir. Derinin birok paras, bir araya getirildiin
de, bir kol kadar nemlidir. Tek bir sa, bedenin on bin parasndan
biridir. Nasl onu dikkate almazsn?'" Bu, Yang Chu'nun teorisinin bir
baka ynnn bir tasviridir.
Lieh-tzu'daki ayn blmde, Yang Chu'nun yle dedii nakle
dilir: "Kadim dnemin insanlar, tek bir sa kopararak dnyaya fay
da salasaydlar, onu yapmazlard. Dnya, onlara zel mlkiyetleri
olarak sunulsayd, kabul etmezlerdi. Eer herkes tek bir kl koparma
y reddedecek olsayd ve herkes, dnyay bir kazan olarak kabul et-
meyi reddetseydi, o zaman dnya mkemmel bir dzen iinde olur

du." Bunun gerekten Yang Chu'nun bir sz olduundan emin ola
mayz, ancak bu sz, onun teorisinin iki ynn ve ilk dnem Taocu
larn siyaset felsefesini ok iyi zetlemektedir.
LAO-TZU VE CHUANG-TZU'DA FADE EDLDG EKLYLE

YANG CHU'NUN FKRLER
Yang Chu'nun ana fikirlerinin yansmalar, Lao-tzu'nun baz parala
rnda ve Chuagn-tzu ve L-shih Ch 'un-ch 'iu'nun baz blmlerinde bu
lunabilir. Son almada, "Benliin nemi" adl bir blm vardr. Bu
rada yle denilir: "Bizim hayatmz, bizim sahip olduumuzdur ve
onun bize faydas, ok byktr. Bu faydann derecesine gelince, mpa
rator olmak onuru bile, onunla karlatrlamaz. Onun nemine gelin
ce, bu dnyaya sahip olmann salayaca zenginlik bile, onunla dei
tirilemez. Gvenliine gelince, tek bir sabah kaybedecek olsak, bir da
ha asla bu sabah geri getiremezdik. Bunla; anlay sahibi olan kimse
lerin, haklarnda dikkatli olmas gereken noktadr" (LC, 1, 3). Bu
paragraf, bir kimsenin niin eyay kmsedii ve hayata deer verdi
ini aklar. Bir imparatorluk kaybedildiinde bile bir gn yeniden elde
edilebilir; ancak insan ldnde, bir daha asla yeniden yaayamaz.
Lao-tzu, ayn fikri ifade eden paragraflar ierir. Mesela: "Dav
rannda dnyaya verdiinden daha fazla bedenine deer veren kim
seye dnya verilebilir. Davranlarnda dnyadan daha ok kendisini
seven kimseye dnya emanet edilebilir" (LT, Blm 1 3 ). Ya da: "sim
mi ahs m, hangisi daha sevgilidir? ahs m talih mi daha nemli
dir?" (LT, Blm 44). Burada da, eyay kmseme ve hayata deer
verme aka ortaya kar.
Chuang-tzunun "Hayat Kazanmann Temelleri" balkl bl
mnde unu okuruz: "Bir eyi iyi yaptnda, hretten sakn; bir eyi
kt yaptnda cezadan sakn. Orta yolu takip et ve bunu daimi pren
sip haline getir. O zaman, bedenini koruyabilir, aileni besleyebilir ve
doal yllarnn sresini tamamlayabilirsin." Bu yine, Yang Chu'nun
dnce izgisinin sonucudur ve orta yol, daha nceki Taoculara g-
88 altnc blm
re, insan dnyasndan gelen zararlara kar bir kimsenin hayatn ko

rumak iin en iyi yoldur. Eer bir insann davran, toplumun onu ce
zalandraca kadar ktyse, bu aka onun hayatn koruyacak yol
deildir. Ancak eer bir insann davran, mkemmel bir hret elde
edecek kadar iyi ise, bu da onun hayatn koruyacak yol deildir. Chu
ang-tzunun bir baka blm, bize unu anlatr: "Da aalar, ken
dilerinin dmanlardr ve atein sramas, kendisini sndrmesinin
sebebidir. Tarn aac, yenilebilir, bu yzden de kesilir. Ch'i ya, fay
daldr, bu yzden ch'i aacnda derin yaralar alr" ( CT, Blm 4).
Yetenei ve faydas hakknda hreti olan bir adam, tarn ve ch'i aa
cnnki gibi, kaderinden dolay ac ekecektir.
Bundan dolay, Chuagn-tzuda, faydaszln faydasna sayg
gsteren paragraflar buluruz. Az nce iktibas edilen blmde, odunu
hibir ie yaramad iin kesilmekten kurtulan ve bir kimseye ryada
yle diyen kutsal mee aac hakknda bir tasvir vardr: "Uzun bir s
reden beri, faydasz olmay reniyordum. Neredeyse yok olacam
birka durum vard, ancak imdi, benim iin en byk ama olan fay
dasz olmada, baarl oldum. Eer ben faydal olsaydm, bu kadar b
yk olabilir miydim? Yine denilir ki, "bu dnya, yalnzca faydalnn
faydasn bilir, ancak faydaszln faydaszln bilmez" (CT, Blm
4). Faydasz olmak, bir kimsenin hayatn korumann yoludur. Haya
tn korumada yetenekli olan adam, ok ktlk yapmamal, ancak,
ok iyilik de yapmamaldr. O, iyi ve kt arasndaki orta yolu yaa
maldr. O faydasz olmaya alr. Bu, onun iin en byk faydadr.
TAOCULUGUN GELM
Bu blmde, ilk dnem Taoist felsefenin geliimindeki birinci safhay,
gryorduk. Taoist felsefenin geliimi, tam olarak ana safhada ol
du. Yang Chu'ya atfedilen fikirler, birinci safhay temsil eder. Lao-tzu
ksmnda ifade edilenler, ikinciyi ve Chuang-tzu byk ksmnda ifade
edilenler, nc ve son safhay temsil ederler. Lao-tzuda da, birinci ve
nc safhay, Chuang-tzu'da ise birinci ve ikinci safhay temsil eden
fikirler bulunaca iin, ayn eyi Lao-tzu ve Chuang-tzit hakknda da
syleyebilirim. Kadim in'in dier kitaplar gibi bu iki kitap da, ger
ekten, herhangi bir ahsn tek bir almas olmaktan ziyade, farkl
zamanlarda, farkl ahslar tarafndan yazlm Taocu yazlarn ve sy
lenmi Taocu szlerin derlemeleridir.
Taocu felsefenin balang noktas, hayatn korunmas ve haya
ta zarar vermekten kanmadr. Bunu gerekletirmede Yang Chu'nun
metodu, "kamak"tr. Bu yntem, toplumdan kaan, kendisini dalar
da ve ormanlarda gizleyen sradan mnzevilerin yntemidir. nsan
byle yapmakla, beeri dnyann ktlklerinden kanabilir. Ancak
beeri dnyadaki eyler, yle karmaktr ki, bir kimse kendisini ne ka
dar iyi saklarsa saklasn her zaman, kanlamayacak ktlkler, bu
yzden de, "kama"nn ie yaramad zamanlar vardr.
Lao-tzu'nun byk ksmnda ifade edilen fikirler, evrendeki ey
lerin deiiminin temelini oluturan yasalar ifa etmeye ynelik bir te
ebbs temsil eder. Eya deiir, ancak deimelerin temelini olutu
ran yasalar deimeden kalr. Eer bir kimse, bu yasalar anlar ve ey
lemlerini onlara uygun olarak dzenlerse, o zaman her eyi kendi lehi
ne dndrebilir. Bu, Taoculuun geliimindeki ikinci safhadr.
,
Ancak, bunun mutlak bir garantisi yoktur. Hem doal dnyada
hem de insan dnyasndaki eyann deiimlerinde, her zaman grn
meyen unsurlar vardr. Bu yzden de, her trl dikkate ramen, bir
kimsenin yaralanmaya maruz kalaca ihtimali var olmaya devam
eder. Bunun iindir ki, Lao-tzu, her eye ramen olduka derin bir vu
kufiyetle yle der: "Byk bir hastala maruz kalmamn sebebi, bir
bedene sahip olmamdr. Eer beden olmasayd, hangi hastalk olabilir
di?" (LT, Blm 1 3 ) . Byk anlay hakkndaki bu szler, hayatn
lmle ve kendisini bakalar ile zdeletirdii Chuang-tzu'da geliti
rildi. Bu, hayat ve lm, kendisini ve bakasn, daha yksek bir ba
k asndan grmeyi ifade eder. Eyay bu yksek bak asndan g
ren kimse, mevcut dnyay aabilir. Bu ayn zamanda, toplumdan da
lara ve ormanlara deil, daha ziyade, bu dnyadan baka bir dnyaya
"ka;n" bir eklidir. Kadim zamanlarn Taoculuunda, geliimin
nc ve son bir safhas daha vardr.
90 altnc blm
Btn bu gelimeler, Chuang-tzu'nun "Da Aac" isimli Yir

minci Blm'ndeki bir hikayede tasvir edilir. Bu hikaye yledir:
"Chuang Tzu, yapraklarla kaplanm byk bir aa grd
nde dalarda geziniyordu. Bir ormanc, onun yannda duruyordu,
fakat onu kesmedi. Chuang Tzu, ondan bunun sebebin sordu; adam:
'Bu aa, faydal deil' diye cevaplad. Chuang Tzu, o zaman yle de
di: 'Bu aa, nadir niteliklere sahip olmadndan doal srecini ta
mamlamada baarl olur.'
"stat (Chuang Tzu), dalardan ayrldnda, bir arkadann
evinde konaklad. Arkada memnun oldu; kleye bir kaz ldrmesi
ni ve onu piirmesini emretti. Kle, 'kazlardan biri gdaklayabilir. te
ki gdaklayamaz. Hangisini ldreyim? diye sorunca stat, 'gdaklaya
mayan ldr', dedi. Sonraki gn, bir talebe Chuang Tzu'ya u soruyu
sordu: 'Dn, nadir zelliklere sahip olmadndan dalardaki aa, ta
bi srecini tamamlamada baarl oldu. Ancak imdi, ev sahibimizin
kaz, olaganst nitelie sahip olmad iin, lmek zorunda. Sizin ye
riniz ne olacaktr?'
"Chuang Tzu, gld ve yle dedi: 'Benim yerim, nadir nitelik
lere sahip olmak ve onlara sahip olmamak arasndadr. Bu yer imdi
lik, tek doru gibi grnmektedir, ancak gerekte yle deildir. Bu yz
den, bu yntemi uygulayanlar, btnyle straplardan azade olama
yacaklardr. Eer bir kimse Tao ve Te (Yol ve onun manevi gc) ile
gezinirse, o baka bir ey olacaktr'. "
Sonra Chuang Tzu, kendisini Tao ve Te ile birletiren kimse,
eyleri ey olarak kullanan ancak eyler tarafndan ey olarak kullanl
mayan eylerin "atas" ile birlikte olduunu syledi. Byle olduunda,
"ona ne zarar verebilir?"
B u hikayedeki birinci ksm, Yang Chu tarafndan uyguland
ekliyle hayat koruma teorisini tasvir eder. kinci ksm ise, Chuan
Tzu'nunkini. "Nadir nitelie sahip olmak" ifadesi, Chuang-tzu'nun
nc Blm'nden yaplan nceki alntda sz edilen iyi ey yapma
ya karlk gelir. "Nadir nitelie sahip olmama", ayn altndaki kt
eyler yapmaya tekabl eder. ki arlk arasndaki orta yol, bu alnt-
taocu\uun ilk safhas: yan chu 91
da iaret edilen orta yola karlk gelir. Ancak, eer bir insan eyleri da
ha yce bir bak asndan gremezse, bu yntemlerin hibiri mutlak
olarak, tehlike ve ktlkten korunmay garanti etmez. Fakat, eyleri
daha yksek bir bak asndan grmek, egoyu iptal etmek anlamna
gelir. lk Taocularn, bencil olduunu syleyebiliriz. Ancak sonraki ge
liimlerinde, bu bencillik tersine dnd ve kendisini yok etti.
idealist KonfilyUslerden
Menclus'un bir tasviri.
arihsel Kaytlar'a (TK, Blm 74) gre Mencius ( 371 ?-289?) Do
T u in'de bugnk Shangtung eyaletinin gney dousundaki
:sou devletinde dodu. Mencius, Konfys'n torunu Tzu-sus'nun
bir talebesinin gzetimi altnda alt iin Konfys ile ilikilendi
rildi. O zaman, bugnk Shantung'da geni bir devlet olan Ch'i'nin
Krallar, eitime nem veriyordu. Bakentlerinin, "Chi kap" olarak
bilinen Bat kapsnn yannda, Chi-hsia, yani "Chi'den aa" diye
isimlendirdikleri bir eitim merkezi kurdular. Burada yaayan btn
bilim adamlar, "byk memurlar olarak kabul edildiler ve ana yol
zerinde onlar iin ina edilen byk evlere sahip olmakla onurland
rlp tevecch kazandlar. Bu, feodal lordlarn aylk alan misafirlerine,
dnyadaki en sekin bilim adamlarn ekenin Ch'i devleti olduunu
gsterecekti" (a.g.y.).
Mencius bir mddet, sz konusu nde gelen bilim adamlarn
dan biriydi. Ancak, kendi fikirlerini dinleyecek bir kulak bulmaya a
larak bo yere, baka devletlere seyahatler yapt. Sonunda, Tarihsel
Kaytlar'n bize anlatt gibi, emekliye ayrld ve talebeleriyle birlikte
yedi kitap halinde Mencius'u yazd. Bu alma Mencius, dnemin
96 yedinci blm
lordlar ve Mencius'la talebeleri arasndaki konumalar kaydeder; da

ha sonraki zamanlarda kitap geen bin yl boyunca Konfys ei
timin temelini tekil eden mehur "Drt Kitap"tan biri olarak kabul
edildi.
Mencius, Konfysln idealistik kanadn ve nispeten da
ha ge olan Hsn Tzu da gereki kanadn temsil eder. Bunun anlam
daha sonra akla kavuacaktr.
NSAN DOGASININ YLG

Konfys'n jen (insanseverlik) hakknda ok fazla ey sylediini ve
yi (doruluk) ile li (fayda) arasnda keskin bir ayrm yaptn grdk.
Kiisel menfaat dnlmeksizin her insan, arta bal olmakszn yap
mas gerekeni yapar ve ne olmas gerekiyorsa olur. Bir baka ifadeyle
o, "bakalarn ierecek kadar kendisini geniletir. " Bu z itibariyle,
jen'in uygulanmasdr. Ancak Konfys, bu doktrinleri kabul etmek
le birlikte, bir insann niin bu ekilde davranmas gerektiini akla
may baaramad. Mencius, bu soruya bir cevap vermeye alarak ok
nl bir teori gelitirdi: Bu teori, insan doasnn iyiliine dair bir te
oridir.
nsan doasnn iyi mi kt m olduu, yani insan doasnn
tam olarak iyi mi yoksa tam olarak kt m olduu, in felsefesinde
en tartmal problemlerinden biri oldu. Mencius'a gre, zamannda,
konuyla ilgili kendi teorisinin yan sra teori daha vard. Bunlardan
birincisi, insan doas, ne iyi ne de ktdr. kincisi, insan doas, hem
iyi hem de kt olabilir (insan doasnda hem iyi hem de kt unsur
lar bulunur) ve ncs, baz insanlarn doasnn iyi ve dierlerinin
kinin ise, kt olduu eklindedir (M, Vla, 3-6). Bu teorilerden birin
cisi, Mencius ile ada bir felsefeci olan Kao Tzu tarafndan kabul
edilir. Bu teori hakknda, Mencius'da muhafaza edilen Kao Tzu ile
Mencius arasndaki tartmalardan dolay, dier teorilerden daha faz
la ey biliyoruz.
Mencius, insan doasnn iyi olduunu savunduunda, bunun
la her insann bir Konfys yani, bir bilge olarak doduunu kastet-
konfyanizm'in idealist kanad: mencius 97
mez. Onun teorisi, yukarda zikredilen, insan doasnda iyi unsurlarn

olduu eklindeki ikinci teoriyle baz benzerliklere sahiptir. Elbette o,
ne iyi ne de kt olmayan, ancak eer hakkyla kontrol edilmezlerse,
ktle gtrebilecek olan baka unsurlarn da bulunduunu kabul
eder. Fakat Mencius'a gre, bunlar insanlarn dier canl varlklarla
ortak olarak paylat unsurlardr. Onlar, insan hayatnn "hayvani"
ynn temsil ederler; bu yzden de, "insani" doann paras olarak
kabul edilemezler.
Mencius bu teoriyi desteklemek maksadyla, saysz argman
ileri srer. Bu argmanlar arasnda u da yer alr: "Btn insanlar,
[bakalarnn ac ekmesini grmeye] tahamml edemeyecek bir zihne
sahiptir... Eer imdi insanlar, bir ocuun kuyuya dmek zere oldu
unu grseler, istisnasz bir alarm ve tehlike hissi yaayacaklardr... Bu
rnekten hareketle, acma duygusunu kaybeden birinin, tevazu ve kar
salama duygusunu kaybeden kimsenin ve doruluk ve yanllk duy
gusunu kaybeden bir kimsenin insan olmadn anlarz. Acma hissi,
insanseverliin kaynadr. Haya ve nefret duygusu, doruluun kay
nadr. Tevazu ve kar salama duygusu, mlkiyetin kaynadr. Do
r ve yanl duygusu, hikmetin kaynadr. nsan, iki el ve iki ayak ol
mak zere drt eye sahip olduu gibi, bu drt kaynaa da sahiptir...
Btn insanlar, bu drt kaynaa sahip olduundan, izin verin onlarn
tam olarak nasl gelitireceklerini ve yetkinletireceklerini bilsinler. So
nu, yanmaya balayan ate ve bir menfez bulan su kayna gibi ola
caktr. zin verin tam geliimlerine sahip olsunlar, ite o zaman drt de
niz iindeki her eyi koruma hususunda yeterli olacaklar. Eer onlar
bu gelimeyi reddederlerse, kendi ailelerini bile koruma hususunda ye
terli olmayacaklar" (M, lla, 6).
Asli doalar durumunda btn insanlar, tam olarak gelitiin
de, Konfyslkte oka vurgulanan drt "sabit fazilet" haline ge
len bu " drt kaynaa" sahip olurlar. D artlar tarafndan engellen
mezlerse, aacn tohumdan kendi kendine ya da bir iein tomurcuk
tan bymesi gibi, doal olarak ieriden geliirler. Mencius'un Kao
Tzu ile ekimesinin temeli budur. Kao Tzu'ya gre, insan tabiat hiza-
98 yedinci blm
tihi, ne iyi ne de ktdr. Bu yzden de ahlak, suni olarak dardan

ilave edilir.
Burada bir baka soru vardr: "nsan, niin daha aa itkiler di
ye isimlendirebileceimiz ey yerine, bu "drt kayna"nn zgr geli
imine izin versin? " Mencius, insan hayvanlardan farkl klan eyin
bu drt kaynak olduu, eklinde cevap verir. Bu yzden, yalnzca on
larn geliimi sayesinde, insan hakiki bir "insan" olduu iin, bu zel
likler gelitirilmelidir. Mencius yle der: "nsann kulardan ve hay
vanlardan farkl olduu ey, nemsiz deildir. Kalabalklar, onu pe
atar, oysa stn insan, onu muhafaza eder" (M, IVb, 19). Bu yzden
Mencius, Konfys'n aklna gelmeyen bir soruyu cevaplar.
KONFYSLK VE MOHZM ARASINDAK

TEMEL FARKLILIK
Konfyslk ve Mohizm arasndaki temel farkll burada buluruz.
Mencius'un kendi kendine tayin ettii grevlerden biri, "Yang Chu ve
Mo Ti'ye kar kmaktr." Mencius yle der: Yang'n "herkes kendisi
iin" ilkesi, bir kimsenin hkmdarna deer vermemesi anlamna ge
lir. Mo'nun "her eyi kuatan sevgi" ilkesi, bir kimsenin babasna de
er vermemesi anlamna gelir. "Babasz ve hkmdarsz olmak, kular
ve hayvanlar gibi olmak gibidir... Bu zararl dnceler, halk yanl yo
la sevkeder; insanseverlik ve doruluk yolunu kapatr" (M, Illb, 9).
Yang Chu'nun ilkesi bir kimseye faydal olmak iken, insanseverlik ve
doruluk eklindeki iki faziletin z, bakalarna faydal olmak oldu
undan, Yang Chu'nun teorisinin bu iki fazilete zt olduu ok aktr.
Ancak, Mo Tzu'unun her eyi kuatan sevgi ilkesi de, bakalarna fay
dal olmay hedefler. Bu adan o, Konfyslerinkinden bile ok da
ha samimidir. O zaman, niin Mencius, eletirisinde Mao Tzu'yu Yang
Chu ile bir araya getirir?
Geleneksel cevap, Mohist doktrine gre, sevginin kendisi, da
ha byk ya da daha kk gibi hibir derecelendirmeye sahip deil
dir, oysa Konfysle gre ise tersi dorudur. Bir baka ifadey
le, Mohistler, bakalarn sevmede eitlii, Konfysler ise derece-
konfyanizm"in idealist kanad: mencius 99
lenmeyi/hiyerariyi vurgularlar. Bu farkllk, iinde mehur Wu-ma

Tzu'nun Mo Tzu'ya yle dediinin nakledildii Ma-Tzudaki bir pa
ragrafta ortaya kar: "Her eyi kuatan sevgiyi uygulayamam.
Tso(yakn bir devlet)'nun insanlarn, Yeh(uzak bir devlet)'in insan
larndan daha ok severim. Lu(kendi devleti) 'nun insanlarn
Tso'nunkileri sevdiimden daha ok severim. Kendi blgemin insan
larn, Lu'nunkilerden daha ok severim. Kendi klanmn mensupla
rn, blgemin insanlarndan daha ok severim. Kendi ailemi, klan
mn insanlarndan daha ok severim. Ve kendimi, ailemden daha ok
severim" (MT, Blm 46).
Wu-ma Tzu, bir Konfy idi, onun "kendimi, ailemden da
ha ok severim" ifadesi, Mohist bir kaynaktan gelir ve muhtemelen bir
abartmadr. Bu, kesinlikle Konfyslerin evlada yakr dindarlk
laryla uyumlu deildir. Ancak bu istisna dnda, Wu-ma Tzu'nun ifa
desi, genel olarak Konfys ruhla uyum halindedir. nk, Kon
fyslere gre, sevgide derecelerin olmas gerekir.
Bu dereceler hakknda konuan Mencius yle der: " Eya ile
ilkisinde stn insan, onlar sever ancak, insanseverlik duygusuna sa
hip olmaz. nsanlarla ilikisinde, insanseverlie sahip iken derin aile
sevgisine sahip deildir. Bir kimse, ailesinin yeleri iin aile sevgisi his
lerine, fakat insanlar iin ise insanseverlie sahip olmaldr; halk iin
insanseverlik, ancak eya hakkndaki sevgidir" (M, VII, 45). Mencius,
Yi Chih adl bir Mohistle olan tartmasnda ona, gerekten insanlarn
komularnn ocuklarn, kardelerinin ocuklarn sevdikleri tarzda
sevdiklerine inanp inanmadn sorar; bir kardein ocuklarna olan
sevgisi, doal olarak daha byktr (M, Illa, 5). Mencius'a gre bu ol
duka dorudur; yaplmas gereken, byle bir sevgiyi, toplumun en
uzak mensuplarn ierecek kadar geniletmektir. "Ailendeki yallara,
onlara davranlmas gerektii gibi davran ve bu davran, dier insan
larn ailelerinin yallarn ierecek ekilde genilet. Ailendeki genlere,
onlara davranlmas gerektii gibi davran ve bu davran, dier ailele
rinin genlerini kapsayacak kadar genilet (M, la, 7). Bu, Mencius'un
" bir kimsenin eyleminin alann bakalarn ierecek ekilde genilet-
100 yedinci blm
me" olarak isimlendirdii eydir (a.g.y. ). Bu, dereceli sevgi ilkesine da

yanan bir genilemedir.
Bir kimsenin ailesine olan sevgisini, onlar dndaki ahslar ie
recek ekilde geniletmesi, Konfys tarafndan savunulan "chung ilke
si [bakalarna insafl olma] ve shu[zgecilik]"yu uygulamaktr. Bunlar,
yeri geldiinde insanseverlii uygulamann muadili olan eylerdir. Bu uy
gulamalarda zoraki hibir ey yoktur, nk btn insanlarn asli doa
lar, kendilerinde, onlar iin bakalarnn ac ekmelerini grmeye ta
hamml etmelerini imkansz klacak acma hissine sahiptir. yiliin bu
"kaynann" geliimi, insanlarn doal olarak bakalarn sevmelerine
sebep olur; ancak, insanlarn kendi ailelerini genel olarak insanlar sev
diklerinden daha byk derecede sevmeleri de, eit derecede doaldr.
Konfys'n bak as byledir. Fakat Mohistler, bakalar
iin sevginin aileler iin olan sevgiyle eit dzeyde olmas gerektiini
vurgularlar. Bu ister bir kimsenin ailesini daha az ya da bakalarn da
ha fazla sevmesi anlamna gelsin, Konfys tipi dereceli sevginin, ne
pahasna olursa olsun kanlmas gereken bir sevgi olduu bir gerek
olarak ortada durmaktadr. Zihninde bunu tayan Mencius, bir insa
nn babasn karlksz bir ekilde davranmas anlamna gelen, Mohist
her eyi kuatan sevgi ilkesine saldrr.
Konfys ve Mohist sevgi teorisi arasnda yukarda zikredi
len farkll, Mencius ve baka birok kii vurgulad. Ancak iki yak
lam arasnda, daha temel bir farkllk vardr. Yani Konfysler,
insanseverlii, insan doas iinden tabii olarak gelien bir nitelik ola
rak kabul ederler; oysa Mohistler, her eyi kuatan sevgiyi, yapay ola
rak insana dardan ilave edilen bir ey olarak kabul ederler.
Mo Tzu'nun Konfys'n sormad bir soruya cevap verdii
sylenebilir. Bu soru udur: "nsan, niin insanseverlik ve doruluu
yerine getirmelidir?" Ancak Mao Tzu'nun bu soruya cevab, faydac
la dayanr ve insanlar her eyi kuatan sevgiyi uygulamak iin zor
lamak ve ikna etmek maksadyla tabiatst ve siyasi yaptrmlar ze
rindeki vurgusu, "fazilet bizatihi kendisinden dolay yaplmaldr" ek
lindeki Konfys ilkeyle uyumlu deildir. Eer Mo-tzu'nun Beinci
blm'de alntland ekliyle "Her eyi kuatan sevgi" hakkndaki

blm, burada Menciusdan, insann doasndaki drt ahlaki kay
nakla ilgili olanlardan yaplan alntlarla karlatracak olursak, iki
okul arasndaki temel farkll ok ak bir ekilde grrz.
SYASET FELSEFES
Daha nce, devletin kkeni hakkndaki Mohist teorinin, ayn ekilde
faydac bir teori olduunu grdk. Burada yine, Konfys teori
farkllk gsterir. Mencius yle der: "Eer insanlar, alklarn giderir,
giyecek elbiselere sahip olur ve rahat, huzurlu yaarlar, ancak iyi re
timden mahrum olurlarsa, kulara ve hayvanlara yakndrlar. Bilge
[Shun, efsanevi bir bilge ynetici] , bu durumdan dolay zld ve in
sanlara hayatn temel ilikilerini retmek iin resmi eitici olarak
Hsieh'i, atad. Baba ve oul, birbirlerini sevmeli. Ynetici ve tebaa,
birbirlerine adil olmal. Koca ve kar, kendi alanlarn ayrmal. Yal
ve gen kardeler, karlkl bir stnlk duygusuna sahip olmal, ve
kardeler arasnda, samimiyet olmal" (M, Illa, 4). Onlara dayanan in
sa_ni ilikilerin ve ahlaki prensiplerin varl, insanlar kulardan ve
hayvanlardan ayran eydir. Devlet ve toplumun kkeni, bu beeri ili
kilerin varlna dayanr. Bu yzden, Mohistlere gre, devlet faydal ol
duu iin vardr. Ancak Konfyslere gre ise devlet, var olmas ge
rektii iin vardr.
nsanlar, kendilerini toplumsal ilikiler iin tam olarak gerek
letirir ve gelitirir. Aristoteles gibi Mencius da, "insann, siyasi bir
hayvan olduunu" ve insann toplumsal ilikilerini yalnzca, devlet ve
toplum iinde gelitirebilir, olduunu iddia eder. Devlet, ahlaki bir ku
rumdur. Devletin ba, ahlaki bir lider olmaldr. Bu yzden, Konf
ys siyasi felsefede, sadece bir bilge, gerek kral olabilir. Mencius,
bu ideali, idealize edilmi bir gemi olarak tasvir eder. Ona gre, (.
24. yzylda yaad farz edilen) bilge Yao'nun mparator olduu bir
zaman vard. Yalandnda, nasl ynetileceini rettii daha gen
bir bilgeyi, Shun'u seti ve ldnde Shun, mparator oldu. Ayn e
kilde Shun yalandnda, kendisinin halefi olmak zere daha gen bir
102 yedinci blm
bilgeyi, Y'y seti. Bylece taht, Mencius'a gre, olmas gerektii gi

bi, bilgeden bilgeye nakledildi.
Eer bir ynetici, kendisini iyi bir lider haline getiren ahlaki
niteliklerini kaybederse, insanlar devrim yapma hususunda ahlaki
bir hakka sahip olurlar. Bu durumda, yneticinin ldrlmesi bile,
artk bir hkmdar ldrme suu deildir. Bu nedenle, Mencius'a
gre, eer bir hkmdar ideal olarak yapmas gerekeni yapmazsa, o
artk ahlaken hkmdar deildir. Konfys'n isimlerin slah teori
sini uygun olarak Mencius'n dedii gibi, o "yalnzca bir vatan
da"tr (M, Ilb, 8 ) . Mencius keza yle der: "Halk, bir [devletteki]
en nemli unsurdur; topran ve tohumun ruhlar, ikincildir; hkm
dar, sonuncudur" (M, Vllb, 14). Mencius'un bu fikirleri, in Cum
huriyeti'nin kuruluuyla sonulanan 1 9 1 1 devrimine kadar in tari
hinde muazzam bir etkiye sahip oldu. Bat kaynakl modern demok
ratik fikirlerin, bu devrimde etkili olduu dorudur, ancak kadim ye
rel devrim "hakk" anlaynn, halk ynlar zerinde byk bir et
kisi vard.
Eer bir bilge, kral olursa, onun ynetimi krala yakr bir y
netim olarak isimlendirilir. Mencius ve daha sonraki Konfyslere
gre, iki tr ynetim vardr. Biri, wang ya da (bilge) kraln ynetimi;
dieri ise pa ya da askeri lordun ynetimidir. Bunlar tr bakmndan,
birbirlerinden tamamen farkldrlar. Bilge bir kraln ynetimi, ahlaki
eitim ve renim vastasyla; askeri bir lordun ynetimi ise, g ve
bask sayesinde icra edilir. Wang ynetiminin gc, ahlakidir; pann ki
ise, fiziki. Bu balamda Mencius yle der: "Faziletin yerine gc kul
lanan kimse, padr. Faziletli olan ve insanseverlii uygulayan kimse,
bir wangdr. Bir kimse, insanlar gle itaat ettirdiinde, onlar bu kii
ye kalben isteyerek deil fakat zahiri olarak boyun eerler. nk,
kar koymak iin yeterli gce sahip deildirler. Ancak bir kimse, fazi
letten dolay takipiler kazanrsa, onlar kalben ondan memnun kalr
lar ve yetmi talebenin Konfys'e yapt gibi kendilerinden ona tes
lim olurlar" (M, Ila, 3) .
Wang ve pa arasndaki bu ayrm, daha sonraki in siyasi felse-
fecileri tarafndan her zaman korundu. ada siyaset bilimi terimle

rine uygun olarak, demokratik bir ynetimin, bir halkn zgr birlii
ni temsil ettiinden bir wang olduunu, terr ve fiziki g ile ynetti
i iin, faist ynetimin, bir pa olduunu syleyebiliriz.
Krallara yakr ynetiminde bilge-kral, halkn refah ve fayda
s iin yapabilecei her eyi yapar. Bu da, onun devletinin sahih ekono
mik bir temel zerine bina edildii anlamna gelir. in, her zaman ta
rm toplumu olduundan, Mencius'a gre, kralla yakr ynetimin
en nemli ekonomik temeli, topran eit bir ekilde datmnda ya
tar. Onun ideal toprak sistemi, 'eit tarla sistemi' olarak isimlendirilen
eydir. B sisteme gre, topran her kare /isi (bir milin yaklak te
biri), her biri yz in dnmnden oluan dokuz kareye blnecektir.
Merkez kare, "kamu tarlas" olarak tannr. Etraftaki sekiz kare, aile
leriyle birlikte sekiz iftinin zel mlkiyetidir. Her ailenin bir karesi
vardr. Bu iftiler, kamu tarlasn ortak, kendi tarlalarn ise, bireysel
olarak srp ekerler. Kamu tarlasnn rn, devlete gider; her bir ai
le, kendi toprandan kanlar kendisi iin muhafaza eder. Dokuz ka
rein dzenlenmesi i}, ekil itibariyle, "eit tarla sistemi" olarak
isimlendirilmesine sebep olan "eit" iin kullanlan in karakterini #
andrr (M, Illa, 3 ).
Bu sistemi daha ayrntl bir ekilde tasvir eden Mencius, her ai
lenin be dnmlk mtemilatnn etrafna, yal yeleri ipek elbise
ler giyebilsinler diye dut aac dikmeleri gerektiini ifade eder. Yal
yeler, etle beslenebilsin diye her aile, ayn zamanda kmes hayvanla
r ve domuz da beslemelidir. Eer bu yaplrsa, krallara yakan yne
tim altndakiler, zerre kadar tatminsizlik olmakszn "canllar besleye
bilir ve lleri gmebilirler. Bu da, krallara yakan yolun balangc
na iaret eder" (M, la, 3 ).
Ancak bu sistem, mnhasran yksek kltr halk iin uygun
ekonomik bir temel olduu iin yalnzca "balangca" iaret eder.. An
cak herkes, biraz eitim aldnda ve insani ilikiler hakkndaki bir an
laya ulatnda, krallara yakan yol, tamamlanm olur.
Krallara layk bu yolun uygulanmas, insani doaya yabanc bir
104 yedinci blm
ey deil, aksine, kendine has "acma hissi" olan bilge-kral ile gelii
min dorudan sonucudur. Mencius'un dedii gibi: "Btn insanlar,
bakalarnn ac ekmesine tahamml edemeyen bir zihne sahiptir. Ac
ekilmesine tahamml edemeyen zihne sahip olan bu ilk krallar, onun
la ayn ekilde, ac ekilmesine tahamml edemeyen bir ynetime sa
hip oldular" (M, lla, 6). Bu "ac ekilmesine tahamml edemeyen zi
hin" ve acma hissi, Mencius'un dncesinde bir ve ayn eydir. Gr
dmz gibi, Konfyslere gre, insanseverlik fazileti, bu acma
hissinin gelimesinden baka bir ey deildir. Bu his, ancak sevginin
uygulanmas yolu ile gelitirilebilir; sevginin uygulanmas ise, "bir
kimsenin eylem alannn bakalarn iine alacak ekilde geniletilme
sinden baka bir ey deildir. " Bu da, chung ve shu yoludur. Krallara
yakr yol ya da krallara yakr ynetim, kraln sevgiyi, chung ve
shu'yu, uygulamasnn sonucundan baka bir ey deildir.
Mencius'a gre, krallara yakr yolda, batni ya da zor hibir
ey yoktur. Mencius (Ib, 9), " bir vesileyle, bir kzn kurban ed.ilmek
iin gtrldnde, Chi'nin Kral Hsan'n onu grdn; lm ye
rine giden masum bir ahsm gibi, 'onun rkm grnn'e daya
namad"n kaydeder. Bu yzden de, kzn yerine bir koyunun ko
nulmasn emretti. Sonra Mencius, Kral'a, bu olayn kendisinin " ac
ekilmesine tahamml edemeyen zihni"nin bir rnei olduunu ve bu
zihni insani ilikileri kapsayacak ekilde geniletirsen, ancak o zaman
krallara yakr yolla ynetebilirsin, dedi. Kral, buna karlk, zengin
lii ve kadns gzellii sevdii iin yapamam, diye cevap verdi. Bunun
zerine Mencius, Krala, bunlarn btn insanlar tarafndan sevilen
eyler olduunu, syledi. Eer Kral, kralla zg arzular anlayarak
btn halknn arzularn anlamaya balar ve kendisiyle halknn bu
arzularn tatmin edebilecei snrlar kabul edebilirse bunun neticesi,
"krallara yakan yol olurdu, baka bir ey deil," dedi.
Mencius'un Krala syledii ey, "bir kimsenin kendi eylem sa
hasn bakalarn ierecek ekilde geniletmesi"nden baka bir ey de
ildir. Bu da, kesinlikle chung ve shunun uygulanmasdr. Burada,
Mencius'un Konfys'n dncelerini nasl gelitirdiini gryoruz.
Bu ilkeye dair yorumunda Konfys, kendisini sz konusu ilkeyi bi

reyin kendi kendisini gelitirmesine uygulamakla snrlad. Oysa, Men
cius'la onun uygulanma alan, ynetime ve siyasete varncaya kadar
geniletildi. Konfys iin bu, yalnzca "isel bilgelik"e uygun bir il
keydi, fakat Mencius'la, "dsal krallk"a uygun bir ilke haline gelin
ceye kadar geniletildi.
"sel bilgelik" hakkndaki birinci anlamda bile Mencius, bu il
ke hakkndaki kendi anlayn Konfys'n yaptndan daha ak
bir ekilde ifade eder: "Akln btnyle gelitiren kii, kendi doasn
bilir. Kendi doasn bilen kimse, G bilir" (M, Vlla,1 ). Burada atf
ta bulunulan zihin, "ac ekilmesine tahamml edemeyen zihin" ya da
"acma hissi"dir. Bu his, doamzn zdr. Bundan dolay bu zelli
imizi tam olarak gelitirdiimizde, sz konusu zihinle, kendi doam
z biliriz. Mencius'a gre, bizim tabiatmz, " Gn bize verdii ey
dir" (M, Va, 1 5). Bu yzden, kendi tabiatmz bildiimizde, ayn za
manda G de biliriz.
MSTSZM
Mencius'a ve onun kurduu Konfys okula gre, evren esas ola
rak ahlaki bir evrendir. nsann ahlaki ilkeleri, ayn zamanda evrenin
metafiziksel ilkeleridir ve insann doas, bu ilkelerin semboldr.
Mencius ve okulunun, Gkten sz ettiklerinde kastettikleri bu ahlaki
evrendir ve Mencius'un " G bilmek" olarak isimlendirdii ey, bu
ahlaki evren hakkndaki bir anlaytr. Eer bir kimse, G bilirse, o
yalnzca toplumun bir vatanda deil fakat ayn zamanda, " Gn de
bir vatandadr", Mencius'un syledii gibi, t'ien mindir (M, Vlla,
19). Daha sonra Mencius, "insani imtiyazlar" ve "gksel imtiyazlar"
arasnda bir ayrm yaparak yle der: "Gksel imtiyazlar ve insani
imtiyazlar vardr. nsanseverlik, doruluk, ballk, samimiyet ve iyinin
yorulmak bilmez bir ekilde uygulanmas: Bunlar, Gn imtiyazlar
dr. Prensler, bakanlar ve memurlar; bunlar insann imtiyazlardr" (M,
Vla, 1 6). Bir baka ifadeyle, gksel imtiyazlar, deerler dnyasna ula
abilen bir insann imtiyazlardr; insani imtiyazlar (honor) ise, insani
106 yedinci blm
dnyadaki saf maddi kavramlardr. Gn vatanda, kesin olarak

Gn vatanda olduu iin, yalnzca Gn imtiyazlaryla ilgilenir,
insannkilerle deil.
Mencius keza, yle der: "Btn eyler, iimizde tamdr. Bunu
kendi kendini yetitirme vastasyla gerekletirmekden daha byk
bir ey yoktur. nsanseverlik iin shu ilkesini uygulamadan daha iyi bir
yol yoktur" (M, Vlla, 1 ) . Bir baka ifadeyle, doasnn tam geliimi sa
yesinde insan, yalnzca G bilmez, ayn zamanda Gkle bir olur. Bir
insan acya tahamml edemeyen zihnini tam olarak gelitirdiinde de,
kendi iinde insanseverlie sahiptir; insanseverlik iin en iyi yol, chun
ve shunun uygulanmasdr. Bu uygulama vastasyla, bir kimsenin ego
izmi ve bencillii tedricen azaltlr. Onlar azaldnda kii, artk kendi
siyle bakalar; birey ve evren arasnda bir ayrm olmadn hissetme
ye balar. Yani, bir btn olarak evrenle zde hale gelir. Bu zdelik
"her eyin iimizde" olduu tasavvurudur. Bu ifade de, Mencius felse
fesinin mistik unsurunu grrz.
Eer Mencius'un Hao ]an Chih Ch'i diye isimlendirdii ey
hakkndaki tartmasna geri dnecek olursak, bu mistisizmi daha iyi
bir ekilde anlarz. Mencius'un terimi "Yce Ahlak" olarak tercme
edebileceim bir terimdir. Bu tartmada Mencius, kendi manevi teka
mlnn geliimini tasvir eder.
Mencius (lla, 2) bize, bir talebenin Mencius'a ne uzman oldu
unu sorduunu anlatr. Mencius yle cevaplar: "konumadaki do
ru ve yanl bilirim ve Hao ]an Chih Ch'imi yetitirmede ustaym. O
zaman soruyu soran, bunun ne olduunu sorar ve Mencius: 'O, fevka
lade byk, fevkalade gl, Ch'idir, diye cevap verir. Eer o bir engel
olmakszn dorudan yetitirilebilirse, Gk ve Yer arasndaki her eyi
kaplar. O, doruluun ve Taonun (yol, hakikat) birleimi ile gerekle
tirilir ve bunlar olmakszn, o zayflam olacaktr. "
Hao ]an Chih Ch'i, Mencius'un kendisine has bir terimdir. Bu
terim Mencius'un artan etkisiyle, ok yaygn bir ekilde kullanlmaya
balanm olsa da eski zamanlarda, yalnzca bir blmde grnr. Kav
ramn iaret ettii eye gelince, Mencius bile, "onu dile getirmenin zor
olduunu" kabul eder (a.g.y). Fakat bu tartmann balam, iki sava

nn cesaretlerini gelitirme hususundaki metotlar hakknda bir n
tartma ierir. Bundan, Mencius'un Ch'i (lafzi olarak, buhar, gaz, ma
nevi g anlamna gelen bir kelime)sinin, yung ch'i (cesaret, yiitlik) ve
shih ch'i (bir ordunun ahlak) terimlerinde var olan ch'i ile ayn olduu
sonucunu kartabiliriz. Hao ]an Chih Ch'iyi "Byk Ahlak" olarak
tercme etmemin sebebi budur. Bu, savalarn ahlak olmak bakmn
dan ayn doaya sahiptir. Ancak ikisi arasndaki farkllk, bu Ch'i'nin,
ayrca "muazzam derecede byk" anlamna gelen hao jan olarak tas
vir edilmesidir. Savalarn gelitirdikleri ahlak, insan ve insanla ilgili
bir meseledir. Bu yzden de, yalnzca ahlaki bir deerdir. Ancak, Byk
Moral, insan ve evrenle ilgili bir meseledir. Bundan dolay da, ahlak-s
t bir deerdir. Bu, kendisini evrenle zdeletiren insann ahlakdr.
yle ki, Mencius, " Gk ve Yer arasndaki her eye szar" der.
Byk Ahlak' gelitirmenin metodu, iki ynldr. Biri, " Taoyu
(yani; akln ykselmesine gtren yol ya da ilke) anlama" olarak isim
lendirilir. Dier yn ise, Mencius'un "doruluun biriktirilmesi" yani,
bir, kimsenin "evrenin bir vatanda" olarak evrende yapmas gereken
eyi srekli olarak yapmas diye isimlendirdii eydir. Bu iki ynn,
birleimi, Mencius tarafndan "doruluun ve Tao'nun birleimi" ola
rak isimlendirilir.
Bir kimse, Tao hakkndaki bir anlaya ve doruluun birikimi
ne ulatktan sonra, Byk Ahlak, doal olarak kendiliinden ortaya
kar. En kk bir zorlama, baarszla gtrecektir. Mencius'un de
dii gibi: "Sung'lu adam gibi olmamalyz. Tohumu yeteri kadar abuk
bymedii iin zlen Sung'lu bir adam vard. Bu yzden onu k
knden skt. Sonra, byk masumlukla evine geri dnd ve halkna:
'Tohumun bymesine yardm ediyor olduum iin bugn yorgunum'
dedi. Olu tohumlara bakmak iin ktnda btn tohumlarn kuru
mu olduunu grd" (a.g.y. ) .
Bir insan bir ey yetitirdiinde, bir yandan onun iin bir ey yap
mal, te yandan da asla, "onun bymesine yardm etmemeli." nsan,
faziletin uygulamas olan bir eyi yapmaldr. Mencius burada, insanse-
108 yedinci blm
verlikten ziyade doruluktan sz etse de, insanseverlik i muhteva, do

ruluk onun d ifadesi olduu iin pratikte bir farkllk yoktur. Eer bir
kimse, srekli olarak doruluu yerine getirirse, Byk Ahlak, doal
olarak bir kimsenin varlnn tam merkezinden ortaya kacaktr.
Hao fan Chih Ch'i olduka gizemli grnse de, yine de o, Men
cius'a gre, her insan tarafndan baarlabilir. Bunun iindir ki Hao
fan Chih Ch'i, insann doasnn tam geliiminden baka bir ey deil
dir ve her insan, esas olarak ayn doaya sahiptir. Her insann beden
sel ekli gibi, doas da ayndr. Bir rnek olarak Mencius, " bir ayak
kab imalats ayakkablar imal ettiinde, tketicinin ayaklarnn tam
lsn bilmese de, yine de o her zaman ayakkablar imal eder, sepet
ler deil (Mencius, Va, 7)" der. Btn insanlarn ayaklar arasndaki
benzerlik, onlarn farkllndan daha byk olduu iin bu byledir.
Ayn ekilde, asli doas itibariyle bilge, dier insanlara benzer. Bundan
dolay, her insan eer, asli doasn tam gelitirirse bir bilge olabilir.
Mencius'un ifade ettii gibi: "Btn insanlar, Yao ya da Shun [daha
nce zikredilen iki efsanevi bilge-ynetici] olabilir" (Mencius, VIb, 2).
te, Mencius'un btn Konfysler tarafndan kabul edilen eitim
teorisi budur.
Diyalektikiler diye de bilinen isimler Okulu'nun
tannm stadlarndan Kung-Sun Long'un bir tasviri
(Kaynak: National Palace Museum, Taiwan).
ing chia terimi, bazen "sofistler", bazen de "mantklar" veya
M "diyalektikiler" olarak tercme edilir. Ming ehi ve sofistler,
mantklar ve diyalektikiler arasnda bir takm benzerliklerin olduu
dorudur; ancak onlarn tam olarak ayn olmadklar da dorudur.
Karklktan kanmak iin, Ming chiay lafz olarak simler Okulu
eklinde tercme etmek daha iyidir. Bu tercme, Batllarn dikkatini,
in felsefecileri tarafndan tartlan nemli problemlerden birine, ya
ni ming (isim) ve shih (gereklik) arasndaki iliki problemine eker.
SMLER OKULU VE "TARTIMACILAR"

Mantksal olarak, kadim in felsefesinde ming ve shih arasndaki zt
lk, Bat'daki konu ve yklem arasndaki ztlk gibi bir eydir. Mesela,
"Bu bir masadr" ya da "Sokrates bir insandr" dediimizde, "masa"
ve "insan" ming ya da isimler iken " bu" ve " Sokrates" shih ya da ger
ekliklerdir. Bu yeteri kadar aktr. imdi shih ya da mingin ve onla
rn ilikilerinin ne olduunu zmlemeye alalm. Bu durumda biz,
manta olduka aykr grnen baz problemlere srklenme eili
mindeyiz ki, bunlarn zm de bizi, felsefenin tam kalbine gtrr.
112 sekizinci blm
simler Okulu'nun yeleri, kadim zamanlarda pien ehe (tart

maclar, mnakaaclar) olarak bilinir. Chuang-tzu'nun "Sonbahar Se
li " balkl bir blmnde, simler Okulunun liderlerinden biri olan
Kung-sun Lung'un yle dedii sylenir: "Benzerlii ve farkll bir
letirdim; sertlii ve beyazl ayrdm. mkanszn mmkn olduunu
ispat ettim ve onlarn reddettiklerini kabul ettim. Btn felsefecilerin
bilgisini yalanladm ve bana kar ileri srlen btn argmanlar de
lillerle rttm" ( CT, Blm 1 7). Bunlar, gerekte bir btn olarak
simler Okuluna uygun olan szlerdir. Sz konusu okulun yeleri,
manta aykr grnen ifadeler ortaya koyan, bakalar ile tartmaya
hazr ve bile bile bakalarnn reddettiini iddia eden ve bakalarnn
iddia ettiklerini reddeden ahslar olarak bilinirler. Ssu-ma T'an (.
1 l O'da ld), rnein, "Alt Okulun Esas Fikirleri zerine" adl bir
makalesinde yle yazar: "simler Okulu, karmak ve ayrntl ifade
lerdeki nemsiz noktalar hususunda dakik aratrmalar yrttler ve
bununla bakalarnn kendi fikirlerini reddetmelerini imkansz hale ge
tirdiler" (TK, Blm 120).
. 3. yzylda yaam bir Konfys olan Hsn Tzu, Teng
Hsi (. 501'de ld) ve Hui Shih', "gl teorilerle ilgilenmek iste
yen ve tuhaf nerilere kendisini kaptran felsefeciler" olarak tasvir
eder (HT, Blm 6). Ayn ekilde, L-shih Ch'un-ch'iu, Teng Hsi ve
Kung-sun Lung'u paradoksal argmanlaryla bilinen kimseler arasn
da zikreder (LC, XVIII, 4 ve 5). Chuang-tzudaki "Dnya" adl blm,
o zaman mehur olan paradoksal argmanlar listeledikten sonra, Hui
Shih, Huan T'uan ve Kung-sun Lung'un isimlerini zikreder. Bu yz
den, zikredilen bu isimler, simler Okulu'nun en nemli liderleriymi
ler gibi grnrler.
Huan T'uan hakknda fazla bir ey bilmiyoruz, ancak Teng
Hsi'nin zamannn mehur bir avukat olduunu biliyoruz; fakat Teng
Hsi'nin yazlar, muhafaza edilmedii gibi bugn Teng-hsi-tzu adn ta
yan kitap da ona ait deildir. L-shih Ch'un-ch'iu der ki, mehur bir
devlet adam olan Tzu-ch'an, Cheng devletinin bakan olduunda, bu
devlette doup byyen Teng Hsi, onun ana muhalifiydi. Davalarnda
isimler okulu 113
insanlara yardm ederdi. Hizmetleri iin, cret olarak byk davalar

iin bir palto, kkler iin de pantolon isterdi. O kadar yetenekliydi
ki, birok insan tarafndan himaye edildi; onlarn avukat olarak, do
ru ve yanl hakknda bir lt kalmayncaya kadar doruyu yanla
ve yanl doruya dntrmede baarl oldu. yle ki, mmkn ve
imkansz olarak kabul edilen, gnden gne deiti (LC, XVIII, 4).
Ayn almadaki bir baka hikaye, Wei Nehri'nin tamas sra
snda, Cheng devletinden zengin bir adamn nasl boulduunu tasvir
eder. Adamn cesedi bir kayk tarafndan kartld. Ancak, zengin
adamn ailesi, cesedi almak iin gittiklerinde, cesedi bulan adam, muaz
zam bir dl talep etti. Bunun zerine, aile yeleri danmak iin Teng
Hsi'ye gittiler. Teng onlara yle dedi: "Yalnzca bekleyin. Sizden baka
onun cesedini isteyen kimse yoktur" Aile, tavsiyesini kabul etti ve cese
di bulan adam, ok sklp Teng Hsi'ye gidinceye kadar beklediler. Teng
Hsi ona: "Yalnzca bekle. Adamn cesedini senden baka kimseden ala
mazlar" (a.g.y). Bu hadisenin sonunda ne olduu bize anlatlmaz!
Bu yzden, Teng Hsi'nin hneri, farkl davalarda istedii ekil
d yorumlar yaparak hukukun formel anlamn yorumlamak gibi g
rnmektedir. Bu da Teng Hsi'nin, bakalarnn kendi fikirlerini reddet
melerini imkansz klacak ekilde karmak ve detayl ifadelerdeki
nemsiz noktalar dakik bir ekilde inceleme hususunda ne kadar ma
hir olduunu gsterir. Bylece kendisini, ruhunu ve gereklikle ban
dikkate almakszn, hukukun dar anlamn yorumlamayla ve zmle
meyle snrlad. Bir baka ifadeyle, onun ilgisi, "gereklikler" yerine
"isimlere" yneldi. simler Okulunun ruhu buydu.
Bundan, pien chenin kken olarak avukatlar olduklarn gre
biliriz. Bu avukatlar arasnda Teng Hsi, ilklerden biriydi. Ancak o,
isimlerin analizi hususunda yalnzca balatcdr; bu zelliinden dola
y da felsefeye gerek bir katkda bulunmamtr. Bundan dolay, sim
ler Okulu'nun gerek kurucusu, daha sonraki Hui Shih ve Kung-sun
Lung'du.
Bu iki kiiyle ilgili olarak L-shih Ch'un-ch'iu bize unu anlatr:
"Hui Tzu [Hui Shih], Wei'nin Kral Hui (370-3 19) iin Yasa hazrla-
114 sekizinci blm
d. Yasa tamamladnda ve halka ilan edildiinde, halk onun iyi oldu

unu dnd" (LC, XVIII, 5). Yine yle dedi: "Chao ve Ch'in dev
letleri bir anlama yaptlar. Bu anlamaya gre: 'Bu andan itibaren,
Ch'in'in yapmak istedii her eyde, Chao tarafndan yardm edilecek
ve Chao'nun yapmak istedii her eye de Chi'n tarafndan yardm edi
lecek'. Fakat, bundan ksa bir sre sonra Ch'in, Wei devletine saldrd
ve Chao, Wei'nin yardmna gitmeye hazrland. Ch'in'in Kral,
Chao'yu, bunun anlamann bir ihlali olduunu syleyerek protesto
etti. Chao'nun Kral, P'ing-yan'n Lorduna bunu rapor etti. P'ng-y
an'n efendisi onu bir kez daha Kung-sun Lung'a syledi. Kung-sun
Lung yle dedi: 'Biz de, Ch'in'in Kraln yle diyerek protesto eden
bir eli gnderebiliriz: 'Anlamaya gre, taraflarn her biri, yapmay is
tedii her eye yardm etmeyi garanti eder. mdi, bizim arzumuz,
Wei'yi kurtarmak ve eer bunu yapmak hususunda bize yardm etmez
sen, biz de seni anlamay ihlal etmekle sulayacaz" (a.g.y. ) .
Yine Han-fei-tzuda bize yle anlatlr: "Sertlik-beyazlk" ve
"kaln olmama" hakkndaki tartma ortaya ktnda, devletin yasa
lar, etkisini kaybeder" (HFT, Blm 4 1 ) . Aada, " sertlik-beyaz
lk"n Kung-sun Lung'un ve "kaln olmamann" da Hui Shih'in dokt
rini olduunu greceiz.
Bu hikayelerden, Hui Shih ve Kung-sun Lung'un bir dereceye
kadar zamann hukuki eylemleriyle ilikili olduun grebiliriz. Ger
ekten de, Kung-sun Lung'un Chao ve Ch'in arasndaki anlamann
yorumu, Teng Hsi'nin ruhuna uygundur. Han Fei Tzu, bu iki beyefen
dinin yasa hakkndaki "konumalar"nn etkisini, Teng Hsi'nin uygu
lamas kadar kt olduunu kabul eder. Kendisi de bir Yasac olan
Han Fei Tzu'nun, avukatlarla ortaya kan bir okulun "tartmalar
na" yasa iin ykc olacak eklinde muhalefet etmesi garip grnebi
lir. Ancak, On Drdnc Blm'de greceimiz zere Han Fei Tzu ve
dier Yasaclar, gerekte hukukular deil siyasetilerdir.
Hui Shih ve Kung-sun Lung, simler Okulu'ndaki iki eilimi
temsil ederler; biri gerek eylerin izafiliini dieri ise, isimlerin mut
lakln vurgulamaktayd. Bir kimse gerekliklerle ilikilerinde isimle-
isimler okulu 115
ri zmlemeye baladnda bu aikar hale gelir. Gelin u " Bu, masa

dr" basit nermesine ele alalm. Buradaki "bu" daimi olmayan ve ge
lip geici olan somut gereklie gnderme yapar. Ancak, "masa" keli
mesi, deimeyen ve her zaman olduu gibi kalan soyut bir kategori
ye ya da isme gnderme yapar. "sim" mutlak, fakat "gereklik" iza
fidir. Bu yzden, "gzellik" mutlak olarak gzel olan bir eyin ismidir;
ancak "gzel bir ey", yalnzca izafi olarak byledir. Hui Shih, gerek
eylerin deiebilir ve izafi olduunu; oysa Kung-sun Lung, isimlerin
daimi ve mutlak olduklar gereini vurgular.
HU SHH'NN ZAFYET TEORS

Hui Shih (yaklak 350-260), bugnk Honan eyaletinde bulunan
Sung devletinde domutu. Bir kez Wei Kral Hui'nin (370-31 9) ba
bakan olduu ve engin bilgisi, irfan sayesinde tanndn biliyoruz.
Maalesef, yazlar kayptr ve fikirleri hakkndaki bildiklerimiz, yalnz
ca Chuang-Tzuda "Dnya" adl blmde muhafaza edilen "on nok
ta" dizisinden kartlabilir.
Bu noktalarn ilki: "En byk, kendisinin tesinde hibir eye
sahip deildir ve o, Byk olarak isimlendirilir. En kk, kendi iin
de hibir eye sahip deildir ve Kk olarak isimlendirilir." Bu iki ifa
de, analitik nermeler diye isimlendirilen eyi tekil ederler. Onlar ger
eklikle ilgili iddialar ileri srmezler, nk gerek dnyadaki, en b
yk ey ve en kk ey hakknda bir ey sylemezler. Onlar yalnzca,
soyut kavramlardan ya da isimlerden sz eder: "En byk" ve "en k
k." Bu nermeleri tam olarak anlamak iin, onlar Chuang-tzu'da
ki "Sonbahar Seli" adl balktaki bir hikaye ile karlatrmalyz. Bu
karlatrmadan, bir adan Hui Shih ve Chuang Tzu'nun birok or
tak eye sahip olduklar ak hale gelir.
Bu hikaye, sonbaharda Sar Nehir taa taa aktnda, bykl
nden dolay ok gururlu olan nehrin Ruhunun, nehri denize nasl ta
dn tasvir eder: Burada Nehrin Ruhu, Denizin Ruhuyla karlat
ve ilk kez, mevcut haliyle byk olan nehrinin, gerekte denizle kar
latrldnda kk olduunun farkna vard. Ancak, tam bir saygy-
116 sekizinci blm
la Denizin Ruhu ile konutuunda, Deniz Ruhu, kendisinin, Gk ve

Yer ile ilikisinde, byk bir ambardaki tek bir tohumdan baka bir
ey olmadn syleyerek cevap verdi. Bundan dolay onun, "byk"
olmad deil, yalnzca "kk" olduu sylenir. Bunun zerine Ne
hir Ruhu, Deniz Ruhuna: "yleyse, Gn ve Yerin fevkalade byk
ve bir sa telinin fevkalade kk olduunu sylerken hakl mydn? "
Bunu Deniz Ruhu: "nsanlarn bildikleri, bilmediklerinden azdr. On
larn canl olarak var olduklar zaman, canl olmadklar zamandan
daha azdr... Bir sa telinin kklnn arln; Gk ve Yerin a
r bykln nasl bilebiliriz? " diye cevaplad. Sonra o, en k
hibir ekli olmayan ve en by, (baka bir ey) tarafndan kuat
lamayan ey olarak tarif etmeye devam etti. Fevkalade byk ve fev
kalade kn bu tanm, Hui Shih tarafndan verilene benzer ( CT,
Blm 1 7) .
Gn ve Yerin eylerin e n by ve sa telinin e n k ol
duunu sylemek, gerek hakknda iddialar yani, shih ileri srmektir.
Bu iddialar, gerekliklerin yani, mingin isimleri hakknda hibir
zmleme yapmaz. Bu iki nerme, sentetik nermeler diye isimlendiri
len eylerdir ve her ikisi de yanl olabilir. Onlarn temeli, tecrbedir;
bu yzden onlarn hakikati, yalnzca olumsaldr, zorunlu deildir. Tec
rbede, byk ve kk olan eylerin hepsi, ayn ekilde izafidir. Yine
Chuang Tzu yu iktibas edecek olursak: "Eer bir eyi byk diye isim
'
lendirirsek, bunun sebebi onun baka bir eyden byk olmasdr. y

leyse, dnyada byk olmayan hibir ey yoktur. Eer bir eyi, kk
diye isimlendiriyorsak, bunun sebebi onun baka bir eyden kk ol
masdr. yleyse dnyada kk olmayan hibir ey yoktur. "
Gerek tecrbe vastasyla neyin en byk ve neyin en kk ol
duuna karar veremeyiz. Ancak, tecrbeden bamsz olarak kendisi
nin tesinde hibir eye sahip olmayann en byk ve kendi iinde hi
bir eye sahip olmayann en kk olduunu syleyebiliriz. Bu ekilde
tanmlanan "en byk" ve "en kk", mutlak ve deimeyen kav
ramlardr. Bu ekilde, isimleri "Byk simler" ve "Kk simler"i
zmleyerek Hui Shih, mutlak ve deimeyen kavramlara ulat. Bu
isimler okulu 117
anlay bak asndan Hui Shih, gerek somut eylerin nitelikleri ve

farkllklarnn hepsinin, nispi ve deimeye maruz olduklarn anlad.
Hui Shih'in bu konumunu anladmzda, Chuang-tzu tarafn
dan haber verilen onun "noktalar" dizisinin, genel olarak paradokslar
olarak kabul edilse de, gerekte asla paradoksal olmadklarn gr
rz. Birincisi hari onlar, eylerin izafiliinin tasvirleri ve bir izafet te
orisi olarak isimlendirilebilecek olan eyin ifadeleridir. Onlar, tek tek
inceleyelim:
"Kalnl olmayan, kalnlkta artamaz, ancak, o kadar byk
tr ki, bin mili kaplayabilir. " Bu, byk ve kn, yalnzca nispi
olarak byle olduklarn ifade eder. Kalnl olmayan iin kaln ol
mak, imkanszdr. Bu anlamda o, kk olarak isimlendirilir. Yine de,
kaln olmasa da, ideal dzlem geometrisi, ayn zamanda ok uzun ve
geni olabilir. Bu anlamda o, byk olarak isimlendirilebilir.
" Gkler, yer kadar dktr; dalar, bataklklarla ayn seviye
dedir. " Bu da, yksek ve aann yalnzca izafi olduklarn ifade eder
ler. " Gn ortasndaki gne, zeval bulan gnetir; doan varlk len
varlktr." Bu, gerek dnyadaki her eyin deiebilen ve deiiyor ol
dunu ifade eder.
'Byk benzerlik, kk benzerlikten farkldr'. Bu, kk-ben
zerlik ve farkllk olarak isimlendirilir. Her ey, bir bakma her eyiyle
benzer; bir baka ynden de tamamen farkldr. Bu, " byk-benzerlik
ve farkllk olarak isimlendirilir. " "Btn insanlar hayvandr" dedii
mizde, bununla btn beeri varlklarn, gerekte insani varlklar ol
duklar iin benzer ve ayn zamanda, hayvani varlklarn da, gerekte
hayvan olduklar iin benzer olduklarn kabul ederiz. Ancak, insan
olan varlklardaki benzerlik, hayvan olanlardakinden byktr; n
k, bir insan olma, bir hayvan olmay ima eder. Ancak, bir hayvan ol
mak, zorunlu olarak beeri bir varlk olmay ima etmez. nk, bee
ri varlklardan farkl olan baka trden hayvanlar da vardr. Bu yz
den, Hui Shih'in, kk-benzerlik ve farkllk diye isimlendirdii, ben
zerlik ve farklln bu trdr. Ancak eer her eyi, bir birey olarak
kabul edersek, bununla her bireyin kendi bireysellii olduunu ve bu
118 sekizinci blm
yzden de baka eylerden farkl olduunu kabul ederiz. Bu tr ben

zerlik ve farkllk, Hui Shih'in byk-benzerlik ve farkllk diye isim
lendirdii eydir. Bu yzden, her eyin birbirlerine benzer olduunu ve
ancak her eyin birbirinden farkl olduunu da syleyebileceimizden,
bu onlarn benzerliklerinin ve farkllklarnn her ikisinin de, nispi ol
duunu gsterir. simler Okulunun bu argman, Kadim in'de me
hur bir argmandr ve "benzerlik ve farklln birlii argman" ola
rak bilinmekteydi.
" Gneyin hibir snr yoktur ve bununla birlikte bir snr var
dr." "Gneyin snr yoktur", o gnn ortak bir deyimidir. O zaman
da, Gney iki yzyl nce Amerika'nn bats gibi az bilinen bir toprak
t. Erken dnem inliler iin Gney, Dounun olduu gibi, ne denizle
ne de Kuzey ve Bat'nn kra lle snrlanmas gibi snrlanm deil
di. Bundan dolay, herkes tarafndan hibir snr olmayan olarak ka
bul edilirdi. Bu yzden Hui Shih'nin ifadesi belki de, yalnzca onun s
tn corafi bilgisinin bir ifadesi olabilir. Onun corafi bilgisine gre,
nihai olarak Gney de, deniz tarafndan snrlandrlr. Ancak, daha
muhtemel olan ise, snrl ve snrsz olann her ikisinin de yalnzca iza
fi olarak byle olduunu sylemeyi kastetmi olmasdr.
"Bugn Yeh devletine gidiyorum ve oraya dn ulatm." Bu,
"bugn" ve "dn" n, izafi terimler olduunu ifade eder. Bugnn d
n, dnn bugndr ve bugnn bugn, yarnn dn olacaktr.
imdi ve gemiin izafilii burada yatar.
"Balanm yzkler, ayrlabilir. " Balanm yzkler, yok edil
medike ayrlamazlar. Ancak bir baka bak asndan yok olma, in
a olabilir. Eer bir kimse, ahap bir masa yaparsa, ahabn bak a
sndan, o yok olmadr, ancak masann bak asndan o inadr. Yok
olma ve ina, izafidir; bu yzden de, " balanm yzkler" yok edil
meksizin ayrlamazlar.
"Dnyann merkezini biliyorum. O, Yen'in kuzeyi ve Yeh'in
gneyidir." Zaman hakkndaki ifadeler arasnda, Yen en uzak kuzey
ve Yeh en uzak gneyi ifade eder. inliler, in'i var olan dnya ola
rak kabul ettiler. Bundan dolay da, dnyann merkezinin Yen'in gne-
isimler okulu 119
yi ve Yeh'in kuzeyi olmas, bir saduyu meselesiydi. Burada Hui

Shih'in aksi iddias, S. 3. yzylda yaam bir yorumcu, Ssu-ma Piao
tarafndan iyi bir ekilde yorumlanr. O yle der: "Dnyann snr
yoktur ve bu yzden de, bir ember izerken izgi zerindeki her nok
tann balang noktas olabilmesi gibi her yer merkezdir. "
"Her eyi eit derecede sev; Gk ve Yer, tek bir bedendir. " Bu
nermede Hui Shih, btn eylerin izafi ve bir ak durumunda olduk
larn ileri srer. Onlar arasnda mutlak bir farkllk ya da mutlak bir
ayrm yoktur. Her ey, srekli olarak bir baka eye dnr. Bu yz
den, her eyin tek olduu ve bundan dolay da, ayrm yapmakszn her
eyi eit derecede sevilmesi, mantksal bir neticedir. Chuang-tzuda, ay
n zamanda yle denilir: "Eer biz, eyay onlarn farkll bak a
sndan grrsek, benim karacierim ve safra kesem bile, Ch'u ve Y
eh devletleri kadar birbirlerinden ayrdr. Eer eyay, onlarn benzer
likleri bak asndan grrsek, her ey, birdir" ( CT, Blm 5).
KUNG-SUN LUNG'UN TMELLER TEORS

simler Okulu'nun dier lideri, zamannda sofiste argmanlarndan
dolay, yaygn bir ekilde tannan Kung-sun Lung (yaklak 284-259)
idi. Bir snrdan geerken, snr muhafznn ona; "Atlarn gemesine
izin verilmez", dedii rivayet edilir. Kung-sun Lung ona: "Benim atm
beyaz ve beyaz bir at, at deildir" diye cevap verir ve atyla geip gider.
Hui Shih'nin yapt gibi, gerek eylerin nispi ve deiebilir ol
duunu vurgulamak yerine Kung-sun Lung, isimlerin mutlak ve geici
olduunu vurgulad. Bylece, Eflatun'un ideleriyle ya da Bat felsefe
sinde bu kadar gze arpacak hale gelen tmeller hakkndaki ayn an
laya ulat.
Kung-sun Lung-tzu adl almasnda, "Beyaz At zerine Sy
lev" adnda bir blm vardr. Bu blmn temel nermesi, " Beyaz bir
at, at deildir. " Bu nermeyi, Kung Lung, argman sayesinde ispat
etmeye alr. Birincisi udur: " 'At' kelimesi bir ekle, ve 'beyaz' keli
mesi bir renge, iaret eder. Renge iaret eden, ekle iaret eden deildir.
Bu yzden, beyaz bir at, bir at deildir. " Batl manta uygun olarak
120 sekizinci blm
bu nermenin "at", "beyaz" ve "beyaz at" terimlerinin younluun

daki farkll vurguladn syleyebiliriz. Birinci terimin younluu,
hayvann bir trdr; ikincisi rengin bir tr ve ncnn ki, hayva
nn bir tr art, rengin bir trdr. Bu terimden her birinin youn
luu farkldr. Bu yzden de, "Beyaz bir at, at deildir. "
kinci nerme de udur: "Bir at lazm olduunda, sar bir at ya
da siyah bir at verilebilir; ancak bir kimse beyaz bir at istediinde sar
ya da siyah bir at verilemez... Bu yzden, sar ve siyah bir atn, her iki
si de attr. Onlar yalnzca bir arya karlk olabilirler; ancak, beyaz
bir at arsna karlk olamazlar. Beyaz bir atn, bir at olmad ak
tr. " Yine: " 'At' terimi, herhangi bir rengi ne dlar ne de ierir; bu yz
den, sar ve siyah atlar, onlara karlk gelir. Bundan dolay da, sadece
beyaz bir at, istee uygun bir at olabilir. Dlanan, dlanmayanla ayn
deildir. Bu yzden, beyaz bir atn at olmadn sylerim. " Bat mant
na uygun olarak, bu nermenin "at" ve "beyaz at" terimlerinin ge
nilemesindeki farkll vurguladn syleyebiliriz. "At" teriminin ge
nilemesi, renkleriyle alakal herhangi bir ayrm yapmakszn, btn
atlar ierir. Ancak " beyaz at" teriminin genilemesi, renge karlk ge
len bir ayrmla birlikte, yalnzca beyaz at ierir. "At" ve "beyaz at" te
rimlerinin genilemesi, farkl olduundan, beyaz bir at, at deildir.
nc nerme udur: "Atlar, kesinlikle . renklidir. Bu yzden
de, beyaz atlar vardr. Renksiz bir atn olduii: farz et, o zaman yal
nzca byle bir at vardr. Ancak o zaman, beyaz bir at nasl elde ede
riz? Bu yzden, beyaz bir at, bir at deildir. Beyaz bir at, 'beyaz'la bir
likte 'at'tr. 'At', 'beyaz'la birlikte at deildir. " Bu nermede, Kung-sun
Lung, tmel "atlk"la tmel " beyaz-atlk" arasndaki ayrm vurgular
grnmektedir. Evrensel atlk, btn atlarn esas sfatdr. Bu, rengi de
il ve sadece, hakiki "at" ima eder. Bu tr "atlk", "beyaz-atlk"tan
bakadr. Yani, bu sfatyla at, yalnzca beyaz attan bakadr. Bu ne
denle, beyaz bir at, bir at deildir.
Bu zelliiyle atn yan sra, sadece beyaz, yani beyazlk da vardr.
Ayn blmde yle denilir: " [Sadece] beyaz, beyaz ne ise onu belirt
mez." Aka belirtilen beyaz, u ya da bu hususi beyaz nesnede gr-
isimler okulu 121
nen somut beyaz renktir. Burada "aka belirtilen" olarak tercme edi
len kelime, tingdir. Bu kelime ayn zamanda, " belirlenen" anlamna da
sahiptir. Bu ya da u beyaz nesnede grlen beyaz rengi, u ya da bu nes
ne tarafndan belirlenir. Ancak " beyazlk" tmeli herhangi hususi bir be
yaz nesne tarafndan belirlenmez. O, aka belirlenmemi beyazlktr.
Kung-sun lung-tzu, "Sertlik ve Beyazlk zerine Sylev" balk
l bir baka blm ierir. Bu blmdeki ana nerme, "sertlik ve beyaz
lk ayrdr." Kung-sun Lung, bunu iki yolla ispat etmeye alr. Birinci
si, aadaki diyalogda ifade edilir: " [Burada siyah ve sert bir tan ol
duunu varsayarak] sert, beyaz ve tan ey olduunu sylemek
mmkn mdr? Hayr. Onlar iki olabilir mi? Evet. Nasl? Bir kimse,
sertlik olmakszn beyaz olan bulduunda, bu ikisini verir. Grme bi
ze, sert olan deil, fakat yalnzca beyaz olan verir ve bunda sert olan
hibir ey yoktur. Dokunma bize beyaz olan deil, yalnzca sert olan
verir ve bunda, beyaz olan hibir ey yoktur. " Bu diyalog, sertliin ve
beyazln birbirinden ayr olduklarn gstermek iin epistemolojik ka
nt kullanr. Burada biz, sert ve beyaz bir taa sahibiz. Eer grmek iin
gqzlerimizi kullanrsak, yalnzca beyaz olan, yani beyaz ta grrz.
Ancak eer, dokunmak iin ellerimizi kullanrsak, sadece sert olan, ya
ni sert bir ta fark ederiz. Tan beyaz olduunu alglarken onun sert
olduunu hissedemeyiz. Onun sert olduunu hissederken beyaz oldu
unu alglayamayz. Bu yzden epistemolojik olarak konutuumuzda,
burada sert ve beyaz bir ta deil, yalnzca beyaz bir ta ya da sert bir
ta vardr. Bu ifadenin anlam udur: "Sertlik olmakszn bir kimse, be
yazn ne olduunu anladnda, bu iki eyi verir. Bir kimse, beyaz ol
makszn, sert olan anlarsa, bu da iki eyi verir. "
Kung-sun Lung'un ikinci akl yrtmesi, metafizik bir akl y
rtmedir. Onun genel kanaati, tmeller olarak hem sertliin hem de be
yazln, hangi hususi nesnenin sert ya da beyaz olduu hususunda be
lirsiz olduklar eklindedir. Onlar, herhangi btn beyaz ya da sert nes
nelerde tezahr edebilirler. Gerekten de, fiziki dnyada ne sert ne de
beyaz nesneler vardr. Bununla birlikte, klli sertlik zorunlu bir ekilde
sertlik olarak ve klli beyazlk, beyazlk olarak kalr. Bu tr sertlik ve
122 sekizinci blm
beyazlk, fiziki talarn varlndan ya da sert ve beyaz olan dier nes

nelerden tamamen bamszdr. Onlarn bamsz klliler olmas gere
i, fiziki dnyada sert olan fakat beyaz olmayan baz nesnelerin ve be
yaz olup da sert olmayan baka nesnelerin bulunmas gerei ile gste
rilir. Bu yzden, sertlik ve beyazln birbirinden ayr olduu aktr.
Bu epistemolojik ve metafizik akl yrtmelerle Kung-sun Lung,
sertlik ve beyazln ayr olduu nermesini kabul ettirdi. Bu nerme,
kadim in'de mehur bir nerme olup "sertliin ve beyazln ayrl
" hakkndaki nerme olarak bilinir.
Kung-sun Lung-tzu'da " Chih ve Wu zerine Sylev" adl yine
bir baka blm vardr. Wu ile, Kung-sun Lung, hususi somut eyleri
kasteder; chih ile ise, soyut kllileri. Bir isim olarak chihnn lafzi anla
m, "parmak" ya da "iaret edendir"; bir fiil olarak ise, "iaret et
mek"tir. Niin Kung-sun Lung'un tmellere iaret etmek iin chih ke
limesini kullandna iki ekilde cevap verilebilir. simler Okulu'nun
terminolojisini kullanacak olursak, genel bir terim, yani bir isim, husu
si eyler snfn gsterir ve bu snfn ortak sfatlarn artrr. Aksi
ne, soyut bir terim, sfat ya da tmeli gsterir. in dili ekimli olmad
ndan, genel bir terimle soyut terim arasnda, ekil bakmndan hi
ayrm yoktur. Bu yzden, ince'de Batllarn genel terim diye isimlen
dirdikleri ey, bir tmele de iaret edebilir. Ayn ekilde, in dilinde
edatlar da yoktur. Bundan dolay, ince'de " at", "At" ve "bir at" gibi
terimlerin hepsi, bir kelimeyle ma ya da at ile gsterilir. Bu yzden, esas
olarak ma kelimesi tmel kavram olan "at" gsterir; "bir at", "At"
gibi terimler, sadece bu tmel kavramn hususilemi uygulamalardr.
Bundan hareketle, in dilinde, bir kllinin, bir ismin iaret ettii, yani
gsterdii ey olduu sylenebilir. Kung-sun Lung'un tmellere chih ya
da "iaret ediciler" olarak gnderme yapmasnn sebebi budur.
Kung-sun Lung'un klliyi gstermek, iaret etmek iin niin
chih'yi kullandnn bir dier aklamas, chih' (parmak, iaret eden
vs.)nin, chih olarak telaffuz edilen ve hemen hemen ayn ekilde yaz
lan, "fikir" ya da "kavram" anlamna gelen, bir baka kelimenin ne
redeyse bir muadili olmasdr. O zaman bu aklamaya gre, Kung-sun
isimler okulu 123
Lung, chih' (iaret eden)den sz ettiinde, o gerekte onunla, "fikri"

ya da "kavram" kastetmektedir. Ancak, yukardaki akl yrtmesin
den de anlald zere, bu "idea" onun iin, Berkeley ve Hume'un
felsefesinde sz edilen znel fikir deildir. Aksine, Eflatun'un felsefe
sinde bulunduu ekliyle, nesnel fikirdir. Chi, tmeldir.
Chuang-tzu'nun son blmnde kime olduu zikredilmeksizin,
simler Okulu'nun takipilerine atfedilen yirmi bir nermelik bir dizi
buluruz. Ancak bunlar arasnda, bir ksmnn Hui Shih'un fikirlerine
ve dier bir ksmnn da Kung-sun Lung'un fikirlerine dayand ak
tr ve buna uygun olarak aklanabilirler.
Bu nermeler, paradokslar olarak kabul edilirler; ancak yazar
larnn temel fikirlerini anladmzda, paradoksal olmaktan karlar.
HU SHH VE KUNG-SUN LUNG'UN TEORLERNN NEM

Bylece isimleri ve onlarn gerekliklerle ilikilerini ya da onlardan
farkllklarn zmlemeyle, simler Okulu'nun felsefecileri, in felse
fesinde "ekillerin ve zelliklerin tesinde olan" diye isimlendirilen e
yi kefettiler. in felsefesinde, "ekiller ve zellikler iinde yer alan" ve
"ekiller ve zellikler tesinde yatan" arasnda bir ayrm yaplr. " e
killer ve zellikler iinde yer alan", gereklik, shihdir. Mesela, byk
ve kk, kare ve daire, uzun ve ksa, beyaz ve siyah, bunlarn her bi
ri, ekiller ve zellikler snfdr. Tecrbenin nesnesi ya da muhtemel
nesnesi olan herhangi bir ey, ekle ve zellie sahiptir ve gerek dn
ya iinde yer alr. Aksine, ekle ve zellie sahip olan gerek dnyada
ki herhangi bir nesne, tecrbenin nesnesi ya da muhtemel nesnesidir.
Hui Shih, "noktalar" dizisinin birincisini ve sonuncusunu ilan
ettiinde, ekiller ve zelliklerin tesinde yatan ey hakknda konu
maktayd. Hui Shih, yle dedi: "En byk, kendisinin tesinde hibir
eye sahip deildir." Bu, " Byk" olarak isimlendirilir. " Bu, hangi
tarzda en byn byk olduunu tanmlar. "Her eyi, eit olarak
sev; Gk ve Yer, birdir. " Bu ifade, en byn neden olutuunu ta
nmlar. Sz konusu ifade, her eyin bir ve birin her ey olduu fikrini
ifade eder. Her ey bir olduundan, her eyin tesinde hibir ey ola-
124 sekizinci blm
maz. Her ey, bizatihi en byk ey olduundan ve her eyin tesinde

hibir ey olamayacandan, her ey tecrbenin nesnesi olamaz. Bunun
sebebi, bir tecrbe nesnesinin, her zaman tecrbe eden kimse iin uy
gun bir yerde durmasdr. Bir baka ifadeyle, kendisinin tesinde hi
bir eye sahip olmayann ayn zamanda kendisinin tesinde bir eye sa
hip olduunu sylemeliyiz ki, bu ak bir elikidir.
Kung-sun Lung da, ekillerin ve zelliklerin tesinde yatan eyi
kefetti, nk onun tartt tmeller de, ayn ekilde tecrbenin
nesnesi olamazlar. Bir kimse, beyaz bir eyi grebilir, ancak klli be
yazl gremez. simler tarafndan iaret edilen btn klliler, bu dn
yadaki btn klliler kendilerine iaret edecek isimlere sahip olmasa
lar da, ekillerin ve zelliklerin tesindedirler. Bu dnyada, sertlik sert
liktir ve beyazlk beyazlktr ya da Kung-sun Lung'un syledii gibi:
"Her biri, yalnz ve dorudur" (Kung-sun Lung-tzu, blm 5).
Hui Shih "her eyi eit olarak sevmeden" sz etti ve Kung-sun
Lung da, "isimler ve gereklikler arasndaki ilikileri, bylece btn
dnyay dntrecek ekilde dzeltmek iin geniletmeyi istedi"
(a.g.y. ) . Bu yzden her iki adam da, grne gre, kendi felsefelerini
"isel bilgeliin ve dsal kralln Tao'sunu" ieriyor olarak kabul et
tiler. Ancak, simler Okulu tarafndan yaplan, ekiller ve zellikler
tesinde yer alan eyin kefine, tam olarak mracaat etmek Taoculara
brakld. Taocular, bu okulun muhalifleriydiler. Ancak onlar, ayn za
manda bu okulun gerek varisleriydi. Bu, Hui Shih'in Chuang
Tzu'nun byk bir arkada olduu gereiyle izah edilir.
Taoizmin nemU isimlerinden
Lao Tzu'nun bir tasviri.
elenee gre, Lao Tzu (lafzi olarak, 'Yal stat' anlamna gelen
G bir isim), bugnk Honan eyaletinin gney dou ksmndaki
Ch'u devletinin bir yerlisi ve Konfys'n yal bir adadr; tren
ler hususunda onu eitmekle mehurdur. Bu yzden onun ismini ta
yan daha sonraki zamanlarda Tao Te Ching ( Yolun ve Gcn Klasii)
olarak bilinen Lao-tzu kitab, geleneksel olarak in tarihindeki ilk fel
sefi alma olarak kabul edilir. Ancak modern bilim kesin olarak bu
gr deitirmeye ve onu Konfys'ten dikkate deer bir sre son
rayla tarihlendirmeye mecbur etti.
NSAN LAO TZU VE KTAP LAO-TZU

Bu balamda iki soru ortaya kmaktadr. Birincisi, insan Lao Tzu'nun
(aile isminin Li ve zel isminin de Tan olduu sylenir) ve dieri de, bi
zatihi kitabn tarihi hakkndadr. kisi arasnda zorunlu bir iliki yok
tur. nk, gerekten de Konfys'ten yal ve Lao Tan olarak bili
nen bir adamn yaam olmas, ancak Lao-tzu adl kitabn daha son
raki bir retim olmas tamamen muhtemeldir. Ben bu gr kabul
ediyorum ve bu kabul, insan Lao Tzu hakkndaki geleneksel rivayet
lerle zorunlu olarak elimez. nk, sz konusu rivayetlerde, insan
128 dokuzuncu blm
Lao Tzu'nun bu isimde kitap yazd ifadesi yoktur. Bundan dolay,

Lao-tzu kitabn daha sonraki bir dneme yerletirirken insan Lao Tzu
hakkndaki geleneksel rivayeti kabul etmek istiyorum. Gerekte imdi,
kitabn tarihinin in Felsefesi Tarihi'ni yazdm zaman, varsaydm
dan daha sonra olduuna inanyorum. imdi onun, burada iaret etti
im gibi, Hui Shih ve Kung-sun Lungn'dan nce deil sonra yazld
ya da derlendiine inanyorum. Bunun iindir ki Lao-tzu, simsiz hak
knda dikkate deer tartma iermektedir. Bunun yaplabilmesi iin,
insanlarn ilk nce bizatihi isimlerin varlnn bilincine varmalar ge
rekir gibi grnmektedir.
Yaklamm, Lao Tzu ve Lao-tzu arasnda mutlak olarak bir
ilikinin bulunmadn vurgulamam benden istemiyor. nk kitap,
gerekten de hakiki Lao Tzu'nun birka szn ierebilir. Ancak be
nim ileri srdm, bu kitaptaki dnce sisteminin, bir btn olarak
ne Konfys'ten nce ne de onun yaad bir zamann rn olabi
leceidir. Ancak aadaki sayfalarda, ok bilmilikten kanmak iin,
Lao-tzu yle yle sylyor demek yerine, Lao Tzu'ya yle yle
sylemi eklinde gnderme yapacam. Bu bizim, gerekten gnein
ne doduu ne de battn biliyor olmamza ramen, hala gnein do
umundan ve batmndan sz etmemiz gibi bir eydir.
TAO, ADLANDffiILAMAYAN
Son blmde, simler Okulu'nun felsefecilerinin isimleri alarak "e
killer ve zelliklerin tesinde bulunan" kefetmede baarl olduklar
n grdk. Ancak ou insan, yalnzca "ekiller ve zellikler iinde ya
tan" eye, yani gerek dnyaya gre dnr. Gerei grerek, onu
ifade etmede bir gle sahip olmazlar ve onun iin isimler kullansa
lar da, kullandklarnn isimler olduklarnn farknda deildirler. Bu
yzden, simler Okulu'nun felsefecileri bizatihi isimler hakknda d
nmeye baladklarnda, bu dnce byk bir gelime gsterdi.
simler hakknda dnmek, dnme hakknda dnmektir. Bu, d
nce hakknda dnmektir ve bu yzden de, daha yksek bir dzey
zerinde dnmektir.
taoculuun ikinci safhas: lao tzu 129
"ekiller ve zelliklerin tesinde yatan" her ey, isimlere ya da

en azndan isimlere sahip olma imkanna sahiptir. Onlar, adlandrla
bilir. Ancak adlandrlabilir eye ramen, Lao Tzu adlandrlamayan
hakknda konuur. ekillerin ve zelliklerin tesinde yatan her ey, ad
landrlamayandr. Mesela, tmeller, ekillerin ve zelliklerin tesinde
yer alr; fakat onlar adlandrlabilir. Ancak te yandan, adlandrlama
yan ok kesin bir ekilde, ekillerin ve zelliklerin tesinde yer alr. Ta
ocularn Tao ya da Yol'u, bu trden bir kavramdr.
Lao-tzu'nun Birinci Blm'nde u ifadeyi grrz: "Kelime
lerden oluan, kelimelerin ierdii Tao, ebedi ve ezeli Tao deildir;
isimlendi.rilebilen isim, ebedi isim deildir. Adlandrlamayan, Gn
ve Yeryznn kkenidir; isimlendirilebilir btn her eyin anasdr. "
Otuz kinci Blm'de: " Tao, ezeli v e ebedidir, isimsizdir, ilenmemi
ta ktlesidir... Bu ktle ilendiinde, isimler vardr" ifadesi yer alr. Ya
da krk birinci blmde: " Gizli olan Tao, isimsizdir. " Taocu sistemde,
yu (varlk) ve wu-ming (yokluk) ve yu-min (ismi olan, isimlendirilebi
lir) ve wu-ming (hi ismi olmayan, adlandrlamayan) arasnda bir ay
rm yaplr. Bu iki ayrm, realitede birdir. nk yu ve wu, hakikatte,
yalnzca yu-ming ve wu-ming iin ksaltlm terimlerdir. Gk, Yery
z ve her ey, isimsizdir. Bu yzden Gk, Gk ismine ve Yer, Yer ismi
ne ve her trden ey bu trden isimlere sahiptir. Gk, Yer ve her ey
var olduunda, Gn, Yerin ve her eyin isimleri olduu sonucu or
taya kar. Ya da Lao Tzu'nun dedii gibi: "Blok bir kez oyulduun
da, isimler vardr." Ancak, Tao, adlandrlamayandr; ayn zamanda o,
kendisiyle btn isimsizlerin olmaya balayaca eydir. Bunun iin
Lao Tzu yle der: "Adlandrlamayan, Gn ve Yerin kkenidir; ad
landrlan, her eyin anasdr. "
Tao isimlendirilemez olduundan, kelimelerde ierilemez. An
cak onun hakknda konumak istediimizden, ona bir ksm isimler
vermek zorunda kaldk. Bu yzden onu Tao diye isimlendirdik. Ger
ekte, Tao hibir zaman bir isim deildir. Yani, onu Tao olarak isim
lendirmek, bir masay masa diye isimlendirmekle ayn ey deildir. Bir
masay masa diye isimlendirdiimizde, bununla onun kendisiyle isim-
130 dokuzuncu blm
lendirilebilecei baz sfatlar olduunu kastederiz. Ancak, Taoyu Tao

diye isimlendirdiimizde, bu tr isimlendirilebilir sfatlar gibi bir eye
sahip olduunu kastederiz. O yalnzca, bir unvan, isimdir; eer in fel
sefesindeki ortak bir ifadeyi kullanacak olursak, Tao isim olmayan bir
isimdir. Lao-tzunun Yirmi Birinci Blm'nde yle denilir: "Gemi
ten gnmze, onun [Tao'nun] ismi, var olmaya devam etti ve [her e
yin] kayna oldu." Tao, herhangi bir eyin ve her eyin kendisiyle var
olmaya balad eydir. Her zaman eyler olduundan, Tao asla var
olmay brakmaz ve Tao ismi de, asla olmay brakmaz. O, kkenlerin
kkenidir ve bu yzden de, her eyin kkeni olarak grlr. Asla yok
olmayan bir adam, sonsuz bir isimdir ve byle bir isim, gerekte hi
bir zaman bir isim deildir. Bu yzden yle denilir: "simlendirilebi
len isim, sonsuz isim deildir."
"Adlandrlamayan, Gn ve Yerin kaynadr. " Bu nerme,
yalnzca eklen bir nermedir ve olgusal bir nerme deildir. Yani o,
gerek meseleler hakknda herhangi bir bilgi vermez. Taocular, eyler
olduundan, bu eylerin kendisiyle var olmaya balayacaklar bir e
yin olmas gerektiini dndler. Bu "o'', Tao olarak isimlendirilir.
Ancak o, gerekte bir isim deildir. Tao kavram da, pozitif bir isim ol
mayp, formel bir isimdir. Yani o, her eyin kendisi sayesinde var ol
maya balad ey hakkndaki herhangi bir eyi tasvir etmez. Btn
diyebileceimiz, her ey onun vastasyla var olmaya baladndan
Tao'nun, zorunlu olarak dier eyler arasnda yalnzca bir ey olmad
dr. nk eer o, byle bir ey ise, ayn zamanda ne olursa olsun
btn eylerin kendisi vastasyla meydana gelmeye baladklar ey
olamaz. Her trden eyin bir ismi vardr, ancak Tao, bizatihi bir ey
deildir. Bu yzden o, "isimsizdir, Oyulmam Bloktur. "
Var olmaya balayan herhangi bir ey, bir varlktr ve birok
varlk vardr. Varlklarn olmaya balamas, her eyden nce Varln
olduunu ima eder. "Her eyden nce" ifadesi, burada zaman nokta
sndaki ilk anlamna deil, mantksal anlamda ilk anlamna gelir. Me
sela, ilk kez muayyen bir hayvan vard dersek, bu rnekteki "ilk kez"
kelimesi, zaman noktasndaki ilki ifade eder. Ancak eer, ilk olarak, in-
sanlardan nce hayvanlar olmas gerekir dersek, bu rnekteki "ilk"

mantksal anlamda ilki ifade eder. "Trlerin kkeni" hakkndaki ifa
de, gerek meseleler hakknda bir iddia ortaya koyar ve ileri srlme
den nce Charles Darwin tarafndan birka yllk gzlemi ve inceleme
yi gerektirir. Ancak ikinci szlerimiz, gerek meseleler hakknda bir id
dia ortaya koymaz. Yalnzca, insanlarn var oluu, mantksal olarak,
hayvanlarn var oluunu ima eder. Bu, Lao Tzu'nun u sznn anla
mdr: "Dnyadaki her ey, Varlktan ( Yu) ortaya kt ve Varlk Var
Olmayan'(wu)dan ortaya kt" (LT, Blm 40).
Lao Tzu'nun bu sz, yalnzca Var-olmayann bulunduu bir
ann bulunduu ve sonra Varln Yokluktan var olduu bir zaman
geldii anlamn ifade etmez. Sadece, eer eylerin varlklarn zm
lersek, burada herhangi bir eyin olabilmesinden nce Varln olmas
gerektiini anlarz. Bu yzden, Varlktan nce, Yokluun olmas gere
kir. Bu Yokluktan, Varlk var olur. Burada sylenilen, kozmolojiye de
il ontolojiye aittir. Onun, zamanla ve gereklikle herhangi bir ilikisi
yoktur. nk zamanda ve gereklikte, Varlk yoktur; yalnzca varlk
lar vardr.
Birok varlk vardr, ancak yalnzca bir tane Varlk vardr. Lao
tzuda, yle denilir: " Tao'dan bir kar. Birden iki. kiden kar.
ten her "ey" (LT, Blm 42). Burada kendisinden sz edilen "Bir"
Varla gnderme yapar. " Tao'dan bir kar" demek, Yokluktan Var
lk kar demekle ayn eydir. " kiye" ve "e" gelince, onlar hakkn
da birok yorum vardr. Ancak " birden iki kar. kiden kar.
ten "her ey" sz, yalnzca "Varlktan her ey gelir" demekle ayn
olabilir. Varlk birdir; iki ve ise okluun balangcdr.
TABATIN DEGMEYEN YASASI

Chuang-tzu'nun son blm "Dnya" da, Lao Tzu'nun nde gelen fi
kirlerinin, T'ai Yi ya da "stn Bir'i", Varlk, Yokluk ve deimeyen
hakkndaki fikirler olduu sylenir. Taodan bir kar ve bu yzden de
Taonun kendisi, "En Yce olandr", Taodur. Taodan bir kar ve bu
yzden de bizatihi Tao, "En stn olandr. " "Deimeyen", ince
132 dokuzuncu blm
ch'ang kelimesinin bir tercmesidir. Bu ayn zamanda, ebedi ve ezeli ya

da sonsuz olarak da tercme edilir. eyler, deiebilse ve deise de,
eylerin bu deiimini yneten yasalarn kendisi, deiebilir deildir.
Bundan dolay, Lao-tzuda ch'ang kelimesi, her zaman yle olan ya da
bir baka ifadeyle bir kural olarak kabul edilebileni gstermek iin
kullanlr. Mesela, Lao Tzu bize yle der: "Dnyann fethi, mtema
diyen hibir ey yapmamaktan gelir" (LT, Blm 48). Ya da yine:
" Gksel Tao'nun herkese kar bir sevgisi yoktur. Daima iyi olan in
sanlarla beraberdir" (LT, Blm 79).
eylerin deiimini yneten yasalar arasnda, en temel olan
" Bir ey son snrna ulatnda, oradan geri dner" eklinde olandr.
Bunlar, Lao Tzu'nun gerek szleri deil; fakat phesiz ana dnce
si Lao Tzu'dan gelen yaygn bir in szdr. Lao Tzu'nun gerek sz
leri: "Tersine dndrme, Tao'nun hareketidir" (LT, Blm 40) ve
"Daha ileri gitmek tekrar geri dnme anlamna gelir" (LT, Blm 25).
Bu, eer herhangi bir ey belirli ar nitelikler gelitirirse, bu nitelikler
srekli olarak ztlar olmaya dnerler, dncesidir.
Bu, doal bir yasa tekil eder. Bu yzden: "Takdis felakete da
yanr, afet takdise dayanr" (LT, Blm 58). "Az eyi olanlar kazana
cak, ok eyi olanlar yoldan karlacaktr" (LT, Blm 22). "Bir fr
tna asla, btn sabah; bardaktan boanrcasna yaan yamur da b
tn gn srmez" (LT, Blm 23 ) . "Dnyada yumuak olan eyler, sert
olan eylere galip gelir" (LT, Blm 43 ). "Bir eyi azalt, o artacaktr.
Bir eyi arttr ve o azalacaktr" (LT, Blm 42). Eer bir kimse, tabi
atn temel yasasn anlarsa, btn bu paradoksal teoriler, artk para
doksal olmaktan karlar. Ancak, bu yasa hakknda herhangi bir fikre
sahip olmayan sradan insan iin o, gerekte paradoksal gibi grnr.
Bu yzden Lao Tzu yle der: "Aa derece bilgini Tao'yu iittikleri
zaman kahkahalarla glerler. Eer o byle glmeseydi, Tao meydana
gelmez. O, Hakikat olan szlerde mevcuttur" (LT, Blm 41).
u ekilde sorulabilir: "Bir eyin, en ar uca ulatn ve ge
ri dndn farz edelim, bu 'ar u' ile kastedilen nedir " ? Bu a
r uca gitme anlamna gelen teye geme eklindeki, herhangi bir e-
yin geliimi iin mutlak bir snr var mdr? Lao-tzu'da bu tr hibir
soru sorulmaz ve bu yzden de hibir cevap verilmez. Ancak eer
byle bir soru varsa, Lao Tzu'nun cevab, her artta her ey iin mut
lak hibir snrn konulamayaca eklinde olurdu, diye dnyo
rum. Beeri eylemler gz nnde bulundurulduu lde, bir insann
geliiminin snr, onun znel hislerine ve nesnel artlarna bal olur
du. Mesela, Newton, btn evren ile karlatrldnda kendisinin
onun hakkndaki bilgisinin, sahilde oynayan bir ocuun deniz hak
knda sahip olduu bilgiden ok daha fazla olmadn hissetti. By
le bir hisle Newton, fizikteki byk baarlarna ramen hala, bilgi
sinin geliimindeki snrlara ulamaktan ok uzakt. Ancak eer bir
renci, fizikle ilgili ders kitabn yeni bitirdiinde, bilim hakknda
bilinecek her eyi bildiini dnrse, kesinlikle kendi eitiminde
ok ilerleme yapamaz ve kesinlikle "geriye dnecektir. " Lao Tzu, bi
ze yle der: " Zenginlik ve ereften dolay gurur duyan, fenal ken
dine arm olur" (LT, Blm 9 ) . Gurur, bir kimsenin ilerlemesinin
en son snrna ulatnn bir iaretidir. Bu, insann kanmas gere
ken ilk eydir.
Verili bir eylem iin ilerlemenin snr, ayn zamanda znel art
larla ilikilidir. Bir insan ok fazla yediinde, ac eker. Ar yemede,
normal olarak bir insann bedeni iin iyi olan, zararl bir ey haline ge
lir. Yiyecein doru miktar yenilmelidir. Ancak bu doru miktar, bir
kimsenin yana, salna ve yedii yiyecein niteliine baldr.
Bunlar, eyalarn deiimlerini yneten yasalardr. Lao Tzu ta
rafndan onlar, sabitler diye isimlendirilir. O yle der: "Ebediyeti bil
mek, aydnlanma olarak adlandrlr" (LT, Blm 16). Yine: "Ebedi
yeti bilen kimse, zgrdr. zgr olan, n yargsz olan kimsedir. n
yargsz olan kimse, anlayldr. Anlayl olan kimse, ok byktr.
ok byk olan kimse, Hakikatle birliktedir. Hakikatle birlikte olan
kimse, sonsuza kadar var olacak ve hayat boyunca baarsz olmaya
caktr (a.g.y).
"
134 dokuzuncu blm
NSAN DAVRANII
Lao Tzu, bizi uyarr: "Ebediyeti bilmemek ve kr krne davran
mak, fenala doru gitmektir" (a.g.y). Tabiatn yasalar bilinmeli ve
eylemler ona uygun olarak yerine getirilmelidir. Lao Tzu tarafndan
bu, "aydnlanmay uygulama" olarak isimlendirilir. "Aydnlanmay
uygulayan" insan iin genel kural udur; eer herhangi bir eyi baar
mak istiyorsa, onun ztt ile balar ve eer bir ey elde etmek istiyorsa,
onda onun ztt bir eyi kabul edersin. Eer gl olunmak isteniyor
sa, zayf olduuna dair bir hisle balanmaldr. Eer kapitalizm muha
faza edilmek isteniyorsa, onda sosyalizmin baz unsurlar kabul edil
melidir.
Bu yzden Lao Tzu bize yle der: "Bilge adamlar, kendi ahsi
yetlerini geride brakrlar, ancak yine de daima nde bulunurlar. V
cutlar daima arkadadr, fakat yine de nde grnyorlar. Onlarn ke
male ermeleri kendi menfaatlerini dnmediklerinden ileri gelmiyor
mu? " (LT, Blm 7). Yine yle der: "O kendisini gstermez; bu yz
den de her yerde grnr. Kendisini tefrik etmez; bu yzden bellidir.
Kendisi iddia etmez; bu yzden baarl olur. almasndan dolay
vnmez; bu yzden o tahamml eder. Mnakaa etmez ve bundan
dolay da, dnyadaki hi kimse onunla mnakaa etmez" (LT, Blm
22). Bu szler, genel kuraln ilk noktasn tasvir eder.
Lao-tzu'da unu da buluruz: "En mkemmel grnen, olmayan
eye sahip olmak gibi grnr, ancak onun amac bozulmamtr. En
doru olan, erilik gibi grnmektedir. En byk yetenek, beceriksiz
lik gibi grnmektedir. En byk belagat, kekemelik gibi grnmekte
dir" (LT, Blm 45). Yine yle der: "Eilmi ol, btn olacaksn. E
ri ol, dorulacaksn. ukur ol, doldurulacaksn. Paralanm ol, yeni
leceksin. Aza sahip ol, kazanacaksn" (LT, Blm 22) . Bu, genel kura
ln ikinci noktasn tasvir eder.
Basiretli bir insann bu dnyada gvenli olarak yaayaca ve
hedeflerini gerekletirecei yol, byle bir yoldur. Bu, Taocularn asli
problemi olan, beeri dnyada hayat nasl muhafaza edilir; zarar ve
tehlikeden nasl kanlr sorusuna, Lao Tzu'nun cevab ve zmdr
(bkz. yukardaki 6. blmn sonu). Basiretli bir ekilde yaayan insan,

alak gnll, mtevaz ve kolaylkla tatmin olan biri olmaldr. Alak
gnll olmak, gcnz korumann ve ayn ekilde gl olmann
yoludur. Mtevazlk, kibrin dorudan ztt olan eydir. yle ki, eer
kibir bir insann ilerlemesinin son snrna ulatnn bir iareti ise,
mtevazlk, bu snrn ulalm olmaktan ok uzak olduunun bir ia
retidir. Memnun olmak, bir kimseyi ok uzaa ve bu yzden de ar
uca gitmekten korur. Lao Tzu yle der: "Nasl tatmin olunacan bil
mek, kk dmekten kanmaktr; nerede duracan bilmek, yara
lanmaktan kanmaktr" (LT, Blm 45). Yine yle der: "Bu yzden
bilge, arl skartaya kartr" (LT, Blm 29).
Btn bu teoriler, " Taonun hareketi tersine evirmedir" genel
teorisinden kartlabilir. Wu-wei hakkndaki ok iyi bilinen Taocu te
ori de, bu genel teoriden karlabilir. Wu-wei, kelimesi kelimesine
"hibir eyleme sahip olmama" ya da "eylemsizlik" olarak tercme
edilebilir. Ancak bu tercmeyi kullanan, terimin gerekte, eylemin tam
yokluunu ya da hibir ey yapmama anlamna geldiini hatrlamal
dr. O ayn zamanda, yzeysellik ve keyfilik olmakszn eylemde bu
lunma anlamna da gelir.
Eylemler, dier birok ey gibidir. Eer onlardan ouna sahip
olursan, iyi olmaktan ziyade zararl hale gelirler. stelik, bir ey yap
mann hedefi, bir ey yapmaktr. Ancak eer ifrata kama varsa, bu
hibir ey yapmamadan daha kt olabilen ar yaplan bir eyle so
nulanr. ok iyi bilinen bir in hikayesi, iki kiinin bir zamanlar bir
ylan resmi yapma hususunda nasl yartklarn anlatr; ylan resmini
ilk bitiren kazand. Onlardan resmini yapmay gerekten bitiren, te
kinin ok geride olduunu grnce, ylanna ayak ekleyerek onu daha
da gelitirmeye karar verdi. Bunun zerine teki: "Sen, yarmay kay
bettin, nk bir ylann aya yoktur", dedi. Bu, kendi hedefini bozan
ifratn bir rneidir. Lao-tzu'da unu okuruz: "Dnyay fethetme, m
temadiyen hibir ey yapmamakla elde edilir; bir ey yapmakla bir
kimse, dnyay fethedemez" (LT, Blm 48). Bu " bir ey yapmak" te
rimi, " abartmak" anlamna gelir.
136 dokuzuncu blm
Sunilik ve keyfilik, doallk ve kendiliindenliin zttdr. Lao

Tzu'ya gre, Tao, kendisiyle btn varlklarn olmaya baladklar ey
dir. Bu olmaya balama srecinde, tek tek her ey, evrensel Tao'dan bir
ey alr ve bu ey, Te olarak isimlendirilir. Te, "g" ya da terimin hem
ahlak hem de ahlaki olmayan anlamnda "erdem" anlamna gelen bir
kelimedir. Bir eyin Ye'si, o ey doal olarak ne ise odur. Lao Tzu y
le der: "Her ey, Tao'ya sayg gsterir ve Te'ye deer verir (LT, Blm
5 1 ) " Bunun sebebi, Tao'nun, her eyin kendisiyle olmaya balad ey
ve Te'nin, onlarn ne ise o olduklar ey olmasdr.
"Hibir eyleme sahip olmama" teorisine gre, bir insan eylem
lerini zorunlu ve doal olanla snrlamaldr. "Zorunluluk" , muayyen
bir hedefin gerekletirilmesi iin zorunluluk ve asla abartmama anla
mn ifade eder. "Doal", bir kimsenin ihtiyari bir aba olmakszn
Te'yi takip etmesi anlamna gelir. Bunu yaparken o kimse, rehber ve
hayat ilkesi olarak basitlii almas gerekir. Basitlik (p'u) La Tzu'nun ve
Taocularn nemli bir fikridir. Tao, bizatihi basitlik olan "Oyulmam
Blok" (p'u)'dur. simlendirilmez Tao'dan daha basit olabilen hibir ey
yoktur. Te, bir sonraki en basit olandr ve Te'yi takip eden insan,
mmkn olduu kadar basit bir hayat srmelidir.
Teyi takip eden hayat, iyi ve kt ayrmlarnn tesinde yer alr.
Lao Tzu bize yle der: "Dnyada herkes, gzel olan eyleri gzel ola
rak bilirse, irkin eyleri de tanr" (LT, Blm 2). Bu yzden Lao Tzu,
insanseverlik ve doruluk gibi Konfys faziletleri kmser; n
k ona gre, bu faziletler Tao ve Te'den bir yozlamay temsil eder. Bu
yzden yle der: " Tao kaybolduunda, Te ortaya kar. Te kayboldu
unda, insanseverlik ortaya kar. Doruluk kaybolduunda, trenler
ortaya kar. Trenler, sadakatin ve iyi inancn bozulmas ve bu dn
yadaki dzensizliin balangcdr" (LT, Blm 38). Burada, Taoculuk
ve Konfyslk arasndaki aikar ztl buluruz.
nsanlar, ok fazla arzuya ve ok fazla bilgiye sahip olduklar
iin, asli Te'lerini kaybettiler. Arzularn tatmin etmede insanlar, mut
luluu ararlar. Ancak ok fazla arzuyu tatmin etmeye uratklarnda
zt bir sonu elde ederler. Lao Tzu yle der: "Be renk, gz kr eder.
taoculuun ikinci safhas: \ao tzu 137
Be nota, kula sar eder. Be tat, az yorar. Binicilik ve avclk, zih

ni sinirlendirir. Nadir hazineler, doru davran engeller" (LT, Blm
5). Bu yzden " bir kimsenin sahip olduuyla yetinmesini bilmemekten
daha byk bir hastalk; kazan arzusuna sahip olmaktan daha byk
gnah yoktur" (LT, Blm 46). Bunun iindir ki, Lao Tzu insanlarn
az arzuya sahip olmalarn vurgular.
Ayn ekilde Lao Tzu, insanlarn az bilgiye sahip olmalarn da
vurgular. Bilginin kendisi, arzunun bir nesnesidir. O da, insanlar arzu
nesnesi hakknda daha ok bilmeye muktedir klar ve bu nesneleri el
de etmek iin bir vasta olarak hizmet grr. O, arzunun hem efendisi
hem klesidir. Bilginin artmasyla insanlar, artk ne kadarla memnun
olacaklarn ve nerede duracaklarn bilecek bir konumda deillerdir.
Bu yzden, Lao-tzuda yle denilir: "Bilgi ve akl ortaya ktnda,
Byk Yalanlar balar" (LT, Blm 1 8 ).
SYASET TEORS
Bu teorilerden Lao Tzu, kendi siyaset teorisini kartr. Taocular, ideal
deyletin lider olarak bir bilgeye sahip olan devlet olduu hususunda
Konfyslerle uzlarlar. Ynetebilen ve ynetmesi gereken yalnz
ca, bilgedir. Ancak iki okul arasndaki farkllk, Konfyslere gre,
bir bilge ynetici olduunda halk iin birok ey yapmas gerektii, oy
sa Taoculara gre, bilge yneticinin grevi, bir ey yapmamas, fakat
daha ziyade bozmas ya da hi yapmamasdr. Lao Tzu'ya gre daha
yaplmam birok eyin olmas deil, ok fazla eyin yaplm olmas
dnyevi straplarn sebebidir. Lao-tzuda unu okuruz: "Bu dnyada,
ne kadar ok snrlamalar ve yasaklamalar olursa, o kadar ok fakir
insan olacaktr. nsanlar ne kadar keskin silahlara sahip olurlarsa, bu
lke o kadar ok karacaktr. Ne kadar ok kurnaz esnaf olursa, o ka
dar hilekar planlar ortaya kacaktr. Ne kadar ok yasa yrrle ko
nulursa, o kadar ok hrsz ve ekya olacaktr'' (LT, Blm 27).
O zaman bilge bir yneticinin ilk eylemi, btn bunlar boz
maktr. Lao Tzu yle der: "Hikmeti kov, bilgiyi skartaya kart ve in
sanlar yz kat daha fazla istifade edecektir. nsanseverlii kov, doru-
138 dokuzuncu blm
luu skartaya kart, insanlar itaatkar ve merhametli olacaktr. Usta

l kov, kazanc skartaya kart, hrszlar ve haydutlar ortadan kalka
caktr" (LT, Blm 19). Yine yle der: "Deerli kimseleri ycelttiin
de insanlar artk kavgac olmayacaktr. Elde edilmesi zor olan hazine
lere deer vermediinde artk hrszlar olmayacaktr. Eer insanlar bu
tr eyleri, asla tahrik edici arzu olarak grmezlerse, onlarn zihinleri
karmayacaktr. Bu yzden bilge, halk, onlarn zihinlerini boaltarak,
karnlarn doldurarak, isteklerini zayflatarak ve kemiklerini kuvvet
lendirerek hatta halk bilgisiz ve arzusuz hale getirerek ynetir" (LT,
Blm 3 ).
Bilge ynetici, bu dnyadaki rahatszlklarn btn sebeplerini
datmal; ondan sonra, eylemsizlikle ynetmelidir. O eylemsizlikle,
hibir ey yapmaz, ancak her ey gerekletirilir. Lao-tzu yle der:
"Ben derimki, ben bir ey yapmam, fakat halk kendisi dnr. Biz s
kuneti severiz, halk da drst hareket eder. Ben bir ey yapmam, fakat
halk zengin olur. Ben bir eyi arzu etmem, fakat halk esasa doru gi
der" (LT, Blm 57).
"Hibir ey yapma, yaplmam hibir ey kalmayacaktr. " Bu,
grne gre Taocularn paradoksal fikirlerinden bir bakasdr. Lao
tzuda unu okuruz: " Tao daima hibir ey yapmaz ve yaplmam hi
bir ey yoktur" (LT, Blm 37). Tao , her eyin kendisiyle olmaya ba
lad eydir. Onun kendisi bizatihi bir ey deildir. Bu yzde de, bu tr
eyleri yapmak gibi eylemde bulunamaz. Ancak her ey, olmaya ba
lar. Bylece Tao, hibir ey yapmaz ancak yaplmam hibir ey yok
tur. O her eye, bizatihi yapabilecei eyi yapmaya izin verir. Taocula
ra gre, bir devletin yneticisi kendisine model olarak Taoyu almal
dr. O da, hibir ey yapmamal ve halkn kendisinin yapabilecei eyi
yapmalarna msaade etmelidir. Burada wu-weinin bir baka anlam
vardr. Bu anlam, muayyen deiikliklerle birlikte, daha sonra Yasac
larn (Fa chia) nemli teorilerinden biri haline geldi.
ocuklar, snrl bilgiye ve az arzuya sahiptir. Onlar, asli Te'den
ok uzak deildirler. Onlarn basitlii ve masumiyeti, her insann
mmkn olduu lde sahip olmas gereken karakterlerdir. Lao Tzu
taocu\uun ikinci safhas: \ao tzu 139
yle der: "Deimeyen Te'den ayrlmamak, ocukluk durumuna geri

dnmektir" (LT, Blm 28). Yine ye der: "Btn salamlyla
Te'ye sahip olan, bir ocua benzetilebilir" (LT, Blm 55). ocuun
hayat, ideal hayata daha yakn olduundan bilge ynetici, halknn
hepsinin kk ocuklar gibi olmasn ister. Lao Tzu der ki: "Bilge,
herkese ocuklar gibi muamele eder" (LT, Blm 49). O, "halkn ay
dnlanmasn salamaz, ancak onlarn cehaletlerini devam ettirir" (LT,
Blm 65).
Burada "cehalet", ince yu'nun bir tercmesidir. Bu da basitlik
ve masumiyet anlamnda, cehalet manasn ifade eder. Bilge, yalnzca
halknn deil, ayn zamanda kendisinin ok daha fazla yu olmasn is
ter. Lao Tzu yle der: "Benim zihnim, en cahilin zihnidir" (LT, Blm
20). Taoculukta yu, bir gnah deil, byk bir fazilet, bir erdemdir.
Ancak bilgenin yu'su, gerekten de ocuun ve genel halkn
yu'suyla ayn mdr? Kesinlikle deil. Bilgenin yusu, bilinli bir yetime
srecinin bir sonucudur. Onun yu'su, bilgiden daha az deil, daha yk
sek ve daha fazla bir eydir. Yaygn bir in sz vardr: "Byk Hik
m,et, cehalet gibidir." Bilgenin yu'su, byk hikmettir; ocuun ya da
sradan halkn yu'su hikmet deildir. Yu'nun bu son tr, doann bir
ltfudur. Oysa bilgenin ki, ruhun bir baarsdr. kisinin arasnda ok
byk bir fark vardr. Ancak birok rnekte, Taocular onlar kartr
m gibi grndler. Bu noktay, Chuang Tzu'nun felsefesini mzake
re ederken daha ak bir ekilde greceiz.
Taoculuun nemli Ustadlanndan
Chuang Tzu eski bir estampta.
aha ok, Chuang Tzu (yak. 396-286) olarak bilinen Chuang
D Chou, muhtemelen ilk dnem Taocularn en bydr. Bugn
k Shantung ve Honan eyaletleri arasndaki snrda bulunan kk
Meng devletinde domas, burada bir kei hayat yaamas, fikirlerin
den ve yazlarndan dolay mehur olmas dnda hayat hakknda az
ey biliyoruz. Adn iiten Ch'n'un Kral Wei'nin, babakan yapmay
vaat ederek, devletine davet etmek maksadyla hediyelerle birlikte el
iler gnderdii sylenir. Ancak Chuang Tzu, yalnzca gld ve onla
ra yle dedi: " ...git, beni kirletme ... Ben, kendi zgr irademin hazz
n tercih ederim" ( TK, Blm 63).
NSAN CHUANG TZU VE KTAP CHAUNG-TZU

Chuang Tzu, Mencius'un bir ada ve Hui Shih'in bir arkada olsa
da, bugn bildiimiz gibi Chuang-tzu adl kitap, muhtemelen S. 3.
yzylda yaam olan Chuang Tzu'nun byk yorumcusu Kuo Hsi
ang tarafndan derlendi. Bu yzden, Chuang-tzu kitabnn hangi bl
mnn Chuang Tzu'nun kendisi tarafndan yazldndan emin dei
liz. Gerekte ise kitap farkl Taocu yazlarn bir derlemesidir. Bu yaz-
144 onuncu blm
larn bir ksm, Taoculuun geliimindeki birinci safhay, bir ksm

ikinci safhay ve bir ksm da nc safhay temsil eder. Yalnzca, bu
nc kritik safhann dncesini temsil eden blmler, uygun bir e
kilde Chuang Tzu'nun kendi felsefesi olarak isimlendirilebilir. Ancak
bunlarn hepsi de, Chuang Tzu tarafndan yazlm olamaz. nk,
Chuang Tzu'nun ismi ilk dnem Taoculuun son safhasnn temsilcisi
olarak kabu_l edilebilse de, onun dnce sisteminin yalnzca takipile
ri tarafndan tam olarak bitirildii muhtemeldir. Mesela, Chuang-tzu'
nun muayyen blmleri, kesinlikle Chuang Tzu'dan daha sonra yaa
m olan Kung-sun Lung hakknda ifadeler ierir.
ZAF MUTLULUGA ULAMANIN YOLU

Chuang-tzu'nun "Mutlu Gezi" balkl ilk blm, artc ifadelerle
dolu, basit bir metindir. Onlarn temelini oluturan fikir, mutluluun
gerekletirilmesinde farkl derecelerin oluudur. Bizim doamzn z
gr bir geliimi, izafi trden bir mutlulua gtrebilir; mutlak mutlu
luk, eylerin doasn daha yksek anlama sayesinde gerekletirilebilir.
Bu taleplerden birincisini, doamzn zgr geliimini gerekle
tirmek iin, doal yeteneimizin tam ve zgr bir tecrbesine sahip ol
malyz. Bu yetenek, dorudan Tao'dan gelen bizim Te'mizdir. Tao ve
Te hakknda Chuang Tzu, Lao Tzu ile ayn fikirdedir. Mesela yle
der: "Byk kaynakta, Var-olmayan vard. Ne varla sahipti ne de is
me ve ondan Bir kar. Bir var olduunda, Bir vard, fakat hala hibir
ekil yoktu. eyler, kendileriyle var olduu ekli bulduklarnda o, Te
olarak isimlendirildi" (TK, Blm 2). Bu yzden bizim Te'miz, bizi ne
isek o yapandr. Bu Te ya da bizim doal yeteneimiz tam ve zgrce
kullanldnda, yani tabiatmz, tam ve zgr bir ekilde gelitirildi
inde mutlu oluruz.
zgr geliim hakkndaki bu fikirle balantl olarak Chuang
Tzu, doann olan ve insann olan arasnda, fark gstermek iin bir
karlatrma yapar. "Tabiattan olan ey, iseldir, insandan olan ey,
dsaldr" der... kzlerin ve atlarn drt ayaa sahip olmas, doadan
olan eydir. Bir yularn atn bann zerine konulmas ya da bir sici-
taoculuun nc safhas: chuang tzu 145
min kzn burnuna geirmek, insandan olan eydir (TK, Blm 1 7).
Chuang Tzu, tabiattan olan takip etme, btn mutluluun kayna;
oysa insandan olan takip etmenin btn ac ve ktln kayna ol
duunu ileri srer.
Eyalar doalar gerei farkldrlar ve onlarn tabii yetenekleri
de, ayn deildir. Ancak ortak olarak paylatklar ey, doal yetenek
lerinin tam ve zgr bir uygulamasna sahip olduklarnda ayn derece
de hepsinin mutlu olmalardr. "Mutlu Gezi'"de, biri ok byk ve di
eri kk bir ku hakknda bir hikaye anlatlr. kisinin kabiliyetleri
btnyle farkldr. Biri binlerce mil uabilir; teki ise, bir aatan te
kine glkle ulaabilmektedir. Ancak, her ikisi de, yapabildikleri ve
yapmay istedikleri eyi yaptklarnda mutludurlar. Bu yzden, ne ey
lerin doasnda mutlak tekdzelik vardr; ne de byle bir tekdzelie
herhangi bir ihtiya. Chuang-tzu'nun bir baka blm bize unu an
latr: " rdein bacaklar ksadr, onlar uzatmaya urarsak, rdek
ac hissedecektir. Turna'nn bacaklar uzundur, eer onlar ksaltmaya
alrsak, turna ac duyacaktr. Bu yzden ne doas gerei uzun ola
n keseceiz ne de doas gerei ksa olan uzatacaz" (TK, Blm 8 ).
SYAS VE TOPLUMSAL FELSEFE

Ancak, suniliin yapmaya alt tam da byle bir eydir. Btn ya
salarn, ahlaklarn, kurumlarn ve ynetimlerin hedefi, tekdzelii te
sis etmek ve farkll bastrmaktr. Bu tekdzelii uygulamaya alan
halkn motivasyonu, btnyle takdire ayan olabilir. Onlar kendileri
iin iyi olan bir eyi bulduklarnda, bakalarnn da ona sahip olmala
r hususunda sabrsz olabilirler. Ancak onlarn bu iyi niyeti, durumu
yalnzca daha trajik bir hale getirir. Chuang-tzuda yle bir hikaye var
dr: "Eskiden, bir deniz kuu, Lu'nun bakenti dnda bir yere indiin
de, Marquis onu almak zere dar kt, mabette ona arap verdi;
Chiu-shao, onu elendirmek iin mzik yapt; onu beslemek iin bir
kz boazlad. Ancak ku, yar uursuzdu ve herhangi bir ey yemek
ya da imek hususunda ok ekingendi. gn iinde ld. Bu kua,
bir insann kendisine davrand gibi davranmasdr; bir kua ku ola-
146 onuncu blm
rak davranmak deildir... Su balk iin hayat; ancak insan iin lm

dr. Farkl olarak meydana getirilen bu varlklarn holandklar ve
holanmadklar eyler, zorunlu olarak farkl olmaldr. Bu yzden, ilk
bilgeler, yetenekleri ve meslekleri tekdze yapmadlar" (TK, Blm
1 8 ) . Marquis kua, en sayg deer kabul ettii bir tarzda davrandn
da, kesinlikle iyi niyetlere sahipti. Ancak sonu, beklenenin tamamen
aksi oldu. Bu, tekdze yasa ve ahlak kodlarnn, ynetim ya da toplum
tarafndan birey zerine uygulandnda olan eydir.
Bunun iindir ki, Chuang Tzu, resmi devlet mekanizmasyla y
netme fikrine iddetle kar kar ve bunun yerine, ynetmenin en iyi
yolunun, ynetmeme vastasyla olduunu ileri srer. yle der: "n
sanl kendi haline brakmay rendim, insanl ynetmeyi deil.
Kendi haline brakma, insanlarn doutan getirdikleri doalarn kir
letecekleri ve Te'lerini bir kenara brakacaklar korkusundan kaynak
lanr. nsanlar, doutan getirdikleri tabiatlarn kirletmedikleri ve
Te'lerini bir kenara brakmadklarnda, o zaman insanln ynetimi
ne ihtiya var mdr? " (TK, Blm 1 1 )
nsanlar kendi haline brakma da baarsz olduunda ve bu
nun yerine, onlar yasalar ve kurumlarla ynetmeye altnda, bu
metot yular bir atn boynuna takmak ya da bir kzn burnuna sicim
takmak gibidir. O ayn zamanda, rdein bacaklarn uzatmak ya da
turnannkileri ksaltmak gibidir. Doal ve kendiliinden olan, suni
olan bir eye dntrldnde, bu Chuang Tzu tarafndan "insan
dan olann doal olan zerindeki galabesi" olarak isimlendirdii ey
dir" (TK, Blm 1 7). Onun sonucu, yalnzca strap ve mutsuzluk ola
bilir.
Bu yzden hem Chuang Tzu hem de Lao Tzu, farkl gerekeler
le olmak zere, ynetmemekle ynetmeyi savunurlar. Lao Tzu, "tersi
ne dndrme Taonun hareketidir" eklindeki genel ilkeyi vurgular. O,
bir kimse ne kadar ok ynetirse, arzulanan sonucu o kadar az gerek
letirir. Chuang Tzu, doadan olan ile insandan olan arasndaki fark
ll vurgular. kincisi birincisi tarafndan ne kadar ok alt edilirse, o
kadar ok strap ve mutsuzluk olacaktr.
Buraya kadar, yalnzca Chuanga Tzu'nun mutluluu gerekle

tirme yolunu grdk. Bu tr izafi mutluluk, bir kimse yalnzca bizati
hi doal olan takip ettiinde gerekletirilir. Bunu her insan yapabilir.
Chuang Tzu'nun siyasi ve toplumsal felsefesi, kesin olarak her insan
iin bu izafi mutluluu gerekletirmeyi hedefler. Bu, herhangi siyasi ve
toplumsal bir felsefenin en ok yapabilmeyi umduu eydir, daha faz
lasn deil.
DUYGU VE AKIL
zafi mutluluk; izafidir; nk bir eye bal olmak zorundadr. Bir
kimsenin, kendi doal yeteneinin tam ve zgr bir uygulanna sahip
olduunda mutlu olduu dorudur. Ancak, bu uygulamann engellen
mesinin birok yolu vardr. Mesela, btn beeri eylemlerin sonu olan
lm vardr. nsann eylemlerini engelleyen hastalklar vardr. nsana
ayn sknty veren yallk vardr. Bu yzden, Budistlerin bunlar
(lm, hastalk ve yallk), drdncs bizatihi hayatn kendisinin ol
duu drt beeri straptan olarak kabul etmeleri sebepsiz deildir.
Bundan dolay, bir insann tam ve zgr bir ekilde doal yeteneini
uygulamasna bal olan mutluluk, snrldr ve onun iin de, izafi bir
mutluluktur.
Chuang-tzuda insann bana gelebilecek hastalklarn en by
olan lm hakknda birok tartma vardr. lm korkusu ve onun
gelii hakkndaki endie, beeri mutluluun ana kaynaklar arasnda
dr. Ancak byle bir korku ve endie, eer eylerin doas hakknda uy
gun bir anlay sahip olursak, azaltlabilir. Chuang-tzu'da, Lao
Tzu'nun lm hakknda bir hikaye vardr. Lao Tzu ldnde, l
mnn arkasndan gelen arkada Chin Shih, aadaki ifadelerle, di
er yas tutan kimselerin iddetli feryad- figanlarn eletirdi: " Bu, [ta
biattan] aldmz unutarak tabiatn ilkesini ihlal etmek ve insann
duygusunu arttrmaktr. Bunlar, eskiler tarafndan tabiatn ilkesini ih
lal etmenin cezas olarak isimlendirilir. stat (bu dnyaya) geldiinde,
bu onun doacak frsata sahip olduu iin oldu. Gittiinde ise o, sade
ce tabii sreci takip etmi oldu. Uygun durumlarda sakin olan ve do-
148 onuncu blm
al sreci takip eden kimseler, ac ya da mutluluk tarafndan etkilen

mezler. Onlar, eskiler tarafndan, klelikten kurtulan, tanrlarn adam
lar olarak kabul edildiler" ( TK, Blm 3) .
Dier yas tutucular ac hissettikleri oranda, strap ektiler. On
larn strab, "tabiatn ilkesini ihlal etmenin cezas"yd. Duygu sebe
biyle insann ektii zihinsel elem, bazen fiziksel ceza kadar keskindir.
Ancak anlamay kullanarak insan, duygularn azaltabilir. Mesela,
yamur onu dar gitmekten alkoyduunda kzgn olmayacaktr, an
cak bir ocuk sk sk kzgn olacaktr. Bunun sebebi, ektii aclarn so
nucu olarak insann, kzacak olan ocuktan daha byk bir anlaya,
daha az hayal krklna ya da kzgnla sahip olmasdr. Spinoza'nn
dedii gibi: "Akl her eyin zorunlu olduunu anladka, etkiler ze
rinde daha byk gce sahip olduka, onlardan daha az ac eker"
(Etika, Blm 5, nerme VI). Taocularn szlerine gre bu: "Duygu
yu, aklla datmak" gibidir.
Chuang Tzu'nun kendisi hakkndaki bir hikaye, bu noktay ok
iyi bir ekilde tasvir eder. Denilir ki, Chuang Tzu'nun kars ldn
de, arkada Hui Shih onu teselli etmek iin geldi. Kendisini artan
bir ekilde Chuang Tzu'yu yere oturmu, ark syler bir ekilde bul
du. Karsnn lm karsnda niin bu kadar acmasz olduunun so
rulmas zerine, Chuang Tzu tarafndan yle denildi: "O ldnde,
etkilenmekten kendimi alamadm. Ancak sonra, meseleyi ta balang
cndan aratrdm. Balangta o, hibir eydi, bir ekle, hatta bir ze
sahip deildi. Ancak her nasl olduysa, sonra onun z, sonra ekli ve
sonra da hayat var oldu. mdi, daha ileri bir deimeyle o, ld. B
tn sre drt mevsimin, ilkbahar, yaz, sonbahar ve kn ardarda gel
mesi gibidir. Bu yzden o, byk evren konanda yatarken benim iin
alayarak ve gz ya dkerek dolamak, tabiatn yasalarndan haber
siz olduumu ilan etmek olacaktr" ( CT, Blm 1 8 ) . Bu paragraf b
yk yorumcu Kuo Hsiang yle yorumlar: " Cahil olduunda znt
hissetti. Anladnda, artk etkilenmedi. Bu insana, duyguyu aklla da
tmay retir. " Duyguya, aklla ve anlamayla kar konulabilir. Bu
Spinoza'nn ve ayn zamanda Taocularn grdr.
Taocular, eyann doas hakknda tam bir anlaya sahip olan

bilgenin, onunla hibir duyguya sahip olmadn ileri srdler. Ancak
bu, onun duygusall kaybettii anlamna gelmez. Aksine bu, onun,
"ruhun bar" olarak isimlendirilebilen duygular ve zevkler tarafn
dan etkilenmedii anlamna gelir. Spinoza'nn dedii gibi: " Cahil in
san, harici sebepler tarafndan birok ekilde tahrik edilir ve asla ruh
taki hakiki bartan zevk almaz. Ancak adeta, hem Tanr hem de ey
ler hakknda bir ey bilmeksizin yaar ve strap ekmeyi brakr brak
maz, var olmay da brakr. te yandan bilge adam, bu ekilde kabul
edildii srece, hemen hemen hi akln kullanarak hareket etmez. Fa
kat kendisinin, Tanr'nn ve eylerin muayyen edebi bir zorunluluu
nun farknda olarak, asla var olmay brakmaz ve her zaman ruhun
barndan zevk alr" (Etika, Blm 5, nerme XVII).
Bu yzden bilge, eyann doas hakkndaki anlay sayesinde,
artk dnyann deiiminden etkilenmez. Bu ekilde, harici eylere
bal deildir ve bundan dolay da, onun mutluluu onlar tarafndan
snrlanamaz. Onun, mutlak mutluluu gerekletirdii sylenebilir.
Bu Taocu bir dnce izgisidir. Bunda, pesimizm ve teslimiyetin k
k bir kokusu bile yoktur. Bu, doal srecin kanlmazln ve insa
nn onlar kaderci kabuln vurgulayan bir izgidir.
MUTLAK MUTLULUGA ULAMANIN YOLU

Ancak, eylerin doasnn izafiliini ve evrenle zdelemeyi vurgula
yan Taocu dncenin bir baka izgisi daha vardr. Bu zdelemeyi
baarmak iin insan, bilgiye ve daima daha yksek bir dzey hakkn
daki bilgiye ihtiya duyar. Bu zdelemeden kaynaklanan mutluluk,
Chuang Tzu'nun "Mutlu Gezinti"ye dair blmnde yorumland gi
bi, mutlak mutluluktur.
Bu blmde, byk ve kk kuun mutluluunu tasvir ettikten
sonra Chuang Tzu, beeri varlklar arasnda, rzgarn zerine binen Li
eh Tzu isimli bir adam olduunu ilave eder. "Mutlulua ulaanlar ara
snda" der, "byle bir adam nadirdir. Ancak yrmeden vazgeebilse
de, daima bir eye bal olmak zorundadr." Bu ey, rzgardr ve rzga-
150 onuncu blm
ra bal olmak zorunda olduundan mutluluu, o lde nispidir. Son

ra Chuang Tzu sorar: "Ancak, evrenin tabiilii ile giden, alt unsurun
dnmne binen ve bylece de sonsuzlukta ksa gezinti yapan birinin
olduunu farz et, o neye bal olmak zorundadr? Bu yzden, mkem
mel insann nefsi olmad sylenir; manevi insan, hibir baarya sahip
deildir ve hakiki bilgenin, hibir ismi yoktur" (Blm 1 ) .
Burada Chuang Tzu tarafndan sylenen ey, mutlak mutluluu
baarm olan adam tasvir eder. O mkemmel insandr, manevi insan
dr ve hakiki bilgedir. O mutlak olarak mutludur; nk o, eylerin s
radan ayrmlarn aar. O ayn zamanda, nefis ve dnya, " ben" ve
" ben olmayan" arasndaki ayrm da aar. Bu yzden, o nefse sahip
deildir. O Tao ile birdir. Tao, bir ey yapmaz ve zaten yaplacak bir
ey de yoktur. Tao bir ey yapmaz ve bu yzden de hibir baarya sa
hip deildir. Bilge, Tao ile birdir ve bu yzden de, hibir baarya sa
hip deildir. Bilge dnyay ynetebilir; ancak bilgenin ynetimi, tam
olarak insan kendi bana brakmaktan ve herkesin doal yeteneini
tam ve zgr bir ekilde uygulamasna izin vermekten ibarettir. Tao,
isimsizdir ve ayn ekilde Tao ile bir olan bilge de isimsizdir.
SONLU BAKI AISI

Hala var olan soru udur: Bir ahs nasl byle mkemmel bir insan
haline gelir? Bu soruyu cevaplamak iin, Chuang-tzunun Ch'i Wu Lun
ya da "eylerin Eitliine Dair" adl ikinci blmnn bir zmleme
sine yapmamz gerekir. "Mutlu Gezinti"de, Chuang Tzu, mutluluun
ve "eylerin Eitliine Dair" de ise, bilginin iki dzeyini mzakere eder.
Gelin zmlememize birinci ya da aa dzeyle balayalm. simler
Okulu hakkndaki blmmzde, Hui Shih ve Chuang Tzu arasnda
baz benzerliklerin bulunduunu sylemitik. Bu yzden Ch'i Wu
Lunda Chuang Tzu, Hui Shih'in o szde paradoksunda bulunana ben
zeyen, daha aa bir dzey hakkndaki bilgiyi tartr.
Ch'i Wu Lun blm, rzgar hakkndaki bir tasvirle balar.
Rzgar estiinde, her biri kendisine zg olan farkl trden sesler
karr. Bunlar, bu blm "yerin sesleri" olarak isimlendirir. Ancak ay-
rca, "insann sesleri" olarak bilinen baka sesler de vardr. Yerin ses
leri ve insann sesleri birlikte, " Gn seslerini" oluturur.
nsann sesleri, beeri dnyada sylenilen szlerden (yen) oluur.
Bu sesler, rzgarn sebep olduu "yerin sesleri." gibi seslerden farkllk
gsterirler; kelimeler, sylenildiinde beeri fikirleri ifade ederler. Onlar,
tasvipleri ve inkarlar, her birey tarafndan kendine zg snrl bak
asndan meydana getirilen kanaatleri ifade ederler. Nitekim snrl
olan bu kanaatler, zorunlu olarak tek tarafldr. Ancak, kendi kanaatle
rinin snrl bak asna dayandn bilmeyen ou insan, srekli ola
rak kendi kanaatlerini doru bakalarnnkini ise yanl olarak kabul
eder. Ch'i Wu Lun'un syledii gibi: "Sonu, bakalarnn yanl kabul
ettiini doru ve doru kabul ettiini yanl kabul eden Konfysle
rin ve Mohistlerin tasdik edilmeleri ve yalanlanmalar olacaktr."
Bu yzden insanlar, tek tarafl grlerine uygun olarak birbirle
riyle tarttklarnda, nihai bir sonuca ulamann ya da hangi tarafn
gerekten doru ya da yanl olduunu tayin etmenin imkan yoktur.
Ch'i Wu Lun yle der: "Benimle tarttn farz et. Ben seni deil de
srn beni yenersen, sen zorunlu olarak doru ve ben zorunlu olarak yan
l mym? Ya da eer ben seni yenersem ve sen beni yenemezsen, ben
zorunlu olarak doru sen zorunlu olarak yanl msn? Bizden biri do
ru .ve teki yanl mdr? Veya her ikimiz de doru ya da her ikimiz de
yanl myz? Ne sen ne de ben bilemeyecek isek, bu konuda bakalar
haydi haydi karanlkta olacaktr. Doru karar vermesini kimden iste
yeceiz? Seninle hemfikir olan birine sorabiliriz; fakat seninle hemfikir
olduundan nasl karar verebilecektir? Benimle hemfikir olan birine so
rabiliriz; fakat benimle hemfikir olduundan nasl karar verebilecektir?
Hem seninle hem de benimle hemfikir olan birine sorabiliriz; fakat hem
seninle hem de benimle hem fikir olduundan nasl karar verebilecek
tir? Hem seni hem de beni kabul etmeyen birine de sorabiliriz; o zaman
senden ve benden ayr dnen biri nasl karar verebilecektir? "
B u paragraf, simler Okulu tarafndan takip edilen argman
tarzn anmsatmaktadr. Ancak, bu okulun mensuplar, sradan insa
nn saduyusuna kar kmak maksadyla tartrken, Ch'i Wu
152 onuncu blm
Lun'un maksad, simler Okulu'nun takipilerine kar kmak deil

dir. nk bu okul, fiili tartmann, gerekte neyin doru ya da yan
l olduuna karar verebileceine inanmaktadr.
te yandan Chuang Tzu, doru ve yanl kavramlarnn her bir
insan tarafndan kendi snrl bak as temelinde ina edildiini ileri
srer. Btn bu grler, izafidir. Ch'i Wu Lun'un syledii gibi: "Ha
yat olduunda, lm de vardr ve lm olduunda, hayat da vardr.
mkan olduunda, imkanszlk vardr ve imkanszlk olduunda, im
kan vardr. Doru olduu iin yanl vardr. Yanl olduu iin doru
vardr." Eyalar daima deimeye maruzdurlar ve birok yne sahip
tirler. Bu yzden, bir ve ayn ey hakknda birok gr kabul edilebi
lir. Byle sylediimizde, daha yksek bir noktann var olduunu var
kabul ederiz. Bu varsaym kabul ettiimizde, kendi kendimize neyin
doru ve neyin yanl olduu hususunda bir karar vermeye gerek yok
tur. Bu argman, kendi kendini aklamaktadr.
DAHA YKSEK BAKI AISI

Bu ncl kabul etmek, eyleri daha yksek bir bak asndan ya da
Ch'i Wu Lun onu isimlendirdii gibi, " Gn nda" grmektir.
"Eyay Gn nda grmek" eyay, snrly/sonluyu aan Ta
onun bak asndan grmek anlamna gelir. Ch'i Wu Lunda yle de
nilir: " 'Bu' da 'o'dur. " " 'O' da 'bu'dur. " 'O' da, doru ve yanl hak
knda bir sistemdir. 'Bu' da, doru ve yanl hakknda bir sisteme sa
hiptir. Gerekten 'o' ve 'bu' arasnda bir ayrm var mdr? 'O'nun ve
'bu'nun zt olmay brakmas, Taonun esas zdr. Yalnzca z, adeta
bir mihver, sonsuz deiimi yantlayan dngnn merkezidir. Yanl,
sonsuz bir deiimdir. Bu yzden, '' kullanmaktan daha iyi bir ey
yoktur denilir. Bir baka ifadeyle, doru ve yanln karlkl ztlkla
rnda 'o' ve 'bu', sonsuzca dnen bir daire gibidir. Ancak, eyay Tao
bak asndan gren insan, dairenin merkezinde durur. O, dairenin
hareketlerinde devam eden her eyi anlar, ancak bu haraketlere itirak
etmez. Bu, onun eylemsizlii ya da teslimiyeti deil, snrlar at ve
her eyi daha yksek bir bak asndan grd iindir. Chuang-tzu-
da, snrl bak as, kuyu kurbaasnn gryle karlatrlr. Ku

yudaki kurbaa, kk bir gk grr ve gn ne kadar byk oldu
unu dnr.
Tao bak asndan her ey, tam olarak ne ise odur. Ch'i Wu
Lun'da yle denilir: " Mmkn mmkndr. mkansz, imkanszdr.
Tao eyay meydana getirir ve onlar ne iseler odurlar. Onlar nedir?
Onlar ne iseler odurlar. Onlar ne deildir. Onlar ne deil iseler deil
dirler. Her ey, bir eydir ve her ey bir ey iin iyidir. Bir ey olma
yan ve bir ey iin iyi olmayan hibir ey yoktur. Bu yzdendir ki, a
t latalar ve direkleri, irkin ve gzel, acayip ve olaanst vardr.
Btn bunlar, Tao vastasyla birletirilir ve bir haline gelirler. Her
ey, birbirinden farkl olsa da, bir ey meydana getirdikleri ve bir ey
iin iyi olduklarndan ayndr. Onlarn hepsi, eit olarak Taodan ge
lirler. Bu yzden, Tao bak asndan eya, farkl olsa da, birleip bir
haline gelir.
Ch'i Wu Lun yine yle der: " Bir ayrm yapmak, bir ina yap
maktr. Ancak ina, yok etmeyle ayndr. Btn olarak bir ey iin, ne
ina ne yok etme yoktur; bununla birlikte birlemeye ve bir olmaya
balarlar. " Mesela, ahaptan bir masa yapldnda, masa bak asn
dan bu, bir ina eylemidir. Ancak ahap ya da aa bak asndan o
bir yok etme vardr. Ancak ina ya da yok etme, yalnzca snrl bir ba
k asndan byledir. Tao bak asndan, ne ina ne yok edi vardr.
Bu ayrmlarn hepsi, izafidir.
"Ben" ve "ben olmayan" arasndaki ayrm da, ayn ekilde iza
fi bir ayrmdr. Tao bak asndan, 'ben' ve 'ben olmayan', ayn za
manda birleiktir ve bir haline gelirler. Ch'i Wu Lun der ki: " Bir san
bak asndan dnyada daha geni hibir ey yoktur, ancak T'ai Da
kktr. l bir ocuktan daha yal kimse yoktur, fakat Peng Tsu
[efsanevi inli ok yal adam] sonunda lecektir. Gk, yer ve ben, bir
likte var olmaya baladk ve her ey benimle birdir. " Burada yine Hui
Shih'in " her eyi ayn derecede sev, Gk ve Yer bir bedendir" eklinde
bir darb meseline sahibiz.
154 onuncu blm
DAHA YKSEK DZEYN BLGS

Ch'i Wu Lun'daki bu paragrafn hemen arkasndan bir baka ifade ge
lir: "Her ey bir olduundan, konumaya ne gerek vardr? Ancak da
ha nce birden sz ettiimden, bu daha nceki konuma deil midir?
Bir art konuma, iki eder. ki art bir, eder. Bundan ileri devam ede
rek en yetenekli sayc bile, bir sona ulaamaz; o zaman sradan halkn
bunu yapmas mmkn deildir! Eer hibir eyden bir eye doru
ilerlersek, e ulaabiliriz, eer bir eyden bir eye doru ilerlersek, ne
kadar uzaa gidebiliriz! Gelin ilerlemeyelim. Burada duralm." Ch'i
Wu Lung bu ifadede Hui Shih'den bir adm ileri gider ve bilginin da
ha yksek bir trn tartmaya balar. Bu daha yksek bilgi, "bilgi
olmayann" bilgisidir.
Gerekten "bir" olan ne tartlabilir hatta ne de tasavvur edile
bilir. O dnlr ve tartldna, dnen ve konuan kii iin hari
cen var olan bir ey haline gelir. Nitekim, onun her eyi kuatan birli
i kaybolduundan o, fiilen ne olursa olsun gerek " bir" deildir. Hui
Shih yle dedi: "En byk, kendisinden tede hibir eye sahip deil
dir ve Byk olarak isimlendirilir." Bu szlerle o, Byk Bir'i, gerek
ten ok iyi tasvir etti. Ancak Byk kendisinin tesinde hibir eye sa
hip olmadndan onu dnmek ve ondan sz etmenin imkansz ol
duu gereinden habersiz kald. nk, dnlebilen ya da hakkn
da konuulabilen kendisinin tesinde bir eye yani, dnmeye ve ko
numaya sahiptir. Aksine Taocular, "bir"in dnlemez ve ifade edi
lemez olduunu anladlar. Bununla da "bir" hakknda doru bir anla
ya sahip olarak simler Okulu'ndan bir adm ileri gittiler.
Ch'i Wu Lung'da, yine yle denilir: "Doruya ve yanla isti
naden 'byle olan varlk' ve 'byle olmayan varlk'; eer doru gerek
ten doru ise, yanltan ne kadar farkl olursa olsun onun hakknda
tartmaya gerek duymayz; eer 'byle olan' gerekten byle olan ise,
'byle olmayan'dan ne kadar farkl olursa olsun onun hakknda tar
tmaya gerek duymayz ... Gelin hayat unutalm. Gelin doru ve yan
l arasndaki ayrm unutalm. Gelin sonlu lkedeki mutluluumuzla
yetinelim ve burada kalalm. " Sonlunun lkesi, Tao'ya ulaan insann
yaad lkedir. Byle bir insan, yalnzca " bir" in bilgisine sahip olma
yp ayn zamanda, onu fiilen tecrbe de eder. Bu tecrbe, sonlunun l
kesinde yaanan tecrbedir. O, eyler btn farkllklarn hatta, ken
di hayatyla ilgili olanlar bile unutur. Bu tecrbesinde, yaadklarnn
ortasnda yalnzca farkllaamayan bir var olmaya devam eder.
iirsel bir dilde tasvir edilen byle bir adam "evrenin normalli
i zerine, alt unsurun dnmlerine binen ve bylece sonsuzlua
yolculuk eden" biridir. O, gerekten bamsz bir kiidir ve bu yzden
onun mutluu da mutlaktr.
Burada Chuagn Tzu'nun, daha nceki Taocularn asli problem
leri hakknda nihai bir zme nasl ulatn grdk. Bu problem, ha
yatn nasl korunaca, zarar ve tehlikeden nasl kanlaca problemi
dir. Ancak gerek bilge iin, bu bir problem olmaktan kar. Chuang
tzu'da denildii gibi: "Evren, her eyin birliidir. Eer bu birlie ular
ve kendimizi onunla zdeletirirsek, o zaman bedenimizin azalar, toz
topraktan fazla bir ey deildir. Hayat ve lm, son ve balang, gece
ve gndzn ardarda geliinden baka bir ey deildir. Byle anlald
nda artk onlar, i barmz bozamazlar. Dnyevi kazan ve kayp
lar, ans ve ansszlk tarafndan ne kadar rahatsz edilebiliriz! " ( CT,
Blm 20). Bylece Chuang Tzu, daha nceki Taocularn ana prob
lemlerini, basit bir ekilde iptal ederek zd. Felsefe, gerek meseleler
hakknda hibir bilgi vermez ve bu yzden de, somut ve fiziki yolda
herhangi bir problemi zemez. Mesela, felsefe insann ne uzun mr
elde etmesine ne lme meydan okumasna ve ne de zenginlikler elde
etmesine ve fakirlikten kanmasna yardm edebilir. Ancak, yaplabile
cek olan yegane ey, insana bir bak as vermektir. nsan bu bak
asndan, hayatn lmden baka bir ey olmadn ve kaybn kazan
maya denk olduunu grr. "Pratik" bak asndan felsefe, faydasz
dr, fakat ok faydal bir bak as verir. Chuang-tzu'daki bir ifadeyi
kullanacak olursak bu, "faydaszn faydasdr" ( CT, Blm 4).
Spinoza, belli bir anda, bilge adam "asla var olmaya son ver
mez" dedi. Bu ayn zaman da, Chuang Tzu'nun kastettii eydir. Bilge
ya da mkemmel adam, Byk Olan'la, yani evrenle birdir. Evren as-
156 onuncu blm
la var olmay brakmad iin, bilge de asla var olmay brakmaz.

Chuang-tzu'nun Altnc Blm'nde, unu okuruz: "Bir bot, bir dere
de saklanabilir; bir a, bir glde saklanabilir; bunlarn yeteri kadar g
venli olduu sylenebilir. Ancak gece yars, yabanc bir adam gelebi
lir ve onlar arkasnda srkleyip gtrebilir. Cahil, senin byk ya da
kk eyleri ne kadar iyi sakladnn nemli olmadn grmez; on
larn kaybolmas iin her zaman bir ihtimal vardr. Ancak eer sen ev
reni evrende saklarsan, onun kaybolma ihtimali olmayacaktr. Bu ey
ler hakkndaki en byk hakikattir. Bu yzden, bilge kaybolmayacak
olanda gezinti yapar ve onunla birlikte olmay srdrr. " Bilgenin var
olmaya son vermemesi, bu anlamdadr.
MSTSZMN METODOLOJS
Bilge, Byk Olan'la bir olmak iin, eyler arasndaki ayrmlar unut
mak ve onlar amak zorundadr. Bunu yapmann yolu, bilgiyi skarta
ya karmak ve 'isel bilgelik'i baarmak iin Taocular tarafndan kul
lanlan metottur. Normal anlamda bilginin grevi, ayrmlar yapmak
tr; bir eyi bilmek, onun ve dier eyler arasndaki farkll bilmektir.
Bu yzden de, bilgiyi skartaya karmak, bu ayrmlar unutmak anla
mna gelir. Btn ayrmlar unutulduunda geriye, yalnzca byk b
tn olan farkllamam bir/olan kalr. Bu durumu gerekletiren bilge
nin, Taocular tarafndan "bilgi olmayann bilgisi" diye isimlendirilen
baka ve daha yksek bir dzeydeki bilgiye sahip olduu sylenebilir.
Chuang-tzuda, ayrmlar unutmann metodu hakknda birok
paragraf vardr. Mesela, Altnc Blm'de Konfys ve onun gzde
talebesi, Yen Hui arasndaki hayali bir konuma hakknda bir haber
nakledilir. Hikaye yledir: "Yen Hu, 'biraz ilerleme kaydettim', dedi.
Konfys 'ne demek istiyorsun' diye sordu. 'insanseverlii ve doru
luu unuttum', diye cevap verdi Yen Hui. Konfys, 'ok iyi, ancak
bu yeterli deil', dedi. Bir baka gn Yen Hui yine Konfys' grd
ve 'biraz ilerleme kaydettim' dedi. 'Ne demek istiyorsun' diye sordu,
Konfys. 'Ayinleri ve mzii unuttum' diye cevap verdi, Yen Hui.
'ok iyi, ancak yeterli deil' dedi Konfys. Bir baka gn Yen Hui
Konfys' yine grd ve 'biraz ilerleme kaydettim' dedi. 'Ne demek

istiyorsun' diye sordu Konfys. 'Unutkanln yerini aldm' diye ce
vaplad, Yen Hui."
"Bunun zerine Konfys'n yz deiti ve 'unutkanln ye
rini almakla neyi kastediyorsun' dedi. Yen Hui bunu yle cevaplad:
'Ellerim ve ayaklarm dermansz ve aklm karmakark oldu. Bedeni
mi terk ettim ve bilgimi skartaya kardm. Bylece Sonsuzla bir ol
dum. Unutkanln yerini almakla kastettiim ey budur'. O zaman
Konfys: 'Eer Sonsuzla bir haline geldiysen, kiisel olarak sevdiin
ve sevmediin eylere sahip deilsin. Eer [evrenin] Byk Evrimiyle
bir haline geldiysen, sen yalnzca onun deiimlerini takip eden birisin.
Eer gerekten bunu baardysan, senin admlarn takip etmeyi iste
rim' dedi."
Bylece Yen Hui, bilgiyi skartaya kararak 'isel bilgelii' ger
ekletirdi. Bilgiyi skartaya karmann sonucu, hibir bilgiye sahip ol
mamaktr. Ancak 'hibir bilgiye sahip olmamak' ve 'hibir bilgiye sahip
olmamak' arasnda bir fark vardr. 'Hibir bilgiye sahip olmamak', asli
bir cehalettir; oysa, "hibir bilgiye sahip olmamak" ancak bir kimse, da
'
ha nceki bir bilgiye sahip olma durumundan getikten sonra gelen bir
durumdur. Birincisi, tabiatn bir ltfu; oysa ikincisi ruhun baarsdr.
Taocularn bir ksm, bu ayrm ok ak bir ekilde grdler.
Onlarn metotlarnn esas fikrini ifade etmek iin "unutmak" kelime
sini kullanmalar anlamldr. Bilgeler, asli cehalet durumunda kalan
kimseler deildir. Onlar, bir zamanda sradan bilgiye sahiptiler ve al
lm ayrm yaptlar, ancak sonradan onlar unuttular. Bilgelerle as
len cahil olan insan arasndaki fark, cesaretli insanla korku hususun
da duyarsz olduu iin basit bir ekilde korkmayan adam arasndaki
kadar byk bir farktr.
Ancak Chuang-tzu'nun baz blmlerinin yazar gibi bu farkl
l grme hususunda baarsz olan Taocular da vardr. Onlar toplu
mun ve akln primitif durumuna sayg gsterirler; bilgeleri ocuklar ve
cahillerle karlatrrlar. ocuklar ve cahiller, hibir bilgiye sahip de
ildir ve ayrmlar yapmazlar. yle ki, her ikisi de farkllamam ola-
158 onuncu blm
na ait gibi grnrler. Ancak bunlarn ona aidiyeti, btnyle bilin

siz bir ait olmadr. Farkllamam olan iinde kalmaya devam ederler,
fakat bu gerein farknda deildirler. Onlar, hibir bilgiye sahip olma
yanlardr, hibir bilgiye sahip olmayanlar deildirler. Son durumda
olanlar, Taocularn 'bilgi olmayan bilgi' diye isimlendirdikleri hibir
bilgi durumunu elde etmi kiilerdir.
l. 3. yzylda Mohist okulun ndegelen ismi
Mo Tzu'nun retisini dier Ustadlara
anlatrken gsteren bir tasviri.
o-tzu'da karakter bakmndan farkl ve zel bir mantki ilgiye
M sahip alt blm (40-45. blmler) vardr. Bunlardan 40-4 1 .
blmler "Kanonlar" olarak isimlendirilir v e mantksal, moral, mate
matiksel ve bilimsel fikirlerin tanmlarndan oluur. 42-43. blmler
'Kanonlarn Yorumlar' diye isimlendirilir ve nceki iki blmde bulu
nan tanmlarn aklamalarndan oluur. 44-45. blmler ise, srayla
"Byk Tasvirler" ve "Kk Tasvirler" baln tar. Bunlarda man
tk ilgisi tartlr. Bu alt blmn genel hedefi, Mohist bak asn
desteklemek ve mantksal bir tarzda olmak zere, simler Okulu'nun
argmanlarn reddetmektir. Blm bir btn olarak, genellikle "Mo
hist Kanonlar" olarak bilinir.
Son blmde, Ch'i Wu Lun'da Chuang Tzu'nun bilginin iki d
zeyini tarttn grdk. Birinci dzeyde, eylerin izafiliini ispat etti
ve Hui Shih ile ayn sonuca ulat. Ancak ikinci dzeyde, onun tesine
geti. Birinci dzeyde, simler Okulu ile uzlat ve saduyuyu daha
yksek bir bak asndan eletirdi. Ancak ikinci dzeyde, yeri geldi
inde, simler Okulu'nu yine daha yksek bir bak asndan eletir
di. Bu yzden Taocular, simler Okulu'nun argmanlarn da reddetti-
162 on birinci blm
ler, ancak onlarn kullandklar argmanlar, mantksal olarak konua

cak olursak, simler Okulu'nun kullandklarndan daha yksek bir d
zey hakkndadr. Her ikisinin argmanlar ve simler Okulu'nunkiler,
anlalmak iin reflektif bir dnme abasn gerektirir. Her ikisi de,
saduyunun genel kurallarna aykrdr.
te yandan baz Konfysler kadar Mohistler de, saduyu
felsefecileriydiler. ki grup birok bakmdan birbirlerinden ayrlsalar
da, pratik olma bakmndan uzlarlar. simler Okulu'nun argmanla
rna kar, hemen hemen benzer dnce izgileriyle, saduyuyu savun
mak iin epistemolojik ve mantksal teoriler gelitirdiler. Bu teorile;
"Mohist Kanonlar"da ve Hsn-tzudaki "simlerin Islahna Dair" b
lmde ortaya karlar. Bu son kitabn yazar, On nc Blm'de g
receimiz zere, erken dnemin byk Konfyslerinden biriydi.
BLG VE SMLER ZERNE TARTIMALAR

"Mohist Kanonlar" da ileri srlen epistemolojik teori, bir tr saf re
alizmdir. Bu teori, "kendisi vastasyla insann bildii bir bilme yetisi
nin bulunduunu, ancak bu bilme yetisinin kendisini zorunlu olarak
bilmediini ileri srer" (MK, Blm 42). Bunun sebebi, bilgiye sahip
olmak iin, bilen yetinin bir bilgi nesnesiyle karlamak zorunda ol
masdr. "Bilgi, bilme [yetisinin] nesneyle karlamas, nesnenin bii
mini ve eklini anlayabilmesidir" (MK, Blm 42). Grme ve iitme
organlar gibi bilmek iin gereken duyu organlarnn yan sra, kendi
si vastasyla bir kimsenin bilgi nesnesini anlad akl da vardr"
(a.g.y). Bir baka ifadeyle, akl duyular tarafndan kendisine getirilen
d nesnelerin etkilerini yorumlar.
"Mohist Kanonlar" ayn zamanda, bilginin farkl mantksal
tasniflerini de sunar. Bilginin kayna bak asndan bilgi, tip ola
rak tasnif edilebilir; bilenin kiisel tecrbesi sayesinde tretilen; bir
otorite tarafndan ona nakledilen (yani, hem iitme hem de yazl ka
ytlar vastasyla onun tarafndan elde edilen) ve karm yoluyla (ya
ni, bilinen temelinde bilinmeyen hakknda karmlar yaparak elde
edilen) bilgi. Ayn zamanda, bilginin farkl nesneleri bak asndan
sonraki mohistler 163
da, bilgi drt tipe ayrlabilir: simlerin bilgisi, gerekliklerin bilgisi,

karlklarn bilgisi ve eylemin bilgisi (MK, Blm 40).
simler, gereklikler ve bunlarn birbirleriyle olan ilikileri husu
sunda simler Okulu'nun zel bir ilgisinin olduu hatrlanacaktr.
"Mohist Kanonlar"a gre, "bir isim, bir kimsenin kendisiyle bir ey
hakknda konutuu eydir. Oysa gereklik bir kimsenin hakknda ko
nutuu eydir" (MK, Blm 42). Biri "bu bir masadr" dediinde,
"masa" bir isimdir ve onunla "bu" hakknda konuur; " bu" ise, bir
kimsenin hakknda konutuu gerekliktir. Bat mantk terimlerine uy
gun olarak ifade edilecek olursa, bir isim, bir nermenin yklemi, bir
gerekli.k de onun konusudur.
"Mohist Kanonlar" da, isimler tr halinde tasnif edilir: Ge
nel isimler, tasnif edici isimler ve zel isimler." "ey" , genel bir isimdir.
Btn gerekler, bu ismi tamak zorundadr. 'At', tasnif edici bir isim
dir. Bu trden btn gereklikler, o isme sahip olmak zorundadr.
'Tsang [bir ahs ismi]', zel bir isimdir. Bu isim, bu gereklikle snrl
dr" (MK, Blm 42).
Karlklarn bilgisi, hangi ismin hangi gereklie karlk geldi
inin bilgisidir. Bu tr bir bilgi, u ekilde bir nerme iin gereklidir:
"Bu bir masadr." Bir kimse bu tr bilgiye sahip olduunda, "isimle
rin ve gerekliklerin birbirleriyle e olduunu bilir. Eylem bilgisi, belli
bir eyi nasl yaplacana dair bilgidir. Bu Amerikallarn 'nasl yapl
dn bilmek' diye isimlendirdikleri eydir
DYALEK1iK ZERNE TARTIMALAR

"Kk Tasvirler" balkl blmn byk bir ksm, diyalektik tart
malarna hasredilmitir. Bu blm yle der: "Diyalektik, doru ve
yanl arasnda ayrm ak hale getirmeye, dzen ve dzensizlii ayr
maya, benzerlik ve farkllk arasndaki noktalar akla kavuturma
ya, isimler ve gerekliklerin ilkelerini aratrmaya, faydal ve zararl
olan birbirinden ayrmaya, pheleri ve belirsizlikleri kaldrmaya hiz
met eder. Her ey hakknda olanlar gzlemler, farkl yarglar arasn
daki dzen ve ilikiyi aratrr. Gereklikleri ayrmak iin isimleri; fi-
164 on birinci blm
kirleri ifade etmek iin nermeleri, sebepleri aklamak iin ifadeleri ve

snflara uygun olarak almay ve vermeyi kullanr" (MK, Blm 45) .
Bu paragrafn birinci ksm, diyalektiin hedef ve ilevi ile, ikin
ci ksm ise, metodoloji ile ilgilidir. Ayn blmn bir baka ksmnda,
yedi diyalektik metodun olduu sylenir: "Hususi bir yarg, hepsi by
le/yle olmayan eye iaret eder. Varsaymsal bir yarg, neyin imdi
byle olmadna iaret eder. Taklit, bir model kabul etmekten ibaret
tir. Taklit edilen, bir model olarak alnandr. Eer netice, taklite uygun
ise, dorudur. Eer taklide uygun deilse, doru deildir. Bu taklit me
todudur. Karlatrma metodu, bir eyi, baka bir eyi aklamak iin
kullanmaktr. Benzerlik metodu, iki nerme dizisini, her hususta s
rekli olarak karlatrmaktan ibarettir. Analoji/kyas metodu yle
der: "Sen bylesin. Niin yalnzca ben byle deilim? Geniletme me
todu, ayn eyi bilinene gelinceye kadar bilinmeyene atfetmekten iba
rettir. tekinin [bununla] ayn olduu sylendiinde, onun farkl oldu
unu nasl syleyebilirim" (MK, Blm 45).
Bu paragraftaki taklit metodu, nceki iktibasn "sebepleri ak
lamak iin ifadeleri kullanma" metoduyla ayndr. Genileme metodu
ise, "snflara gre alp verme" metoduyla ayndr. Bunlar en nemli
iki metottur ve kabaca, Bat mantndaki tmdengelim ve tmevarm
metotlarna tekabl ederler.
Bu metotlar hakknda daha ileri aklamalar yapmadan nce,
"Mohist Kanonlar"da bir sebep olarak isimlendirilenle ilgili bir ey
sylenebilir. Bir sebep, " bir eyin kendisiyle meydan geldii ey" ola
rak tanmlanr ve o da, byk ve kk olmak zere iki tre ayrlr
(MK, Blm 40). "Kk bir sebep, bir eyin kendisiyle zorunlu ol
makszn yle olduu, ancak onsuz asla yle olamayaca sebeptir."
"Byk bir sebep, bir eyin kendisiyle zorunlu olarak yle olduu se
beptir ve o ey onsuz asla yle olmayacaktr" (MK, Blm 42). "Mo
hist Kanonlar"n kk bir sebep olarak isimlendirdikleri, modern
mantn "zorunlu sebep"; "Mohist Kanonlar"n byk sebep olarak
adlandrdklar da, modern mantn "zorunlu" ve "yeter sebep" ola
rak tasvir ettii sebep olduu aikardr. Ancak, modern mantkta, bir
dier sebep tr olan, "yeter sebep" eklinde de bir ayrm vardr. Bu,
bir eyin kendisiyle zorunlu olarak yle olduu eydir, ancak onsuz o,
yle olabilir de olmayabilir de. Bu ayrm, Mohistlerin yapmakta ba
arsz olduklar bir ayrmdr.
Modern mantksal akl yrtmede, eer genel bir nermenin
doru olup olmadn bilmek istersek onu, olgular ya da tecrbeyle
tahkik edebiliriz. Mesela, eer muayyen bir bakterinin belli bir hasta
ln sebebi olduunu tahkik etmek istiyorsak, meseleyi dorulamann
yolu, bir forml, "A bakterisi, B hastalnn sebebidir" gibi genel bir
nermeyi kabul etmek ve varsaylan bu sebebin beklenilen sonucu re
tip retmediini grmek maksadyla bir deney yapmaktr. Eer reti
yorsa, gerek sebep odur; eer retmiyorsa, deildir. Bu, tmdengelim
li akl yrtmedir ve "Mohist Kanonlar"n taklit metodu diye isimlen
dirdikleri eydir. Zira genel bir nermeyi bir kaide olarak kabul etmek,
onu bir model olarak almaktr ve om;1nla bir deney yapmak ise, onun
bir taklidini yapmaktr. Varsaylan sebebin, beklenilen sonucu meyda
na getirmesi, "bu sebebin, taklitle uyutuu" anlamna gelir. Bekleni
len sonucu vermediinde ise, "bu sebebin, taklitle uyumad" anla
mna gelir. Bu ekilde, doru bir sebebi yanl bir sebepten ayrabiliriz
ve bir sebebin byk sebep mi yoksa kk sebep mi olduunu belir
leyebiliriz.
Genileme yoluyla akl yrtmenin dier ekline gelince bu, "B
tn insanlar lmldr" nermesi vastasyla aklanabilir. Gemiin
btn insanlarnn lml olduklarn ve bugnn ve gelecein insan
larnn da gemiin insanlaryla ayn trden olduunu bildiimiz iin bu
hkm verebiliriz. Bundan, btn insanlarn lml olduu genel so
nucunu kartabiliriz. Bu tmevarmc akl yrtmede, "genileme me
todunu" kullanyoruz. Gemiin insanlarnn lml olduu, bilinen
bir eydir. Bugnn ve gelecein insanlarnn lml olduklar ve lm
l olacaklar da, bilinmeyen bir ey deildir. Bu yzden, btn insanla
rn lml olduunu sylemek, "ayn eyi, bilininceye kadar bilinme
yene atfetmek"tir. Bunu yapabiliriz, nk "tekinin [bunun] gibi ol
duu sylenebilir." Biz, "snfa uygun olarak alyor ve veriyoruz."
166 on birinci blm
HER EY KUATAN SEVGNN AIKLANMASI

Diyalektik metot hususunda usta olan daha sonraki Mohistler, kendi
okullarnn felsefi konumunu aklamak ve savunmak konusunda ok
ey yaptlar.
Mo Tzu'nun faydac felsefe geleneini takip eden sonraki Mo
histler, insani faaliyetlerin hepsinin, fayday elde etmeyi ve zarardan
kanmay hedeflediini ileri srdler. Bu yzden, Byk Tasvirler'de,
bize unlar anlatlr: "Bir kimse, bir elini korumak maksadyla bir par
man kestiinde, bu daha byk fayda iin daha az zarar semektir.
Daha az zarar semek, zarar semek deil, fayday semektir... Eer
bir kimse, hrszla karlamasnda hayatn kurtarmak iin bir parma
n kaybederse, bu faydadr. Hrszla karlama ktlktr. Daha b
yk fayday semek, zorlama altnda yaplan bir ey deildir. Daha az
zarar semek, zorlama ile yaplan bir eydir. Birincisi, henz elde edil
memi olandan seme anlamn ifade eder. Sonraki ise, bir kimsenin
daha nce yklenmi olduu eyden skartaya karma anlamna gelir
(BT, Blm 44). Bu yzden btn beeri eylemler iin kural: "Fayda
lardan en byn ve zararlardan en hafif olan se" (a.g.y).
Hem Mo Tzu hem de sonraki Mohistler, iyiyi faydal olanla z
deletirdiler. Faydallk, iyinin zdr. Ancak, faydalln z nedir?
Mo Tzu, bu soruyu sormad, fakat daha sonraki Mohistler onu sordu
lar ve bir cevap verdiler. Birinci "Kanon" da, yle denilir: "Faydal, el
de edilmesiyle bir kimsenin memnun olduu eydir. Zararl, elde edil
mesiyle bir kimsenin krgn, memnun olmad eydir" (MK, Blm
40). Bylece Mohistler, Mohist okulun faydac felsefesi iin hedonistik
bir merulatrma sundular.
Bu konum bize, Jeremy Bentham'n "faydallk ilkesi" kullan
mn hatrlatr. Introduction ta the Principles of Morals and Legislati
on adl kitabnda Bentham yle der: "Tabiat, insanl iki mstakil
stadn, acnn ve mutluluun ynetimi altna koyar. Bu onlara, yalnz
ca yapmalar gereken eye iaret edecektir. Fayda ilkesi, bu bamll
kabul eder ve onu bu sistemin temeli iin varsayar; hedefi mutluun
yapsn akl ve yasa eliyle besleyip, bytmektir" (P. 1 ) . Bylece Bent-
ham, iyi ve kty mutluluk ve acya indirger. Ona gre, ahlakn he

defi, " Olabildiince ok sayda kiinin en yksek derecede mutlu ol
mas"dr (a.g.y).
Daha sonraki Mohistlerin yapt ey de budur. "Faydaly" ta
nmlayan sz konusu Mohistler, bu anlay nda erdemleri tanmla
may srdrdler. Bu yzden: birinci "Kanon"da, unu buluruz:
"Doruluk, faydaly yapmaktan ibarettir." "Ballk, bir kimsenin y
neticisine faydal olmasndan ibarettir." Evlada zg dindarlk, bir
kimsenin ailesine faydal olmasndan ibarettir. " "Hrmete layk baa
r, halka faydal olmaktan ibarettir" (MK, Blm 40). "Halka faydal
olma", "olabildiince ok sayda kiinin en byk mutluluu" anlam
na gelir.
Her eyi kuatan sevgi hususunda, daha sonraki Mohistler,
onun ana katksnn, her eyi kuatan karakteri olduunu ileri srd
ler. "Kk Tasvirler"de, unu okuruz: "nsanlar sevme hususunda
bir kii, kendisini insanlar seviyor olarak kabul etmeden nce btn
insanlar sevme ihtiyac duyar. nsanlar sevmemede, bir kii [kendisi
ni insanlar seviyor olarak kabul etmeden nce] herhangi bir insan
sevme ihtiyac duymaz. Her eyi kuatan sevgiye sahip olmamak, in
sanlar sevmemektir. Bir insan atlara bindiinde, kendisini bir ata bi
niyor olarak kabul etmesi iin btn atlara binme ihtiyac duymaz.
nk, eer insan birka ata binerse, daima atlara biner. Ancak atla
ra binmediinde, kendisini atlara biniyor olarak kabul etmemesi iin
hibir ata asla binmemelidir. Bu, [insanlar sevme durumundaki] her
eyi kapsamayla, [atlara binme durumunda] her eyi kapsamann yok
luu arasndaki farktr" (MK, Blm 44 ).
Gerekte her insann sevdii biri vardr. Mesela her insan, ken
di ocuklarn sever. Bundan dolay, bir insann birini sevmesi saf ger
ei, onun genel olarak btn insanlar sevdii anlamna gelmez. An
cak olumsuz tarafta, onun birine hatta kendi ocuklarna bile yanl
yapmas gerei, onun insanlar sevmedii anlamna gelmez. Mohist
lerin akl yrtmeleri byledir.
168 on birinci blm
HER EY KUATAN SEVGNN SA\'."UNUSU

Daha sonraki Mohistlerin bu grne kar, iki ana itiraz vardr. Bi
rincisi, dnyadaki insanlarn says sonsuzdur; o zaman, bir kimse iin
btn insanlar sevmek nasl mmkn olacaktr? Bu itiraza, "Sonsuz
luk Her eyi Kuatan Sevgiyle Uyumaz" bal altnda gnderme ya
plr. kinci itiraz, eer tek bir adam sevmedeki baarszlk, genel ola
rak btn insanlar sevme hususunda bir baarszlk anlamna gelirse,
o zaman "bir hrsz ldrme" gibi bir ceza olmamal. Bu itiraz, "Bir
Hrsz ldrmek Bir nsan ldrmektir" bal altnda tannmak
tayd. Daha sonraki Mohistler, kendi diyalektiklerini bu itirazlar red
detmek iin kullandlar.
kinci "Kanon"da, u ifade vardr: "Sonsuzluk, her eyi kuat
maya uygundur. Bunun sebebi, 'Btnyle ya da Deil' bal altnda
verilir" (MK, Blm 40). kinci "Kanonlarn Yorumu", bu ifadeyi u
ekilde gelitirdi: "Sonsuzluk: (tiraz:) 'Eer Gneyin bir snr [kadim
in'de Gneyin snr olmad hakknda ortak bir inan vard] varsa,
btnyle ona dahil edilir. Eer onun snr yoksa, btnyle ona da
hil edilemez. Onun bir snr olup olmadn bilmek imkanszdr, bu
yzden de, dahil edilip edilemeyeceini bilmek de imkanszdr. nsan
larn bu [yzeyi] doldurup dolduramayacan bilmek imkanszdr. Bu
yzden, onlarn btne dahil edilip edilemeyeceini bilmek de imkan
szdr. Bu byle olduunda da, btn insanlarn sevgimize dahil edile
bileceini kabul etmek doru olmaktan uzaktr. (Cevap:) 'Eer insan
lar snrsz olan dolduramazlarsa, o zaman insanlarn [saysnn] bir
snr vardr ve [say bakmndan] snrl herhangi bir eyi kapsama hu
susunda glk yoktur. Ancak eer insanlar, snrsz olan doldurursa,
snrsz olduu [varsaylan] ey snrldr, ve o zaman snrl olan kap
sama hususunda hibir glk yoktur"' (MK, Blm 43).
"Bir hrsz ldrmek bir insan ldrmektir", Mohistlere yne
lik dier ana itirazdr. nk bir insan ldrmek, btn insanlar eit
ve evrensel bir ekilde sevmeyle uyumlu deildir. Bu itiraza, "Kk
Tasvirler" blm aadaki gibi cevap verir:
"Beyaz bir at, bir attr. Beyaz bir ata binmek, bir ata binmektir.
Siyah bir at, bir attr. Siyah bir ata binmek, bir ata binmektir. Hua [bir
ahs ismi] bir adamdr. Huo'yu sevmek bir adam sevmektir. Tsang
[bir ahs ismi], bir insandr. Tsang' sevmek, bir adam sevmektir. Bu
doru olan, teyit etmektir."
"Ancak Huo'nun ailesi, insanlardr. Ancak Huo ailesine hizmet
ettiinde, insanlara hizmet etmez. Onun gen erkek kardei, yakkl
bir adamdr. Ancak o, gen erkek kardeini sevdiinde, yakkl erkek
leri seviyor deildir. Bir at arabas, ahaptr, ancak bir at arabasna bin
mek, ahaba binmek deildir. Bir tekne, ahaptr, ancak bir tekneye
binmek ahaba binmek deildir. Bir hrsz, bir insandr, ancak birok
hrszn olmas, birok insann olduu anlamna gelmez ve burada hi
hrszn olmamas, hibir insann olmad anlamna gelmez."
"Bu nasl aklanr? Birok hrszn varlndan nefret etmek, bir
ok insann varlndan nefret etmek deildir. Hibir hrszn olmamas
n istemek, hibir insan olmamasn istemek deildir. Bu dnya genel
olarak, bunda anlar. Bu durum byle olunca, hrsz insan, bir insandr,
ancak hrszlar sevmek insanlar sevmek deildir ve hrszlar sevmemek
insanlar sevmek deildir. Ayn ekilde, hrsz bir kiiyi ldrmek, bir in
san ldrmek deildir. Bu nermede, glk yoktur" (MK, Blm 45).
Bu tr bir diyalektikle daha sonraki Mohistler, bir hrsz ldr
menin her eyi kuatan sevgi ilkesiyle uyumad itirazn reddettiler.
DGER OKULLARIN ELETRS

Diyalektii kullanan daha sonraki Mohistler, yalnzca dier okullarn
. kendilerine kar olan itirazlarn reddetmediler. Mesela, "Mohist
Kanonlar", simler Okulu'nun argmanlarna kar birok itiraz ie
rir. Hui Shih'in " benzerliin ve farklln birliini" savunduu hatr
lanacaktr. On paradoksunda o, "Her ey birbirine benzer" nerme
sinden u sonuca ular: "Her eyi eit olarak sev. Gk ve Yer, bir be
dendir. " Daha sonraki Mohistler iin bu, ince t'ung kelimesinin be
lirsizliinden kaynaklanan bir yanltr. T'ung, "zdelik" , " uzla
ma" ya da "benzerlik" anlamlarn ifade etmek iin farkl olarak kul
lanlabilir. Birinci "Kanon"da, yle bir ifade vardr: " T'ung: zde-
170 on birinci blm
liin, para-btn ilikisinin, bir arada var oluun ve cinse ait iliki
nin T'ungu vardr" (MK, Blm 49). Ve "Yorum" aklamay daha
teye gtrr: " T'ung: Bir gereklik iin iki ismin olmas, zdeliktir.
Bir btne katlma, para ve btn ilikisidir. Her ikisinin ayn oda
da olmas, bir arada varolutur. Baz benzerlik noktalarna sahip ol
ma, cinse ait ilikidir" (MK, Blm 42). Sz konusu "Kanon" ve
"Yorum" ayn zamanda, "t'ungun tam tersine evrilmesi olan"
"farkllk" zerine bir tartmay da ierir.
"Mohist Kanonlar", Hui Shih'i ismen zikretmez. Gerekte ise,
bu blmlerde asla hibir isim zikredilmez. Ancak t'ung kelimesinin
bu zmlemesinden Hui Shih'in yanl daha ak bir hale gelir. Her
eyin birbirine benzer olmas, onlarn cins ilikisine sahip olduklar,
ayn snftan yani, "eyler" snfndan olduklar anlamna gelir. Ancak
Gn ve Yerin tek olmas, onlarn bir para ve btn ilikisine sahip
olduklar anlamna gelir. Hususi bir duruma uyguland ekliyle bir
nermenin hakikati, dier nermenin hakikatinden kartlamaz; ayn
kelime, t'ung her iki durumda kullanlsa bile.
Kung-sun'un "katlk ve beyazln ayrl" hakkndaki arg
manna gelince, daha sonraki Mohistler yalnzca, fiziki dnyada fiili
olarak var olduu ekliyle somut sertlik ve beyaz talar bakmndan
dndler. Bundan dolay, sertlik ve beyazlk niteliklerinin her ikisi
nin de e zamanl olarak tata bulunduunu ileri srdler. Sonu ola
rak, "onlar karlkl olarak dlayc deildirler" , ancak "i ie geme
liler" (MK, 40, 42. blmler).
Daha sonraki Mohistler de, Taocular eletirdiler. kinci "Ka
non"da unu okuruz: "renim faydaldr. Gereke, ona kar kan
lar tarafndan verilir" (MK, Blm 41). kinci "Yorum'', bunu yle
yorumlar "renim: nsanlarn renimin faydal olduunu bilmedik
lerini ileri sren bir kimse, bununla onlara bu gerek hakknda bilgi
verir. renimin faydasz olduu bilgisi, bizatihi bir retmedir. Bu
yzden, bir kimse renimin faydasz olduunu kabul ederek retir;
Bu bir kmazdr" (MK, Blm 43).
Bu, Lao-tzudaki bir ifadenin eletirisidir: "renimi uzaklatr,
hibir keder olmayacaktr" (MK, Blm 20). Daha sonraki Mohistle

re gre, renim ve retme birbirleriyle ilikili terimlerdir. Eer re
nim uzaklatrlacaksa, bu eitimdir. nk, retim olduunda, ayn
zamanda renim de vardr; eer retim faydalysa, renim fayda
sz olamaz. renimin faydasz olduu eklindeki temel retim, biza
tihi onun faydal olduunu ispatlar.
kinci "Kanon"da, unu okuruz: "Tartmada kazanann olma
dn sylemek, zorunlu olarak doru deildir. Bunun gerekesi, "tar
tma" bal altnda verilir. kinci "Yorum", bunu yle yorumlar:
"Konumada insanlarn syledii ey, hem anlalr hem de anlalmaz.
Bir kimse, bir eyin kpek yarusu olduunu ve dieri de onun bir k
pek olduunu sylediinde bir anlama vardr. Biri onun bir kz, di
eri onun bir at olduunu sylediinde ihtilaf vardr. [Yani, ihtilaf ol
duunda, tartma vardr]. Hibiri kazanamadnda, tartma yoktur.
Tartma, onda bir kimsenin bir eyin yle olduunu syledii ve bir
bakas onun yle olmadn syledii eydir. Hakl olan, kazanacak
tr" (MK, Blm 43).
kinci "Kanon" da yine unu okuruz: "Btn konumalarn ters
olduuna inanmak, terstir. Bunun gerekesi, "konuma" bal altn
da verilir" (MK, Blm 4 1 ) . kinci "Yorum" bunu yle izah eder:
[Btn konumalarn] ters olduuna inanmak, kabul edilir deildir.
Eer [mezkur doktrine inanan] bu insann konumas, caiz ise, o za
man en azndan bu konuma ters deildir ve bir ksm konumalar ca
zidir. Eer bu insann konumas, caiz deilse, o zaman onun doru ol
duunu kabul etmek yanltr" (MK, Blm 43).
kinci "Kanon" yine yle der: "Onu bilmenin ve bilmemenin
ayn olmas, terstir. Bunun gerekesi, "vastasz" bal altnda verilir"
(MK, Blm 4 1 ) . kinci "Yorum"un onunla Hgili izah yledir: "Bilgi
olduunda, onun hakknda tartma da vardr. Bilgi olmakszn, tart
mann hibir vastas yoktur" (MK, Blm 43 ).
Yine kinci "Kanon" bunu yle ifade eder: "Eletiriyi mahkum
etmek, terstir." Gereke "mahkum etmemek" bal altnda verilir.
Bunu ikinci "Yorum" yle tefsir eder: "Eletiriyi mahkum etmek, bir
172 on birinci blm
kimsenin kendi mahkumiyetini mahkum etmesidir. Eer bir kimse,

onu mahkum etmezse, mahkum edilecek hibir ey yoktur. Bir kimse
onu mahkum edemediinde, bu eletiriyi mahkum etmemek anlamna
gelir" (MK, Blm 43 ) .
Bunlar, Chuang Tzu'ya kar olan btn eletirilerdir. Chuang
Tzu, tartmada hibir eye karar verilemeyeceni ileri srd ve bir
kimse kazansa bile bu, kazanan zorunlu olarak doru ve kaybeden zo
runlu olarak yanl olduu anlamna gelmez, dedi. Ancak daha sonra
ki Mohistlere gre, Chuang Tzu, bu temel doktrini ifade ederek, ken
disinin bakalaryla anlama halinde olmadn ve bylece de bizatihi
kendisinin tartyor olduunu gstermektedir. Eer tartmay o kaza
nrsa, bu temel gerek, onun yanl olduunu ispatlamaz myd? Chu
ang Tzu yle dedi: "Byk tartma szleri gerektirmez." Yine o: "De
lil gsteren/tartan konuma, hedefini gerekletiremez" ( Chuang-tzu,
Blm 2), dedi. Bundan dolay, "btn konumalar, terstir. " Ayrca o,
her eyin kendi tarznda ve kendi kanaatine gre doru olduunu ve bir
kimsenin bakalarn eletirmemesi gerektiini kabul etti (a.g.y). Ancak
daha sonraki Mohistlere gre, Chuang Tzu'nun syledii eyin kendi
si, konumadan ibarettir ve bu, bakalarna kar bir eletiri tekil eder.
Bu yzden eer btn konumalar, ters iseler, Chuang Tzu'nun sz de
yle deil midir? Eer bakalarna kar yaplan btn eletiriler, mah
kum edilecek ise, o zaman, her eyden nce Chuang Tzu'nun eletirisi
de mahkum edilmelidir. Chuang Tzu da, hibir bilgiye sahip olmamak
hakknda ok ey syledi. Ancak bu tr tartmalar, bizatihi bilginin bir
eklidir. Bilgi olmadnda, hakknda da bir tartma da olamaz.
Daha sonraki Mohistler Taocular eletirirken, Bat felsefesinde
de ortaya kan muayyen mantksal paradokslara iaret ettiler. Ancak
son zamanlarda yeni bir mantn gelimesiyledir ki, bu paradokslar
zld. Bu yzden ada mantkta, daha sonraki Mohistler tarafn
dan yaplan eletiriler, artk geerli deildir. Ancak, daha sonraki Mo
histlerin mantksal dnceli olduklarnn farkna varmak ilgintir.
Mohistler, herhangi bir kadim in'in daha ok, epistemoloji ve man
tk hakknda saf bir sistem yaratmaya altlar.
Yin Yang Okulu'nun farkl biimlerde
ifade edilen ztlann birliini anlatan
diagramlarndan bir rnek.
u kitabn kinci Blm'nde Yin-Yang Okulu'nun kkenin, gizem
B cilere dayandn sylemitim. Bu gizemciler, kadim dnemlerde
fang shih yani, gizemli sanatlarn uygulayclar olarak bilinmekteydi
ler. Liu Hsin'in Yedi zeti'ne dayanan Han Hanedanl'nn Tarihi'n
deki "Edebiyat zerine Aratrma" adl blmde (blm 30), bu gi
zemli sanatlar alt snf halinde gruplandrlr.
GZEML SANATLARJN ALTI SINIFI

Birincisi astrolojidir. Han Tarihi'ndeki bu blm "Astroloji"nin usu
lne uygun olarak yirmi sekiz burcu dzenleme, be gezegenin ve g
nein, ayn ilerleyilerine, onlarla ans ve ansszln tezahrlerini kay
detmek iin iaret etme hizmeti grdn, syler.
kincisi takvimlerle ilgilenir. Ayn aratrma, "Takvimler" in, uy
gun sra ile drt mevsimi dzenleme, ekinoks ve gndnm zaman
larn ayarlama; gne, ay ve be gezegenin uyuma zamanlarna, on
larla souk ve scak, hayat ve lm gerekliklerini aratrmak maksa
dyla iaret etme hizmeti grdn... syler. Bu sanat vastasyla, fe
laketlerin aclar ve zenginliin mutluluklar, tezahr eder."
176 on ikinci blm
ncs, Be Elementle ilikilidir. "Edebiyat zerine Aratr

ma", "bu sanat"n, " Be Gcn [Be Elementin] aa kmasndan
kaynaklanr; eer en uzak snrlara kadar geniletilirse, onun ulaama
yaca hibir ey olmadn", syler.
Drdncs, civarperemi bitkisinin saplar ve kaplumbaa ka
buu ya da kzn krek kemikleriyle vastasyla yaplan kehanettir.
Bunlar kadim in'deki iki ana kehanet metodudur. kinci metotta, ka
hin bir kaplumbaann kabuunda ya da yass bir kemik parasnda
bir delik aar ve sonra delikten atrtlarn kmasna sebep olacak e
kilde, metal bir ubukla sy ona yaklatrr. Bu atrtlar, kahin tara
fndan aldklar ekillere gre, sorulan soruya bir cevap olarak yorum
lanr. Birinci metotta, kahin civarpereminin saplarn, I Ching - De
-
iimler Kitab vastasyla yorumlanabilecek muayyen saysal kombi

nezonlar oluturacak bir ekilde maniple eder. Bu tr yorum, bu a
lmann asli klliyatnn birinci hedefidir.
Beinci grup, muhtelif kehanetlerle ilgilidir ve altnc ekiller sis
temidir. Sonuncu grup, daha sonraki zamanlarda, kelimesi kelimesine
"rzgar ve su" anlamna gelen feng-shui, olarak bilinen eyle birlikte
fizyonomiyi ierdi. Feng-shui, insann evrenin rn olduu anlay
na dayanr. Bundan dolay, onun evi ya da gmlme yeri, tabii gler
le yani "rzgar ve su" ile uyum iinde olacak ekilde dzenlenmelidir.
Feodalizmin zirvede olduu Chou Hanedanl'nn ilk yzylla
rnda her aristokratik ev, bu farkl gizem sanatlarnda uzman olan ki
ilere balanmt. Herhangi nemli bir eylem dnldnde, bun
lara danlmak zorundayd. Ancak feodalizmin tedricen paralanma
syla bu uzmanlarn birou konumlarn kaybettiler ve btn lkeye
daldlar. Buralarda, halk arasnda sanatlarn icra etmeyi srdrd
ler. Sonra, fang shih ya da gizemli sanatlarn uygulayclar olarak bi
linmeye baladlar.
Gizemcilik ya da by tabii ki, bizatihi hurafe zerine temelle
nir. Ancak, ounlukla bilimin kkeni olmutur. Gizemli sanatlar, bi
limle pozitif bir tarzda tabiat yorumlama ve insann onu fethi vasta
syla tabiatn yardmlarn edinme arzusunu paylar. Gizemcilik, tabiat
yin-yang okulu ve ilk dnem in kozmogonisi 177
glerine inancn braktnda ve evreni yalnzca tabi olan glere uy

gun olarak yorumlaya altnda bilim haline geldi. Bu tabi glerin
ne olduu hakkndaki dncelerin kendileri, balang olarak olduka
basit ve kaba grnebilir, ancak onlarda bilimin kkenin buluruz.
Yin-Yang okulunun in dncesine katks da bu ekilde oldu.
Bu okul, tabi glere uygun olarak tabii olgulara ispat edilebilir (pozi
tif) bir yorum vermeye alma anlamnda bilimsel bir eilimi temsil
eder. spat edilebilir (pozitif) kelimesiyle, gerek olgularla ilgili olmay
kastediyorum.
Kadim in'de evrenin yapsn ve kkenini bu ekilde yorumla
maya alan iki dnce izgisi vard. Biri Ying-Yang okulunun yazla
rnda, dieri ise, isimsiz Konfysler tarafndan I- Ching - Deiimler
Kitab'nn orijinal metnine ilave edilen "Ekler" de bulunur. Bu iki dn
ce izgisi, birbirinden bamsz olarak gelimi gibi grnmektedir. Aa
da inceleyeceimiz "Byk Norm" ve "Aylk Emirler"de, Be Element
zerinde vurgu vardr, ancak Yin ve Yang hakknda bir zikir yoktur; I
.
Ching - Deiimler Kitab'ndaki "Ekler" de, aksine Yin ve Yang hakkn
da daha fazla ey sylenirken Be Element hakknda hibir sylenmez.
Ancak daha sonra, bu iki dnce izgisi, birbirine karm hale geldi.
Bu, Ssu-ma T'an'n (. . 1 1 0) zamanndaki durumdur. Ssu-ma T'an
Tarihsel Kaytlar'da onlar Yin-Yang okulu olarak bir araya getirdi.
"BYK NORM"DA TASVR EDLDG EKLYLE

BE ELEMENT
Wu Hsing terimi, genel olarak Be Element olarak tercme edilir. An
cak onlar statik olarak deil, daha ziyade be dinamik ve karlkl
olarak birbirlerini etkileyen gler olarak dnmeliyiz. ince hsing
kelimesi, "eylemde bulunmak" ya da "yapmak" anlamn ifade eder,
yle ki, Wu Hsing terimi, kelimesi kelimesine tercme edildiinde, Be
Eylem ya da Be Amil anlamna gelir. Onlar ayn zamanda, Be G
anlamna gelen Wu Te olarak da bilinir.
Wu Hsing, geleneksel olarak . 20. yzyla takaddm ettii
sylenen bir metinde grnr (bkz. Tarih Kitab, ksm III, Kitap il,
178 on ikinci blm
Blm 1, 3 ) . Ancak, bu metnin sahihlii, ispatlanamaz, ispatlansa bile,

Wu Hsign teriminin, tarihlerinin daha iyi bir ekilde tespit edildii di
er metinlerdeki ayn eyi ifade edip etmediinden emin olamayz. Bu
yzden, Wu Hsing'in ilk gerek sahih anlats, Tarih Kitabnn, Hung
Fan ya da "Byk Plan" ve "Byk Norm"olarak bilinen bir baka
ksmnda (Ksm V, Kitap 4) bulunur. Geleneksel olarak " Byk
Norm"un Chou hanedanlnn Kral Vu'ya Chi'li Vikont tarafndan
yaplan bir konumann kayd olduu sylenir. Bu Vikont, Kral
Wu'nun . 1 1 . yzyln sonunda fethettii Shang hanedann bir pren
siydi. Bu konumada, Chi'li Vikont, sra ile kendi dncelerini, .
22. yzylda yaad sylenen Hsia Hanedanl'nn geleneksel kuru
cusu olan Y'ye atfeder. Bu gelenekler, bu aratrmann yazarnn Wu
Hsing teorisine itibar vermeye alt yolun rnekleri olarak zikredi
lir. "Byk Norm"un gerek yazl tarihine gelince, modern bilim,
onu, . 4. ya da 3 . yzyllara yerletirme eilimindedir.
"Byk Norm"da, "Dokuz Kategorinin" bir listesi verilir.
" [Kategoriler arasnda] birincisinin, Wu Hsingin kategorisi olduunu"
okuruz. [Bunlarn] birincisi, Su olarak isimlendirilir; ikincisi Ate;
ncs Ahap; drdncs Metal; beincisi Toprak. Suyun [doas],
slatmak ve dmektir; Atein ki, alev almak ve ykselmek; Ahabn
ki, bklmek ve dzeltilmek; Metalin ki, teslim olmak ve deitiril
mek; Topran ki, ekilmeye ve mahsul toplamay temin etmektir. "
Sonra, Be lev kategorisi gelir. "kincinin, Be levinin oldu
unu" okuruz. [Bu fonksiyonlarn] birincisi, d grn; ikincisi ko
numa; ncs vizyon; drdncs iitme; beincisi dncedir. D
grn, edebe uygun olmaldr; konuma dzeni takip etmeli; vizyon
ak olmal; iitme ak; dnce derin olmaldr. Edebe uygun olma,
ar ball dourur; dzeni takip etme, dzenlilii; aklk anlay;
ayrt edicilik karar vermede ihtiyat; derinlik hikmeti dourur."
mdi Dokuz Kategorinin sekizincisine atlayarak, "Byk
Norm"un farkl alametler olarak isimlendirdii eye geliyoruz: "Seki
zinci, farkl alametlerin kategorisidir Bunlar, yamur, gne , scak,
souk, rzgar ve mevsimine gre olmaktr. Bu bei, tam olarak ve usu-
le uygun dzenlerinde geldiklerinde farkl bitkiler, bol ve bereketli ola

caktr. Eer bunlarn herhangi birinde arlk olursa, peinden hasta
lk gelir. unlar, tercih edilen alametlerdir: Hkmdarn arballn,
mevsimindeki yamur takip edecektir; onun dzenliliini, mevsimin
deki gne ; onun anlayn mevsimindeki scaklk; onun karar
vermedeki ihtiyatn mevsimindeki souk; hikmetini mevsimindeki
rzgar takip edecektir. Aadakiler tercih edilmeyen alametlerdir: H
kmdarn lgnln srekli yamur takip edecektir; onun kstahl
n srekli gne ; tembelliini srekli scak; aceleciliini srekli so
uk; cehaletini srekli rzgar akp edecektir. "
"Byk Norm"da, Wu Hsing fikrinin hala kaba olduunu g
rrz. Onlardan bahsederken kitabn yazar hala, bu isimleri tayan
soyut gler yerine, daha sonra Wu Hsing olarak kabul edilmeye ba
lanan su, ate vs. gibi gerek zlere uygun olarak dnmektedir. Ya
zar, ayn zamanda bize, beeri ve doal dnyalarn birbirine bal ol
duklarn anlatr; hkmdar tarafndan ilenen kt davran doal
dnyada anormal fenomenlerin tezahryle sonulanr. Byk lde
sonraki zamanlarda Yin-Yang okulu tarafndan gelitirilen bu teori,
"doa ve insan arasndaki karlkl etkileim teorisi" olarak bilinir.
Bu karlkl etkileimin gerekelerini aklamak iin iki teori ge
litirildi. Biri teleolojiktir. Bu teori, hkmdar tarafndan ilenen yanl
davrann Gn kzmasna sebep olduunu ileri srer. Bu kzgnlk,
Gk tarafndan hkmdara verilen ikazlar temsil eden anormal doal
fenomenlerle sonulanr. Dier teori mekaniktir. Buna gre, hkmda
rn kt davran otomatik olarak doada bir karkla sebep olur ve
bylece de mekanik olarak anormal fenomenler retir. Btn evren, bir
mekanizmadr. Onun bir paras dzensiz hale geldiinde dier para
s, mekanik olarak etkilenir. Bu teori, Yin-Yang okulunun bilimsel ru
hunu temsil eder; oysa dier teori onun gizemli kkenini yanstr.
"AYLIK EMRLER"
Yin-Yang okulunun bir sonraki nemli dokman, ilk nce . 3 . yz
yln sonlarna ait bir alma olan L-shih Ch'un-ch'iu'da ve daha
180 on ikinci blm
sonra da Li Chi (Ayinler Kitab ) nda vcut bulan Yeh Ling ya da

'
"Aylk Emirler" dir. "Aylk Emirler" ismini, ynetici ve insanlara genel

olarak doal glerle uyumu muhafaza etmek maksadyla her ay yap
malar gereken eyleri anlatan kk bir yllk olmas gereinden alr.
Onda, evrenin yaps Yin-Yang okuluna uygun olarak tasvir edilir. Bu
yap, mekansal-zamansaldr yani, o hem mekan hem de zamanla ili
kilidir. Kuzey yarmkrede bulunan kadim in, tamamen doal olarak
gneyi scan yn ve kuzeyi souun yn olarak kabul eder. Bun
dan dolay Yin-Yang okulu, drt mevsimi drt yn noktasyla ilikilen
dirir. Yaz gneyle; k kuzeyle; gnein dou yn olduu iin ilkba
har dou ile; gnein bat yn olduu iin sonbahar bat ile iliki
lendirir. Okul ayn zamanda, gn ve gece deiimlerini minyatr bir l
ekte olmak zere, yln drt mevsiminin deiimlerini temsil ediyor
olarak kabul etti. Bylece sabah ilkbaharn, le yazn, akam sonba
harn ve gece de kn minyatrdr.
Gney ve yaz, scaktr; nk gney yn ve yaz Atein Gc
nn ya da Elementinin baskn olduu zamandr. Kuzey ve k souk
tur; nk kuzey yn ve k, Suyun Gcnn hakim olduu zamandr;
su, souk olan buz ve karla ilikilidir. Ayn ekilde Ahabn Gc, do
uda ve ilkbaharda baskndr. nk ilkbahar, ( " ahapla" sembolize
edilen) bitkilerin bymeye baladklar zamandr ve dou, ilkbaharla
ilikilendirilir. Metalin Gc, douda ve sonbaharda baskndr. n
k, metal kat ve sert bir ey olarak kabul edilir; sonbahar ise, by
yen bitkilerin sona erdikleri souk zamandr. Oysa, bat sonbaharla
ilikilendirilir. Bu yzden be Gcn drd, yalnzca Topran Gc
bir kenara braklarak, belli bir yer ve mevsimle ilikilendirilmeksizin
aklanr. Ancak "Aylk Emirler"e gre Toprak, Be Gcn merkezidir
ve bu yzden de drt yn noktasnn merkezinde bir yer igal eder.
Onun hakimiyet zamannn, yaz ve sonbahar arasnda denk gelen k
sa bir ara dnem olduu sylenir.
Bu tr bir kozmolojik teoriyle Yin-Yang okulu doal fenomenle
ri hem zaman hem de mekana uygun olarak aklamaya alt. Ayrca
bu fenomenlerin beeri davranla yakndan ilikili olduunu da ileri
srd. Bundan dolay, yukarda ifade edildii gibi, "Aylk Emirler", h

kmdarn ay ay yapmas gereken eylerle ilgili olarak dzenlemeler or
taya koyar. Ona sz konusu ismin verilmesinin sebebi de budur.
Bu yzden, "ilkbaharn ilk aynda, bat rzgar souu datr.
K boyunca uyumu olan varlklar, hareket etmeye balar... Bu ayda,
gn duman aa iner ve yerinkiler yukar kar. Gk ve yer, uyum
lu ortaklardr. Btn bitkiler tomurcuklanr ve byr" (Ayinler Kita
b, blm 4 ) .
nsann davrannn doann yoluyla uyumlu olmas gerektii
iin, bu ayda [hkmdar]n, memnuniyetinin ifadelerini yerine getire
cek ve milyonlarca halka ltuflarn ihsan edecek ekilde fazilet hak
kndaki dersleri yaymalar ve ynetimin emirlerini uyumlu hale getir
mek iin kendi yardmclarn grevlendirdii bize anlatlr... Aalar
kesmeye kar yasaklar yaynlanr. Ku yuvalar bozulmamal ... Bu ay
da hibir askeri operasyon yerine getirilmemeli; byle bir eyin yerine
getirilmesini kesinlikle, Gkten gelen felaketler takip edecektir. Askeri
operasyonlardan bu kanma, sz konusu operasyonlarn bizim tara
fmzdan balatlmamas gerektii anlamna gelir. "
Eer her bir ayda, hkmdar o aya uygun olarak davranmay
gerekletiremez, ancak bunun yerine bir baka aya uygun olarak dav
ranrsa, bu anormal doal fenomenlerin ortaya kmasyla sonulana
caktr. "Eer ilkbaharn birinci aynda yaza ait ynetimsel toplantlar
icra edilirse, yamur mevsimine uygun olmakszn yaacak, bitkiler ve
aalar gelimeden ryecek, devlet srekli korku iinde kalacaktr.
Eer sonbahara uygun toplantlar icra edilirse, halk arasnda byk
salgn hastalklar olacak, iddetli frtnalar acmaszlklarn gstere
cekler ve yamur bardaktan boanrcasna yaacaktr... Eer ka uy
gun olan toplantlar icra edilirse, su havuzlar ykc etkiler meydana
getirecek, kar ve don ok zararl olduunu ortaya koyacaktr... "
TSOU YEN
Yin-Yang okulunun . 3. yzyldaki ana ahsiyetlerinden biri, Tsou
Yen'dir. Ssu-ma Ch'ien'in Shih Chi ya da Tarihsel Kaytlarna gre,
182 on ikinci blm
Tsou Yen bugnk Shantung eyaletinin merkez ksmndaki Ch'i Dev

letinde doup bymt ve Mencius'tan sonra az bir sre daha yaa
mt. Tsou Yen, "toplam olarak yz bin kelimeden daha fazla olan de
nemeler yazd", fakat bunlarn hepsi, sonradan kayboldu. Ancak Ta
rihsel Kaytlar'da Ssu-ma Ch'ien Tsou Yen'in teorilerinin olduka de
tayl bir anlatsn verir.
Bu almaya gre (TK, Blm 74), Tsou Yen'in metodu, "ilk
nce kk nesneleri incelemek ve bunu snrsz olanlara ulancaya
kadar daha byklere doru geniletmektir." Onun ilgileri, corafya
ve tarih zerinde merkezilemi gibi grnmektedir.
Corafya ile ilgili olarak Ssu-ma Ch'ien yle . yazar: "O,
in'in mehur dalarn, nehirlerini, balantl vadilerini, onlarn
kularn ve hayvanlarn, sularnn ve topraklarnn rnlerini ve na
dir rnlerini tasnif etmeye balad; buradan aratrmasn denizlerin
tesinde ve insann grmesi mmkn olmayan eye doru geniletti ...
Bilim adamlarnn Orta Krallk [yani, in] olarak isimlendirdikleri
eyin, btn dnyada ancak sekizde bir yer kapladn ileri srd.
in'i Krmz Blgenin Manevi Ktas olarak isimlendirdi ... in'in ya
n sra, Krmz Blgenin Manevi Ktasna benzeyen [baka ktalar]
da vardr. Bunlar in'le birlikte dokuz ktalk bir btn meydana ge
tirirler... Bunlarn her birinin etrafn kuatan kk bir deniz vardr.
Bu yzden, insanlar ve hayvanlar birinden tekine geemezler. Bu
[dokuz kta] bir blge tekil eder. Bunun gibi dokuz blge vardr. D
snrlarnn etrafnda, gk ve yerin birletii noktada onlar kuatan
geni bir okyanus vardr. "
Tsou Yen'in tarihsel kavramlarna gelince, Ssu-ma Ch'ien yle
yazar: "O, ilk nce yaad zamanlar hakknda konutu ve buradan,
hakknda her eyin bilim adamlar tarafndan kaydedildii Huang
Ti'ye [efsanevi Yeil mparator] geri dnd. Ayrca, alarn ykseli
ve kndeki byk olaylar takip etti, onlarn kehanetlerini ve ku
rumlarn kaydetti. Aratrmasn geriye doru, gk ve yerin henz
domam olduu zamana, derin, anlalmas g ve aratrlmam
olana varncaya kadar geniletti... Gk ve yerin ayrlmasndan bala-
yan, Tsou Yen, Be Gcn devrimlerinden, dnmlerinden, Gle

rin her birine uygun farkl [ynetim tarzlar] ve farkl kehanetlerden
iktibaslar yapt."
BR TARH FELSEFES
ktibaslarn son birka dizesi, Tsou Yen'in yeni bir tarih felsefesi geli
tirdiini gsterir. Bu tarih felsefesine gre, tarihsel deimeler Be G
cn devrimleri ve dnmlerine uygun olarak yorumlanr. Bu teori
nin ayrntlar Ssu-ma Ch'i tarafndan nakledilmez, ancak L-shih
Ch'un-ch'iunun bir blmnde, Tsou Yen'in ismi aka zikredilmese
de, ele alnr. Bu alma yle der (LC, XIII, 2):
" Bir mparator ya da bir Kraln ortaya kmak zere olduu her
zaman, Gk ilk nce sradan insanlara baz uygun kehanetler tezahr
ettirmek zorundadr. Sar mparator zamannda, Gk ilk nce koca
man yer solucanlar ve dana burunlar ortaya kard. Sar mparator
yle dedi: 'Topran gc, stndr'. Bunun zerine sary kendi ren
gi olarak kabul etti ve Topra ilerinin modeli olarak ald.
" [Hsia hanedanlnn kurucusu] Y zamannda, Gk ilk nce
sonbaharda ve kn lmeyen imen ve aalar ortaya kard. Y y
le dedi: 'Ahabn gc stndr'. Bunun zerine o, yeili kendi rengi
olarak kabul etti ve Ahab ileri iin model olarak ald.
" [Shang hanedanlnn kurucusu] T'ang zamannda, Gk suda
baz bak azlar kard. T'ang yle dedi: 'Metalin gc stndr'.
Bu yzden o, beyaz rengi olarak kabul etti ve Metali ilerinin modeli
olarak ald.
[Chou hanedanlnn kurucusu] Kral Wen zamannda Gk, bir
ate kard. Krmz bir ku, aznda krmz bir kitap tuttuu halde,
Chou Evinin toprak sunann zerine kondu. Kral Wen yle dedi:
'Atein gc stndr'. Bunun zerine o, krmzy kendi rengi olarak
kabul etti ve Atei de, ilerinin modeli olarak ald.
"Atein yerine geecek olan bir sonraki g, kanlmaz olarak
Su olacaktr. Gk, ilk nce Suyun stnln tezahr ettirdi. Suyun
gc stn oldu, siyah onun rengi olarak kabul edilecek ve Su, iler
184 on ikinci blm
iin model olarak alnacakt... evrim tamamlandnda, operasyon

bir kez daha Toprakla yeniden balayacak."
Yin-Yang okulu, Be Elementin birbirlerini rettiini ve ayn za
manda sabit bir dzende birbirlerini yendikleri, birbirlerine hakim ol
duklarn ileri srd. O ayn zamanda, drt mevsimin dzenin, Ele
mentlerin karlkl retimi hakkndaki bu srece uygun olduunu da
ileri srd. Bylece, ilkbahara hakim olan Ahap, yaza hakim olan
Atei retir. Sraya uygun olarak Ate, "merkeze" hakim olan Topra
retir; Toprak sonbahara hakim olan Metali retir; Metal, ka ha
kim olan Suyu retir ve Su yine, ilkbahara hakim olan Ahab retir.
Yukardaki iktibasa gre, hanedanlarn ardarda gelii, Element
lerin doal artarda geliine uygun olur. Bu yzden, gcyle Sar mpa
ratorun ynettii Yer/yz Hsi hanedanlnn Ahab tarafndan yenil
di. Bu hanedanln Ahab, Shang hanedanlnn Metali tarafndan
yenildi, Metal Chou hanedanlnn Atei tarafndan yenildi ve Ate s
rasnda, Chou'yu takip edecek herhangi bir hanedanlk tarafndan ye
nilir. Bu hanedanln Suyu daha sonra, evrimi tamamlayacak ekilde,
takip eden hanedanln Topra tarafndan bir kez daha yenilir.
L-shih Ch un ch iu 'da tasvir edildii gibi, bu bir teoriden ba
' - '
ka bir ey deildir; ancak ok gemeden pratik siyasi hayat zerinde

etkisini gstermeye balad. Bu yzden, S. 221 ylnda Ch'in Sihih
Huang-Ti (. 264-210) olarak bilinen Ch'in hanedann Birinci mpa
ratoru btn rakip feodal devletleri fethetti ve bylece Ch'in hakimi
yeti altnda birleik bir in mparatorluu meydana getirdi. Chou ha
nedannn takipisi olarak o, fiilen "Suyun gcnn stn olduun
dan" Ssu-ma Chi'en'in Tarihsel Kaytlarna gre, "siyah rengi olarak
kabul etti" ve "Suyu ileri iin model olarak ald." Tarihsel Kaytlar,
"Sar Nehrin ismi"nin, "G Suyu' olarak deitirildiini syler. n
k, bu nehrin Suyun Gc'nn balangcna iaret ettii var saylmak
tayd. " Kabalk, vahet ve ar bir sertlikle, her ey yasayla belirlendi.
nk, cezalandrma ve baskyla, insanseverlik efkate sahip olmadan
yalnzca kat adalete uymayla, Be Gcn [dnmleriyle] bir uyuma
vardlar" (TK, Blm 6).
Btnyle acmasz oluundan dolay, Ch'in hanedanl uzun

mrl olmad ve ksa sre sonra yeri Han Hanedanl (. 206-S.
220) tarafndan alnd. Han mparatorlar da, "Be Gten birisinin
fazileti" sayesinde mparator olduklarna inandlar. Ancak bu Gle
rin hangisi olduu hususunda dikkate deer bir tartma vard. Bunun
sebebi, baz insanlarn Han'n Ch'in'in ardl olduunu ve bu yzden
de Toprak sayesinde ynettiini, dierlerinin ise, Ch'in'in meru bir
hanedan olarak saylmak iin ok sert ve ksa sreli hakim olduunu,
bu yzden de Han Hanedanl'nn fiili olarak Chou'nun halefi oldu
unu ileri srmeleridir. Her ikisine ynelik destek, farkl yorumlara ta
bi olan birok kehanetten arayp bulunabilir. Son olarak . 1 04'te
mparator Wu, Topran Han'n Gc olduuna karar verdi ve bunu
resmi olarak da ilan etti. Ancak bundan sonra bile, farkl kanaatler
varln devam ettirdi.
Han Hanedanl sonrasnda halk, artk bu meseleye ok ehem
miyet vermedi. Ancak son hanedanln in Cumhuriyeti tarafndan
ortadan kaldrld 1 9 1 1 gibi ge bir dnemde, mparatorun resmi s
fat, hiilii " Gn [emri] sayesinde ve [Be Gcn] Hareketlerine uy
gun mparator" idi.
DEGKLKLER KTABININ "EKLER':NDE TASVR EDLDG

EKLYLE YN VE YANG LKELER
Be Element teorisi, evrenin yapsn yorumlad, ancak dnyann kke
nini aklamad. Bu da, Yin ve Yang teorisi tarafndan ortaya konuldu.
Yang kelimesi, esas olarak gne ya da gne ve k
la ilgili ey anlamna gelir; yin ise, gn nn yokluu, yani glge ve
karanlk anlamn ifade eder. Daha sonraki geliimde Yang ve Yin, iki
kozmik ilke ya da g olarak kabul edilmeye baland. Yang erkekli
i, faallii, sca, parlakl, kuruluu, sertlii vs.yi temsil eder. Ying
diilii, pasiflii, souu, karanl, slakl, safl vs.yi temsil eder.
Bu iki temel ilkenin karlkl etkileimiyle evrenin btn fenomenleri
retilir. Bu anlay, son zamanlara kadar in kozmolojik speklasyo
nunda hakim olmay srdrd. Buna erken bir atf, daha nce (muh-
186 on ikinci blm
temelen yalnzca . 4. ve 3. yzylda derlenmi olan) Kuo Y ya da

Devletlerin Tartmas'nda ortaya kar. Bu tarihsel alma, i. 780
ylnda bir deprem meydana geldiinde zamann bir hakiminin: " Yang
gizlendiinde ve ortaya kamadnda ve Yin bastrldnda ve orta
ya kamadnda ite o zaman depremler olur" dediini kaydeder
( Chou Y, 1, 20).
Daha sonra Yin ve Yang teorisi, esas olarak J- Ching - Deiim
ler Kitab'yla ilikilendirilmeye baland. Bu kitabn asli klliyat, her
biri , blnm ya da blnmemi izgilerin kombinezonlarndan
yaplan sekiz trigramlar olarak bilinen eyden oluur. unlar gibi:
:=, = :=, =-=:, == = = :::= , :: := Bu iki l birimler
den herhangi ikisini bir bakasyla her biri alt izgiden oluan
, . . gibi ekillerde bir araya getirilmesiyle altm drt
kombinezonlu bir yekun elde edilir ki, bu altm drt hegzagram olarak
bilinir. J- Ching - Deiimler Kitab'nn asl metni, bu hegzagramlardan
ve onlarn varsaylan sembolik anlamlarnn tasvirlerinden oluur.
Gelenee gre sekiz trigram, Sar mparator'dan bile nce olan
in'in ilk efsanevi yneticisi Fu Hsi tarafndan icat edilmitir. Baz bi
lim adamlarna gre, Fu Hsi'nin kendisi altm drt hegzagram elde
edecek ekilde sekizli trigramlar birletirmiti. Dierlerine gre ise, bu
. 1 1 . yzyldaki Kral Wen tarafndan yaplmtr. Bir btn olarak
hegzagramlar ve onlarn hsiaosu (her bir hegzagramdaki tek tek izgi
ler) zerindeki metinsel yorumlar, baz bilim adamlarna gre, Kral
Wen tarafndan yazld. Bakalarna gre ise, hegzagramlar zerine
olan yorumlar Kral Wen; oysa hsiao zerine olanlar, Kral Wen'in me
hur olu Chou Dk tarafndan yazld. ster doru isterse yanl ol
sun bu atflar, inlilerin sekiz trigrama ve altm drt hegzagrama ver
dikleri neme tanklk etmektedir.
Modern bilim, trigramlarn ve hegzagramlarn Shang hanedan
l (.1 766?-1 123? ) dneminde uygulanan kehanet metodu sayesin
de kaplumbaa kabuu ya da kemiinin bir paras zerinde teekkl
eden atlaklarn taklidi olarak daha nce Cho hanedanlnda icat edil
dii teorisini gelitirdiler. Bu metot daha nce bu blm banda zikre-
dilmiti. O, sy bir kabuk ya da kemie uygulamaktan ve sonra orta

ya kan atlaklara uygun olarak kehanete konu olan cevab belirle
mekten oluur. Ancak bu tr atlaklar, sonsuz sayda farkl kombine
zonlar alabilirler ve bu yzden de, herhangi sabitlenmi bir formle g
re onlar yorumlamak gtr. Bundan dolay, Chou hanedanlnn ilk
dnemleri boyunca, bu trden kehanet bir baka metotla tamamlan
m gibi grnmektedir. Bu dier metotta, civanperemi olarak bilinen
muayyen bir bitkinin saplarn, acayip eyler hatta saylar meydana ge
tiren farkl kombinezonlar elde etmek iin kartrlr. Elde edilecek
kombinezonlar snrl saydadr ve bu yzden de belli formlaslara g
re yorumlanabilirler. imdi, blnmemi ve blnm (yani, tek ve ift)
trigramlarn ve hegzagramlarn izgilerinin bu kombinezonlarn grafik
yorumlar olduuna inanlr. Bu yzden kahinler, civanpereminin sap
larn kartrarak verili bir izgi ya da izgiler dizisini elde ederler ve
sonra onunla ilgili J- Ching - Deiimler Kitab'nda bulunan yorumla
r okuyarak kendisi iin kehanetin yapld soruya cevap verirlerdi.
yleyse bu, I- Ching - Deiimler Kitab'nn muhtemel kkeni
dir ve izgilerin deien kombinezonlarna gnderme yapan ismini
aklar. Ancak daha sonra, bir ksm ahlaki, bir ksm metafizik ve bir
ksm kozmolojik olan birok tamamlayc yorum I- Ching - Deiim
ler Kitab'na ilave edildi. Bunlar, Chou hanedanlnn daha sonraki
paras ya da onu takip eden Han Hanedanl'n ilk dnemlerinde
oluturulmadlar ve "On Kanat" olarak bilinen ilaveler dizisinde yer
aldlar. Bu blmde, geri kalan yorumlar on beinci blm braka
rak yalnzca kozmolojik yorumlar mzakere edeceiz.
Yin ve Yang kavramlarnn yan sra, "Ekler"deki bir baka
nemli fikir, say fikridir. Kehanet, genel olarak kadim dnemdekiler
tarafndan evrenin gizemini ifa etmenin bir metodu olarak kabul edil
diinden ve civanperemi bitkisinin saplarnn kullanm vastasyla
kehanet, farkl saylarn kombinezonuna dayandndan, "Ekler"in
isimsiz yazarlarnn evrenin gizeminin saylarda bulunacana inanma
ya eilimli olmalar artc bir ey deildir. Bu yzden onlara gre,
Yang'n saylar her zaman tek ve Yin'inkiler ise her zaman ifttir. Ni-
188 on ikinci blm
tekim "Ek III"de unu okuruz: "Gn [yani Yangn] says birdir; Ye
rinki [yani Yin'inki] ikidir; Gnki tr; Yerinki, drttr; Gnki,
betir; Yerinki, altdr; Gnki, yedidir; Yerinki, sekizdir; Gnki,
dokuzdur; Yerinki, ondur. Gk iin olan saylar ve Yer iin olan say
lar, birqirlerine karlk gelir ve birbirlerini tamamlarlar. Gn sayla
r [toplandnda] yirmi be eder; Yerin saylar [toplandnda] otuz;
hem Gn hem de Yerin saylar [toplandnda] elli be eder. Bu sa
ylar sayesinde, evrenin evrimleri ve gizemi yerine getirilir. "
Daha sonra Yin-Yang okulu, Be Element'i saylar vastasyla Yin
ve Yanga balamaya, aralarnda ilgi kurmaya alt. Bundan dolay,
Gn says olan birin, Suyu rettii ve Yerin says olan altnn onu
tamamladn ileri srd. Yerin says olan ki, Atei retir ve Gn
says olan yedi onu tamamlar. Gn says olan , Ahab retir ve
Yerin says olan sekiz onu tamamlar. Yerin says olan Drt, Metali
retir ve Gn says olan dokuz onu tamamlar. Gn says olan
Be, Topra retir ve Yerin says olan on, onu tamamlar. Bylece bir,
iki, , drt ve be. Be Element'i reten saylardr; alt, yedi, sekiz ve
dokuz onlar tamamlayan saylardr. " Bundan dolay da o, az nce ik
tibas edilen ifadeyi aklamak iin kullanlan teoridir: "Gk iin olan
saylar ve Yer iin olan saylar, birbirine karlk gelir ve birbirlerini ta
mamlarlar. " Bu, Diogenes Laertius tarafndan nakledilen kadim Yu
nan'daki Pisagorcularn teorisine dikkat ekeek kadar benzerdir. On
larn teorisine gre, Yunan felsefesinin drt elementi yani, Ate, Su,
Toprak ve Hava, dolayl yoldan da olsa, saylardan tretilir. "
Ancak bu, in felsefesinde bir dereceye kadar ge bir dnemde
ortaya kan teoridir ve bizatihi "Ekler"de, Be Element zikredilmez.
Bu "Ekler" de, sekiz trigramn her biri, evrendeki belli eyleri semboli
ze eder. "Ek V"de unu okuruz: " (Trigram) Ch'ien = Gktr, yu
varlaktr ve babadr... (Trigram) K'un :: :: Yerdir ve annedir... (Trig
ram) Chen =..: , gk grlemesidir... (Trigram) Sun ::::: aa ve rz-
(*) Bkz. Cheng Hsan'n (MS. 127-200) Ayinler Kitab' blm 4'teki "Aylk Emirler"e dair yorum
lar.
(**} Bkz. Lives and Opinions of Eminent Philosophers, Kitap VIII, blm 19.
gardr... (Trigram) K'an = = sudur . . . ve aydr... (Trigram) Li =::::::

ate ve gnetir... (Trigram) Ken =:: dadr... (Trigram) Tui = ba
taklktr. "
Trigramlarda blnmemi izgiler Yang ilkesini ve blnm
olanlar da Yin ilkesini sembolize eder. Srayla btnyle blnmemi
ve blnm izgilerden oluan Ch'ien ve K'un, Yang ve Yinin m
kemmel sembolleridir. Geri kalan alt trigramn ise, bu iki trigramn
karlkl etkileimi sayesinde retildii varsaylr. Bu yzden, dier
trigramlardan "Ekler"de genel olarak onlarn "oullar ve kzlar"
olarak sz edilirken Ch'ien ve K'un baba ve annedir.
Bu yzden Ch'ienin = (alttan) birinci izgisi, K'un'un =: =:
ikinci ve nc izgisiyle birletiinde, en byk oul diye isimlendi
rilen Chen .=...:: ile sonulanr. K'un birinci izgisi, benzer ekilde
Ch'ien ile birletiinde, en byk kz olarak isimlendirilen Sun =
ile sonulanr. Ch'ienin ikinci izgisi K'unun birinci ve nc izgisiy
le birletiinde, ikinci oul diye isimlendirilen K'an = = ile sonula
nr. K'un'un ikinci izgisi benzer ekilde Ch'ien ile birletiinde, ikinci
kz olarak isimlendirilen Li =::: ile sonulanr. Ch'ienin nc izgi
si K'un'un birinci ve ikinci izgisiyle birletiinde, en gen oul diye
isimlendirilen Ken ==: ile sonulanr. Ve K'un'un nc izgisi ayn
ekilde Ch'ien'le birletiinde en gen kz diye isimlendirilen Tui =.::
ile sonulanr.
Geri kalan alt trigramn retimiyle sonulanan Ch'ien ve K'un
arasndaki bu kombinezon ya da iliki sreci, Yin ve Yang arasndaki
iliki srecinin ekillerle sembolletirmesidir. Yin ve Yang arasndaki
bu iliki ile, dnyada var olan her ey retilir. eyler dnyasnn Yin ve
Yangn bu tr ilikisi sayesinde retilmi olmas, canl varlklarn ka
dn ve erkek arasndaki iliki vastasyla retilmesi olgusuna benzer.
Yangn dii ilke ve Yinin erkek ilke olduu hatrlanacaktr.
I- Ching - Deiimler Kitab nn "Ekler III"nde unu okuruz:
'
"Gn ve yerin hayat verici etkilerinin birbirine karmas vardr ve

her eyin dnm, mebzul bir ekilde olur. Erkek ve kadn arasnda
tohum alverii vardr ve her ey retilir." Gk ve yer, Yin ve Yangn
190 on ikinci blm
fiziki suretleri; Ch'ien ve K'un ise, onlarn sembolik suretleridir. Yang,

eyleri "balatan" ilkedir; Yin ise, onlar "tamamlayan" ilkedir. Bu
yzden, eylerin Yin ve Yang tarafndan retilme sreci, btnyle
canl varlklarn dii ve erkek tarafndan retilmesine benzer.
ilkel in dininde, gerek eyler dnyasn meydana getiren bir
baba tanr ve anne tanry tasavvur etmek mmkndr. Ancak Yin ve
Yang felsefesinde bu tr antropomorfik anlaylarn yerini Yin ve Yang
ilkeleri alr ya da onlara uygun olarak yorumlanrlar. Bu ilkeler, canl
varlklarn dii ve erkeine benzer olsa da, yine de tamamen gayri ah
si doa gleri olarak tasavvur edilirler.
IConfsiQ Gereki K(lnad: Hsn .Tzu
Sun Tzu diye de bilinen
ntu Sava Sanat kitabnn yazar
Hsn Tzu'nun bir tasviri.
hou Hanedanl'ndaki Edipler Okulu'nun en byk ahsiye
C ti, Konfys (55 1-479), Mencius (371 ?-289?) ve Hsn Tzu'dur.
Bu sonuncunun lm ve doum tarihleri kesin olarak bilinmiyor; an
cak . 298 ve S. 238 arasnda bir tarih olmas muhtemeldir.
Hsn Tzu'unun zel ismi K'ung'tur; bununla beraber Hsn
Ch'ing alternatif ismiyle de tannmaktadr. O, bugnk Hopei ve
Shansi eyaletlerinin gney ksmndaki Chau devletinde domutur.
Shih Chi ya da Tarihsel Kaytlar onun biyografisinde (TK, Blm 74),
elli yandayken Chi devletine gittiini, ve zamann en byk renim
merkezi olan bu devletteki, Chi-hsia akademisinin muhtemelen son
dnr olduunu syler. smini tayan kitap, yirmi iki blmden
oluur. Bu blmlerin birou, muhtemelen dorudan onun kalemin
den km olan detayl ve mantksal olarak gelitirilmi denemelerden
meydana gelir.
Edipler arasnda Hsn Tzu'nun dncesi, Mencius'un dn
cesinin kar tezidir. Baz insanlar, Mencius'un bu okulun sol kanad
n, Hsn Tzu'nun ise, onun sa kanadn temsil ettiini sylerler. Bu
sz, anlaml olsa da, daha ok basitletirilmi bir genelletirmedir.
194 on nc blm
Mencius, bireysel zgrl vurgulad iin soldayd. Ancak ahlaki

deerlere nem verdii ve bu yzden de dine daha yakn durduu iin
de sadayd. Hsn Tzu, toplumsal kontrol vurgulad iin sada; an
cak doacl izah ettii iin solda ve bu yzden de herhangi dini bir
dnceye tam kart bir konumdayd.
NSANIN KONUMU
Hsn Tzu, en ok da insan doasnn esas olarak kt olduu eklin
deki teorisi sebebiyle bilinir. Bu dorudan doruya, Mencius'un insan
doasnn esas olarak iyi olduu eklindeki teorisine kardr. Gr
nte, Hsn Tzu insan hakknda ok dk bir kanaate sahip gibi g
rnmektedir. Ancak hakikat tamamen tersidir. Hsn Tzu'nun felsefesi
bir kltr felsefesi olarak isimlendirilebilir. Onun genel tezi, iyi ve de
erli olan her eyin insani abann bir rn olduu eklindedir. Deer
kltrden gelir ve kltr de insan baarsdr. Bu kltrden dolay in
san, Gk ve Yer ile ayn neme sahipti. Hsn Tzu'nun dedii gibi:
"Gn mevsimleri, Yerin kaynaklar, insann da kltr vardr. (n
sann) [Gk ve Yerle birlikte] bir l tekil edebilecei (sylendiin
de) kastedilen ey budur" (Hsn-tzu, Blm 17) .
Mencius, bir insann akln en st dzeyde gelitirmeyle kendi
doasn bilebileceini ve kendi doasn bilmekle de G bilebilecei
ni syledi (Mencius, Vlla, 1) . Bu yzden, Mencius'a gre bir bilge ol
mak iin bilge, "G bil"melidir. Ancak onun aksine Hsn Tzu syle
der: "G bilmeye almayan sadece bilgedir" (Hsn-tzu, Blm 17).
Hsn Tzu'ya gre, evrenin gc olan Gk, Yer ve insandan
her birinin bir yetenei vardr: "Yldzlar, kendilerini yuvarlaklatrr
lar; gne ve ay sra ile parlarlar; drt mevsim, birbirini takip eder; Yin
ve Yang byk dnmlerini kabul ederler; rzgar ve yamur her ta
rafa yaylr; her ey kendi uyumunu kazanr ve her eyin kendine zg
hayatlar vardr" (a.g.y). Gn ve Yerin meslei byledir. Ancak in
sann yetenei, Gk ve Yer tarafndan kendisine takdim edilen eyi
kullanmak ve bylece de kendi kltrn yaratmaktr. Hsn Tzu so
rar: "Zenginlik ymak ve onu faydal bir ekilde kullanmak, G
konfysln gereki kanad: hsn tzu 195
yceltmek ve onun hakknda dnmekten daha iyi deil midir?"

(a.g.y). Sonra yle devam eder: "Eer insann Gk hakknda yapabi
lecei eyi ve onun hakknda dnd eyi ihmal edersek, eyann
doasn anlamay baaramayz" (a.g.y). Hsn Tzu'ya gre byle yap
tnda insan, kendi yeteneini unutur; Gk hakknda "dnmeye"
cret ederek Gn yeteneini abartr. Bu, insann kendisinin Gk ve
Yer ile bir l tekil edebileceinden midini kesmektir; ancak yine de
o, byle bir ly arzular. Bu byk bir yanlsamadr" (a.g.y).
NSANIN DOGASI HAKKINDAK TEOR

Hsn Tzu'nun bak asndan, insan doas da, kltrlenmi olmal
dr. nk, insan doasnn kltrlenmemi olmas gerei, onun iyi
olamayaca anlamna gelir. Hsn Tzu'nun tezi, "insann doas kt
dr; onun iyilii eitimle elde edilir" eklindedir (Hsn-tzu, blm
23). Ona gre, "doa, kken itibariyle ilenmemi maddedir; elde edi
len, kltrn sebep olduu baarlar ve tasfiyelerdir. Doa olmasayd,
elde edilenin ilave edilebilecei hibir ey olmazd. Elde edilen olmak
szn, doa bizatihi gzel olamazd" (a.g.y).
Hzn Tzu'nun insan doas hakkndaki gr, Mencius'un
grnn tam kart olmakla birlikte, her insann, eer tercih eder
se, bilge haline gelmesinin mmkn olduu hususunda onunla uzlar.
Mencius, herhangi bir insann bir Yao ya da Shun (iki geleneksel bil
ge) olabileceini sylemiti. Ayn eklide Hsn Tzu, "caddedeki her
hangi bir insan bir Y [bir dier geleneksel bilge] haline gelebilir", der
(a.g.y). Sonu olarak bu uzlama, baz insanlar, iki Konfys ara
snda gerek bir farkllk olmadn sylemeye gtrmtr. Ancak
gerekte, bu aldatc uzlamaya ramen, farkllk ok gerektir.
Mencius'a gre insan, drt deimez erdemin "drt esasy
la"yla birlikte doar. Bu esaslar tam olarak gelitiren insan, bir bilge
haline gelir. Ancak Hzn Tzu'ya gre, insan yalnzca iyiliin herhan
gi bir esas ile birlikte, ktln gerek "kklerine" de sahip olarak
doar. "nsan Doasnn Ktlne Dair" adl blmde, Hsn Tzu,
insann fayda ve duyumsal mutlulua ynelik doutan gelen arzuyla
196 on nc blm
doduunu ispat etmeye alr. Ancak ktln bu kklerine ra

men o, insann ayn zamanda akla sahip olduunu ve bu akln onun
iyi olmasn mmkn kldn da iddia eder. Bir baka ifadeyle: " Cad
dedeki her insan, insanseverlik, doruluk, yasaya ve doruya boyun
emeyi bilme yeteneine ve bu ilkeleri icra etme vastalarna sahiptir.
Bu yzden, onun bir Y haline gelebilecei aktr" (a.g.y). Bunun
iin, Mencius, herhangi bir insann, kken olarak iyi olduu iin bir
Yao ya da Shun haline gelebileceini sylerken Hsn Tzu, kken iti
bariyle zeki olduu iin herhangi bir insann bir Y haline gelebilece
ini ileri srer.
AHLAKIN KKEN
Bu teori u soruya gtrr: O zaman, insan ahlaki olarak nasl iyi ha
le gelebilir? nk eer her insan kt olarak doarsa, o zaman iyili
in kkeni nedir? Bu soruyu cevaplamak iin Hsn Tzu, iki argman
izgisi sunar.
Birincisinde Hsn Tzu, insanlarn bir tr toplumsal organizas
yon olmakszn yaamayacan ileri srer. Bunun sebebi, daha iyi ya
amak iin insanlarn ortak hareket etmeye ve karlkl destee ihtiya
duymu olmalardr. Hsn Tzu: "Tek bir fert, yzlerce iinin baar
larnn desteklenmesine ihtiya duyar. Ancak, yetenekli bir insan bir
den fazla izgide mahir ve ayn anda iki greve sahip olamaz. Eer in
sanlarn hepsi, yalnz yaar ve bir bakasna hizmet etmezse, orada fa
kirlik olacaktr" (HT, Blm 1 0). Ayn ekilde insanlar, dier varlkla
r ele geirebilmek iin birleme ihtiyac duyarlar: "nsann gc, bir
kzn gcne denk deildir; onun komas, atn komasna eit de
ildir; fakat bir at ve kz, onun tarafndan kullanlabilir. Bu nasl
olur? Bunun, insanlarn toplumsal organizasyonlar tekil edebilmesi,
dierlerinin bu hususta gsz olmalar sebebiyle olduunu syleyebi
lirim ... Birletiklerinde insanlar, daha gl hale gelirler; daha gl
olan insanlar kuvvetli hale gelirler; kuvvetli olan insanlar, baka var
lklarn stesinden gelebilirler" (a.g.y).
Bu iki sebepten dolay insanlar, toplumsal bir organizasyona sa-
hip olmaldr. Toplumsal bir organizasyona sahip olmak iin onlar,

davran kurallarna ihtiya duyarlar. Bunlar, genel olarak Konfys
lkte nemli bir yeri olan ve zellikle de Hsn Tzu tarafndan vur
gulanan li (ayinler, trenler, yaam hakkndaki geleneksel kurallar)dir.
Linin kkeni hakknda konutuunda Hsn Tzu yle der: "Li nere
den kaynaklanr? Cevap, insann arzularyla birlikte domu olmas
dr. Bu arzular tatmin edilmediinde, insan onlarn tatminini arama
mazlk edemez. Tatmine ynelik bu aray, lsz ve snrsz olduun
da, yalnzca ekime, kavga, rekabet olabilir. Dzensizlik olduunda,
her ey sona ermi olacaktr. lk krallar, bu dzensizlikten nefret etti
ler, bu yzden, bu karkla bir son vermek iin /iyi [davran kural
larn] ve yiyi [doruluk, ahlak] tesis ettiler" (HT, Blm 19).
Bir dier blmde Hsn Tzu yle yazar: "nsanlar ayn eyleri
sever ve nefret ederler. Onlarn arzular ok fazladr, ancak eyler az
dr. nsanlar sayca ok olduklarndan, kanlmaz olarak mcadele
olacaktr" (HT, Blm 10). Hsn Tzu, burada, eer insanlar btn ar
zularn yerine getiremez ve ayn eylerden nefret ederlerse -mesela bir
kimse fethetmeyi ve dieri fethedilmeyi severse-, aralarnda rahatszlk
olmayacana ve uyumlu bir ekilde bir arada yaayabileceklerine ia
ret eder. Ya da eer insann arzulad her ey -hava gibi- ok bolsa, o
zaman karklk, rahatszlk olmazd. Yine eer insanlar birbirlerin
den tamamen ayr yayorlarsa, problem daha basit olurdu. Ancak bu
dnya, o kadar ideal deildir. nsanlar, birlikte yaamal ve ekime ol
makszn birlikte yaamak iin, arzularnn tatmini hususunda belli bir
snr herkese zorla kabul ettirilmelidir. Li'nin fonksiyonu, bu snr
koymaktr. Li var olduunda, ahlak da vardr. Liye gre davranan ki
i, ahlaki olarak davranr. Onlara uygun haraket etmeyen, gayr-i ahla
ki olarak davranm olur.
Bu, Hzn Tzu'nun ahlaki iyiliin kkenini aklamaya ynelik
argmann bir izgisidir. Bu tamamen faydaclktr ve Mo Tzu'nunki
ni andrr.
Hsn Tzu, ayn zamanda bir baka argman izgisi daha kulla
nr. yle yazar: "nsan, benzersiz ekilde iki ayaa sahip olmas ve
198 on nc blm
[bedenin stnde] kllar olmamas gereinden dolay hakiki insan

deil, daha ziyade toplumsal ayrmlar yapt iin hakiki insandr.
Kular ve hayvanlarn babalar ve evlatlar vardr, ancak onlar baba ile
oul arasndaki etkileime sahip deildirler. Onlar kadn ve erkektir,
ancak kadnlar ve erkekler arasnda uygun ayrma sahip deildirler.
Bundan dolay da, nsaniyet Yolunda ayrmlar olmaldr. Hibir ay
rm toplumun ayrmlarndan; hibir toplumsal ayrmlar /ininkilerden
daha byk deildir" (HT, Blm 5).
Burada Hsn Tzu da, doadan olan ve kltrden olan ya da
Chuang Tzu'nun ifade ettii gibi doadan kaynaklanan ve insandan
kaynaklanan arasndaki farka iaret eder. Kularn ve hayvanlarn ba
balarnn, evlatlarnn olmas ve onlarn ya dii ya da erkek olmalar
olgusu doann bir gereidir. Aksine, baba ve oul, koca ve e arasn
daki toplumsal iliki, kltrn ve medeniyetin rnleridir. Onlar do
ann ltuflar deil fakat, ruhun baarlardr. nsan kulardan ve
hayvanlardan ayrdklar iin beeri toplumsal ilikilere ve /iye sahip
olmaldr. Bu argman izgisine gre, insan bakasn yapamad iin
deil, ona sahip olmak zorunda olduu iin ahlaka sahip olmaldr. Bu
argman izgisi, daha ok Mencius'unkine benzer.
Konfyslkte, fi ok kapsaml bir fikirdir. Bu, trenler,
ayinler ya da toplumsal davran kurallar olarak tercme edilemez. O,
bunlarn hepsidir, ancak yukardaki argmanlarda, az ok nc an
lamda alnr. Bu anlamda, linin fonksiyonu dzenlemektir. Li insann
arzularnn tatmini iin talimat sunar. Ancak trenler ve ayinler anla
mnda fi bir baka fonksiyona, artma fonksiyonuna da sahiptir. Bu
anlamda fi, insann duygular iin incelik ve arnma salar. Bu son yo
ruma Hsn Tzu, byk bir katkda bulundu.
AYNLER VE MZK TEORS

Konfysler iin trenlerin en nemlisi, yas tutma ve (zellikle de
atalar iin) kurbandr. Bu trenler o zamanda evrenseldi ve herkes ta
rafndan uyguland ekliyle, az olmayan hurafe ve mitoloji iermek
teydiler. Ancak merulatrmak iin, Konfysler bu trenlere yeni
yorumlar ilave ettiler ve onlarda yeni fikirler buldular. Bunlar Hsn

tzude ve Li Chi ya da Ayinler Kitab' nda buluruz.
Konfys klasikler arasnda ayinlere hasredilmi olan iki
metin vardr. Birincisi, Yi Li ya da Grg ve Merasimle gili Kurallar
Kitabdr. Bu kitap, sz konusu zamanda uyguland ekliyle tren
usullerinin gereklere dayal bir kayddr. Dieri ise, Konfysler
tarafndan verilen trenlerin yorumlarndan oluan Li Chidir. Li
Chi'nin blmlerinin byk bir ksmnn Hsn Tzu'nun takipileri ta
rafndan yazldna inanyorum.
Aklmz, biri entelektel teki duygu olmak zere iki yne sa
hiptir. Sevdiimiz biri ldnde aklmz sayesinde, len kimsenin l
olduunu ve ruhun lmszlne inanmak iin hibir rasyonel teme
lin bulunmadn biliriz. Eer yalnzca aklmzn ynlendirmesi altn
da hareket edecek olursak, yas ayinleri yapmaya ihtiya duymayz.
Ancak ayn zamanda aklmz, hissi bir yne de sahip olduundan bu,
sevdiimiz bir kii ldnde llerin yeniden yaayabileceklerini ve
te dnyada yaamaya devam edecek olan bir ruhun olabileceini um
mamza sebep olur. Nitekim, hayal gcmz serbest braktmzda,
hurafeleri gerek olarak kabul eder ve aklmzn yargsn reddederiz.
Bu yzden, bildiimiz eyle umduumuz ey arasnda bir fark
llk vardr. Bilgi nemlidir, ancak yalnzca bilgiyle yaayamayz. Hissi
tatmine de ihtiya duyarz. lye kar tavrmz belirlemede, iki yn
de dikkate almak zorundayz. Konfysler tarafndan yorumland
ekliyle yas tutma ve kurban ayinleri, kesin olarak bunu yaptlar. Bu
ayinlerin kken itibariyle hurafesiz ve mitolojisiz olmadn sylemi
tim. Ancak, Konfyslerin yorumlaryla bu ynler temizlendiler.
Onlardaki dini unsurlar, aslnda din olmayacak, fakat basit bir ekilde
iir olacak ekilde iire dntrldler.
Din ve iir, her ikisi de insann hayal gcnn ifadeleridir. On
larn her ikisi de, hayali gerekle kartrr. Onlar arasndaki fark, iir
kendisinin sylediini yalan, gvenilmez bir ey olarak kabul ederken
dinin kendi syledii eyi hakikat olarak kabul etmesidir. iirin sundu
u, gereklik deildir ve o, onun yle olmadn bilir. Bu yzden o,
200 on nc blm
kendi kendini aldatr ancak bu, bilinli bir kendi kendini aldatmadr.
iir ziyadesiyle bilime aykrdr, ancak bilimi yalanlamaz. iirde, akln
ilerlemesine engel olmakszn duyguyu tatmin elde ederiz.
Konfyslere gre, yas tutma ve kurban ayinleri yaptmz
da, gerekten aldatlmakszn kendimizi aldatrz. Li Chi'de Konf
ys'n yle dedii nakledilir: "llerle ilgilenirken, eer onlara ger
ekten lymler gibi davranrsak, bu sevgi ihtiyac anlamna gelir ve
yaplmamaldr. Eer onlara onlar, gerekten canlymlar gibi davra
nrsak, bu bir hikmet ihtiyac anlamna gelir ve yaplmamaldr" (LiC,
Blm 2). Yani, llere basit bir ekilde bildiimiz gibi ya da olmala
rn mit ettiimiz gibi davranamayz. Orta yol, onlara, hem onlar bil
diimiz gibi hem de olmalarn istediimiz gibi davranmaktr. Bu yol,
canlymlar gibi llere davranmaktan ibarettir.
"Ayinler zerine Aratrma"snda Hsn Tzu der ki: "Ayinler,
insann hayatn ve lmn ela almaya dair dikkattir. Hayat, insann
kaynadr, lm onun sonudur. nsann kkeni ve sonu olgusunun her
ikisi de iyi tahlil edildiinde, nsanlk Yolu tamamlanmtr... Eer, l
dklerinde deil de, yayor olduklarnda ailemize yeterli hizmeti gs
terirsek bu, analarn bilgi sahibi olduklarnda sayg gsterdiimiz an
cak, bilgi sahibi olmadklarnda ihmal ettiimiz anlamna gelir. Bir
kimsenin lm, onun sonsuza kadar gittii anlamna gelir. O, bir va
tanda iin hkmdarna ve bir oul olarak ailesine hizmet iin son
anstr... Yas tutma ayinleri llerin yaayanlar tarafndan sslenmesi
ne, hala yayorlarm gibi uurlanmasna ve yaayanlara olduu gibi
llere de balangtan sonuna kadar ayn hizmet gstermelerine yar
dm eder... Bu yzden yas tutma ayinlerinin ilevi, lm ve hayatn an
lamn anlalr hale getirme, lleri ac ve saygyla uurlama ve by
lece de insann sonunu yetkinletirmektir" (HT, Blm 19).
Ayn blmde Hzn Tzu der ki: "Kurban ayinleri insann sevgi
gsteren hasretinin ifadesidir. Bu ayinler, dindarlk ve sadakat, sevgi ve
saygnn arln sunarlar. Onlar ayn zamanda, hrmetin ve nezake
tin yetkinletirilmesidir. Kurban ayinlerinin anlam, bilgeler dnda
tam olarak anlalamaz. Bilge, onlarn anlamn anlar. stn insan, sz
konusu ayinlerin uygulanmasndan zevk alr. Onlar, memurun rutini

haline gelir; insanlarn gelenei haline gelir. Sradan insan, onlar ruh
larla ve hayaletlerle ilgili bir ey olarak kabul ederken stn insanlar,
insann faaliyeti olarak kabul eder... Bu ayinler, yaayanlara olduu
kadar ayn hizmeti llere, var olanlara olduu kadar kayp olanlara
da gstermek iin var oldular. Onlarn hizmet ettiklerinin ne bir ekli
ne de bir glgesi vardr, ancak kltrn ve arnmann yetkinletirilme
sidir. Bu yorumla, yas tutma ve kurban ayinlerinin anlam, dini deil
btnyle iirsel hale gelir.
Atalara sunulanlarn yan sra, baka trden kurbanlar da vardr.
Hzn Tzu bunlar, ayn bak asndan yorumlar. "Doa zerine Ara
trma" adl blmndeki bir paragraf yledir: "nsanlar yamur iin
kurban sunduktan sonra niin yamur yaar? Hsn Tzu der ki: "Bunun
iin hibir gereke yoktur. Bu sanki, dua etmeksizin yamur yamas gi
bidir. Gne ve ay tutulmas olduunda onlar kurtarmak iin nmayi
ler yaparz. Yamur yetersiz olduunda onun iin dua ederiz. nemli
meseleler olduunda, herhangi bir karar vermeden nce fal aarz. Bu
eyleri, onlarla istediimiz eyleri elde edebildiimiz iin yapmayz. On
lar yalnzca, bir tr edebe uygun davrantr. Sradan insanlar, onlarn
tabiatst gce sahip olarak kabul ederken stn nsan, onlar bir tr
edebe uygun davran olarak kabul eder. Onlar bir tr edebe uygun dav
ran olarak kabul edildiinde mutlu olunur, tabiatst gce sahip ola
rak kabul edildiklerinde ise mutlu olunmaz" (HT, Blm 1 7).
Endiemizi ifade etmek istediimizden yamur iin dua ederiz
ve herhangi nemli bir karar vermeden nce fal aarz. Hepsi bu ka
dar. Eer duay, gerekten tanrlar harekete geirebilecek ya da ger
ekten gelecek hakknda n deyiler yapabilecek olarak kabul edecek
olursak bu, her trl sonularyla birlikte hurafe ile sonulanacaktr.
Hsn Tzu, ayn zamanda "Mzik erine Aratrma" adl bir
eserin de yazardr. O burada der ki: "nsan zevksiz olamaz ve zevk ol
duu yerde ise, o fiziksel bir bedene sahip olmas gerekir. Bu beden,
doru ilkeye uymadnda, dzensizlik olacaktr. lk krallar, dzensiz
likten nefret ettiler ve bu yzden bedene yol gstermek uzere Ya ve
202 on nc blm
Sung mziini [iir Kitab'nn blmlerinden ikisi] tesis ettiler. Onun

mziinin neeli olmasna sebep oldular, dejenere olmasna deil. G
zelliinin ayrt edici olmasna sebep oldular, snrl olmasn deil. On
lar, bu mziin dolayl dolaysz ekiciliinde, karmak ve basitliinde
krlganlk ve zenginliinde, notalar ve eslerde insanlarn zihnindeki
iyilii tahrik etmesine ve kt hislerin salam bir zemin elde etmesine
engel olmasna sebep oldular. Bu, ilk kfallarn mzii tesis hususunda
ki usulleridir" (HT, Blm 20). Hsn Tzu iin mzik, ahlaki eitim
iin bir vasta olarak ilev grr. Bu yaklam, mzikle ilgili Konf
yslerin hakim grleri haline geldi.
MANTIK TEORLER
Hsn-tzu'da, "simlerin Islah zerine" balkl bir blm vardr. Bu
konu, Konfysclkte eski bir konudur. Terimin kendisi, drdnc
blmde grdmz gibi Konfys tarafndan icat edildi. Konf
ys yle demiti: "Kral kral olsun, tebaa tebaa; baba baba olsun ve
oul oul" (KS, XII, 1 1 ) . Ayn ekilde Mencius: "Ynetici ve baba ili
kisi olmakszn var olmak, hayvanlar gibi olmaktr" (Mencius, IVb, 9)
dedi. Bu iki dnrn ilgileri saf ahlak olduu iin, isimlerin slahna
ynelik uygulamalar da, ayn ekilde her eyden nce, ahlak alanyla
snrldr. Ancak Hsn Tzu, simler Okulu'nun serpilip gelitii bir a
da yaad. Bundan dolay, onun isimlerin slah teorisi, ahlaki olduu
kadar mantksal ilgiye de sahiptir. .
"simlerin Islahna Dair" adl blmnde Hzn Tzu ilk nce,
daha sonraki Mohistlerinkine benzer olan epistemolojik teorisini tas
vir eder. yle yazar: "nsann kendi vastasyla bildii ey bilme [yete
nei olarak isimlendirilir]. [Harici eylere] tekabl eden bilme [yetene
indeki] ey, bilgi olarak isimlendirilir" (HT, Blm 22). Bilme yetene
i, iki paradan oluur. Biri, kulaklar ve gzler gibi onun tarafndan
" doal duyular" olarak isimlendirilen eydir. Dieri ise, bizatihi zihin
dir. Doal duyular izlenimleri alr, zihin onlar yorumlar ve onlara an
lam verir. Hsn Tzu yle yazar: "Zihin, izlenimlere anlam verir. O iz
lenimlere anlam verdiinde ite o zaman, kulak vastasyla ses biline-
bilir; gz vastasyla ekiller bilinebilir... Be duyu bir eyi idrak ettii

ancak onu tasnif edemediinde ve zihin onu tehis etmeye alt an
cak ona anlam vermede baarsz olduunda, ancak o zaman bilgi ol
mad sylenebilir" (a.g.y).
simlerin kkeni ve kullanmna gelince Hsn Tzu der ki: "sim
ler bir yandan [toplumdaki] stn ve aa olan arasndaki ayrmlar
daha ak hale getirmek ve te yandan benzerlikler ve farkllklar ayrt
etmek iin, gerekliklere iaret etmek maksadyla meydana getirildiler
(a.g.y). Yani, isimler ksmen ahlak ksmen de mantksal gerekeler iin
icat edilmilerdir.
simlerin mantksal kullanm hakknda ise yle der. "simler,
eylere verilirler. eyler ayn olduunda, onlara ayn isimler verilir;
farkl olduklarnda farkl ekillerde isimlendirilirler... Farkl gereklik
lerin farkl isimlere sahip olduunu bilen ve bu yzden de farkl ger
ekliklere farkl isimlerden baka bir eyle gnderme yapmayan kim
se, herhangi bir karlk tecrbe etmeyecektir. Ayn ekilde, ayn ger
ekliklere gnderme yapan kimse, asla ayn isimlerden baka herhan
gi bir eyi kullanamaz" (a.g.y).
simlerin tasnifi hususunda ayrca yle yazar: "eyler sayla
maz olsalar da, onlarn hepsinden genel olarak sz etmek istediimiz
zamanlar vardr; bu yzden onlar 'eyler' diye isimlendiririz. 'eyler',
en genel terimdir. Yolumuza devam eder ve genelletiririz; genelletirir
ve daha ok genelletiririz, ta ki daha genel hibir ey kalmayncaya
kadar. Ancak o zaman dururuz. Tek bir ynden sz etmek istediimiz
zamanlar vardr, bunun iin "kular" ve "hayvanlar" deriz. 'Kular ve
hayvanlar', byk tasnif edici terimdir. Yolumuza devam eder ve tas
nif ederiz. Artk tasnif edilecek bir ey kalmayncaya kadar tasnif et
meyi srdrrz ve sonra dururuz" (a.g.y). Bu yzden Hsn Tzu, iki
tr ismi birbirinden ayrr: Genel ve tasnif edici isim. Genel isim, akl
yrtmemizin sentetik srecinin rndr. Tasnif edici isim ise, akl
yrtmenin zmleyici srecinin rndrler.
Btn isimler insan yapmdr. Onlar icat srecinde olduklarn
da, bir gerekliin niin baka biri ile deil de zel biriyle gsterildii-
204 on nc blm
ne dair hibir gereke yoktur. Mesela "kpek" olarak bilinen hayvan,

ayn ekilde onun yerine "kedi" olarak da isimlendirilebilirdi. Ancak
bir kez adet sayesinde muayyen isimler muayyen gerekliklere verilme
ye baladnda, artk onlar baka hibir eye deil, bu eylere verile
bilir. Hsn Tzu'nun aklad gibi: "zorunlu olarak kendileri uygun
olan isimler yoktur. simler, uzlamayla isim olarak verilirler. Ancak
uzlama tesis ettiinde ve adet haline geldiinde, bu uygun bir isim ola
rak isimlendirilir" (a.g.y).
O yine yle yazar: "Yeni bir kral ortaya karsa, kesinlikle ka
dim terimleri takip etmeli ve yeni terimler yapmaldr" (a.g.y). Bu yz
den yeni isimlerin icat edilmesi ve onlarn anlamlarnn belirlenmesi,
yneticinin ve onun ynetiminin bir fonksiyonudur. Hsn Tzu der ki:
"Krallar isimleri dzenlediklerinde, isimler sabitlendi ve gereklikler
birbirlerinden ayrld. Bylece onlarn ilkeleri, yerine getirilebilindi ve
onlarn istei bilindi. Bu yzden, onlar dikkatli bir ekilde halk birli
e gtrdler. Bundan dolay, gerek terminolojiyi kartracak ekil
de, kelimeler arasnda yetkisiz ayrmlar ve yeni kelimeler yapma, in
sanlarn phe iinde olmalarna sebep olur ve daha ok davaya mey
dan verebilir. Bu yzden o, byk gnahkarlk olarak adlandrlr;
yanl deliller ya da ller kullanma gibi bir sutur" (a.g.y).
DGER OKULLARIN YANLILARI

Hsn Tzu, simler Okulu'nun ve daha sonraki Mohistlerin argman
larnn byk bir ksmnn mantksal yanltmaclara dayandn ve bu
yzden de temelsiz olduunu dnd. Onlar, snf hata eklinde
gruplandrd.
Birincisi, onun "isimleri isimlerle bozma hatas" olarak isimlen
dirdii" eydir (a.g.y). Bu snfa, Mohistelerin "bir hrsz ldrmek,
bir insan ldrmek deildir" argmann dahil eder. Bunun sebebi,
Hsn Tzu'ya gre, hrsz olma temel olgusunun insan olmay ima et
mesidir. nk genilemeyle insan ismini tayan bu kategori, "hrsz"
ismine sahip olan kategoriyi ierir. Bu yzden, bir hrszdan sz edildi
inde, onunla ayn zamanda insan olan bir ey kastedilir.
konfysln gereki kanad: hsn tzu 20 5
kinci snf, Hsn Tzu "isimleri gereklerle bozma hatas" ola

rak isimlendirir (a.g.y). Bu gruba, "dalar ve ukurlar ayn dzeyde
dir" nermesini dahil eder. Sz konusu nerme, Hui Shih'in " dalar ve
bataklklar ayn dzeydedir" nermesinin Hsn Tzu tarafndan yeni
den ifade edilmi halidir. Soyut olan isimler genel kategorileri ya da
kurallar ifade ederken somut olan gereklikler, bireysel durumlardr.
Genel kurallar bireysel istisnalarla aksi ispat edildiinde, sonu gerek
lik tarafndan isimlerin bir bozulmasdr. Bu yzden, yksek bir dan
zerinde bulunan muayyen bir ukur, gerekten de aa toprak ze
rinde bulunan muayyen bir da gibi ayn dzeyde olabilir. Ancak bu
istisnai rnekten, btn ukurlarn btn dalarla ayn dzeyde oldu
u sonucu karlamaz.
nc snf, Hzn Tzu'nun "gerekleri isimlerle bozma hata
s" diye isimlendirdii snftr (a.g.y). Buraya, "kz-ve-at at deildir"
eklindeki Mohist nermesini dahil eder. Bu nerme, tr olarak Kung
sun Lung'un " beyaz at bir at deildir" ifadesiyle ayn olan nermedir.
kz-ve-at ismi aratrldnda onun at isminin dengi olmad gr
lr. Ancak, iin dorusu "kz-ve-at" olarak bilinen gruba ait olan
varlklarn bir ksm, gereklikler olarak, dorusu attrlar.
Sonra Hsn Tzu, btn hatalarn ortaya knn hibir bilge
kraln var olmamas gereinden kaynakland sonucunca ular. By
le bir bilge-kraln bulunduu yerde, o siyasi otoritesini insanlarn zi
hinlerini birletirmek iin kullanr ve onlar tartmaya ve mnakaa
yayerin olmad ya da onlara ihtiya duyulmayan hakiki hayat yolu
na gtrr.
Hsn Tzu burada, zamannn tedirgin ruhunu yanstr. O a,
insanlarn bu tedirginlikleri sona erdirecek siyasi bir birlemeyi mit
sizce arzuladklar bir ad. Byle bir birleme, gerekte in'in birlii
olsa da, bu insanlar tarafndan btn dnyann birlemesine denk ola
rak kabul edildi.
Hsn Tzu'nun talebeleri arasnda, en mehur iki tanesi Li Ssu
ve Han Fei Tzu'dur ve her ikisi de in tarihi zerinde byk bir etki
ye sahip olacakt. Li Ssu, daha sonra Ch'in hanedannn lk mparato-
206 on nc blm
runun Babakan oldu. Hanedann bu ilk imparatoru, in'i nihai ola

rak . 221'de zorla birletirdi. stad ile birlikte Li Ssu, yalnzca si
yasi deil, ayn zamanda ideolojik bir birleme iin de alt. Bu, .
213'te Kitaplarn Yaklmasnda zirveye kan bir hareketti. Dier tale
be olan Han Fei Tzu, bu siyasi ve ideolojik birleme iin teorik meru
latrc salayan Yasac Okul'da lider bir ahs haline geldi. Bu oku
lun fikirleri, bir sonraki blmde tasvir edilecek.
12. yzylda nlenmi Gney in resim
sanatnnn st ve alt snftan tasvir eden
bir rneinden ayrnt.
rken Chou hanedann feodalci toplumu, iki ilkeye uygun olarak
E iledi: Biri, li (ayinler, trenler, davran kurallar, adetler), dieri
ise, hsing (cezalar, cezalandrmalar) ilkesiydi. Li, chn tzu (tam tam
na bir prensin olu, soylu adam ya da beyefendi) olarak bilinen aris
tokrat davran yneten yazlmam sayg koduna ekil verdi; aksine
hsing yalnzca, shu jen (sradan insan) ya da hsiao jen (kk insanlar)
olarak bilenin alelade insanlara hasredildi. Bu, Li Chi (Ayinler Kita
b)deki u szn anlamdr: "Li sradan insanlara inmez; hsing bakan
lara kmaz" (AK, Blm 10).
YASACILARIN TOPLUMSAL ARKAPLANI

Feodal in toplumunun yaps, bir dereceye kadar basit olduu iin,
bu dnce mmkn oldu. Krallar, prensler ve feodal lordlarn hepsi,
hem kan hem de evlilik yoluyla birbirleriyle akrabadrlar. Teorik ola
rak, her bir devletin prensleri, krala ve bu devletler iindeki feodal
lordlar, sraya gre, prenslerine tabiiydiler. Ancak, gerekte, atalarn
dan uzun sre nce haklarn miras alan bu sekinler, zamanla bu hak
larn kendilerinden stn olanlara teorik ballklarndan bamsz
210 on drdnc blm
olarak var olarak kabul etmeye baladlar. Bu yzden, teorik olarak

merkez Chou Kral tarafndan kontrol edilen egemenlie ait olan bir
ok devlet, gerekte yar bamszd. Bu devletlerin her birinin iinde
ayn ekilde, daha aa sekinlerin birok yar bamsz "aileler"i var
d. Akraba olan bu farkl tmarclar toplumsal ve diplomatik balant
larn devam ettirdiler ve eer varsa, ilerini "centilmenin kontratlar
nn" yazl olmayan kodlarna uygun olarak grdler. Yani, onlarn
davran fi tarafndan ynetildi.
Zirvedeki krallar ve prensler, sradan halkla dorudan ilikileri
yoktu. Onlar bu tr meseleleri, her biri kendi tmar iinde yaayan s
radan insanlar yneten daha aa feodal lordlara braktlar. Bu tr t
marlar, genel olarak geni olmadndan nfuslar da snrlyd. Bun
dan dolay, kiisel bazda sekinler, ynetimleri altndaki insanlarn
dikkate deer bir lde ynetecek gteydiler. Cezalar, tebaalarnn
itaatini devam ettirmek iin uyguland. Bu yzden, erken dnem fe
odal in toplumunda, hem yksek hem de aa ilikilerin, kiisel etki
ve kiisel balantlar temelinde devam ettirildiini grrz.
Chou hanedanlnn daha sonraki yzyllarnda bu tip toplu
mun dalmas, kendisiyle birlikte kapsaml toplumsal ve siyasi dei
iklikler getirdi. Bir taraftan soylu insanlar snf ve dier yandan k
k insanlar arasndaki bu toplumsal ayrmlarn snr, artk mutlak
olarak izilemedi. Daha nce Konfys zamannda aristokratlarn
bazen topraklarn ve unvanlarn nasl kaybettiklerini, sradan insan
lardan olan kiilerin ister yetenek isterse ans ile olsun toplumsal ve si
yasi olarak nasl mehur hale geldiklerini grrdk. Toplumsal snfla
rn eski sabitlii, ykld. Ayn ekilde, zaman yava yava ilerlerken
byk devletlerin blgeleri, saldr ve fetih sayesinde gittike daha b
yk hale geldi. Sava devam ettirmek ya da ona hazrlanmak iin bu
devletler gl bir ynetime yani, gcn yksek bir konsantrasyonu ile
ynetime ihtiya duydular. Sonu olarak da, ynetimin ilevleri kadar
yaps da gittike ncekiden daha karmak bir hale geldi.
Yeni durumlar, kendileriyle yeni problemler getirdiler. Bu zama
nn feodal devletlerinin yneticilerinin hepsinin kar kar kaldklar
han fei tzu ve yasac okul 211
problemler, bu yeni problemlerdi. Bu problemleri zmek Konf

ys'ten beri btn dnce okullarnn tamamnn ortak abasyd.
Ancak onlarn teklif edilen zmlerinden ou, uygulanabilir olmak
iin yeterince gereki deillerdi. Yneticilerin ihtiya duyduu, halk
lar iin iyilii yapmaya ynelik idealist programlar deil; fakat yne
timlerinin karlat yeni durumlarla ilgili gereki metotlard.
Gerek ve pratik siyaset hakknda keskin bir anlaya sahip
olan belli insanlar vard. Sz konusu zamandaki yneticiler, bu insan
lardan nasihatler almaya alrlard. Teklifleri etkili olduklarn ispat
ettiklerinden ounlukla yneticilerin gvenilir danmanlar ve baz
durumlarda da Babakanlar olurlard. Bu danmanlar, fang shu chih
shih ya da "metot ehli adamlar" olarak bilinirlerdi.
Sz konusu kiiler, byk alanlar ynetme hususunda metotlar
gelitirdikleri iin bu ekilde isimlendirilmekteydiler. Bu metotlar, y
neticinin ahsna yksek derecede bir gcn toplanmasna izin veren
ve baarl olmamas imkansz diye vndkleri metotlardr. Metotla
rn sadaketle uygulayan, yalnzca ortalama zekaya sahip bir ahs bi
le iyi ynetir. Daha ileri giden ve onlarn teknikleri iin rasyonel me
rulatrc ya da teorik ifade salayan bir ksm "metot ehli insanlar"
da vard. te, Yasac Okul dncesini oluturanlar bunlard.
Bu yzden, Yasaca Okul dncesini hukuk ilmiyle ilikilendir
mek yanltr. Modern terimlerle, bu okulun rettii, organizasyon ve
liderlik metoduydu. Eer bir kimse halk organize etmek ve onlarn li
deri olmak isterse, Yasac teorinin uygulamasnn, ancak yalnzca to
talitaryen izgileri takip etmek istiyorsa, her zaman retici ve faydal
olduunu grecektir.
HAN FE TZU, YASACI OKULUN SENTEZCS

Bu blmde, Han Fei Tzu'yu Yasac Okul'un zirve temsilcisi olarak se
iyorum. Han Fei Tzu, bugnk Bat Honan eyaletindeki Han devle
tinin kraliyet ailesi neslinden olan biriydi. Shih Chi ya da Tarihsel Ka
ytlar onun hakknda der ki: "Li Ssu ile birlikte, Hsn Tzu'nun hima
yesi altnda alt. Li Ssu, kendisinin Han Fei'nin dengi olarak gr-
212 on drdnc blm
mezdi" (HFT, Blm 63). Yetenekli bir yazard ve elli beinci blm
de adn tayan hacimli bir alma kaleme ald. Yeteri kadar garip bir
ekilde, bakalarndan daha ok onun ilkelerini uygulayan ve bu yz
den de teki devletleri fetheden Ch'in'de . 233'te hapiste ld. Bu
nun sebebi, Ch'in'de bir memur olan ve Han Fei Tzu'yu verilen artan
ltfu kskanyor olabilen rencilikten arkada Li Ssu'nun siyasi bir
entrikasyd.
Yasac Okul'un son ve en byk teorisyeni olan Han Fei
Tzu'dan nce, her birinin kendine has dnce izgisi olan grup
vard. Biri, shihin siyasette ve ynetimde en nemli faktr olduunu
kabul eden ve Mencius'un bir ada olan Shen Tao'nun tarafndan
liderlik edilen gruptu. Bir dieri, shunun en nemli faktr olduunu
vurgulayan Shen Pu-hei (. . 337) tarafndan liderlik edilendi. So
nuncusu ise, fay vurgulayan ve ayn zamanda Lord Shang (. . 338)
olarak da bilinen Shan Yang tarafndan liderlii yaplan gruptu. Shih
g ya da otorite; fa yasa ya da dzenleme anlamna gelir; shu ise me
tot ya da ileri ve insanlar idare etme sanat yani, "devlet idaresi" an
lamna gelir.
Han Fei Tzu bu n de ayn ekilde elzem eyler olarak ka
bul etti. yle dedi: "Zeki ynetici dzenlemelerini Gnki gibi ya
par ve insanlara, ilahi bir varlkm gibi muamele eder. Gk gibi olan
ynetici hata yapmaz ve ilahi bir varlk gibi olan ynetici hibir zorlu
a dmez. Onun shihi [gc], kat dzenini glendirir ve karlat
hibir ey ona mukavemet etmez... Yalnzca byle olduunda onun
yasalar [fa] doru olarak yerine getirilebilir. " O, yasaya uygun olarak
adil ve tarafsz olarak davranr. Bu, fann fonksiyondur. O, ilahi bir
varlk gibidir; nk insanlara muamele etme sanatna sahiptir. yle
ki, insanlar nasl muamele edildiklerini bilmeksizin onlara muamele
edilir. Bu, shunun fonksiyonudur. O, kendi dzenini glendirme g
ya da otoritesine sahiptir. Bu, shihnin fonksiyonudur. Bu birlikte,
hibirinin ihmal edilemeyecei "krallarn ve imparatorlarn aralar,
aletleridir" (HFT, Blm 43 ).
YASACI TARH FELSEFES

Muhtemelen, gemi tecrbeye ynelik geleneksel in saygs, ifti
nfuslarnn dnme tarzlarndan kaynaklanmaktadr. iftiler, top
raa baldrlar ve nadiren seyahat ederler. Onlar, kendi topraklarn
her sene kendilerini tekrarlayan mevsim deiimlerine uygun olarak
ekip bierler. Gemi tecrbe, onlarn almalarnda yeterli bir rehber
dir, yle ki yeni bir ey yapmaya altklarnda ilk nce rnek olarak
gemi tecrbelerine bakarlard.
Bu zihin yaps, in felsefesini byk oranda etkiledi. yle ki,
Konfys'n zamanndan beri felsefecilerin ou, kendi retilerinin
merulatrcs olarak kadim otoriteye mracaat ettiler. Nitekim Kon
fys'n kadim otoriteleri, Kral Wen ve Chou hanedanlnn ba
olan Chou Dk'yd. Konfys' daha iyi hale getirmek, gelitirmek
iin Ma Tzu, Kral Wen'den ve Chou Dk'nden muhtemelen bin yl
nce yaam olan efsanevi otorite Y'ye bavurdu. Mohistlerin en iyi
sini, Mencius' alacak olursak o, daha geriye Y'den daha nce yaa
m olduu varsaylan Yao ve Shun'a gitti. Ve son olarak Taocular,
hem Konfyslere hem de Mohistlere kar kendi fikirleri iin bir
dinleyen bulmak maksadyla, ya Yao ya da Shun'dan birka yzyl da
ha nce yaam olduu kabul edilen Fu Hsi ve Shen Nung'a mraca
at ettiler.
Nitekim gemie bakarak bu felsefeciler, geriye dnk bir tarih
gr yarattlar. Farkl okullara ait olsalar da, insann altn ann
gelecekten ziyade gemite yatt hususunda hem fikirdiler. O zaman
dan beri tarihin hareketi, ilerlemeci bir bozulma hareketi oldu. Bun
dan dolay insann kurtuluu, yeni bir ey yaratmaktan deil, daha n
ce var olana dnmekten ibarettir.
Bu tarih gr hususunda Chou dneminin son byk okulu
olan Yasaclar, keskin bir istisna tekil ettiler. Onlar zamann deien
ihtiyalarn tam olarak anladlar ve onlar gereki bir ekilde grd
ler. Kadim dnem insanlarnn daha masum ve bu anlamda muhteme
len daha faziletli olduklarn kabul etmekle birlikte, bunun herhangi
doutan gelen daha stn bir iyilikten ziyade maddi artlardan kay-
214 on drdnc blm
naklandn ileri srdler. Nitekim Han Fei Tzu'ya gre, kadim d

nemlerde "ok az insan vard, ancak erzak boldu ve bu yzden de in
sanlar kavga etmediler. Ancak bugnlerde insanlar be ocuklu bir ai
leyi byk olarak kabul etmiyorlar ve her bir ocuk yine be ocuk sa
hibi olduunda byk babann lmnden nce yirmi be byk o
cuk olabilir. Sonu, birok insann, ancak az erzakn olmas ve bir kim
senin az bir kazan iin daha sk almak zorunda olmasdr. Bu yz
den de, insanlar kavgaya tutumaktadrlar" (Han-fei-tzu, Blm 49).
Btnyle bu yeni artlar sebebiyle, Han Fei Tzu'ya gre yeni
problemler ancak yeni llerle zlebilfr. Yalnzca bir aptal, bu ak
gerei, olguyu idrak edemez. Han Fei Tzu aptalln bu trn bir hi
k:iye ile tasvir eder: Bir zamanlar, tarlasn sren Sung'lu bir adam var
d. Tarlasnn ortasnda bir aa gvdesi dururdu ve bir gn bir tavan
btn hzyla bu gvdeye arpt, boynunu krd ve ld. Bunun zeri
ne adam, sabann brakt ve bu aacn yannda durdu; baka bir tav
an yakalamay umarak bekledi. Ancak asla baka bir tavan yakala
yamad ve Sung halk tarafndan alay konusu oldu. Eer sen, bugnn
halkn daha nceki krallarn ynetim metotlaryla ynetmek istiyor
san, sen de tam olarak aacn yannda bekleyen adam gibi ayn eyi
yapyorsun demektir... ler kendi zamanlarna gre akp giderler ve
hazrlklar da meselelere gre yaplr" (a.g.y).
Han Fei Tzu'dan nce Lord Shung da evvelce ayn eyi syle
miti: "Halka rehberlik eden ilkeler artlara uymayacak hale geldiin
de, onlarn deer ltleri deimelidir. Dnyadaki artlar deitiin
den farkl ilkeler uygulanr" (Lord Shang Kitab, il, 7).
Deiim sreci eklindeki bu tarih anlay, modern zihinlerimiz
iin alelade bir eydir. Ancak kadim in'in dier okullarnn hakim te
orileri karsnda devrimci olarak grld.
YNETM TARZI
Yeni siyasi artlar karlamak iin Yasaclar, yukarda ifade edildii gi
bi, yanlmaz olduunu iddia ettikleri yeni ynetim tarzlar teklif ettiler.
Onlara gre birinci adm, yasalar tesis etmektir. Han Fei Tzu yle ya-
han fei zu ve yasac okul 215
zar: "Defterlere kaydedilen bir yasa, ynetim brolarnda tesis edilir

ve halk arasnda duyurulur" (Han-fei-tzu, Blm 3 8 ) . Bu yasalar sa
yesinde halka, yapmalar ve yapmamalar gereken ey anlatlr. Yasa
lar ilan edildikten sonra, ynetici halkn idaresi zerinde keskin bir
beki olmaldr. Shih ya da otoriteye sahip olduundan bu yasalar ih
lal edenleri cezalandrabilir ve onlara itaat edenleri de mkafatland
rabilir. Byle yaparak saylar ne kadar olursa olsun, halk baarl bir
ekilde ynetebilir.
Han Fei Tzu, bu noktayla ilgili olarak yle yazar: "Bir devleti
ynetmede bilge, kendileri iyiyi yapan insanlara dayanmaz, fakat yanl
yapabilecek olan insanlara beraberinde iyiyi gtrr. Bir devletin snr
lar iinde, kendileri iyiyi yapan on kiiden ok insan olmaz. Ancak eer
bir kimse iyiyi, yanl yapabilecek insanlara gtrrse btn devlet, asu
de olabilir. Bir lkeyi yneten ounluu kullanr ve aznl ihmal eder.
Bylece erdemle deil, yasayla mdahale etmi olur" (HFT, Blm 50).
Bu yzden idareci yasa ve otoriteyle halkn ynetir. Ne zel bir
kabiliyete ne de yksek bir fazilete; ne Konfyslerin iddia ettikle
ri gibi, iyi davrana dair kiisel bir rnek ortaya koymaya ne de kii
sel etkiyle ynetmeye ihtiya duyar.
Bu usuln gerekten kusursuz olmad ileri srlebilir. nk
ynetici, yasalar yapmak ve say bakmndan ok olabilecek halkn
davrann gzetmek iin yetenee ve bilgiye ihtiya duyar. Yasaclar
bu itiraza, ynetici btn bu eylerin hepsini kendisi yapmaya ihtiya
duymaz, eklinde cevap verirler. Eer o yalnzca shu 'ya, insanlara mu
amele etme sanatna sahipse, o zaman kendisi iin her eyi yapacak
doru insanlar elde edebilir.
Shu anlay, felsefi ilgiye sahiptir. O ayn zamanda, isimlerin s
lah hakkndaki eski doktrinlerin bir yndr. Yasaclar tarafndan bu
doktrin iin kullanlan terim, "isimlerinden sorumlu gereklikleri elin
de bulundurma"dr (Han-fei-tzu, Blm 43).
" Gereklikler"le Yasaclar, ynetim grevini elinde tutan fertle
ri kastederler. "simler" ile de bu ekilde elde tutulan grevlerin un
vanlarn kastederler. Bu unvanlar, sz konusu grevi elinde tutan fert-
216 on drdnc blm
!erin ideal olarak baaracaklar eyin gstericisidir. Bundan dolay,

"isimlerinden sorumlu gereklikleri elinde bulundurma" , bu grevler
de ideal olarak baarlmas gereken eyi tamamlamaktan sorumlu mu
ayyen grevleri igal eden fertlere sahip olma anlamna gelir. Ynetici
nin grevi, hususi bir ismi belirli bir ferde vermek yani, verili bir gre
vi belirli bir ahsa tevdi etmektir. Bu grevle ilgili fonksiyonlar, daha
nce yasa tarafndan tanmland ve ona verilen isim tarafndan iaret
edildi. Bundan dolay, ynetici, bizatihi alma yapld ve daha iyi
yapld mddete iini yerine getirmek iin kullanlan metotlar hak
knda endie etmeye ya da zlmeye ihtiya duymaz ve duymamaldr.
Eer verdii iyi yaplrsa, ynetici ii yapan mkafatlandrr; iyi yap
mazsa, onu cezalandrr. Hepsi bu.
Ancak, hangi insann muayyen bir grev iin en iyisi olduunu
ynetici nasl bilecektir, diye sorulabilir. Yasaclar, bunun shu ya da
devlet ynetimi metoduyla bilinebilecei eklinde cevaplandrrlar.
Han Fei Tzu yle der: "Bir bakan iddialar ileri srdnde, ynetici
ona, iddia ettiine uygun iler verir. Ancak bu almaya tekabl eden
baardan btnyle onu sorumlu tutar. Bu almaya karlk gelen
baary ve bu insann iddia ettiine tekabl eden ii yaptnda mka
fatlandrlr. Eer gerekletirilen ey bu ie ya da i bu insann iddia
ettii eye uygun deilse o zaman cezalandrlr" (HFT, Blm 7). Bu
usul birka rnekte takip edildikten sonra, yeteneksiz insanlar artk,
kendilerine sunulduunda bile grev almaya cesaret edemezler. Byle
ce, ynetim pozisyonlarn yalnzca onlar baaryla doldurabilecek
olanlara brakarak btn yeteneksizler ortadan kaldrlr.
Ancak yine de, problem tam olarak ortadan kalkmamaktadr:
Ynetici bir "gerein" gerekte "ismine" tekabl edip etmediini na
sl bilecektir? Yasacnn cevab, eer ynetici kararsz ise, sonucu test et
me kendisine kalmtr. Eer ynetici onun alnn gerekten iyi ol
duundan emin deilse, aln basit bir ekilde test ederek meseleyi
zebilir. Ancak, her zaman sonuca kendisinin hkm vermesine gerek
yoktur. Kendisi iin hkm verecek bakalarn tayin eder ve o zaman
bu hakimler, kesin olarak kendi isimlerinden sorumlu tutulacaklardr.
Bu yzden Yasaclara gre, onlarn ynetim tarz, gerekten de

baarsz olmas imkansz bir tarzdr. Ynetici, yalnzca mkafatlan
drma ve cezalandrma yetkisini kendi elinde tutma ihtiyac duyar. O
zaman, "hibir ey yapmamayla ynetecektir ki, zaten yaplacak hi
bir ey de yoktur."
Bu tr mkafatlar ve cezalandrmalar, Han Fei Tzu'nun "yneti
cinin iki vastas" olarak isimlendirdii eydir (HFT, Blm 7). Onlarn
etkililii, insann fayda peinde koma ve zarar verici eyden kama ek
lindeki doasndan kaynaklanr. Han Fei Tzu yle der: "Bu dnyay y
netirken insan, doasna uygun olarak davranmaldr. nsan doasnda
holanma ve nefret etme hisleri vardr ve bunun iindir ki, cezalar ve
mkafatlar etkilidir. Mkafatlar ve cezalar etkili olduunda, yasaklar ve
emirler tesis edilebilir ve ynetim tarz tamamlanr" (HFT, Blm 48).
Han Fei Tzu, Hsn Tzu'nun bir rencisi olarak, insan doas
nn kt olduuna kanidir. Ancak o, Hsn Tzu'nun insan doasn iyi
bir ey yapacak ekilde deitirmenin bir arac olarak kltr zerinde
ki vurgusuna ilgi gstermemekle ondan ayrlr. Ona ve dier Yasacla
ra gre, insan doasnn ne olduunun kesinlii sebebiyledir ki, Yasa
c ynetim tarz uygulanabilirdir. Yasaclar bu ynetim tarzn, insann
olmas gerektii eye dntrlecei varsaymna deil, onun doal
olarak kt olduu varsaymna dayanarak ileri srmlerdir.
YASACILIK VE TAOCULUK
"Hibir ey yapma, zaten yapacak hibir ey de yoktur." Bu, Taocu wu
wei, eylemsizlie sahip olma ya da eylemsizlik fikridir; o, ayn zaman
da bir Yasac fikridir de. Han Fei Tzu'ya ve Yasaclara gre, bir yne
ticiden istenen en byk fazilet, onun eylemsizlik yolunu takip etmesi
dir. Onun kendisi, hibir ey yapmaz, yalnzca bakalarnn kendisi
iin her eyi yapmasna izin verir. Han Fei Tzu der ki: " Gne ve ay
k gnderdikleri, drt mevsim devam ettii, bulutlar yayld ve rz
garlar estii gibi, ynetici zihnini bilgiyle ya da kendisini bencillikle
doldurmamaldr. O, iyi ynetim ya da dzensizlik iin yasalara ve me
totlara (shu) gvenir; doru ve yanln mkafatlar ve cezalar vasta-
218 on drdnc blm
syla icabna bakar. Hafiflii ve arl l terazisine gnderir"

(HFT, Blm 20). Bir baka ifadeyle, ynetici ynetimin yerine getiril
dii ara ve mekanizmaya sahiptir. Bunlara sahip olan hibir ey yapa
maz, zaten yaplacak hibir ey de yoktur.
Taoculuk ve Yasaclk, in dncesinin iki ar ucunu temsil
eder. Taocular, insann esas itibariyle btnyle gnahsz olduunu;
te yandan Yasaclar ise, btnyle kt olduunu iddia ettiler. Ta
ocular, mutlak bireysel zgrl Yasaclar ise, mutlak toplumsal
kontrol temsil eder. Ancak eylemsizlik fikrinde iki ar u birleir. Ya
ni onlar burada, ortak bir temele sahiptirler.
Bir dereceye kadar farkl kelimelerle olsa da, Yasaclarn yne
tim tarz, daha sonraki Taocular tarafndan da iddia edildi. Chuang
tzuda, "insan toplumunu istihdam etme yolu"ndan sz eden bir pa
ragraf buluruz. Bu paragrafta, eylemlerde bulunmak ve eylemde bu
lunmamak ve "dnya tarafndan kullanlan" ve "dnyay kullanan"
arasnda ayrmlar yaplr. Eylemde bulunmamak dnyay kullanma
yoludur; eylemde bulunmak dnya tarafndan kullanlmann yoludur.
Yneticinin varlk sebebi, btn dnyay ynetmektir. Bundan dolay
onun fonksiyonu ve grevi, kendisinin eyleri yapmas deil, bakala
rna onlar kendisi iin yapmalarn sylemektir. Bir baka ifadeyle,
onun ynetim metodu eylemde bulunmamakla dnyay kullanmaktr.
Ayn paragraf yle der: "stn konumda bulunan kimse, dnyay
kullanabilmek iin eyleme sahip olmamaldr. Ancak tabii olanlar,
dnya tarafndan kullanlm olmak iin eyleme sahip olmaldr. Bu,
deimez yoldur" ( Chuang-tzu, Blm 13).
Chuang-tzu yle devam eder: " Bu yzden, eskinin yneticileri
bilgileri btn evrene yaylm olsa da, kendileri dnmediler. Gzel
sz syleme yetenekleri her eyi gzelletirmi olsa da, kendileri ko
numadlar.. Yetenekleri drt deniz iindeki her eyi tketmi olsa da,
kendileri eylemde bulunmadlar" (a.g.y). Bir ynetici byle olmaldr.
nk bir kez bir ey hakknda dnrse, bu onun, hakknda dn
medii baka bir eyin de olduu anlamna gelir; oysa onun btn g
revi ve fonksiyonu, ynetimi altndaki her ey hakknda dnmektir.
Bu yzden zm onun iin, bizatihi dnmeye, konumaya ve ey

lemde bulunmaya almamaktr. Bu yolda o, hibir ey yapmaz ve fa
kat yaplan bir ey de yoktur.
Yneticinin bu ekilde " dnyay kullanaca" detayl prosed
re gelince, ayn paragraf yle der: " Byk Taoyu ortaya koyan eski
lerin yneticileri, ilk nce G ortaya koydular, arkasndan Tao ve Te
geldi. Tao ve Te tezahr edince, onlarn arkasndan insanseverlik ve
adalet hakkndaki faziletler geldi. Bunlar tezahr edince, arkasndan
grevlerin blm geldi. Bunlar tezahr edince, onlarn arkasndan
gereklikler ve isimler geldi. Bunlar tezahr edince, arkalarndan do
kunmakszn kullanma geldi. Bunlar tezahr edince, arkalarndan tef
tiler ve ayrmlar geldi. Bunlar tezahr edince, arkalarndan doru ve
yanl hkm geldi. Bunlar tezahr edince, arkalarndan mkafatlar
ve cezalar geldi. Mkafatlarn ve cezalarn tezahryle aptallar ve bil
geler, kendilerine uygun pozisyonlar zerlerine alrlarken sekinler ve
mtevazlar kendilerine uygun yerler igal ettiler; faziletliler ve deer
sizler doalarna uygun olarak kullanldlar. . . Bu mkemmel bartr,
iyi ynetimin zirvesidir" (a.g.y).
Bu programn son parasnn Yasaclarnkiyle ayn olduu ak
tr. Ancak sz konusu paragraf yle devam eder: "Byk Tao hakkn
da konuan kadimler, gereklikleri ve isimleri yalnzca beinci admda;
mkafatlar ve cezalar yalnzca dokuzuncu admda zikrettiler. Doru
dan gereklikler ve isimler hakknda konuan kimse, [onlarn altnda
yatan] temelleri bilir. Dorudan mkafatlar ve cezalar hakkinda konu
an kimse, onlarn kkenini bilmez ... Byle biri, ynetimin aralarn
bilir, onun ilkelerini deil. O, dnya tarafndan kullanlabilir, ancak
dnyay kullanmak iin yeterli deildir. O, tek tarafl adamdr ve yal
nzca, nasl konuacan bilir" (a.g.y).
Burada Taocularn Yasaclara kar eletirisini grrz. Yneti
min Yasac yolu, yneticinin zgeciliini ve tarafszln gerektirir. O,
kendi arkadalar ve akrabalar bile olsa cezalandrlmas gerekenleri
cezalandrmal; dmanlar bile olsa mkafatlandrlmas gerekenleri
mkafatlandrmaldr. Eer birka kez bile olsa, bunu yapmada baa-
220 on drdnc blm
rsz olduunda, btn mekanizma bozulur. Bunlar, daha ok orta ze

kal bir insan iin gerekli eylerdir. Gerekten onlar yerine getiren
kimse, bir bilgeden daha az bir ey deildir.
YASACILIK VE KONFYSLK
Konfysler, insanlarn li ve ahlak tarafndan ynetilmesi gerekti
ini ileri srdler. Geleneksel ynetim tarzn desteklediler, fakat bir
zamanlar bu tarz uygulanabilir hale getiren artlarn zaten deitiini
anlayamadlar. Bir baka adan ise onlar, devrimciydiler ve zamann
deimelerini fikirlerine yansttlar. Bu yzden onlar, artk yalnzca do
um ya da ans ilineine dayanan geleneksel snf ayrmlarn destek
lemediler. Konfys ve Mencius, kesinlikle, soylu insanlar ve kk
insanlar arasndaki fark hakknda konumay srdrd. Onlar iin bu
ayrm, zorunlu olarak miras alnm olan snf farkllna deil, bire
yin ahlaki deerine dayanmaktayd
Bu blmn banda, erken dnem in feodalistik toplumunda
sekinler /iye, ancak sradan halkn ise yalnzca cezalarla ynetildikle
rine iaret ettim. Bundan dolay, yalnzca sekinlerin deil, ayn za
manda halk ynlarnn da ceza deil li tarafndan ynetilmesi zerin
deki Konfys vurgu, gerekte halk iin uygulanacak daha yksek
bir standarda ynelik bir arzuydu. Bu anlamda, Konfysler, dev
rimciydiler.
Yasac dncede de, snf ayrmlar yoktu. Herkes yasa ve y
netici nnde eitti. Ancak sradan insanlar daha yksek bir davran
standardna ykseltmek yerine, Yasaclar sekinleri daha dk stan
dartlara indirdiler. Bunu da, /iyi skartaya kararak ve yalnzca herkes
iin, ayn ekilde mkafatlara ve cezalara gveni koyarak yaptlar.
Yasaclar gereki iken, Konfys fikirler idealisttir. Bunun
iindir ki, in tarihinde Konfysler her zaman Yasaclar orta ve
basit olmakla sularken Yasaclar, Konfysleri kitabi kalmakla ve
pratie ynelik olmamakla suladlar.
KonfilyUs'On saysz tasvirlerinden biri.
n kinci Blm'de I Ching ya da I- Ching - Deiimler Kitab'nn
O (ayn zamanda yalnzca I olarak da bilinir), esasen bir kehanet ki
tab olduunu grdk. Daha sonraki Konfysler bu kitaba kozmo
lojik, metafizik ve ahlaki yorumlar yaptlar. Bu yorumlar, bugn I
Ching - Deiimler Kitab'nda bulunan Ekler'i meydana getirdiler.
"Ekler"de bulunan kozmolojik teori, daha nce On kinci B
lm'de ele alnd. Ona Yirmi kinci Blm'de bir kez daha geri dne
ceiz. Bu blmde, kendimizi "Ekler"de ve Chuang Yung'da bulunan
metafizik ve ahlaki teorilerle snrlayacaz.
Chung Yung ya da Orta Yol Doktrini, Li Chideki (Ayinler Ki
tab) blmlerden biridir. Gelenee gre, Konfys'n torunu Tzu
ssu tarafndan yazlmtr. Ancak gerekte byk bir ksm bir derece
ye kadar daha ge bir zamanda kaleme alnm gibi grnmektedir.
"Ekler" ve Chung Yung, kadim Konfysln metafizik geliimi
nin son safhasn temsil eder. Gerekten de, onlarn metafizik ilgileri o
kadar byktr ki, S. 3 . ve 4. yzyln Yeni-Taocular Yiyi speklatif
felsefenin klasiinden biri olarak kabul ettiler. klasikten dier
ikisi ise, Lao-tzu ve Chuanga-tzudur. Ayn ekilde, kendisi bir Budist
224 on beinci blm
ve Lian hanedannn mparatoru olan Wu (502-549), Chung Yung

zerine yorumlar yazd. 10. ve 1 1 . yzyllarda Budizm'in Ch'an mez
hebi keileri de, benzer yorumlar kaleme aldlar. Bunlar, Yeni-Konf
ysln balangcna iaret ettiler.
EYANIN LKELER
Toaculukta olduu gibi, "Ekler"deki en nemli metafizik ilke, Tao il
kesidir. Ancak Taocularn Tao anlayndan tamamen farkldr. Taocu
lar iin Tao isimsizdir, adlandrlamaz. Fakat "Ekler"in yazarlar iin
Tao, yalnzca isimlendirilebilir deil fakat kesin olarak sylendiinde
o, Tao'dur ve yalnzca bu ekilde isimlendirilen Tao'dur.
ki anlay arasn, Taocularn Taosuna Tao ve "Ekler"inkine tao
olarak gnderme yaparak ayrabiliriz. Taocularn Taosu, evrendeki b
tn eylerin retiminin ve deiiminin kendisinden kaynakland "bu"
birliktir. Aksine "Ekler" in Tao'su, okluktur ve evrendeki mstakil b
tn ey kategorilerini yneten ilkelerdir. Bu zellikleriyle onlar, bir de
receye kadar Bat felsefesindeki "evrensel" kavramna benzerler. Gr
dmz gibi Kung-sun Lung, fiziki evrenimizdeki somut nesnelerin
sert olmasn mmkn klan bu sertlik olduundan, sertlii bu trden
bir evrensel olarak kabul etti. Ayn ekilde, "Ekler"in terminolojisine
gre, sert eylerin kendisiyle sert olduklar ey, sertliin Tao'su olarak
isimlendirilebilir. Sertliin bu Tao'su, tek tek fiziki nesnelerin sertliin
den ayrlabilir ve isimlendirilebilir metafizik bir ilke tekil eder.
Hkmdarlk ve bakanlk ya da babalk ve oulluk Tao'su gibi
birok Tao vardr. Onlar, bir hkmdarn, bir bakann, bir babann ve
bir olun olmas gereken eylerdir. Onlarn her biri, bir isim tarafndan
temsil edilir ve bir bireyin, ideal olarak bu farkl isimlere uygun olarak
davranmas gerekir. Burada, Konfys'n isimlerin slah hakkndaki
eski teoriyi grrz. Ancak Konfys'te bu, yalnzca ahlaki bir teori
dir; oysa ''. Ekler" de, metafizik bir teori haline gelir.
Grdmz gibi I, esas olarak bir kehanet kitabdr. Civanper
emi bitkisinin saplarnn kullanmyla belli bir altl birimin belli bir
izgisine gtrlr. Yi'deki bu izgi hakkndaki yorumlarn, arayan
konfys metafizik 225
kimseye bilgi salad farz edilir. Bundan dolay, bu yorumlar gerek

hayattaki farkl hususi durumlara uygulanr. Bu sre, "Ekler"in ya
zarlarn forml anlayna gtrd. I'yi bu bak asndan gren ya
zarlar, hegzagramlar zerindeki yorumlar ve bu hegzagramlarn tek
izgilerini, her biri bir ya da birden ok Tao'yu ya da evrensel ilkeleri
temsil eden formller olarak kabul ettiler. Btn altm drt hegzag
ram ve onlarn 3 84 tek izgileri zerindeki yorumlarn, bu yzden ev
rendeki btn Tao'lar temsil edecei farz olundu.
Hegzagramlar ve onlarn tek izgileri bu evrensel taonun grafik
sembolleri olarak grlr. "Ek III" yle der: "I sembollerden oluur. "
Bu tr semboller, sembolik mantkta deikenler olarak isimlendirilen
eye benzerler. Bir deiken, bir snfn ya da somut nesnelerin biro
unun yerini tutan bir ey olarak fonksiyon icra eder. Muayyen bir s
nfa ait olan ve muayyen artlar tatmin eden bir nesne, muayyen bir
deikenle birlikte muayyen bir formle uyar; yani o, muayyen bir
hegzagram zerine ya da bir hegazgarm iindeki muayyen bir izgi
zerine yaplm olan bir yoruma uyabilir. Bu hegzagramlar ya da iz
giler sembol olarak kabul edilmitir. Bu kaide, bu snfn nesnelerinin
itaat etmek zorunda olduklar Tao'yu gsterir. Kehanet bak asn
dan, eer ona itaat ederlerse anslar olacak, itaat etmezlerse, kt bir
kadere maruz kalacaklar. Ahlaki reti bak asndan, ona itaat eder
lerse, hakl; ancak itaat etmezlerse hakszdrlar.
Mesela, altm drt hegzagramn birincisi Chi'en, mertlik sem
bol olduu farz edilir. kinci hegzagram olan K'un ise, uysalln sem
boldr. Mert olma durumunu tatmin eden her ey, Chi'en sembol
nn kendisinin vukuu bulduu bir formle ve uysal olma durumunu
tatmin eden her ey, K'un sembolnn kendisinde vukuu bulduu for
mle girebilir. Bundan dolay, hegzagram Ch'ien ve onun tek tek iz
gileri zerine olan yorumlarn, evrende gl olan her eyin taosunu
temsil edecei farz edilir; hegzagram K'un ve onun tek tek izgileri ze
rindekiler, uysal olan her eyin taosunu ifade eder.
Bu yzden "Ek I"de, hegzagram K'unla ilgili blm yle der:
"Eer o, balatc olursa, karacak ve yolunu kaybedecektir. Eer ta-
226 on beinci blm
kip edici olursa, uysallkla dzenli [yola] ulaacaktr." "Ek IV"de:

" Yin kendi gzellikleri olsa da, onlar kraln hizmetinde kontrol altn
da tutar ve kendi adna baar iddia etmeye kalkmaz. Bu topran,
bir karnn, bir nesnenin Tao'sudur. Topran Tao'su, baarnn fazile
tini iddia etmeyecek, fakat bir bakasnn faydasna olan eyler iin en
uygun neticeyi hasl edecektir. "
Hakikaten karda olan, gn, bir kocann, bir hkmdarn
sembol olan, Ch'ien hegzagramdr. Bu hegzagram ve onun tek tek
izgilerine dayanarak verilen hkmler, Gn, bir kocann, bir h
kmdarn Tao'sunu aklar.
Bundan dolay nasl bir ynetici ya da bir koca olunduunu bil
mek isteyen biri, hegzagram Ch'ienin altnda /'de sylenilene bakma
ldr. Eer bir kimse bir vatanda ya da bir e nasl olunur bilmek is
terse, hegzagram K'unn altndakine bakmaldr. Bu yzden "Ek IIl"de
yle denilir: "Hegzagramlarn kullanmnn genilemesiyle ve onlarn
yeni snflara uygulanmasyla, insann bu dnyada yapabilecei her ey
oradadr." Yine yle denilir "/ neyi gerekletirir? I tabiattaki ok sa
ydaki eylere kapy aar ve insann grevini tamamlar. O, bu dnya
nn btn ynetici ilkelerini kuatr. Bu ve daha birok ey, J'nin ger
ekletirdii eydir."
I isminin anlam olduu sylenir: ( 1 ) kolaylk ve basitlik, (2)
dnm ve deiim, (3) deimezlik. * Dnm ve deiim evrenin
tek tek eyalarna gnderme yaparken basitlik ve deimezlik onlarn
Tao'suna ya da temellerinde bulunan ilkelere gnderme yapar. eyler
srekli deiirken Tao deimeyendir. eyler karmak, ancak Tao ko
lay ve basittir.
EYLERN RETIMNN TAO'SU

Her snf eyann Tao'sunun yan sra bir btn olarak btn eya iin
de bir baka Tao vardr. Bir baka ifadeyle, hususi oklu Tao'nun ya
n sra, btn eyalarn retimini ve dnmn yneten genel b-
(*) Bkz. Cheng Hsan (MS. 127-200), Discussion of the Yi, Ku'ng Yin-ta (574-648) tarafndan,
Wang Pi's (226-49)'n Commentary on the Yi zerine olan blmdeki nsznde iktibas edildi.
lnmez, tek bir Tao da vardr. "Ek III" yle der: " Bir Yang ve bir Yin:
Bu Tao olarak isimlendirilir. Bundan meydana gelen iyidir ve onunla
tamamlanan [insann ve eylerin doasdr]. " Bu eylerin retiminin
doasdr ve bu tr retim, evrenin ana baarsdr. "Ek III"de, " G
n en yce erdemi, retmektir" denilir.
Bir ey retildiinde, onu retebilmeye muktedir bir eyin ve ay
n zamanda bu eyin kendisinden retildii malzemeyi tekil eden bir
eyin de olmas gerekir. Birincisi aktif element iken ikincisi pasif ele
menttir. Aktif element, erkee aittir ve Yangdr; pasif element yumuak
bal ve Yindir. eylerin retilmesi, bu iki elementin ortak faaliyetine ih
tiya duyar. Bunun iin "Bir Yang ve bir Yin: Bu Taodur" denilmitir.
Her ey bir anlamda Yang ve bir baka anlamda, baka eyler
le ilikisine uygun olarak Yin olabilir. Mesela, bir adam karsyla ili
kisinde Yang, babasyla ilikisinde ise Yin'dir. Ancak her eyi retebi
len metafizik Yang, yalnzca Yang olabilir ve her eyin kendisinden
retildii Yin yalnzca Yin olabilir. Bundan dolay metafizik ifadelerde
yle denilir: "Bir Yang ve bir Yin: Bu Tao olarak isimlendirilir"; bu
ekilde kendilerinden sz edilen Yin ve Yang mutlak anlamda Yin ve
Yang'dr.
"Ekler"de iki tr ifadenin vukuu bulduunun farkna varla
caktr. Birincisi, evren ve ondaki somut eyler hakkndaki ifadelerden
oluurken teki, bizatihi I'in soyut semboller sistemi hakkndakilerden
oluur. "Ek III"de, yle denilir: " I'nde, bu ki ekli reten En Yce
Mutlak vardr. ki ekil, Drt Amblemi retir ve bu Drt Amblem se
kiz trigram retir. " Bu ifade, daha sonra Yeni-Konfysln me
tafizik ve kozmolojisinin temeli haline gelmekle birlikte, gerek dn
yaya deil, daha ziyade Yindeki semboller sistemine gnderme yapar.
Bundan dolay, iki tr ifade, gerekte birbirinin yerine kullanlabilir.
Bu yzden "bir Yang ve bir Yin: Bu Tao olarak isimlendirilir" ifadesi,
evren hakkndaki bir ifadedir. Ancak o, bir baka sz olan "I'nde ki
ekli reten En Yksek Mutlak vardr" ifadesiyle bir birinin yerine
kullanlabilir. Tao En Yksek Mutlaa eittir; Yin ve Yang ise, ki ek
le tekabl eder.
228 on beinci blm
"Ekler III" ayn zamanda yle der: "Gn en yce erdemi,

retmektir." Yine der ki: "retmek ve yeniden retmek l'nin fonksi
yonudur." Burada ayn ekilde iki tr ifade vardr. Birincisi evrenle ve
ikincisi I ile ilikilidir. Ancak onlar ayn zamanda birbiriyle deitirile
bilir.
EYLERN DNMNN TAO'SU

Yi isminin bir anlam, grdmz gibi, dnm ve deiimdir. "Ek
ler" evrendeki her eyin srekli bir deiim srecinde olduunu vurgu
lar. On birinci hegzagramn nc izgisi hakkndaki yorum yle
der: "Bayr olmakszn dz yer olmaz ve geri dn olmakszn ayrl
olmaz." Bu sz, "Ekler" tarafndan eylerin kendisine uygun olarak
deiime maruz kaldklar formla olarak kabul edilir. Bu, her eyin
deiiminin Tao'sudur.
Eer bir ey tam haline ulaacak ve tamamlanma hali devam et
tirilecekse, onun faaliyeti, doru yerde, doru tarzda ve doru zaman
da meydana gelmek zorundadr. l'nin yorumlarnda bu doruluk, ge
nel olarak cheng (doru, uygun) ve chung (vasat, merkez, orta) keli
meleriyle gsterilir. Chenge gelince, " Ek I" yle der: "Kadn, doru
yerine ierde ve erkek doru yerine darda sahipti. Erkein ve kad
nn konumunun doruluu, Gn ve Yerin byk ilkesidir... Baba
baba olduunda ve oul oul; byk karde byk karde ve gen kar
de gen karde, koca koca ve kar kar olduunda, o zaman ailenin
yolu dorudur. O doru olduunda da, Gn altndaki her ey yerli
yerinde olacaktr. "
Chung ne daha ok ne de daha az ifade eder. Bundan dolay
"Ekler" ve Lao-tzu arl her eyiyle ktlk olarak kabul eder.
Lao-tzu, fan (tersine evirme, blm 40) ve fu (geri dn, blm 16)
hakknda ve "Ekler" de fu hakknda konuur. Gerekten de hegzag
ramlar arasnda Fu balkl bir hegzagram (24. hegzagram) vardr.
"Ek I'', bu hegzagram hakknda yle der: "Fu'da Gn ve Yerin
zihnini grrz."
Bu fu kavramn kullanarak "Ek iV" altm drt hegzagramn
dzenleni srasn yorumlar. I esas olarak iki kitaba ayrlr. Bu "Ek"

bunlardan birincisini doal dnyadan ve ikincisini ise insan dnyasn
dan bahsediyor olarak kabul eder. Birinci kitapla ilgili olarak "Ek IV":
"Gn ve Yerin varln takiben btn eylerin retimi vardr. Gk
ve Yer arasndaki mekan, btn bu eylerle doludur. Bundan dolay
[hegzagram] Chi'en [Gk] ve hegzagram K'un [Yer], doluluk anlam
na gelen hegzagram Tun tarafndan takip edilir" der. Sonra sz konu
su "Ek", her bir hegzagramn genel olarak karakter bakmndan ken
disine zt olan bir baka hegzagram tarafndan nasl takip edildiini,
gstermeye alr.
kinci kitap hakknda bu ayn "Ek": "Gn ve Yerin varln
izleyen, btn eylerin varl vardr. Her eyin varln izleyen, kadn
ve erkek arasndaki ayrm vardr. Bu ayrm izleyen kar ve koca ara
sndaki ayrm vardr. Bu ayrm izleyen stnlk ve aalk arasnda
ayrm vardr. Bu ayrm izleyen baba ve oul arasndaki ayrm var
dr. bu ayrm izleyen hkmdar ve tebaa arasndaki ayrm vardr. Bu
ayrm izleyen toplumsal dzen ve adalet vardr" der. Sonra Yinin bi
rinci ksmnda olduu gibi sz konusu "Ek" bir hegzagramn genel
olarak karakter bakmndan zt olan baka biri tarafndan nasl takip
edildiini gstermeye alr.
Altm nc hegzagram, yerine getirilmi, gerekletirilmi
ey anlamna gelen Chi-chidir. Bu noktada bu "Ek": "Ancak asla ey
lerin bir sonu olamaz. Bu yzden, Chi-chi Wei-chi [gerekletirilmemi
bir-ey anlamna gelen altm drdnc hegzagram] tarafndan takip
edilir. Bu hegzagramla, [I] bir sona erer", der.
Bu yoruma gre, hegzagramlarn yorumu en azndan fikri
ima eder: ( 1 ) Evrende, ayn ekilde doada ve insanda da olan her ey
srekli bir doal ardardalk zinciri tekil eder; (2) evrim srecinde her
ey kendi inkarn ierir; (3) evrim srecinde "asla eylerin bir sonu
olamaz."
"Ekler" bir eyi baar ile yapmak iin, bir kimsenin ok baa
rl olmama hususunda dikkatli olmas ve bir eyi kaybetmekten sakn
mak iin onu ztt bir eyle tamamlamas gerektii hususunda Lao-tzu
230 on beinci blm
ile anlar. Bu yzden "Ek III" yle der: "Tehlikeyi aklnda tutan in
san, konumunu elinde bulunduran insandr. Helak olmay aklnda tu
tan insan, varln devam ettiren insandr. Dzensizlii aklnda tutan
insan, bara sahip olan insandr. Bu yzden, stn insan, her ey s
kunet halinde olduunda tehlikeyi unutmayan insandr. O eylemde bu
lunurken, helak olmay bsbtn unutmaz. Toplum kontrol altnda
tuttuunda, dzensizlii unutmaz. Bundan dolay onun iin, kendi g
venlii ile beraber, devleti korumak mmkndr. "
"Ekler" ayn zamanda, tevazu ve alak gnllln byk fa
ziletler olduu konusunda da Lao-tzu ile hemfikirdir. "Ek I" yle der:
"Kendini beenmii alaltmak, tevazu sahibini yceltmek Gn yo
ludur. Kendini beenmii devirmek ve mtevaz olannn nn amak
Yerin yoludur... Kendini beenenden nefret etmek ve mtevazy sev
mek insann yoludur. Yce bir konumda olarak Tevazu, insann yolu
zerine ihtiam dker; dk bir konumunda olarak insann yolu, gz
lemlenmemi tarafndan grlemez. Bu stn insann nihai hedefidir."
ORTA YOL VE UYUM

Chung fikri, tam olarak Chung Yung ya da Orta Yol Doktri ninde ge
'
litirildi. Chung, Aristocu "orta yol" fikri gibidir. Bazlar, orta yolu
yalnzca ileri noksan yapmak olarak anladlar; ancak bu tamamen
yanl bir anlamadr. Chungun gerek anlam, ne ok fazla ne de ok
azdr, yani ne kadar olmas gerekiyorsa, o kadar olmaktr. Bir kimse
nin Washington'dan New York'a gittiini farz edelim. Dosdoru Bos
tan'a gitmek, daha ok ey yapmak ve Philadelphia'da durmak ise da
ha az ey yapmak olacaktr. . 3 . yzylda yaam olan Sung Y
mensur bir iirinde, gzel bir kz u szlerle tasvir eder: "Eer 2.5 cm
da uzun olsayd, ok uzun olurdu. Eer 2,5 cm ksa olsayd ok ksa
olurdu. Eer pudra kullansayd, yz ok beyaz olurdu. Eer allk kul
lansayd, yz ok krmz olurdu" ( Wen Hsann chan, 19). Bu tas
vir, kzn boyunun ve simasnn tam olmas gereken kadar olduu an
lamna gelir. "olmas gerektii ekilde olma" Konfyslerin chung
diye isimlendirdikleri eydir.
" Olmas gerektii ekilde olma" dncesinde zaman nemli

bir faktrdr. Kn krk ceket giymek, olmas gerekendir, ancak ceke
ti yazn giymek olmas gereken deildir. Bundan dolay, Konfys
ler, shih chung ya da "vaktinde ve yerinde lmllk" terimindeki gibi
sk sk shih (zaman ya da yerinde) kelimesini chung kelimesiyle birlik
te kullanrlar. Mesela, Mencius Konfys hakknda yle der: "Gre
ve gitmek uygun olduunda, ona gitmek; grev dnda olmak uygun
olduunda, dnda kalmak; onda uzun sre kalmak uygun olduun
da, onda uzun sre kalmay srdrmek; ondan abucak ekilmek uy
gun olduunda, abucak ekilmek, ite Konfys byle biridir"
(Mencius, lla, 22). Bundan dolay, " bilgeler arasnda Konfys, tam
yerinde/vaktinde olan biridir" (a.g.e, Vb. 1 ) .
Chung Yung yle der: "Memnuniyet ya d a kzgnlk, ac y a da
sevin, cokunluk gibi duygularn hibirine sahip olmamak, bu, chung
durumu olarak tasvir edilir. Ancak bu duygularn istenen oranda orta
ya kmas, ho [uyum] olarak tasvir edilir. Chung bu dnyann ana
esasdr. Ho, dnya iin byk ana yoldur. Chmg ve Ho bir kez yer
letiinde, Gk ve Yer uygun konumlarn devam ettirir ve btn var
lklar beslenirler" (blm 1 ). Duygular hi ortaya kmadnda zihin
ne istenilenden ok ileri gider ne de ona eriebilir. Bu chung durumu
nun bir izahdr. Ve bu duygular ortaya ktklarnda, istenen oranda
olmak artyla, bu durumda da chungun durumudur, nk uyum
chung'dan kaynaklanr ve chung baka ekilde dzensiz olan eyi
uyumlu hale getirme hizmeti grr.
Duygular hakknda sylenilen ey, arzulara da uygulanabilir.
Toplumsal ilikilerde olduu gibi kiisel davranlarda da, arzularn
tatmini ve duygularn ifadesi iin doru snrlar olarak hizmet gren
ara noktalar vardr. Bir ahsn btn arzular ve duygular uygun de
recede tatmin ve ifade edildiinde sz konusu ahs, kendi iinde sa
lkl zihin durumuyla sonulanan bir uyumu baarm olur. Ayn ekil
de bir toplumun ierdii farkl insan tiplerinin btn arzular ve duy
gular, uygun lde tatmin ve ifade edildiinde, toplum kendi iinde
bar ve dzen ile sonulanacak uyumu gerekletirir.
232 on beinci blm
Uyum, farkllklarn uyumlu bir birlik iinde uzlatrlmasdr.

Tso Chuan, devlet adam Yen Tzu (.. 493) 'nun bir konumasn
nakleder. Bu konumada o, uyum ve tekdzelik ya da zdelik arasn
da bir ayrm yapar. "Uyum, yemek piirme sanat ile izah edilebilir"
der. Su, sirke, salatalk turusu, tuz ve erik aac balk piirmek iin
kullanlr. Bu karmlarn her birinden, ne sirke ne de salatalk turu
su olmayan yeni bir tat ortaya kar. te yandan tekdzelik ya da z
delik suya su ile tat vermek ya da bir mzik parasn bir notaya has
retme teebbsne benzetilebilir. Her iki durumda da, yeni hibir ey
yoktur. * ince t'ung ve ho kelimeleri arasndaki ayrm burada yatar.
T'ung tekdzelik ya da zdelik anlamna gelir ve bu farklla uyma
yan bir eydir. Aksine uyum ise, farkllklar, bir birlik oluturmak ze
re bir araya getirildiklerinde ortaya kar. Ancak uyumu gerekletir
mek iin, farkllklarn her biri, kesin olarak uygun oranda olmaldr
ki bu chung'dur. Bu yzden chungun fonksiyonu uyumu baarmaktr.
yi organize olmu bir toplum, farkl yetenek ve meslekten insan
larn kendilerine uygun yerleri igal ettikleri, uygun fonksiyonlar icra
ettikleri; hepsinin eit derecede tatmin edildikleri ve birbirleriyle atma
halinde olmadklar uyumlu bir birliktir. deal bir dnya, ayn zamanda
uyumlu bir birliktir. Chugn Yung yle der: "Her ey, birbirlerine zarar
vermeksizin bir arada beslenir. Btn yollar, arpma olmakszn takip
edilir. Bu, G ve Yeri byk yapan eydir" (CY, Blm 30).
Yalnzca insan toplumunu iermeyen fakat btn dnyaya ya
ylan bu uyum, stn Uyum olarak isimlendirilir. "Ek I"de I hakkn
da yle denilir: " [Hegzagramlar] Chi'ien'in yaratma, meydana getir
me gc ne kadar byktr... Btn olarak Yce Uyumu korumak:
Bu, gerekten de faydal ve iyidir. "
ALIILMI VE OLAGAN
Chung Yung yle der: "Gn ihsan ettii, doa diye isimlendirilir.
Bu doann takip edilmesi, Yol [Tao] olarak isimlendirilir. Bu Yolun i-
{*) Bkz. Tso Chuan, Dk Chao'nun 20. yl, M. 522.

lenmesi, manevi kltr olarak isimlendirilir. Yol, hibir insann bir an

onsuz yapamayaca eydir. Bir insann onsuz yapabilecei, Yol deil
dir" ( CY, Blm 1 ) . Burada, Chung Yungun bir baka nemli anlay
olan allm ve olaann nemi fikrine dokunuyoruz. Bu anlay,
bu almann balndaki, allm ya da olaan anlamna gelen yung
kelimesiyle ifade edilir.
Herkes, her gn yemenin ve imenin zorunlu olduunu anlar.
Bundan dolay, yemek ve imek insanln allm ve olaan eylemle
ridir. Bunlar, hibir insan onlarsz yapamayacaklar lde nemli ol
duklar iin allm ve olaandrlar. Ayn ey, beeri ilikiler ve ahlaki
faziletler iin de geerlidir. Bunlar baz insanlara, az deerde olacak
kadar allm ve olaan grnr. Ancak onlar, hibir insan onlarsz
yapamayaca iin bu kadar basittirler. Yemek-imek, beeri ilikileri
ve ahlaki faziletleri devam ettirmek, insan doasn takip etmektir. Bu,
Yol ya da Tao'dan baka bir ey deildir. Manevi kltr ya da ahlaki
eitim olarak isimlendirilen ey, bu Yol'un gelitirilmesinden, ilenme
sinden baka bir ey deildir.
Madem ki Yol, gerekte hibir kimsenin onsuz yapamayaca
eydir, o zaman manevi kltre muhta olmak neden? Cevap, btn in
sanlarn bir lde, gerekten Yol'u takip ediyor olmalarna ramen,
hibir insann bu gerein bilincinde olmak iin yeterince aydnlatlma
m olmalardr. Chung Yun yle der: "nsanlar arasnda yemeyen ve i
meyen hi kimse yoktur; ancak onun tadn gerekten takdir eden kim
se ok azdr" (blm 4). Manevi kltrn fonksiyonu, insanlara, yap
tklar eyin bilincinde olmalarna sebep olacak ekilde hepsinin, az ya da
ok fiili olarak Yol'u takip ettiklerine dair bir anlay kazandrmaktr.
Ayrca, btn insanlar zorunlu olarak, bir lye kadar Yol'u
takip etmeye zorlanmakla birlikte, hepsi onu mkemmel bir ekilde ta
kip edemez. Bu yzden hibir kimse, bir toplumda btnyle beeri
ilikilerden yoksun olarak yaayamaz; ayn zamanda bu beeri ilikile
rin zorunlu hale getirdiklerinin hepsini mkemmel bir ekilde karla
yan kii de ok azdr. Manevi kltrn fonksiyonu, gerekte bir insa
nn daha nce az ok yapt bir eyi mkemmel hale getirmektir.
234 on beinci blm
Bu yzden Chung Yung yle der: "stn insann Yolu, belli,

ancak anlalmas zordur. Normal erkek ve normal kadn, btn ceha
letlerine ramen, yine de onun hakknda bilgi sahibi olabilir; mkem
mel haldeki bir bilge bile, onun hakknda bilmedii bir ey bulabilir.
Normal erkek ve normal kadn btn aptallklaryla, yine de onu uy
gulayabilir; mkemmel haldeki bir bilge bile, onda uygulayamayaca
bir ey bulur... Bu yzden stn insann Yolu, koca ve kadn arasnda
ki ilikiyle balar; ancak en tam kapsaml halinde Gkte ve Yer'de olan
her eye ular" ( CY, Blm 12). Bylece btn insanlar, cehaletleri ve
aptallklarna ramen bir dereceye kadar Yolu takip ederler; ancak
manevi gelime yine de, onlar aydnlanmaya ve mkemmellie ula
trmak iin gereklidir.
AYDINLANMA VE MKEMMELLK
Chung Yung'da bu mkemmellik ch'eng (samimiyet, gereklik) olarak
tasvir edilir ve aydnlanmayla beraber gider. Chuan Yung yle der:
"Mkemmellikten aydnlanmaya doru ilerleme, doa olarak isimlen
dirilir. Aydnlanmadan mkemmellie ilerleme, manevi kltr olarak
isimlendirilir. Mkemmellik olduunda, aydnlanma vardr. Aydnlan
ma olduunda, mkemmellik vardr" ( CY, Blm 21) . Yani, gndelik
hayatn, yeme, ime gibi allm, olaan eylemleri ve beeri ilikilerin
nemini anlayan kimse, zaten bir bilgedir. Ayn ey, anlad eyi m
kemmellemek iin kullanan kimse iin de dorudur. Bir kimse, onlar
uygulamakszn bu eylerin nemini tam olarak anlayamaz. Onlarn
anlamn tan olarak anlamakszn bir kimse onlar mkemmellemek
iin kullanamaz.
Chung Yung yine yle der: " Ch'eng meziyeti, yalnzca kendi
kendini mkemmelletirmeden ibaret deildir. O, bir kimsenin btn
dier eyleri kendisiyle mkemmelletirdii eydir. Benliin mkem
mellii, jenin [insanseverlik] kalitesinde yatar. Dier eylerin mkem
mellii, hikmette yatar. Doann fazileti, bundadr. D ve i arasnda
ki birlik, onun vastasyla meydana gelir" ( CY, Blm 25). Bu parag
rafn anlam, ak gibi gzkmektedir. Ancak insanseverlik ve hikmet
gibi kelimelerin birbirinin yerine kullanlp kullanlmayaca hususun

da tereddt ediyorum.
Chung Yun da der ki: "Yalnzca, en ok ch'enge sahip olan kim
se, doasn en yksee kartabilir. Bunu yapmaya muktedir olan, ay
n eyi baka insanlarn doas iin de yapabilir. Bunu yapmaya muk
tedir olan, ayn eyi eyann doas iin de yapabilir. Bunu yapmaya
muktedir olan, Gn ve Yerin dnm ve beslenme operasyonlar
na yardm edebilir. Bunu yapmaya muktedir olan Gk ve Yerle birlik
te bir l tekil edebilir" ( CY, Blm 22).
Bir kimse kendisini mkemmelletirirken ayn ekilde bakalar
nn da mkemmel olduklarn grmek zorundadr. Bir kimse, bakalar
nn mkemmelliini dikkate almakszn kendisini mkemmelletiremez.
Bunun sebebi, bir kimsenin kendi doasn en yksek derecede, yalnzca
beeri ilikiler sayesinde, yani toplum alan iinde gelitirebilir olmasdr.
Bu, Konfys ve Mencius'un, kendi kendini mkemmelletirmek iin
bir kimsenin chung, shu ve insanseverlii uygulamas gerekir eklindeki
geleneine kadar geri gider. Yani kendi kendini mkemmelletirmek ba
kalarna yardm etmee baldr. Kendini mkemmelletirmek, bir kim
senin Gkten ald eyi en yksek dereceye karmaktr. Bakalarna
yardm etmek, Gn ve Yerin dnm ve beslenmesine yardm etmek
tir. Bu eylerin anlamn tam olarak anlamayla, bir kimse Gk ve Yer ile
bir l tekil etmeye muktedir olur. Bu tr bir anlay, Chung Yung'un
aydnlanma diye isimlendirdii eydir. Bu ekilde bir leme meydana
getirme de mkemmellik olarak isimlendirilen eydir.
Bu ly gerekletirmek iin fevkalade herhangi bir ey ge
rekli midir? Hayr! Allm, sradan eyleri ve tam nemini anlayarak
onlarn "olmas gerektii ekilde" yapmaktan fazlasna gerek yoktur.
Byle yapmayla bir kimse, i ve d birlii kazanr; bu yalnzca Gk,
Yer ve insandan oluan bir leme deil, ayn zamanda, insann Gk
ve Yer ile birlii anlamna gelir. Bu yolda, teki-dnyallk gerekleti
rilebilir; ancak ayn zamanda bu-dnyal da kaybetmez. Bu fikrin ge
liimiyledir ki, daha sonraki Yeni-Konfysler Budizm'in te-dn
yaya dnk felsefesine saldrdlar.
236 on beinci blm
Bu, bireyin evrenle bir hale geldii bir duruma zihni ykseltme
nin yoludur. O, Taocu metottan farkldr. Bu metot, bilginin yok sayl
mas yoluyla zihni "bu" ve "teki" arasndaki dnyevi ayrmlarn s
tne karmaktr. te yandan Konfys metot, bu sevginin geni
lemesi vastasyla zihni, ben ve teki eyler arasndaki allm ayrm
larn stne ykseltmektir.
Ming hanedanndan
bir prensesin tasviri.
" arih asla kendisini tekrar etmez" denilir, ancak ayn zamanda
T"gne altnda yeni olan hibir ey yoktur" da denilir. Muhte
melen btn hakikat, bu iki ifadenin birleimindedir. in bak asn
dan uluslararas siyaset gz nnde bulundurulduunda, gnmz ve
bundan nceki yzyllardaki dnyamzn tarihi Ch'un Ch'iu ve Chan
Kuo dnemi in tarihinin bir tekrar gibi grnr.
. CH'UN BRLEMESNDEN NCEK SYAS ARTLAR

Ch'un Ch'iu dnemi (. 722-4 8 1 ), Ch'un Ch'iu ya da lkbahar ve
Sonbahar Yllklarnn ierdii dnemi kapsad iin bu ekilde isim
lendirilir. Chan Kuo dnemi (. 480-222), Savaan Devletler anlam
na gelen ismini, devletler arasnda youn bir savan bulunduu bir d
nem olmas gereinden alr. Daha nce grdmz gibi, feodal a
boyunca insanlarn davran, li (trenler, ayinler, uygun davran kural
lar) tarafndan ynetilir. Burada yalnzca ferdin davrann yneten
kurallar deil, ayn zamanda, devleti yneten kurallar da vardr. Bunla
rn bir ksm, bar zamannda uygulanr; ancak dierleri savata kul
lanmak iin dizayn edilmilerdir. Bir devlet tarafndan tekiyle olan ili-
240 on altnc blm
kilerinde yerine getirildii ekliyle bu bar ve sava zamannn /i'si, im

dilerde uluslararas hukuk diye isimlendirdiimiz eyin muadiliydi.
Son zamanlarda uluslararas hukukun gittike daha etkisiz bir
hale geldiini gryoruz. Son yllarda, bir milletin ltimatom vermek
sizin ve aka sava ilan etmeksizin bir baka millete saldrd ya da
bir milletin, kzl ha grmemi gibi yaparak dierinin hastanelerini
bombalad birok rnek vardr. Yukarda zikredilen in tarihinin
dnemlerinde, /inin etkililiinde benzer bir k grrz.
Ch'un Ch'iu dneminde, uluslararas li'ye hala sayg gsteren
insanlar vard. Tso Chuan, Ch'u ve Sung devletleri arasnda i.
638'de meydana gelen mehur bir sava nakleder. Eski geleneklere
bal Dk Sunglu Hsiang, Sung glerini bizatihi ynetti. Belli bir an
da, Ch'u askeri, saflarn oluturmak iin bir nehri geiyordu. Bunun
zerine Dk Hsiang'n emri altndaki bir komutan hemen bu gei s
rasnda orduya saldrmak iin izin istedi. Ancak Dk bu istee cevab,
saflarn oluturmadan nce bir orduya saldrmayaca eklinde oldu.
Sonu, Sung ordusunun felaketlere yol aan yenilgisi oldu. Bu felaket
srasnda Dk'n kendisi de yaraland. Ancak buna ramen, yle di
yerek nceki kararn savundu: "stn bir insan, ne daha nce yara
lanm bir adama ikinci bir yara aar ne de salar beyazlam herhan
gi bir kimseyi esir alr. " Bu szler komutanlarndan birini kzdrd; ko
mutan Dke yle dedi: "Eer ikinci bir yara amaktan kanmak iyi
ise, niin herhangi bir yara amaktan kanmyorsun? " Eer salar
beyazlam bir adam esir olarak almaktan kanmak iyi ise, kendini
niin dmanna teslim etmiyorsun?" (Tso Chuan, Dk Hsi'nin yirmi
ikinci yl) . Dk'n syledii, feodal valyelerin valye ruhunu tem
sil eden geleneksel /iye uygundur. Komutann syledii ise, deien bir
an uygulamasn temsil eder.
Gnmz devlet adamlarnn milletler arasnda bar koruma
ya ynelik bir abada kullandklar btn bilinen metotlarn in tari
hinin bu ilk dnemlerinin devlet adamlarnn baarsz bir ekilde te
ebbs ettikleriyle hemen hemen ayn olduunu grmek cesaret krc
olsa da, ilgintir. Mesela, silahlarn snrlandrlmasna ynelik bir
dnya siyaseti ve dnya felsefesi 241
konferans, . 551'de yapld (Tso Chuan, Dk Hsiang'n yirmi yedin

ci yl). Bir zaman sonra, o zamann "dnya"sn iki "etki alanna" ay
racak bir teklif yapld; Bunlardan biri doudayd ve Dounun mpa
ratoru sfatyla Ch'i'nin Kral tarafndan kontrol edilecekti; teki ise,
Bat'da olup Chi'n'nin kral tarafndan Bat'nn imparatoru sfatyla
kontrol edilecekti (Tarihsel Kaytlar, Blm 46). Ayn zamanda, bir
birleriyle ittifak yapm olan birka devlet vard. Chan Kuo dnemi
boyunca, bunlar iki genel modele ayrld; kuzeyden gneye doru uza
nan "dikey" tip; Bat'dan Dou'ya uzanan "yatay" tip. Bu zamanda
Ch'in'in en saldrgan olduu yedi byk devlet vard. ttifakn bu di
key tipi, dier alt devlet tarafndan Ch'in'e kar yneltilen bir ittifak
t ve Ch'in, Bat'nn en uzanda yer ald iin byle isimlendirildi. Di
er alt devlet ise, kuzeyden gneye doru sralanarak onun batsna
dalmt. te yandan, ittifakn yatay tipi, dier alt devletten biri ya
da daha ouyla geri kalanlara saldrmak maksadyla yaplm olan
bir ittifakt ve bu yzden de, Bat'dan Dou'ya doru uzanmaktayd.
Ch'in'in siyaseti, "uzak devletlerle ittifak yapmak, yakn olan
devlete saldrmakt." Bu yolla o, her zaman kendisine kar kan di
key ittifaklar datmada nihai olarak baarl oldu. "Tarmda ve sa
vata "ki stnl ve dier devletler arasnda beinci kolu youn kul
lanmyla Ch'in, bir dizi kanl seferden sonra, tek tek dier alt devleti
fethetmede baarl oldu ve nihai olarak in'in tamamn . 221'de
birletirdi. Bunun zerine, Ch'in'in Kral, kendisine Ch'in'in (Ch'in
Shih-huang-ti) ilk mparatoru muhteem unvann verdi. O, tarihte bu
unvanla bilinmektedir. Kral, ayn zamanda, feodalizmi ilga etti ve by
lece tarihte ilk kez Ch'in hanedanl ynetiminde merkezilemi bir
in mparatorluu yaratt.
N'N BRLETRLMES
ilk mparator, fiili birlii gerekletirecek ilk kii olsa da, byle bir bir
lie ynelik arzu, uzun bir sreden beri btn halk tarafndan beslen
mekteydi. Mencius'da, Liang'n Kral Hui'nin "Dnya nasl bar ha
linde olabilir" diye sorduu anlatlr. Mencius bunu yle yantlar:
242 on altnc blm
"Birlik olduunda, bar olacaktr. " "Ancak bu dnyay kim birleti

rebilir? " diye sordu Kral. "nsanlar ldrmekten holanmayan kimse,
onu birletirebilir" diye cevaplad Mencius (la, 6). Bu ifade ak bir e
kilde, zamann arzusunu ifade etmektedir.
Burada "dnya" olarak kullanlan kelime, harfi harfine "gn
altndaki her ey" anlamna gelen ince t'ien-hsia'nn bir tercmesidir.
Baz mtercimler onu, "imparatorluk" olarak tercme ederler; nk
onlara gre inlilerin kadim zamanlarda t'ien-hsia diye isimlendirdik
leri ey, in feodal devletlerinin hudutlaryla snrlanmtr. Bu tama
men dorudur. Ancak, belli bir zamann insanlar tarafndan anlald
ekliyle bir terimin younluunu (intension) onun genilemesiyle ka
rtrmamalyz. Sonraki kullanm, bu halk tarafndan sahip olunan
gerekler hakkndaki bilgiyle snrlanr; ancak birincisi bir tanm me
selesidir. Mesela, inlilerin bu kelimeyle kastettikleri ey, kadim d
nemde yalnzca inli kanndan olan insanlarla snrland iin, jen
(ahslar) kelimesinin " inliler" olarak tercme edilebileceini syle
yemeyiz. Kadim inliler jen hakknda konutuklarnda onlarn kastet
tikleri, bu zamandaki beeri varlklar hakkndaki bilgileri inlilerle s
nrl olsa bile, gerekte beeri varlklardr. Ayn ekilde, t'ien-hsia hak
knda konutuklarnda, ilk zamanlarda dnya hakkndaki bilgileri in
devletlerinin tesine gemese de, onunla bu dnyay kastederler.
Konfys'n zamanndan bu yana, genelde in halk, zelde
ise onlarn siyasi dnrleri, dnya ile ilgili olarak siyasi meseleler
hakknda dnmeye baladlar. Bundan dolay, in'in birletirilmesi,
o zamann insanlar iin daha ok, bugn bize btn dnyann birle
tirilmesi olarak grnen ey gibi grnd. . 221'deki birlemeden
iki bin yldan daha uzun bir sreden beri, anormal olarak kabul ettik
leri belli dnemler dnda inliler, tek bir ynetim altnda tek bir dn
yada yaadlar. Bu yzden, dnya bar iin faaliyet gsteren merkezi
lemi bir organizasyona alkndlar. Ancak son zamanlarda, uzak
Ch'un Ch'iu ve Chan Kuo dnemlerine benzer uluslararas siyasi art
lar olan bir dnyaya daldlar. Bu srete onlar, dnme ve faaliyette
bulunma alkanlklarn deitirmeye zorlandlar. Bu konuda, inlile-
rin gznde, mevcut ac ekmelerine nemli katkda bulunan tarihin

bir tekraryd (bkz. bu blmn sonundaki dipnot) .
BYK BLG
imdi, in felsefesinin uluslararas karakterini tasvir etmek maksady
la, Ta Hseh ya da Byk Bilgi nin dncelerinin bir ksmna dne
'
lim. Chung Yung gibi Ta Hseh de, Li Chi (Ayinler Kitab ) daki bir b
'
lmdr ve Chung Yung gibi o da, Sung hanedanl (960-1270) bo

yunca, Yeni-Konfysler iin temel metinleri oluturan "Drt Kita
b" tekil etmek iin Konfys Yllklar ve Menciusla birlikte Yeni
Konfysler tarafndan bir araya getirildiler.
Byk Bilgi, gerek bir temeli olmasa da, Yeni-Konfysler
tarafndan Konfys'n belli bal talebelerinden biri olan Tseng
Tzu'ya atfedildi. Bu kitap, Yeni-Konfysler tarafnda Taonun
renimi iin nemli bir el kitab olduu kabul edildi. Kitabn al b
lm yle der:
"Byk Bilgi"nin bu retisi, bir kimsenin mehur faziletini te
zahr ettirmek, halk sevmek ve en yce iyide kalmaktr... Sekin fazi
leti btn dnya zerinde tezahr ettirmek isteyen eskiler, ilk nce
kendi devletlerini dzenlediler. Kendi devletlerini iyi bir ekilde dzen
lemeyi isteyen sz konusu bu eskiler, ilk nce kendi ailelerini dzene
soktular. Kendi ailelerini dzene sokmayan bu eskiler, ilk nce kendi
benliklerini terbiye ettiler. Kendi benliklerini terbiye etmek isteyen bu
eskiler, ilk nce kendi zihinlerini slah ettiler. Kendi zihinlerini slah et
mek isteyen bu eskiler, ilk nce kendi dncelerinde mutlak samimi
yeti aradlar. Dncelerinde mutlak samimiyeti arayan sz konusu es
kiler, ilk nce bilgilerini genilettiler. Bu bilgi genilemesi, eyay ara
trmaktan ibarettir.
"Eyalar aratrldnda, an o zaman onlarn bilgileri genile
mi hale gelir. Bilgileri genilediinde, ancak o zaman tasavvurlar ger
ek hale gelir. Tasavvurlar, gerek olduunda, ancak o zaman zihinle
ri slah edilmi hale gelir. Zihinleri slah edildiinde, ancak o zaman
benlikleri terbiye edilmi hale gelir. Benlikleri terbiye edildiinde, an-
244 on altnc blm
cak o zaman aileleri dzenli hale gelir. Aileleri dzenli hale geldiinde,
ancak o zaman devletleri doru olarak ynetilir. Devletleri doru ola
rak ynetildiinde, ancak o zaman dnya bar iinde olur. "
Bu ifadeler, Ta Hseh'in "ana ba" ve sekiz "kk tel"i ola
rak bilindi. Daha sonraki Konfyslere gre, ba gerekte yal
nzca bir ba ierir: O da, "bir kimsenin yce erdemini tezahr ettir
mek"tir. "Halk sevmek", "bir kimsenin yce erdemini tezahr ettir
me"nin yoludur. Oysa "en yce iyide kalma", en yce mkemmellik
te "bir kimsenin mehur faziletini tezahr ettirme"sidir.
"Sekiz tel ", ayn ekilde yalnzca bir teldir. Bu da, bir kimsenin
kendi benliini terbiye etmesi, gelitirmesidir. Yukardaki iktibasta, e
yann incelenmesi, bilginin genilemesi vs. gibi benliin terbiye edilme
sini, gelitirilmesini nceleyen admlar, benlii gelitirmenin/terbiye et
menin yollar ve aralardr. Ailenin dzene sokulmas vs. gibi benliin
gelitirilmesini takip eden admlar, benliin en yce mkemmellie va
racak ekilde gelitirilmesinin/terbiye edilmesinin ya da metinlerin sy
ledii gibi "en yce iyide kalmann yollar ve aralardr. nsanlar, top
lumdaki grevlerini en iyi ekilde yapmak iin uramadka doala
rn mkemmel hale getirecek ekilde gelitiremezler. Ayn zamanda
bakalarn mkemmelletirmeksizin, kendisini mkemelletiremez.
"Bir kimsenin en mehur faziletini tezahr ettirmek", "bir kim
senin kendi benliini terbiye etmesiyle, gelitirmesiyle" ayn eydir. Bi
rincisi, yalnzca ikincisinin muhtevasdr. Bu yzden, farkl fikirler,
Konfyslkte merkezi olan tek bir fikre indirgenir.
Bir kimsenin devlete ve dnyaya iyi bir dzen getirecek bir ey
yapmadan nce, bir devletin ya da bir ksm dnyevi organizasyonla
rn ba olmas zorunlu deildir. Bir kimse, yalnzca bir devletin yesi
olarak bu devlet iin yapacann en iyisini ve bu dnyann bir yesi
olarak da onun iin iyi olan yapmaldr. O zaman devlete iyi dzeni
ve dnyaya bar getirme hususunda kendi payna denin tamamn
yapm olur. Bir kimsenin elinden gelenin en iyisini samimi olarak yapc
maya almayla en yce iyide kalr.
Bu blmn hedefine uygun olarak, Ta Hseh'in yazarnn
dnyaya siyasetine ve dnya barna gre dndne iaret etmek

yeterlidir. O, bu ekilde dnenlerin ilki deildir. Ancak bunu, siste
matik olarak yapm olmas bakmndan nemlidir. Onun iin, bir
kimsenin kendi devletinin iyi dzeni, ne siyasete gre ne de benliin
manevi geliimine gre nihai hedeftir.
Burada, benliin manevi geliimi iin eyann aratrlmasnn
hangi yollarla ve vastalarla olabilecei problemini tartmaya ihtiya
duymuyoruz. Bu problem, daha sonra Yeni-Konfysl ele ald
mzda tekrar karmza kacaktr.
HSN-TZU'DAK EKLEKTK EGLM

in felsefe dnyasnda, . 3. yzyln son paras, senkretizm ve ek
lektikilie doru gl bir eilim grd. Eklektikler Okulu'nun ana
almas olan Lu-shih Ch'un-ch'iu, bu zamanda telif edildi. Ancak bu
alma blmlerini, zamanndaki okullarn ouna hasretmekle bir
likte, aslnda eklektikilik fikri iin teorik bir gereke salamada baa
rsz oldu. Hem Konfys hem de Taocu yazarlar, baka bakmlar
dan farkllklarna ramen, zamann eklektik ruhunu nasl yansttkla
rn gsteren byle bir teori sundular.
Bu yazarlar, Tao diye isimlendirdikleri tek bir mutlak Hakika
tin bulunduu hususunda anlatlar. Farkl okullarn ou, Tao'nun
hususi bir ynn grdler ve bu anlamda onun tezahrne ynelik
bir katkda bulundular. Konfys yazarlar, btn Hakikati grenin
Konfys olduu ve bu yzden de, bir anlamda onu tamamlayc ol
salar da, dier okullarn Konfys okula tabi olduklarn, aksine,
Taocu yazarlar ise, btn Hakikati grenin Lao Tzu ve Chuang Tzu
olduunu ve Taoculuun dier btn okullardan stn olduunu ileri
srdler.
Hsn-tzu'da "Krlkten zgrlk zerine" balkl bir blm
vardr. Onda unu okuruz:
Gemite, seyahat eden bilim adamlar krletirildiler ve bu yzden

farkl dnce okullarna sahiptiler. Mo Tzu, fayda tarafndan kr
246 on altnc blm
edilmiti ve kltrn deerini bilmedi. [Mencius'un bir ada

olan, insanlarn arzularnn gerekten ok az olduunu ileri sren]
Sung Tzu arzu tarafndan kr edildi, bu yzden [insanlarn] kar
[peinde olduklarn] bilemedi. Shen Tzu [Shen Tao, Yasac okulun
bir yesi], yasa tarafndan kr edildi, bu yzden yeteneinin bile
medi. Shun Tzu [Shen Puhai, Yasac okulun bir baka yesi], yetki
tarafndan kr edildi, bu yzden hikmeti bilemedi. Hui Tzu [sim
ler Okulu'nun Hui Shih'i], szler tarafndan kr edildi, bu yzden
gerekleri bilemedi. Chuang Tzu, ta biattan kaynaklanan tarafn
dan kr edildi, bu yzden insandan kaynaklanan bilemedi.
Fayda bak asndan, Tao, kazan aramaktan baka bir ey
deildir. Arzularn [azl] bak asndan Tao, tatminden baka
bir ey deildir. Yasa bak asndan Tao, kanunlardan baka bir
ey deildir. Yetki bak asndan Tao, yersiz istek ve davrantan
baka bir ey deildir. Tabiattan kaynaklanan bak asndan Tao,
brakn yapsnlar(laissez-fair)dan baka bir ey deildir. Szler ba
k asndan Tao, akl yrtmekten baka bir ey deildir.
Bu farkl grler, Tao hakkndaki mnferit bak alardr.
Tao'nun z, deimezdir ve btn deiiklikleri ierir. Tek bir ba
k asndan anlalamaz. Yanl anlalm bilgiyle Taonun yalnz
ca tek bir ynn gren kimseler, onu btn olarak anlayamaya
caktr... Konfys, insansever ve bilgeydi; kr edilmemiti. Bu
yzden o, Tao'yu anlad ve bu, onun ilk yneticilerle ayn srada
yer verilmesi iin yeterliydi (HT, Blm 2 1 ) .
Bir baka blmde Hsn Tzu yle der:
Lao Tzu, uysallkla ilgili vizyona sahipti, bu yzden gayreti gre

medi. Mo Tzu tekdzelikle ilgili bir vizyona sahipti, bu yzden fer
diyeti gremedi. Sung Tzu, [baz insanlarn arzularnn] az olduu
[gerei] ile ilgili vizyona sahipti, bu yzden [dier insanlarn arzu
larnn] ok olduu [gereini] grmedi" (HT, Blm 17).
Hsn Tzu'ya gre, bir felsefecinin vizyonu ve krl yanyana

gider. Husun Tzu'nun bir vizyonu vardr, fakat bu vizyonu tarafndan
kr edildi. Bu yzden onun felsefesinin mkemmellii, ayn zamanda
onun noksanldr.
CHUANG-TZU'DA EKLEKTK EGLM

Chuang-tzu'nun son blmnn, T'ien Hsia ya da "Dnya"nn yaza
r, senkretizm hakkndaki Taocularn grn verir. Bu blm, ger
ekte kadim in felsefesinin zetlenmi bir_ anlatsdr. Yazarn kim ol
duu hususunda emin deiliz. Fakat ilk dnem in felsefesinin en iyi
tarihilerinden ve eletirmenlerinden biri olduu kesindir.
Bu blm, ilk nce tam Hakikat ve ksmi Hakikat arasnda bir
ayrm yapar. Tam Hakikat, "isel bilgelik ve dsal krallk"n Taosu
dur. Bu Tao'nun incelenmesi, " Taonun metodu olarak isimlendirilir. "
Ksmi Hakikat, tam Hakikat'in hususi bir yndr. Onun incelenme
si, "sanat metodu" olarak isimlendirilir. Bu blm yle der:
Dnyada, sanat metodunu kullanan birok kimse vardr. Bunlarn

her biri, kendi [dncesini] herhangi bir ilaveye ihtiya duymaya
cak kadar mkemmel olarak grr. O zaman, eskilerin Tao meto
du diye isimlendirdikleri ey nerededir? .. O, bilgenin kendisiyle ge
litii; kraln onun vastasyla baarsn tamamlad eydir. Her
ikisi de Bir'den kaynaklanr."
Bir, "isel bilgeliin ve dsal kralln Taosudur. " Bu blm,
Tao'daki temel ve dal, nazik ve kaba arasnda bir ayrm yapmay
srdrr. yle der: "Eskinin insanlar ne kadar mkemmeldi ...
Onlar, temel ilkeleri anladlar ve bu temel ilkeleri, by ve k
, nazik ve kabay kuatan alann btn noktalarna ulaan k
k dzenlemelerle ilikilendirdiler; onlarn etkisi her yerdeydi."
llerde ve kurumlarda doru bir ekilde bedenlenmi olan
retilerinin bir ksm, hiilii kadim yasalarda ve tarihilerin kayt
larnda muhafaza edilir. iir, Tarih, Ayinler ve Mzik kitaplarnda
kaydedilen bu retiler, Tso ve Lu [yani, Konfys] [devletlerin]
beyleri ve retmenlerinin ou iin bilinmekteydi. iir Kitab he
defleri tasvir eder; Tarih Kitab, olaylar tasvir eder; Ayinler davra
nlar ynetir; Mzik, uyumu muhafaza eder. Yi [I- Ching - Dei
imler Kitab], Yin ve Yangn ilkelerini gsterir. Ch'un Ch'iu [lkba
har ve Sonbahar Yllklar] isimleri ve grevleri gsterir.
Bunun iin, T'ien Hsia blm, Konfyslerin Tao ile bir

ilikiye sahip olduklarn ileri srer. Ancak, onlarn bildikleri "ller
248 on altnc blm
ve kurumlarla" snrldr. ilkeler hakknda hibir ey bilmezler. Yani,

onlar Tao'nun daha baya ynlerini daha aa dallarn bilirler, an
cak ondaki nazik ve temel olan bilmezler.
Ti'en Hsia blm yle diyerek devam eder:
Dnya, byk bir dzensizlik halindedir. Erdemli ve bilge, belirsiz

dir. Tao ve fazilet birliklerini kaybettiler ve dnyada birou ken
dileri iin btnn kullanaca bir ynn ald. Bu durum, birbir
lerinin yerini alamayan ve hususi bir fonksiyona sahip olan iitme,
grme, koklama ve tatma duyular gibidir. Ya da kendi nevi bak
mndan mkemmel ve kendi ii iin faydal, ancak anlama yetene
i olmayan farkl zanaatlarn mahareti gibidir. Her biri, bir y
nn rencisidir.. Bu yzden isel bilgeliin ve dsal kralln Ta
osu, belirsiz hale gelir ve akln kaybeder; bastrlm hale gelir
ve geliimini kaybeder.
Sonra ayn aratrma, her birinin Taonun bir ynn "iittiini

kabul ederek" farkl okullarn bir tasnifini yapar. Ancak ayn zaman
da bu okullarn noksanlklarn da ciddi bir biimde eletirir. Lao Tzu
ve Chuang Tzu oka takdir edilir. Fakat, Taoculuun bu iki lideri de,
dier okullarn liderleri gibi, yalnzca " Tao'nun baz ynlerini iittik
lerine" iaretle, dikkat ekecek bir ekilde, ima yollu olarak eletirilir.
Bu yzden, T'ien Hsia blm, Konfyslerin somut "l
ler ve kurumlar" bildikleri, ancak onlarn temelinde yer alan ilkeleri
bilmedikleri; Taocularn ise, ilkeleri bildikleri, lleri ve kurumlar
bilmediklerini ima ediyor gibi grnmektedir. Bir baka ifadeyle, Kon
fysler "Taonun dallarn" biliyor ancak onun esas ynn bilmi
yorlar; oysa Taocular onun esas ynn biliyor, fakat dallarn bilmi
yorlar. Yalnzca ikisinin birleimi, tam Hakikati meydana getirir.
SSU-MA T'AN VE LU HSN'NN EKLEKTZM

Bu eklektik eilim, Han Hanedanl'nda srdrld. Huai-nan-tzu ya
da Huai-nan Prensinin Kitab, Taoculua ynelik gl bir eilim ol
sa da L-shih Ch'un-ch'iu gibi ayn doaya sahip bir kitaptr. Bu kita-
ba ilaveten, nc Blm'de iktibas edilen iki tarihi Ssu-ma T'an (.

. 1 1 0) ve Liu Hsin (. yk. 46-S. 23) de, eklektik eilimler gste
rirler. Bunlardan Ssu-ma T'an, bir Taocuydu. nc Blm'de ikti
bas edilen, "Alt Okulun Esaslar zerine" adl makalesinde yle der:
" Yi'nin 'Byk Ek'[Ek III]inde u ifade vardr: 'Bu dnyada, tek bir ni
yet ancak onun hakknda yz fikir vardr; tek bir hedef vardr; fakat
ona gtren yollar farkldr'. Bu tam da, farkl dnce okullaryla il
gili durumdur, ... hepsi toplumsal dzeni ararlar. Ancak aklama ya
parken, bazs ak ve dierleri ak olmayan farkl yollar takip eder
ler" (Tarihsel Kaytlar, Blm 130). Ssu-ma T'an, sonra alt felsefi
okulun mkemellikleri ve noksanlklarn zikretmeye devam eder; Ta
oculuu dier okullarn en gzel noktalarnn tamamn birletirdii ve
bu yzden de hepsine stn olduu kabulyle de bitirir.
te yandan Liu Hsin, bir Konfysyd. Han Hanedanl
'nn Tarihi'nde yer alan edebiyata dair blmde iktibas edildii ek
liyle Yedi zet'inde, on dnce okulunu sralar ve ayn paragraf Ssu
ma T'an'n yapt gibi 1- Ching - Deiimler Kitab'nn "Ek III"nden
iktibas eder. Sonra u sonucu ular: "Okullarn her biri kendi gl
noktasn; ana maksatlarn ak bir ekilde ifade etmek iin bilgiyi ve
aratrmay azami derecede gelitirdiler. n yarglar ve noksanlklar
olsa da, yine de retilerinin bir zeti, onlarn Yiu Yi (Alt Klasik)'nin
dallar olduu ve ondan geldiklerini gsterir... Eer bir kimse Liu Yiyi
gelitirebilir ve [Hikaye Anlatclar, felsefi hibir deere sahip deiller
diye ihmal ederek], hatalarn skartaya kartarak ve iyi noktalarn
bir araya getirerek dokuz okulun szlerine dikkat edebilseydi, dn
cenin pek ok ynne hakim olmak mmkn olurdu" (Han Hanedan
l'nn Tarihi, blm 30).
Btn bu ifadeler, dnce dnyasnda da birlie ynelik mev
cut gl bir arzuyu yanstr. Devletler arasnda yzyllarca sren sa
van hayal krklna uratt . 3. yzyl insanlar, siyasi bir bir
lemeyi arzuladlar. Bunun sonucu olarak felsefecileri de, dncede
bir birlii meydana getirmeye altlar. Eklektizm, ilk teebbst. An
cak bizatihi eklektizm, birleik bir sistem ina edemez. Eklektikiler,
250 on altnc blm
tam Hakikate inandlar ve farkl okullardan onlarn "gl noktalar

n" seerek bu Hakikat'e ya da Tao'ya ulamaya altlar. Ancak on
larn Tao olarak adlandrdklar, maalesef basit bir ekilde, temelde ya
tan herhangi organik bir ilkeyle birbirine bal olmayan tamamen
farkl unsurlardan oluan yamal bir bohayd ve bu yzden de, buna
atfettikleri st bala layk deildi.
N ULUSULUK ANLAYII ZERNE NOT

Dr. Derk Bodde yle yazar:
Bu ifadeyi sorgulardm. Mesela, (ncs 6. yzyl boyunca olan)

Alt Hanedanlk, Yan (280-1367) ve Ch'ing ( 1 644- 1 9 1 1 ) dnem
leri, gerekte, teorik olarak "normal d" kabul edilecek bir durum
olsa da, in'i ayrlk ya da yabanc hakimiyeti dncesine altra
cak kadar uzun bir sreydi. stelik ou kez, "normal" birlik d
nemlerinde bile, zaman zaman imparatorluk iinde kan isyanlara
olduu kadar Hsiung-nu gibi d halklar dizisine kar da youn si
yasi manevra ve askeri faaliyetler vard. Bu yzden, etkileri, haki
katen bir dnya leinde faaliyet gstermeleri gereiyle vurgu
lansa bile, mevcut artlarn inliler iin alk olmadk bir duru
mu, temsil ediyor olarak kabul edemem.
Dr. Bodde'nin zikrettii tarihsel gerekler, phesiz dorudur.

Ancak bu paragrafta beni ilgilendiren, bizatihi bu tarihsel gerekler
deil, in halknn geen yzyln sonuna ya da bu yzyln bana ka
dar onlar hakknda hissettii eydir. Yan ve Ch'ing hanedanlklar
nn yabanc hakimiyeti zerindeki vurgu, modern ulusalclk bak
asndan yaplan bir vurgudur. ilk zamanlardan beri inlilerin Chu
ang Kuo ya da hua hsia (inli) ve yi ti (barbar olan) arasnda keskin
bir ayrm yapt dorudur. Fakat bu ayrmn vurgusu, rki olmaktan
ok kltreldir. inliler, geleneksel olarak inli, barbarlar ve hayvan
lar olmak zere tr varlk kabul ederler. Bunlardan inliler en kl
trl olanlardr, barbarlar daha sonra gelir. Hayvanlar ise, btnyle
kltrszdr.
dnya siyaseti ve dnya felsefesi 2 51
Moollar ve Manular in'i fethettiklerinde, dikkate deer bir

lde zaten in kltrn kabul etmilerdi. in'e siyasi olarak ha
kim oldular; ancak kltrel olarak onlara in hakim oldu. Bu yzden
Manular, inlilerin ok ilgilendikleri in kltr ve medeniyetinin de
vam ve birliinde belirgin bir kopma ya da deiiklik meydana getir
mediler. Bundan dolay, geleneksel olarak inliler Yan ve Ch'ing'i
in tarihinde birbirlerini takip eden birok hanedandan yalnzca ikisi
olarak kabul ettiler. Bu, hanedan tarihlerinin resmi olarak dzenlen
mesinde grlebilir. Mesela, Ming hanedanl, bir anlamda Yan'a
kar ulusalc bir devrimi temsil etti. Ancak, Ming dneminde derlen
mi resmi Y Hanedanl Tarihi, Yan' saf inli olan Sung hanedan
lnn normal halefi olarak ele ald. Ayn ekilde, Sung Yan Hseh
an ya da Sung ve Yan Hanedanlklarnn Konfys Felsefecileri
nin Biyografik Tarihi adl almasnda Manular'a kar kan ulusal
c bilim adamlarndan biri olan Huang Tsung-hsi ( 1 61 0-1695), Yan
hakimiyeti altnda yksek memur statsyle hizmet etmi inliler olan
Hs Heng ( 1209-12 8 1 ) ve Wu Ch'eng ( 1249-1333) gibi bilim adam
larnda ahlaki bir hata grmedi.
Ayn ekilde, in Halk Cumhuriyeti, resmi Ch'ing Hanedanl
nn Tarihi ni derledi. Bu kitapta, sz konusu hanedanlk Ming'in nor
'
mal bir ardl olarak kabul edilir. Bu tarih, daha sonra mevcut ynetim
tarafndan, 1 9 1 1 devrimiyle ilgili muayyen olaylarn ele alnn tat
min edici bulmad iin yasakland. Bu yzden, yeni resmi Ch'ing Ha
nedanlnn Tarihi'nin nihai olarak tamamen farkl bir ekilde yazla
cak olmas mmkndr. Ancak beni burada ilgilendiren, geleneksel
grtr. Gelenek dikkate alnd lde, Yan ve Ch'ing dier hane
danlklar kadar "normal" hanedanlklardr. inlilerin ulusalcl kay
bettikleri sylenebilir ki, benim hedefim kesinlikle budur. Onlar, t'ien
hsia, bu dnyaya uygun olarak dnmeye baladklar iin ulusalc
lklarn kaybettiler.
inlilerin Hsing-nu vs. gibi inli olmayan gruplarla savamak
zorunda olduklar gereine gelince, inlilerin geleneksel olarak his
settikleri, bazen hayvanlara kar savamak zorunlu olduu gibi bar-
252 on altnc blm
barlara kar da savamann onlar iin zorunlu olduudur. Amerikan

halknn Kzlderililerin, Amerika'y blecek bir konumda olduklarn
hissetmemeleri gibi onlar da, Hsiung-hu gibi halklarn in'i blecek
bir konumda olduklarn hissetmediler.
inliler oka rk ayrmlar vurgulamamalar, S. 3. ve 4. yz
yl boyunca inli olmayan birok halkn in'de zgrce hareket etme
lerine izin verilmesiyle sonuland. Bu hareket, "i kolonizasyon" ola
rak isimlendirilen eyi meydan getirdi ve bu, Alt Hanedanlk dnemi
nin siyasi karklklarnn birinci sebebiydi. Bu tr "i kolonizasyon",
kesinlikle Mein Kamp{ (Kavgam .) adl kitabnda Hitler'in ulusalclk
st bir bak asndan eletirdii eydir.
Budizm'in girii, inlilere, kendileri dnda medenilemi halk
larn da var olduunu fark etmelerine sebep oldu. Ancak geleneksel
olarak Hindistan hakknda iki tr kanaat vard. Budizm'e kar kan
bu inliler, Hintlilerin basit bir ekilde, bir baka barbar kabilesi ol
duuna inandlar. te yandan Budizm'e inananlar Hindistan' "Bat
nn saf lkesi" olarak kabul ettiler. Onlarn Hindistan vgs, bu dn
yay aan bir alann vgs idi. Bundan dolay, in hayat zerindeki,
muazzam etkisine ramen, Budizm'in girii inlilerin, kendilerinin be
eri dnyadaki yegane medeni halk olduklar inancn deitirmedi.
Bu anlaylarn bir sonucu olarak inliler 16. ve 1 7. yzylda
Avrupallarla temasa getiklerinde, onlarn daha nceki barbarlar gibi
basit barbarlar olduunu dndler. Bu yzden de onlardan barbar
lar olarak sz ettiler. Netice olarak, onlarla savata birok kez yenil
mi olsalar da, kendilerini ok rahatsz edilmi hissetmediler.
Ancak Avrupallarn farkl olsa da, in'in medeniyetinin mu
adili bir medeniyete sahip olduklarn anladklarnda rahatsz olmaya
baladlar. Bu durumda yeni olan, inliler dnda baka halklarn var
olmas deil, onlarn da eit bir g ve neme sahip olmalaryd. in
tarihinde, byle bir durumun bir benzeri sadece Ch'un Ch'iu ve Chan
Kuo dnemlerinde bulunabilir. Bu dnemlerde, birbirleriyle savaan
farkl ancak eit ekilde medenilemi devletler vard. Bunun sebebi,
inlilerin imdiki halde tarihte bir tekrarn olduunu hissetmeleridir.
dnya siyaseti ve dnya felsefesi 2 53
Eer bir kimse, Tseng Kuo-fan ( 1 8 1 1 - 1 8 72) ve Li Hung-chang

gibi son yzyln byk devlet adamlarnn yazlarn okursa, Bat'nn
etkisini kesinlikle bu ekilde hissettiklerine dair birok delil bulacak
tr. Bu not, onlarn hislerinin sebebini tasvir etmeye ynelik bir teeb
bstr.
Tung Chung-Shu'nun yaad
Han hanedan dneminde
st snflardan bir kadnn tasviri.
encius bir gn, "insanlar ldrmekten zevk almayanlar dnya
M y birletirebilir" demiti (Mencius, la, 6). Yzyllarca sonra
in'in tamamn birletiren Ch'in devleti olduu iin o, hatalym gi
bi grnmektedir. Ch'in, hem "tarm" hem de "sava" sanatnda yani
o, hem ekonomik hem de askeri olarak dier devletlere gre daha s
tnd. Ch'in, sz konusu zamanda "kaplanlar ve kurtlar devleti" ola
rak biliniyordu. Ordularn mutlak gcn Yasaclarn merhametsiz
ideolojisiyle birletiren bu devlet, btn rakiplerini ele geirmede ba
arl oldu.
YN-YANG VE KONFYS OKULLARIN BRLEMES

Ancak Mencius tamamen hatal deildi. nk . 22 1 'deki birleme
den sonra kurulmu olan Ch'in hanedanl yalnzca on be yl srd.
Birinci mparatorun lmnn hemen arkasndan imparatorluu, ka
ba Ch'in'in ynetimine kar bir dizi isyanla paraland ve yerine Han
Hanedanl (. 206-S. 220) geti. Han, Ch'in'in siyasi birlik anlay
n miras ald. Onun yarm kalm almasn, yani yeni bir siyasi ve
toplumsal dzen ina etme almasn srdrd.
2 58 on yedinci blm
Tung Chung-shu (yk. . 1 97- 1 04) byle bir teebbsteki b

yk teorisyendi. Gnmz Hopei eyaletinin kuzey parasnn bir yer
lisi olan Tung Chung-shu, dier dnce okullarnn pahasna olmak
zere Konfysl Han Hanedanl'nn Ortodoks inanc yap
mada byk lde bir arac idi. Ayn zamanda, bu Konfys Or
todoksluk iin kurumsal temelin yaratlmasnda da nemli biriydi.
Bu kurumsal temel, onun zamannda meydana gelmeye balayan
mehur in imtihan sistemidir. Bu sistem altnda, lkeyi yneten dev
let grevlileri snfna giri doutan gelen sekinlie ya da zenginli
e deil, daha ziyade, ynetim tarafndan e zamanl olarak btn l
kede yaplan ve ufak tefek istisnalar dnda toplumun btn yele
rine ak olan bir dizi periyodik imtihanlardaki baarya dayanmak
tayd. Muhakkak bu imtihanlar, Han Hanedanl'nda daha olgun
lamam durumdaydlar; gerekten de birka yzyl sonrasna kadar
da yaygn bir hale gelmemilerdi. Ancak, nfuzundan dolay, Tung
Chung-shu, onlar teklif eden ilk kiiydi ve byle yaparken faaliyet
lerinin ideolojik temeli olarak Konfys klasikleri vurgulamas
da nemlidir.
Tung Chung-shu'nun bir keresinde bahesine bile bakmayacak
ekilde yl boyunca kendisini, edebi almalarna hasrettii syle
nir. Bu hasretmenin bir sonucu olarak Ch'un-ch'iu Fan-lu ya da lkba
har ve Sonbahar Yllklarndan ok Ssl ebnemler olarak bilinen ge
ni bir kitap yazd. Yine, retilerini bir perdenin arkasndan yorum
lad ve bunlarn talebeleri tarafndan birbirlerine, uzak blgelere va
rncaya kadar nakledildii sylenir. yle ki, talebeleri arasnda onun
yzn grme ayrcalna asla sahip olmayanlar vard (Bkz. Han Ha
nedanl'nn Tarihi'ndeki biyografisi, blm 56).
Tung Chung-shu'nun yapmaya alt, kendi zamannn yeni
siyasi ve toplumsal dzeni iin teorik bir gereke bulmakt. Ona gre
insan, Gn bir paras olduundan onun davrannn gerekesi G
n davrannda bulunmak zorundayd. Yin-Yang okuluyla birlikte,
Gk ve insan arasnda yakn bir ban var olduunu dnd. Bu n
clle balayan Tung Chungshu, esas olarak Yin-Yang okulundan ald-
han imparator\uu'nun teorisyeni: tung chung-shu 259
metafizik bir gerekeyi, temelde Konfys olan siyasi ve toplum

sal bir felsefeyle birletirdi.
Gk kelimesi, bazen " Gk" ve bazen de "doa" olarak evrilen
ine T'ien kelimesinin bir tercmesidir. Ancak her iki eviri de, zel
likle Tung Chung-shu'nun felsefesi bakmndan tamamen yeterli deil
dir. Meslektam Prof. Y. L. Chin yle dedi: "Eer, T'ien ile bazen bi
rini bazen de tekini vurgulayarak hem doay hem de onu kontrol al
tnda tutan tanry kastedersek, ince terime yaklaan bir eye sahip
oluruz" (baslmam el yazmas). Bu ifade, belli durumlar mesela, Lao
Tzu ve Chuang Tzu'nun durumlar iin doru deildir; Tung Chung
shu'nun durumu iin ise kesinlikle byledir. Bu blmde, Gk kelime
si vuku bulduunda okuyuculardan Prof. Chin'un bu ifadesini Tung
Chung-shu'nun felsefesindeki T'ien kelimesinin tanm olarak hatrla
masn istiyorum.
On kinci Blm'de, kadim in'de iki ayr dnce izgisinin
bulunduuna iaret edilmiti. Bunlar her biri, evrenin kkeni ve yap
s hususunda olumlu bir yorum sunan Yin ve Yang ile Be Elementtir.
Ancak daha sonra, bu iki izgi karm hale geldi ve Tung Chung
shu'nda bu karm zellikle gze arpar. Bu yzden onun felsefesinde
hem Yin ve Yang teorisini hem de Be Element teorisini buluruz.
KOZMOLOJK TEOR
Tung Chung-shu'ya gre, evren on bileene sahiptir: Gk, Yer, Yin ve
Ydng; Aa, Ate, Toprak, Metal ve Su'dan oluan Be Element ve son
olarak insan. - Onun Yin ve Yang fikri, ok somuttur. yle der: "Ev
ren iinde Yin ve Yang esirleri vardr. nsan, baln srekli olarak su
ya dalm olmas gibi srekli olarak onlara dalmtr. Yin ve Yang esir
leri ile su arasndaki fark, esirin grnmez olmasna ramen, suyun
grnr olmasdr" ( CF, Blm 8 1 ) .
Tung Chung-shu tarafndan verilen Be Elementin sras, " B
yk Dstur" tarafndan verilen sradan farkldr ( CF, 12. blm).
(*) Bkz. Ch'un-ch'iu Fan-lu blm 81. Bu blmdeki btn iktibaslar, baka trl ifade edilmedik
e, bu almadandr.
260 on yedinci blm
Ona gre, birincisi Aatr, ikincisi Ate, ncs Toprak, drdn

cs Metal ve beincisi Su'dur. Bu Be Element, "her biri sraya g
re bir sonrakini meydana getirir ve bir sonraki tarafndan alt edilir.
Bylece Aa Atei, Ate Topra meydana getirirken Toprak da,
Metali meydana getirir, Metal Su'yu meydana getirir ve Su, Aac
meydana getirir. Bu, onlarn karlkl retim srecidir. Ancak Aa
Topraa galip gelir, Toprak Su'ya galip gelir, Su Atee galip gelir,
Ate Metal'a galip gelir ve Metal Aa'a galip gelir. Bu karlkl ga
lip gelme srecidir.
Yin-Yang okulu iin olduu gibi Tung Chugn-shu iin de Aa,
Ate, Metal ve Su'dan her biri pusulann drt ynnden biri kadar
drt mevsimden birini de kontrol altnda tutar. Aa, douyu ve ilkba
har kontrol altnda tutar. Ate gneyi ve yaz kontrol altnda tutar.
Metal baty ve sonbahar kontrol altnda tutar ve Su kuzeyi ve k
kontrol altnda tutar. Toprak merkezi kontrol ederek dier btn ele
mentlere yardm salar. Drt mevsimin birbirini takip etmesi, Yin ve
Yangn faaliyetleriyle izah edilir ( CF, Blm 42).
Yin ve Yang byr ve klr ve onlar drt ynn hepsine g
tren sabit bir daireyi takip eder. Yang ilk olarak bydnde, dou
da Aa'a yardm eder ve o zaman buraya ilkbahar gelir. Glenerek
bydnde Ate'e yardm ettiinde gneye hareket eder; sonra bu
raya yaz gelir. Ancak Lao-tzu ve Yi "Ekler"i tarafndan ileri srlen
"tersine evirme" evrensel Yasasna gre, bymeyi k takip etme
lidir. Bundan dolay, en yksee ulaan Yang klmeye baladnda,
Yin srasna uygun olarak bymeye balar. Bunu yaparken Yin Me
tal'a yardm etmek iin douya hareket eder, * o zaman oraya sonba
har gelir. Gittike daha ok g toplayarak Su'ya yardm etmek iin
kuzeye gider; o zaman oraya k gelir. Ancak burada zirveye ulatn
dan klmeye balar; ayn zamanda Yang ise yeni bir byme evri
mine balar.
(*) Bat ilkbahar yn olsa da, Bat'ya hareket etmez. Bunun sebebi, Tung'a gre, "Gn Yang'a
gvenip, Yin'e gvenmemesidir."
han imparatorluu'nun teorisyeni: tung chung-shu 261
Bylece drt mevsimin deimeleri, Yin ve Yangn byme ve

klme hareketlerinin sonucudur ve onlarn birbiri ard sra gelileri
gerekten de, Yin ve Yangn bir artarda geliidir. Tung Chung-shu y
le der: "Evrenin daimi ilkesi, Yin ve Yangn birbiri ard sra gelmesidir.
Yin, Gn cezalandrc, Yang ise onun hayr yapan gcdr... Gn
hareket srecinde, teekkl eden ve gelien mevsim [ilkbahar, yaz ve
sonbahar] ve yas tutan, len bir mevsim [k] vardr" ( CF, Blm 49).
Tung'a gre bu, " Gn Yang'a gvendiini fakat Yin'e gven
mediini gsterir; cezalandrmadan deil iyilik etmekten holanr" ( CF,
Blm 47). O ayn zamanda, " Gn kendisine has zevk ve kzgnlk
hislerine, insannkine benzeyen hastal ve mutluu deneyimleyen bir
zihne sahip olduunu gsterir. Bu yzden eer tre uygun bir grup ya
placaksa, Gk ve insan bir grupta yer alacaktr" ( CF, Blm 49).
Bu yzden, hem fizyolojik hem de zihinsel ynleri bakmndan
insan Gn bir kopyas ya da eidir ( CF, Blm 4 1) . Bu zelliiyle in
san, dnyann dier btn eylerinden ok stndr. nsan, Gk ve Yer,
"her eyin kkenidir. " "Gk, onlar dourur, Yer onlar besler ve insan
onlar mkemmelletirir" ( CF, Blm 19). nsann bu mkemmellii
nasl baardna gelince Tung, onun li (ayin) ve yeh (mzik) vastasy
la yani, medeniyet ve kltr vastasyla yapldn syler. Eer medeni
yet ve kltr olmasayd dnya, bitirilmemi bir alma gibi olurdu ve
bizatihi evren noksanla maruz kalrd. Nitekim Gk, Yer ve insan
hakknda yle der: "Bu , ellerin ve ayaklarn birbirleriyle ilikili ol
mas gibi ilikidirler. Bunlar bir araya geldiinde, birbirinden vazgeile
meyecek bitmi fiziki bir ekil meydana getirirler" ( CF, Blm 19).
NSANIN DOGASI HAKKINDAK TEOR

Gk kendi Yin ve Yangna sahip ve insan gn kopyas olduundan
insan zihni de, iki unsuru: Hsing (insann doas) ve ch'ing (duygular
ya da hisler) ierir. Hsing kelimesi, Tung Chung-shu tarafndan bazen
geni bazen de dar anlamda kullanlr. Dar anlamda o, ch 'ingden ayr
ve ona zt olarak var olan bir eydir; oysa geni anlamda o, ch'ingi ku
atr. Bu son anlamda Tung bazen, hsinge "temel madde" olarak gn-
262 on yedinci blm
derme yapar. Bundan dolay insann bu temel direi, hem (dar anlam
da kullanlan) hsingten hem de ch'ingten oluur. Hsingten insanseverlik
gelir; oysa ch'ingden kskanlk kt alkanlk. Bu hsing, dar anlamda
Gk'n Yang'na ve ch'ing Gn Yin'ine denktir ( CF, Blm 35).
Bu balamda, Tung Chung-shu insann doasnn yani insann
temel maddesinin iyi mi yoksa kt m olduu eklindeki eski tart
may ele alr. nsann doasnn iyi olduunu syleyen Mencius'la mu
tabk olamaz, zira yle demektedir: "yilik tohumun z gibidir ve ta
biat, tohumun byyen bitkisi gibidir. Bitki ekirdei meydana getirir,
ancak onun kendisi bir ekirdek olarak isimlendirilemez. [Ayn ekil
de] hsing [burada dar anlamda, yani temel madde anlamnda kullan
lr] iyilii retir, ancak kendisi iyilik olarak isimlendirilemez. Hem e
kirdek hem de iyilik, insann G'n almasn srdrmesi sayesinde
tamamlanrlar ve [Gk) iin dsaldrlar. Onlar, bizatihi Gn yapt
nn [alan] iinde bulunmazlar. Gk'n yapt belli bir noktaya ka
dar geniler ve sonra durur. Bu durma noktas iinde bulunan Gk'e
mahsustur. Onun dnda bulunan [bilge] krallarn [retisi, kltr]
chiaosuna mahsustur. [Bilge] krallarn chiaosu, hsing [temel mad
de]nin dnda bulunur, ancak o olmakszn hsing tam olarak gelie
mez" ( CF, Blm 36).
Bu yzden Tung Chun-shu, gerekten de insan Gn ve Yerin
muadili yapan kltrn deerini vurgular. Bu cihetten o, Hsn Tzu'ya
yaklar. Ancak, insann temel maddesinin gerekte kt olduunu ka
bul etmemekle ondan ayrlr. yilik, tabiatn bir devamdr, onun bir
tersine evrilmesi deildir.
Kltr, tabiatn bir devam olarak kabul ettii lde Tung
Mencius'a yaklar. Nitekim o yle yazar: "Bazlar, [insann] doas
iyiliin kaynan, zihni de iyiliin temel maddesini ierdiinden, [do
ann kendisi] nasl iyi olmaz? der. Ancak ben bunu, byle deildir di
ye cevaplarm. nk ipek kozas ipek liflerini ierir, ancak kendisi
ipek deildir; yumurta pilici ierir ancak kendisi bir pili deildir. Eer
bu benzetmeleri takip edecek olursak, burada hangi phe olabilir?"
( CF, Blm 5). Burada ileri srlen soru, Mencius'un grn tak-
dim eder. Ona cevap verirken Tung Chung-shu, Mencius ve kendisi

arasndaki farkll daha ak bir hale getirir.
Ancak bu iki felsefeci arasndaki farkllk, gerekte szsel ol
maktan baka bir ey deildir. Tung Chung-shu'nun kendisi yle der:
"Mencius [insann temel maddesini] aa olan kularn ve hayvanla
rn yaptklaryla karlatrarak deerlendirir ve bu yzden de, insan
doas zaten iyidir, der. Ben onu, stn olan bilgelerinkiyle karlat
ryorum ve bu yzden de insan doasnn henz iyi olmadn, syl
yorum" ( CF, Blm 25). Bundan dolay Mencius ve Tung Chung-shu
arasndaki farkllk, u iki ifade arasndaki farklla indirgenir: " Za
ten iyi" ve "henz iyi deil" .
TOPLUMSAL AHLAK
Tung Chung-shu'ya gre Yin ve Yang teorisi, ayn zamanda toplumsal
dzenin metafizik bir merulatrmasdr. yle yazar: "Her eyde,
karlkl ilikiler olmaldr. Bu yzden eer daha yukars varsa, daha
aas da olmaldr... Eer souk varsa, scak da olmaldr. Eer gn
dz varsa, gece de olmaldr. Bunlarn hepsi, birbiriyle iliki olan ey
lerdir. Baka bir eyle ilikisi olmayan hibir ey yoktur ve her bir ili
kide de, Yin ve Yang vardr. Yin, Yangn, kar kocann ve tebaa hkm
dar arasndaki ilikilerin tamam Ying ve Yang ilkesinden tretilir. Ara
larnda bir korelasyonun bulunmad hibir ey yoktur ve her kore
lasyonda Yin ve Yang vardr. Bu yzden, hkmdar ve tebaa, baba ve
oul ve kar ile koca arasndaki ilikinin tamam, Yin ve Yang ilkele
rinden tretilir. Hkmdar Yangdr, tebaa Yindir; baba Yangdr, oul
Yindir; koca Yangdr, kar Yindir... [Hakiki] kraln Yolunun bu ba
[kang], Gkte aranalabilir" ( CF, Blm 53).
Bu dnemden nceki Konfyslere gre, toplumda be ana
iliki vardr. Yani hkmdar ile tebaa, baba ile oul, koca ile kar, gen
erkek karde ile yal erkek karde ve arkada ile arkada. Tung, bun
lardan n seer ve onlar kang diye isimlendirir. Kangn harfi
harfine anlam, bir adaki, dier btn balarn kendisine tutturuldu
u ana badr. Bu yzden hkmdar, tebaasnn kangdr yani, o onla-
264 on yedinci blm
rn efendisidir. Ayn ekilde koca karnn kangdr ve baba olun kan

gdr.
Bu kangn yan sra, Konfysler tarafndan destekle
nen/onaylanan be ch'ang da vardr. Ch'ang bir norm ya da sabit an
lamna gelir ve be ch'ang Konfysln be deimez faziletidir
yani, jen (insanseverlik), yi (doruluk), li (adap, ayinler, uygun davra
n kurallar), chih (hikmet) ve hsin (iyi inan) . Tung Chung-shu'nun
kendisi bu noktay zellikle vurgulamasa da, be faziletin Be Element
le korelasyonlar olduu btn Han bilim adamlar tarafndan, genel
olarak kabul edilir. Bu yzden, insanseverlik doudaki Aala; doru
luk batdaki Metal ile; ayinler, gneydeki Ate ile; hikmet kuzeydeki
Su ile ve iyi inan merkezdeki Toprakla"" ilikilidir.
Be ch'ang bir bireyin faziletleri, kang ise toplumun ahlak
dr. Kang-ch'ang eklindeki birleik kelime, eski zamanlarda, genel
olarak ahlak ya da ahlak yasalar anlamna gelirdi. nsan doasn ah
lak yasalar ynnde gelitirmelidir. Bu ahlak yasalar, kltrn ve me
deniyetin esaslardr.
SYASET FELSEFES
Ancak btn insanlar, bizatihi bunu yapamazlar. Bundan dolay, bu
geliimlerinde onlara yardm etmek ynetimin vazifesidir. Tung
Chugn-shu yle yazar: "Gk, insanlar iyiliin temel maddesiyle bir
likte yaratr, fakat insanlar bizatihi iyi olmaya muktedir deildir. Bu
yzden Gk, onlar iin, onlar iyi yapacak krallk [kurumunu] tesis et
ti. Gn maksad, budur" ( CF, Blm 35).
Kral, iyilik, mkafatlar, cezalar ve idamlarla ynetir. Bu "drt
ynetim yolu" drt mevsim modeli rnek alnarak meydana getiril
mitir. Tung: "yilik, mkafatlar, cezalar ve idamlar, sraya uygun ola
rak ilkbahar, yaz, sonbahar ve ka benzer; bu bir etelenin [iki para
snn] birbirine denk gelmesi gibidir" der. Bu yzden kraln Gn ei-
(*} Bkz. The Pai T'ung Yi ya da Beyaz Kaplan [Kulbesinden] Genel ilkeler, MS. 79'de derlenen
bir alma, chan 8.
ti olduunu sylyorum; bu, kral drt ynetim yoluna sahipken G

n drt mevsime sahip olduu anlamndadr. Gn ve insann ortak
olarak paylatklar eydir ( CF, Blm 55).
Ynetim organizasyonu da, drt mevsim rngsne gre ekil
lendirilir. Tung'a gre, devletin memurlarnn drt snf halinde sralan
mas olgusu da, bir yln drt mevsimi olmas gerei model alnarak
yaplmtr. Ayn ekilde bu snflardaki her memurun ynetiminde
yardmcs olmas da, her mevsimin aynn olmas gerei model al
narak belirlenmitir. Memurlar, bu ekilde snflandrrlar nk insan
lar doal olarak yetenekleri ve faziletleriyle ilgili drt dereceye ayrlr
lar. Bundan dolay, ynetim seilmeyi hak eden btn insanlar seer ve
onlar fazilet ve yeteneklerinin doal derecesine uygun olarak istihdam
eder. " Bu yzden Gk, drt mevsimi seer ve onlar on iki [ayla] ta
mamlar; bu ekilde Gn dnmleri tamamen ifade edilir. Ayn e
kilde, insann deiimlerine tam ifadesini verecek ve onlar Gnkiyle
uyumlu hale getirecek olan yalnzca bilgedir" ( CF, Blm 24).
Gk ve insan arasndaki iliki o kadar yakn ve dorudandr ki,
bu yzden Tung beeri ynetimdeki btn hakszlklarn, doal dn
yada anormal fenomenlerin tezahr ile sonulanmas gerektiini ileri
srer. Daha nce Yin-Yang okulu tarafndan yaplm olduu gibi, o da
bu teoriyi aklamak iin hem teleolojik hem de mekanik bir aklama
ortaya koyar.
Teleolojik olarak konuulduunda, beeri ynetimde yanl bir
ey olduunda, bu zorunlu olarak Gk nezdinde honutsuzlua ve kz
gnla sebep olur. Bu tr honutsuzluk ya da kzgnlk, depremler, g
ne ya da ay tutulmas, kuraklk veya seller gibi doal musibetler ya da
olaanstlkler vastasyla ifade edilir. Bunlar, Gn yanllarn d
zeltmesi iin yneticiyi uyarma yollardr.
Ancak mekanik olarak konuulduunda, Tung Chung-shu'ya
gre, "her ey, kendisinden farkl olduu eyden kanr ve benzer ol
duu eye balanr" ve "eyalar kesinlikle kendi trlerinden olanlar
kendileri iin isterler. " Bundan dolay, insan tarafndaki anormallikler,
zorunlu olarak tabiat tarafndaki anormalliklerin ortaya kmasna se-
266 on yedinci blm
hep olur. Baka yerde ifade edilen teleolojik teorisiyle elierek Tung
Chung-shu, bunun doann yasas olduunu ve onda doast olan
hibir ey olmadn ileri srer.
TARH FELSEFES
On kinci Blm'de Tsou Yen'in tarihteki hanedan deiikliklerinin
nasl Be Gcn hareketi tarafndan etkilendiini ileri srdn gr
dk. Belirli bir Gle ilikilendirildii iin belirli bir hanedanlk, yne
timini bu Gce uygun bir tarzda yerine getirmek zorundadr. Tung
Chugn-shu bu teoriyi, hanedanlarn birbiri pei sra gelmelerinin Be
Gcn hareketine deil, kendisinin " Hakimiyet" diye isimlendirdi
i eyin artarda geliine uygun olduklarn ileri srerek deitirir. Bun
lar, Siyah, Beyaz ve Krmz Hakimiyetlerdir. Bunlarn her birinin ken
dine has bir ynetim sistemi vardr ve her hanedanlk bir Hakimiyeti
temsil ederler ( CF, Blm 23).
Tung'a gre, fiili tarihte Hsia hanedanl (geleneksel olarak .
2205-1766) Siyah Hakimiyeti, Shang hanedanl (. 1 766?-1 122)
Beyaz Hakimiyeti, ve Chou hanedanl (. 1 122?-255) da Krmz
Hakimiyeti temsil etti. Bu, tarihsel evrimde bir evrimi meydana getir
di. Chou hanedanlndan sonra, yeni hanedanlk bir kez daha Siyah
Hakimiyeti temsil etti ve ayn sra tekrarland.
Modern dnemlerde renklerin ayn ekilde, toplumsal organi
zasyonlarn farkl sistemlerini gstermek iin kullanldn ve onlarn
da Tung Chung-shu'nun rengi olduklarn grmek ilgintir. Bu yz
den onun teorisini takip ederek Faizmin Siyah Hakimiyeti, Kapitaliz
min Beyaz Hakimiyeti ve Komnizm'in Krmz Hakimiyeti temsil et
tiini syleyebiliriz.
Tabii ki, bu yalnzca rastlantdr. Tung Chung-shu'ya gre, bu
Hakimiyet, esas olarak birbirinden farkl deildir. Tung Chung-shu,
yeni bir kraln yeni bir hanedanlk kurduunda, bunu Gkten hususi
bir Emir ald iin byle yaptn ileri srer. Bundan dolay, yeni bir
Emir aldn grnr klmak iin belli dsal deiiklikler yapmak zo
rundadr. Bu deiiklikler, bakentini yeni bir yere nakletmeyi, yeni bir
unvan kabul etmeyi, yln balangcn ve resmi vesilelerle giyilen elbi

selerin rengini deitirmeyi ierir. "Beeri ilikilerin byk balarna,
ahlaka, ynetime, ahlaki eitime, adetlere ve kelimelerin deien an
lamlarna gelince" der Tung, bunlar btnyle nceden ne iseler yle
kalrlar. Hakikaten, onlar niin deisinler? Bu yzden yeni bir hane
danln kral, kurumlarn deitirme hretine sahiptir; ancak o ger
ekte temel ilkeleri deitirmez" ( CF, Blm 1 ).
Bu temel ilkeler, Tung'un Tao olarak isimlendirdii eylerdir. Han
Hanedanl'nn Tarihi'indeki biyografisi, onun yle dediini iktibas
eder: " Tao'nun byk kayna Gkten trer; ne Gk deiir ne de Tao."
Yneticinin Gn Emriyle ynettii teorisi, yeni bir teori de
ildir. Tarih Kitabnda, sz konusu teoriyi ima eden szler buluruz ve
Mencius bunu, daha nce yeteri derecede ak hale getirmiti. Ancak
Tung Chun-shu bu teoriyi, kendi tabiat ve insan hakkndaki btncl
felsefesiyle birletirerek daha anlalr bir ekilde beyan etmitir.
Feodal ada, btn yneticiler yetkilerini kendi atalarndan
miras alrlard. Ch'in hanedanlnn ilk mparatoru bile, bu hususta
bir istisna tekil etmez. Ancak, Han Hanedanl'nn kurucusu farkly
d. Sradan halk tabakasndan ykselerek (inliler iin) btn medeni
dnyann mparatoru olmay baard. Han Hanedanl, bunun iin
bir merulatrcya ihtiya duydu ve Tung Chung-shu da bu merula
trcy tedarik etti.
Onun, bir yneticinin Gn Emriyle ynettii eklindeki teori
si, imparatorluk yetkisini kullanmay hakl kard gibi, bu kullan
mayla ilgili snrlar da koymaktayd. mparator, Gn memnuniyeti
nin ya da memnuniyetsizliinin tezahrleri hususunda uyank olmak
ve ona uygun olarak hareket etmek zorundayd. Kendi kendilerini ve
ynetimlerinin siyasetini dikkatli bir ekilde gzden geirmek ve anor
mal doal fenomenler onlarn rahatsz olmalarna yol atnda da on
lar slah etmeye almak Han mparatorlarnn ve bir dereceye kadar
da, daha sonraki mparatorlarn uygulamasyd.
Tung'un Hakimiyetlerin birbiri ard sra gelmesi hakkndaki te
orisi ayn zamanda, verili bir hanedanln ayrcalna da belli bir s-
268 on yedinci blm
nr koydu. Bir imparatorluk ailesi ne kadar iyi olursa olsun, onun y

netiminin sresi snrldr. Son geldiinde, yerini kurucusunun yeni
Emir ald bir baka hanedana brakmas gerekir. Bunlar, Konfys
lerin kendisiyle mutlak bir monari gc zerine snrlar koymaya
altklar llerdir.
CH'UN CH'U'NUN YORUMU

Tung Chug-shu'ya gre, ne Ch'in ne de Han, Chou hanedannn do
rudan halefi deildir. Gerekte o, Chou'nun halefi olmak ve Siyah Ha
kimiyeti temsil etmek iin Gn Emrini alann Konfys olduunu
iddia etmekteydi. Konfys, fiili (de facto) bir kral deil, meru (de
jure) bir krald.
Bu garip, bir teoridir, ancak dorusu Tung Chung-shu ve okulu
tarafndan ileri srlen ve inanlan bir teoriydi. Esas olarak Konf
ys'n doduu devletin bir kronii olan Ch'un Ch'iu ya da lkbahar
ve Sonbahar Yllklar, onlar tarafndan (yanl bir ekilde), Konf
ys'n iinde yeni bir kral olarak hakkn yerine getirdii en nemli si
yasi almas olduunu varsayld. O, Siyah Hakimiyeti temsil etti ve
bu Hakimiyete uygun olan btn deiimleri kurumsallatrd. Tung
Chug-shu Ch'un Ch'iu hakkndaki yorumuyla mehurdur ve felsefesi
nin btn ynlerini ondan iktibaslarla hakl kard. Gerekten de o,
otoritesinin ana kayna olarak Ch'un Ch'iuyu genel olarak iktibas et
ti. almasnn Ch'un-ch'iu Fan-lu ya da Ch'un Ch'iu'dan ok Ssl
idemler olarak isimlendirilmesinin sebebi budur.
Tung, Ch'un Ch'iu'nun kapsad (. 722-481) yzyllar,
dneme ayrr ve bunlar " a" diye isimlendirir. Bunlar: " ( 1 ) Kii
sel olarak Konfys tarafndan tanklk edilen a; (2) yaayan yal
adalarnn ifahi tanklklar vastasyla iitmi olduu a; (3) nak
ledilen kaytlar sayesinde iittii a. Tung Chung-shu'ya gre, Kon
fys Ch'un Ch'iuyu yazarken bu dnemde vukuu bulan olaylar
kaydetmek iin farkl szler ya da deyimler kulland. Bu kelimelerin ya
da deyimlerin kullanldklar tarz allarak Ch'un Ch'iu 'nun batni
anlam kefedilebilir.
TOPLUMSAL LERLEMENN SAFHASI

Ch'un Ch'iu zerine nemli yorum yazld ve Han Hanedanl
'ndan beri bunlar, klasikler haline geldiler. Bunlar, (muhtemelen ori
jinal olarak btnyle, Ch'un Ch'iu zerine bir yorum olarak yazlma
m, fakat daha sonra bu almaya ilitirilen) Tso Chuan olarak bili
nen Tso Yorumu, Kung Yang ve Ku Liang Yorumlardr. Bu yorum,
onlar telif eden yazarlarndan dolay bu ekilde isimlendirildikleri far
zedilir. nn arasnda Kung Yang Yorumu, Ch'un Ch'iuyu zellik
le, Tung Chung-shu'nun teorilerine uygun olarak yorumlar. Bu yzden
sz konusu yorumda, " a" hakkndaki ayn teoriyi buluruz. Han
Hanedanl'nn daha sonraki dneminden Ho Hsiu ( 129- 1 82), Kung
Yang Yorumu zerine bir yorum yazd ve sz konusu teoriyi daha ay
rntl bir ekilde ele ald.
Ho Hsiu'ya gre, Ch'un Ch'iu, Konfys'n ideal olarak ken
disiyle k ve dzensizlik an, "yaklaan bar" ve nihai olarak da
"evrensel bar" ana dntrd srecin bir kayddr. O, bu a
n en eskisini, "Konfys'n nakledilmi kaytlar vastasyla iittii
a" olan "k ve dzensizlik" ayla zdeletirdi. Bu dnemde,
Konfys btn dikkatini kendi devleti Lu'ya hasrederek Lu'yu re
formlarnn merkezi olarak kabul etti. "Konfys'n ifahi tanklk
sayesinde iittii" bir sonraki dnem, Ho Hsiu tarafndan "yaklaan
bar" ayla zdeletirildi. Bu a, Konfys'n kendi devletini iyi
ynettikten sonra bar ve dzeni "Orta Krallk" iinde yer alan dier
inJ devletlerine getirdii ad. Nihai olarak bu dnemin sonuncu
su, "Konfys'n kiisel olarak tanklk ettii a", Ho Hsiu tarafn
dan "evrensel bar" ayla zdeletirildi. Bu, Konfys'n btn
in devletlerine bar ve dzen getirdikten sonra evredeki barbar ka
bileleri de medeniletirdii bir ad. Bu dnemle ilgili olarak Ho Hsiu
yle dedi: "Btn dnya, uzak ve yakn, byk ve kk, bir gibi
dir. " * Tabii ki, Ho Hsiu, bu eylerin fiilen Konfys tarafndan baa
rldn, bunlarn Konfys'n gerekten g ve yetkiye sahip oldu-
(*) Bkz. Ho Hsiu'nun Ch'un Ch'iu zerine Kung Yang Yorumu zerine Yorumu, M. 722, Yin
Dk'nn birinci yl.
270 on yedinci blm
unda gerekletirebilecei eyler olduunu kastetmekteydi. Ancak

byle olduunda bile, teori fantastik olmay srdrr. nk Konf
ys'n kendisi sadece, Ch'un Ch iu'nun varsaylan ann son ks
'
mnda hayattayd.
Ho Hsiu'nun Konfys'n, kendi devletinde arzu edilen sonu
cu elde ederek, ideal olarak btn dnyay bara ve dzene ulatrd
yol hakkndaki anlats, Byk Bilgi'de yorumlanan dnya barn
elde etmedeki safhalara benzer. Bu yzden bu konuda Ch'un Ch'iu,
Byk Bilgi'nin bir rnei haline gelir.
Toplumsal ilerlemenin safhas hakkndaki bu teori, ayn za
manda, Li Chi'deki blmlerin biri olan Li Yn ya da "Ayinlerin Ev
rim"inde de bulunur. Bu aratrmaya gre, ilk safha bir dzensizlik,
ikincisi "kk sakinlik", ncs ise "byk birlik" dnyasyd. Li
Yn, bu son a aadaki gibi tasvir eder: "Byk Tao, icraatta ol
duunda, dnya herkes iin ortakt; yetenek, fazilet ve dirayet sahibi
insanlar, seildi; samimiyet vurguland ve dostluk gelitirildi. Bu yz
den, insanlar ne yalnzca kendi ailelerini sevdiler ne de kendi oullar
na ocuklar gibi muamele ettiler. Yallara lnceye kadar, uygun bir
koruma tedarik edildi; i, beden bakmndan salam olanlara verildi ve
genlerin terbiyesi iin bir vesile saland. efkat ve merhamet, dayan
mak iin gereken aralara sahip olmalar iin dullara, yetimlere, o
cuksuz erkeklere ve hastaln gten drd kimselere gsterildi.
Erkeklerin uygun ileri; kadnlarn evleri vard. Onlar, gelimemi do
al kaynaklarn bolluunu grmekten nefret ettiler [bu yzden onu ge
litirdiler, ancak bu gelime] onlarn kendi kullanmlar iin deildi.
Onlar almamaktan nefret ettiler, [bu yzden altlar, ancak onla
rn almas] kendi menfaatleri iin deildi... Bu byk birlik olarak
isimlendirildi" (Li Chi, Blm 7).
Yi Yn'n yazar bu byk birlii, gemiin bir altn ana
koymu olsa da, o kesinlikle Han halknn dolanmda olan bir ryas
n dile getirmekteydi. Bu rya, Han halknn grmek istedii, impara
torluun siyasi birliinden baka bir ey deildi.
in'de bir Tao tapnanda bulunan
ahap oyma iiliinin rneklerinden
Taocu dneme ait bir tahta heykel.
an Hanedanl, yalnzca Ch'in'in kronolojik bakmdan halefi
H deil, ayn zamanda birok ynden onun devam ettiricisiydi de.
O, Ch'in'in ilk kez gerekletirmi olduu siyasi birlemeye bir istikrar
kazandrd.
DNCENN BRLETRLMES
Ch'in'in bu maksat iin benimsedii birok siyaset arasnda en nem
lilerinden biri, dncenin birletirilmesi siyasetiydi. Btn muhalif
devletleri fethettikten sonra Ch'in'in Babakan Li Ssu, hanedanln
Birinci mparatoru'na (Ch'in Shih huang-ti) yle diyen bir tezkire
sundu: "Eskiden dnya dank ve kark haldeydi. nsanlar, kendi
stlerinin tesis ettikleri ey hakknda gvensizlik gstererek zel ola
rak inceledikleri eye deer verdiler. imdiki halde, Sizin Yceliiniz
dnyay birletirdi... Ancak, hususi retileriyle karlkl olarak bir
birlerini cesaretlendiren, yasalar ve talimatlarla ilgili kurumlar itibar
dan dren kimseler vardr... Eer bu durumlar yasaklanmazsa, yu
karda imparatorluk gc azalacak ve aada, tarafgirlik teekkl
edecek" (Tarihsel Kaytlar, blm 87).
274 on sekizinci blm
Sonra ok sert bir tavsiyede bulundu: " Ch'inkiler dndaki b

tn tarihsel kaytlar, resmi Bilim Adamlarnn himayelerinde korunan
ve tp, ila, kehanet, tarm ve fidan-aa yetitirmeye ynelik alma
lar dndaki "yz dnce okulunun yazlar ve btn dier edebiyat
devlete teslim edilmeli ve yaklmaldr. almak isteyebilecek herhan
gi bir bireye gelince, onlar da "memurlar hocalar olarak kabul etsin
ler" (a.g.e, blm 6).
lk mparator bu tavsiyeyi uygun buldu ve . 213'te bu tavsi
yenin yerine getirilmesini emretti. Bu tavsiye, kapsaml olsa da, gerek
te Yasac evrelerde uzun bir sreden beri var olan bir dncenin
mantksal uygulamasndan baka bir ey deildi. Bu yzden Han Fei
Tzu, daha nce yle demiti: "Zeki yneticinin devletinde, hibir ede
biyat ve ariv kitab yoktur; ancak yasalar retiler olarak hizmet g
rrler. Daha nceki krallarn szleri yoktur, ancak memurlar ret
menler olarak hareket ederler" (Han-fei-tzu, blm 49).
Li Ssu'nun tavsiyesinin hedefi aktr. Tek dnyann, tek yneti
min, tek tarihin ve tek dnce yolunun olduundan emin olmak isti
yordu. Tp ve dier uygulamal konularla ilgili kitaplar, bu yzden, ge
nel ykmdan ayrld. nk imdi syleyeceimiz gibi, onlar teknik
almalard ve bu yzden de "ideoloji"yle hibir ilgileri yoktu.
Ancak Ch'in hanedanlnn byk zorbal, kendisinin abu
cak yklmasna yol at ve Han Hanedanl'nn ykseliini takiben
kadim edebiyat ve "yz okul"un yazlar yeniden ortaya kmaya ba
lad. Seleflerinin ar llerini tenkit etmekle birlikte Han yneticile
ri, siyasi birlik uzun sre devam ettirilecek ise, farkl izgilerin yan s
ra, imparatorluun dncesini birletirmek maksadyla ikinci bir te
ebbsn yaplmas gerektiini hissetmeye baladlar. Bu yeni teeb
bs, mparator Wu (. 140-87) tarafndan yapld. Bunu yaparken
Tung Chung-shu tarafndan yaplan bir tavsiyeyi takip etmekteydi.
. 1 3 6 civarnda mparatora sunulan bir tezkerede, Tung un
lar yazmaktayd: " Ch'un Ch'iudaki Byk Birletirme ilkesi, evrenin
iinden geen daimi bir adr ve gemiten gnmze uzanan gerein
bir ifadesidir. Ancak bugnn retmenleri, farkl Yollara, insanlar
konfysln ykselii ve taoculuun yeniden canlanmas 27 5
farkl doktrinlere sahiptirler. Her felsefi okulun kendisine zg pozis

yonu vardr ve rettikleri fikirler bakmndan da birbirlerinden ayr
lrlar. Bu yzden yneticiler, kendisiyle genel birletirmeyi etkileyebile
cek hibir eye sahip deildir." O bu tezkeresini u tavsiye ile bitirir:
"Liu Yi (Alt Klasik) iinde olmayan her ey derhal kesilmeli ve daha
fazla ilerlemelerine izin verilmemelidir" (Han Hanedanl'nn Tarihi,
Blm 56).
mparator Wu, bu tavsiyeyi uygun buldu ve resmen Alt Klasi
in hakim bir yer igal ettii Konfysln resmi devlet retisi
olduunu ilan etti. Konfysler yeni kazandklar konumlar peki
tirmeden nce, hayli fazla bir zamana ihtiya vard. Bu sre srasnda
Konfysler muhalif okullardan birok fikri aldlar; bylece de
Konfysl Chou hanedanlnn ilk dnem Konfysln
den ok farkl bir ey haline getirdiler. Son blmde, bu eklektik kar
m srecinin nasl ilediini grdk. Ancak mparator Wu'nun zama
nndan itibaren Konfyslere, ynetim tarafndan dier okullar ha
ri kendi retilerini aklamak iin daha ok ans verildi.
Tung Chung-shu tarafndan gnderme yaplan Byk Birletir
me ilkesi de, Ch'un Ch'iu zerine yaplan Kung Yang Yorumu 'nda tar
tld. Bu yzden Ch'un Ch iu 'nun al cmlesi: " [Dk Yin]in ilk y
'
l, ilkbahar, Kraln birinci ay" eklindedir. Yorum bu cmle zerinde

u mtalaada bulunur: "Niin [Ch'un Ch'iu] Kraln birinci ayndan
sz eder? O, Byk Birletirmeye ynelik bir gndermedir." Tung
Chung-shu ve Kung Yang okulunu gre, bu Byk Birletirme, Kon
fys'n Ch'un Ch'iu'yu yazdnda ideal olarak tesis edilmi yeni
hanedanl iin ileri srm olduu programlardan biridir.
mparator Wu tarafndan Tung Chung-shu'nun tavsiyesiyle icra
edilen kanun, ok mspettir. Ancak, her ikisi de eit derecede btn
imparatorluun entelektel bir birleimini hedefleseler de, Lu Ssu ta
rafndan Ch'in'in lk mparatoruna teklif edilenden daha mutedildiler.
Ch'in kanununun yapt gibi, btn felsefi okullar ayrm yapmaks
zn reddetmek yerine, dnce dnyasnda bir boluk brakarak Han
kanunu, onlardan birini, Konfysl, "yz okul" arasndan se-
ti ve ona, devlet retisi olarak stnlk verdi. Bir baka farkllk, Han
kanununun, dier okullarn fikirlerinin zel olarak retilmesi iin ce
za verilmemesine karar vermesidir. O yalnzca, resmi konumlar iin
aday olmay isteyen ahslarn Alt Klasii ve Konfysl al
mas gerektiini art kotu. Bylece Konfysl devlet eitiminin
temeli haline getiren Han Hanedanl, devlet memuru ihtiyacn kar
lamak iin kullanlan in'in mehur imtihan sisteminin temelini att.
Bu yolla, Han yasas gerekte, Ch'in kanunu ile Konfys'n zama
nndan sonra yaygnlk kazanan nceki zel eitim uygulamas arasn
daki bir uzladr. in'in ilk zel retmenin imdi, in'in devlet
retmeni haline geldiini grmek ilgintir.
HAN DNCESNDE KONFYS'N KONUMU

Sonu olarak Konfys'n konumu, . ilk yzyln ortalarnda git
tike daha yksek bir hale geldi. Bu zaman civarnda, wei shu ya da
apokrifa olarak bilinen yeni bir edebiyat tipi ortaya kmaya balad.
Shu kitap ya da yaz manasna gelir; wei ise, harfi harfine alarn rl
mesi anlamna ifade eder ve chinge kart olarak kullanlr. Chinge ge
nel olarak klasik diye tercme edilen, ancak harfi harfine a anlamna
gelen bir kelimedir. Han dneminden birok insan tarafndan Konf
ys'n Alt Klasii, yani retisinin alt an yazdktan sonra bile, yi
ne de geride ifade edilmemi bir ey braktna inanlmaktayd. Bun
dan dolay onlar, Konfys'n daha sonra, alt aa tekabl eden alt
atky zeyl tarznda yazdn dndler. Bu yzden, alt a ve alt
an birleimi, Konfys'n btn retisini meydana getirir. Tabii
ki, gerekte apokrifa Han'n sahtekarlklardr.
Apokrifada Konfys'n konumu, o zaman kadar in'de sa
hip olduu en yksek dzeye ulat. Mesela onlardan biri olan Ch'un
Ch'iu Wei: Han Han Tzu ya lkbahar ve Sonbahar Yllklar zerine
Apokrifal Aratrma: Han Hanedanl'nn Korunmu Okullar'nda
yle yazlr: "Konfys dedi ki: 'Han Hanedanl'nn imparatorlar
iin yasalar kurumsallatrmak maksadyla Kadim levhalar zerine i
zilmi tarihsel kaytlar inceledim, kural d vakalar gzden geirdim
konfysln ykselii ve taoculuun yeniden canlanmas 277
ve topladm'." Konfys'e Dair Aklayc Levhalar olarak bilinen

lkbahar ve Sonbahar Yllklar zerine olan bir baka apokrif aratr
ma, Konfys'n, gerekte bir tanrnn olu, Siyah mparator oldu
unu ifade ederek hayatnda vukuu bulduu varsaylan birok muci
zeyi nakleder. Bu yzden sz konusu apokrif metinlerde, Konf
ys'n insanst bir varlk, gelecei nceden haber veren insanlar ara
snda bir tanr olarak kabul edildiini grrz. Eer bu grler yay
gnlam olsayd, Konfys, in'de sa Mesih'inkine benzer bir ko
numa sahip olur ve Konfyslk, terimin bilinen anlamnda bir din
haline gelirdi.
Ancak ksa sre sonra, daha realist ya da rasyonalist bir dn
me tarzna sahip olan Konfysler, Konfys ve Konfyslk
hakkndaki bu "ar ve garip grleri" protesto ettiler. Onlara gre
Konfys ne bir tanr ne de bir kral olup yalnzca bir bilgeydi. O ne
Han Hanedanl'nn geliini nceden bildi ne de herhangi bir hane
danlk iin yasalar tesis etti; yalnzca gemiin byk geleneinin kl
trel mirasna varis oldu; ona yeni bir ruh vererek alar boyunca nak
, ledilmelerini salad.
ESK VE YEN METN OKULLARININ MCADELES

Bu Konfysler Eski Metin Okulu olarak bilinen bir grup meyda
na getirdiler. Sz konusu okul, " Ch'in'in Yangnlar"dan yani .
213'te kitaplarn yanmasndan ncesine giden, tekrar ele geirildikleri
zaman arkaik hale gelmi olan bir el yazsyla yazlan Klasik metinle
re sahip olduu iin bu isimle isimlendirildi. Bu grubun aksine Tung
Chung-shu ve dierleri Yeni Metin Okulu'na aittiler. Onun Klasik s
rmleri Han Hanedanl boyunca yrrlkte olan el yazs formunda
yazldklar iin bu ekilde isimlendirildiler.
Bu iki okul arasndaki mcadele in bilim tarihindeki en byk
mcadelelerden biri oldu. Burada bu mcadelenin ayrntlarna girmek
gerekli deildir. Btn sylenmesi gereken, Eski Metin Okulu'nun Ye
ni Metin Okulu'na kar bir tepki ya da devrim olarak ortaya km
olduudur. ilk Han Hanedanl'nn sona ,ermesinden nce sz konu-
su okul, bu zamann en byk bilim adamlarndan biri olan Liu

Hsin'den (yk. M. 46-S. 23) yardm grd. Gerekten de, onun gay
reti o kadar bykt ki, ok sonraki zamanlarda Yeni Metin Oku
lu'nun takipileri tarafndan tamamen yanl olarak, tek bana eski el
yazs tarznda kaleme alnm olan btn klasiklerin sahtesini yap
makla suland.
Son zamanlarda bu iki okulun kkeninin muhtemelen, Ch'in
hanedanlndan nce var olan Konfysln iki kanadna kadar
geri gidebilecei aklma geldi. Yeni Metin Okulu, bu yzden, ilk d
nem Konfyslkteki idealist kanadn bir devam ve Eski Metin
Okulu da realist kanadn bir devam olabilir. Bir baka ifadeyle, bu
okullardan biri Mencius'un bakanln yapt gruptan ve dieri de
Hsn Tzu'nun bakanln yapt gruptan tremi olabilir.
Hsn-tz'de, "On ki Felsefeciye Kar" balkl bir blm var
dr. Onun bir paragraf yle der: "lk krallar genel bir tarzda takip
eden ancak onlarn temellerini bilmeyen baz kimseler vard. .. Kendi
lerini kadim geleneklere dayandrarak Be Element teorileri olarak
isimlendirilen teoriler gelitirdiler. Onlarn grleri, ilgintir, eliiktir
ve standartlar yoktur; karanlktr ve rnekleri yoktur; snrldrlar ve

aklamalar yoktur. Tzu-ssu [Konfys'n torunu] bunlar balatt
ve Meng K'o [Mencius] onu takip etti" (HT, Blm 4).
Bu paragraf uzun bir sre modern bilim adamlarn artt.
nk hem Tzu-ssu'nun almas olduu farz edilen Chung Yun hem
de Mencius'da Be Element zikredilmez. Bununla beraber, Chung
Yungda u ekilde okunan bir paragraf buluruz: "Bir millet gelimek
zere olduunda, muhakkak hayrl kehanetler olacaktr; yok olmak
zere olduunda da uursuz kehanetler. " Ayn ekilde bir yerde Men
cius da yle der: "Be yzyl boyunca [hakiki] bir kraln ortaya ka
cak olmas kanlmazdr" (M, Vllb, 13). Bu paragraf, hem Menci
us'un hem de Chun Yung yazarnn (eer Tzu-sus deilse bile, onun ta
kipilerinden biri olmal), bir dereceye kadar Gk ve insan arasnda
karlkl bir etkileimin var olduuna inandklarna ve tarihin evrim
sel olarak hareket ettiine iaret eder grnmektedir. Bu doktrinler,
daha sonra hatrlatlacak olan Yin-Yang ya da Be Element okulunda

ki nde gelen doktrinlerdir.
u halde Tung Chung-shu'yu Konfys'n Mencius kanadyla
bir ekilde bal olduunu kabul edersek, Hsn Tzu'nun bu kanada
kar olan sulamalar, art bir nem kazanr. nk Tung Chung
shu'nun grleri gerekte Mencius'un grlerinin gelimemi ekline
kadar geri gidiyorsa, o zaman Mencius'unkiler, onlarn daha sonraki
Tung Chunu-shuyla ulatklar gelimi durumuna gre, gerekten
"tuhaf" ve "karanlk" olarak karakterize edilebilir.
Bu varsaym, Tung Chugn-shu gibi Mencius'un Ch'un Ch'iu'ya
Konfys'n almas olarak hususi bir deer verdii gereiyle da
ha glendirilir. Bu yzden o yle dedi: "Konfys, [dnyann d
zensizlii tarafndan] uyarld; o da Chu'un Ch'iuyu meydana getirdi.
Ch'un Ch'iu Gn Olunun almas olmaldr. Nitekim Konfys:
'Beni anlayanlar, Ch'un Ch'iuden dolay beni anlayacaklar ve beni an
lamayanlar onun yznden beni anlamayacaklar'" (Mencius, Illb, 9),
dedi. Mencius'un, Konfys'n Ch'un Ch'iuyu telif ederken Gn
Oluna mahsus bir i yapt eklindeki teorisi, daha da gelitirilecek
olursa, Tung Chung-shu'nun Konfys'n, Gn Olu olmak iin
gerekten Gkten bir Emir alm olduu teorisine kolaylkla gtrr.
Ayrca, Tung Chung-shu, insann doas hakkndaki teorisini
yorumlarken onu aka Mencius'un teorisiyle karlatrr. Son b
lmde grdmz gibi, iki teori arasndaki farkllk, gerekte yalnz
ca isim bakmndan bir farkllktr.
Eer Yeni Metin Okulu'nun Mencius'un liderliini yapt Kon
fysln idealist kanadnn devam olduu varsaymn kabul
edersek, ancak o zaman Eski Metin Okulu'nun da, ayn ekilde Hsn
Tzu'nun realist kanadndan kaynaklanm olduunu varsaymak ma
kul olacaktr. Bu yzden, Eski Metin Okulu'nun takipileri olan S. 1 .
yzyln dnrlerinin hepsi, evren hakknda Hsn Tzu ve Taocula
rn grlerine benzer tabiat bir gr kabul ettikleri nemsenmeye
deer. (Hsn Tzu'nun kendisi, daha nce grdmz gibi, bu bakm
dan Taocular tarafndan etkilendi) .
YANG HSUNG VE WANG CH'UNG

Bu bak asnn bir rnei, Eski Metin Okulu'nun yelerinden biri
olan Yang Hsiung (. 53-S. 1 8 ) tarafndan salanr. Onun T'ai Hs
an ya da Yce Sr adl almas, dikkate deer bir lde "tersine dn
drme Taonun hareketidir" anlayyla doludur. Bu anlay, hem Lao
tzu hem de I- Ching - Deiimler Kitab'ndaki temel bir anlaytr.
O, iinde Yin-Yang okuluna saldrd Fa Yen ya da rnek Ko
numalar olarak bilinen bir aratrma da yazd. Elbette bu almada
Mencius' vm olsa bile bu, benim teorimi geersiz klmaz. n
k, Mencius'un Ying-Yang okuluna bir eilimi olsa da, Han Hane
danl'nda Yeni Metin Okulu'nu karakterize eden arlklara asla
ulamad.
Eski Metin Okulu'nun en byk dnr, phesiz Wang
Ch'ung'du (S. 27-yaklak. 100). Dikkate deer bilimsel, pheci bir
ruha sahip bir ikonaklast olan Wang Ch'ung'un ana almas, Lun
Heng ya da Eletirel Denemelerdir. almay karakterize eden sz ko
nusu bu ruhla yazan Ch'ung yle der: "Shih [iir Kitab] yz iiri
ihtiva etse de, bir ifade yani, [Konfys'n Semeler'indeki bir sz
olan] 'bozulmam dncelerle' onlarn hepsini iine alr. Benim Lung
Heng'imin blmleri onlarca diye saylsa da, bir ifade yani, 'kurgular
ve yanllklardan nefret' onlarn hepsini kapsar" (Lung Heng, Blm
6). Yine yle der: "Eyada, neticelere sahip olmaktan daha ak bir
ey ve akl yrtmede kanta sahip olmaktan daha kesin bir ey yok
tur" (LH, Blm 67).
Bu bilimsel, pheci ruhu kullanarak, gl bir ekilde Yin
Yang okulunun teorilerine ve zellikle de onun hem teleolojik hem de
mekanik olarak Gk ve insan arasnda karlkl bir etkileim olduu
teorisine saldrr. Onun teleolojik ynyle alakal olarak yle yazar:
"Gn Yolu, eylemsizlikten oluan kendiliindenlik Yoludur. Ancak
eer Gk insanlar azarlayacaksa, eylemi meydana getirir ve eylem
kendiliinden olmaz. [Efsanevi Sar mparator] Huang'n ve Lao'nun
[Lao tzu] okulu, Gn Yoluna dair tartmalarnda hakikati buldu"
(LH, Blm 42).
Bu teorinin mekanik ynyle alakal olarak Wang Ch'un yle

der: "nsan evrende, bir ceketin ya da bir kaftann altndaki bir pire ya
da bir bitin yeri kadar bir yer igal eder... Pire ya da bit, hem uygun
hem de uygunsuz hareket ederek ceketin altndaki esirde deiiklikle
re ya da hareketlere sebep olur mu? ... Onlar bunu yapamazlar ve in
sann tek bana bu ekilde kabiliyete sahip olduunu varsaymak da,
eyann ve eserin ilkesini yanl anlamaktr" (LH, Blm 43).
TAOCULUK VE BUDZM
Bylece Wang Ch'ung, bir yzyl sonra gelecek olan Taoculuun yeni
den canlanmasnn yolunu hazrlad. Taoculuk hakknda konuurken
Tao chia ve Tao chiao, yani bir felsefe olarak Taoculuk ve bir din ola
rak Taoculuk arasndaki fark bir kez daha vurgulamalym. Taoculu
un yeniden canlanmas ile burada, Taocu felsefeyi kastediyorum. Bu
yeniden canlanm olan Taocu felsefeyi, Yeni-Taoculuk olarak isimlen
direceim.
Bir din olarak Taoculuun da Han Hanedanl'nn sonuna
doru ortaya kmaya balad ve bu popler Taoculua yeni Taocu
luk olarak gnderme yapan bazlarnn olduunu grmek ilgintir. Es
ki Metin Okulu, Konfysl Yin-Yang unsurlarndan arndrd
ve Yin-Yang daha sonra, Taocu din olarak bilinen yeni bir tr eklek
tizm meydana getirmek iin Taoculukla kart. Bu yolla, Konf
ys'n konumu bir ilahtan bir retmen konumuna indirgenirken Lao
Tzu; nihai olarak Budizm'i taklit ederek mabetler, din adaml ve li
trji gelitiren bir dinin kurucusu haline geldi. Bu yolla, Taoculuk, he
men hemen ilk dnem Taocu felsefe iin btnyle kabul edilemez
olan organize bir din haline geldi. Bundan dolay, Taocu din olarak bi
linmektedir.
Bunun olmasndan nce, S. 1 . yzylda, Budizm Merkezi Asya
yoluyla Hindistan'dan in'e girdi. Taoculuk da olduu gibi Budizm
durumunda da, Fo chiao ve Fo hseh, yani bir din olarak Budizm ve
bir felsefe olarak Budizm arasndaki ayrm vurgulamam gerekir. Az
nce ifade edildii zere, bir din olarak Budizm, din olarak Taoculu-
un kurumsal organizasyonunu ilham hususunda ok ey yapt. Yerli

bir inan olarak dini Taoculuun geliimi byk lde in'in, yaban
c din Budizm tarafndan baarl bir ekilde istilasn kzgnlkla seyre
den halkn ulusalc duygular tarafndan harekete geirildi. Bazlar ta
rafndan Budizm, gerekten de barbarlarn dini olarak kabul edildi.
Bylece, bir dereceye kadar din olarak Taoculuk, Budizm'in yerine ala
cak yerli bir unsur olarak byd ve zamanla, kurumlar, ayinler ve
hatta kutsal metinlerin ounun biimini ierecek ekilde birok eyi
yabanc rakibinden dn ald.
Ancak kurumsallam bir din olarak Budizm'in yan sra, bir
felsefe olarak Budizim de var oldu. Halbuki, Taocu din hemen hemen
her zaman Budist dine muhalefet ederken Taocu felsefe, Budizm'i mt
tefiki olarak kabul etti. Muhakkak Taoculuk, Budizm' den daha az te
dnyacdr. Bununla birlikte, onlarn mistisizm ekilleri arasnda bir
takm benzerlikler vardr. Bu yzden Taocularn Taosu isimlendirile
mez olarak tasvir edilir ve "gerek bylelik (Tathata 1 ) " ya da Budist
lerin nihai gerei de, kendisinden sz edilemeyen bir ey olarak tasvir
edilir. O ne bir ne de oktur; ne bir olmayan ne de ok olmayandr.
Byle bir terminoloji, ince'de "deil deili dnmek" olarak isim
lendirileni eyi temsil eder.
S. 3 . ve 4. yzyllarda genellikle Taocu olan mehur bilim
adamlar, ounlukla mehur Budist keilerin yakn arkadalarydlar.
Bu bilim adamlar, genellikle Budist sutralar ve Taocu metinlerdeki ke
iler zellikle de, Chuang-tzu hakknda ok bilgiydiler. Onlar bir ara
ya geldiklerinde, ch'ing t'an ya da "saf konuma" olarak bilinen ey
hakknda konuurlard. "Deil deil" konusuna ulatklarnda, ko-
Bu terim, Mahayan'da btn eyann nihai ve mutlak doas iin kullanlr. Bir anlamda o, po
zitif olarak ifade edildiinde Sunyadr Tek tek bten eylerde ifade edilen, onlardan ayr olma
yan ve onlar tarafndan blnmeyendir. oktan ayr olarak Bir olarak isimlendirilemez; nk
o her eyden farkldr. Onunla ilgili hibir ey reddedilemez ve iddia edilemez; nk bunlar zt
lar dlayan ve kendisiyle ztlarn yaratld ifade tarzlardr. Tathata yalnzca, bir kimsenin ne
aramayla bulaca kendisini ondan ayrmaya alarak kaybedemeyeceini dnerek anlala
bilir. Ancak o, bulunmak zorundadr. Christmas Humphreys, A Popular Dictionary of Budd
hism, Curzon Press, Londra, 1984, 195-196 (.).
numay durdururlar ve tam bir sessizlikle birbirlerini bir glmse

meyle anlarlard.
Bu tr durumda, bir kimse Ch'an ruhunu bulur (genel olarak
Bat' da Japonca ismi olan Zen eklinde bilinir). Ch'an okulu, gerekte
hem Budist hem de Taocu felsefelerin en ince ve en narin ynlerinin bir
birleimi olan in Budizmi'nin bir daldr. Daha sonra detayl olarak
tarttmz Yirmi kinci Blm'de greceimiz zere Ch'an, in fel
sefesi, iiri ve resmi zerinde byk bir etki icra etti.
SYAS VE TOPLUMSAL ARKAPLANI

Bir an iin, Han Hanedanl'nda Konfysln ykselii ve Ta
oculuun daha sonra gerekleen yeniden canlanmasnn gerisinde ya
tan siyasi ve toplumsal arkaplana geri dnelim. Konfysln za
feri, yalnzca talih ya da o zamandaki belli bir halkn hayalinden kay
naklanm deildir. Hemen hemen bunu, kanlmaz yapan, belli art
lar vard.
Ch'in, hem i kontrolde hem de yabanc ilikilerde gsterilen
acmasz ve merhametsiz bir ruhla dier devletleri ele geirdi ve Yasa
c felsefeye dayand. Bu yzden Ch'in'in knden sonra herkes ka
balk, insanseverlik ve adalet hakkndaki Konfys faziletlerin b
tnyle grmezden gelmesinden dolay Yasac Okulu sulad. mpara
tor Wu'nun Konfsyl devlet retisi yapan emrinin yan sra,
Su Ch'in ve Chang Yi (Diplomat okulun liderleri) kadar Shen Pu-hai,
Shang Yang ve Han Fei'nin (Yasac okulun liderleri) felsefeleri husu
sunda uzman olan btn ahslarn devletteki makamlardan atlmala
r gerektiine dair . 141 'deki emrini de yaynlad . *
Bu yzden Yasac okul, Ch'in yneticilerinin btn hatalarnn
gnah keisi haline geldi. Farkl okullar arasnda Yasaclardan en
uzaa atlanlar Konfysler ve Taocular oldu. Bundan dolay, on
larn lehine bir reaksiyonun olmas doaldr. Han Hanedanl'nn ilk
yarm dnemi boyunca, o zaman "Huang [Sar mparator] ve Lao
(*) Bkz. tik Han Hanedanl'nn Tarihi, blm 6.

[Lao Tzu] 'nun bilgisi" olarak bilinen Taoculuk bir mddet olduka
etkili bir hale geldi. Bu durum, mparator Wen'in (. 197-157, m
parator Wu'nun byk babas) "Huang-Lao okulunun" byk bir
hayran olmas; ayn zamanda son blmde iaret edildii zere, ta
rihi Ssu-ma T'an'n "Alt Okulun Esas Fikirleri zerine Deneme"
adl almasnda, en yksek dereceyi Taocu okula vermesi gereiyle
izah edilebilir.
Taoculuun siyaset felsefesine gre iyi bir ynetim, birok ey
yapan deil aksine, mmkn olduu kadar az ey yapan ynetimdir.
Bu yzden eer devleti bir bilge-kral ynetiyorsa, seleflerinin ar y
netimlerinin sebep olduu kt etkileri ortadan kaldrmaya alr. Bu,
kesinlikle, Han Hanedanl'nn ilk yarsndaki halkn ihtiya duydu
u eydi. Han Hanedanl'n rahatsz eden eylerden biri, Ch'in hane
danlnn ynetime ok fazla sahip olmasdr. Bundan dolay, Han
Hanedanl'nn kurucusu mparator Kao-tsu, muzaffer devrimci or
dusunu bugnk Shensi eyaletindeki Ch'in'in bakenti Ch'ang'a do
ru gtrdnde, burann halkna "-maddeli szleme"sini bildirdi.
Buna gre, adam ldren kiiler lm cezasna maruz kalacak; yara
layan ya da alan kimseler, bunlara uygun olarak cezalandrlacak; bu
basit artlar dnda Ch'in ynetiminin btn dier yasalar ve dzen
lemeleri ilga edilecektir (Tarihsel Kaytlar, Blm 8). Bu ekilde, Han
hanedann kurucusu, phesiz olgunun tamamen farknda olmasa da
"Huang ve Lao'nun bilgisini" uyguluyordu.
Bylece Taocu felsefe, siyaseti Ch'in devletinin yaptklarn or
tadan kaldrmak, lkeye uzun ve tketici savalardan shhat ve kuvve
tini tekrar kazanmas iin bir ans vermek olan Han Hanedanl'nn
ilk yarsnn yneticilerinin ihtiyalar iin ok uygundu. Ancak bu he
def gerekletirildiinde, Taocu felsefe, artk uygulanabilir olmaktan
ktndan daha inac bir program gerekli oldu. Bunlar da, Konf
yslkte bulunan kurallard.
Konfysln hem toplumsal hem de siyaset felsefesi, mu
hafazakar, fakat ayn zamanda devrimciydi. Esas itibariyle bir aristok
rasi felsefesi olduundan muhafazakar, ancak bu aristokrasiye yeni bir
yorum getirdii iin de devrimciydi. Bu felsefe, Konfys'n zama

nndaki feodal in'de genel olarak kabul edilen, stn insan ve kk
insan arasndaki ayrm srdrd. Ancak ayn zamanda, bu ayrmn
esas olarak doum deil, daha ziyade bireysel yetenek ve fazilete da
yand hususunu vurgulad. Bu yzden, erdemli insanlar arasnda fa
zl ve yetenekli olanlarn toplumdaki sekin ve st grevleri igal eden
kimseler olmas gerektiini, tamamen doru kabul etti .
. Konfysln, in toplumunun bel kemii olan aile siste
minin teorik bir gereke saladna kinci Blm'de iaret edilmiti.
Feodal sistemin dalmasyla birlikte normal halk, feodal lordlarndan
zgrlklerini elde etti, ancak eski aile sistemi varln srdrd. Bu
yzden de, Konfyslk, ayn ekilde, mevcut toplumsal sistemin
temelini oluturan felsefe olmaya devam etti.
Feodal sistemin ortadan kaldrlmasnn ana sonucu, siyasi g
cn ekonomik gten ekli ayrl oldu. Yeni toprak sahiplerinin ken
di blgesel cemaatlerinde, siyasi olarak bile byk gc ellerinde bu
lundurduklar dorudur. Ancak en azndan onlar, zenginlikleri ve pres
tijleri sayesinde ounlukla devletin tayin ettii memurlar etkileseler
bile, artk bu cemaatlerin fiili siyasi yneticileri deildiler. Bu ileri bir
adm temsil etmekteydi.
Memurlar ve toprak sahipleri gibi yeni aristokrasi de, birou
Konfyslk tarafndan arzulanan faziletli ve kabiliyetli ahslar
olmaktan ok uzak olsalar da, yine de hepsi, zellikle Konfysl
n salamak hususunda ehliyetli olduu bir eye ihtiya duydular. h
tiya duyulan bu ey, toplumsal ayrmlar devam ettirmek iin ihtiya
duyulan karmak trenler ve ayinler hakkndaki bilgiydi. Bu yzden
btn rakiplerini fetheden Han Hanedanl'nn kurucusunun ilk ey
lemlerinden biri, takipileriyle birlikte, Konfys Shu-sun Tung'a
bir saray treni dzenlemesini emretmek oldu. lk resmi kabul, saray
da yeni trenlerle icra edildikten sonra hanedanln kurucusu, mem
nun olmu bir ekilde bard: "imdi, Gn Olu olmann ycelii
ni anlyorum! " (Tarihsel Kaytlar, blm 8 ) .
Shu-sun Tung'un eylemi, Konfys baz arkadalar tarafn-
dan tenkit edildi; ancak onun baars, yeni aristokratlarn, Konf

ysln hakiki ruhuna kar ya da ondan bihaber olsalar da onu
istemelerinin bir gerekesini ortaya koyar.
Ancak onlarn nemlisi, tarafmdan nc Blm'de iaret
edilen, Bat'da Konfys okul olarak bilinen okulun gerekten
Edipler Okulu olmas gereidir. Edipler, yalnzca dnrler deil, ay
n zamanda kadim kltrel miras hususunda iyi yetimi bilim ada
mydlar ve bu, dier okullarn sunmada baarsz olduu bir birleim
di. Onlar gemiin edebiyatn rettiler ve bulabildikleri en iyi yoru
mu byk kltrel geleneklere katarak, onlar devam ettirdiler. Halkn
genellikle gemie saygl olduu bir tarm lkesinde, en etkili grup ol
ma hususunda bu Edipler baarsz olamazd.
Yasac okula gelince, Ch'in yneticilerinin hatalarnn gnah
keisi haline gelse de, btnyle skartaya karlamad. On nc
Blm'de, Yasaclarn gereki siyasetiler olduuna iaret etmitim.
Onlar, yeni siyasi artlar karlamak iin yeni ynetim metotlarn su
nan kimselerdir. Bundan dolay, in mparatorluu genilerken, impa
ratorluk yneticileri yalnzca Yasaclarn ilkelerine ve tekniklerine g
vendiler. Sonu olarak, Han Hanedanl'ndan beri, Ortodoks Kon
fysler ou kere hanedanlarn yneticilerini, "grte Konf
ys ve gerekte Yasac" olmakla suladlar. Gerekte hem Konf
yslk hem de Yasaclk, kendilerine uygun uygulama alanlarna sa
hipti. Konfyslk iin uygun alan, toplumsal organizasyon, ma
nevi ve moral kltr ve eitim bilimi alanyd. Yasaclk iin uygun
olan alan ise, pratik ynetimin ilkeleri ve teknikleri alanyd.
Tacoculuun da, kendi frsatlar oldu. in tarihinde, halkn kla
sik bilime ynelik ok az zaman ya da ilgisinin olduu mevcut siyasi
ve toplumsal sistemi eletirmeye meylettii birok siyasi ve toplumsal
karklk, dzensizlik dnemi oldu. Bu yzden sz konusu zamanlar
da, Konfyslk doal olarak zayflama; Taoculuk ise gl hale
gelme eiliminde oldu. O zaman Taoculuk, ktlk ve felaketten ka
nmaya ynelik ka bir dnce sistemi kadar, mevcut siyasi ve
toplumsal sisteme kar da keskin bir eletiri ihtiyacn karlad. Bun-
lar tam olarak, bir dzensizlik ve karmaa anda yaayan bir halkn
arzularn karlayan eylerdi.
Han Hanedanl'nn S. 220'de kn uzun bir ayrlk ve
karklk dnemi takip etti. Bu dnem, ancak lke nihai olarak S.
589'da Sui hanedanlnn ynetimi altnda yeniden birletirildii za
man sona erdi. Bu drt yzyl, Merkezi ve Gney in'de hkm sren
bir dizi hanedanlk ile Kuzeyde kontrol elinde bulunduran dier bir
dizi hanedanlk arasndaki sk sk yaplan savalar ve siyasi krlmalar
la damgaland. Keza yine bu a, bir ksm Byk Duvar yarp gee
rek ve Kuzey in'e yerleerek dier bir ksm ise, yumuak kolonizas
yon vastasyla giren inli olmayan farkl gebe kavimlerin gze
arpmaya balamasyla da damgaland. Kuzey hanedanlarnn biro
u, bu yabanc gruplar tarafndan ynetildi. Ancak bunlar glerini
Yangtze nehrine kadar geniletmede baarsz oldular. Bu siyasi ayrt
edici zelliklerinden dolay, Han'dan Sui hanedanlna kadar sren
drt yzyllk bu dnem, genel olarak Alt Hanedanlk dnemi ya da
yine Kuzeyli. ve Gneyli Hanedanlklar dnemi olarak bilinir.
O zaman bu, siyasi ve toplumsal olarak karanlk bir ad. Bu
ada, ktmserlik yaygnd. Baz bakmlardan o, bir dereceye kadar
kabaca, Avrupa'daki muasr Orta a dnemlerini andrmaktayd.
Avrupa'da Hristiyanlk hakim g olduu gibi, in'de de yeni Budizm
dini, byk ilerlemeler kaydetti. Ancak baz insanlarn yaptklar gibi
bu dnemin, aa bir kltr a olduunu sylemek, tamamen yan
ltr. Aksine, eer kltr terimini dar anlamnda alacak olursak, bir
ok bakmdan in kltrnn zirvelerine ulatmz bir a olduu
nu syleyebiliriz. Resim, kaligrafi, iir ve felsefe, bu zamanda en iyi du
rumdaydlar.
Bundan sonraki iki blmde, bu an nde gelen yerli bir fel
sefesini, Yeni-Taoculuk olarak isimlendirdiim felsefeyi takdim edece
im.
YeniTaoculuun gelitii yzylda
gnl!ik yaam canlandran bir tasvir
(Kaynak: Natioanl Palace Museum, Taiwan).
eni-Taoculuk, S. 3. ve 4. yzyllarda hsan hseh ya da harfi har
Y fine "karanlk bilgi" olarak bilinen dnceyi ifade etmek iin
kullanlan yeni bir terimdir. Karanlk, anlalmas g, ya da gizemli
anlamna gelen hsan kelimesi, Lao-tzu'nun ilk blmnde bulunur.
Mesela burada Tao, "hsan'n hsan'" yani, "gizemlerin gizemi" ola
rak tasvir edilir. Bundan dolay, hsan hseh terimi, bu okulun, Ta
oculuun bir devam olduuna iaret eder.
SMLER OKULU'NA LGNN YENDEN CANLANII

Sekizinci, Dokuzuncu ve Onuncu Blm'de simler Okulu'nun Taoculu
a "ekilleri ve zellikleri ama" fikri hakknda nasl katkda bulundu
unu grdk. 3. ve 4. yzyllarda, Taoculuun yeniden canlanyla bir
likte, simler Okulu'na ilginin canlan vukuu buldu. Yeni-Taocular Hui
Shih ve Kung-sun Lung'u incelediler ve hsan hseh; min-li yani, "terim
leri [ming] ayrt etme ve ilkeleri [/l zmleme diye isimlendirdikleri
eyle ilikilendirdiler. " (Bu ifade, Kuo Hsiang tarafndan Chuang-tzu'-
nun son blm zerine yapt yorumunda kullanld). Sekizinci B

lm'de grdmz gibi bu, Kung-sun Lung'un da yapt eydi.
292 on dokuzuncu blm
Sonraki blmde hakknda ok daha fazla eyler okuyacamz

bir kitap olan Shih-shuo Hsin-y'de, yle denilir: "Bir ziyareti, Y
eh Kung'dan 'bir chih, ulaamaz' ifadesinin anlamn sordu. Yeh
Kung ifade hakknda yorum yapmad, ancak hemen bir sinek koucu
nun sapyla, 'o ular m ulamaz m' diyerek masaya dokundu. Ziya
reti: 'Ular' diye cevaplad. Yeh sonra sinek koucuyu kaldrd ve
sordu 'eer ularsa, nasl gtrlr?"' (SH, Blm 4). Bir chih ula
maz ifadesi, Chuang-tzunun son blmnde nakledildii ekliyle
Kung-sun Lung'un takipileri tarafndan kullanlan argmanlardan
biridir. Chih kelimesi, harfi harfine parmak anlamna gelir, Sekizinci
Blm'de ben onu, "evrensel" olarak tercme ettim. Ancak burada,
Yeh Kuang, aka onu parmak olarak literal anlamnda almaktadr.
Sineklik de, parman masaya ulaamamas gibi masaya ulamaz.
Bir masaya parmakla ya da baka bir eyle dokunmak, normal
olarak masaya ulama olarak kabul edilir. Ancak Yeh Kung'a gre,
eer ulama gerekte ulama ise, o zaman o, alp gtrlemez/kaldr
lamaz. Sinekliin sap, alnp gtrlebilir olduundan, onun grnen
ulamas gerek bir ulama deildir. Bylece "ulama" terimini incele
yerek Yeh Kung ulama ilkesini zmledi. Bu, sz konusu zamanda
"ming-li zerine konuma" olarak bilinen eyin izahdr.
KONFYS'N YEN BR YORUMU

Yeni-Taocularn ya da en azndan onlarn bir ksmnn hala Konf
ys' en byk bilge olarak kabul ettikleri fark edilecektir. Bu, ksmen
o ana kadar bir devlet retmeni olarak Konfys'n mevkiinin tees
ss etmi, ksmen de, nemli Konfys Klasiklerinden bir ksmnn,
zamanla Lao Tzu ve Chuang Tzu ruhuna uygun olarak yorumlanm
olsalar da, Yeni-Taocular tarafndan kabul edilmi olmas sebebiyledir.
Mesela, Semeler Konfys'n bir szn ierir: "Yen Hui ne
redeyse mkemmeldir, ancak o ounlukla botur" (XI, 1 8). Konf
ys bununla muhtemelen, gzde talebesi Yen Hui'nin, ok fakir yani
" bo", yani dnyevi eyalardan yoksun olsa da ok mutlu; bu da onun
faziletinin neredeyse mkemmel olduunu gsterir demeyi kast etmi-
yeni-taoculuk: rasyonalistler 293
ti. Ancak Chuang-tzu'da Onuncu Blm'de grdmz gibi Yen

Hui'nin "unutkan bir ekilde oturduu" yani mistik meditasyonla i
tial ettii hakknda apokrif bir hikaye vardr. Bundan dolay, bu hi
kayeyi aklnda tutan, Semeler zerine yorumcu olan T'ai-shih-ming
(474-546) yle dedi:
"Yen Hui, insanseverlik ve adaleti nemsemedi; trenleri ve
mzii unuttu. Bedeninden vazgeti, bilgisini skartaya kard. Her e
yi unutarak sonsuzla bir hale geldi. Bu, her eyi unutmann ilkesidir.
Her ey unutulduunda, bu unutmadan dolay o botur. Ancak, bilge
lerle karlatrldnda o yine de mkemmel deildir. Bilgeler unut
tuklarn. unuturken fevkalade deerliler (great worthies), unuttuklar
eyi unutmazlar. Eer Yen Hui unuttuunu unutmasayd, zihninde bir
eyler hala kalm gibi grnrd. Bu yzden onun, ounlukla bo
olduu sylenir. " *
Bir baka yorumcu Ku Huan (. 543), ayn paragraf yorumla
yarak u mtalaada bulunur: "Bilgeler ve fevkalade deerliler arasn
daki fark, sonrakinin arzusuz olmaya dair bir arzuyu zihninde bulun
durmas; ncekinin ise, arzu olmayan bu arzuya sahip olmamasdr. Bu
yzden bilgelerin zihni, mkemmel ekilde botur; deerlilerinin zihni
yalnzca ksmen byledir. Bu dnya bak asndan deerliler herhan
gi bir arzudan yoksundurlar. Ancak bu dnyadan olmayan bak a
sndan deerliler arzusuz olmay arzularlar. Yen Hui'nin zihnen bolu
u, henz tam deildir. Bunun iindir ki, onun "ounlukla bo oldu
u sylenir" (a.g.y).
Taoculuklarna ramen, Yeni-Taocular, Konfys'n Lao
Tzu'dan ve Chuang Tzu'dan bile daha byk olduunu kabul ettiler.
Konfys'n unutmak iin renmi olduunu zaten unuttuu iin
unutma hakknda konumadn ileri srdler. Arzusuz olmaya yne
lik bir arzuyu kaybetme safhasna zaten ulat iin arzunun yokluu
hakknda da konumad. Bu yzden Shih-shuo Hsin-y, P'ei Hui ve
Wang Pi arasndaki 'saf bir konumay' kaydeder. Wan Pi, "karanlk
(*) Huang Kan (488-545) tarafndan Semeler zerine Yorum'da, chan 6.

bilgi" okulunun en byk ahsiyetlerinden biridir. Onun Lao-tzu ve I

Ching - Deiimler Kitab zerindeki yorumlar klasik haline geldiler.
Bu konuma yledir:
"Wang Pi [226-249] genken, bir kez P'ei Hui'yi grmeye gitti.
[P'ei] Hui ona, Wu [yokluk] her ey iin temel olduundan Konf
ys'n onun hakknda niin konumadn; oysa Lao Tzu'nun bu fik
ri durmakszn izah ettiini sordu. Bunu Wang Pi yle cevaplad: "Bil
ge [Konfys] kendisini Wu [yokluk] ile zdeletirdi ve onun eiti
min/bilginin konusu yaplamayacan fark etti. Ulat bu kanaatin
bir sonucu olarak, yalnzca Yu [Varlk] ile ilgilenmeye zorlandn his
setti. Ancak Lao Tzu ve Chuang Tzu Yu [Varlk] alann henz bt
nyle terk etmediler; bu yzden de, srekli olarak kendi yetersizlikle
rinden sz ettiler" (LT, Blm 4 ). Bu aklama, Lao Tzu tarafndan
ifade edilen "Bilen konumaz; konuan bilmez" (Lao-tzu, Blm 56)
dncesini yanstr.
HSANG HSU AND KUO HSANG

Bu dnemdeki felsefi almalarn en by deilse bile, en bykle
rinden biri Kuo Hsiang'n (. yk.312) Chuang Tzu zerine Yorumu
dur. Yorumun gerekte nispeten daha erken bir dneme ait bir baka
bilim adam olan Hsiang Hsiu'nun (yk. 221-yk.300) bir almas ol
duunu iddia eden adalar tarafndan Hsiang, intihalci olmakla
sulandndan bu eserin gerekten onun olup olmadyla ilgili tarih
sel bir problem vardr. Her iki adam da Chuang-tzu zerine Yorumlar
yazdlar ve fikirleri ounlukla birbirine benzer gibi grnmektedir.
yle ki zamanla onlarn Yorumlar, muhtemelen tek bir alma tekil
edecek ekilde birletirildi. Mesela, Shih-shuo Hsin-y (Blm 4),
Chih-tun'un bir yorumuyla yan yana yer alan "Mutlu Gezinti"
( Chung-tzu'nun birinci blm) zerine yaplan Hsiang-Kuo yoru
mundan (yani, Hsiang Hsiu ve Kuo Hsiang'n bir yorumu) sz eder.
Bundan dolay, Kuo Hsiang'n ismini tasa da mevcut Chuang-tzu
zerine Yorum, Chuang-tzu hakkndaki Hsiang-Kuo yorumunun bir
leimini temsil ediyor gibi grnmektedir ve bu kitap, muhtemelen her
yeni-taoculuk: rasyonalistler 29 5
iki adamn almasdr. Bu yzden, Chin Shu ya da Chin Hanedanl

nn Tarihi, Hsiang Hsiu'nun biyografisi hakknda, onun Chuang-tzu
zerine bir yorum yazd ve Kuo Hsiang'un da bu yorumu "genilet
tiini" sylediinde muhtemelen haklyd ( CS, Blm 49).
Bu Chin Hanedanlnn Tarihi'ne gre, Chin Hanedanlnn
Tarihi'ne gre hem Hsiang Hsiu hem de Kuo Hsiang imdiki Honon
eyaletinin yerlileriydiler ve "saf ya da pr konumaclar" olduklar ka
dar "karanlk bilgi" okulunun da byk ahsiyetleriydi. Bu blmde,
az nce zikredilen iki felsefeciyi Yeni-Taoculuktaki rasyonalist grubun
yorumcularnn temsilcileri olarak ele alacak ve Shih-shuo Hsin
y'nn kullanmn takiben onlarn Chuang-tzu zerine Yorumlarna,
Hsiang-Kuo yorumu olarak gnderme yapacam.
TAO "H"TR
Hsian-Kuo yorumu, Lao Tzu'nun ve Chuang Tzu'nun orijinal Taocu
luunda birka ok nemli dzeltme yapt. Birincisi, Tao gerekten wu
yani, "hitir" ya da "hiliktir" . Hem Lao Tzu hem de Chuang Tzu,
Taonun Wt olduunu ileri srm ancak, Wu ile isme sahip olmama
y kastetmilerdi. Yani, onlara gre Tao bir ey deildir; bundan dola
y isimlendirilemez. Ancak Hsiang-Kuo yorumuna gre, Tao gerek
ten, harfi harfine hiliktir. "Tao, her yerdedir, ancak her yerde o hi
tir" ( Chuang-tzu zerine Yorum, Blm 6).
Ayn metin yle der: "Varoluta eyadan nce var olan nedir?
Biz Yin ve Yang'n eyadan nce olduunu, syleriz. Ancak Yin ve
Yang bizatihi eydir; o zaman Yin ve Yang dan nce olan nedir? Tzu
'
fann [doa ya da doalln], eylerden nce olduunu syleyebiliriz.

Fakat Tzu fan, yalnzca eylerin doalldr. Ya da Tao 'nun eylerden
nce olduunu syleyebiliriz. Ancak Tao, hitir. O yok olduundan,
nasl eylerden nce var olur? eylerden nce olann ne olduunu bil
miyoruz, ancak eylerin srekli olarak retildiini biliyoruz. Bu da,
eylerin kendiliinden ne iseler o olduklarn gsterir; eylerin Yarat
cs yoktur" ( CY, Blm 22).
Bir baka paragrafta, yine yle denilir: "Baz insanlar, penumb-
rann' glge, glgenin bedensel form ve bedensel formun da Yaratc

tarafndan meydana getirildiini sylerler. Yaratcnn olup olmadn
sormak istiyorum. Eer O yoksa, eyleri nasl yaratabilir? Ancak eer
varsa, O bu eylerden yalnzca bir tanesidir ve bir ey baka bir eyi
nasl retebilir? ... Bu yzden Yaratc yoktur ve her ey kendisini mey
dana getirir. Her ey, kendisini retir ve bakalar tarafndan retilmez.
Bu evrenin normal yoludur" ( CY, Blm. 2).
Lao Tzu ve Chuang Tzu, ahsiyeti olan bir Yaratcnn yerine,
her eyin kendisiyle olmaya balayaca ahsiyeti olmayan bir Tao'yu
koyarak bu Yaratcnn varln reddettiler. Hsiang-Kuo, Taonun ger
ekten hi olduunu vurgulayarak bir adm daha ileri gitti. Onlara g
re, daha nceki Taocularn, her eyin Tao'dan var olduu eklindeki
ifadeleri, basit bir ekilde, kendileriyle olmaya baladklar anlamna
gelir. Bu yzden yle yazarlar: " Tao, hi olmaya muktedirdir. Her
hangi bir eyin Taodan trediini sylemek, onun kendisinden geldii
ni sylemek anlamna gelir" (CY, Blm 6).
Ayn ekilde, daha nceki Taocularn, her ey Varlktan ve Var
lk, Yokluktan meydana gelir ifadesi, yalnzca Varln kendisiyle var
olduu anlamna gelir. Yorumun bir paragrafnda yle denilir: "Bu,
yalnzca Yokluun Varlk haline gelmesi deil, ayn zamanda, Varln
da Yokluk haline gelmesi durumudur. Varlk binlerce yolda deiebil
se de, kendisini Yoklua dntrmez. Bu yzden Varln olmad
bir zaman yoktur. Varlk, ebedi-ezeli olarak var olur" ( CY, Blm 22).
EYANIN "KEND KENDLERN DNTRMES"

Her eyin kendisini spontane olarak retmesi, Hsiang-Kuo'nun tu hua
ya da kendi kendini dntrme teorisi olarak isimlendirdii eydir.
Bu teoriye gre, eyler herhangi bir Yaratc tarafndan yaratlmaz, an
cak yine de bu eyler, birbirleriyle olan ilikilerinden yoksun deildir
ler. likiler vardr ve bu ilikiler zorunludur. Bu yzden Yorum yle
(*) Gne veya ay tutulmasnn banda ya da sonunda grlen hafif glge, yar aydnlk yar ka
ranlk.
der: " Bir insan doduunda, kendisi nemsiz olsa da, zorunlu olarak
sahip olduu zeliklere sahiptir. Yeni doan ocuun hayat ehemmi
yetsiz olsa da, var olmasnn bir art olarak btn evrene ihtiya du
yar. Evrendeki var olan her ey, onun zerinde bir etki icra etmeksizin
var olmaya son veremez. Eer bir faktr eksikse, var olamaz. Eer bir
ilke inenirse, yaayamaz" (CY, Blm 6).
Her ey, baka her eye ihtiya duyar, ancak yine de her ey, ba
ka herhangi bir ey iin deil kendisi iin var olur. Yorum yle der: " Bu
dnyada her ey, kendisini 'bu'; baka eyleri de 'teki" olarak kabul
eder. Her 'Bu' ve 'teki' kendisi iin alr. Birbirinin ztt olan Dou
ve Bat gibi [bunlar da birlerinden ok uzak gibi grnrler]. Ancak
'bu' ve 'teki', dudaklar ve diler gibi birbirleriyle bir ilikiye sahiptir
ler. Dudaklar diler iin var olmazlar, ancak dudaklar kaybolduunda
diler rler. Bu yzden 'teki'nin kendisi iin almas, 'bu'na yardm
iin ok katkda bulunur" ( CY, Blm 17). Hsiang-Kuo'ya gre, eyle
rin karlkl ilikililii, iki mttefik gcn ordular arasndaki iliki gi
bidir. Her bir ordu, kendi lkesi iin savar, ancak ayn zamanda te
kine yardm eder; birinin zaferi ya da yenilgisi tekisini de etkiler.
Bu evrende var olan her ey, varlnn zorunlu bir art olarak
evrene btn olarak ihtiya duyar, fakat onun varl dorudan her
hangi baka hususi bir ey tarafndan meydana getirilmez. Belli artlar
ya da ortam mevcut olduunda, belli eyler zorunlu olarak retilir. An
cak bu onlarn tek bir Yaratc ya da herhangi bir birey tarafndan
meydana getirildikleri anlamna gelmez. Bir baka ifadeyle eyler, her
hangi baka zel bir ey tarafndan deil, genel olarak artlar tarafn
dan retilir. Mesela Sosyalizm, muayyen ekonomik artlarn bir r
ndr ve ne Marx veya Engels ne de Marks'n Komnist Manifestosu
tarafndan retilmedi. Bu anlamda, her eyin kendisini rettiini ve
tekiler tarafndan retilmediini syleyebiliriz.
Bundan dolay, her ey neyse ondan baka bir ey olamaz. Yo
rum bunu yle ifade eder: "Tesadfen hayatmza sahip deiliz. ans
eseri, hayatmz ne ise o deildir. Evren ok genitir; eyler ok fazla
dr. Ancak, evrende ve eylerin arasnda biz ne isek tam olarak yle-
yiz... Biz ne deilsek, o olamayz. Ne isek, ancak o olabiliriz. Ne yapa

myorsak, onu yapamayz. Ne yapabilirsek, ancak onu yapabiliriz.
Her ey ne ise o olsun, ite o zaman bar olacaktr" ( CY, Blm 5).
Bu toplumsal fenomenler iin de dorudur. Yorum bununla il
gili olarak yle der: "Doal olmayan hibir ey yoktur... Bar ya da
dzensizlik, baar ya da baarszlk... Hepsi insann deil, doann
rndr" (CY, Blm 7). "Doann retimi"yle Hsiang-Kuo, baar
ya da baarszln muayyen artlarn ya da artlarn zorunlu sonucu
olduklarn kasteder. Chuang-tzu'nun on drdnc blmndeki me
tin, bilgelerin dnyann barn altst ettiklerini syler; Yorum bunu
yle ifade eder: " Gnmz artlaryla birleen mevcut tarih, mevcut
krizlerden sorumludur. Bu krizler, herhangi muayyen bireylerden kay
naklanm deildir. Genellikle dnyadan dolaydr. Bilgelerin faaliyeti,
dnyay altst etmez, ancak dnyann kendisi dzensiz hale gelir. "
KURUMLAR VE AHLAK KURALLARI

Hsiang-Kuo, evreni srekli ak durumunda olan bir varlk olarak ka
bul eder. Onlar Yorumda yle yazarlar: "Deiim, grnmeyen ancak
ok gl bir gtr. O, g ve yeri yeniye doru tar; dalar ve te
peleri eskiden alp gtrr. Eski, bir an durmaz, fakat srekli olarak
yeni haline gelir. Her ey deiir... Bizim gizli olarak karlatmz her
ey, yok olup gider. Gemiteki biz, imdiki biz deiliz. Bununla birlik:
te, daha ileri gitmek iin imdiye uygun olmalyz" (CY, Blm 6).
Toplum da her zaman bir ak halindedir. nsan ihtiyalar, s
rekli olarak deiir. Bir zaman iin iyi olan kurumlar ve ahlak kuralla
r, bir baka zaman iin iyi olmayabilir. Yorum bununla ilgili olarak
yle der: "nceki krallarn kurumlar kendi zamanlarnn ihtiyalar
n karlama hizmeti grd. Ancak zaman deitiinde eer var olma
ya devam edeceklerse, halk iin bir gulyabani haline gelir ve suni ol
maya balarlar" ( CY, Blm 14).
Yine yle der: "Bilgeleri taklit edenler, onlarn yaptklarn tak
lit eder. Ancak onlarn yaptklar imdiye kadar ortadan kalktlar; bu
yzden de mevcut durumu karlayamazlar. O deersizdir ve taklit
edilmemelidir. imdi canl iken, gemi ldr. Eer bir kimse canly
l ile birlikte ele almaya alrsa, kesinlikle baarsz olacaktr.
Toplum artlarla deiir. artlar deitiinde, kurumlar ve ahlak
kurallar da onlarla deimek zorundadr. Eer deimezlerse, artlara
uymayacak hale gelir ve "halk iin bir gulyabani" gibi olurlar. Yeni
kurumlarn ve yeni ahlak kurallarnn kendiliinden kendilerini ret
meleri doaldr. Yeni ve eski, zamanlar farkl olduu iin birbirlerin
den farkldrlar. Onlarn her ikisi de, zamann ihtiyalarn karlama
hizmeti grr; bu yzden de tekinden ne stn ne de aadr. Hsi
ang-Kuo, Lao Tzu ve Chuang Tzu'nun yapt gibi kurumlara ve ah
lak kurallarna kar kmazlar. Onlar sadece, zaman gemi ve bu
yzden de imdiki dnya iin doal olmayan hale gelen kurumlara ve
ahlak kurallarna kar karlar.
YU-WE VE WU-WE
Bylece Hsiang-Kuo, tabii ve suni olan; yu-wei ya da eyleme sahip ol
ma ve wu-wei ya da eyleme sahip olmama (eylemsizlik olarak da ev
rilir) hakkndaki daha nceki Taocularn fikirlerine yeni bir yorum
katt. Toplumsal artlarda bir deiiklik meydana geldiinde yeni ku
rumlar ve ahlak kurallar tabii olarak kendilerini retirler. Onlarn
gitmelerine izin vermek, tabii olan takip etmek ve wu-wei yani, ey
lemsiz olmak anlamna gelir. Onlara kar kmak, zaten zaman ge
mi olan eskileri muhafaza etmek suni ve yu-wei yani, eyleme sahip
olmaktr. Yorumun bir paragrafnda yle denilir: "Su yksek bir yer
den aa bir yere aktnda ak, ok kuvvetli olup kar konulamaz
dr. Kk eyler grubu kk olan eyle birlikte olduunda ve b
yk eyler grubu byk olan eyle birlikte olduunda onlarn eilimi
ne kar klamaz. Bir insan bo ve tarafsz, n yargsz olduunda
herkes hikmeti hususunda ona yardm edecektir. Bu akmlarla ve ei
limlerle yz yze geldiinde insan ne yapar, onlarn lideri kimdir? n
san sadece zamannn hikmetine, artlarn zorunluluuna gvenir.
Dnyann kendisini muhafaza etmesine, bakmasna izin verir. Hepsi
bu kadar" ( CY, Blm 6).
Eer bir birey, eylemlerinde doal yeteneklerinin tam ve zgr

bir ekilde kendilerini kullanmalarna izin verirse, o wu-weidir. Deil
se yu-weidir. Yorumun bir paragrafnda yle denilir: "yi bir binici,
atnn yeteneinin tamamn kullanmasna izin verir. Bunu byle yap
mann yolu, ona zgrlk vermektir... Eer atlarna, ne yava olanla
rn hzl ne de hzl olanlarn yava yrmesi iin zorlamakszn yapa
bileceini yapmasna izin verirse, btn dnyay onlarla birlikte dola
sa bile, atlar ondan ok holanrlar. Atlarn zgr braklmas gerekti
ini iiten bir ksm halk, vahi hayata braklmalar gerektiini dn
dler. Eylemsizlik teorisini iiten bir ksm halk, srt st yatmann y
rmekten daha iyi olduunu dndler. Bu insanlar, Chuang Tzu'nun
fikirlerini anlamada ok yanlmlardr" (CY, Blm 9). Bu eletiriye
ramen, Chuang Tzu hakkndaki anlaylarnda bir ksm insanlar, ok
da yanlmam gibi grnmektedirler. Ancak Hsiang-Kuo, Chuang
Tzu hakkndaki yorumunda, kesinlikle olduka orjinaldir.
Hsiang-Kuo da, daha nceki Taocularn basitlik ve ilkellik hak
kndaki fikirlerine yeni yorumlar getirir. Yorumlarnda yle yazarlar:
" Eer ilkellikle biz bozulmuu kastediyorsak, karakteri bozulmam
insan, birok ey yapabilme yeteneine sahip olsa da en ilkel insandr.
Eer basitlikle karmam kastediyorsak, gzellikleri her eyden da
ha stn olsa da ejderin ekli ve Anka kuunun zellikleri en basittir.
te yandan bir kpein ya da bir keinin derisi bile, doal yetenekle
ri yabanc unsurlar tarafndan bozulmu ya da onlarla karm ise il
kel ve basit olamaz" (CY, Blm 15).
BLG VE TAKLT
Lao Tzu ve Chuang Tzu'nun her ikisi de, normal olarak dnya tara
fndan kabul edilen bu trden bilgelere kar ktlar. Daha nceki Ta
ocu literatrde "bilge" kelimesi, iki anlama sahipti. Onunla Taocular,
ya (Taocu anlamda) mkemmel insan ya da her trl bilgiye sahip in
san kastediyorlard. Lao Tzu ve Chuagn Tzu bilgiye ve bundan dola
y da, bilgiye sahip adam olan ikinci trden bilgeye saldrdlar. Ancak
nceki sayfalardan Hsiang-Kuo'nun bilge olan baz insanlara kar
hibir itiraza sahip olmadn grebiliriz. Onlarn itiraz ettikleri ey,

baz insanlarn bilgeyi taklit etmeye ynelik teebbsdr. Plato bir
Plato; Chuang Tzu bir Chuang Tzu olarak dodu. Onlarn zekas, bir
ejderin ekli ya da bir Anka kuunun zellikleri kadar doaldr. Bir e
yin olabilecei kadar onlar, "basit" ve "ilkel"dirler. Onlar Devlet'i ya
da "Mutlu Gezinti"yi yazarken yanl yapmyorlard, nk byle ya
parken yalnzca kendi doalarn takip ediyorlard.
Bu gr, Yorum'dan alnan u paragrafla rneklenir: "Bilgiyle,
[bir kimsenin doal yeteneinin] tesinde olan [yapmaya teebbs etti
i eylemi] kastediyoruz. [Bir kimsenin doal yeteneinin] uygun alan
iinde olan, bilgi olarak isimlendirilmez. Uygun alanda olmayla, bir
kimsenin doal yeteneine uygun olarak eylemde bulunmay, onun te
sinde olan hibir eye teebbs etmemeyi kastediyoruz. Eer on bin
ch'un tama bir kimsenin gcne, kudretine uygun ise, ykn ar
hissetmeyecektir. Eer on bin fonksiyonu yerine getirmek [bir kimsenin
g ve yeteneine uygun ise] grevini yorucu olarak grmeyecektir"
(CY, Blm 3). Bu yzden eer bilgiyi bu anlamda anlarsak, ne Plato
ne de Chuagn Tzu herhangi bir bilgiye sahip olarak kabul edilebilir.
Yalnzca taklitiler bilgiye sahiptir. Hsiang-Kuo sebepten do
lay taklidi yanl olarak kabul eder grnr. Birincisi o, kullanszdr.
Yorumda yle yazarlar: "Kadim zamanlardaki olaylar sona erdi. Kay
dedilmi olsalar da, onlarn gnmzde yeniden meydana gelmeleri
mmkn deildir. Kadim, imdi deildir ve imdi, u an bile deimek
tedir. Bu yzden taklidi brakmal, doamza uygun olarak hareket et
meli ve zamanla birlikte deimeliyiz. Bu mkemmellik yoludur" ( CY,
Blm 13). Her ey ak halindedir. Her gn, yeni problemler, yeni ih
tiyalarmz oluyor ve yeni durumlarla karlayoruz. Bu yeni durum
larla, problemlerle ve ihtiyalarla ilgilenmek iin yeni metotlara sahip
olmalyz. Verili tek bir anda bile, durumlar, problemler ve farkl birey
lerin ihtiyalar yekdierinden farkldr. Bu yzden onlarn kendilerine
has metotlar olmaldr. O zaman, taklidi kullanmann anlam nedir?
kincisi taklit, ksrdr. Yorum'un bir paragraf bize onu anlatr:
"Bilinli bir abayla baz insanlar bir Li Chu [byk bir zanaat] ya
da bir Shih K'uang [byk bir musikiinas] olmaya altlar, ancak

baarl olamadlar. Fakat Li Chu ve Shih K'uang zellikle, onlarn
gzleri ve kulaklar bakmndan kabiliyetli kiiler olduklarn bilmek
sizin, bilinli bir abayla baz insanlar bilgelerin nasl bilge olduklar
n bilmeksizin bilgeler olmaya altlar, ancak baarsz oldular. Yal
ncza bilgeler, Li Chu ve Shih K'uang taklidi zor kiiler deildir. Biz,
yalnzca yle olmay isteyerek ya da aba gstererek aptal ya da kpek
bile olamayz" (blm 5). Her ey, ne ise o olmaldr. Bir ey, baka bir
ey olamaz
ncs taklit, zararldr. Yorum bunu yle ifade eder: "Ken
di doalarndan memnun olmayan ve her zaman onun tesinde olana
teebbs eden baz insanlar vardr. Bu, imkansz olana teebbs etmek
tir; bir emberin bir kareyi ya da bir baln bir kuu taklit etmesi gi
bidir... Daha ileri gittiklerinde hedeflerinden daha uzaa gitmi gibi
grnrler. Daha ok bilgi kazandklarnda, tabiatlarn daha ok kay
bederler" (CY, Blm 2).
Yine yle der: "Her eyin doasnn kendi snr vardr. Bir
kimse doasnn tesinde olan eyle kandrldnda, o kii doasn
kaybedecektir. Bir kimse tahrikleri dikkate almamal ve bakalarna
gre deil, kendisine gre yaamaldr. Bu yolla bir kimsenin doasnn
btnl korunmu olacaktr" (CY, Blm 10). Bir kimsenin baka
larn taklitle baarmas olas olduu gibi, bu eylem sebebiyle kendi
benliini kaybetmesi de byk bir olaslktr. Bu, taklidin zarardr.
Bu yzden taklit, kullansz, ksr ve zararldr. Akla uygun ye
gane hayat tarz, ayn zamanda eylemsizlik teorisini uygulamak da
olan "kendine uygun olarak yaamak"tr.
EYLERN ETLG
Ancak eer bir kimse, bakalar tarafndan ileri srlen tahrikleri gr
mezden gelerek kendisine uygun olarak yaarsa, bu onun Hsiang-Kuo
tarafndan "bir eyi bakasna tercih etme tedirginlii" olarak isimlen
dirilen eyden yakasn kurtaracak gte olduu anlamna gelir (blm
2). Bir baka ifadeyle, byle bir kimse eylerin eitlii ilkesini anlaya-
bilmeye ve eyleri daha yksek bir bak asndan grebilmeye zaten

muktedirdir. imdiden, farkllamam btnn ayr olmama durumu
na gtren kraliyet yolu zerinde olan bir kimsedir.
Chuang-tzu'nun kinci Blm'nde Chuang Tzu, ayrt etmeme
teorisini, zellikle de doru . ve yanln ayrt edilmesi teorisini vurgu
lar. Yorumlarnda Hsiang-Kuo bu teoriyi ok edebi bir ekilde izah et
ti. Bu yzden Yorum, Chuang Tzu'nun "evren bir parmaktr, her ey
bir attr" szyle alakal u mtalaada bulunur: "Doru ve yanl ara
snda bir farkn olmadn gstermek iin bir eyi bir bakasyla izah
etmekten daha iyi bir ey yoktur. Byle yaparak her eyin, kendilerinin
doru ve dierlerinin yanl olduunu kabul hususunda uzlatklarn
grrz. Onlarn hepsi, kendileri dndaki her eyin yanl olduu hu
susunda uzlatklarndan, bu dnyada hi doru olamaz. Onlarn hep- ' .
si kendilerinin doru olduunu kabul ettiklerinden de bu dnyada hi-

bir yanl olmaz."
"Bunun byle olduu nasl gsterilebilir? Eer doru mutlak
olarak doru ise, bu dnyada onun yanl olduunu kabul eden hibir
kimsenin olmamas gerekir. Eer yanl gerekten mutlak olarak yan
l ise, bu dnyada onun doru olduunu kabul eden kimsenin olma
mas gerekir. Doru ve yanl arasnda belirsizliin ve ayrmlarda bir
karkln olmas gerei, doru ile yanl arasndaki ayrmn taraf
gir bir bak asndan yapldn ve her eyin gerekte uzlama halin
de olduklarn gsterir. Bizim gzlemimize gre, bu hakikati her yerde
grrz. Bu yzden evrenin. bir parmak ve her eyin bir at olduunu
bilen mkemmel insan, byk bir huzur iindedir. Her ey kendi do
alarna uygun olarak fonksiyon icra eder ve kendilerinden holanr
lar. [Onlarn arasnda] doru ve yanl eklinde hibir ayrm yoktur"
(CY, Blm 2).
MUTLAK ZGRLK VE MUTLAK MUTLULUK

Eer bir kimse eyler arasndaki ayrm aarsa, mutlak zgrl kul
lanabilme yeteneine sahip olur ve Chuang-tzu'nun Birinci Blm'n
de tasvir edilen mutlak mutluluu elde eder. Bu blmde yer alan bir-
ok hikayede, Chuang Tzu byk Anka kuunu, kk kuu, austos

bceini, mr sadece doduu gece olan sabah mantarnn "kk
bilgisini", hayat tecrbeleri binlerce yl kaplayan yal aalarn " b
yk bilgisini" , snrl yetenee sahip kk memurlar ve rzgara binen
felsefeci Lieh Tzu'yu zikreder. Bu hikayelerle ilgili olarak Hsiang-Kuo
Yorumu yle der: "Eer doalarndan dolay memnunluk olsayd,
Anka kuu kk kua nispetle vnecek hibir eye sahip olmaz ve
kk ku [Anka kuunun ikamet yeri olan] Mutlu Gle ynelik hi
bir arzu duymazd. Bu yzden, byk ve kk arasnda fark olsa da,
onlarn mutluluu ayndr" ( CY, Blm 1 ) .
Ancak onlarn mutluluu, yalnzca nispi bir mutluluktur. Eer
eyler, yalnzca snrl alanlarnda zevk alyorlar, hoa vakit geiriyor
lar ise, onlarn zevki de snrl olmaldr. Bu yzden bu ilk blmde
Chuang Tzu hikayelerini, sonluluu aan ve sonsuzla bir haline gelen,
sonsuzluktan ve mutlak mutluluktan zevk alan hakikaten bamsz bir
adam hakkndaki bir hikaye ile bitirir. Sonluluu at ve kendisini
sonsuzla zdeletirdii iin o, "hibir benlie (egoya ) " sahip deildir.
eylerin doasn takip ettii ve her eyin kendisini sevmesine izin ver
dii iin, "hibir baarya" sahip deildir. Ayrca o, isimlendirilemez
olan Tao ile bir olduundan "hibir isme" de sahip deildir.
Bu fikir, Hsiang-Kuo Yorum'u tarafndan aka ve edebi bir
tarzda gelitirilir: "Her eyin kendisine uygun bir doas vardr. Bu do
ann da, kendisine uygun bir snr vardr. eyler arasndaki farkllk
lar, kk ve byk bilgi, uzun ve ksa hayat arasndaki farklar gibi
dir... Herkes kendilerine has alana inanr ve hi kimse yaratltan ba
kalarndan stn deildir. " Farkl rnekler verdikten sonra Chuang
Tzu bamsz insann, kendi benliini ve onun zttn, btn farkllk
lar unutan insan olduu sonucuna ular. "Her ey kendine has ala
nnda zevk alr, ho vakit geirir; ancak bamsz insann ne baars ne
ismi vardr. Bu yzden o, by ve k birletiren; byk ve k
k arasndaki ayrm bilmezlikten gelen kimsedir. Eer bir kimse ay
rmlar zerinde srar ederse, Anka kuu, austos bcei, kk memur
ve rzgara binen Lieh Tzu, btn bunlarn hepsi rahatszlk veren ey-
lerdir. Hayat ve lm eitleyen kimse, hayat ve lm arasndaki ay

rm grmezden gelen kimsedir. Bir kimse ayrm zerinde srar ederse,
ta ch'un [yal bir aa] ve krizalit, P'eng Tsu [inli ok yal bir adam]
ve sabah mantar, btn bunlarn hepsi erken bir lme maruz kalr
lar. Bu yzden byk ve kk arasnda ayrmn olmad alanda k
sa sreli seyahat yapann duraca hibir dura yoktur. Hayat ve lm
arasndaki ayrm bilmezden gelen kimse iin nihayet yoktur. Ancak
mutluluklar sonlu alan iinde olan kimseler, kesinlikle snrlanm ol
maya maruz kalacaklardr. Onlarn ksa seyahatler yapmalarna izin
verilse de, bamsz olmaya kudretleri yoktur" (CY, Blm 1 ) .
Birinci blmde Chuang Tzu bamsz insan, "evrenin normal
lii zerine binen, alt elementin dnmn ynlendiren ve sonsuzlu
a ksa seyahatler yapan kimse" olarak tasvir eder. Hsiang-Kuo, bu ifa
de ile ilgili olarak yle der: "Evren her eyin genel ismidir. Evren, muh
tevas olarak her eye sahiptir ve her ey, kendi dsturlar olarak Tzu
fan [tabii olan] kabul etmelidir. Kendiliinden byle olan ve byle ol
maya mecbur edilemeyen, tabii olandr. Anka kuu yksek yerlerde
uar; bldrcn alak yerlerde. Ta-ch'un aac, uzun bir sre yaayabilir,
mantar ise ksa bir sre. Btn bu yetenekler, tabii olan yeteneklerdir
ve meydana getirilemez ya da renilemez. Onlar byle olmaya mecbur
edilemezler, fakat doal olarak byledirler; onlarn normal olmasnn
sebebi budur. Bu yzden evrenin normallii zerine binme, eylerin do
asn takip etmektir. Alt elementin dnmn gerekletirerek dei
im ve evrim yolunda seyahatler yapmaktr. Eer bu yolda ilerlenirse,
son hedefe nerede ulalabilir? Bir kimse, karlat her eye biniyor
sa, ondan bal olmaktan baka ne beklenir ki ? Bu kendi nefsini ztty
la birletiren mkemmel insann mutluluu ve zgrldr.
"Eer bir kimse bir eye bal olmak zorundaysa, bal olduu
eyi ele geirmeksizin mutlu olamaz. Lieh Tzu byle ho bir tarzda
kendi yolunu takip etmi olsa da, yine de o rzgara dayanmak zorun
dadr ve Anka kuu bile, daha ok bamldr. Ancak kendisi ve baka
eyler arasnda ayrm yapmayan, byk evrimi takip eden, gerekten
bamsz ve her zaman zgr olabilir. O yalnzca kendisini zgr kl-
maz, ayn zamanda, bir eye bal kalmak zorunda olanlarn doasn
da takip eder; bunu, onlarn bal olduklar o eye sahip olmalarna
izin vererek yapar. Onlarn hepsi, kendisine bal olduklar eye sahip
olduklarnda, Byk zgrl kullanabilme yeteneine sahip olur
lar" ( CY, Blm 1 ) .
Hsiang-Kuo sisteminde, Tao gerekten hitir. B u sistemde T'ien
ya da T'ien Ti (harfi harfine "Gk" ya da " Gk ve Yer" anlamnda
dr; ancak burada evren olarak tercme edildi) en nemli fikir haline
gelir. T'ien eylerin genel ismidir ve bu yzden de, olan her eyin top
lamdr. eyleri T'ien bak asndan grmek ve kendisini T'ien ile z
deletirmek eyler ya da onlarn farkllklarn veya Yeni-Taocularn
dedii gibi "ekilleri ve zellikleri amaktr."
Bu yzden Hsiang-Kuo Yorumu, asli Taoculukta nemli dzelt
meler yapmann yan sra, Chuang-tzu'nun yalnzca ima ettii eyi da
ha ak bir ekilde ifade de eder. Ancak ima etmeyi aka ifade etme
ye tercih edenler, phesiz yle diyen muayyen bir Ch'an keiiyle uz
laacaklardr: "nsanlar, Chuang Tzu zerine bir yorum yazann Kuo
Hsiang olduunu syler. Ben olsam, Kuo Hsiang zerine bir yorum ya
zann Chuang Tzu olduunu sylerdim" (bkz. Birinci Blm s.15).
Yang Chu'nun Zevkler Bahesi'nl
tasvir eden bir in gravrnden ayrnb.
huang-tzu iin yazdklar Yorum'larnda Hsiang Hsiu ve Kuo
C Hsiang eylerin ayrmn aan bir zihne ya da ruha sahip olan ve
"bakalarna gre deil de kendine gre" yaayan insan hakknda te
orik bir yorum yaptlar. Byle bir adamn bu nitelii, inlilerin feng liu
diye isimlendirdikleri eyin zdr.
FENG LU VE ROMANTK RUH

Feng liu'yu anlamak iin Shih-shuo Hsin-y ya da Yeni Sylemlerin
ada Kaytlar'na dnmemiz gerekir. Bu, Liu Hsn (463-521 ) tara
fndan bir yorumla tamamlanan Liu Yi-ch'ing'in (403-444) bir al
masdr. Yeni-Taocular ve onlarn Chin hanedanlndan olan Budist
arkadalar, o zamanda ch'ing t'an yani, saf ya da latif konuma ola
rak bilinen ey hususunda mehurdular. Bu tr konuma sanat, genel
olarak Taocu olan en iyi dnceyi en iyi dille ve en veciz deyimle ifa
de etmekten olumaktayd. Olduka nazik doasndan dolay byle
bir konuma ancak, birbiriyle karlatrlabilir ve olduka yksek en
telektel bir dzeyde olan arkadalar arasnda srdrlebilen bir ko
numayd. Bu yzden de o, entelektel faaliyetlerin en inceltilmi olan-
310 yirminci blm
!arndan biri olarak kabul edilirdi. Shih-shuo, byle birok "saf ko

numann" ve bu konumalarn mehur katlmclarnn bir arividir.
Bu konumalar sayesinde kitap, feng liu fikirlerinin takipileri olup, 3 .
ve 4 . yzyla ait b u insanlarn canl bir resmini verir. B u yzden der
lenmesinin arkasndan, feng liu geleneini inceleme hususunda ana bir
kaynak oldu.
u halde, feng liu'nun anlam nedir? Bu, erginlenmiler iin bir
fikir zenginlii ifade eden anlalmas zor terimlerden biridir. Fakat
onu tam olarak tercme etmek ok zordur. Lafzi olarak onu meydana
getiren, "rzgar ve akma" anlamna gelen iki kelime, bize ok yardm
edecek gibi grnmemektedir. Bununla birlikte onlar, muhtemelen
feng liu'nun niteliinin ayrt edici zelliklerinden bir ksm olan zgr
lk ve kolaylk hakknda bir eyi akla getirirler.
ngilizce'deki romantizm ya da romantik kelimelerinin tam an
lamn henz anlamadm itiraf ediyorum; onlarn feng liu'nin olduk
a kaba bir muadili olduundan pheliyim. Feng liu esas olarak Ta
oculukla balantldr. Bu, kinci Blm'de in tarihinde Konfys
ve Taocu geleneklerin Bat'da klasik ve romantik geleneklerin bir de
receye kadar eiti olduklarn sylememin sebeplerinden biridir.
Han (. 206-S. 220) ve Chin (265-420), sadece in tarihinde
ki iki farkl hanedann ismi deil, ayn zamanda, ok farkl toplumsal,
siyasi ve kltrel zelliklerinden dolay iki farkl edebiyat ve sanat ve
iki farkl yaam tarzlarnn da unvanlardr. Han stili ve tarz, asalet ve
kibarlk stil ve tarzdr; Chin'inki ise, belagat ve zgrlktr. Belagat
ayn zamanda, feng liu'nun ayrt edici zelliklerinden biridir.
"YANG CH'U'NUN ZEVK BAHES"

Burada ilk nce, Lieh-tzu olarak bilinen Taocu almadaki, "Yang
Chu" (Anton Forke tarafndan Yang Chu'nun Zevk Bahesi olarak
evrildi) balkl Yedinci Blm hakknda bir ey sylenmesi gerek
mektedir. Daha nce Altnc Blmmzde grdmz gibi, bu
"Yang Chu" blmyle ilgili olarak sylenilen ey, kadim dnemlerin
sahih Yang Chu'sunun grn ifade etmez. Gerekten de Lieh-tzu,
yeni-taocular: duyumcular 311
inli bilim adamlar tarafndan S. 3. yzyln bir almas olarak ka

bul edilir. Bu yzden, "Yang Chu" blm dahi bu dnemin bir r
n olmas gerekir. O, zamann genel dnce eilimine ok uygun ve
gerekte feng li'nin bir ynnn bir ifadesidir.
"Yang Chu" blmnde dsal ve isel olan arasnda bir ayrm
yaplr. Bu yzden sahte "Yang Chu"nun yle dedii nakledilir: "n
sanlarn bara sahip olmalarna izin vermeyen drt ey vardr. Birin
cisi, uzun hayat; ikincisi hret; ncs rtbe; drdncs zengin
liktir. Bu eylere sahip olanlar, hayaletlerden korkar, insanlardan kor
kar, gten korkar ve cezalandrmadan korkar. Bunlar kaaklar diye
isimlendirilirler... Onlarn hayatlar, dsal olanlar tarafndan kontrol
edilir. Ancak kaderlerini takip edenler, uzun hayat arzulamazlar. Onu
ra dkn olmayanlar hreti arzulamazlar. G istemeyenler rtbeyi
arzulamazlar. Ve tamahkar olmayanlar zenginlie ynelik arzuya sa
hip deildir. Bu trden insanlar hakknda, onlarn tabiatlarna uygun
yaadklar sylenir... Onlar hayatlarn isel eylere gre dzenlerler."
Bir dier paragrafta, . 6. yzylda yaayan Cheng devletinin
mehur devlet adam Tzu-ch'an ile iki kardei arasndaki muhayyel bir
konumaya yer verilir. Tzu-ch'an, devleti yl boyunca ynetti ve ger
ekten de iyi ynetti. Ancak iki kardei, kontrolnn dndayd; bun
lardan biri lenlere ve teki akane davranlara dknd.
Bir gn, Tzu-ch'an kardelerine yle dedi: "nsann hayvanla
ra ve kulara stn olduu eyler, onun zihni yetenekleridir. Onlar va
stasyla insan, doruluu ve edebi ve bylece de payna den hreti
ve rtbeyi elde eder. Siz, yalnzca duygularnz tahrik eden ve hayatla
rnz ve doalarnz tehlikeye atan ahlaksz arzulara mptela olan ey
tarafndan gayrete getirilirsiniz ... "
Kardeleri bunu yle cevapladlar: "Eer bir kimse dsal ey
leri sraya koymaya alrsa, bu dsal eyler zorunlu olarak iyi dzen
lenmi hale gelmezler; bir kimsenin ahs, zaten verili tuzak ve beladr.
Ancak eer isel olan sraya koymak iin alrsa, dsal eyler zorun
lu olarak dzensiz olmazlar. Bylece onun doas zgr ve rahat hale
gelir. Sizin zahiri eyleri dzenleme sisteminiz geici ve tek bir krallk
312 yirminci blm
iin baarl olacaktr; fakat insan kalbiyle uyumlu deildir. Bizim ha

tmi olan dzenleme metodumuz, btn dnyay ierecek ekilde ge
niletilemez; [geniletildiinde ise] prenslere ve bakanlara ihtiya ol
mayacaktr."
Bu blmn hatmi eyleri dzenleme diye isimlendirdii ey,
Hsiang-Kuo'nun kendine uygun olarak yaam diye isimlendirdiklerine
tekabl eder. Onun zahiri eyleri dzenleme diye isimlendirdii ey,
Hsiang-Kuo'nun bakalarna uygun olarak yaamak diye isimlendirdi
i eye tekabl eder. Bir kimse, bakasna gre deil, kendisine gre ya
amaldr. Yani, bir kimse, kendi anlayna ya da drtsne gre ya
amaldr; zamann adetlerine ve ahlak kurallarna gre deil. 3. ve 4.
yzyln ortak bir ifadesini kullanacak olursak, bir kimse ming-chiao
ya (kurumlar ve ahlak kurallarna) gre deil, tzu-jana (kendiliinden,
tabii olana) gre yaamaldr. Yeni-Taocularn hepsi, bunun zerinde
anlarlar. Ancak yine de onlar iinde de aklclar ve duyumcular ara
snda bir farkllk vardr. Hsiang-Kuo tarafndan temsil edilen birinci
si akla gre yaamay, aada zikredilecek olan kiiler tarafndan tem
sil edilen ikincisi ise, drtye gre yaamay vurgular.
"Drtye gre yaamak dncesi", ar bir biimde "Yang
Chu" blmnde ifade edilir. Bir paragrafta, Yen P'ing-chun'un Kuan
Yi-wu'ya (tarihsel olarak ada olmasalar da, her ikisi de kadim za
manlardaki Ch'i devletinin mehur devlet adamlardr) hayat gelitir
mek hakknda sordu. "Kuan Yi-wu: "Tek yol, onu ne kontrol ne de
engellemeksizin serbest bir ekilde, akna brakmaktr. Yen P'ing
chung: "Detaylar hakknda ne dersin? " diye sordu.
"Kuon Yi-wu yle cevaplad: 'Kulaa, duymaktan holand bir
eyi duymasna izin ver. Gze, her neyi grmek istiyorsa onu grmesine
izin ver. Buruna, her neyi koklamaktan holanyorsa onu koklamasna
izin ver. Aza, her neyi sylemekten holanyorsa onu sylemesine izin
ver. Bedene, her neyden zevk almak istiyorsa ondan zevk almasna izin
ver. Zihne, her neyi yapmak istiyorsa onu yapmasna izin ver.
"Kulan iitmeyi istedii ey, mziktir ve mzii iitme hakkn
daki yasak kulak iin engel olarak isimlendirilir. Gzn grmeyi iste-
dii ey, gzelliktir ve gzellii grme hakkndaki yasak, grme iin

engel olarak isimlendirilir. Burnun koklamay istedii ey, gzel koku
dur ve gzel kokuyu koklama hakkndaki yasak, koklama iin engel
olarak isimlendirilir. Azn hakknda konumak istei ey, doru ve
yanltr; doru ve yanl hakkndaki konuma yasa, anlamaya engel
olarak isimlendirilir. Bedenin zevk almak istedii bol yiyecek ve ho el
bisedir; bunlardan zevk almann yasaklanmas bedenin duyular iin
engel olarak isimlendirilir. Zihnin istei, zgr olmaktr ve bu zgr
ln yasaklanmas tabiat iin engel olarak isimlendirilir.
"Btn bu engeller, hayatn skntlarnn ana sebebidir. Bu se
beplerden kurtulmak ve lme kadar, bir gn, bir ay, bir yl ya da on
yl hoa vakit geirmek, bu benim hayat gelitirmek diye isimlendir
diim eydir. Bu sebeplere bal kalmak ve kendini, onlardan kurtar
maktan aciz olmak, bylece de yz, bin ya da hatta on bin yl srecek
kadar uzun ancak kederli bir hayata sahip olmak, bu benim hayat ge
litirme diye isimlendirdiim ey deildir.
"Kuon Yi-wu sonra yle devam etti. 'imdi bu, hayat gelitir
me hakknda sana sylediim, llere gz kulak olma yoluyla ilgili
olarak ne diyorsun?' Yen P'ing-chun bunu yle cevaplad: "llere
gz kulak olma, ok basit bir meseledir... nk, ben ldmde be
nim iin hibir eyin nemi yoktur. Onlar benim bedenimi yakabilir
ler, onu derin suya atabilir, onu gmebilir, gmlmemi olarak bir ke
nara brakabilir; onu bir mata sarlm olarak bir kuyuya atabilir; onu
soyluya yakr bir elbiseyle ve nakl elbiselerle rtebilir ve ta bir lah
de koyabilir. Bunlarn hepsi, ansa baldr'
" O zaman, Kuan Yi-wu Pao-shu Huang-tzu'ya dnerek yle
dedi: 'Biz ikimiz, bununla, hayat ve lm yolunda baz ilerlemeler kay
dettik'."
DRTLERE GRE YAAMAK

"Yang Chu" blmnn burada tasvir ettii ey, Chin ann ruhunu
temsil eder; sz konusu bu ruhun tamamn ya da en iyisini deil. n
k bu blmde yukarda rneklendii gibi, "Yang Chu"nun ilgilenir
314 yirminci blm
grnd ey, ounlukla olduka kaba trden bir mutluluk aray

dr. Muhakkak, bu tr mutluluun peinden koma, Yeni-Taoculua
gre zorunlu olarak kmsenemez. Ancak eer bu, Yeni-Taocularn
ifadesini kullanacak olursak "ekilleri ve zellikleri" aan ey hakkn
da herhangi bir anlay olmakszn yegane hedefimiz yaplrsa, terimin
en iyi anlamnda feng li olarak isimlendirilemez.
Shih-shuo'da, Bambu Koruluunun Yedi Deerlisinden (belli
bir bambu koruluunda sk sk keyifli konumalar iin bir araya gelen
yedi "mehur bilim adam " ) biri olan Liu Ling (yak. 221- yak. 300)
hakknda bir hikayeye sahibiz. Bu hikaye bize, Liu'nun odasnda ta
memen plak kalma alkanlnn eletiriye yol atn anlatr. Ele
tiricilerine yle dedi: " Btn evreni kendi evim ve kendi odam da el
bisem sayyorum. yleyse niin benim evimle ilgileniyorsunuz?" (SH,
Blm 23). Bylece Liu Ling, zevk peinde olsa da, bu dnyann te
sinde yatan ey hakknda, yani, evren hakknda bir hisse sahip oldu.
Bu his, feng /iu'nun nitelii iin elzemdir.
Bu hisse sahip olanlar ve Taoculukta zihinlerini gelitirenler
zevk hususunda, tamamiyle duyumsal olanlardan daha ince bir hassa
siyete ve daha rafine ihtiyalara sahip olmaldr. Shih-shuo, zamann
"mehur bilim adamlar" arasnda gelenek ve greneklere uygun ol
mayan birok eylemi kaydeder. Onlar, hissi zevkler hakkndaki bir d
nceyle deil, saf drtlere gre hareket ederler. Bu yzden Shih-shu
odaki hikayelerin biri yle der: "Wang Hui-chih [. yak. 338; in'in
en byk kaligraflarndan biri olan Wang Hsi-chih'in olu] , [bugnk
Hangchow'un yaknndaki] Shan-yin'de yaamaktayd. Bir gece, ar
bir kar yayla uyand. Pencereyi atnda, etrafndaki her eyde pa
rldayan bir beyazlk grd ... Aniden arkada Tai K'uie'yi dnd.
Derhal bir bot ald ve Tai'yi grmeye gitti. Tai'nin evine ulamas bir
gecesini ald; ancak tam kapsn almak zereyken durdu ve evine
dnd. Bu davrannn sebebi sorulduunda yle cevap verdi: " Zevk
drtm sebebiyle geldim ve imdi o sona erdi; bu yzden geri dndm.
Tai'yi niin greyim?" (blm 23).
Shih-shuo yle bir baka hikaye kaydeder; Chung Hui (225-
264, bir devlet adam, general ve yazar), Chi K'ang (223-262, bir fel
sefeci ve yazar) ile karlama frsatna sahip olamad iin zld. Bu
yzden, bir gn birka sekinle birlikte onu ziyarete gitti. Chi K'ang'n
hobisi, metal dvmekti. Chung Hui oraya vardnda, Chi K'ang' . b
yk bir aa altndaki demirhanesinde buldu. Hsiang Hsiu (son b
lmde tasvir edilen Chuang-tzu zerine Yorum'un yazar), Chi
K'ung'a bir krkle atei krkleme hususunda yardm ediyordu ve
Chi K'ang'n kendisi, orada kimse yokmu gibi demiri dvmeyi sr
drd. Bir mddet, ev sahibi ve misafirler, tek bir kelime konumad
lar. Ancak Chung Hui gitmeye koyulduunda, Chi K'ang ona sordu:
"Gitmene sebep olan ne duydun ve gitmene sebep olacak ne grdn?"
Chung Hui bunu yle cevaplad: "iteceimi iittim, onun iin gel
dim ve greceimi grdm, onun iin de gidiyorum" ( CY, Blm 24).
Chin hanedanl dneminin insanlar, byk bir ahsiyetin fi
ziki ve manevi gzelliine ziyadesiyle hayrandlar. Chi K'ang zatndan
dolay mehurdu; baz insanlar tarafndan bir yeim dayla ve baka
lar tarafndan am aacyla karlatrlrd (Shih-shuo, Blm 14 ).
Muhtemelen Chung'un iittii ve grd eyler bunlardr.
Shih-shuodaki bir baka hikaye bize unu anlatr: "Wang Hui
chih botla seyahat ettiinde, sahilde gezinen Huan Yi ile karlat.
Wang Hui-chih, bir flt fleyicisi olarak Huan Yi'nin hretini iitmi
ti, ancak onunla tanmamt. Biri, sahilde gezinen adamn Huan Yi ol
duunu sylediinde, flt flemesini istemek iin ona bir eli gnderdi.
Huan Yi da, Wang Hui-chih'in hretini duymutu, bu yzden araba
sndan indi bir iskemleye oturdu ve kez flt fledi; sonra arabasna
bindi ve gitti. ki adam, bir tek kelime bile konumad" (SH, Blm 23).
Zevk almak istedikleri yalnzca mziin saf gzellii olduu iin
byle davrandlar. Wang Hui-chih, Huan Yi'den kendisi iin flt fle
mesini istedi; nk onun ok iyi flt flediini biliyordu ve Huan Yi
onun iin flt fledi; nk Wang'n onun flemesini takdir edeceini
biliyordu. Bu yapldnda, hakknda konuulacak baka ne vard ?
Shih-shuo bir baka hikaye ierir. Bu hikaye yle der; Chih-tun
(314-366, mehur bir Budist kei) turnalara dknd. Bir gn, bir
316 yirminci blm
arkada ona iki gen turna verdi. Bu turnalar bydnde Chih-tun,

uup gitmesinler diye onlarn kanatlarn krpmak zorunda kald. Bu
yapldnda, turnalar zgn grndler ve Chih-tun'un da can skl
d ve yle dedi: " Ge ulaacak kanatlara sahip olan turnalar, insa
nn evcil bir hayvan olmaya nasl raz olabilir? " Bundan dolay kanat
lar bydnde turnalarn uup gitmesine izin verdi (SH, Blm 2).
Bir baka hikaye, Bambu Koruluunun Yedi Deerlisinden iki
si olan, Juan Chi (210-263, bir felsefeci ve air) ve onun yeeninden
sz eder. Juan'n ailesinin btn yeleri, ok ierlerdi; bir araya geldik
lerinde kupalardan ime zahmetine girmemek iin byk bir kpn et
rafna oturdular ve ondan itiler. Bazen imek isteyen domuzlar da ge
lir ve o zaman Juanlar domuzlarla birlikte ierlerdi (SH, Blm 23).
Chih-tun'un turnalara ynelik sempatisi ve Juanlarn domuz
lara kar ayrm yapmayan cmertlii, Juanlarn kendileri ve doann
dier eyleri arasnda bir eitlik bulunduunu, bir farkn olmadna
ynelik bir hisse sahip olduklarn gsterir. Bu his, feng li'nin niteli
ine sahip olmak ve sanatkar olmak iin elzemdir. nk, hakiki bir
sanatkar, kendi duygularn resmettii nesneye yanstmal ve sonra
kendi araclyla onu ifade etmelidir. Chih-tun'un kendisi, bir insa
nn evcil hayvan olmay istemedi ve duygularn turnalara yanstt.
Bir sanatkar olduu bilinmese de, bu anlamda o, tamamyla gerek
bir sanatkardr.
DUYGU FAKTR
Onuncu Blm'de grdmz gibi, Chuang Tzu'ya gre bilgenin hi
bir duygusall yoktur. o, eyann doas hakknda yksek bir anla
ya sahip olduu iin onlarn deiimleri ve dnmleri onu etkile
mez. O, " duyguyu aklla datr." Shih-shuo, duygusu olmayan birok
insan kaydeder. Bunlarn en mehuru, Hsieh An'dr (320-385). Chin
saraynda Babakan olduunda, Ch'in'in kuzey devleti Chin'e kar
geni lekli bir saldr balatt. Ch'in ordusu bizatihi, mparator tara
fndan ynetildi; ordunun says o kadar oktu ki, mparator askerle
riyle, kamlarn Yangtze Nehrine atarak nehrin akn durduracak-
lardr, diye vnyordu. Chin halk, byk lde alarma geirildi.

Ancak Hsieh An, soukkanl ve sessizce yeenlerinden birini Hsieh
Hsn' istilaclara kar orduyu ynetmesi iin tayin etti. Tarihte Fei
Nehri Sava olarak mehur olan bir savata, 383 ylnda, Hsieh Hsn
kesin bir zafer kazand ve Ch'in'li insanlar pskrtld. Nihai zafer
haberi Hsieh An'a ulatnda, bir arkadayla satran oynuyordu.
Mektubu at, okudu ve sonra bir kenara koydu; daha nce olduu gi
bi oynamaya devam etti. Arkada, cepheden gelen haberlerin ne oldu
unu sorduunda Hsieh An, her zamanki sakinliiyle: " ocuklarmz,
dman kesin olarak yendi" diye cevap verdi (SH, Blm 6).
Ancak San Kuo Chih ya da Kralln Tarihi, Ho Yen (. 249)
ve Wang Pi (226-249, Lao-tzu zerine yazan en byk yorumcu) ara
snda hisler konusuyla alakal bir tartmay kaydeder. Chuang
Tzu'nun orjinal teorisini takip ederek Ho Yen, "bilgenin ne zevke ne
kzgnla, ne zntye ne de sevince sahip olduunu ileri srd. Bu
konuda, Chung Hui (yukarda verilen hikayedeki Chi K'ang' ziyaret
etmek iin giden adam) tarafndan desteklendi. Ancak Wang Pi, baka
bir kanaate sahipti. Ona gre, " bilgenin normal insanlardan stn ol
duu ey, ruhtur. Bilgenin, sradan insanlarla ortak olarak sahip oldu
u ey ise, duygulardr. Bilge, stn bir ruha sahip olduu iin evrenle
uyumlu olmaya ve Wu [yani, Tao] ile birlemeye doru ilerlemeye
muktedirdir. Ancak bilge, sradan duygulara sahiptir ve bu yzden
zevk ya da ac olmakszn eyaya karlk veremez. O, eyalara kar
lk verir, ancak onlar tarafndan tuzaa drlemez. Bilgenin, onlar
tarafndan tuzaa drlememesi onun duygulara, bu yzden de hi
bir heyecana sahip olmad anlamna gelmez" (blm 28, Yorum).
Wang Pi'nin teorisi, bilge "duygulara sahiptir fakat tuzaa d
rlemez" ifadesiyle zetlenebilir. Bu ifadenin tam olarak ne ifade et
tiini, Wang Pi aka ifade etmez. Onun imalar, ok daha sonra Ye
ni-Taocular tarafndan gelitirildi ve bunlar Yirmi Drdnc Blm'
de zmleme ansmz olacak. imdi, yalnzca ou Yeni-Taocunun
ok rasyonel olsa da, ayn zamanda ok duygusal da olduklarna ia
ret etmekle yetiniyoruz.
318 yirminci blm
Daha nce ifade edildii gibi, Yeni-Taocular ince hassasiyeti

vurguladlar. Evvelce zikredilen kendi kendini ifade etme teorisiyle
birletirilen bu hassasiyete sahip olunca, Yeni-Taoculardan birou
nun, ortaya ktklar her yer ve zamanda duygularn kendilerini
serbest bir ekilde ifade etmelerini izin vermeleri artc bir ey de
ildir.
Bunun bir rnei, Shih-shuo'nun Bambu Koruluunun Yedi De
erlisinden biri olan Wang Jung (234-305) hakkndaki hikayesidir.
Wang bir ocuk kaybettiinde arkada Shan Chien onu teselli etmeye
gitti. Wang alamamak iin kendini zorlamad, bunun zerine Shan
ona: "O, yalnzca bir bebekti, yleyse niin bu ekilde davranyor
sun ? " dedi. Wagn Jung: "Bilge, duygularn unutur, ve [hassas olan] s
radan insanlar hislere ulaamazlar. nsanlar, en ok duyguya sahip
olan bizler gibidir." Shan Chien'in onun szlerinin doru olduunu
kabul etti ve o da alad (SH, Blm 1 7).
Wagn Jung'un bu sz, Yeni-Taocularn birounun niin duy
gusal olduklarn ok iyi aklar. Ancak birok durumda onlar, yalnz
ca kiisel kayp ya da kazanmlar hakknda deil, hayatn ya da evre
nin baz genel ynleri hakknda da duygusaldlar. Shih-shuo yle der:
"Wei Chieh (286-3 12, zamann en gzel ahs olarak bilinir), Yangtze
Nehrini gemek zereyken cann ok sklm hisseti ve yle dedi:
"Ne zaman bu geni [nehri] grsem, btn hislerin zihnimde toplan
dklarn hissetmekten kendimi alkoyamyorum. Hissiz olmayan bir
kimse bu hislere nasl tahamml edebilir? " (SH, Blm 2).
Shih-shuo, daha nce zikredilen flt fleyicisi Huan Yi'nin in
sanlarn ark sylediini iittii her zaman,: "Ne yapabilirim! " diye
haykrdn da syler. Hsieh An, bunu iitti ve u yorumda bulundu:
"Huan Yi'nin gerekten de derin hislere sahip olduu sylenebilir"
(SH, Blm 23).
Sz konusu ince duyarllktan dolay, bu feng liu insanlar, nor
mal olarak bakalarn etkilemeyen eylerden ok etkilenirler. Onlar,
bir btn olarak hayat ve evren hakknda ve ayn zamanda kendileri
ne has duyarllk ve hislere de sahiptirler. Shih-shuo Wang Ch'in'in
(imdiki Shantungu eyaletinde bulunan) Mao Dana ktn, alad

n ve "Lang-ya'l Wang Po-yu'nun (yani, kendisinin) en azndan his
leri, duygular iin lmeli" dediini bize anlatr.
CNSELLK FAKTR
Bat'da romantizm ounlukla kendisinde bir unsur olarak cinsellie
yer verir. ince feng liu terimi, zellikle daha sonraki kullanmda ol
mak zere bu imaya sahiptir. Ancak Chin Yeni-Taocularn cinsellie
ynelik tutumu, duyusal olmaktan ziyade saf estetik gibi grnmekte
dir. rnek olarak Shih-shuo Juan Chi'nin komusunun gzel bir kar
s olduunu, bize anlatr. Komu, bir arap tccaryd ve Juan Chi
onun evine tccarn karsyla imek iin giderdi. Sarho hale gelen Ju
an kadnn yannda uyudu. Koca ilk anda, doal olarak phelendi,
ancak iyice dikkat edince Juan Chi'nin orada uyumaktan baka bir ey
yapmadn anlad (SH, Blm 23 ) .
Shih-shuo yine, Shan T'ao (205-83, devlet adam ve general),
Chi K'ang ve Juan Chi'nin mehur arkadalar olduunu syler. Shan
Tao'nun kars Han, bu arasndaki yakn arkadal fark etti ve
kocasndan bu arkadal hakknda sordu. Shan T'ao yle dedi: "im
dilerde, benim arkadam olabilecek yegane insanlar, onlardr. " O za
man in'de bir hanmefendinin kocasnn arkadalaryla tantrlma
sna izin verilmemesi adettendi. Bu yzden Han hanmefendi kocasna,
iki arkadann sonraki geliinde onlar gizlice gzetlemek istediini
syledi. Bunun zerine sonraki gelilerinde kocasndan onlar gece b
rakmamasn istedi. Kadn onlar iin bir ziyafet hazrlad ve btn ge
ce duvardaki bir delikten misafirleri gzetledi. Gzetlemeye yle dal
mt ki, btn gece orada kald. Sabahleyin kocas karsnn odasna
geldi ve: "Onlar hakknda ne dnyorsun? " diye sordu. Kadn:
"Kabiliyet olarak onlara eit deilsin, ancak bilginle onlarla arkada
lk kurabilirsin" dedi. Shan T'ao buna: "Onlar da benim bilgimin s
tn olduunu kabul ediyorlar" dedi.
Bu yzden hem Juan Chi hem de Han Hanmefendi, herhangi
duygusal bir eilim olmakszn kar cinsin gzelliinden holanyorlar
320 yirminci blm
gibi grnmektedir. Ya da, cinsellik unsurunu unutarak gzellikten

holandklar sylenebilir.
Bunlar, Chin Yeni-Taocularn feng liu ruhunun ayrt edici zel
likleridir. Onlara gre, feng liu tzu-jan'dan (kendiliindenlik, doallk)
trer ve tzu-jan, Konfysln klasik geleneini tekil eden ming
chiao'ya (ahlak kurallar ve kurumlar) kart bir konumda yer alr. An
cak bu dnemde bile, Konfyslk gzden kaybolmak zere oldu
unda, Yeh Kuang (. 304) isimli mehur bir bilim adam ve yazar:
"Ming-chiao'da da, esas olarak mutlulua yer vardr" dedi. (Shih
shuo, Blm 1 ) . Yirmi Drdnc Blm'de greceimiz gibi, Yeni
Konfyslk, bu tr mutluluu ming-chiaoda bulmaya ynelik bir
teebbst.
inlilerin bir Buda tasviri.
B udizm'in in'e girii, in tarihindeki en byk olaylardan biridir.
Geldii andan itibaren, in medeniyetindeki din, felsefe, sanat ve
edebiyat zerindeki hususi bir etki icra eden ana faktrlerden biri oldu.
BUDZM'N N'E GR VE GELM

Budizm'in in'e giriinin tam tarihi, tarihiler tarafndan tartlan an
cak henz zlemeyen bir problemdir. Fakat bu giriin S. 1. yzyln
ilk yarsnda meydana gelmi olmas muhtemeldir. Geleneksel olarak
Budizm'in mparator Ming (58-75) dneminde girdii sylenir. Ancak
onun bu tarihten nce in'deki varlnn iitildiine dair yeni bir ka
nt vardr. Sonraki yayl uzun ve tedrici bir sretir. in edebi kay
naklarndan, S. 1 . ve 2. yzylda Budizm'in bir gizemli sanatlar dini,
Yin-Yang okulunun ya da sonraki Taocu dinin gizemciliinden ok
farkl olmayan bir din olarak kabul edildiini reniyoruz.
2. yzylda, Buda'nn Lao Tzu'nun bir akirdinden baka bir
ey olmad teorisi fiili olarak belli evrelerde gelitirildi. Bu teori, il
hamn Lao Tzu'nun Shih-shuo ya da Tarihsel Kaytlardaki biyografi
sinde (Blm 63) yer alan bir ifadeden ald. Burada Lao Tzu'nun ha-
324 yirmi birinci blm
yatnn sonlarnda ortadan yok olduunu ve hi kimsenin onun nere-

ye gittiini bilemedii sylenir. Bu ifadeyi ele alarak detaylandran
ateli Taocular, Lao Tzu Bat'ya doru gittiini ve en sonunda Hindis
tan'a ulatn; burada Buda'y ve Hintlileri rettii ve toplam yirmi -
dokuz renciye sahip olduu, eklindeki hikayeyi anlattlar. Bu, Bu
dist Sutralar'nn (kutsal metinler) retisinin Tao Te Ching yani, Lao
tzunun basit yabanc bir srm olduunu ima etmektir.
3. ve 4. yzyllarda, Budizm'in daha iyi anlalmasn salaya
cak ekilde daha metafizik ierikli Budist kutsal metinlerinin gittike
artan sayda evirisi yapld. Bu zamanda Budizm, bir din olarak Ta
oculuktan daha ziyade felsefi Taoculua zellikle de, Chuang Tzu'nun
Taoculuuna benzer olarak kabul edildi. Budist yazlar, ounlukla fel
sefi Taoculuktan alnm fikirlerle yorumland. Bu metot, ko yi yani,
kyas yoluyla yorumlama olarak isimlendirildi.
Byle bir metot, doal olarak yanl anlamaya ve tahrife yol a
t. Bundan dolay, 5. yzylda tercmenin bir sel gibi artt bu zaman
da, kyasn kullanlmas kesin olarak terk edildi. Ancak Hintli stat
Kumarajiva'nn da ilerinde yer ald 5. yzyln byk Budist yazar
larnn, Budist fikirleri ifade etmek iin Yu (Varlk, var olma), Wu
(Yokluk, var olmama), yu-wei (eylem) ve wu-wei (eylemsizlik) gibi Ta
ocu terminolojiyi kullanmay srdrdkleri gerei ortadan kalkmad.
Ancak bu uygulama ve kyas metodu arasndaki fark, ikincisinde yal
nzca kelimelerin yzeysel benzerliinin birincisinde ise, onlar tarafn
dan ifade edilen fikirlerin isel ilikilerinin grlmesidir. Bu yzden, bu
yazarlarn almalarnn doasndan hareketle, daha sonra grecei
miz gibi bu uygulama, Budizm'in herhangi bir yanl anlalmasna ya
da tahrifine, fakat daha ziyade Budizm'in inli bir eklinin kuruluu
na gtren Hint Budizmi'nin Taoculakla bir sentezine iaret eder.
Burada, "in Budizmi" ve " in'deki Budizm" terimlerinin zo
runlu olarak e anlaml olmadna iaret edilmesi gerekir. Bu yzden
kendilerini Hint dini ve felsefi geleneiyle snrlayan ve in'inkilerle
hibir iliki kurmayan muayyen Budist okullar vard. Bunun bir r
nei, inliler tarafndan Hsiang tsung ya da Wei-shih (znel dealizm
in budizmi'nin kuruluu 325
Okulu) olarak bilinen okuldur. Bu okul, Hindistan'a hac iin giden

mehur inli hac Hsan-tsang (596-664) tarafndan getirildi. Bunun
gibi okullar, "in'deki Budizm" olarak isimlendirilebilir. Onlarn et
kisi az saydaki insan gruplaryla ve muayyen dnemlerle snrlyd.
Hem entelektel dnceye ulamadlar, ulaamadlar ve bu yzden
de in zihni diye isimlendirilecek olan eyin geliiminde az ya da ks
mi bir rol oynadlar.
te yandan, "in Budizm'i" in dncesiyle temas kuran Bu
dizm ekliydi. Bu yzden de in felsefi geleneiyle birlikte geliti. Son
raki sayfalarda Budizm Orta Yol okulunun, felsefi Taoculukla bir ta
km benzerlikler tadn greceiz. Birincisinin ikinciyle karlkl et
kileimi, Budist olmakla birlikte, ayn zamanda inli de olan Ch'an ya
da Zen okulunun ortaya kmasna yol at. Bir Budist okulu olmakla
birlikte, in felsefesi, edebiyat ve sanat zerinde kapsaml bir etkiye
sahip oldu.
BUDZM'N GENEL KAVRAMLARI

Budizm'in in'e giriini takiben, Budist metinlerinin ince'ye tercme
edilmesi iin muazzam abalar gsterildi. Budizm'in hem Hinayana
(Kk Araba) ve hem de Mahayana (Byk Araba) gruplarnn me
tinleri tercme edildi; ancak yalnzca Mahayana in Budizim'inde s
rekli bir yer edindi.
Btn olarak Mahayana Budizm'inin inlileri en ok etkiledii
yol, Evrensel Zihin kavram ve onun olumsuz metafizik metodu olarak
isimlendirilebilen yoldu. Bunlar tartmaya balamadan nce, Bu
dizm'in genel kavramlarndan bir ksmn dikkatle gzden geirmeliyiz.
Birok Budizm okulu ve her birinin takdim edecei farkl eyle
ri olmakla birlikte, hepsi genel olarak (ince'ye Yeh olarak tercme
edilen) Karma teorisine inanta ortaktrlar. Karma ya da Yeh genel
olarak, i ya da eylem olarak tercme edilir; ancak onun gerek anla
m bundan daha genitir. nk onun kapsam, yalnzca kasti eylem
le snrl deildir; ayn zamanda akll bir varlk olan ferdin syledii
ve konutuu her eyi de ierir. Budizm'e gre, evrenin ya da daha ke-
sin olacak isek, duygulu/akll bir varlk olan bireyin evreninin btn
fenomenleri onun zihninin tezahrdr. Eylemde bulunduu, konu
tuu hatta dnd her zaman onun zihni, bir ey yapar ve bu ey,
ne kadar uzak ya da yaknda olduu nemli olmakszn, kendi sonu
cunu retmek zorundadr. Karma sebeptir ve onun karl sonutur.
Bir ferdin varl, sebepler ve sonular zincirinin toplamndan oluur.
Duygulu bir varln imdiki hayat, btn bu sreteki yalnz
ca bir yndr. lm onun varlnn sonu deil, sadece bu srecin bir
baka yndr. Bir birey bu dnyada ne ise, bu onun gemite yaptk
larnn sonucudur ve imdi yapt ey de onun gelecekte ne olacan
belirleyecektir. Bundan dolay o imdi ne yaparsa sonularn sonraki
hayatna tayacaktr. Onun o zaman yapaca, yine sonularn ancak
bir baka gelecee tayacaktr ve bu sonsuza kadar byle devam ede
cektir. Bu sebeplilik zinciri, Samsara, Doum ve lm ark olarak
isimlendirilir.
Budizm'e gre btn straplar ferdin eyann doas hakknda
ki temel cehaletinden kaynaklanmaktadr. Evrendeki her ey, zihnin te
zahrleridir ve bu yzden de yanlsamadrlar ve geicidirler; ancak bi
rey cehaletinden dolay onlar arzular ve onlara bal kalr. Bu temel
cehalet, Avidya olarak isimlendirilir. Bu kelime ince'ye Wu-ming, ay
dnlanmama olarak evrilir. Cehaletten hayata ynelik arzu ve ballk
ortaya kar. Onun iin birey, ebedi Doum ve lm arkna baldr
ve ondan asla kurtulamaz.
Kurtulua ynelik yegane arzu Cehaletin yerine, Sanskrite
Bodhi diye isimlendirilen Aydnlanmay koymada yatar. Farkl Budist
okullarn retileri ve uygulamalar, Bodhiye bir katkda bulunma te
ebbsleridir. Onlardan, fert birok doumda, eylere ynelik arzu ve
ballk duymayan, aksine arzu ve balanmadan kanan Karmay bi
riktirebilir. Sonu, bu Karmaya sahip olan bireyin Doum ve lm
ark'ndan kurtulutur. Bu kurtulu, Nirvana olarak isimlendirilir.
Tam olarak nirvana durumu neye iaret eder? Onun ferdin Ev
rensel Zihin ile ya da Buda-doas diye adlandrlan eyle zdeleme
si olduu sylenebilir; veya bireyin Evrensel Zihin ile asli zdeliinin
idrak edilmesi ya da onu bilmesidir. Birey, Evrensel Zihindir; ancak da

ha nce onu idrak etmemiti ya da onu bilmemekteydi. inliler tara
fndan Hsing tsung ya da Evrensel Zihin Okulu olarak bilinen Budist
Mahayana Okulu bu teoriyi izah etti. (Bu okul iin hsing ya da doa
ve hsin ya da zihin ayndr). Onu izah ederken okul, Evrensel Zihin
fikrini in dncesine soktu.
Ancak Mahayana Budizm'inin, inliler tarafndan Orta Yol
Okulu olarak da bilinen ve Nirvana'y bu ekilde tasvir etmeyen K'ung
tsung ya da Boluk Okulu gibi baka okullar da vardr. Onlarn yak
lam metodu, olumsuz metot diye isimlendirdiim eydir.
FTE HAKKAT TEORS

Bu Orta Yol Okulu, ifte hakikat diye isimlendirilen eyi teklif etti: Ge
nel anlamda hakikat ve .daha yksek anlamda hakikat. Ayrca o yal
nzca iki tr hakikatin bulunduunu deil, her ikisinin farkl dzeyler
de olduunu da ileri srd. Bu yzden, daha dk dzeyde daha yk
sek anlamda hakikat olan ey, daha yksek dzeyde yalnzca genel an
lamda hakikat haline gelir. Bu okulun byk inli statlarndan biri
olan Chi-tsang (549-623) bu teoriyi, ifte hakikatin birbirini takip
eden dzeyini ierecek ekilde tasvir eder.
( 1 ) Sradan insanlar, her eyi gerek yu (varla sahip olan, var
olan) olarak kabul eder ve wu (varla sahip olmayan, var olmayan)
hakknda hibir ey bilmez. Bu yzden Budalar, her eyin gerekte wu
ve bo olduunu anlattlar. Bu dzeyde, her eyin yu olduunu syle
mek genel anlamda hakikattir. Her eyin wu olduunu sylemek daha
yksek anlamda hakikattir.
(2) Her eyin yu olduunu sylemek tek tarafldr, ancak her e
yin wu olduunu sylemek de tek tarafldr. Onlarn her ikisi de, tek
tarafldr. nk insanlara wu ya da var olmamann yalnzca yokluk
tan ya da yu'nun veya varln kaldrlmasndan kaynakland yanl
intibasn verirler. Ancak gerekte, yu olan e zamanl olarak wu olan
dr. Mesela, nmzde duran masa, onun var olmadn gstermek
maksadyla imha edilmeye ihtiya duymaz. Gerekte o, her zaman var
olmay srdrr. Bunun sebebi, bir kimse masay tahrip etmeye bala
dnda, onun tahrip etmeye niyet ettii bu masa zaten daha nceden
var olmay brakmt. Bu gerek ann masas, art biraz nceki ann
masas deildir. O yalnzca, daha nceki ann masas gibi grnr. Bu
yzden ifte hakikatin ikinci dzeyinde her eyin yu olduunu syle
mek ve her eyin wu olduunu sylemek eit derecede genel anlamda
hakikattir. Bir kimsenin sylemesi gereken, eylerin ne yu ne de wu ol
duunu anlamaktan ibaret olan "tek tarafl olmayan orta yol"dur.
(3) Ancak orta hakikatin tek tarafl olmayan (yani, ne yu ne de
wu olan) eyle kaim olduunu sylemek, ayrmlar yapma anlamna
gelir. Btn ayrmlar bizatihi tek tarafldr. Bu yzden nc dzey
de eylerin ne yu ne de wu olduunu ve burada tek tarafl olmayan or
ta yolun yattn sylemek yalnzca, genel anlamda hakikattir. Daha
yksek hakikat, eylerin ne yu ne de wu, ne yu olmayan ne de wu ol
mayan ve orta yolun ne tek tarafl ne de tek tarafl olmayan olduunu
sylemekten ibarettir (Erh-ti Chang ya da ifte Hakikate Dair Blm,
Ksm 1 ) .
B u paragrafta, ince yu ve wu kelimelerini ele aldm; nk sz
konusu zamann inli dnrleri Budizm tarafndan tartlan mer
kezi problemle ve Taoculuk tarafndan tartlan arasnda bir benzer
lik grd ya da hissettiler. Her ikisinin tartmasnda da ayn kelime
ler, gze arpar. Daha derin zmleme benzerliin baz bakmlardan
yzeysel olduunu gsterse de, Taocular Wudan ekilleri ve zellikleri
aan bir ey olarak sz ettiklerinde ve Budistler Wudan " deil-deil"
olarak sz ettiklerinde aralarnda gerek bir benzerlik vardr.
Yine de bu hususi okulun Budistleri ile Taocular arasndaki bir
dier gerek benzerlik, onlarn yaklam metotlar ve bu metotla ger
ekletirilen nihai sonulardr. Bu metot, farkl sylem dzeylerini kul
lanmaktr. Bir dzeyde sylenilen, daha yksek bir dzeyde sylenilen
tarafndan hemen reddedilecektir. Onuncu Blm'de grdmz gi
bi, bu ayn zamanda Chung-tzu'daki Ch'i Wu Lun ya da "eylerin
Eitlii"inde kullanlan metottur ve yukarda tartlan da budur.
Her eyin reddinin reddini de ierecek ekilde her ey reddedil-
diinde bir kimse, Chuang Tzu'nun felsefesinde bulunan ayn duruma

ular. Oras, bir kimsenin her eyi unuttuu olgusunu da ierecek e
kilde her eyin unutulduu durumdur. Bu durum, Chuang Tzu tarafn
dan "unutkanla oturmak" ve Budistler tarafndan ise Nirvana ola
rak tasvir edilir. Bir kimse, bu Budist okuluna Nirvana durumunun
tam olarak ne olduunu soramaz; nk ona gre bir kimse hakikatin
nc dzeyine ulatnda herhangi bir ey syleyemez, herhangi bir
ey iddia edemez, herhangi bir eyi ispat edemez.
SENG-CHAO'NUN FELSEFES
5. yzylda in'deki bu okulun byk hocalarndan biri, bir Hintli
olan, ancak bugnk in Trkistan'nda doan Kumarajiva'dr. Ku
marajiva, 401 'de Ch'ang-an'a (bugn Shensi eyaletindeki Sian) geldi
ve 413'te lnceye kadar burada yaad. Bu on yl boyunca birok
Budist metnini ince'ye evirdi. Aralarnda ok mehur ve etkili hale
gelen birka kiinin de bulunduu ok sayda talebe yetitirdi. Bu b
lmde, onlardan iki tanesini, Seng-chao ve Tao-sheng'i zikredeceim.
Seng-chao (384-414) yukarda zikredilen Ch'ang-an ehrinin ci
varnda dodu. lk nce Lao Tzu ve Chuang Tzu'yla alt. Daha son
ra Kumarajiva'nn bir rencisi oldu. Cao Lun ya da Seng-chaonun
Denemeleri eklinde derlenen birok deneme yazd. Onlardan "Ger
ek Gerek-Olmayan yoktur" balkl bir tanesi yle der: Her ey
kendisinde onlar yu ( [varla sahip olan, var olan] ) olmayan yapan ve
ayn zamanda kendilerinde onlar wu [varla sahip olmayan, var ol
mayan] olmayan yapan eylere sahiptir. Birincisinden dolay, onlar yu
dur ve henz yu deillerdir. kincisinden dolay onlar, wu'dur ve henz
wu deillerdir... Niin bu byledir? Yu'nun gerekten yu olduunu farz
et; o, her zaman yu olmal ve kendi yu'sunu sebeplerin bir araya gel
mesine borlu olmamaldr [Budizm'e gre, bir eyin var oluu birok
saydaki sebebin bir araya gelmesinden dolaydr]. Wu'nun gerekten
de wu olduunu farz et; o, her zaman wu olmaldr ve wu'sunu sebep
lerin sona ermesine borlu olmamaldr. Eer yu, yu'sunu sebeplilie
borluysa o zaman yu gerekten yu deildir... Ancak eer her ey wu
ise, o zaman hibir ey vaki olmayacaktr. Eer bir ey vaki oluyorsa,

o btnyle hibir ey deildir... ayet eylerin yu olduunu sylemek
istersek, henz bu yu'nun gerek bir varl yoktur. Eer onlarn wu ol
duunu sylemek istersek, henz onlar ekillerine ve zelliklerine sa
hip deildir. ekillere ve zelliklere sahip olmak, wu ile ayn deildir ve
gerekten yu olmamak yu ile ayn deildir. Bu byle olduu iin, 'Ger
ek Gerek-Olmayan yoktur' ilkesi aktr" ( CL, Blm 2).
"eylerin Deimezliine Dair" balkl bir baka denemede
Seng-chao yle der: "nsanlarn ounun deime hakkndaki fikri,
gemiteki eylerin gnmze intikal etmemesidir. Bu yzden onlar,
deiimin olduunu ve deimezliin olmadn sylerler. Benim de
imezlik hakkndaki fikrim de, gemiin eylerinin gnmze intikal
etmediidir. Bundan dolay, ben aksine deimezliin olduunu, dei
imin olmadn sylyorum. Deiimin olup ve deimezliin olma
mas, gemiin eylerinin gnmze intikal etmedii iindir. Deimez
liin olmas ve deiimin olmamas, gemiin gemile birlikte yok ol
malar, kaybolmalardr [yani, onlar bugn var olmasalar da gemite
vardlar] ... Eer gemi eyleri gemite ararsak, bugnk yu deildir...
Yani gemi eyler gemitedir ve imdiden uzaklam eyler deildir
ler. Ayn ekilde gnmzn eyleri, imdidedir ve gemiten intikal
eden eyler deildirler... Sonu, sebep deildir; ancak sebepten dolay
sonu vardr. Sonucun sebep olmamas, sebebin gnmze intikal et
mediini gsterir. Sebep olduundan sonucun olmas, sebeplerin ge
mite yok olmadn gsterir. Sebepler, ne intikal eder ne de yok olur
lar. Bu yzden deimezlik teorisi, aktr" ( CL, Blm 1 ) .
Buradaki dnce, eylerin her anda srekli bir deiime maruz
kald dncesidir. Herhangi verili bir anda mevcut olan herhangi
bir ey, o ann yeni eyidir ve gemite var olanla ayn ey deildir. Ay
n denemede Seng-chao yle der: " mrnn ilk yllarnda kei olan
ve salar beyazladnda evine dnen Fan-chih [adnda bir adam var
d] . Onu grmeleri zerine komular, gemiin hala canl olan bir
adam grmenin yol at hayreti dile getirdiler. " Her anda bir Fan
chih vard. Bu ann Fan-chih'si, gemiten intikal eden Fan-chih deil-
di ve gemiin Fan-chih'si, gemite kalm olann bugnk bir Fan

chih'si deildi. Her eyin her an deitii gereinden hareketle, dei
me vardr, ancak sreklilik yoktur deriz. Her andaki her eyin o anla
kald gereinden hareketle, srekliliin olduunu, ancak deime
nin olmadn syleriz.
Bu, Seng-chao'nun ikinci dzeydeki ifte hakikati kantlayacak
teorisidir. Bu dzeyde eylerin yu ve srekli olduunu sylemek ile ey
lerin wu ve deiebilir olduunu sylemek her ikisi de genel anlamda
hakikattir. eylerin ne yu ne wu, ne srekli ne de deiebilir olduunu
sylemek daha yksek bir hakikattir.
Seng-chao da, nc ya da en yksek dzeydeki ifte hakikati
ispat etmek iin argmanlar iler srer. Bunu, "Prajna [yani, Buda'nn
hikmeti] Bilgi Olmayandr" adl denemede yapar. Prajna, Seng-chao
tarafndan Bilge-Bilgi olarak tasvir edilir, ancak bu Bilge-Bilgi'nin ger
ekte bilgi olmadn syler. nk bir eyin bilgisi, o eyin niteliini
semeyle ve o nitelii bilginin konusu olarak almayla kaim olur. An
cak Bilge-Bilgi, Wu (Yokluk) diye isimlendirilen hakkndaki bilgiyle
kaimdir; bu Wu " ekilleri ve zellikleri aar" ve hibir nitelie sahip
deildir. Bundan dolay, asla bilginin konusu olamaz. Wu'nun. bilgisi
ne sahip olmak onunla bir olmaktr. Wu ile bu zdeleme durumu,
Nirvana olarak isimlendirilir. Nirvana ve Prajna olaylarn bir ve ayn
durumunun iki yndr. Nirvana bilinecek bir ey olmad gibi, ayn
ekilde Prajna da, bilgi olmayan bilgidir ( CL, Blm 3). Bundan dola
y, hakikatin nc dzeyine dair hibir ey sylenemez ve sessiz ka
lnmaldr.
TAO-SHENG'N FELSEFES
Sheng-chao, otuz yanda iken ld. Bu yzden de, etkisi baka ekil
de olabilecek olandan daha azd. Kumarajiva'nn ynetiminde Seng
chao ile talebelik arkada olan Tao-sheng (. 434), bugnk Kiangsu
eyaletinin kuzey ksmndaki P'eng-che'eng'de dodu. Geni bilgiye,
byk parlakla ve belagat yeteneine sahip bir kei haline geldi. Be
lagat hakknda, konutuunda etrafndaki talarn bile onay olarak
balarn edikleri, sylenir. Daha sonraki yllarnda, bugnk Kiang

si eyaletindeki, o zamandaki Budist retimin merkezi olan ve byk .
keiler Tao-an (. 385) ve Hui-yan(.4 1 6)'n ders verdii Lu-shan'
da retti. Tao-sheng o kadar yeni ve devrimci birok teori gelitirdi
ki, muhafazakar keiler tarafndan Nanking'den alenen kovuldu.
Bunlar arasnda, "iyi i hibir karl gerektirmez" eklindeki
teori de vardr. Onun bu konu hakkndaki denemesi, imdi kayptr.
Ancak Seng-yu (. 5 1 8 ) tarafndan derlenen bir alma olan Hung
Ming Chi ya da Budizm zerine Derlenmi Denemeler'de Hui-yan'n
"Karln Aklanmasna Dair" balkl bir inceleme vardr. Bu dene
me, emin olamasak da, Tao-sheng'in anlaynn baz ynlerini sunabi
lir. Onun genel dncesi, wu-wei ve wu-hsin hakkndaki Taocu fikir
leri metafizie uygulamaktr. Grdmz gibi, wu-wei harfi harfine
eylemsizlik anlamna gelir, ancak bu eylemsizlik gerekte eylemin yok
luuna iaret etmez; daha ziyade abasz meydana gelen eyleme iaret
eder. Bir kimse, nceden dnlm herhangi bir ayrm, bir seim ya
da bir aba olmakszn kendiliinden eylemde bulunduunda, eylem
sizlii uyguluyor demektir. Wu-hsin de, harfi harfine zihinsiz anlam
na gelir. Bir kimse wu-wei yukarda tasvir edildii tarzda uyguladn
da o ayn zamanda wu-hsini de pratize ediyor demektir. Hui-yan u
nu ileri srer, eer bir kimse wu-wei ve wu-hsin ilkelerini takip ederse,
farkl aktivitelerin peine dse bile eylere ynelik hibir arzu ya da
hibir balla sahip deildir. Bir kimsenin Karma'snn sonucu ya da
karl bir kimsenin arzusu ve ballk ya da merbutiyetten kaynak
landndan bu artlar altnda bir kimsenin Karma's herhangi bir kar
l gerektirmez ( Chan, 5). Tao-sheng'in orijinal dncesiyle ayn
olup olmadna bakmakszn Hui-yan'n bu teorisi, kken olarak ta
mamen toplumsal ve ahlaki neme sahip Taocu bir teorinin Budist me
tafizie doru ilgin bir genilemesidir. Bu zelliiyle o, in Budizm'in
de kesinlikle nemli ve daha sonra Ch'an okulu tarafndan takip edi
lecek bir gelimedir.
Tao-sheng'in bir baka teorisi, Budaln Ani Aydnlanmayla
gerekletirilecei eklindedir. Onun bu konu hakkndaki denemesi de
kayptr. Ancak bu teori Hsieh Ling-yn'n (. 433) Pien Tsung Lun

ya da " zler Hakkndaki Tartma"da korunmutur. Bu teori, bir ba
ka teori, tedricen ulama teorisinin ztt olarak gelitirildi. Bu teoriye
gre, Budalk, yalnzca tedricen renme ve uygulamann st ste y
lmasyla gerekletirilir. Tao-sheng ve Hiseh Lin-yn byle bir ren
me ve uygulamann nemini reddetmez, ancak ne kadar byk olursa
olsun, onun ylmas yalnzca bir tr hazrlk almasdr. Bunlar bir
kimsenin Budal gerekletirmesi hususunda her zaman yetersizdir.
Byle bir baar, derin bir yarn zerinden atlamak gibi, anlk bir ha
rekettir. Bir kimse ya atlamay baarl bir ekilde yapar, te yakaya
ular ve bylece de ani bir parlamayla btn olarak Budal gerek
letirir ya da atlamada baarsz olur ve bylece de ne ise o olarak ka
lr. Bu iki durum arasnda, ara admlar yoktur.
Bu teori iin gelitirilen gereke, Budal gerekletirmek Wu
(Yokluk) ile ya da Evrensel Zihin ile bir olmak anlamna gelir. Wu, e
killeri ve zellikleri atndan, bizatihi bir "ey" deildir ve bu yzden
de paralara ayrlabilecek bir ey deildir. Bu yzden bir kimse onun
bir parasyla bugn birlie ve onun bir baka bir parasyla yarn bir
birlie ulaamaz. Birlik, onun btnyle bir olmak anlamna gelir.
Bundan daha az, artk birlik deildir.
Pien Tsung Lun bu konuyla alakal, Hsieh Ling-yn ve dierle
ri arasnda meydana gelen birok tartmay kaydeder. Seng-wei adl
bir kei unu ileri srer; eer bir renci Wu ile birse, artk onun hak
knda konuamayacaktr. Ancak Yu (Varlk)dan kurtulmak iin Wu
hakknda renecekse bu renim tedrici bir aydnlanma srecini gs
terir. Buna Hsieh Ling-yn yle cevap verdi, bir renci hala Yu ala
nnda ise, onun yapt her ey renmedir, Aydnlanma deil. Bir
renci Aydnlanmaya ulamak iin ilk nce kendisini renmeye hasret
se de, Aydnlanmann kendisi Yu'nun tesinde bir eydir.
Seng-wei yine yle sordu: Bir renci kendisini renmeye has
retse ve onunla Wu ile zdelemeyi umsa, bu yolla bir takm ilerleme
ler yapabilir mi? Eer yapamazsa, niin bilgi elde etmeye alr? Eer
yapabilirse, bu tedrici bir aydnlanma deil midir? Buna, Hsieh Ling-
yn, "renmeye adanma, zihnin saf olmayan unsurunu bastrmann

olumlu baarsna sahip olabilir", eklinde cevap verdi. Bu tr bastr
ma, onun yok olmas gibi grnse de, imdiki gereklikte onun hala,
saf olmayan balantlar yok deildir. Yalnzca Ani Aydnlanma iledir
ki, btn bu ballklar gider.
Yine Seng-wei yle sordu: "Eer bir renci kendisini renme
ye ve uygulamaya vakfederse, Wu ile geici bir zdelemeyi gerekleti
rebilir mi? Eer gerekletirebilirse, bu geici zdeleme hi zdeleme
meden daha iyi ve tedrici bir aydnlanma deil midir?" Hsieh Ling-yn
buna, "bu tr geici bir zdeleme yanl bir zdelemedir. Gerek bir
zdeleme, doas gerei ebedidir. Geici zdeleme gerek bir zde
leme gibi grnse de bu, yalnzca zihnin saf olmayan unsurunu bastr
mann onun ortadan kaldrlmas gibi grnmesiyle ayn anlamdadr.
Btn bu tartmalar, Tao-sheng tarafndan Pien Tsung Lunya
dahil edilen bir mektupta onaylanr. Pien Tsung Lun, imdi Kuang
Hun Ming Chi ya da Budizm zerine lave Derlemeler adl kitapta bu
lundu ( C, Blm 1 8 ) . Bu son alma, Tao-hsan tarafndan (596-667)
derlenen bir almadr.
Tao-sheng'nin teorilerinden bir bakas, "akll her varln Bu
da-doasna ya da Evrensel Zihne sahip olduu" eklindeki bir teori
dir. Onun bu konu hakkndaki denemeleri de kayptr; ancak dn
celeri birka Budist Sutra zerine olan yorumlardan devirilebilir. Bun
lara gre, her akll varlk Buda-doasna sahiptir; ancak o, sahip ol
duu bu eyi anlamaz. Bu Cehalet (Avidya), insan Doum ve lm
arkna balayan eydir. Bu yzden onun iin zorunlu olan, esas ola
rak Buda-doasnn kendi iinde olduunu idrak etmesi; sonra re
nim ve uygulamayla kendine has Buda-doasn grmesidir. Bu " gr
me", bir Ani Aydnlanma olarak gelir. nk, Buda-doas blne
mez; bu yzden de insan onu ya btn olarak grr ya da hi- gre
mez. Bu tr "grme" ayn zamanda Buda-doasyla bir olmak anlam
na gelir. nk Buda-doas, dardan grlebilecek bir ey deildir.
Bu Tao-sheng'n u ifadesinde kastedilen anlamdr: "Bir kimse, yanl
samadan zgrl elde ederek Mutlak olana geri dner ve bir kimse
Mutlak olana geri dnerek Asli olana ular. " * Asli olana ulama du
rumu, Nirvana durumudur.
Ancak Nirvana, ne Doum ve lm arknn dnda ve dola
ysyla btnyle ondan farkl bir eydir ne de Buda-doasnn gerek
lii. fenomenal dnyann dnda ve dolaysyla ondan btnyle fark
ldr. Bir kimse Ani Aydnlanmay elde ettiinde, sonuncu derhal, birin
ci olur. Bu yzden Tao-sheng yle der: "Mahayana Budizm'inin Ay
dnlanmas Doum ve lm arknn dnda aratrlamaz. Bir kim
se, bu arkn iinde doum ve lm olaylaryla aydnlatlr. " * * Budist
ler, Nirvanay gerekletirme dncesini ifade etmek iin "te sahile
ulama" mecazn kullanrlar. Tao-sheng yle der: "teki sahile ula
maya gelince, eer bir kimse oraya ularsa, teki sahile ulayor deil
dir. Hem ulamann yokluu hem de ulamamann yokluu gerekte
ulamadr. Burada, bu sahil, doum ve lm; teki sahil ise Nirvana
anlamna gelir" ( C, Blm 9) Yine o yle der: "Eer bir kimse Bu
da'y grrse, o gerekten Buda'y gryordur" (a.g.y).
Bu ayn zamanda, Buda iin "Saf lke" ya da "teki dnya"
yoktur. Buda'nn dnyas, yalnzca burada, bu dnyadadr" eklinde
ki Tao-sheng'in bir dier teorisinin anlamdr.
Geleneksel olarak Seng-chao'ya atfedilen ancak bir uydurma ol
duu grnen "Hazine Evi" balkl bir denemede yle denilir: "Altn
kap kacaklarn bulunduu hazine evinde bunlar gren ancak onlarn
ekillerine ve zelliklerine dikkat etmeyen bir adamn olduunu ya da
onlarn ekillerine ve zelliklerine dikkat etse de yine de onlarn hepsi
nin altn olduunu kabul ettiini, farz et. Onlarn farkl grnleri
onun zihnini kartrmaz ve bu yzden de kendisini onlarn [yzeysel]
ayrlklarndan kurtarmaya muktedirdir. Her zaman onlarn temelde
yatan znn altn olduunu grr ve herhangi bir yanlsamaya maruz
kalmaz. Bu bir bilgenin ne olduunun bir tasviridir" ( C, Blm 3).
{*) Nieh-pan-ching Chi-chieh y a da Parinirvana Sutraya Dein Derlenmi Yorumlar'dan alnt,

Chan, 1.
{**) Seng-chao'nun Wei-mou-ching Chu ya da Vimalakriti Sutra lin erh adl eserinden alntland,
Chan 7.
Bu darbmesel Shen-chao'dan gelemez, ancak onun mecaz, daha

sonraki Budistler tarafndan srekli olarak kullanlr. Altn kaplarn bi
zatihi altn olmas gibi Buda-doasnn gereklii de bizatihi fenomenal
dnyadr. Altn kap kacak dnda baka hibir altnn olmamas gibi,
fenomenal dnyann dnda da baka hibir gereklik yoktur. Baz in
sanlar, cehaletlerinden dolay yalnzca fenomenal dnyay grrler. Fa
kat Buda-doasnn gerekliini grmezler. Bu iki tr insann grd
ey, ayn eydir. Ancak Aydnlanm haliyle bir ahsn grd ey, ba
ka bir ahsn Cehalet halinde grdnden tamamen farkl bir anlama
sahiptir. Bu, in Budizm'inin ortak bir sznn: "Bir kimse cahil oldu
unda, sradan bir insandr; aydnlandnda bir bilge" anlamdr.
Tao-sheng'in bir baka teorisi, "icchantika (yani, Budizm'e kar
kan varln) bile, Budal gerekletirmeye muktedir olduu",
eklindedir. Bu, her duyumsal varln Buda-doasna sahip olduu id
diasnn mantksal bir sonucudur. Ancak bu, o zamanda bilindii ek
liyle Parinirvana Sutra ile dorudan ztlk arzeder; bu zt oluun bir so
nucu olarak Tao-shen sz konusu teoriyi ileri srd iin, bakentten
Nankin'den bir mddet uzaklatrld. Ancak birka yl sonra, Parinir
vana Sutra'nn btn metni tercme edildiinde Tao-sheng'in teorisi
nin bu metnin paragraflarndan biri tarafndan desteklendii grld.
Hayatn kaleme alan Hui-chiao (. 554) yle yazar: "Tao-sheng'in
icchantiak yorumu Kutsal metin kantyla kabul edilmeye balandn
dan Ani Aydnlanma ve iyi bir iin bir karl gerektirmedii eklin
deki teorileri de zamann Budistleri tarafndan olduka sayg grmeye
balad" ( C, Blm 7).
Hui-chao da, Tao-seng'in bir baka szn nakleder: "Sembol,
bir dnceyi ifade etme hizmeti grr ve bu dnce anlaldnda,
sz konusu sembol skartaya karlr. Kelimeler dnceyi aklama
hizmeti grr ve dnceler anlaldnda susmalar gerekir... Yalnz
ca balk yakalayabilen ve balk an skartaya karanlar, hakikati
aramaya ehliyetli olanlardr" (a.g.e). Bu konuma tarz, Chuang
tzu 'daki bir sze gnderme yapar. O sz yle der: "Balk a balk ya
kalamaya hizmet eder. Gelin bal alp, a unutalm. Kapan tavan-
lan yakalama hizmeti grr. Gelin tavanlar alp, kapan unutalm"

( C, Blm 26). in felsefi gelenei, "kelimler a" diye isimlendirilen
bir terimi kullanr. Bu gelenee gre, en iyi ifade, "kelimeler ana d
meyen" ifadedir.
Chi-tsan'n ifte hakikatin dzeyi hakkndaki teorisinde, bir
kimsenin nc dzeye ulatnda, syleyecek hibir eye sahip ol
madn grdk. Bu dzeyde kelimelerin ana dme tehlikesi yok
tur. Tao-sheng Buda-doasndan sz ettiinde neredeyse bu aa der.
Ancak ondan Akl olarak sz ettiinde insanlara, tanmn snrlarnn
zorla kabul ettirilebilecei intibam verir. Bu bakmdan Tao-sheng, Bu
da-doasn vurgulayan Parinirvana Sutra tarafndan etkilenir. Bu et
kiden dolay da Hsing tsung ya da Evrensel Zihin Okulu'na yaklar.
Bylece, gelecek blmde greceimiz zere, Tao-sheng'in za
mannda Ch'anizm'in teorik arkaplan hazrland. Ancak Ch'an stat
lar, bu blmde tasvir edilen teorileri ok belirgin ekilde ifade etme
ihtiyac duydular.
Burada sylenilen eyde, ayn zamanda, birka yzyl sonraki
Yeni-Konfysln balangcn da bulabiliriz. Tao-sheng'in, her
insann bir Buda haline gelebilecei eklindeki teorisi bize, her insann
Yao ya da Shun (iki geleneksel bilge kral) olabileceine dair Menci
us'un teorisini (M, Vlb, 2) hatrlatr. Mencius de, zihnimizi tam olarak
gelitirerek doamz anlamaya ve G bilmeye balayacamz (M,
Vlla, 1 ) syledi. Ancak onun akl ve doa olarak isimlendirdii ey,
hem psikolojik hem de metafizikseldir. Bir kimse onlara, Tao-sheng'in
ileri srd izgiye yakin metafizik bir yorum vererek Yeni-Konf
ysle ular.
Evrensel Zihin dncesi, Hindistan'n in felsefesine bir katk
sdr. Budizm'in girmesinden nce in felsefesinde yalnzca zihin var
d, Zihin deil. Taocularn Taosu, Lao Tzu'nun ifade ettii gibi "gi
zemlerin gizemidir", ancak o, Zihin deildir. Bu blmde ele alnan
dnemden sonra, in felsefinde, yalnzca zihin deil, ayn zamanda
Zihin de vardr.
Kutsal Bodi Aac'nn
Buda ile birlikte tasviri.
( aponca okunuu Zen olan) ince Ch'an ya da Ch'an-na terimi,
J genel olarak ngilizce'ye Meditasyon olarak tercme edilen

Sanskrite Dhyana'nn fonetik bir evirisidir. Ch'an ya da Zen okulu
nun kkeni hakkndaki geleneksel anlat yledir: Buda, kutsal metin
lerini ilaveten, yazl metinlerden bamsz olarak nakledilen hatmi bir
retiye sahipti. Bu retiyi o, kiisel olarak talebelerinden birine nak
letti; o talebe de bunu kendi talebesine nakletti. Bu yolla sz konusu
hatmi reti, Hindistan'daki yirmi sekizinci Ata olduu farz edilen ve
520-526 arasnda bir zamanda in'e gelen ve burada in'deki Ch'an
okulunun ilk Tsu (lafzi olarak Atas) haline gelen Bodhidharma'ya ula
ncaya kadar nakledildi.
CH'ANZM'N KKENNN GELENEKSEL ANLATISI

Burada Bodhidharma hatmi retiyi, in'in ikinci Atas olan Hui
k'o'ya (486-593) nakletti. Bylece bu reti, beinci Ata Hung-jen'in
(605-675) iki yksek dereceli talebesinin yol at temel bir blnme
nin vuku bulduu ana kadar devam etti. Bu talebelerden biri olan
Shen-hsiu (. 706), Kuzey okulunun kurucusu oldu; dier talebe olan
Hui-neng (638-713) ise, Gney okulunu kurdu. Gney okulu ksa s-
342 yirmi ikinci blm
re sonra poplerlikte Kuzey okulunu bastrd. yle ki, Hui-neng,

Hung-jen'in hakiki atas olan altnc Ata olarak kabul edilmeye ba
land. Ch'anizm'deki sonraki btn etkili gruplar, Hui-neng'in ren
cilerinden olutu. ''
Bu geleneksel anlatnn daha nceki ksmna ne kadar gvene
bileceimiz ok su gtrr. nk bu anlat, 1 1 . yzyldan daha nce
ki bir zamana ait herhangi bir dokmanla desteklenmez. Bu blmde
ki maksadmz, bu problemin bilimsel bir aratrmasn yapmak deil
dir. Bugn hibir bilim adamnn bu gelenei ok ciddiye almadn
sylemek yeterli olacaktr. Gerekten de, son blmde grdmz gi
bi Ch'anizm'in teorik arkaplan evvelce, Seng-chao ve Tao-sheng gibi
insanlar tarafndan in' de yaratlmt. Bu arka plan gz nnde tutul
duunda Ch'anizm'in douu, kurucusu kabul edilen ve efsanevi bir
ahsiyet olan Bodhidharma'ya bakmakszn, adeta kanlmaz hale
gelmi gibi grnr.
Ancak Shen-hsiu ve Hui-neng tarafndan Ch'an okulunda sebep
olunan blnme, tarihsel bir olgudur. Kuzey ve Gney okullarnn sz
konusu kurucular arasndaki farkllk, son blmde tasvir edilen
Hsing tsung (Evrensel Zihin) ve K'ung tsung (Boluk Okulu) arasnda
ki daha nceki farkll gsterir. Bu, Hui-neng'in kendi otobiyografi
sinde de grlebilir. Bu almadan Hui-neng'in bugnk Kwangtung
eyaletinin bir yerlisi ve Hung-jen'in gzetiminde Budizm'in bir ren
cisi olduunu reniyoruz. Rivayet yle devam etmektedir: " Bir gn,
zamannn dolmak zere olduunu fark eden Hung-jen talebelerini bir
araya toplad ve onlara bir halefin tayin edilmesi gerektiini syledi.
Bu halef ancak, Ch'anizm'in retisini zetleyen en gzel iiri yazabi
lecek talebe olabilirdi.
Shen-hsiu o zaman yle iir yazd:
Beden, Bodhi-aacnn zerindeki gibidir,

Ve zihin bir ayna iin parlaklk;
Dikkatli bir ekilde onlar saat be saat temizleriz,
Toz onlarn zerine dmesin diye.
ch'anizm: sessizlik felsefesi 343
Sonra bu dnceyi reddetmek iin Hui-neng u iiri yazd:
Aslen, Bodhi-aac yoktur,

Ne de herhangi bir ayna;
Aslen hibir ey olmadndan,
Toz neyin stne debilir?
Hung-jen Hui-neng'in iirini uygun buldu ve onu kendisinin ha

lefi, altnc Ata olarak tayin etti.*
Shen-hsiu'nun iiri, Tao-sheng tarafndan sz edilen Evrensel
Zihni ya da Buda Doasn; oysa Hui-neng'in Seng-chao'nun iiri
Wu'yu (Yokluu) vurgulamaktayd. Ch'anizm'de sk sk kullanlan iki
ifade vardr. Bunlardan biri, "zihin, Buda'dr"; dieri ise, "zihin/zihin
sizlik ve Buda-deil/Budaszlk (no-Budha)." Shen-hsiu'nun iiri, ilk
ifadenin ve Hui-neng'inki ise ikincinin dile getiriliidir.
BRNC LKE, ANLATILAMAZDIR

Sonraki zamanlarda Ch'an okulu ana geliiminde Hui-neng tarafndan
konulan izgiyi takip etti. Bu okulda, daha nce Boluk okulu ve Ta
oculuk arasnda balayan birleim zirvesine ulat. Boluk okulunun
daha yksek anlamda hakikat olarak isimlendirdii eyi, Ch'anciler
lk lke olarak adlandrdlar. Son blmde grdmz gibi nc
dzeyde olan bir kimse, hibir ey syleyemez. Bundan dolay, lk l
ke, doas gerei anlatlamazdr. Ch'an stad Wen-yi'ye (.958), "lk
lke nedir" diye sorulduunda yle cevap verdi: "Eer sana syleye
cek olsaydm o, ikinci ilke haline gelirdi" ( Weng-yi Ch'an-shih Y-lu
ya da Ch'an stad Wen-yi'nin Szleri).
Ch'an stadnn prensibi, yalnzca kiisel temas vastasyla
retmekti. Ancak byle bir temasa frsat bulamayan kimselerin yarar
lanmas iin, statlarn szlerinden yazl kaytlar meydana getirildi.
Bunlar y lu (kaydedilmi konumalar) olarak bilinir. Bu, daha sonra
(*} Geleneksel rivayet iin bkz. Yang Yi (947-1020), Chuang Teng Lu ya da In Naklinin Kayd,
chan, 1 .
Yeni-Konfysler tarafndan devralnan bir uygulamayd. Sz ko

nusu kaytlarda, bir renci Budizm'in temel ilkeleri hakknda sorma
ya cret ettiinde, Ch'anl stad tarafndan ounlukla dayak atld
n ya da tamamen ilgisiz bir cevap verildiini sk sk grrz. Mese
la, belli bir sebzenin fiyatnn o zaman lira olduu anlatlrd. Bu ce
vaplar Ch'anizm'in maksadna aina olmayan kimseler iin olduka
paradoksal gibi grnr. Onun maksad, basit bir ekilde, rencinin
hakknda sorduu eyin cevap verilemez olduunu bilmesine izin ver
mektir. renci bunu anladnda, ok eyi anlar.
Wu olarak isimlendirilen, hakknda herhangi bir eyin sylene
meyecei bir ey olduu iin birinci ilke ifade edilemez. Onu "Zihin"
ya da baka herhangi bir isimle isimlendirmeyle, derhal onu tanmla
m ve bylece de ona bir snr dayatm oluruz. Ch'anizm ve Taocu
larn syledii gibi, bir kimse byle yapmakla "kelimelerin ana" d
m olur. Hui-neng'in talebesinin bir talebesi olan Ma-tsu ya da Ata
Ma (. 788)'ya: "Niin gerek zihnin Buda olduunu sylyorsun? "
diye soruldu. Ma-tsu yle cevap verdi: "Ben yalnzca, ocuklarn a
lamalarn durdurmay istiyorum. " Soruyu soran "Farz etki, alama
larn durdurdular" dedi. "O zaman cevap, zihin-deil, Buda-de
il"di. *
Bir baka talebe Ma-tsu'ya yle dedi: "Her eye bal olmayan
hangi tr insandr? " stat buna: "Tek bir yudumda Bat Nehri'ndeki
btn suyu iinceye kadar bekle, o zaman sana syleyeceim" diye ce
vap verdi (a.g.e). Byle bir fiil, aka imkanszdr ve bunu ileri sr
mekle Ma-tsu, kendisinin bu soruya cevap vermeyeceini talebeye gs
termek istedi. Onun sorusu, gerekte, cevap verilebilir deildir. nk,
hibir eye bal olmayan kimse, her eyi aan kimsedir. Eer byley
se, onun hangi tr bir insan olduunu nasl sorabilirsin?
Wu ya da lk lke fikrini ifade etmek iin sessizlii kullanan
Ch'an statlar vardr. Mesela, Hui chung (. 775), bir baka keile
{*) (Sung hanedanlndan) Yi-tsang, Ku-tsun-hs ya da Kadim Deerlilerin Kaydedilmi Szleri,

chan 1.
tartacanda, iskemlesinin zerine oturur ve sessiz kalrd. O zaman

dier kei: "Ltfen kendi tezini tartabileceim ekilde arz et" derdi.
Hui-chung buna: "Daha nce tezimi arz etmitim" diye cevap verdi.
Kei sordu: "Nedir o ? " Hui-chung: " Onun sizin anlaynzn tesin
de olduunu biliyorum" diyerek iskemlesini terk etti (In Naklinin
Kayd, chan 5). Hui-chung'un arz ettii tez, sessizlik hakkndaki tez
di. lk lke ya da Wu, hakknda bir eyin sylenebilecei bir ey deil
dir; onu ifade etmenin en iyi yolu sessiz kalmaktr.
Bu bak asndan hibir Kutsal yaz ya da Sutra ilk lkeyle ger
ek bir baa sahip deildir. Bundan dolay Lin-chi okulu olarak bilinen
Ch'anizm'deki bir grubun kurucusu olan Ch'an stad Yi-hsan (.
886) yle dedi: "Doru bir anlaya sahip olmak istiyorsan, bakalar
tarafndan aldatlmamalsn. sel ve dsal olarak karlaacan her e
yi ldrmelisin. Eer Buda ile karlarsan Buda'y da ldr. Eer Ata
lar ile karlarsan onlar da ldr... O zaman kendi kurtuluunu elde
edebilirsin" (Kadim Deerlilerin Kaydedilmi Szleri, chan 4).
YETTRME METODU
lk lke hakkndaki bilgi, bilgi-olmayan bilgidir; bundan dolay yeti
tirme metodu, ayn zamanda yetitirme-olmayan yetitirmedir. Huai
jang'n (. 744) bir talebesi olmadan nce Ma-tsu'nun (bugnk Hu
nan eyaletinde bulunan) Heng Da'nda yaad sylenir. Burada, tek
bana meditasyonu yapt ssz bir kulbede oturdu. Bir gn Huai
jang bu kulbenin nnde baz tulalar ezmeye balad. Ma-tsu bunu
grdnde ona ne yaptn sordu. Bir ayna yapmay planlad, ce
vabn verdi. Ma-tsu: "Bir ayna yapmak iin tulalar nasl ezebilirsin"
dedi. Huai-jang: "Eer tulalar ezme bir ayna yapmazsa, meditasyon
nasl bir Buda yapabilir? " Bu szle Ma-tzu aydnland ve Hau-jang'n
talebesi oldu (Kadim Deerlilerin Kaydedilmi Szleri, chan 1 ) .
Bylece Ch'anizm'e gre Budal gerekletirmek iin yetitir
menin en gzel metodu, herhangi bir yetitirme yapmamaktr. Bu ekil
de kendisini yetitirmek, iradi abay yerine getirmektir; bu da yu-wei
(eyleme sahip olma)dr. Bu yu-wei, muhakkak, baz iyi sonular mey-
dana getirecektir, ancak o, sonsuza kadar devam etmeyecektir. Ch'an

stad, Huang-po'nun stad olarak bilinen Hsi-yn (.847): "Saysz
hayatlar sayesinde bir insann alt paramitay [kurtuluu elde etme me
todu] uyguladn, doru davrandn ve Buda Hikmetine ulatn
farz et, yine de bu-sonsuza kadar devam etmeyecektir. Bunun sebebi, se
beplilikte yatar. Sebebin gc tkendiinde o insan, geici olana geri
dner'', dedi. (Kadim Deerlilerin Kaydedilmi Szleri, Chan 3).
Hsi-yn yine yle dedi: "Btn iler, z itibariyle, geicidirler.
Btn glerin nihai bir gn vardr. Onlar, havaya atlm bir ok gi
bidirler; gleri tkendiinde, dner ve yer der. Onlarn hepsi, Do
um ve lm arkna baldr. Onlarn vastasyla yetitirme, Bu
da'nn dncesine yanl anlamak ve boa abalamaktr" (a.g.e.).
Nihayet yine yle dedi: "Eer wu hsini [maksatl bir zihnin
yokluu] anlamyorsan, nesnelere balsn ve engellere maruzsun de
mektir... Gerekte Bodhi [hikmet] gibi bir ey yoktur. Buda'nn ondan
sz etmesi, sar yapraklarn ocuklarn alamalarn susturmak iin al
tn paralar olarak kabul edilmesi gibi, yalnzca insan eitmenin bir va
stasdr... Yaplacak yegane ey, kendini eski Karma'ndan, frsatn sun
duu lde, kurtarmak ve kendisinden yeni felaketlerin kaynaklana
ca yeni Karma yaratmamaktr" (a.g.e).
Bylece manevi yetitirmenin en iyi metodu, nceden dnl
m bir aba olmakszn insann grevlerini yapmasdr. Bu tam ola
rak, Taocularn wu-wei (eylemsizlik) ve wu-hsin (zihinsizlik) olarak
isimlendirdikleri eydir. Muhtemelen bu, Tao-sheng'in "iyi bir ey kar
l gerektirmez" ifadesi kadar, Hui-yuan'n teorisinin de iaret ettii
eydir. Bu yetitirme metodu, sonu olarak ortaya kacak olan iyi ey
leri elde etmek maksadyla bir eyleri yapmay hedeflemez; ortaya
kacak olan sonularn ne kadar iyi olabilecekleri nemli deildir. Da
ha ok, eyleri bu ekilde sonular icap ettirmeyecek bir tarzda yapma
y hedefler Bir kimsenin btn eylemleri herhangi bir sonucu gerektir
mediinde ve daha nceden birikmi olan Karma'nn sonular kendi
lerini tkettikten sonra ancak o zaman, Doum ve lm arkn'dan
kurtuluu elde edecek ve Nirvana'ya ulaacaktr.
radi bir aba ve belli bir hedefi olan bir zihin olmakszn eyle
ri yapmak eyleri tabii olarak yapmaktr ve tabii olarak yaamaktr.
Yi-hsan yle der: "Budal baarmak iin, iradi abaya yer yoktur.
Yegana metot, bir kimsenin sradan ve sessizce, Barsaklarn rahat
latmas, suyunu aktmas, elbiselerini giymesi, yemek yemesi ve yorul
duunda yatmas gibi grevlerini yerine getirmesidir. Basit arkada sa
na glecek, ancak bilge anlayacak" (Kadim Deerlilerin Kaydedilmi
Szleri, Chan 4 ). Budal gerekletirmeye alan kimselerin, bu s
reci takip etmede niin sk sk baarsz olduklarnn gerekesi, onlarn
kendi kendilerine gvenlerini kaybetmeleridir. Yi-hsan yle der:
"Bugnlerde manevi yetitirmeyle megul olan insanlar hedeflerini
gerekletirmede baarsz oluyorlar... Onlarn hatalar, kendilerine
gvenmemeleridir... Kimlerin Atalar ya da Buda olduunu bilmek isti
yor musun? Sizden benim huzurumda olanlarn hepsi, Atalar ve Bu
da'dr" (a.g.e).
Bu yzden manevi yetitirmeyi uygulama yolu, bir kimsenin ken
disine yeteri kadar gvene sahip olmas ve geri kalan her eyin skarta
ya kartlmasdr. Bir kimsenin yapaca btn ey, gnlk hayatnn
sradan grevlerini yapmaktr daha fazlasn deil. Bu Ch'an statlar
nn yetitirmeme yoluyla yetitirme olarak isimlendirdikleri eydir.
Burada bir soru ortaya kmaktadr: Bunun byle olduu kabul
edildiinde o zaman, bu trden yetitirme ile megul olan insanla ne
olursa olsun hibir yetitirme ile megul olmayan insan arasndaki fark
nedir? Eer ikinci trden insan kesin olarak birincisinin yaptn yap
sayd, o da Nirvanay gerekletirir ve bu yzden de Doum ve lm
arknn hibir zaman olmad bir zaman gelirdi.
Bu soruya, elbiseleri giymek ve yemek yemek bizatihi sradan ve
basit meseleler olsalar da yine de onlar belli bir hedefi olmayan zihin
le ve bylece de herhangi bir ballk olmakszn yapmak kolay deil
dir. Mesela bir ahs, zarif elbiselerden holanr; kt olanlardan ho
lanmaz ve bakalar elbiselerini takdir ettiinde de memnunluk hisse
der. Bunlarn hepsi, elbise giymekten kaynaklanan ballklardr.
Ch'an statlarnn vurguladklar, manevi yetitirmenin, kurumsal
dinlerin trenleri ve dualar gibi hususi eylemleri gerektirmediidir. Bir

kimse yalnzca, gndelik hayatnda hedefsiz zihin ya da btnyle
balantsz olmaya almal; zira o zaman yetitirme, gndelik haya
tn sradan ve basit olaylarn yerine getirmenin neticesi olur. Balan
gta bir kimse abasz olmak iin aba harcamaya ve byle bir zihne
sahip olmak iin maksatl bir zihni kullanmaya ihtiya duyacaktr. Bu
unutmak iin, ilk nce unuttuunu hatrlamaya ihtiya duyma gibidir. .
Ancak daha sonra, bir kimsenin abasz olmak iin abay ve unutmak
zorunda olduunu nihai olarak hatrlamay unutan kimse gibi isteye
rek hibir maksada sahip olmamaya alan zihni skartaya karmak
zorunda olduu zaman gelir.
Bylece yetitirmeme vastasyla yetitirme de, bilgi olmayan
bilginin yine de bilgi olmas gibi, bizatihi yetitirmenin bir trdr.
Byle bir bilgi asli cehaletten farkldr ve yetitirmeme sayesinde yeti
tirme de ayn ekilde asli tabiilikten farkldr. Zira asli cehalet ve tabi
ilik tabiatn armaanlardr. Oysa bilgi olmayan bilgi ve yetitirmeme
sayesinde yetitirme her ikisi de ruhun rndrler.
AN AYDINLANMA
Ne kadar uzun olursa olsun, bizatihi yetitirmenin uygulanmas, bir
tr hazrlk almasdr. Gerekletirilecek Budalk iin bu yetitirme,
son blmde bir uurumdan atlamayla karlatrlabilir olarak tasvir
edildii ekliyle Ani Bir Aydnlanma ile zirveye kmaldr. Yalnzca bu
atlama meydana geldikten sonradr ki ancak o zaman, Budalk gerek
letirilebilir.
Byle bir Aydnlanmaya ounlukla Ch'an statlar tarafndan
" Tao'nun grm" olarak gnderme yaplr. Nan-chan olarak bili
nen P'u-yan (. 830), talebesine yle dedi: Tao, ne bilgi ne de bilgi
olmayan olarak tasnif edilebilir. Bilgi, aldatc bilin ve .bilgi .olmayan
kr bilinsizliktir. Eer gerekten phe edilmez Tao'yu anlarsan, o
boluun kapsaml bir genilemesi gibidir; o zaman Taoda doru ve
yanl arasnda ayrmlarn varl mecbur edilebilir? (Kadim Deerli
lerin Kaydedilmi Szleri, Chan 13). Taoyu anlama, onunla bir olma
gibidir. Onun, boluun kapsaml genilemesi, bir boluk deildir; o,

yalnzca btn ayrmlarn ortadan kalkt bir durumdur.
Bu durum, Ch'an statlar tarafndan "bilgi ve hakikatin ayr
lamaz hale geldii, nesnelerin ve ruhun tek bir birlik tekil ettii, tec
rbe eden ve tecrbe edilen arasndaki ayrmn sona erdii" (a.g.e.,
Chan 32) bir durum olarak tasvir edilir. " Su ien insan, onun souk
mu yoksa scak m olduunu bizatihi bilir." ilk olarak, Altnc Ata'nn
(Hui-neng) Sutra'snda grnen bu son ifade daha sonra teki Ch'an
statlar tarafndan "yalnzca tecrbe eden ve tecrbe edilen arasnda
ki ayrmn yokluunu deneyimleyen kimse, gerekten onun ne oldu
unu bilir" anlamn kastederek yaygn bir ekilde iktibas edildi.
Bu durumda tecrbe eden, sradan anlamdaki bilgiyi skartaya
kartr; nk bu tr bilgi bilen ve bilinen arasndaki bir ayrm var
sayar. Bununla birlikte o, bilgisiz deildir. nk onun durumu, Nan
chan'n onu isimlendirdii gibi, kr bilinsizlik deildir. Bu, bilgi ol
mayan bilgi olarak isimlendirilen eydir.
renci Ani Aydnlanmann hududuna ulatnda, bu an, s
tadn ona en ok yardm edecei zamandr. Bir kimse atlamay yapmak
zere olduunda, ne kadar kk olursa olsun, belli bir yardm byk
bir yardmdr. Bu safhada Ch'an statlar Aydnlanmaya atlamaya
yardm etmek iin "baston ya da barma" metodu olarak isimlendir
dikleri eyi uygularlard. Ch'an edebiyat bir stad'n, baz problemle
ri gz nnde bulundurmasn istediinde, aniden ona bir sobayla vur
duu ya da ona bard birok olay nakleder. Eer bu eylemler do
ru zamanda yaplrsa, renci iin sonu, Ani Bir Aydnlanma olabilir.
Bu aklama muhtemelen u anlama gelmektedir: Bu ekilde icra edi
len fiziksel eylem, renciyi uzun sreden beridir hazrlanmakta oldu
u bu aydnlanmann zihnen farkna varmasn, ok yoluyla salar.
Ani Aydnlanmay tasvir etmek iin Ch'an statlar "den bir
fnn dibi" mecazn kullanrlar. Bu gerekletiinde onun btn
muhtevas, aniden kaybolur. Ayn ekilde, aniden aydnlanan bir kim
se btn problemlerini birdenbire zlm bulur. Bu problemler,
onun bunlar iin baz kesin zmler elde ettii, btn problemler ar-
tk problem olmaktan karlar, anlamnda zlrler. Bunun iindir ki,

Tao "phe edilemez Tao" olarak isimlendirilir.
ULAMAKSIZIN ULAMA
Ani Aydnlanmaya ulama, ilave herhangi bir eye ulamay gerektir
mez. Ch'an stad, Shu-chau'nun stad olarak bilinen Ch'ing-yan
(. 1 120) yle der: "Eer onu imdi anlyorsan, daha nce anlamad
n nerededir? Daha nce hakknda aldatldn imdi, hakknda ay
dnlatldndr ve imdi hakknda aydnlatldn daha nce hakknda
aldatldndr" (Kadim Deerlilerin Kaydedilmi Szleri, Chan 32).
Son blmde grdmz gibi gerek, Seng-chao ve Tao-sheng'e gre
fenomenal. Ch'anizm'de "Da dadr ve nehir nehirdir" eklinde yay
gn bir ifade vardr. Bir kimse vehim durumunda, da da olarak g
rr ve nehri de nehir. Ancak Aydnlandktan sonra yine da da ola
rak ve nehri de nehir olarak grr.
Ch'an statlar da, bir baka yaygn ifadeyi kullanrlar. "Bir
eei aramak iin bir eee binmek. " Bununla onlar, fenomenal olann
dnda gereklik aramay, bir baka ifadeyle Doum ve lm ar
k'nn dnda Nirvana'y aramay kastederler. Shu-chou der ki: "Yal
nzca iki hastalk vardr: Biri, bir eei aramak iin bir eee binmek;
teki ise, bir eee binmek ve inmeyi istememektir. Bir eei aramak
iin bir eee binmenin aptalca olduunu ve onu yapan kimsenin de
cezalandrlmas gerektiini sylersin. Bu ok ciddi bir hastalktr. An
cak ben sana, hibir zaman bir eei arama derim. Benim kastettiimi
anlayan zeki insan, eei aramay ve bylece de zihnini aldatlm du
rumunda olmasna son verir.
"Ancak eer eei bulan kimse inmek istemiyor ise, bu iyileti-
rilmesi ok zor bir hastalktr. Ben sana, hibir zaman eee binme de
rim. Kendin, bizatihi eeksin. Her ey, eektir. Niin ona biniyorsun?
Eer binersen, hastaln iyiletiremezsin. Ancak eer binmezsen, ev
ren byk bir meydan olarak senin grne aktr. Bu iki hastaln
kovulmasyla birlikte, geride zihnine etki edecek hibir ey kalmaz. Bu
manevi yetitirmedir. Daha fazlasn yapmaya ihtiya duymazsn"
(a.g.e). Eer bir kimse Aydnlanmaya ulatktan sonra hala baka bir
eye ulaaca hususunda srar ederse bu, bir eee binmektir ve ondan
inmeyi istememektir.
Huang-po yled dedi: " [Eer Aydnlanma olacaksa], konuma
ya da susma, eylem ya da eylemsizlik, her grme ve her ses Buda'ya
uygun olur. Buda'y bulmak iin nereye gidiyorsun? Ban bir ban
zerine ya da bir az bir azn yanna koyma" (Kadim Deerlilerin
Kaydedilmi Szleri, Chan 3). Eer Aydnlanma olursa, her ey Bu
da'ya uygun olur ve her yerde Buda vardr. Denilir ki, bir Ch'an kei
i bir mabede gitti ve Buda'nn heykeli zerine tkrd. Bundan dola
y tenkit edildiinde: "Ltfen bana Buda'nn bulunmad bir yer gs
terin" (Kadim Deerlilerin Kaydedilmi Szleri, Chan 27) dedi.
Bu yzden Ch'an bilgesi, dier herkesin yaad gibi yaar ve
onlarn yaptn yapar. Vehimden aydnlanmaya geite lmle insan
l geride brakr ve bilgelie girer. Ancak ondan sonra da o, yine bil
gelii arkasnda brakmak ve bir kez daha lmle insanla girmek zo
rundadr. Bu, Ch'an statlar tarafndan "yz ayak bambunun tepesi
ne bir adm daha ykselme" olarak tasvir edilir. Bambunun tepesi, Ay
dnlanmay baarmann zirvesini temsil eder. "Ancak bir adm daha
ykselme" ise, Aydnlanma geldikten sonra bilgenin hala bir baka e
yi yapmak zorunda olduu anlamna gelir. Fakat onun yapt gnlk
hayatn sradan eylerinden baka bir ey deildir. Nan-ch'an'n dedi
i gibi: "teki taraf anlamaya baladktan sonra, geri gelir ve bu ta
raf yaarsn" (Kadim Deerlilerin Kaydedilmi Szleri, Chan 12).
Bilge bu tarafta yaamay srdrrse de onun te taraf anlay
beyhude deildir. Onun yapt, baka herkesin yapt gibi olsa da,
yaptklarnn onun iin baka bir anlam vardr. Pai-cha'ng'n stad
olarak bilinen Hui-hai'nin ( . 8 14) dedii gibi: "Aydnlanmadan nce
ehevani gazap olarak isimlendirilen ey, Aydnlanmadan sonra Hik
met olarak isimlendirilir. Bu insan nce neyse, imdi ondan farkl de
ildir; yalnzca yapt farkldr" (Kadim Deerlilerin Kaydedilmi
Szleri, Chan 1 ) . Bu son cmlede metinsel bir hata olmaldr. Pai
cha'nn aka sylemeye niyetlendii ey: "Bu insann yapt, onun
daha nce yaptndan farkl deildir; sadece bu adamn kendisi daha

nce ne ise onunla ayn deildir" eklinde olmaldr.
Bu insan ayn deildir, nk baka herkesin yaptn yapsa da
onun hibir eye ball yoktur. Bu, Ch'an'in u sznn anlamdr:
"Btn gn ye ve ancak tek bir zerre tketme; btn gn elbiseler giy,
fakat tek bir iplie dokunma" (Kadim Deerlilerin Kaydedilmi Szle
ri, chan 3 ve 16).
Ancak mehur bir baka sz daha vardr: "Su tamada ve odun
kesmede: Harikulade Tao orada durur/olur" (Kadim Deerlilerini
Kaydedilmi Szleri, chan 8). Bir kimse sorabilir: " Eer bu byleyse,
harikulade Tao bir kimsenin ailesine ve devletinde hizmette de ortaya
kmaz m? " Eer, yukarda zmlenen Ch'an doktrinlerinden man
tksal sonular karacaksak evet diye cevap vermeye zorlanrz. An
cak Ch'an statlarnn kendileri, bu mantksal cevab vermediler. Bu
mantksal cevab vermek, sonraki birka blmmzn konusu olan
Yeni-Konfyslere brakld.
Yeni Konfilyslerden
Zhou dunyl diye de bilinen
Chou Tun-yi'nln bir tasviri.
lnmeden yzyllar sonra 589'da in, yine Sui Hanedanl
B (590-61 7) tarafndan yeniden birletirildi. Ancak ksa sre sonra
Sui yerini gl ve olduka merkezilemi T'ang'a (61 8-906) brakt.
Hem kltrel hem de siyasi olarak T'ang in'de, Han Hanedanl'nn
eiti ve hatta baz bakmlardan onu geen, altn bir ad.
Konfys klasiklerin nde gelen bir konum igal ettii, me
murlarn seimine ynelik imtihan sistemi, 622'de yeniden tesis edildi.
628'de mparator I'ai-tsung ( 627-649) mparator niversitesi'nde
Konfys bir mabedin tesis edilmesini ve 630'da bilim adamlarnn
Konfys Klasiklerin resmi bir yaymn yeniden hazrlamalarn
emretti. Bu almann bir paras olarak Klasikler zerine yaplm
olan standart yorumlar, bu zamandan nce yazlm birok yorum ara
sndan seildi ve bu standart yorumlar izah etmek maksadyla alt yo
rumlar yazld. Sonu olarak resmi yorumlar ve alt yorumlaryla bir
likte ortaya kan Klasik metinlerin, mparator tarafndan mparator
niversitesi'nde retilmesi emredildi. Bylece, Konfysln bu
devletin resmi retisi olduu bir kez daha teyit edildi.
Ancak Konfyslk, bu zamanda, bir zamanlar Mencius,
3 56 yirmi nc blm
Hsn Tzu ve Tung Chung-shu gibi adamlarla ortaya koymu olduu

canll zaten kaybetmiti. Asli metinler vard. Onlarn yorumlar ve
alt yorumlar ncekinden bile daha oktu, ancak bunlar, bu an ma
nevi ilgilerini ve ihtiyalarn karlamada baarsz oldular. Taoculu
un yeniden canlanmas ve Budizm'in giriinden sonra, insanlar meta
fizik problemlerle ve benim ahlak-st deerler olarak isimlendirdiim
ya da o zaman ifade edildikleri ekliyle (insann) tabiat ve kaderi
problemleriyle daha ok ilgilenmeye baladlar. Drdnc, yedinci ve
On Beinci Blm'de grdmz gibi bu tr problemler zerindeki
tartmalar Konfys Semeler, Mencius, Orta Yol Doktrini ve
zellikle de I- Ching - Deiimler Kitab gibi Konfys almalar
da yok deildi. Ancak bunlar, yeni an problemlerini karlamak iin
hakiki yorum ve aklamaya ihtiya duydular. Bu tip yorum, mpara
torun bilim adamlarnn abalarna ramen imdiye kadar eksikti.
HAN Y VE L AO
T'ang hanedanlnn son dnemlerinden nce Han Y (768-824) ve
Lia Ao (. 844) adlarnda iki adam ortaya kt. Bunlar gerekten Ta
Hseh ya da Byk Bilgi ve Chung Yung ya da Orta Yol Doktrini gi
bi almalar, kendi zamanlarnn problemlerine cevap verecek ekil
de yorumlamaya altlar. Han Y Yan Tao ya da "Doann ve Ha
kikatin Kkenine Dair" balkl denemesinde yle yazd: "Benim Tao
olarak isimlendirdiim, imdiye kadar Taocular ve Budistler tarafn
dan Tao olarak isimlendirilendir. [Kadim dnemin geleneksel bir bilge
kral olan] Yao Taoyu [Yao'nun halefi olduu farz edilen bir baka ge
leneksel bilge-kral] Shun'a nakletti. Shun onu, [Shun'un halefi ve Hsia
hanedanlnn kurucusu] Y'ye nakletti. Y onu, [Kral] Wen, Wu ve
Chou'nun Dkne [Chou hanedanlnn kurucusu] nakletti. Wen,
Wu ve Chou'nun Dk onu, Konfys'e ve Konfys onu Menci
us'a nakletti. Mencius'tan sonra, artk nakledilmedi. Hsn [Tzu] ve
Yang [Hsiung], esas ksmna ulamakszn ondan setiler; onu tartt
lar, ancak yeteri kadar ak bir ekilde deil. " ( Ch'an-li Hsien-sheng
Chi ya da Han Y'nn Derlenmi almalar, Blm 1 1 ).
yeni-konfyslk: kozmologlar 357
Ve Lia Ao, "Doann Restorasyonuna Dair" balkl bir dene

mesinde olduka benzer ekilde yle der: "Kadim bilgeler bu retiyi
Yen Tzu'ya [yani, Konfys'n gzde talebesi Yen Hui'ye] nakletti.
Konfys'n torunu olan Tzu-ssu, byk babasnn retisini ald ve
Mencius'a naklettii Anlam Doktrini'ni krk yedi ksm olarak telif et
ti. . . Maalesef, doa ve Kaderle ilgili yazlar muhafaza edilmi olsalar
da, bilim adamlarnn hibiri onlar anlamyor ve bu yzden de hepsi,
Taoculua ve Budizm'e dalyorlard. Cahil insanlar, stadn [yani,
Konfys'n] takipileri doa ve Kader hakkndaki teorileri aratr
maktan acizdir diyorlar ve herkes de onlara inanyordu. Bunu biri ba
na sorduunda, bildiim eyi ona naklettim ... Benim midim, bu uzun
sredir belirsizlemi ve terkedilmi Hakikatin, bu dnyaya nakledile
bilecei eklindedir" (Li Wen-kung Chi ya da Li Ao'nun Derlenmi
almalar, Blm 2).
Hakikatin Yao ve Shun'dan bu tarafa doru nakledilmesi teori
si, daha nce kabaca Mencius (Mencius, Vllb, 38) tarafndan teklif
edildiyse de, Han Y ve Lia Ao'ya Buda'nn batni retisinin bir Ata
lar izgisiyle Hung-jen ve Hui-neng'e nakledildii ekliyle Ch'an teori
si tarafndan aka yeniden ilham edildi. Daha sonraki bir zamanda
Ch'eng kardelerden biri (bkz. Yirmi Drdnc Blm) de, Chung
Yung ya da Orta Yol Doktrininin Konfys'n batni retisi oldu
unu su gtrmez bir ekilde ifade etti. ( Chu Hsi tarafndan Chung
Yung zerine Yorum'una girite iktibas edildi). Yaygn bir ekilde, Ha
kikatin naklinin Mencius'tan sonra birden bire kesildiine inanld.
Ancak Lia Ao aka, kendisinin onun hakknda muayyen bir anlay
a sahip olduunu ve nitekim retisi vastasyla Mencius'un bir
deva-
m olarak davrandn hissetti. Bunu yapmak, Li Ao'nun zamanndan
sonraki btn Yeni-Konfyslerin iddetle arzuladklar ey haline
geldi. Yeni-Konfyslerin hepsi, Han Y'nn Tao'nun ya da Haki
katin Ortodoks nakil izgisi teorisini kabul ettiler ve kendilerinin biza
tihi bu nakildeki halkalar olduklarn ileri srdler. Bu ve takip eden
blmlerde greceimiz zere Yeni-Konfyslerin bu iddias, se
bepsiz deildi. Yeni-Konfyslk, gerekten de eski Konfys-
358 yirmi nc blm
ln idealistik kanadnn ve zellikle de Mencius'un mistik eiliminin

bir devamyd. Bu insanlarn Tao hseh chia ve felsefelerinin de Tao
hseh yani, Tao ya da Hakikat hakknda alma olarak bilinmesinin
sebebi budur. Yeni-Konfyslk terimi, Tao hseh'nin yakn za
manlarda icat edilen Batl karldr.
Yeni-Konfysln ana kaynaklarna kadar takip edilebi
lecek olan dnce izgisi vardr. Tabii ki, birincisi bizatihi Konf
yslktr. Ch'anizm araclyla Taoculukla birlikte Budizm ikinci
dir. nk, Budizmin btn okullar iinde Ch'anizm Yeni-Konf
ysl'n teekkl zamanndaki en etkili dnce izgisiydi. Yeni
Konfyslk iin, Ch'anizm ve Budizm e anlaml terimlerdir. Son
blmde ifade edildii gibi, Yeni-Konfysln bir anlamda
Ch'anizm'in mantksal geliimi olduu da sylenebilir. Son olarak
ncs, Yin-Yang Okulunun kozmolojik grnn nemli bir un
surunu tekil ettii Taocu dindir. Yeni-Konfyslerin kozmolojisi,
esas olarak bu dnce izgisiyle birletirilir.
Bu dnce izgisi, heterojendi ve hatta birok bakmdan
birbirleriyle eliikti. Bundan dolay, onlardan bir birlik meydana ge
tirmek, zellikle bu birlik basit bir eklektizm olmayp homojen bir b
tn tekil eden sahih bir sistem olduundan, felsefeciler iin uzun bir
zaman ald. Bu yzden Yeni-Konfysln balangc/kkeni Han
Y ve Li Ao'ya kadar takip edilebilse de, onun dnce sistemi aka
1 1 . yzyla kadar teekkl etmi hale gelmedi. Bu, T'ang'n kn
takip eden bir karklk dneminin arkasndan in'i yeniden birleti
ren Sung hanedanlnn ihtiamnn ve zenginliinin zirvesinde oldu
u dnemdi. En erken Yeni-Konfys, esas olarak kozmolojiyle il
gilenmekteydi.
CHOU TUN-Y'NN KOZMOLOJS

Kozmolojiyle ilgilenen ilk felsefeci, Lien-hsi'nin ( 1 0 1 7-73) stad ola
rak ok daha iyi tannan Chou Tun-yi'dir. O, gnmz Hunan eyale
tindeki Tao-chou'nun bir yerlisiydi. mrnn son yllarnda mehur
da, Lu-shan'da yaad. Buras, Yirmi Birinci Blm'de tasvir edildii
zere Hui-yan ve Tao-sheng'in Budizm'i rettii yerdi. Bu zamandan

uzun bir sre nce, dindar Taoculardan bir ksm, hatmi ilkelerin gra
fikle tasviri olarak birok mistik diyagram hazrlamlard. Bu hatmi il
kelerle onlar, uygun bir ekilde erginlenmi kimsenin lmszle ula
acana inanmaktaydlar. Chou Tun-yi'nin bu diyagramlardan birine
sahip olduu sylenir. Bu diyagrama sahip olan Chou-Tun, onu yeni
den yorumlad ve kozmik evrim srecini izah etmek iin dizayn edilmi
olan kendisine has bir diyagram haline getirdi. Ya da aksine, I- Ching
- Deiimler Kitab'nda bulunan "Ekler" deki belli paragraflardaki d
nceleri inceleyip gelitirdi ve Taocu diyagram tasvir yoluyla kullan
d. Sonunda meydana getirdii diyagram, Tai-chi Tu ya da Yce Mut
/an Diyagram olarak isimlendirilir. Bu diyagram hakkndaki Chou
Tun-yi'nin yorumu, T'ai-chi Tu Shuo ya da Yce Mut/an Diyagram
nn Aklan olarak adlandrlr. Shuo ya da Aklama, diyagrama
gnderme yapmakszn da tamamen anlalr bir ekilde okunabilir.
Aklamann metni, aadaki gibidir: "Mutlak Olmayan [Wu
Ch] ! Ancak yine En Yce Mutlak (T'ai Chi) olan! En Yce Mutlak,
Hareket vastasyla Yang' meydana getirir. Snrna ulaan bu Hare
ket, Skunet tarafndan takip edilir; bu Skunetle o Yin'i retir. Sku
net snrna ulatnda, Harekete geri dnlr. Bylece hareket ve s
kunet mnavebeli olarak birbirlerinin kayna haline gelirler. Yin ve
Yang arasndaki ayrm, belirlenir ve ki Biim [yani, Yin ve Yang] ifa
edilmi olur.
" Yang ve ayn zamanda onunla Yin'in birleiminin dnmle
riyle Su, Ate, Tahta, Metal ve Toprak retilir. Bu Be Esir [ch'i, yani,
Elementler] uyumlu dzende yayldlar ve drt mevsim kendi rotalar
n takip etti.
"Be element, bir Yin ve Yang'dr; Yin ve Yang, En Yce Mut
laktr; En Yce Mutlak, esas itibariyle Mutlak olmayandr. Bu be Ele
ment, kendi hususi doalarna sahip olarak var oldular.
"Mutlak Olmayan hakiki cevheri ve ki[Biim]in ve Be [Ele
ment]in z, birlemenin meydana gelmesini salayacak biimde gi
zemli birlemeyle birleirler. Ch'ien ilkesi [Yang sembolize eden trig-
360 yirmi nc blm
ram] eril ve K'un ilkesi [Yini sembolize eden trigram] diil element ha
line gelir. ki Eter [Yin ve Yang], karlkl etkileimleriyle her eyi mey
dana getirmek iin i grrler ve bunlar srayla retir ve yeniden re
tirler; yle ki, dnm ve deiim bitmeksizin devam eder.
"Ancak, bunlar en mkemmel ekilde alan yalnzca insandr ve
bundan dolay da insan, [btn her eyin] en zekisidir. Bunun sonucu
olarak insann bedensel biimi retilir ve ruhu zekay ve bilinci geliti
rir. nsann doasnn be ilkesi [Be Elemente tekabl eden be daimi
fazilet], [zahiri fenomenlere], iyi ve kt arasndaki ayrm ortaya
kacak ekilde karlk verir ve davrann l fenomenleri zuhur eder.
Bilge kendisini lmllk, drstlk, insanseverlik ve adalet vastasyla
dzenler ve skuneti esas olarak kabul eder. [Chou Tun-yi'nin kendisi
bunu yle yorumlar: 'Bu yzden arzuya sahip olmayan bilge, Sku
net durumundadr'] . Bunun iin kendisini, insanlk iin en yksek
standart olarak kabul ettirir. . . " ( Chou Lien-hsi Chi ya da Chou Tun
yi'nin Derlenmi almalar, Blm 1 ) .
I- Ching - Deiimler Kitab "Ek III"de yle denilir: "I'de ki Bi
imi meydana getiren En Yce Mutlak vardr" Chou Tun-yi'nin Akla
mas bu paragrafta var olan fikrin bir tekamldr. Aklama ksa olsa
da, Yeni-Konfyslerin en by olmasa da en byklerinden biri
olan Chu Hsi'nin ( 1 130-1200) kozmolojisinin temel taslan verir. Chu
Hsi hakknda Yirmi Beinci Blm'de ok daha fazla ey syleyeceim.
RUHSAL YETTRME METODU

Budizm'in nihai maksad, insanlara Budal nasl gerekletireceklerini
retmektir. Budalk meselesi, bu dnemin insanlar iin en hayati me
selelerden biriydi. Ayn ekilde, Yeni-Konfyslerin nihai maksad
da insanlara Konfys Bilgelii nasl gerekletireceklerini ret
mektir. Budizm'in Budal ve Konfysln Bilgelii arasndaki
fark, Buda ruhsal geliimini toplumun ve beeri dnyann dnda arar
ken Bilgenin, btn bunlar beeri balar iinde yapmak zorunda olma
sdr. in Budizm'indeki en nemli gelime, orijinal Budizm'in te dn
yaya dnklln azaltmaya ynelik teebbst. Bu teebbs, Ch'an
statlarnn "Harikulade Tao, suyu tamada ve odunu paralamada

yatar" diye sylediklerinde baarya yaklamt. Ancak, son blmde
dediim gibi onlar bir kimsenin ailesine ve devlete hizmet etmesinde ha
rikulade Tao bulunur diyerek bu dnceyi mantksal sonularna g
trmediler. Tabii ki, byle yapmamalarnn sebebi bir kez bunu syle
diklerinde retilerinin, Budizm olmaktan kacak olmasyd.
Yeni-Konfysler iin de, Bilgeliin nasl baarlaca ana
problemlerden biridir ve Chou Tun-yi'nin bu probleme cevab, bir kim
senin "sakin olmas"dr; stelik o bunu bir wu-y ya da "hibir arzuya
sahip olmama" durumu olarak tanmlar. Chou Tun-yi'nin ikinci byk
aratrmas T'ung Shu ya da 1- Ching - Deiimler Kitab'nn Genel l
keleri'nde onun wu-y ile daha ok, Taoculuun ve Ch'anizm'in wu-wei
(hibir aba gstermeme) ve wu-hsin (hibir zihne sahip olmama) ile ay
n eyi kastettiini grrz. Ancak onlarn bu iki terim yerine wu-y kul
lanmalar, Budizm'in te dnyaya dnklnden uzaklamak iin na
sl gayret sarf ettiklerini gsterir. Bu terimler gz nnde bulunduruldu
u lde, wu-y'deki wu, wu hsin'deki wu kadar kapsayc deildir.
T'ung Shu'da Chou Tung-yi yle yazar: " Wu-Y, skun halin
de olduunda bolukla, hareket halinde olduunda ise dorulukla so
nulanr. Skun halindeki boluk, aydnlanmaya ve aydnlanma anla
maya gtrr. [Ayn ekilde] hareket halindeki doruluk tarafszla ve
tarafszlk da evrensellie gtrr. Bir kimse byle bir aydnlanmaya,
anlamaya, tarafszla ve evrensellie ulatnda hemen hemen [bir
bilge]dir" (Derlenmi almalar, Blm 5).
Yeni-Konfysler tarafndan kullanlan y kelimesi, her za
man bencil arzu ya da bencillik anlamna gelir. Bazen, anlamlarn da
ha ak bir hale getirmek iin ssu (bencil) kelimesini n ek olarak alr
lar. Chou Tun-yi'nin bu paragraftaki dncesi, ounlukla Yeni-Kon
fysler tarafndan iktibas edilen Mencius'tan bir paragrafla izah
edilebilir: "Eer bugn insanlar, aniden bir kuyuya dmek zere olan
bir ocuk grecek olsalar, istisnasz hepsi alarm ve tehlike hissini dene
yimleyecekler. Bu, ne ocuun ailesinin tevecchn kazanacaklar, ne
komularnn ve arkadalarnn vgsn elde etmeye altklar bir
362 yirmi nc blm
yol olacak; ne de onlar byle bir hissi, [erdemsiz olma] hretinden

holanmadklar iin de yaayacaklardr" (Mencius Ila, 6).
Yeni-Konfyslere gre, Mencius'un burada tasvir ettii ey,
byle bir durumda bulunan herhangi bir insann doal ve kendiliin
den bir tepkisidir. nsan, doas gerei, esas itibariyle iyidir. Bu yzden
de, onun i durumu, zihninde hibir bencil arzuya sahip olmad ya
da Chou'nun ifade ettii gibi, "skunetteki bir boluk" durumudur.
Bu, davrana uygulandnda, ocua hizmet etmek iin aba gster
meye ynelik dorudan bir itkiye gtrecektir ve sezgisel davrann
bu tr, Chou'nun "hareket halindeki doruluk" olarak isimlendirdi
i davrantr. Fakat eer insan, ilk drtsyle hareket etmeyip mesele
zerinde dnmek iin durursa, o zaman tehlike halindeki ocuun
dmann bir olu olduunu, bu yzden de onu kurtarmamas gerek
tiini ya da onun arkadann bir olu olduunu, bu yzden de onu
kurtarmas gerektiini gz nnde bulundurabilir. Her iki durumda
da, ikincil bencil dncelerle motive edilir ve bununla da hem sku
net halindeki asli boluk durumunu hem de hareket halindeki doru
luun sonucu olan durumu kaybeder.
Zihin, btn bencil duygular kaybettiinde Yeni-Konfysle
re gre, ok parlak bir ayna gibi olur. Bu ayna her zaman, nne gelen
herhangi bir nesneyi nesnel bir ekilde yanstmaya hazrdr. Aynann par
lakl, zihninin "aydnlanmas"yla, yanstmaya hazr oluu da zihnin
"anlamas"yla karlatrlabilir. Herhangi bir bencil arzuyu kaybettiin
de Zihnin d etkiye ynelik doal tepkisi, doru olan eylemlerle sonu
lanr. Doru olan eylemler, tarafszdr ve tarafsz olan bu eylemler, ay
rm yapmakszn icra edilirler. Eylemlerin evrensel doas byledir.
Bu, Chou Tun-yi'nin Bilgelii baarma metodudur ve Ch'an ke
ilerininki gibi, doal olarak yaamak ve doal olarak eylemde bulun
maktan ibarettir.
SHAO YUNG'UN KOZMOLOJS

Bu blmde zikredilecek olan bir baka kozmoloji felsefecisi, Pai
ch'an'n ( 1 0 1 1 -77) stad olarak bilenen Shao Yung'dur. Bugnk
Honan eyaletinin bir yerlisiydi. Bir bakma, Chou Tun-yi'den biraz

farkl olsa da, o da kendi kozmoloji retisini I- Ching - Deiimler
Kitab'ndan gelitirdi ve Chou gibi, teorisini izah etmek iin diyagram
lar kulland.
On Sekizinci Blm' de, Han Hanedanl'nn, orijinal Alt Klasi
i tamamlad farzedilen birok wei-shu ya da apokrif metnin zuhur
ediini grdk. Yi Wei ya da I- Ching - Deiimler Kitab zerine
Apokrif Aratrma'da bu teori, altm drt hegzagramn her birinin y
ln muayyen bir dnemi zerine olan "etkisinden" hareketle gelitirilir.
Bu teoriye gre, on iki ayn her biri birka hegzagramn nfuzu altnda
dr. Bu hegzagramlardan biri, bu ayn meselelerinde klavuzluk rol oy
nar, bundan dolay da "egemen hegzagram" olarak bilinir. Bu egemen
hegzagramlar, Fu , Lin s s , T'ai , Ta Chuang 2 ,
Cheh ::.;: , Ch'ien ib , Kou _ 2@ , Tun ::a , P'i S =:, Kuan s ,
Po ve K'un dur. Onlarn nemli olularnn sebebi, grafik
olarak Yang ve Yin ilkelerinin btn yl boyunca ykselme ve azalma
sn gsteriyor olmalardr.
On kinci Blm'de grdmz gibi bu hegzagramlarda kesik
olmayan izgiler, scakla ilikilendirilen Yang, kesik olan izgiler de
soukla ilikilendirilen Yin'i temsil ederler. Hegzagram Fu 1 1 , st
te be kesik izgiyle ve aada kesik olmayan bir izgiyle, Yin'in (so
uk) tepe noktasna ulat ve sonra Yangn yeniden ortaya kmaya
balad ayn "egemen hegzagram"dr. Bu, geleneksel in takviminin
on birinci ay, k gndnmnn vuku bulduu aydr. Hegzagram
Ch'ien :=:::; , alt kesik olmayan izgisiyle, Yang'n tepe noktasnda
olduu drdnc aydr. Hegzagram Kou =:: , yukarda be kesik ol
mayan izgisi ve altta bir kesik izgisiyle yaz gndnmnn Yininin
yeniden doumu tarafndan takip edildii beinci aydr. Hegzagram
K'un , alt kesik izgisiyle, k gndnmnn takip ettii
Yang'n yeniden doumundan tam nce, Yinin tepe noktasnda oldu
u onuncu ayn "egemen hegzagram"dr. Dier hegzagramlar, Yin ve
Yangn ykseli ve dlerindeki ara safhalara iaret ederler.
On iki hegzagram toplam olarak, bir evrim tekil eder. Yin'in
364 yirmi nc blm
etkisi tepe noktasna ulatktan sonra, Yang'n etkisi, bir sonraki heg
zagramn en dibinde zuhur eder. Yukar doru ykselen Yang dzenli
olarak, tepe noktasna ulancaya kadar ay ay ve hegzagram hegzag
ram bymeye devam eder. Sonra Yin yeniden bir sonraki hegzagra
mn en dibinde ortaya kar ve o da en yksee hakim oluncaya kadar
byr. Onu sraya uygun olarak, Yang'n yeni doumu takip eder. By
lece yln ve hagzegramlarn evrimi yeniden balar. Bu tabiatn ka
nlmaz akdr.
Shao Yung'un evren hakkndaki teorisinin on iki egemen heg
zagram teorisine ilave aklamalar yapt grlecektir. Chou Tun-yi
rneinde olduu gibi, o da sistemini I- Ching - Deiimler Kitab'nn
"Ek III"deki bir ifadesinden kartr. Bu ifade yledir: "!'de, En Yce
Mutlak vardr. En Yce Mutlak, ki Biimi retir. ki Biim, Drt
Amblemi retir ve Drt Amblem sekiz trigram retir. " Bu sreci ak
lamak iin Shao Yung aadaki gibi bir diyagram yapt:
Daha Daha Daha Daha Daha Daha Daha Daha

byk byk kk kk kk kk byk byk
yumuaklk sertlik yumuaklk sertlik yin yang yin yang
Yumuaklk Sertlik Yin Yang
Sukunet Hareket
Bu diyagramn birinci ya da daha aa sras, Shao Yung'un sis

teminde Yin ve Yang deil de Hareket ve Skunet olan ki Biimi gs
terir. Birincisiyle birlikte bakldnda ikinci sra, Drt Amblemi gste
rir. Mesela orta sradaki Yang'n altndaki kesik olmayan izgiyi, aa
daki Hareketin altndaki kesik olmayan izgiyle birletirerek Yangn
amblemi olan kesik olmayan iki izgiyi elde ederiz. Yani, Yang, Shou
Yung iin tek kesik olmayan bir izgi - ile temsil edilmez; ancak
iki kesik olmayan izgiyle = temsil edilir. Ayn ekilde, merkez sra
daki Yinin altndaki kesik izgiyi aadaki Hareketin altndaki kesik
olmayan izgi ile birletirerek yukarda kesik olmayan bir izgi ve aa

da kesik olmayan bir izgi elde ederiz; bu da Yinin amblemidir. Ya
ni, Yin'in amblemi - - deil fakat == 'tir.
Ayn yolla, hem orta hem de daha aa srayla birlikte bakld
nda nc ya da drdnc sra sekiz trigram temsil eder. Mesela,
yukardaki Daha byk Yangn altndaki kesik olmayan izgiyi, orta
daki Yangn kesik olmayan izgisiyle ve aadaki Hareket'in altnda
ki kesik olmayan izgiyi birletirerek Ch'ien'in trigram olan kesik ol
mayan izginin bir birleimini elde ederiz := . Ayn ekilde, yuka
rdaki Daha byk Yin'in altndaki kesik izgiyi, ortadaki Yangn al
tndaki kesik olmayan izgi ve aadaki Hareket'in altndaki kesik ol
mayan izgi ile birletirerek yukarda kesik ve aada kesik olmayan
iki izginin bir birleimini elde ederiz ki, bu da Tui'nin trigramdr == .
Ayn ekilde yukardaki Daha kk Yangn altndaki kesik izgiyi or
tadaki Yin'in altndaki kesik izgiyle ve aadaki Hareket'in altnda
ki kesik olmayan izgiyle birletirerek Li'nin trigramn elde ederiz:
::::= . Dier btn birleimlerde ayn sreci takip ederek gelecek olan,
btn u sekiz trigram elde ederiz: Ch'ien := , Tui =..:: , Li
:.::::: , Chen =..= , Sun =-= , K'an = = , Ken =:: ve K'un =: :: .
Bu ilkelerin maddilemeleri, Gk, Yer ve evrendeki her eyle so
nulanr. Shau Yung'un dedii gibi: Gk, Hareketten ve Yer, Skunet
ten retilir. Hareket ve Skunetin deien karlkl etkilemeleri, G
n ve Yerin istikametinin geliiminin en son snrn tayin eder. Hare
ket'in ilk ortaya knda Yang retilir ve bu Hareket, tepe noktasna
ulatnda ite o zaman Yin retilir. Yin ve Yang'n deien bir ekilde
karlkl olarak etkilemeleri, Gn faal ynne azami geliimini ve
rir. Skunetin bu ilk zuhuruyla, Yumuaklk retilir. Bu Skunet tepe
noktasna ulatnda Sertlik ve Yumuaklk, Yerin faal ynne azami
geliimi verir. * Sertlik ve Yumuaklk terimleri, dier terimler gibi,
Shao Yung tarafndan I- Ching - Deiimler Kitab 'nn "Ek III"nden
{*) Huann-chi Ching-shih ya da Kozmolojik Kronolojideki i Blm, Kuan-wu P'ien ya da " eyle
rin Gzlemlenmesi", Blm 1 12.
366 yirmi nc blm
dn alnr. "Ek III" yle der: "Gn Yolu, Yin ve Yang'la tesis edi
lir. Yerin Yolu, Yumuaklk ve Sertlikle tesis edilir. nsann Yolu, insan
severlik ve dorulukla tesis edilir."
Shao Yung ayrca yle yazar: " Daha byk Yang, gnei, Da
ha byk Yin, ay; Daha kk Yang yldzlar; Daha kk Yin zodi
yak burlarn meydana getirir. Gnein, ayn, yldzlarn ve zodiyak
burlarnn karlkl olarak birbirlerini etkilemeleri, Gn zne
azami geliimi verir. Daha byk Saflk, suyu, Daha byk Sertlik ate
i, Daha kk Yumuaklk topra ve Daha kk Sertlik ta tekil
eder. Suyun, atein, topran ve tan karlkl etkileimleri Yere aza
mi geliimi verir" (a.g.e. ).
Bu, Shao Yung'un kesin olarak kendi diyagramndan kard
evrenin kkeni hakkndaki teorisidir. Bu diyagramda, En Yce Mut
lak'n kendisi, fiili olarak gsterilmez. Fakat diyagramn birinci sras
altndaki bo mekan tarafndan sembolize ediliyor olarak anlalr.
Shao Yun yle yazar: " En Yce Mutlak, hareket etmeyen bir Birlik
tir. O ikilii retir ve bu kilik ruhsall ... Ruhsallk saylar, saylar
amblemleri ve amblemler aletleri [yani, tek tek eyleri] " (a.g.e., Blm
12b). Bu saylar ve amblemler aadaki diyagramda anlatlr.
EYANIN EVRMNN YASASI

Yukardaki diyagrama drdnc, beinci ve altnc bir sra ilave ede
rek ve burada kullanlan ayn birletirme usuln takip ederek (sekiz
birincil trigramn birleiminden treyen) altm drt hegzagramn
hepsinin gsterildii tek bir diyagrama ularz. Sonra, bu diyagram,
iki eit yarya ayrlrsa, onlarn her biri bir embere balanr ve eer
iki yar ember sonra bir araya getirilirse, " altm drt hegzagramn
dairesel diyagram" olarak bilinen Shao'nun br diyagramlarna
ularz.
(Basitletirme adna, altm drt on iki "egemen hegzagram"a
indirgenen) bu diyagram aratrdmzda, onda ortaya kan bu on
iki diyagramn, yukardan balayarak saat ynnde sralarna uygun
olarak aadaki gibi olduunu grrz.
Bu diziye, "iki ile arpma metodu" olarak isimlendirilen eyle

otomatik olarak ulalr. nk grdmz gibi, bu diyagramdaki
her bir sradaki amblemlerin says her zaman, hemen aadaki sra
nn amblemini iki ile arpar; ta ki, alt srann hepsinin birleimi tepe
de altm drt hegzagramla sonulanr. Bu basit ilerleme, diyagramn
hem doal hem de gizemli grnmesini salar. Sonu olarak da, Yeni
Konfyslerin byk ksm tarafndan Shao Yung'un en byk ke
iflerinden biri olarak selamlanr. Bunda, btn eyann evrimini yne
ten evrensel yasa ve evrenin gizeminin anahtar bulunabilir.
Bu yasa, sadece btn yl boyunca mevsimlerin deiimine de
il, ayn zamanda gn ve gecenin her yirmi drt saatlik deiimine de
uygulanabilir. Shao Yung ve dier Yeni-Konfyslere gre, Yin yal
nzca Yang'n inkar olarak yorumlanabilir. Bundan dolay da eer
Yang evrenin ina edici gc ise, Yin de onun yok edici gcdr. Yin
ve Yang bu anlamda yorumlayan, bu diyagram tarafndan gsterilen
yasa, kendisinde evrendeki her eyin ina ve yok olu safhalarndan
getii Yol'a iaret eder. Bu yzden hegzagramn en ilk ve en aa iz
gisi Fu :'.'. , ina safhasnn balangcn gsterir ve hegzagram
Ch'ien'de ise bu safhann tamamlanmasn. buluruz. Hegzagram
Kounun birinci izgisi, yok olu safhasnn balangcn gsterir
ve hegzagram K'unda ise bu safha tamamlanr. Bu yolla, Diyag
ram grafik olarak, her eyin kendi reddini ihtiva ettii evrensel yasay
368 yirmi nc blm
izah eder. Bu, hem Lao Tzu hem de I- Ching - Deiimler Kitab'nn
"Ekler"i tarafndan vurgulanan bir ilkedir.
Dnya bir btn olarak istisnasz bu yasaya tabidir. Bu yzden
Shao Yung, hegzagram Fu'nun ilk izgisiyle dnyann var olduunu
ileri srer. Hegzagram T'ai ile dnyaya ait olan tek tek eyler retilme
ye balar. Sonra insanlk ortaya kar ve hegzagram Ch'ien ile, mede
niyetin altn ana ulalr. Hegzagram Po ile btn tek tek eyler par
alanncaya ve hegzagram K'un ile btn dnya var olmay braknca
ya kadar buray daimi bir k sreci takip eder. Bunun zerine bir
baka dnya, hegzagram Fu'nun ilk izgisiyle balar ve btn sre ye
niden tekrarlanr. Bu ekilde yaratlan ve yok edilen her dnyann,
129.600 yllk bir sresi vardr.
Shao Yung'un ana almas Huang-chi Ching-shih'dir. Bu ki
tap, mevcut dnyamzn detayl kronolojik bir diyagramdr. Onun
kronolojisine gre, dnyamzn altn a, daha nce ortadan kalkt.
Bu a, rivayete gre . 24. yzylda hkm sren in'in geleneksel
felsefeci kral Yao'nun adr. Bugn, biz her eyin knn balan
g zaman olan hegzagram Po'ya denk gelen bir adayz. On Dr
dnc Blm'de grdmz gibi inli felsefecilerin ou, tarih sre
cini daimi bir dejenerasyon sreci olarak kabul ettiler. Bu srete mev
cut her ey ideal gemitekine gre kusurludur. Shao Yung'un teorisi,
bu gre, metafizik bir meruiyet kazandrr.
Her eyin kendisinin inkarn ieren bu teori, Hegelci gibi g
rnmektedir. Ancak Hegel'e gre bir ey reddedildiinde, yeni bir ey
daha yksek bir dzeyde balar. Oysa Lao Tzu ve I- Ching - Deiim-
!er Kitab'nn "Ekler"ine gre bir ey iptal edildiinde, yeni ey basit
bir ekilde eskiyi tekrar eder. Bu, daha nce kinci Blm'de iaret et
tiimiz gibi Ziraat bir halkn karakteristik bir felsefedir.
CHANG TSA'NN KOZMOLOJS

Bu blmde zikredilecek olan nc kozmoloji felsefecisi, Heng
ch''nun stad olarak bilinen Chang Tsai'dr ( 1 020-77). Bugnk
Shensi eyaletinin bir yerlisidir. Baka bir bak asndan olsa da, o da
I- Ching - Deiimler Kitab'nn "Ekler"ine dayanan kozmolojik bir

teori gelitirdi. Bu teoride, zellikle Ch'i fikrini vurgulad. Bu, daha
sonraki Yeni-Konfyslerin kozmolojik ve metafizik teorilerinde
gittike daha nemli hale gelmi olan anlaytr. Ch'i kelimesi, harfi
harfine gaz ya da esir anlamna gelir. Yeni-Konfyslkte onun an
lam, muayyen felsefecilerin farkl sistemlerine gre bazen daha soyut
ve bazen daha somuttur. Anlam daha soyut olduunda, Platonik dea
ya da Aristocu formun aksine Plato ve Aristo felsefesinde bulunduu
ekliyle madde anlayna yaklar. Bu anlamda o, tek tek btn eyle
rin kendisinden teekkl ettirildii ilksel farkllamam madde anla
mna gelir. Ancak, onun anlam somut olduunda, var olan tek tek
eylerin hepsini meydana getiren fiziki madde anlamna gelir. Chagn
Tsai, Ch'i'nin bu somut anlamndan sz eder.
Halefleri gibi Chang Tsai de, kozmolojik teorisini I- Ching - De
iimler Kitab 'nn "Ek III"deki u paragraftan alr: "I'de ki Biimi
[yani, Yin ve Yang] reten En Yce Mutlak vardr. " Ancak onun iin,
En Yce Mutlak, Ch'iden baka bir ey deildir. Ana almas Cheng
Meng ya da Yeni Balayanlar in Doru Disiplin' de yle yazar: "B
yk Uyum, Tao olarak bilinir [Tao ile burada, En Yce Mutlak' kaste- .
diyorum] . nk onda, yzme ve batma, ykselme ve dme, hareket
ve skunetin karlkl olarak birbirlerini etkileyen nitelikleri vardr. Bu
yzden de birbirlerini tahrik eden, galip gelen ya da bir bakas tarafn
dan galip gelinen, yaylan glerin ve birbirleriyle ilikili olarak daral
ma ve genilemenin kkleri Taoda ortaya kar" (Chang-tzu Ch'an
shu ya da stat Chang'n Derlenmi almalar, Blm 2).
Byk Uyum, Chang Tsai iin, kendisinin ayn zamanda bir b
tn olarak "gezen hava" diye de isimlendirdii Chinin bir isimdir"
(a.g.e). Yzme, ykselme nitelikleri ve hareket Yang'n, batma, dme
ve skunet Yin'in nitelikleridir. Ch'i, Yang nitelikleri tarafndan etki
lendiinde yzer ve ykselir, Yin nitelikleri tarafndan etkilendiinde
batar ve der. Bunun bir sonucu olarak da Ch'i, srekli olarak hem
younlar hem de dalr. Onun younlamas somut eylerin teekk
lyle; dalmas ise bu ayn eylerin sona ermesiyle sonulanr.
370 yirmi nc blm
Ch eng Meng'de, Chang Tsai yle yazar: " Ch 'i younlatn

da", grnrl, o zaman [tek tek eylerin] suretleri var olacak ekil
de aikar hale gelir. Daldnda ise grnrl artk aikar deildir
ve hibir suret yoktur. Yoksa onun younlama zamannda, bunun ge
ici olduundan baka bir ey sylenebilir mi ? Ancak dalma zama
nnda, onun var olmad sylenebilir mi ? (a.g.e. ). Bylece Chang Tsai
Taocu ve Budist Wu (Yokluk) dncesinden kurtulmaya alr. y
le der: "Eer bir kimse, Boluun, Ch'i olduunu bilirse, Wu'nun ol
madn da bilir." Boluk, gereekte, mutlak bir boluk deildir. O
yalnzca, artk grnr olmayan dalm durumundaki Ch'idir.
Cheng Meng'in zellikle mehur bir paragraf Hsi Ming ya da
"Bat Yazt" olarak bilindi. Bunun sebebi, onun mstakil bir ekilde
Chang Tsai'nin almasnn Bat duvarna yazlm olmasdr. Bu pa
ragrafta, Chang, evrendeki her ey bir ve ayn Ch'iden teekkl ettiin
den, insanlar ve btn dier eyler, tek byk bedenin paralarndan
baka bir ey olmadklarn, ileri srer. Biz Ch'ien ve K'una (Chang
bunlarla G ve Yeri kasteder) , kendi ailelerimize yaptmz hizme
ti, kardelerimize yaptmz gibi btn insanlara da yapabiliriz. Akra
balk dindarl erdemini geniletebilir ve onu evrensel ailelere hizmet
vastasyla uygulayabiliriz. Ancak, bu hizmette ar olmayan eylemle
re ihtiya vardr. Her ahlaki eylem, eer bir kimse onu anlayabilirse,
evrensel aileye hizmet eden bir eylemdir. Mesela, eer bir kimse dier
insanlar, yalnzca kendisininki gibi bir toplumun yeleri olduu iin
severse, o zaman toplumsal grevini yapyor ve topluma hizmet ediyor
olur. Ancak eer bir kimse onlar, sadece ayn toplumun yeleri olduk
lar iin deil, ayn zamanda evrensel ailenin ocuklar olduu iin de
seviyorsa, o zaman onlar sevmekle yalnzca topluma hizmet etmez,
ayn zamanda bir btn olarak evrenin ailelerine de hizmet eder. Pa
ragraf u szle sona erer: "Hayattayken [evrensel aileleri] takip eder ve
onlara hizmet ederim; lm geldiinde ise, dinlenirim" (a.g.y).
Bu sz, Yeni-Konfyslerden ok byk sayg grd. Bu
saygnn sebebi onun, ak bir ekilde hayata ynelik Konfys tu
tumu, Budizm'in ve Taocu din ve felsefenin tutumundan ayrm olma-
sdr. Chang Tsai baka bir yerde yle yazar: "Byk Boluk [yani,
Byk Uyum, Tao], ancak Ch'iden ibarettir; bu Ch'i, ancak her eyi
ekillendirmek iin younlaabilir ve bu eyler ancak [bir kez daha]
Byk Boluu tekil etmek iin dalabilirler. Sz konusu hareketle
rin bir evrimde devam etmesi kanlmazdr ve bu yzden de kendili
indendir" (a.g.y.). Bilge, bu sreci tam olarak anlayan kimsedir. Bun
dan dolay o, sebeplilik zincirini krmaya ve bylece de hayat sona er
dirmeye alan Budistlerin yapt gibi ne onun dnda olmaya ne de
bedenlerini besleyerek ve bylece de beeri hayatta mmkn olduu
kadar uzun kalmaya alan dini Taocularn yapmaya altklar gibi
hayatn uzatmaya alr. Evrenin doasn anlad iin bilge, " haya
tn bir kazanc ve lmnde herhangi bir kayb gerektirmediini" bi
lir. Hayattayken toplumun ve evrenin bir yesi olarak grevi neyi yap
may gerektiriyorsa onu yapar ve lm geldiinde de "lr".
Bilge her insann yapmas gereken eyi yapar, ancak hayatn
ak srecini anladndan onun yapt ey, yeni bir anlam kazanr.
Yeni-Konfysler bir bak as gelitirdiler. Bu bak asndan
Konfysler tarafndan deer verilen btn ahlaki eylemler, ahlak
st olan ilave bir deer kazanrlar. Bu eylemlerin hepsi, kendilerinde
Ch'ancilerin harikulade Tao olarak isimlendirdikleri nitelie sahiptir
ler. Yeni-Konfyslerin, gerekten Ch'anciliin daha ileri bir gelii
mi olmas bu anlamdadr.
KonfyUs'lln 2 540. doum gllnU nedeniyle
yaplan trenlerde stadtan ilham alnarak
yaplan bir dans gsterisinin iziminden aynnt.
eni-Konfysler, iki ana okul olarak blnmeye baladlar.
Y Mutlu bir tesadf olarak bu iki okul, iki Ch'eng stad olarak bi
linen iki karde tarafndan balatld: Daha gen karde Ch'eng Yi
( 1033-1 108) ve Chu Hsi ( 1 130-1200). Bu okul Ch'eng-Chu okulu ya
da Li hseh (Yasalar ve lkeler Okulu) olarak bilindi. Daha byk kar
de olan Ch'eng Hao ( 1 032-1085), Lu Chiu-yan ( 1 139- 1 1 03) tara
fndan srdrlen ve Wang Shou-jen ( 1473-1529) tarafndan tamam
lanan bir baka okul balatt. Bu okul Lu-Wagn okulu ya da Hsin hs
el (Zihin Okulu) olarak bilindi. ki okul arasndaki farklln tam an
lam, iki Ch'eng stadnn kendi zamanlarnda kabul edilmedi. Ancak
Chu Hsi ve Lu Chiu-yan, bugne kadar devam eden byk bir tar
tma balatt.
Bundan sonraki blmlerde greceimiz zere, iki grup arasn
daki ana mesele, gerekte temel felsefi bir neme sahip bir meseledir.
Bat felsefesi bak asndan o, tabiat yasalarnn zihin ya da Zihin ta
rafndan merulatrlp merulatrlamayacayla ilgili bir meseledir.
Bu, Platoncu realizm ile Kant idealizm arasndaki meseleydi ve me
tafizikle ilgili bir mesele olduu da sylenebilir. Eer bu mesele z-
376 yirmi drdnc blm
lrse, hemen hemen geriye baka tartma kalmaz. Bu blmde, bu

meseleyi detayl bir ekilde tartmayacam fakat yalnzca onun in
felsefe tarihindeki kklerini ima edeceim.
CHENG HAO'NUN JEN FKR

Cheng kardeler gnmz Honan eyaletinin yerlisiydiler. ki kardeten
daha by olan Ch'eng Hao, stat Ming-tao ve daha genci olan
Ch'eng Yi ise, Yi-ch'uan'n stad olarak bilinmekteydi. Babalar,
Chou Tun-yi'nin bir arkada ve Chang Tsai'nin kuzeniydi. Bu yzden
genliklerinde Ch'eng kardeler, Chou Tun-yi'den biraz eitim aldlar
ve daha sonra srekli olarak Chang Tsai ile tarttlar. Ayrca Shao
Yung'un yaknnda yaadlar ve onunla sk sk karlatlar. Bu be fel
sefeci arasndaki yakn temas, in felsefe tarihinde, kesinlikle ok
mutlu bir olayd.
Ch'eng Haou, Chang Tsai'nin Hsi Ming ya da "Bat Yazt"na
byk sayg gsterdi. Bunun sebebi, sz konusu blmn her eyin tek
lii hakkndaki merkezi konusunun, ayn zamanda onun felsefesinde de
ana dnce olmasdr. Cheng Hao'ya gre her eyle birlik, jen'in (in
sanseverlik) faziletinin ana ayrt edici zelliidir. O yle der: "renen
ilk nce, jen'i anlama ihtiyac duyar. ]en sahibi, ayrm yapmakszn her
eyle birdir. Muhtemelen doruluk, edep, hikmet ve iyi inan, btn
bunlarn hepsi jen'dir. Bu hakikati anlamaya ve onu samimiyetle ve ne
zaketle gelitirmeye almak btn yaplmas gereken budur... Tao,
ona zt olan hibir eye sahip deildir; byk kelimesi bile, onu ifade et
mek iin yetersizdir. Gn ve Yerin ilevi, bizim ilevimizdir. Mencius,
her ey iimizde tamdr, dedi. Bunun gerekten byle olduunu dn
meli ve anlamalyz. O zaman o, youn mutluluun bir Laynadr. Eer
dnr ve onun gerekten byle olduunu anlamazsak, o zaman yine,
birbirine zt iki ey [ben ve ben-olmayan] kalr. Ben ve ben-olmaym bir
letirmeye urasak bile, yine bir birlik tekil edemeyiz; o zaman bura
da nasl mutluluk olabilir? 'Cehaletin Tashihi' [Chang Tsai'nin Hsi
Ming'in bir baka ismi]nde bu birliin mkemmel bir ifadesi vardr.
Eer kendimizi bu dnce ile yetitirirsek yaplmas gerekecek ilave
yeni-konfyslk: iki okulun balangc 377
hibir ey yoktur. Bir ey yapmalyz ve bunu, asla durmadan, unutma

dan fakat gelimesine de imkan vermeden, kk bir aba bile olsa gs
termeden yapmalyz. Bu, manevi yetitirme yoludur" (Erh-Che'eng Yi
shu ya da ki Cheng'in Edebi Kalntlar, Blm 24).
Yedinci Blm'de Ch'eng Hao'nun yukardaki alntda gnder
me yaplan Mencius'un ifadesini tam olarak tarttm. Bir kimse bir
ey yapmal, "ancak asla bymesine yardm etmemeli"; bu Menci
us'un Byk Ahlak gelitirmeye ynelik metodudur. Bu, Yeni-Konf
ysler tarafndan ziyadesiyle takdir edilen bir metottu. Cheng
Hao'ya gre, bir kimse ilk nce esas olarak, "bir eyin her eyle bir ol
duu" ilkesini anlamal. Sonra, onun yapma ihtiyac duyduu her ey,
bunu aklnda tutmas ve ona uygun olarak samimi ve nazik bir ekil
de davranmasdr. nsan, gerekte bu tr uygulamalarn ylmasyla
bir eyin her eyle bir olduunu hissetmeye balar. Bir kimsenin bu il
keye uygun olarak samimi ve nazik bir ekilde hareket etmesi ifadesi,
"o kimsenin yapmas gereken bir eyin olduu" anlamna gelir. Ancak,
birlii baarmaya ynelik hibir suni ura olmamaldr. Bu anlamda,
bir kimse "en kk bir aba bile gstermeyen" olmaldr.
" Ch'eng Hao ve Mencius arasndaki fark, birincinin jen'e, ikin
ciden ok daha fazla metafizik bir anlam vermesidir. I- Ching - Dei
imler Kitab'nn "Ek IIl", u ifadeyi ierir: "Gn ve Yerin yce er
demi, sheng'dir" Sheng kelimesi, burada basit bir ekilde "rn ya da
retmek" anlamna gelir. Ayrca bu kelime, "hayat" ya da "hayat ver
mek" anlamna da gelir. On Beinci Blm'de sheng'i retmek olarak
tercme ettim, nk bu anlam, "Ekler"in fikirleriyle en iyi ekilde
uyan anlam gibi grnmektir. Ancak Ch'eng Hao ve dier Konfys
lere gre, sheng gerekten "hayat" ya da "hayat vermek" anlamna
gelir. Onlara gre, her eyde hayata ynelik bir eilim vardr ve bu ei
lim, Gn ve Yerin jen'ini tekil eder.
Tesadfen, "]en-olmayan" ifadesi, in tbbnda fel iin kulla
nlan teknik bir terimdir. Cheng Hao yle der: "Doktor bir insann
kollarnn ya da bacaklarnn felcini jen-olmayan olarak tasvir eder; bu .
[sz konusu hastaln] iyi bir tasviridir. ]en sahibi, G ve Yeri ken-
378 yirmi drdnc blm
disiyle bir olan olarak kabul eder. Onun iin, kendisi olmayan hibir
ey yoktur. Onlar kendisi olarak kabul eden, onlar iin ne yapamaz?
Eer ego ile bu tr bir iliki yoksa, bundan ego ve bakalar arasnda
hibir ba yoktur anlam kar. Eer el ya da ayak jen-olamayan ise
bu, ehi [hayat gc]nin zgr olarak dolamad ve [bedenin] para
larnn birbirleriyle bal olamad anlamna gelir" (a.g.e., Blm 2a).
Bu yzden Ch'eng Hao'ya gre, her ey arasnda metafizik ola
rak isel bir iliki, ba vardr. Mencius'un "teselli hissi" ya da "acya
tahamml edemeyen" zihin olarak isimlendirdii ey, yalnzca kendi-
mizle dier eyler arasnda var olan bu ban bir ifadesidir. Ancak,
"acya tahamml edemeyen zihni"mizin bencillik ya da Yen-Konf
ys terimi kullanacak olursak, bencil arzular veya basit bir ekilde
arzular tarafndan sk sk belirsiz hale getirilir. Bundan dolay da, asli
birlik kayptr. Zorunlu olan yalnzca, esas olarak bir kimsenin kendi
siyle btn eyler arasnda bir birliin olduunu hatrlamak ve ona uy
gun olarak samimi ve nazik bir ekilde harekette bulunmaktr. Bu yol
da, asli birlik zamanla eski haline kavuturulacaktr. Daha sonra Wang
Shou-jen tarafndan detayl olarak gelitirilen Ch'eng Hao'nun felsefe
sinin ana fikri byledir.
CH'ENG-CHU'NUN L DNCESNN KKEN

Sekizinci Blm'de, nceki zamanlarda Kung-sun Lung'un evrenseller
ve eyler arasndaki ayrm ak hale getirdiini grdk. O, bu dnyada
bizahiti beyaz olan hibir ey olmasa bile, beyazln olduunu vurgula
d. ki dnya, ebedi ve geici, grnr ve grnmeyen arasndaki Plato
nik ayrm hakknda baz fikirlere sahip gibi grnmekteydi. Ancak bu
fikir, daha sonraki felsefeciler tarafndan gelitirilmedi ve simler Okulu
nun felsefesi in dncesinde ana bir akm haline gelmedi. Aksine, bu
dnce bir baka yne yneldi ve in felsefecilerinin dikkatle.rini bir
kez daha ebedi fikirler meselesine dndrmeleri bin yldan fazla bir za
man ald. Bunu yapacak iki ana dnr, Ch'eng Yi ve Chu Hsi'dir.
Ancak, Ch'eng Yi ve Chu Hsi'nin felsefesi, simler Okulunun
bir devam deildir. Onlar, On Dokuzuncu Blm'de tarttmz Ye-
ni-Taocular tarafndan ele alnan Kung-sun Lung ya da Ming-li'sine

(isimlerin zmlemesine dayanan ilkeler) ilgi gstermediler. Li (soyut
lkeler ya da Yasalar) hakkndaki kendi fikirlerini dorudan I- Ching
- Deiimler Kitab'nn "Ekler"inden gelitirdiler. On Beinci Blm
'de Taocularn Taosu ile "Ekler "in taosu arasnda bir ayrmn var ol
duuna iaret etmitim. Taocularn Tao'su, evrendeki her eyin kendi
sinden olmaya balad blnmez ilktir. "Ekler" in taosu, aksine, ok
tur ve evrendeki eylerin mstakil her bir kategorisini yneten ilkeler
dir. Ch'eng Yi ve Chu Hsi Li fikrini bu anlaytan aldlar.
Ancak Ch'eng Yi ve Chu Hsi Li hakkndaki dncelerine do
rudan yol aan, Chang Tsai ve Shao Yung'un dncesi gibi grnmek
tedir. Son blmde, Chang Tsai'nin somut paracklarn ortaya k ve
ortadan kaybolularn Chi'nin younlama ve dalmasna dayanarak
akladn grdk. Ch'i'nin younlamas, eylerin teekkl ve orta
ya kyla sonulanr. Ancak bu teori, eylerin farkl kategorilerinin se
beplerini aklamada baarsz olur. Bir iein ve bir yapran Ch'inin
younlamalar olduu kabul edilse bile, biz yine de, niin bir iein
bir iek ve bir yapran bir yaprak olduu hususunda arm durum
dayz. te Ch'eng Yi'nin ve Chu Hsi'nin Li fikirleri burada devreye gir
mektedir. Onlara gre, kendisini grdmz ekliyle evren, yalnzca
Ch'i'nin bir sonucu deil, ayn zamanda, Ch'i'dendir de. Ch'i'nin yo
unlamas farkl Li'lere uygun olarak farkl tarzlarda meydana geldi
inden farkl ey kategorileri var olur. Bir iek, bir iektir. nk o,
iein Li'sine uygun olarak vukuu bulan Ch'i'nin younlamasnn bir
sonucudur. Bir yaprak bir yapraktr, nk o, yapran Li'sine uygun
olarak vukuu bula Ch'i'nin younlamasnn bir sonucudur.
Shou Yung'un diyagramlar da, Li fikrini ileri srmeye yardm
eder. Shao'ya gre, diyagramlarn gsterdii ey, tek tek eylerin dn
mlerini yneten yasadr. Bu yasa, yalnzca diyagramlardan deil, tek
tek eylerin varlndan da ncedir. Shao, trigramlarn kaifleri tarafn
dan ilk olarak izilmeden nce, I- Ching - Deiimler Kitab'nn fikir
olarak zaten var olduunu ileri srd. Ch'eng statlarndan biri yle
der: " [iirlerinden birinde], You-fu [yani, Shao Yung] yle yazar:
380 yirmi drdnc blm
' [. 29. yzylda yaad farz edilen geleneksel bilge Fu Hsi'nin trig
ramlarnn] izilmesinden nce, zaten I- Ching - Deiimler Kitab var
d' ... Bu fikir, asla daha nce sylenmedi" ( Ch'englerin Edebi Kalnt
lar, Blm 2a). Bu teori, matematikten nce matematiin bulunduu
nu iddia eden yeni realistlerin teorisiyle ayndr.
CH'ENG Y'NN L ANLAYII

Chang Tsai ve Shao Yung'un felsefesinin birleimi, Yunan felsefecile
rin eyann formu ve maddesi olarak isimlendirdikleri ey arasndaki
fark akla getirir. Ch'eng Yi ve Chu Hsi bu ayrm, daha grnr ha
le getirdiler. Plato ve Aristo iin olduu gibi, onlar iin de dnyadaki
her ey, eer ne olacaksa olsun var olacaklarsa, bir maddedeki bir il
kenin bedenlemesi olmaldrlar. Eer muayyen bir ey var ise, onun
iin muayyen bir ilke olmaldr. Ancak eer muayyen bir ilke olacak
sa, ona tekabl eden bir ey olabilir ya da olmayabilir. lke, onlarn Li
diye isimlendirdikleri eydir ve madde ise, Ch'i olarak isimlendirdikle
ridir. Madde, Chu Hsi iin, Chang Tsainin sistemindeki Ch'i'den ok
daha somuttur.
Ch'eng Yi de, "ekiller iinde" olan ile "ekiller st" olann
arasn ayrr. Bu iki terimin kkeni, I- Ching - Deiimler Kitab'nn
"Ekler III"ne kadar izlenebilir: "ekiller st olan Tao olarak isim
lendirilir; ekiller iinde olan, aletler diye isimlendirilir." Ch'eng Yi ve
Chu Hsi'nin sisteminde bu ayrm, Bat felsefesindeki soyi.t ve somut
arasndaki ayrma tekabl eder. Li, "ekiller st" olan Tao ya da bi
zim dediimiz gibi soyut olandr. Ch'eng Yi ve Chu Hsi'nin kendisiyle
muayyen eyleri kastettikleri "aletler" "ekil iinde" olanlar ya da bi
zim dediimiz gibi somut eylerdir.
Ch'eng Yi'ye gre Li, ebedidir ve ne arttrlabilir ne de azaltla
bilir. Onun syledii gibi: "Var olma ya da var olmama, ilave etme ya
da azaltma Li hakknda var saylamaz. Btn Li'ler, bizatihi tamdr;
onlarda asla noksanlk olamaz" (ki Ch'eng'in Ebedi Kal;ntlar, B _
lm 2a). Yine Ch'eng Yi yle der: " Btn Li'ler, nfuz etmi olarak
mevcuttur. Ne krallk Tao'sunun bir kral olarak Yao'nun [geleneksel
yeni-konfyUsUlk: iki okulun balangc 381
bilge-kral], rnekledii krallktan daha ok olduunu ne de oulluk ta

osunun, Shun [evlada has dindarl sebebiyle mehur olan Yao'nun
ardl]'un bir oul olarak rneklediinden daha fazla bir ey olduunu
syleyebiliriz" (a.g.y). Ch'en Yi, "ekiller st" dnyas da, "ekilsiz
dnyay" iinde hibir ey olmayan bo, ancak her eyle dolu olarak
tasvir eder" (a.g.y.). ekiller st olan, kendisinde somut eyler olma
d iin botur; ancak btn Li'ler ile doldurulmutur. Btn Li'ler
ebedi olarak buradadr; onlarn rneklerini bu dnyada olup olmama
s ya da biz beeri varlklarn onlar bilip bilmemesi nemli deildir.
Ch'eng Yi'nin manevi yetitirme metodu, u mehur ifadesinde
dile getirilir: "Yetitirmede bir kimse, dikkate ihtiya duyar; reni
min baarlmasnda bilginin genilemesine ihtiya duyar" (ki
Ch'eng'in Edebi Kalntlar, Blm 18). "Dikkat" kelimesi, ayn za
manda ciddilik ya da itenlik olarak da evrilebilecek olan ince
ching kelimesinin bir tercmesidir. Ch'eng Hao'nun da "renci" ilk
nce her eyin kken olarak bir olduunu anlamas ve sonra bu anla
yn samimiyet ve dikkatle beslemesi gerektiini sylediini grdk.
Dikkat, bu zamandan sonra manevi yetime metotlarn tasvir etmek
iin kullanlan anahtar kelimedir. Bu kelime, Chou Tun-Yi tarafndan
bu sre iin kullanlan kelimenin yerini alr. Chou'nun kulland ke
lime, ching olarak telaffuz edilen, ancak skunet anlamna gelen fark
l bir kelimedir. Manevi yetitirme metodolojisinde "skunet"in yeri
ni "dikkatin" almas, Yeni-Konfysln Ch'anizm'den daha
ileri gidiine iaret eder.
Yirmi kinci Blm'de iaret edildii zere, yetitirme sreci iin
abaya ihtiya vardr. Bir kimsenin nihai hedefi, abasz olmak olsa bi
le, abasz bir duruma ulamak bir ilk abay gerektirir. Bu aba, ne
Ch'anciler tarafndan ne de Chou Tun yi-nin skuneti tarafndan ifa
de edildi. Ancak dikkat kelimesinin kullanm, bu aba dncesini
ne kartr.
Yetitirmede bir kimse dikkatli olmal, ancak ne iin dikkat? Bu
Yeni-Konfysln iki okulu arasndaki tartmal bir meseledir.
Ben bu meseleye, sonraki iki blmde tekrar dneceim.
382 yirmi drdnc blm
DUYGULARLA LGL METOT

Yirminci Blm'de Wang Pi'nin bilgenin "duygulara sahip olduu an
cak onlarn tuzana yakalanmad" teorisini ileri srdn syle
dim. Chuang-tzuda da yle denilir: " Mkemmel insann zihni ayna
gibidir. Ne eya ile hareket eder ne de onlar bekler. O eylere karlk
verir, ancak onlar alkoymaz. Bu yzden mkemmel insan, eylerle
baarl bir ekilde ilgilenebilir, ancak onlar tarafndan etkilenmez"
( CT, Blm 7). Wang Pi'nin duygular teorisi, Chuang Tzu'nun bu ifa
desinin bir genilemesi gibi grnr.
Yeni-Konfyslerin duygularla ilgili metotlar, Wang Pi'nin
kiyle ayn izgiyi takip eder. Onun esas, duygular egodan koparmak
tr. Ch'eng Hao yle der: " Gn ve Yerin normallii, zihinlerinin her
eyde olmas ancak bu eyler hakknda zihinsiz olmalardr. Bilgenin
normallii, duygunun eyann doasn takip etmesidir. Fakat kendisi
hakknda hibir duyguya sahip olmamasdr. Bu yzden, stn insan
iin hibir ey, gayri ahsi, tarafsz ve geldikleri ekliyle eyalara ken
diliinden tepki vermekten daha iyi deildir. nsanla ilgili genel rahat
szlk, onun bencillii ve rasyonalistliidir. Bencil olan insan, kendili
inden bir tepki olarak eylemde bulunamaz. Rasyonalist olduundan,
sezgisini doal rehberi olarak kabul edemez. Bilge memnun edildiin
de, bunun sebebi, hakl olarak memnunluk nesnesi olan eyin orada
olmasdr. Bilge kzgn olduunda, bunun sebebi hakl olarak kzgnlk
nesnesi olan eyin orada olmasdr. Bu yzden, bilgenin mutluluu ve
kzgnl, onun zihniyle deil, eylerle ilgilidir" (Ming-tao Wen-chi ya
da Ch'eng Hao'nun Derlenmi Yazlar, Blm 3).
Bu Ch'eng Hao'nun, Chang Tsai'ye yazlm olan "Sakinlik ve
Tabiat zerine Mektup"unun bir parasdr. Ch'eng Hao'nun sz etti
i, gayriahsilik, tarafszlk, kendiliinden eylem ve kendini rasyonel
letirme, Chou Tun-yi tarafndan kendilerinden sz edilen boluk ve
dorulukla ayn eylerdir. Chou Tun-yi ile ilikili olarak kullanlan
Mencius'un mezkur izah burada uygulanabilir.
Ch'eng Hao'nun grne gre, bir bilgenin bile bazen mutluluk
ya da kzgnlk deneyimlemesi doaldr. Ancak bilgenin zihni gayriahsi,
nesnel ve tarafsz bir tutuma sahip olduundan, bu hisler vaki olduun

da, onlar yalnzca evrendeki nesnel fenomenlerdir ve zellikle bilgenin
egosu ile ilikili deildirler. O yalnzca, memnun ya da kzgn olduun
da, zihnindeki hislere tekabl eden eyleri reten, hem mutluluu hem
de kzgnl hak eden harici eylerdir. Onun zihni, herhangi bir eyin
zerine yansyabilecei bir ayna gibidir. Bu tutumun bir sonucu olarak,
nesne ortadan kalktnda onun meydana getirdii his de, onunla birlik
te ortadan kalkar. Bu durumda bilge, hislere sahip olsa da, tuzaa yaka
lanmaz. Gelin daha nce zikredilen rnee geri dnelim. Bir kuyuya
dmek zere olan bir ocuu gren bir adam farz edin. Eer bu adam
doal itkilerini takip edecek olursa, ocuu kurtarmak iin derhal ileri
atlacaktr. Baars kesinlikle ona memnunluk verecek ve baarszl da
eit derecede zlmesine sebep salacaktr. Ancak onun eylemi, gayriah
si ve tarafsz olduundan mesele hallolduunda, hissi de ortadan kalkar.
Bu yzden o hislere sahiptir; ancak bu hisler onu tuzaa drmezler.
ounlukla Yeni-Konfysler tarafndan kullanlan bir di
er rnekle izah, Konfys'n hakknda: "Hui, kzgnln naklet
medi" dedii, gzde talebesi Yen Hui rneiyle izahtr. (Semeler, VI,
2). Bir insan kzgn olduunda, ounlukla bakalarna svp sayar ve
grne gre hissiyle hibir alakas olmayan eyleri tahrip eder. Bu
"kzgnl nakletmek" diye isimlendirilir. O kzgnln kzgnlnn
nesnesi olan eyden, kzgnlnn nesnesi olmayan eye nakleder. Ye
ni-Konfysler, Konfys'n bu ifadesini ok ciddiye aldlar ve
Yen Hui'nin bu niteliini byk Konfys talebedeki en nemli
zellik olarak grdler. Onu, manevi kemal hususunda Konfys'n
sonra geldiini kabul ettiler. Bu yzden Ch'eng Yi yle yorumu yapar:
"Yen Hui'nin kzgnln niin nakletmediini anlamalyz. Parlak bir
aynada, gzel bir nesne, gzel bir yansma meydana getirir. Oysa, kor
kun bir nesne korkun bir yansma meydana getirir. Ancak aynann
kendisinin ne sevdii ne de sevmedii eyler vardr. Kzgnlklarn cad
delere boaltan, evlerinde daraltlm baz insanlar vardr. Ancak bilge
nin kzgnl yalnzca, eylerin doasna uygun olarak hareket eder;
bilgenin kendisi, asla kzgnla sahip olan biri deildir. stn insan,
384 yirmi drdnc blm
eylerin efendisi; kk insan ise, onlarn klesidir" (ki Ch'eng'in

Edebi Kalntlar, Blm 1 8 ) .
B u yzden Yeni-Konfyslere gre, Yen Hui'nin kzgnln
nakletmemesinin sebebi, onun hissinin ego ile balantl olmamasdr.
Bir nesnenin bir aynada grnebilmesi gibi, zihninde bir hissin meyda
na gelmesi iin bir ey eylemde bulunabilir, ancak onun egosu, bu his
le balantl deildir. Bu yzden de, baka nesnelere nakledilecek olan
hibir ey yoktur. O, zihninde bu hissi reten eye karlk verdi, an
cak kendisi bu his tarafndan tuzaa drlmedi. Onun mutlu bir
adam olduu kabul edildi ve bundan dolay da Yeni-Konfysler
tarafndan ziyadesiyle sayg grd.
MUTLULUGU ARAMA
Yirminci Blm'de Yeni-Konfyslerin mutluluu ming-chiao'da
(ahlak kurallarnda, kurumlarda) bulmaya teebbs ettiklerini syle
dim. Gerekten de, mutluluk aray, Yeni-Konfyslerin aka
ilan edilmi hedeflerinden biridir. Mesela Ch'en Hao yle der: " Chou
[Tun-yi]nun gzetiminde okuduumuzda, her zaman K'ung[Konf
ys] 'un ve Yen[Hui]'nin mutluluunun nerede yattn ve onlarn ne
yi ho olarak grdklerini anlamamz isterdi" (ki Ch'engin Edebi
Kalntlar, Blm 2a). Gerekte Semeler'de Konfys ve talebeleri
nin mutluluunu kaydeden birok paragraf vardr. Genel olarak Yeni
Konfysler tarafndan iktibas edilen u paragraftr:
"Konfys, 'Yiyecek kaba pirinle, imek iin yalnzca suyla
ve yastk iin bklm kolumla, bu eylerin ortasnda mutluyum.
Yanl olduunu bildiim aralarla elde edilen zenginlikler ve onur be
nim iin kayp giden bulut gibidir' dedi" (Semeler, VII, 15).
Yen Hui hakknda Konfys yle dedi: "Hui, gerekten de
benzeri olmayan biridir. Yiyecek bir avu pirin, iecek bir su kaba
ve orta bir yolda yaam; bakalar bunlar, tahamml edilemez i ka
rartc eyler olarak bulabilir, ancak Hui'nin mutluluu hususunda hi
bir farklla yol amadlar. Gerekten de, Hui, benzeri olmayan biri
dir" (a.g.e., v, 9 ) .
Bir baka paragraf, bir keresinde Konfys'n talebelerinden

birkayla otururken her birinden kendi arzularn ifade etmelerini is
tediini, nakleder. Biri, muayyen bir devlette bir sava bakan, teki fi
nans bakan olmak bir bakas da trenlerin efendisi olmak istedii
eklinde cevap verdi. Ancak drdncs, Tseng Tien, tekilerin ne
sylediine dikkat etmeksizin kopuz almay srdrd. Dierleri sz
lerini bitirdiklerinde, Konfys ondan konumasn istedi: O da y
le cevap verdi: " [Benim arzum] ilk baharn son aynda, be ya da alt
gen delikanlyla ve alt ya da yedi ocukla beraber btn mevsimlerin
elbiseleriyle birlikte Yi nehrinde ykanmaya gitmek, yamur sunaklar
arasnda meltemden zevk almak ve ark syleyerek eve geri dnmek
ti. " Bunun zerine Konfys: "Ben Tien'le birlikteyim" dedi (XI, 25).
lk iki paragraf hakkndaki yorumunda Ch'eng Yi, "kaba pirin
ci yemede ve haddi zatnda suyu imede zevk alnacak hibir ey yok
tur", der. Bu paragraflarn kastettii ey, basit bir ekilde, yetersiz yiye
ceklere sahip olmalarna ramen Konfys ve Yen Hui'nun mutlu ol
duklardr (bkz. Ch'eng-shih Ching-shuo ya da Che'nglerin Klasikleri
zerine Notlar, chan 6). Bu yorum, bizatihi dorudur, ancak onlarn
mutluluunu tekil eden eyin ne olduu sorusu yine de hala bakidir.
Muayyen bir adam bir keresinde Ch'eng Yi'ye: "Yen Hui'nin
mutluluu [dsal glkler tarafndan] etkilenmeden nasl devam et
ti? " diye sordu. Ch'eng Yi yle cevap verdi: "Yen Hui'nin neden ho
landn [biliyor musun] ? " Adam: " Tao'dan holanr" dedi. Cheng Yi
ona: "Eer Yen Hui Tao'dan holanyorsa, o Yen Hui deildir" dedi
(Erh-Ch'eng Wai-shu ya da ki Ch'engin Szlerinin Harici Derlemesi,
chan 7). Bu ifade daha ok, Ch'an statlarnn cevaplar gibidir. Bu
nun iindir ki, ki Ch'eng'in Edebi Kalntlarnn editr Chu Hsi onu,
buraya dahil etmedi. Ancak bunun yerine ona, Harici Derlemeler ola
rak bilinen ikinci bir almada yer verdi. Yine de, bu sz bir hakikat
ierir. Bilgenin mutluluu, onun zihninin durumunun doal bir sonu
cudur. Bu doal zihin sreci, Chou Tun-yi tarafndan "skunet bak
mndan bo ... ve hareket bakmndan dosdoru" ve Ch'eng Hao tara
fndan "gayriahsi, tarafsz ve eylere kendiliinden karlk verme"
386 yirmi drdnc blm
olarak tasvir edilir. O, Tao'dan holanmaz; kendisi ne ise yalnzca on

dan holanr.
Yeni-Konfyslerin bu gr, yukarda Semeler'den ikti
bas edilen nc paragraf hakkndaki yorumlarnda grlebilir. Chu
Hsi'nin bu paragraf hakkndaki yorumu yledir: "Tseng Tien'in
renimi, bencil arzularn tam olarak ortadan kaldrlmasna, en ufak bir
noksanlk olmakszn her yerde bulunacak ekilde her taraf istila et
mesi sebebiyle Gksel Yasalara ulam gibi grnr. Bunun sebebi,
hem eylem hem de dinlenme annda onun ok sade ve rahat olmasdr.
Niyeti hakknda konutuunda, kendisini yalnzca [toplumdaki ve ev
rendeki] mevcut durumuna dayandrr ve meselelerin normal durum
larndan holanr. O, bakalarnn [grlerine] uygun olarak yaama
hakknda en ufak bir fikre bile sahip deildi; ancak kendisine uygun
olarak yaad. Onun zihni, o kadar genitir ki, Gk ve Yerle tek bir
akmda younlar. Bu akmdaki her ey, kendinden memnundur.
Onun szlerinin arkasndaki bu gizemli anlamdr ve [tarafmzdan]
ancak belli belirsiz bir ekilde grlebilir. Dier talebe Tseng
T'ien'in ruh durumuyla hibir karlatrmaya tahamml edemeyecek
ekilde yalnzca, meselelerin daha nemsiz blmlerine dikkatlerini
verirler. stat [Konfys]'n onu derinden onaylamasnn sebebi bu
dur" (Lun-y Chi-chu ya da Semeler zerine Derlenmi Yorumlar,
Blm 6).
Yirminci Blm' de, feng liu'nun esas niteliinin eylerin ayrm
larn aan ve bakalarndan ziyade kendisine uygun olarak yaayan
bir zihne sahip olmak olduunu syledim. Chu Hsi'nin yorumuna g
re, Tseng Tien, kesin olarak bu trden bir ahstr. O, feng liu olduu
iin mutludur. Chu Hsi'nin bu ifadesinde, Yeni-Konfyslkteki
romantik unsuru da grrz. Sylediimiz gibi Yeni-Konfysler
ming chia'da mutluluu aradlar. Ancak ayn zamanda onlara gre
ming chiao, tzu jan 'nn (doa, doal) ztt deildir; fakat daha ziyade
onun gelimi halidir. Yeni-Konfysler bunun, Konfys ve
Mencius'un ana tezleri olduunu iddia ettiler.
Yeni-Konfyslerin kendileri bu fikri gerekletirmede baa-
rl oldular m? Baarl oldular ve baarlar, biri Shao Yung ve teki

Ch'eng Hao'nun olan iki iirinin biraz sonra gelecek olan tercmesin
de grlebilir. Shao Yung, ok mutlu bir adamd ve Ch'eng Hao ona
bir feng liu kahraman olarak atfta bulundu. Evini, An Lo Wo ya da
Mutlu Yuva, kendisini de Mutluluk stad olarak isimlendirdi. "Mut
luluk arks" adl iiri yledir:
Mutluluk stadnn ismi, bilinmez.

Otuz yl boyunca Lo nehrinin kenarnda yaad.
Onun hisleri, rzgarn ve ayn hisleridir;
Onun ruhu, nehrin ve gln zerindedir.
(Onun iin hibir ayrm yoktur)

Aa konum ve yukar mertebe arasnda,
Fakirlikle ve zenginlikler arasnda.
eylerle hareket etmez ve onlar beklemez.
ekincelere ve tabulara sahip deildir.
Yoksuldur, ancak acya sahip deildir,
O ier, ancak asla sarho olmaz.
Dnyann ilkbahar zamann zihninde toplar.
zerinde iirler okuyaca kk bir gle sahip,
zerinde uyuyaca kk bir pencereye sahip;
Kendisiyle zihnin oyalayaca kk bir binek arabasna sahip,
Kendisiyle iradesini kullanabilecei byk bir kaleme sahip.
Bazen bir apka giyer;
Bazen kolsuz bir gmlek;
Bazen ormanlarda oturur;
Bazen nehir kenarnda yrr.
yi insanlar grmekten holanr;
yi davran renmekten holanr;
Gzel szler sylemekten holanr;
yi arzuyu gerekletirmekten holanr.
Ch'an statlarna dalkavukluk yapmaz;

Gizemli sanatlar sahibini vmez.
Evini terk etmez,
Ancak o, Gk ve Yerle birdir.
388 yirmi drdnc blm
Byk bir ordu tarafndan fethedilemez;

Byk bir maala kandrlamaz.
Bu yzden o mutlu bir adam oldu,
Altm be yl boyunca.*
Ch'eng Hao'nun "Sonbahar Gnleri" adl iiri ise yledir:
Bu son yllarda, gelen hibir ey yoktur

Kolay ve basit olmayan;
Her sabah penceremden gne parlar,
Ben uyanrken.
Btn varlklar, hakiki muhtevasnda kendi yollarnda gider,
Sakince gzlemlediim gibi.
Yl boyunca her mevsimin mutluluunu,
Bakalaryla paylarm.
Gn, Yerin ve ekli olan her eyin tesinde,
Tao oradadr.
Bana gre rzgarlar ve bulutlar yer deitirir ve deiir,
Benim dncem oradadr.
Zenginlikler ve nemli mlk tarafndan kirletilmeyeceim;
Ne fakirlik ne de dk mertebe benim mutluluumu etkileyebilir.
Bunun gibi bir adam, bir kahramandr gerekten! * *
B u tr insanlar, yenilememe anlamnda kahramanlardr. Ancak

onlar, sradan anlamnda kahraman deildirler. Onlar, feng liu olarak
bilinen kahramanlardr.
Yeni-Konfysler arasnda, kendi mutluluunu ok tehir
etmesinden dolay Shao Yung'u eletirenler vard. Ancak, bu tr hibir
eletiri, asla Ch'eng Hao hakknda yaplmad. Her halkarda, burada,
in romantizminin (fen liu) ve klasizminin (ming chiao) en iyi ekilde
bir birleimini buluruz.
(*) Yi-ch'uan Chi-jang Chi, Blm 14.

(*) Ch'eng Haonun Derlenmi Yazlar, Blm 1 .
Song hanedan dneminde yaam olan
yeniKonflys Chu Hsi.
h'eng Yi'nin ( 1 033-1 1 08) lmden yalnzca yirmi iki yl sonra
C Chu Hsi ( 1 130-1200), bugnk Fukien eyaletinde dodu. Bu yl
larda meydana gelen siyasi deiim, muazzamdr. Kltrel olarak
nemli olmakla birlikte, Sung hanedanl, askeri olarak asla Han ve
T'ang hanedanlar kadar gl deildi ve srekli olarak Kuzey'deki ve
Kuzey Bat'daki inli olmayan kabilelerin tehditi altndayd. Onun en
byk felaketi, bugnk Kai-feng ehri olan bakentini, Kuzey dou
lu bir Tunguz kabilesi olan Crcenlere kaybettii ve 1 127'de Yangtze
Nehrinin gneyinde kendisini yeniden tesis etmeye mecbur kald za
man vukuu buldu. Bu olay, Sung hanedanlnn iki kk paraya b
lnmesine yol at: Kuzey Sung (960-1 120) ve Gney Sung ( 1 1 27-
1279) hanedanl.
CHU HS'NN N TARHNDEK KONUMU

Chu Tzu ya da stat Chu olarak bilinen ok iyi tannan Chu Hsi, ince
akl yrten, ak dnen, geni bilginin ve ciltlerce edebi retime sa
hip bir felsefeciydi. Yalnzca Kaydedilmi Szleri, 140 kitaba ular.
Onunla, Li hseh ya da Li Okulu olarak da bilinen Ch'eng-Chu okulu
392 yirmi beinci blm
kemal noktasna ulat. Bu okulun stnl, zellikle de Lu-Wang

okulu ve Ch'ing hanedanlnn muayyen bilim adamlar tarafndan
birka kez tartlm olsa da, o Bat felsefesinin son on yllarda in'e
giriine kadar en etkili yegane felsefi sistemi olarak kald.
On Yedinci Blm'de, in'in hanedan ynetimlerinin, imtihan
sistemi vastasyla resmi ideolojilerinin stnln garantilediklerini
syledim. Devlet imtihanlarn kazanan kiilerden, Konfys kla
siklerin resmi srmleri ve yorumlarna dayanan denemeler yazmala
r talep edilmekteydi. Yirmi nc Blm'de, yine T'ang hanedanl
ndan mparator T'ai-tsung'un byk faaliyetlerinden birinin Klasik
lerin resmi srmn ve onlarn "doru anlamn" tespit etmek oldu
unu syledim. Sugn hanedanlndaki, byk devlet adam ve re
formcu Wang An-shih ( 1021-1086), bu Klasiklerin bir ksm iin "ye
ni yorumlar" hazrlad ve 1 075'te mparator Shen-tsung, Wang'n yo
rumlarnn resmi yorumlar yaplmasn emretti. Ancak, Wang An-shi
h'in siyasi muhalifleri devletin kontroln ele geirdiklerinde bu emir,
derhal iptal edildi.
Yeni-Konfyslerin Konfys Semeler, Mencius, Chu
ang Yung ya da Orta Yol Doktrini ve Ta Hseh ya da Byk Bilgi ad
l kitaplarnn en nemli metinler olarak kabul edildii hatrlanacaktr.
Bu kitaplar, Drt Kitap ortak ismi verilerek ayn grup iine yerletiril
di. Bunlara Chu Hsi bir Yorum yazd. O bu almasnn, yazdklar
iinde en nemlisi olduunu kabul eder. lmnden nceki gn bile,
hala bu Yorumu'n bir tashihi zerinde alt sylenir. Chu Hsi, I
Ching - Deiimler Kitab ve Shih Ching ya da iirler Kitab Zerine de
Yorumlar yazd. 1 3 1 3 'te Sung hanedanlnn yerine geen Mool ha
nedan Yan'nn mparatoru Jen-tsung Drt Kitab'n devlet imtihan
larnda kullanlan ana metinler olmasn ve onlarn resmi yorumlarnn
da Chu Hsi'nin yorumlarn takip etmesini emretti. Ayn ynetimsel vi
ze dier Klasikler zerinde olan Chu Hsi'nin yorumlarna da verildi;
imtihanda baarl olmay uman ahslar, bu almalar Chu'nun yo
rumlarna uygun olarak yorumlamak zorundaydlar. Bu uygulama,
1 905'te devlet imtihan sistemi ilga edilinceye kadar Ming ve Ch'ing
yeni-konfyslk: platonik idealar okulu 393
hanedanlar boyunca devam ettirildi. Bu imtihanlarnn ilga edildii

1 905'te devlet modern eitim sistemini lkeye sokmaya alyordu.
On Sekizinci Blm'de iaret edildii gibi, Konfysln
Han Hanedanl'nda stnl ele geirmesinin ana sebeplerinden
biri, onun speklatif dnceyi bilimle birletirmedeki baarsdr. Chu
Hsi'nin kendisinde Konfysln bu iki yn, dikkat ekecek e
kilde rneini buldu. Geni bilgisi ve renimi, onu sekin bir bilim
adam; derin vukufiyeti ve ak dncesi onu birinci snf bir felsefeci
haline getirdi. Bu yzden, son birka yzyl boyunca in' de baskn bir
ahsiyet olmas tesadfi deildir.
L YA DA LKE
Son blmde Ch'eng Yi'nin Li teorisini yani, ilkeler ve Yasalar teori
sini inceledik. Chu Hsi ile bu teori, daha ak bir hale getirildi. O y
le der: "Hsing shang ya da ekiller st olan nedir ki, ekillerini ya da
hatta glgelerini kaybettiklerinde Li'dirler. Hsign hsia ya da ekil iin
de olanlar, ekillere ya da vcuda sahip olan, eylerdir" ( Chu-tzu Y
lei ya da Ustat Chu'nun Tasnif Edilmi Kaydedilmi Szleri, Blm
95). Bir ey, Lisinin somut bir rneidir. Byle bir Li olmakszn by
le bir ey olamazd. Chu Hsi der ki: "Muayyen bir iin yaplmas, bu
rada muayyen bir Li'nin olduunu gsterir" (a.g.e., chan 1 01 ) .
ster doal isterse suni olsun her eyin Li'si vardr. Kaydedilmi
Szler'deki paragrafn biri yledir: " (Soru:) Kurumu ve solmu ey
ler, ayn zamanda nasl tabiata sahip olabilirler? (Cevap:) Onlarn hep
si, varlklarnn ilk anndan itibaren Li'ye sahiptirler. Bu yzden yle
denilir: 'Evrende tabiat olmakszn var olan tek bir ey bile yoktur'.
stat [Chu Hsi] yrrken: 'Bu basamaklarn tulalar iin, tulalarn
Lisi vardr', dedi. Ve otururken yle dedi: 'Bambu sandalyesi iin,
bambu sandalyesi Li'si vardr. Kurumu ve solmu eylerin hayat ya
da canll olmadn syleyebilirsin, ancak onlarn arasnda Li'ye sa
hip olmayan hibir ey yoktur"' (Blm 4).
Bir dier paragraf ise yledir: "(Soru:) 'hissiz olan eyler de
Li'ye sahip midir?' (Cevap:) Kesinlikle onlar da Li'ye sahiptir. Mesela,
bir gemi yalnzca su zerinde, bir araba ise ancak karada' gidebilir
" (a.g.e.). Yine bir baka paragraf yle der: "(Soru:) 'Kurumu ve sa
rarm eylerde Li var mdr?' (Cevap:) eyler var olduklar andan iti
baren Li onlarn tabiatnda vardr. Tabiat tarafndan deil de, yabani
tavann uzun ve ince kllarn alan insan tarafndan retilmi olsa da
bir yaz frasnda bile fra var olduu andan itibaren Li onun tabi
atnda vardr" (a.g.e). Yaz frasnn tabiatnda bulunan Li, o frann
doasdr. Ayn ey, evrendeki baka trden her ey iin de dorudur:
Her trn kendine has bir Li'si vardr. yle ki eyann muayyen bir t
rnn yeleri var olduu her zaman, bu trn Li'si, onlarn doasn
da var olur ve onlarn doasn tayin eder. Onlar ne ise o yapan, ite
bu Li'dir. Bu yzden Ch'eng-Chu Okulu'na gre, nesnenin kategorile
ri zihne sahip deildir, ancak hepsi, kendilerine zg tabiata yani Li'ye
sahiptirler.
Bundan dolay, somut eylerin kendileri var olmadan nce zaten
eyler iin Li vardr. Liu Shu-wen'e cevaben yazlm bir mektupta Chu
Hsi yle der: "Hibir ey olmasa bile, Li vardr. Bu durumda sadece
falan filan Li vardr, ancak falan filan eyler yoktur" ( Chu Wen-kung
Wen-chi ya da Chu Hsi'nin Derlenmi Edebi Yazlar, Blm 46). Me
sela, gemilerin ve arabalarn insan tarafndan kefinden nce bile, ge
milerin ve arabalarn Li'si, zaten mevcuttu. Bu yzden gemilerin ve ara
balarn kefi olarak isimlendirilen ey, insanlk tarafndan gemilerin ve
arabalarn Li'sinin kefinden ve bu nesnelerin uygun bir ekilde inasn
dan baka bir ey deildir. Her Li, fiziksel evrenin teekkl etmesinden
nce mevcuttur. Kaydedilmi Szler'deki bir paragraf yledir: " (Soru:)
'Gk ve yer henz var olmadan nce, daha sonraki zamanlarn btn
eyleri nceden orda myd? (Cevap:) 'Yalnzca Li'ler, oradayd'" (B
lm 1 ) . Li'ler, her zaman oradadr; yani onlar ebedidir.
T'A CH YA DA EN YCE MUTLAK

Her trden ey iin, onun ne olmas gerekiyorsa, onu o yapan Li var
dr. Li, o eyin chis'idir yani, onun nihai bir rneidir. [Chi kelimesi,
esas olarak bir binann atsnn zirvesindeki srt noktasdr. Yeni-Kon-
fyslkte kullanlan ekliyle o, eylerin en yksek ideal tipi anla

mn ifade eder]. Bir btn olarak evren iin, yce ve her eyi ieren ni
hai bir rnek olmal. O, btn eyler iin Li'nin okluunu ihtiva eder
ve onlarn hepsinin en yksek toplamdr. Bu yzden o, En Yce Mut
lak ya da T'ai Chi olarak isimlendirilir. Chu Hsi'nin dedii gibi: "Her
ey, Mutlak Li olan bir Mutlaa sahiptir. Gn, yerin ve her eyin
Li'sini birletiren ve ieren, bu En Yce Mutlaktr" (Kaydedilmi Sz
ler, Blm 94).
O yine yle der: "En Yce Mutlak, her eyin en yce olan, te
sinde hibir ey bulunamayacak olandr. O, en yce, en gizemli ve an
lalmas en g, her eyin stnde olandr. Herkes En Yce Mutlak'n
bedensel bir forma sahip olduunu dnr korkusuyla Lien-hsi [ya
ni, Chou Tun-yi] O'nun hakknda yle der: 'Mutlak olmayan, ancak
ayn zamanda En Yce Mutlak'tr. Yani O, en yksek Li'de bulunabi
lecek olan ey olmayanlarn alanndadr ( Chu-tzu Chan-shu ya da
stat Chu'nun Btn almalar, Blm 49). Bu ifadelerden Chu
Hsi'nin sisteminde En Yce Mutlak'n konumunun Plato ve Aris
to'nun sistemindeki yi ya da Tanr fikrine tekabl ettiini grrz.
Ancak Chu Hsi'nin sisteminde bir nokta vardr ki, onun En Y
ce Mutlak'n Plato'nun yi'sinden ve Aristo'nun Tanr'sndan daha
mistik bir hale getirir. Bu, Chu Hsi'ye gre En Yce Mutlak'n yalnz
ca bir btn olarak evrenin Li'sinin mecmuu olmas deil, ayn zaman
da eylerin her kategorisinin tek tek rneklerinde, O'nuri hazr ve na
zr oluu gereidir. Her hususi ey, kendi doasnda kendisinin husu
si eyler kategorisinin Li'sine, doasnda sahiptir. Ancak ayn zaman
da En Yce Mutlak bir kl olarak da onun doasndadr. Chu Hsi y
le der: " Gk ve yere gelince, genel olarak En Yce Mutlak, gktedir
ve yerdedir. zellikle ok sayda olan eylere gelince, En Yce Mutlak
onlarn her birindedir de" (Kaydedilmi Szler, Blm 94 ).
Ancak eer byleyse, o zaman En Yce Mutlak birliini kaybet
mez mi? Chu Hsi, hayr diye cevap verir. Kaydedilmi Szlerde yle
der: "Her eyin tek tek fertleri tarafndan alnan, tek En Yce Mut
lak'tan baka bir ey yoktur. Bu tek En Yce Mutlak, her birey tara-
fndan bir kl ve blnmemi olarak alnr. O, gklerde parlayan Ay

gibidir. Nehirlere ve gllere yansyor ve her yerde grlebilir olmasna
ramen, bundan dolay onun blndn syleyemeyiz" (a.g.e).
Plato'nun felsefesinde akl-makul dnyalar ve bir ile-ok arasn
daki ilikileri aklamada bir gln bulunduunu biliyoruz. Chu
Hsi'de de bu glk vardr ve o bunu Budizm'de srekli kullanlan bir
mecaz olan bir rnekle karlar. Soru, bir btn olarak eyler snfnn
Li'sinin bu snf iindeki tek tek eylerle nasl ilikili olduuyla ilgilidir.
Bu ilikinin ayn zamanda Li'nin blnmesini ierip iermedii ise so
rulmaz. Eer byleyse, Chu Hsi'nin onu ayn rnekle karladn d
nyorum.
CH' YA DA MADDE
Eer Liden baka bir ey yoksa, "ekiller st" olan bir dnyadan ba
ka bir ey olamaz. Ancak bizim kendi somut fizik dnyamz, Li'nin
kalbnn zerine empoze edilen Ch'inin varlyla mmkn hale geti
rilir. Chu Hsi yle der, "evrende Li ve Ch'i vardr. Li 'ekiller st
olan'a uygun olan Taodur ve kendisinden her eyin retildii kaynak
tr. Ch'i, 'ekiller iinde' olana uygun olan materyal [harfi harfine va
sta, ara] ve kendisiyle eylerin retildii vastadr. Bundan dolay in
sanlar ya da eyalar, retimleri annda, kendilerine has bir doaya sa
hip olabilmeleri iin bu Liyi almak zorundalar. Onlar bu Chiyi, beden
sel forma sahip olabilmek iin almaldrlar" ("Huang Tao-fu'ya Ce
vap", Derlenmi Edebi Yazlar, Blm 58).
Yine yle der: " Bana Chi, faaliyetinde Li'ye dayanyor gibi g
rnmektedir. Bu yzden Ch'i'nin bir ylmas olduu zaman Li de
onun iinde mevcuttur. Ch'i younlama ve bylece de eyleri tekil et
me kapasitesine sahip olduu iin bu, byledir; ancak Li irade ya da
plandan yoksundur ve hibir yaratc gce sahip deildir... Bu Li, yal
nzca, ekilleri ya da izleri olmayan saf, bo ve geni ve bu yzden bir
dnya meydana getirir. Bu yzden de Li, herhangi bir ey retemez.
Ancak Ch'i, fermantasyon ve younlamaya katlanma kapasitesine sa
hiptir ve bu yzden eyleri meydana getirir. Ancak, Ch'i her ne zaman
var olduunda Li onun iinde mevcuttur" (Kaydedilmi Szler, Blm

1 ) . Burada, Chu Hsi'nin, Chang Tsai'nin syledii ancak yapmad
eyi nasl sylediini grmekteyiz. Ve tek bir ey Ch'inin younlama
sdr, ancak o, yalnzca tek bir ey deildir; o ayn zamanda bir nesne
ler kategorisinin bir yesidir de. Bu zelliiyle o, yalnzca Ch'inin bir
younlamas deil, bir btn olarak nesneler kategorisine uygun ola
rak vukuu bulun bir younlamadr. Bunun iindir ki, Ch'inin youn
lamasnn olduu her yerde, Li zorunlu olarak onun iinde olmaldr.
Li ve Ch'inin nispi nceliiyle ilgili mesele, Chu Hsi ve onun ta
lebeleri tarafndan ok tartlan bir meseledir. Bir vesileyle Chu Hsi
yle der: "rneklerinin var olmasndan nce Li vardr. Mesela, bir
hkmdar ya da tebaa var olmadan nce hkmdar ve tebaa arasn
daki ilikinin Lisi vardr. Baba ve oul var olmadan nce, baba ve oul
arasndaki ilikinin Lisi vardr" (Kaydedilmi Szler, Blm 95). Fi
ziksel evrenimizdeki rneklerinden nce bir Linin varl dncesi,
Chu'nun ifadelerinde kesinlikle aktr. Ancak genel olarak Li, genel
olarak Ch'iden de nce midir? Chu Hsi bu konuda yle der: "Li asla
Ch'iden ayrlamaz. Bununla birlikte Li, 'ekiller st olan'a hastr, oy
sa Ch'i 'ekiller iinde olan'a. Bundan dolay, eer 'ekiller st olan'
dan ve 'ekiller iinde olan'dan sz edeceksek, ncelik ve sonralk na
sl olamaz? " (a.g.e., chan 1 ) .
Baka yerde de bir paragraf vardr: (Soru:) 'Li olduunda o za
man Ch'i vardr. Bu yzden ikisinden birinin dierinden nce olduu
nu syleyemeyiz gibi grnmektedir'. (Cevap:) 'Gerekte Li ncedir.
Ancak, bugn Linin ve yarn Ch'inin olduunu syleyemeyiz. Fakat yi
ne de, birinin dierine bir ncelii olmal"' (Btn almalar, Blm
49). Bu paragraftan hareketle, Chu Hsi'nin aklndakinin, Ch'isiz Linin
ve Lisiz Ch'inin olmad, dncesinin olduunu syleyebiliriz (Kay
dedilmi Szler, Blm 1 ) . Ch'i olmadnda, zaman yoktur. Li ebedi
ezeli olduundan, onun bir balangca sahip olduundan sz etmek an
lamszdr. Bundan dolay, Li'nin mi yoksa Ch'inin mi ilk olarak var ol
duu sorusu, gerekten de anlamsz bir sorudur. Bununla birlikte,
Ch'inin balangc hakknda konumak, yalnzca gereklere dayal an-
lamszlktr. Oysa, Li'nin balangc hakknda konumak, mantksal bir

anlamszlktr. Bu anlamda, Li ve Ch'i arasnda olduu gibi, nce olma
nn ve sonradan gelmenin olduunu sylemek yanl deildir.
Bir dier soru da udur: "Li ve Ch'iden hangisi Plato ve Aris
to'nun "lk Hareket Ettirici" (muharrik-i evvel) olarak isimlendirdikle
ri" eydir? Li byle olamaz. nk o, "iradeden ve plandan yoksundur
ve yaratc hibir gce sahip deildir." Ancak Linin kendisi hareket et
tirmese de, Linin "saf, bo ve geni dnyasnda" hareketin Li'si ve s
kunetin Lisi vardr. Ne hareketin Li'si, bizatihi hareket eder ne skune
tin Li'si, ikamettir; ancak Ch'i onlar alr almaz, hareket etmeye ya da
ikamet etmeye balarlar. Hareket eden Ch'i Yang olarak isimlendirilir.
ikamet eden Ch'i, Yin diye isimlendirilir. Bylece Chu Hsi'ye gre, in
kozmolojisinde evrenin temelleri olan ikici unsurlar retilir. yle der:
" Yang hareket ve Yin skunet halinde olmasna ramen, En Yce Mut
lak ne hareket ne de skunet halindedir. Ancak, hareketin Li'si ve s
kunetin Li'si vardr. Bu Li'ler, grnmezdir ve yalnzca Yangn hareke-
. ti ve Yinin skuneti olduu zaman bize grnrler. Li, bir insann ata
binmesi gibi Yin ve Yanga dayanr" (Btn almalar, Blm 49). Bu
yzden Aristo felsefesindeki Tanr gibi, En Yce Mutlak da hareket et
mez, ancak ayn zamanda her eyin hareket ettiricisidir.
Yin ve Yangn karlkl etkileimi, Be Elementin ortaya kma
syla sonulanr ve bunlardan da bildiimiz ekliyle fiziki evren mey
dana getirilir. Kozmolojik teorisinde Chu Hsi, Chou Tun-yi ve Sha
oYung'un teorilerinin ounu uygun bulur ve onaylar.
DOGA VE ZHN
Yukarda, Chu Hsi'ye gre, tek bir ey var olduunda, o neyse onu o
yapan ve onun doasn meydana getiren muayyen bir Linin onda do
al olarak var olduunu grdk. Dier eyler gibi bir insan da, somut
dnyada retilmi muayyen somut bir eydir. Bundan dolay, bizim in
san doas olarak isimlendirdiimiz ey, bireyin doasnda bulunan be
eriyet Li'sidir. Ch'eng Yi'nin "Tabiat Li'dir" sz, birok yerde Chu
Hsi tarafndan onaylanarak yorumlanr. Burada kendisinden sz edi-
len Li, evrensel biimiyle Li deildir; o yalnzca bireyin doasnda var

olan Li'dir. Bu, Ch'eng Hao'nun olduka paradoksal olan u ifadesini
izah eder: "Tabiat hakknda bir ey sylendiinde, o zaman zaten o ta
biat deildir." Bununla o, yalnzca, o zaman onun bireysellemi Li ol
duunu ve evrensel formuyla Li olmadn kasteder.
Bir insan, somut bir varla sahip olmak iin, Ch'inin bedenlen
mesi olmaldr. Li btn insanlar iin ayndr; ancak onlar farkl ya
pan Ch'idir. Chu Hsi yle der: "Linin var olduu her zaman, Ch'i de
vardr. Ch'inin var olduu her zaman, Li de olmaldr. Ak olan bir
Ch'iyi alanlar, tabiatlar parlak souk bir suda bulunan bir inci gibi
olan bilgelerdir. Ancak bulank Ch ' iyi alan kimseler, aptal ve yozla
m kimselerdir. Onlarda tabiat, amurlu suda bulunan bir inci gibi
dir" (Kaydedilmi Szler, Blm 4). Bu yzden, Liden aldnn yan
sra bir kimse Ch'iden aldna da sahiptir. Bu, Chu Hsi'nin maddi ye
tenek diye isimlendirdii eydir.
Chu Hsi'nin ktln kkeni hakkndaki teorisi byledir.
Uzun sre nce Plato tarafndan iaret edildii gibi, her fert, somutlu
a sahip olmak iin, maddenin bedenlenmesi olmaldr. Sonu olarak,
fert zorunlu olarak ideale ulaamayacak ekilde maddeyle birbirine
kartrlr. Mesela somut daire, mutlak olarak yalnzca nispi olarak
yuvarlaktr. Bu, insann da iinde yer ald somut dnyann ironisidir.
Chu Hsi yle der: "Her ey, kendi fiziksel yeteneine baldr. te
yandan Li, iyiden baka bir ey deildir; her ey Li olduundan Li na
sl kt olabilir? Kt olan, fiziki yetenekte bulunur. Mencius'un
doktrini, tabiatn mutlak olarak iyi olduunu iddia eder. Bu hususta o,
grne gre Ch'iyi deil yalnzca tabiat hesaba katmaktadr ve ifa
desi, bu bakmdan noksandr. Ancak Ch'eng okulu, bunu fiziki tabiat
doktrini ile tamamlar ve bu mnasebetle de onda, problem hakknda
tam ve kapsaml bir bak elde ederiz" (Btn almalar, Blm 43).
"Fiziki doa" terimi, burada bir bireyin fiziki yeteneinde do
utan fiili olarak bulunan tabiat anlamna gelir. Byle olduundan
fert, her zaman ideal iin urar. Ancak Plato'nun syledii gibi umut
lar her zaman boa kar ve ideale ulaamaz. Ancak, asli evrensel for-
mundaki Li, ayrm yapmak maksadyla Chu Hsi tarafndan, " Gn

ve Yerin tabiat" olarak isimlendirilir. Bu ayrm, daha nce Chang
Tsai tarafndan yaplm ve Ch'eng Yi ve Chu Hsi tarafndan takip
edilmiti. Onlara gre, bu ayrmn kullanlmas, insan doasnn iyi
mi yoksa kt m olduu eklindeki eski problemi btnyle zer.
Chu Hsi'nin sisteminde tabiat zihinden farkldr. Kaydedilmi
Szlerde, bir paragraf yledir: " (Soru:) nsandaki zihinsel yetenek zi
hin midir yoksa tabiat m? (Cevap:) "Zihinsel yetenek, zihindir, tabiat
deil. Tabiat, Li'den baka bir ey deildir" (Blm 5). Bir baka pa
ragraf ise yledir: " (Soru:) 'Bilince gelince: Bu ekilde bilinli olan,
zihnin zihinsel yetenei midir yoksa Ch'inin eylemi midir' (Cevap:) 'O,
btnyle Ch'i deildir. ilk nce bilincin Ch'isi vardr; ancak Ch'i'nin
kendisi, bilinci uygulayamaz. Ch'i fiziki biimleri tekil etmek iin top
landnda ve Li Ch'i ile birletiinde yalnzca bilin olabilir. Bu du
rum, mumun alevinin durumuna benzer. Mum, bol ya aldnda, ok
a sahip oluruz' " (a.g.e).
Bu yzden zihin, dier btn tek tek eyler gibi Li'nin Ch'i ile
tecessddr. Akl ve doa arasndaki ayrm, zihnin somut, doann
soyut olmas ayrmdr. Zihin, dnme ve hissetme gibi eylemlere sa
hip olabilir, fakat doa olamaz. Ancak her ne zaman bu tr eylemler
zihnimizde meydana gelse, zihnimizde mukabil bir Li'nin olduu so
nucunu kartabiliriz. Chu Hsi der ki: "Doay tartrken her eyden
nce doann hangi tr varlk olduunu bilmek nemlidir. stat
Ch'eng yle dediinde bunu ok iyi bir ekilde ifade eder: 'Doa,
Li'dir'. mdi eer onu Li olarak kabul edersek, o zaman kesinlikle o,
ekilsiz ve zelliksizdir. O ilkeden baka bir ey deildir. nsanda insan
severlik, adalet, adetlere uyma ve hikmet doaya hastr. Onlar, yalnz
ca ilkelerdir. Onlarn sayesindedir ki, acma duygusuna sahip olabili
yor, yanl yapmaktan dolay utanabiliyor, nazik olabiliyor v_e neyin
doru ve neyin yanl olduunu ayrt edebiliyoruz. lalarn doasn
bir rnek olarak al: Bazlar serinleten ve bazlar atelendiren zellik
lere sahiptir. Fakat bizahiti ilalarn kendisinde, bu zelliklerin ekille
rini gremezsin. Ancak, ilalar almay takiben ortaya kan sonular-
ladr ki, onun zelliinin ne olduunu biliriz; ite bu zellik onun do

asn tekil eder" (Tm almalar, Blm 42).
Yedinci Blm'de Mencius'un insan doasnda kendilerini
" drt mene " olarak tezahr ettiren drt daimi faziletin bulunduunu
nasl ileri srdn grdk. Yukardaki iktibasta Chu Hsi, Menci
us'un bu teorisine metafiziksel bir gereke bulur; ancak bu gereke
esas olarak psikolojik bir gerekedir. Chou'ya gre drt daimi erdem
Li'ye mahsustur ve doaya aittir. Oysa drt menei zihnin fiilleridir.
Somut araclar olmakszn, soyutu bilemeyiz. Zihnimiz vastasyla ol
makszn doamz bilemeyiz. Sonraki blmde greceimiz gibi, Lu
Wung okulu, zihnin doa olduunu iddia eder ki, bu iki okul arasn
daki temel meselelerden biridir.
SYASET FELSEFES
Eer bu dnyadaki eylerin her tr, kendisine has Li'ye sahip ise, o za
man somut varla sahip olan bir organizasyon olarak devlet iin de dev
letlik ya da ynetim Li'si olmas gerekir. Eer devlet bu Li'ye uygun ola
rak organize edilir ve ynetilirse, istikrarl ve zengin; ona uygun olarak
ynetilmezse, dzeni bozulacak ve karmaaya duar olacaktr. Chu
Hsi'ye gre bu Li, daha nceki bilge-krallar tarafndan retildii ve uy
guland ekliyle ynetimin ilkesidir; ancak znel bir ey deildir. O,
ebedi olarak oradadr; onun retilip retilmedii ya da uygulanp uy
gulanmad nemli deildir. Bu noktayla ilgili olarak, Chou arkada
Ch'eng Liang'la ( 1 143-1 194) hararetli baz tartmalar yapt. Arkada
bu konuda, ondan farkl bir bak asna sahipti. Onunla tartrken
yle yazd: "15 yzyllk bir dnem boyunca Tao [ynetim ilkesi], Yao
ve Shun [iki geleneksel bilge-kral] ... ve Konfys tarafndan nakledildi
i gibi, dnyada bir gn bile asla tatbik mevkiine konulmad. Ancak in
san icadnn tesinde olan Tao, ebedi olarak oradadr. O basit bir ekil
de, ne ise odur; ebedi ve lmszdr. Son 15 yzyldr insanlar onu i
nemi olsalar bile o, ortadan kalkamaz" ("Ch'eng Liang'a Cevap'', Der
lenmi Edebi Yazlar, Blm 36). O yine yle dedi: "Tao", "varl so
na ermez. Sona eren, insann Tao'yu uygulamasdr" (a.g.e.).
Gerekte yalnzca bilge-krallar kendi devletlerini Tao'ya uygun

olarak ynelttiler ve siyasette bir eyler baaran btn insanlar da, bir
dereceye kadar, bazen bilinli ya da btnyle bilinsiz bir ekilde ay
n Taoyu takip ettiler. Chu Hsi yle yazar: "Her zaman bu Li[yne
tim ilkesi]nin, hem gemi zamanlarda hem de imdi bir ve ayn ey
olduunu dnrm. Onu takip edenler, baarl; onu ineyenler
baarsz oldular. Yalnzca kadim dnemlerin bilgeleri deil, modern
dnemin kahramanlar arasnda bile, hibir kimse bu Li'yi takip et
meksizin asla herhangi bir baarya sahip olamaz. Ancak fark, bura
da yatmaktadr. Bilgelikte esas olan, en bilge yolda yetitirilen kadim
bilgeler, altn vastaya sahip oldular ve bu yzden de onlarn yaptk
lar bandan sonuna kadar btnyle iyi idi. Fakat modern dnemin
szde kahramanlar, asla bu tr yetitirmeden gemediler ve yalnzca
bencilce arzular dnyasn yaadlar. Onlardan yetenekli olanlar, [Li
ile] grnr bir uzlamaya girmede ve bunun sonucu olarak da bu Li
yi takip ettikleri lde baarl oldular. Btn bu szde kahramanla
rn hepsinin ayn olduu bir yn vardr; yani, onlarn yaptklar asla,
tam olarak Li'ye uygun olamaz ve bu yzden de, mkemmelen iyi de
ildir" (a.g.e).
Chu Hsi'nin teorisini izah etmek iin gelin bir rnek olarak bir
evin ina edilmesini alalm. Bir ev, mimari ilkelere uygun olarak ina
edilmelidir. Bu ilkeler, fiziki dnyada hibir ev fiilen ina edilmese bile
ebediyen var olan ilkelerdir. Byk bir mimar, bu ilkeleri tam olarak
anlayan planlarn onlara uygun olarak yapan insandr. Mesela, onun
bina ettii ev, gl ve dayankl olmal. Ancak yalnzca byk mimar
lar deil, bir ev bina etmek isteyen herkes de, eer evleri ne olursa ol
sun ina edilecekse, ayn ilkeleri takip etmelidir. Ancak profesyonel ol
mayan mimarlar, bu ilkeleri anlamakszn ya da bilmeksizin sezgi ya
da pratik tecrbe sayesinde yalnzca onlar takip edebilir. Sonu olarak
onlarn bina ettikleri evler, btnyle mimarinin ilkelerine uygun ola
maz ve bu yzden en iyi olamazlar. Bilge-krallarn ynetimi ile daha
aa szde kahramanlarn ynetimi arasndaki farkllk, byle bir
farkllktr.
Yedinci Blm'de grdmz gibi Mencius, iki tr ynetim ol

duunu ileri srd: Wang ya da kraln ynetimi ve pa ya da askeri lor
dun ynetimi. Chu Hsi'nin Ch'en Liang'la tartmas, ayn ihtilafn bir
devamdr. Chu Hsi ve dier Yeni-Konfysler, Han ve T'ang hane
danlarndan sonraki btn ynetimlerin, yneticilerinin hepsi insanla
rn menfaatlerine gre deil de kendi menfaatlerine gre ynettikleri
iin Pa ynetimlerdir. Bu yzden de burada, Chu Hsi Mencius'u takip
eder; ancak daha nce olduu gibi, onun teorisine, esas olarak siyasi
olan metafizik bir gereke salar.
MANEV YETTRME METODU

"Felsefeciler kral ya da kral felsefeci oluncaya kadar" mkemmel bir
devlete sahip olamayz eklindeki Platonik idea, inli dnrlerin o
u tarafndan paylalr. Devlet'te Platon kral olacak olan felsefecinin
eitimi zerinde ayrntl bir ekilde durur. Chu Hsi de, grdmz
gibi, kadim dnemlerin bilge-krallarnn, bilgelik iin temel olan en
bilge tarzda eitildiini syler. Bu yetitirme metodu nedir? Chu Hsi
daha nce bize, her insanda ve gerekte her eyde, bir btn olarak En
Yce Mutlak'n olduunu syledi. En Yce Mutlak, btn yetenekle
rin Li'si olduundan, bu Li'lerin hepsi bizim iimizdedir; ancak fiziki
yeteneimiz sebebiyle onlar, hakkyla tezahr etmezler. imizde olan
En Yce Mutlak, amurlu sudaki bir inci gibidir. Yapmamz gereken,
bu inciyi grnr hale getirmektir. Byle yapmann metodu, Chu Hsi
iin, Ch'eng Yi tarafndan retilen metodun aynsdr ve son blm
de grdmz gibi iki basamakldr: "Eyann aratrlmasyla bilgi
nin genilemesi" ve "zihnin dikkati".
Bu metodun, temeli Ta Hseh ya da Byk Bilgi'dedir. Bu ki
tap, Yeni-Konfysler tarafndan "mptedilerin erdemli hayata, gi
ri kaps" olarak kabul edildi. On Altnc Blm'de grdmz gi
bi, Byk Bilgi tarafndan retilen kendi kendini yetitirme metodu,
" bilginin genilemesi" ve "eylerin aratrlmas" ile balar. Ch'eng
Chu okuluna gre, "eyleri aratrmann maksad" ebedi Li hakknda
ki bilgimizi geniletmektir.
Bu metot, eylerin aratrlmasyla deil de niin Li'nin aratrl

masyla balamaz? Chu Hsi yle der: "Byk Bilgi, Li'nin aratrl
masndan deil, eylerin aratrlmasndan sz eder,. Bunun sebebi,
Li'yi aratrmak, yakalanacak hibir eyin olmad boluu yakala
mak gibidir. Kitap yalnzca " eylerin aratrlmasndan" sz ettiinde
bununla o, 'ekiller iinde olan ey' vastasyla 'ekiller st olan' eyi
aradmz ifade eder" (Tm almalar, Blm 46). Bir baka ifadey
le Li soyuttur ve eyler somuttur. Biz soyut olan, somut olan vasta
syla aratrrz. Sonu olarak bizim grmeye baladmz ey, hem
ebedi dnyann hem de kendi doamzn iindedir. Li'yi ve kendi do
amz ne kadar ok bilirsek, normal olarak fiziki yeteneimiz tarafn
dan gizlenilen ey, bizim iin o kadar ok grnr hale gelir.
Chu Hsi'nin dedii gibi: " [Btnyle] bilgiden yoksun hibir
beeri akl ve bu dnyada Li'siz tek bir ey yoktur. Ancak Li'nin ara
trlmas eksiksiz olmad iin, bu bilgi baz bakmlardan tam deildir.
Bunun iindir ki, Byk Bilgi nin ilk emri, rencinin, bu dnyadaki
'
btn mstakil eyler iin, daha nce anlam olduu Li vastasyla

[henz aina olmad] eylerin eksiksiz bilgisine ulamak maksadyla
daha ileri gitmesi, bylece de [kendi bilgisini] en uzak noktaya kadar
geniletmeye uramasdr. " Bir kimse uzun bir mddet gayret sarf
ederse, bir gn tam bir anlaya ulaacaktr. Bunun zerine, zahiri ya .
da hatmi, ince ya da kaba her ey hakknda mkemmel bir anlaya sa
hip olacak ve her zihin egzersizi, tam aydnlanmayla iaretlenecek"
(Byk Bilgi zerine Yorum, Blm 5 ) . Burada, bir kez daha Ani Ay
dnlanma teorisiyle kar karyayz.
Bu, bizatihi yeterli gibi grnmektedir, yleyse niin "zihnin
dikkatiyle" tamamlanmaldr? Cevap, bu tr dikkat olmakszn eyle
rin aratrlmas muhtemelen yalnzca, bir tr entelektel egzersiz ola
caktr ve bu yzden de arzulanan Ani Aydnlanma hedefine gtrme
yecektir. eyleri aratrmada, yaptmz eyin doamz grnr kl
mak, daha ok parlayabilsin diye inciyi temizlemek olduunu aklda
tutmamz gerekir. Aydnlanmak iin, her zaman Aydnlanma hakkn
da dnmeliyiz. Bu, zihnin dikkatinin ilevidir.
yeni-konfyslk: platonik idealar okulu 40 5
Chu Hsi'nin manevi yetitirme metodu, Platon'unkine ok ben

zerdir. Doamzda her eyin Li'si olduu eklindeki teorisi, Platon'un
daha nceden var olan bilgi hakkndaki teorisine ok benzerdir. Pla
ton'a gre, "doumdan nce btn zlerin bilgisini elde ederiz" (Pha
edo 75). Bu a priori bilgi sebebiyle, "zamanla gzeli grmeyi renen
kimse", "aniden gzelliin doasn alglayabilir" (len 2 1 1 ). Bu da,
Ani Aydnlanma'nn bir eklidir.
Konfys'Un yeni yaplm
heykellerinden birinden aynnt.
irmi Drdnc Blm'de grdmz gibi, Hsin hseh ya da Zi
Y hin Okulu olarak da bilinen Lu-Wang okulu, Ch'eng Hao tara
fndan balatld ve Lu Chiu-yan ve Wang Shou-jen tarafndan da ta
mamland. Herkes tarafndan Hsiang-shang'n stad olarak bilinen
Lu Chiu-yan ( 1 139-1193), bugnk Kiangi eyaletinin bir yerlisiydi.
O ve Chu Hsi, olduka farkl felsefi grlere sahip olmalarna ramen
arkadatlar. Onlarn, temel felsefi problemler zerindeki szl ve ya
zl tartmalar dnemlerinde byk bir ilgi uyandrd.
LU CHU-YAN'IN ZHN ANLAYII

Hem Lu Chiu-yan hem de Wang Shou-jen'in, Ani Aydnlanmann bir
sonucu olarak kendi dncelerinin hakikati hususunda emin olduk
lar sylenir. Bir gn, Lu'nun iki kelime y ve chou ile karlat ka
dim bir kitab okuduu, sylenir. Bir Yorumcu yle dedi: "Yukarda
ve aada olanla birlikte pusulann drt noktasn ieren ey y ola
rak isimlendirilir. Gemii, imdiyi ve gelecei ieren ey, chou olarak
isimlendirilir." Bunun zerine Lu Chiu-yan anszn bir aydnlanma
deneyimledi ve yle dedi: "Evrenin iindeki her ey, grev alanm ii-
410 yirmi altnc blm
ne girer; grev alanm, evrenin iindeki her eyi ierir" (Lu Hsiang
shan Ch'an-chi ya da Lu Hsiang-shan'n Derlenmi almalar, B
lm 33). Bir baka vesileyle de yle dedi: "Evren, benim zihnimdir;
benim zihnim, evrendir" (a.g.e., chan 36).
Chu Hsi, Ch'eng Yi'nin ''tabiat Li'dir" szn uygun bulma
sna ramen, Lu Chiu-yan "zihin, Li'dir" diye cevaplar (LHC, B
lm 12). Bu iki sz, yalnzca bir kelime ile birbirlerinden ayrlrlar;
ancak bu kelimelerde iki okul arasndaki temel ayrlk yer alr. Son
blmde grdmz gibi, Chu Hsi'nin sisteminde zihin, Ch'i'de bu
lunduu ekliyle Li'nin somut bedenlemesi olarak anlalr; bu yz
den o, bizatihi soyut Li ile ayn deildir. Sonu olarak da, Chu Hsi
yalnzca tabiatn Li olduunu syleyebilir fakat, zihnin Li olduunu
syleyemez. Ancak aksine Lu Chiu-yan'nn sisteminde bizatihi zi
hin, tabiattr ve o tabiat ve zihin arasnda farz edilen ayrm, sadece
szsel bir ayrm olarak kabul eder. Bu tr szsel ayrmlar hakknda
yle der: "Bugnn bilim adamlar, zamanlarnn ounu szlerin
aklamasna hasrettiler. Mesela, hissetme, tabiat, zihin ve yetenek gi
bi btn kelimeler bir ve ayn ey anlamna gelirler. Tek bir varln
farkl terimler tarafndan gsterilmesi yalnzca bir tesadftr" (LHC,
Blm 35).
Ancak son blmde grdmz gibi, Chu Hsi'nin tabiat va zi
hin arasndaki ayrm kesinlikle szsel olmaktan uzaktr. nk onun
bak asndan fiili olarak realitede byle bir ayrm vardr. Ancak
onun tarafndan grld ekliyle bu realite, Lu Chiu-yan tarafn
dan grlen realiteyle ayn deildir. Chu Hsi iin, realite biri soyut ve
teki somut iki dnyadan oluur. Ancak Lu Chiu-yan iin ise realite,
zihin ya da Zihin olan yalnzca tek bir dnyadan oluur.
Ancak Lu Chiu-yan'n szleri, bize yalnzca Zihin okulunun
dnya sisteminin ne olduunun noksan bir kantn verir. Daha tam bir
yorum iin Wang Shou-jen'in szlerine ve yazlarna dnmemiz gere
kir.
yeni-konfyslk: evrensel zihin okulu 411
WANG SHOU-JEN'N EVREN ANLAYII

Wang Shou-jen (1475-1 528) gnmzdeki Chekiang eyaletinin bir yer
lisiydi ve genel olarak Yang-ming'in stad olarak bilinmekteydi. O
yalnzca nde gelen bir felsefeci olarak deil, ayn zamanda, yksek ka
pasite ve ahlaki btnlk hususunda tecrbeli devlet adam olarak da
tannm biriydi. lk balarda Ch'eng-Chu okulunun atein bir takipi
siydi; Chu Hsi'nin retisini tamamlamaya azmettiinden derhal Bam
bu ilkesini ya da Li'sini aratrmaya balad. Zihnini ard ardna yedi
gn gece ve gndz bambu zerinde younlatrd ancak, herhangi bir
ey kefetmeyi baaramad. Sonunda, byk bir znt iinde teebb
sn terk etmeye zorland. Ancak daha sonra, zaman zaman sarayda
ki entrikalar sebebiyle srgn edildii Gneybat in'deki dalarda il
kel evreler ortasnda yaarken bir gece, aniden aydnlanma ona geldi.
Sonu olarak, Byk Bilginin merkezi fikri hakknda yeni bir anlay
kazand ve bu bak asndan onu yeniden yorumlad. Bu ekilde, Zi
hin okulunun retisini tamamlad ve onu sistematik bir hale getirdi.
Talebelerinden biri tarafndan yaplan ve Wang Shou-jen'in
kaydedilmi szlerinin bir sekisi olan Ch'uan Hsi Lu ya da Talimat
larn Kaydndaki bir paragraf yledir: "stat, Nan-chen'deki yeniden
yaratmay kabul ederken arkadalarndan biri bir uurumdaki iekle
ri ve aalar iaret ederek: 'Zihin iin dsal olan hibir eyin gk al
tnda olmadn, sylyorsun. O zaman, yeerip sonra da solan bu
yksek da iekleri ve aalarnn benim zihnimle ne tr bir ilikisi
var? stat bunu yle cevaplad: 'Sen bu iekleri grmediin zaman
onlar ve senin zihnin ikisi de, hareketsiz hale gelirler. Sen onlar gr
dnde, onlarn rengi hemen aikar hale gelir. Bu gerekten dolay bi
lirsin ki, bu iekler senin zihnin iin harici bir ey deildir' " (Pt. 3).
Bir baka paragraf ise yledir: " stat sordu: 'Sana gre, G
n ve Yerin zihni nedir? Talebe: 'Sk sk insann Gn ve Yerin zih
ni olduunu iitirim' diye cevap verdi. 'Ve insanda, insann zihni ola
rak isimlendirilen ey nedir?' 'O, yalnzca maneviyat ya da bilintir'.
'Bundan, Gkte ve Yerde tek maneviyat ya da bilinlilik olduunu
reniyoruz. Ancak, bedensel biiminden dolay insan, kendisini btn-
412 yirmi altnc blm
den ayrd. Benim maneviyatm ya da bilincim Gn ve Yerin, ruhla

rn ve eyann yneticisidir... Eer maneviyatm ya da bilincim Gk,
Yer, ruhlar ve eyadan ayrlrsa, var olmay da brakr. Bu yzden on
larn hepsi gerekte tek bir bedendirler, yleyse birbirlerinden nasl ay
rlabilirler? " (Pt. 3).
Bu szlerden, Wang Shou-jen'in evren anlayna ulayoruz. Bu
anlayta evren, manevi bir btndr; onda yalnzca tek bir dnya, bi
zim bizatihi tecrbe ettiimiz somut fiili dnya vardr. Bu yzden, Chu
Hsi'nin o kadar ok vurgulad Li'nin teki soyut dnyasna hibir
yer yoktur.
Wang Shou-jen, yine zihnin Li olduunu da ileri srer: "Zihin,
Li'dir. Zihnin dnda olaylar ve Li nasl olabilir? " (Talimatlarn Kay
d, pt.1 ). O yine yle der: "Zihnin z, tabiattr ve tabiat Li'dir. Bu
yzden de, evlat sevgisi zihnidir; bu yzden de evlada zg dindarlk
Lisi vardr. Eer byle bir zihin yoksa, byle bir Li de olamaz. Ve h
kmdara ballk zihni olduundan, ballk zihni vardr. Eer byle
bir zihin olmasayd, byle bir Li de olamazd. Zihnimizin dnda Li
nasl olabilir? " (a.g.e. pt.2). Bu szlerden, Chu Hsi ve Wang Shou-jen
ve onlarn temsil ettikleri okullar arasndaki farkll daha ak bir e
kilde grebiliriz. Chu Hsi'nin sistemine gre yalnzca, evlada zg din
darln Li'si olduunu, onun iin de bir kimsenin ailesini sevme zihni
nin olduunu; ballk Li'si olduunu, onun iin de bir kimsenin h
kmdara ballk zihninin bulunduunu syleyebiliriz. Ancak, aksini
syleyemeyiz. Chu Hsi'nin sistemine gre, btn Li'ler, ebedi olarak
buradrlar, zihnin olup olmamas nemli deildir. Ancak Wang Shou
jen'in sistemine gre, eer zihin yoksa, hibir Li olmayacaktr. Bu yz
den de zihin, evrenin kanun koyucusu ve kendisiyle Li'nin kanun ya
pld eydir.
"YCE ERDEM"
Bu evren anlayyla, Wang Shou-jen, Byk Bilgi iin metafizik bir
merulatrc tayin eder. On Altnc Blm'de grdmz gibi bu a
lma, daha sonra " ana ba" ve sekiz "kk tel" olarak isimlendi-
rilen eyden sz eder. "Bu ba, yce erdemi tezahr ettirmek, halk
sevmek ve en yce iyide kalmaktr. " Wang Shou-jen, byk bilgiyi, b
yk insann bilgisi olarak tanmlar. "Yce erdemin tezahr" hakkn
da yle yazar: "Byk insan, Gkle, Yerle ve her eyle bir olan, her
eyi kuatan bir birliktir. O, dnyay tek bir aile Orta Krall tek bir
insan olarak kabul eder. Bedensel biimlerin ayrln vurgulayan ve
bylece ben ve dierleri arasna ayrlk koyan kimseler, kk insan
lardr. Byk insann Gkle, Yerle ve her eyle bir olabilmesinin sebe
bi, onun bir takm maksatlar iin deil, zihninin insanseverliinin, do
al olarak byle olmasdr. Kk insanlarn zihni, tam olarak ayndr,
ancak kk adamn kendisi, zihni kk yapar. Kk insan, bir ku
yuya dmek zere olan bir ocuk grdnde, kesinlikle bir tehlike
ve znt hissi deneyimler. Bu, onun sevgisi bakmndan ocukla bir
olduunu gsterir. Merhamet dileyen bir lk iittiinde ya da bir ku
u ya da bir hayvan korkmu halde grnce, onlara tank olmann ke
sinlikle dayanlmaz olduunu hissedecektir. Bu sevgisi bakmndan
onun, kularla ve hayvanlarla bir olduunu gsterir... Btn bunlar
dan, [byk insan kadar] kk insanda da asli birliin bulunduu g
rlebilir. Hatta, kk insan engellenemez olan semavi tabiata,
sahiptir. Bu yzden de sz konusu tabiat, yce erdem olarak isimlen
dirilir... Bylece bencil arzularn sebep olduu hibir engelleyici olma
dnda, byk insan gibi kk insan da, btnn sevgisine sahip
olur. Ancak engelleyici olduunda, kk insan gibi byk insann
zihni de, blnr ve engellenir. Byk insann bilgisi, basit bir ekilde
engelleyiciyi ortadan kaldrma ve bylece de Gn, Yerin ve btn
eylerin asli birliini eski haline getirecek ekilde yce erdemi tezahr
ettirme hizmeti grr. Bu asli duruma, herhangi bir ey ilave etmek
mmkn deildir. *
Byk Bilgideki " ba"n ikincisi olan "halk sevme" hakkn
da Wang Shou-jen yle yazar: "Yce erdemi tezahr ettirmek, G
n, Yerin ve btn her eyin birliinin doasn tesis etmektir; halk
(*) Ta Hseh Wen ya da Wang Wen-ch'eng-kung Ch'an-shu veya Wang Shou-jen'in Btn al
malarndaki Byk renim zerine Sorular, Blm 26.
414 yirmi altnc blm
sevmek, bu birliin fonksiyonunu yerine getirmektir. Bu yzden yce

erdemin tezahr, halk sevmekten oluur ve halk sevmek yce erde
mi tezahr ettirmektir. Eer ben kendi babam, dier bir ksm insan
larn babasn ve btn insanlarn babalarn seversem, benim sevgim,
bu babalarn sevgisiyle gerekten de geniletilecektir... Btn bu insa
ni ilikilerle balayan ve dalara, nehirlere, ruhlara ve tanrlara, kula
ra ve hayvanlara, bitkilere ve aalara varncaya kadar her ey, sevgi
mizi geniletmek maksadyla sevilmelidir. Bu yolda, bizim yce erde
mimizde tezahr etmemi hibir ey yoktur ve o zaman biz gerekten
Gkle, Yerle ve her eyle birizdir" (a.g.e. ).
"En ycede kalma" olan nc " ba" hakknda yle yazar:
"En yce iyi, yce erdemin ve halk sevmenin tezahr iin en yksek
lttr. Tabiatmzda engellenmeyecek/belirsizletirilemeyecek olan
ey, en yce iyinin ve yce erdemin doasyla sezgisel bilgi olarak isim
lendirdiimiz eyin tezahrdr. eyler ona vasl olduunda, doru
dorudur, yanl yanltr, nemli nemlidir ve aa olan aa olan
dr. Eyaya ve deiimlere olaylarla cevap verir; ancak her zaman do
al lmlla ular. Bu, insann ve eyann eylemleri iin en yksek
standarttr; yle ki, ne ona bir ey eklenebilir ne de ondan bir ey
kartlabilir. Eer herhangi bir ekleme ve karma olursa o, bencillik ve
rasyonalizasyonun sradan bir eididir ve en yce iyi deildir" (a.g.e.).
SEZGSEL BLG
Bylece " ba" tek bir "ba"a, basit bir ekilde zihnimizin asli do
as, yce erdemin tezahr olan "ba"a indirgenir. Hepimiz, ister iyi
isterse kt olsun, asla bencil arzularmz tarafndan btnyle engel
lenemeyen ve her zaman kendisini eyaya kar ani sezgisel reaksiyo
numuzda tezahr ettiren ayn akla sahibiz. Hepimizin bir ocuun bir
kuyuya dmek zere olduunu grdmzde birden bire deneyim
lediimiz tehlike hissi, uygun bir durumdur. Bu eylere ilk reaksiyonu
muzda, dorunun doru ve yanln yanl olduunu doal ve kendili
inden biliriz. Bu bilme, asli doamzn bir tezahrdr; bunun iin
Wang, "sezgisel bilgi" (kelimesi kelimesine, "iyi bilgi") terimini kulla-
nr. Yapmak iin ihtiya duyduumuz her ey, yalnzca bu bilginin dik
telerini takip etmek ve ekinmeksizin ileriye atlmaktr. nk, eer bu
dikteleri derhal takip etmeme hususunda bahaneler bulmaya alrsak
o zaman, bu sezgisel bilgiye bir ey ekliyor ve ondan bir ey eksiltiyor
oluruz . . Bahane arama eylemi, bencillikten kaynaklanan rasyonelletir
medir. Yirmi nc ve Yirmi Drdnc Blm'de grdmz gibi,
Chou Tun-yi ve Ch'eng Hao ayn teoriyi ifade ettiler; ancak Wang
Shou-jen burada, ona daha metafizik bir temel verir.
Yang Chien (. 1226), Lu Chiu-yan'la ilk kez karlatnda,
ona arketipsel zihnimizin ne olduunu sorduu, sylenir. Yeri gelmi
ken burada, sz konusu " arketipsel zihin" teriminin, esas olarak
Ch'nist bir terim olduu ancak, Lu-Wang okulunun Yeni-Konfys
leri tarafndan kullanlmaya balandna iaret edilebilir. Bu soruyu
cevaplandrrken Lu-Chiu-yan Menciusdaki "drt mene" hakknda
ki paragraf ezbere okudu. Yang Chien, bu paragraf ocukluundan
beri okuduunu, ancak hala arketipsel zihnin neden ibaret olduunu
anlayamadn syledi. Bu zamanda Yang Chien, bir memurdu ve ko
numa srasnda, karar vermek zorunda olduu muayyen bir davayla
megul olmas iin arld. Yapmas gereken eyi bitirdiinde, yine ay
n soruyu Lu Chiu-yan'a sordu. O zaman Lu yle dedi: "Hkm
ilan etmede olduu gibi, doru senin doru olduunu bildiin ve yan
l da senin yanl olduunu bildiin eydir. te bu senin, arketipsel
zihnindir." Yang: "Baka bir ey var mdr" dedi. Buna Lu bararak:
"Baka ne istiyorsun?", diye cevap verdi. Yang, derhal aydnland ve
bylece Lu'nun talebesi oldu. (Tz'u-hu Yi-shu ya da Yang Chien'in
Edebi Bakiyeleri, Blm 1 8 ) .
Bir baka hikaye, Wang Shou-jen'in bir takipisinin bir keresin
de, bir gece evinde bir hrsz yakaladn, bundan dolay ona, sezgisel
bilgi hakknda bir konferans verdiini anlatr. Hrsz gld ve: "Ltfen
bana cevap ver; benim sezgisel bilgim nerededir? " diye sordu. O zaman
da hava scakt, bu yzden hrsz ele geiren kimse, onu nce ceketini,
sonra gmleini karmaya davet etti ve sonra: Hava, hala ok scak.
Pantolonunu niin karmyorsun?", dedi. Hrsz bundan ekindi ve
416 yirmi altnc blm
"Bu, ok doru gibi grnmyor" diye cevap verdi. Bunun zerine, hr

sz yakalayan ona: Senin sezgisel bilgin buradadr! " diye bard.
Hikaye, hrszn bu konumann sonucu olarak aydnlanp ay
dnlanmadn anlatmyor; ancak bu ve ondan nceki hikaye, kesin
likle bir renciyi Aydnlanmaya gtren tipik Ch'an tekniidir. Bun
lar her insann, kendi arketipsel zihninin tezahr olan ve sayesinde
dorunun doru ve yanln yanl olduunu derhal bildii sezgisel bil
giye sahip olduunu gsterir. Asli doasyla her insan, bir bilgedir. Bu
nun iindir ki, Wang Shou-jen'in takipileri, "caddeler, bilgelerle dolu
dur" derlerdi.
Onlarn bununla kastettikleri, her insann potansiyel olarak bir
bilge olduudur. Bu insan, ancak sezgisel bilgiyi takip eder ve ona uy
gun olarak hareket ederse, gerek bir bilge haline gelir. Bir baka ifa
deyle, onun yapma ihtiyacnda olduu ey, sezgisel bilgisini uygulama
ya koymas ya da Wang Shou-jen'in terminolojisiyle, sezgisel bilgisini
geniletmesidir. Bylece, sezgisel bilginin genilemesi, Wang'n felsefe
sinde anahtar terim haline geldi ve sonraki yllarnda yalnzca bu keli
meleri zikretti.
" LERN ISLAHI"

Byk Bilgi'nin de, "sekiz kk tel"den sz ettii hatrlanacaktr. Bu
sekiz tel, egonun manevi olarak yetitirilmesinde takip edilecek sekiz
admdr. Bunlarn birincisi, " bilginin geniletilmesi" ve "eylerin ara
trlmas" dr. Wang Shou-jen'e gre, bilginin geniletilmesi, sezgisel bil
ginin geniletilmesi anlamna gelir. Egonun yetitirilmesi, bir kimsenin
sezgisel bilgisini takip etmesi ve onu uygulamaya koymasndan baka
bir ey deildir.
"Eyann aratrmas" iin kullanlan ince terim, ko wu'dur ve
onu, bu anlama sahip olarak yorumlayanlar Ch'eng Yi ve Chu Hsi'dir.
Ancak Wang Shou-jen'e gre, ko, slah etmek ve wu iler anlamna ge
lir. Bu yzden de ko wu, "eyann aratrlmas" deil, "ilerin slah"
anlamna gelir. Wang Shou-jen yle devam eder: Sezgisel bilgi, Budist
ler tarafndan retilen tefekkr ve meditasyon vastasyla geniletile-
mez. O, sradan ilerle ilgili gndelik tecrbemiz araclyla geniletil

melidir. Bu yzden Wang Shou-jen yle der: "Zihnin eylemi, yi [ira
de, dnce] ve yi'nin yneldii hedef wu [eya, iler] olarak isimlen
dirilir. Mesela, bir kimsenin yi'sinin hedefi, bir kimsenin ailesine hiz
mettir; o zaman bir kimsenin ailesine bu hizmeti wu'dur. Bir kimsenin
yi'sinin hedefi, hkmdara hizmet olduunda, o zaman hkmdara bu
hizmet, wu'dur" (Talimatlarn Kayd, pt. 1 ). Wu doru ya da yanl
olabilir, ancak bu belirlenir belirlenmez, sezgisel bilgimiz derhal, onu
bilecektir. Sezgisel bilgimiz, bir eyin doru olduunu bildiinde onu
samimi olarak yapmalyz ve sezgisel bilgimiz bir eyin yanl olduu
nu bildiinde, samimi olarak onu yapmay brakmalyz. Bu ekilde, i
lerimizi slah eder ve ayn zamanda sezgisel bilgimizi geniletiriz. le
ri slah etmek dnda, sezgisel bilgimizi geniletmenin baka bir yolu
yoktur. Bunun iindir ki, Byk Bilgi: " Bilginin geniletilmesi, ilerin
slahndan oluur", der.
"Sekiz telin" sonraki iki adm, "dncenin samimiyeti [yi] ve
zihnin slahdr." Wang Shou-jen'e gre, dncenin samimiyeti, ile
rin slahndan ve sezgisel bilginin geniletilmesinden baka bir ey de
ildir. Bunlarn her ikisi de, samimiyetle yerine getirilir. Sezgisel bilgi
mizin diktelerini takip etmemek iin bahaneler bulmaya almak d
ncede samimiyetsizliktir; samimiyetsizlik ise, Ch'en Hao ve Wang
Shou-jen tarafndan bencillik ve rasyonelletirme dedikleri ile ayn ey
dir. Dncemiz samimi olduunda, zihnimiz slah edilmi olur; zihnin
slah, dncede samimi olmaktan baka bir ey deildir.
"Sekiz telin" sonraki drt adm, benin yetitirilmesi, ailenin
dzenlenmesi, devleti dzene koymak ve dnyaya bar getirmektir.
Wang Shou-jen'e gre, benin yetitirilmesi, sezgisel bilginin geniletil
mesiyle ayn eydir. nk, sezgisel bilgimizi geniletmeksizin kendi
kendimizi nasl yetitiririz. Kendi kendimizi yetitirmede, sezgisel bil
gimizi geniletmekten baka ne yapabiliriz ki? Sezgisel bilgimizi geni
letirken insanlar sevmeliyiz ve insanlar severken ailemizi dzenleme
ve devletimizde dzen yaratma hususunda en byk katkmz yap
mak ve dnyaya bar getirmekten baka ne yapabiliriz? Nihayet "se-
418 yirmi altnc blm
kiz tel"in hepsi, sezgisel bilginin genilemesi olan tek bir "tele" indir
genebilir.
Sezgisel bilgi nedir? O basit bir ekilde, zihnimizin deruni ,
evrenin asli birlii ya da Byk Bilginin onu isimlendirdii ekliyle,
yce erdemdir. Bundan dolay, sezgisel bilginin genilemesi, yce er
demden baka bir ey deildir. Bu yzden Byk Bilgi'nin btn fikir
leri, anahtar kelimelerde ifade edilen bir dnceye, sezgisel bilginin
geniletilmesine indirgenebilir.
Yine Wang Shou-jen'i iktibas edecek olursak: "nsann zihni,
Gktr. nsann zihninin iermedii hibir ey yoktur. Hepimiz, bu tek
Gz; ancak bencilliin sebep olduu engeller sebebiyle Gn asli
durumu, tezahr etmez. Her zaman, sezgisel bilgimizi geniletiriz, en
gelleri ortadan kaldrrz ve onlarn hepsi ortadan kaldrldnda, asli
doamz ilk haline geri dndrlr; bylece yeniden bu Gn bir
paras haline geliriz. Parann sezgisel bilgisi, btnn sezgisel bilgisi
dir. Btnn sezgisel bilgisi, parann sezgisel bilgisidir. Her ey, tek bir
btndr" ( Talimatlarn Kayd, pt. 1 ) .
ZHNN DKKAT
Bylece Wang Shou-jen'in sistemi, Cho Tun-yi, Ch'eng Hao ve Lu
Chiu-yan'kilerle ayn izgiyi takip eder. Ancak o sistemini, daha sis
tematik ve daha dakik terimlerle ifade eder. Byk Bilgi'nin " bala
r"nn ve "telleri"nin onun sistemine ok iyi uymas gerei, hem ken
disine kanaat hem de bakalarna otorite getirir.
Bu sistem ve onun manevi yetitirme metodu, basit ve doru
dandr. Bunlar, onun sistemine gl bir cazibe kazandran zellikler
dir. htiya duyduumuz ey, her eyden nce, her birimizin, evrenle
bir olan asli zihne sahip olduumuzu anlamaktr. Bu anlamaya, Lu
Chiu-yan tarafndan, "ilk nce en nemli olan tespit etmek" olarak
gnderme yaplr. Bu ifadeyi o, Mencius'tan dn alr. Lu Chiu-yan
bir vesileyle yle der: "Son zamanlarda, ilk nce en nemli olann tes
pit edilmesini vurguladm tek bir ifade dnda, takdim edecek hibir
marifete sahip olmadm syleyerek beni eletiren insanlar oldu. Bu-
nu iittiimde: 'Gerekten yle! ' diye bardm" (Derlenmi alma

lar, Blm 34 ).
Yirmi Drdnc Blm'de, Yeni-Konfyslere gre, manevi
yetitirmenin bir kimsenin dikkatli olmasn gerektirdiine iaret edil
di; ancak ne iin dikkat? Lu-Wang okuluna gre, bir kimse "en nem
li olan tespit etmeli" ve sonra ona kar dikkatli olmaldr. "lk nce
en nemli olan tespit etmeksizin" derhal ve rastgele bir ekilde eyle
ri aratrma greviyle balama, Ch'eng-Chu okulu hakkndaki eletiri
dir. Bu artlar altnda, zihnin dikkatlilii bile manevi yetitirmede her
hangi bir sonuca sebep olamaz. Bu usul, Lu-Wang tarafndan iinde
hi pirin olmad halde, piirmek maksadyla mlein altna ate
yakmayla karlatrlr.
Ancak Ch'eng-Chu okulu buna, eyler aratrlmaya balama
dan herhangi bir ey tam olarak nasl tespit edebilir? diye cevap verdi.
Eer bir kimse, eylerin bu aratrmasn dlarsa, "en nemliyi tes
pit"te tek yol kalr ki, o da anlk aydnlanma yoludur. Ch'eng-Chu
okulu bunu, Konfys deil, daha ok Ch'anist olarak kabul eder.
Yirmi Drdnc Blm' de, Ch'eng Hao'nun da, rencinin ilk
nce her eyin birlii olan jen'i (insanseverlii) anlamaya balamas ve
sonra, onu samimiyet ve dikkatle yetitirmesi gerektiini sylediini
grdk. Baka hibir eyin yaplmasna gerek yoktur. Yalnzca kendi
mize gvenmee ve dosdoru ileriye gitmee ihtiya duyarz. Lu Chiu
yan benzer tarzda yle der: " Cesur ol, gayretli ol, alar parala, yo
lundaki dikenleri yak ve pislikleri temizle" (a.g.e.). Byle yaptnda,
Konfys'n otoritesi bile zorunlu olarak sayg gsterilmeye ihtiya
duymaz. Lu'nun yeniden ifade ettii gibi: "Eer bir kimse, retimde
temel olan hakknda bir anlay elde ederse, o zaman alt klasik, bir
kimsenin hamii haline gelir" (a.g.e). Bu bakmdan, Lu-Wang okulu
nun, Ch'anizm'in bir devam olduunu ak bir ekilde grrz.
BUDZM ELETRS
Hem Lu-Wang hem de Ch'eng-Chu okullar, Budizm'i sert bir ekil
de eletirirler. ki okul arasndaki fark, bu eletiride de ortaya kar.
420 yirmi altnc blm
Chu Hsi yle der: " Budistler boluktan sz ettiklerinde, bu onlarn

[btnyle] yanl olduklar anlamna gelmez. Ancak onlar bu bo
lukta, Li'nin olduunu bilmelidirler. nk gerek Li'nin daima bu
rada olduunu anlamakszn, sadece 'bo' olduumuzu syleyecek
isek, [byle bir doktrini]n ne faydas vardr? Bu durum, souk ber
rakl en alta kadar uzanan temiz suyu olan bir havuzun durumu gi
bidir. ilk bakldnda, onda hi su yokmu gibi grnr; o zaman bi
ri, bu havuzun yalnzca 'bo' olduunu syleyecektir. Eer bu ahs,
soukluun ya da scakln olup olmadn hissetmek iin elini ha
vuza sokmazsa, iinde suyun olduunu bilemeyecektir. Budistlerin
gr de kesinlikle byledir" (Kaydedilmi Szler, Blm 126). Yi
ne o yle der: "Konfysler, Li'yi domam ve yok edilemez ola
rak kabul ederler" (a.g.e. ). Chu Hsi'ye gre, budistler, somut dnya
da var olan eyler, deitikleri ve geici olduklarndan somut dnya
nn bo olduunu sylerken hakl deildirler. Ancak, ebedi olan ve
deimeye maruz kalmayan Li de vardr. O zaman bu anlamda, ev
ren bo deildir. Budistler, bir ksm insanlarn renksiz olduu iin ha
vuzdaki suyu grmemeleri gibi, soyut olduklar iin Li'lerin de ger
ek olduunu bilemezler.
Wang Shou-jen de Budizm'i eletirir, ancak eletirisini farkl bir
bak asndan yapar: "Taocular [yani, dini Taocular] hs [boluk,
gerek olmama]den sz ettiklerinde, Konfys bilge shih'den [ger
eklik, reellik], bir teli ona ilave edilebilir mi? Budistler wu'dan [yok
luk, var-olmama] sz ettiklerinde, Konfys bilge ona, yunun [var
lk, var olu] bir telini ekleyebilir mi? Ancak Taocular hs'den sz et
tiklerinde onlarn hareket noktas, hayat korumaktr. Oysa budistler
wu'dan sz ettiklerinde onlarn hareket noktas, hayatn ve lmn
acsndan kanmaktr. Onlar bu fikirleri zihnin asli doasna ilave et
tiklerinde, onlarn hs ve wu'nularnn asli anlamlar bir lde kayp
tr ve bununla zihnin doas engelden kurtulmu olmaz. Konfys
bilge, sadece sezgisel bilgiyi asli haline geri dndrr ve ona hangi tr
den olursa olsun hibir fikir ilave etmez... Gk, Yer ve btn eyler, bi
zim sezgisel bilgimizin fonksiyon ve eyleminin iinde bulunur. O za-
man, ona engel olan ya da mani olacak herhangi bir ey nasl onun d
nda olabilir" (Talimatlarn Kayd, pt. 3 ) .
Yine o yle der: "Budistlerin fenomenlere herhangi bir ballk
larnn olmad eklindeki iddialar, sz konusu fenomenlere ballk
lar olduunu gsterir. Biz Konfyslerin fenomenlere hibir ball
mzn olmadn iddia etmememiz gerei, bizim onlara bal olma
dmz gsterir... Budistler, beeri ilikilerde var olan skntlardan kor
karlar ve bu yzden de, onlardan kaarlar. Daha nce bu ilikilere ba
lanm olduklarndan onlardan kamaya mecbur edilirler. Ancak biz
Konfysler, farklyz. Baba ve oul ilikisinin olduu yerde, biz bu
ilikiye sevgiyle karlk veririz. Hkmdar ve tebaa arasndaki ilikinin
var olduu yerde, biz ona adaletle karlk veririz. Kar ve koca arasn
daki ilikinin var olduu yerde ona, karlkl saygyla karlk veririz.
Bizim fenomenlere, herhangi bir balantmz yoktur. "
Eer bu akl yrtmeyi takip edecek olursak, Taoculuun ve
Budizm'in temel fikirlerine Yeni-Konfyslerin, bizatihi Taocular
ve Budistlerden ok daha fazla bal olduklarn syleyebiliriz. Onlar
Taoculardan daha Taoist ve Budistlerden daha Budisttirler.
19. yzyl sonlarndan 20. yzyln balanna
kadar yaam, geleneksel in felsefesinin
insanln geliimini ngrdn, bu anlamda
Bat dncesine de yn verdiini savunan K'ang Yu-Wel.
er felsefe sistemi, yanl anlalp yanl kullanlmtr. Yeni-Kon
H fysln iki okulunun durumu da byle oldu. Chu Hsi'ye
gre bir kimse prensip itibariyle ebedi Li'yi ya da Yasalar anlamak
iin eyay aratrmakla ie balamaldr; ancak Chu Hsi'nin kendisi
bile bu prensibi tam olarak yerine getirmedi. Kaydedilmi olan szle
rinde, doal ve toplumsal fenomenler hakknda muayyen gzlemler
yaptn grrz. Ancak zamannn ou, Klasiklerin incelenmesi ve
yorumlanmasna hasredilmiti. Yalnzca ebedi Li'nin olduuna deil,
ayn zamanda kadim bilgelerin ifadelerinin de edebi Li olduuna inan
maktayd. Bu yzden onun sisteminde, Ch'eng-Chu okulunun gelene
i devam ettii mddete gittike daha aikar hale gelen bir yetkecilik
ve muhafazakarlk unsuru vard. Bu okulun resmi devlet retisi hali
ne gelmesi olgusu, bu eilimi daha ok arttrd.
YEN-KONFYSLGE TEPK
Lu-Wang okulu, bu muhafazakarla kar bir devrimdi ve Wang
Shou-jen'in zamannda devrimci hareket, en yksek noktasndayd.
ok basit bir tarzda bu devrimci hareket, dorudan doruya her insa-
426 yirmi yedinci blm
nn sezgisel bilgisine mracaat etti. Bu sezgisel bilgi, insann "arketip

sel zihnin" i dr. Ynetim tarafndan asla kabul edilmemekle bir
likte Ch'eng-Chu okulunda olduu gibi Lu-Wang okulu da, birincisi
kadar etkili bir hale geldi.
Ancak Wang Shou-jen'n felsefesi de yanl anlald ve yanl
kullanld. Wang'a gre, sezgisel bilginin birden bire bildii ey, bizim
irademizin ya da dncemizin ahlaki yndr. O bize, nasl yapma
mz gerektiini deil yalnzca neyi yapmamz gerektiini anlatabilir. O,
Amerikallarn imdi "nasl yaplacan bilmek" diye isimlendirdikle
ri eyden yoksundur. Wang, muayyen artlarda yapmamz gereken e
yi nasl yaplacan bilmek iin var olan ilerin durumuyla ilikili pra
tik eylem metotlarn incelemek zorunda olduumuzu syledi. Ancak
daha sonra takipileri, sezgisel bilginin kendisinin "nasl yaplacan
bilmek"i de ieren her eyi bize syleyebilecei inancna erimiler gi
bi grnmektedir. Bu anlamszdr ve Lu-Wang okulunun takipileri,
kesinlikle bu anlamszln sonularndan zarar grdler.
Bir nceki blmn sonunda, Wang Shou-jen'in Budizm'i ele
tirmek iin Ch'an tartma metodunu kullandn grdk. Bu, byk
bir ihtimalle yanl kullanlan bir argman trdr. Bir hiciv hikayesi,
bir bilim adamnn tannm bir Budist mabedini ziyaret ettiinde, g
revli kei tarafndan snrl bir saygyla muamele edildiini bize anla
tr. Ancak bilim adam buradayken mabet nemli bir memur tarafn
dan ziyaret edildi ve kei ona, en byk saygy gsterdi. Memur git
tikten sonra, bilim adam keiten bu farklln sebebini sordu. Kei
yle cevap verdi: "Sayg gstermek, sayg gstermek deildir ve sayg
gstermemek, sayg gstermektir. " Bilim adam, derhal yzne sami
mi bir tokat att. Kei kzarak bu davranna itiraz etti ve: "Niin ba
na vurdun? " dedi. Bilim adam cevaben yle dedi: "Vurmak, vurmak
deildir ve vurmamak vurmaktr. " Bu hikaye Wang Shou-jen'in zama
nndan sonra yaygn bir hale geldi ve phesiz onunla Wang Shou-jen
ve Ch'anistler kastedildi.
Wagn Shou-jen'in dneminde yaad ve etkili olduu Ming
hanedanl ( 1368-1643), Yan ya da Mool hanedanlnn ( 1280-
bat felsefesinin girii 427
1 367) yerini alan yerli bir in hanedanlyd. Zamanla o da, dar

dan saldrlarla birleen i isyanlarn bir sonucu olarak devrildi ve ye
rini Ch'ing hanedanlna ( 1 644-191 1 ) brakt. Bu hanedanlk altnda
in tarihinde ikinci kez btn in, yabanc bir grup olan Manular ta
rafndan ynetildi. Ancak Manular, in kltrne kar Moollardan
ok daha fazla sempati duyuyorlard. Onlarn hanedanlnn ilk te
ikilik dnemi, btn olarak in iin bir i bar ve saadet dnemiydi.
Bu dnem boyunca in kltr, belli bakmlardan nemli ilerlemeler
kaydetti; dier bakmlardan ise, kltrel ve toplumsal muhafazakarl
n byd bir dnemdi. Resmi olarak, Ch'eng-Chu okulu, nce ol
duundan daha kesin bir ekilde yerleti. Ancak, gayri resmi olarak
Ch'ing hanedanl, hem bu okula hem de Lu-Wang okuluna kar
nemli bir tepkiye tanklk etti. Bu tepkinin liderleri, her iki okulu da,
Ch'anizm ve Taoculuun etkisi altnda Konfys fikirleri yanl yo
rumlamakla ve bylece de asli Konfysln pratik ynn kay
betmekle suladlar. Saldrganlardan biri yle dedi: " Chu Hsi, Taocu
bir keiti ve Lu Chi-yan Budist bir keiti." Bu sulama, son iki b
lmde grdmz gibi btnyle haksz bir sulama deildi.
Ancak felsefi bak asndan bu, btnyle konu ddr. Yirmi
nc Blm'de iaret edildii zere Yeni-Konfyslk, Konf
yslk, Budizm, (Ch'anizm vastasyla) felsefi Taoculuk ve dini Ta
oculuun bir senteziydi. in felsefesi tarihi bak asndan byle bir
sentez, bir gelimeyi temsil eder ve bu yzden de bir kusur olmaktan
daha ziyade bir fazilettir.
Ancak Ch'ing hanedanlnda, Konfysln Ortodoks
konumu, daha ncekinden daha gl olduunda, Yeni-Konfys
ln saf Konfyslkle ayn ey olmadn iddia etmek, Yeni
Konfysln yalan ve yanl olduunu iddia etmee e deerdey
di. Gerekten de, muhaliflerine gre, Yeni-Konfysln zararl
etkileri, Budizm ve Taoculuunkinden daha byktr. nk, onun
asli Konfyslkle grnen uzlamas, halk kolayca aldatt ve
bylece de onlar doru yoldan kartt.
Bu sebepten Ch'ing hanedanlnn bilim adamlar "Han'a d-
n" hareketi balattlar. Bununla Han Hanedanl'nn bilim adamla

rnn ilk klasikler zerine yazdklar yorumlara bir geri dn kastet
tiler. Bunlar, bu Han Hanedanl'nn bilim adamlarnn zaman bak
mndan Konfys'e yakn dnemde ve Budizm'in in'e giriinden n
ce yaadklarndan onlarn Klasikler hakkndaki yorumlarnn daha
saf ve Konfys'n sahih fikirlerine daha yakn olmas gerektiine
inandlar. Bu yzden Yeni-Konfyslerin skartaya karm olduk
lar Han bilim adamlarnn birok yazlarn tetkik ettiler ve bu tetki
ki, Han hseh ya da Han Hanedanl'nn bilgisi olarak kavramlatr
dlar. Sz konusu tetkik, Yeni-Konfyslerin zttna olmak zere bu
ekilde isimlendirildi. nk Yeni-Konfysler, kendi ana okullar
Sung hanedanlnda geliip byd iin o dnemi Sung hseh ya
da Sung hanedanl bilgisi olarak adlandrmlard. 20. yzyln ba
langcna kadar 19. yzyl boyunca Han hseh'in Ch'ing ballar ile
Sung hseh 'inkiler arasndaki mcadele, in dnce tarihindeki tar
tmalarn en byklerinden birini tekil etti. Bizim bugnk bak a
mzdan bu, gerekte kadim metinlerin felsefi ve bilimsel yorumu ara
sndaki tartma gibi bir tartmayd. Bilimsel yorum, bu metinlerin
gerek anlamlar olduuna inand eyi vurgulad; felsefi yorum, on
larn kastetmeleri gerektiine inand eyi.
Kadim metinlerin bilimsel yorumu zerindeki vurgularndan
dolay, Han hseh bilim adamlar metin eletirisi, yksek eletiri ve fi
loloji gibi alanlardaki gelimeleri ortaya kardlar. Gerekten de, on
larn tarihsel, filolojik vs. almalar, Ch'ing hanedanlnn en byk
kltrel baars haline geldi.
Felsefi olarak, Han hseh bilim adamlarnn katks, nemsizdi,
ancak kltrel olarak zamanlarnn zihinlerini in edebi baarsnn
daha geni alanlarna ama hususunda ok ey yaptlar. Ming hane
danl sresince, Yeni-Konfysln etkisi altnda, devlet imti
hanlarnda baarl olmak iin gereken bilgiden dolay eitimll insan
larn ou, dikkatlerinin tamamn "Drt Kitaba" (Konfys Se
meler, Mencius, Byk Bilgi ve Orta Yol Doktrin) hasrettiler. Bunun
bir sonucu olarak da, dier edebiyat hakknda az ey rendiler. An-
cak, Ch'ing bilim adamlar kadim metinlerin bilimsel yeniden deer

lendirilmesiyle ilgilenmeye baladklarnda, kendilerini yalnzca Kon
fys Klasiklerle snrlamadlar. Muhakkak bunlar, ilk nce Kon
fys Klasiklerle megul oldular; ancak Klasikler alanndaki al
ma son erdiinde, Mo-tzu, Hsn-tzu ve Han-(ei-tzu gibi uzun bir sre
den beri ihmal edilmi olan kitaplar da ieren Ortodoks Konfys
ln dndaki okullarn dier kadim metinlerini incelemeye bala
dlar. Bu metinlere sirayet etmi, sokulmu olan birok bozulmay d
zeltmek, kelimelerin ve ifadelerin kadim kullanmlarn aklamak iin
altlar. Onlarn bu almalar sayesindedir ki, bu metinler, mesela
Ming hanedanlnda olduundan ok daha fazla bugn okunabilir
durumdadr. Sz konusu bilim adamlarnn almalar, Bat felsefesi
nin giriinin drts altnda son on yirmi ylda meydana gelen kadim
felsefecilerin felsefi almalarna ynelik ilginin uyanmasna yardm
etmek hususunda ok ey yapt. imdi bu konuyu ele alalm.
KONFYS DNE YNELK HAREKET

Burada, inlilerin ilk kez Bat kltryle temasa geme tarzn tamamen
aratrmak zorunlu deildir. Bu hususta Ming hanedanlnn sonuna
doru yani, 16. yzyln son ksm ve 1 7. yzyln ilk ksmnda, birok
inli bilim adamnn, bu zamanda Cizvit misyoner-bilim adamlar tara
fndan in'e sokulan matematik ve astronomi tarafndan etkilenmi ol
duklarn sylemek yeterli olacaktr. Eer Avrupallar, in'i ve onu ku
atan alanlar Uzak Dou olarak isimlendirdiyseler, ilk in-Avrupa te
maslar dneminde inliler de, Avrupa'ya Uzak Bat ya da T'ai Hsi ola
rak gnderme yapmaktaydlar. Daha nceki yzyllarda onlar, Hindis
tan'dan "Bat" olarak sz etmekteydiler; bundan dolay da yalnzca,
Hindistan'n batsndaki lkelere "Uzak Bat" diye gnderme yaparlar
d. Bu terim, imdi kullanmdan kalkt. Ancak 19. yzyln sonu gibi ge
bir dneme kadar yaygn bir ekilde kullanlan olan bir terimdi.
On Altnc Blm'de, inlilerin geleneksel olarak kendileri ve
bakalar ya da "barbarlar" arasnda yaptklar ayrmn rki olmaktan
ziyade kltrel olduunu sylemitim. Onlarn milliyetilik duygusu,
siyasetten daha ok kltr ilgili olarak gelitirildi. Kadim bir medeniye

tin varisleri olan ve corafi olarak dier herhangi bir medeniyetten nis
peten uzakta bulunan inliler iin, baka herhangi bir milletin kltr
l ve ancak kendilerinden farkl bir tarzda yaam olduklarn dn
mek gt. Bundan dolay, yabanc bir kltrle temasa getikleri her
zaman, onu hakir grme ve ona mukavemet etme eiliminde oldular.
Bunu, onu daha ok yabanc bir ey olarak grdkleri iin deil, sade
ce onu daha aa ya da yanl olduunu dndkleri iin yaptlar. On
Sekizinci Blm'de grdmz gibi, Budizm'in girii, yabanc inanca
bir tr milliyeti tepki olarak ortaya kan dini Taoculuun kuruluu
nu harekete geirdi. Hristiyan misyonerlerinin en nemli rol oynadk
lar Bat kltrnn girii de, ayn ekilde benzer bir tepki yaratt.
1 6. ve 1 7. yzylda, daha nce iaret edildii zere, misyoner bi
lim adamlar, dinlerinden daha ok matematikte ve astronomide ula
tklar dzeyle inlileri etkilediler. Ancak daha sonra, zellikle de 1 9.
yzyl boyunca, Avrupa'nn gelien askeri, endstriyel ve ticari stn
l ve ayn zamanda vuku bulan Manularn ynetimi altnda in'in
siyasi gcnn kyle birlikte Hristiyanln gc, inliler tarafn
dan gittike artan bir ekilde hissedildi. Misyonerler ve inliler arasn
da 19. yzylda patlak veren birka ana tartmadan sonra, Bat'nn
byyen etkisine kar koymak, onu etkisiz hale getirmek iin yerli
Konfys bir dine ynelik bir hareket, mehur devlet adam ve re
formcu K'ang Yu-wei ( 1 85 8-1927) tarafndan balatld. Bu olay, -in
dncesinin i geliimi bak asndan bile- saf bir tesadf deildi, zi
ra Han seh'in bilim adamlar daha nce bunun iin gereken yolu ha
zrlamlard.
On Altnc ve On Yedinci Blm'de, Han Hanedanl'nda
Konfysln iki okulunun hakim olduunu grdk: Eski Metin
Okulu ve Yeni Metin Okulu. Han bilim adamlarnn almalarnn in
celenmesinin Ch'ing hanedanl boyunca yeniden canlanmasyla, bu
iki okul arasndaki eski mcadele de yeniden canland. Tung Chung
shu'nun liderlik ettii Yeni Metin Okulu'nun Konfys'n ideal yeni
bir hanedanln kurucusu olduuna inandklarn ve hatta daha son-
ra onu, yeryznde icra edecei bir misyonu olan tabiatst bir varlk,
hatta insanlar arasnda hakiki bir tanr olarak grecek kadar ileri git
tiklerini de grdk. Han hseh'de K'ang Yu-wei, Yeni Metin Oku
lu'ndan Ch'ing'in ballarnn bir lideriydi ve bu okulda, Konfys
l kelimenin malum anlamyla organize bir din olarak tesis etmek
iin pek ok malzeme bulunmaktayd.
Tung Chung-shu'yu incelerken, o zaman Tung'un Konfys
hakkndaki fantastik teorisini okumutuk. K'ang Yu-wei'nin bu teori
si, ok daha fantastiktir. Grdmz gibi, Li Chi ya da Ayinler Kita
b kadar Ch'un Ch'iu ya da lk Bahar ve Sonbahar Yllklarnda veya
daha ok onun Han yorumcularnn teorisinde dnyann a ya da
geliim safhasndan getii anlay vardr. K'ang Yu-wei imdi bu
a teorisini, Konfys'n ann, k ve dzensizliin ilk a
olduu anlamna gelecek ekilde yorumlayarak sz konusu teoriyi ye
niden canlandrd. K'ang Yu-wei yle devam eder: Bizim zamanmz
da, Dou ve Bat arasnda byyen iletiim, Avrupa ve Amerika'daki
siyasi ve toplumsal reformlar, insanlarn dzensizlik safhasndan, bar
a yaklaan ikinci daha yksek safhaya doru ilerlediklerini gsterir.
Bunu, btn dnyann birlii takip edecektir. Bu, beeri geliimin son
safhas olan, byk bar safhasnn gereklemesidir. 1912'de yazan
K'ang yle demekteydi: "Konfys, btn bu eyleri daha nceden
bildi" (Lun-y Chu ya da Sekiler Hakknda Yorum, Blm 2).
K'ang Yu-wei, yalnzca birka ay sren ve yurt dna kann,
takipilerinden birkann idamnn takip ettii ve Manu ynetimi ta
rafndan siyasi tepkinin yenilendii 1 898'in sekin siyasi reformlarnn
lideriydi. Onun kanaati, savunduu eyin, yeni Bat medeniyetinin
adaptasyonu deil, daha ziyade Konfys'n kadim ve sahih reti
lerini gerekletirmekti. Konfys Klasikler zerine birok yorum
yazd ve yeni fikirlerini onlarda buldu. Bunlarn yan sra, ayn zaman
da 1 884'te Ta T'ung Shu ya da Byk Birlik Kitab adl bir kitap da
yazd. Bu kitapta, Konfys emaya gre beeri ilerlemenin n
c safhasnda gerekleecek olan topyann somut bir resmini verdi.
Bu kitap, en topyac yazarlar korkutup artacak kadar cesur ve
devrimci olduu halde, K'ang Yu-wei'nin kendisi, bir topyac olmak

ta uzakt. Programnn, beeri medeniyetin en yksek ve son safhas d
nda uygulanamayaca hususunda srar etti. Yakn pratik siyasi
program, yalnzca anayasal bir monariyi kurumsallatrma zerinde
durdu. Bu yzden btn hayat boyunca ok radikal olduu iin mu
hafazakarlar ve daha sonra ok muhafazakar olduu iin radikaller ta
rafndan nefret edilen biri oldu.
Ancak 20. yzyl, bir din yzyl deildi ve Hristiyanln in'e
giriiyle birlikte ya da ona ilaveten, din kart olan modern bilim de
geldi. Bu yzden, Hristiyanln in' deki etkisi kendiliinden snrlan
d ve Konfys bir dine ynelik bir hareket erken bir lme maruz
kald. Yine de Ch'ing hanedanlnn yklmas ve onun yerini 1912'de
Cumhuriyet'in almasyla birlikte, ilk Cumhuriyet Anayasas 1915'te
kaleme alndnda K'ang Yu-wei'nin takipilerinin Cumhuriyet'in,
Konfysl devlet dini olarak kabul etmesini ifade eden bir ar
zular vard. Anayasann in Cumhuriyeti'nin Konfysl bir
devlet dini olarak deil, ahlaki eitimin temel esas olarak kabul etti
ini ilan eden bir uzlamaya ulancaya kadar, bu konu hakknda kuv
vetli bir ihtilaf ortaya kt. Sz konusu Anayasa, asla uygulamaya ko
nulmad ve o zamandan beri artk K'ang Yu-wei'nin kastettii anlam
da bir din olarak Konfyslkten haber alnmad.
1 898'e kadar, K'ang Yu-wei ve arkadalarnn Bat felsefesi hak
knda eer bir ey biliyorlarsa bile, bu bildiklerinin ok az olduuna
iaret edilmelidir. K'ang'n siyasi reform hareketi baarsz olduunda
( 1 865- 1 898) bir ehit lmyle len arkada T'an Ssu-t'ung, ondan
ok daha usta bir dnrd. Yeni-Konfysle modern kimya
dan ve fizikten alnm bir takm dnceleri dahil ettii fen Hseh ya .
da ]en'in (insanseverlik) Bilimi adl bir kitap yazd. Kitabn balang
cnda kendi ]en Bilimi'ni incelemeden nce okunacak kitaplar _listeler.
Bu listede sralad Bat dncesiyle ilgili kitaplar arasnda yalnzca
Yeni Ahit ve "matematik, fizik, kimya ve sosyoloji hakkndaki birka
aratrmay" zikreder. Zamanndaki insanlarn Bat felsefesi hakknda
ok az ey bildikleri ve Bat kltr hakkndaki bilgilerinin de, maki-
neler ve sava gemilerine ilaveten esas olarak bilim ve Hristiyanlkla

snrl olduu aktr.
BATI DNCESNN GR
20. yzyln balangcnda Bat dncesi zerine en byk otorite Yen
Fu ( 1 853-1920) idi. Hayatnn ilk yllarnda devlet tarafndan deniz bi
limleri almak iin, sz konusu zamanda yaygn olan beeri bilimle
re dair almalarn yapt ngiltere'ye gnderildi. in'e dndkten
sonra u kitaplar ince'ye evirdi: Thomas Huxley, Evrim ve Ahl!k
Bilimi (Evolution and Ethics); Adam Smith, Uluslarn Zenginlinin
Doas ve Sebepleri Hakknda Bir Aratrma (An Inquery into the Na
ture and Causes of the Wealth of Nations); Herbert Spencer, Sosyolo
ji almas(The Study of Sociology); John Stuart Mill, zgrlk ze
rine( On Liberty) ve Bir Mantk Sistemi (A System of Logic) adl al
masnn yarsn; E. Jenks, Bir Siyaset Bilim Tarihi (A History of Poli
tics); Montesquie, Esprit des Lois ve Jevon'un tercmesinin bir uyar
lamas, Mantk Hakknda Dersler (Lessons in Logic). Yen Fu bu al
malar, 1 8 94-95 birinci in-Japon savandan sonra evirmeye bala
d. Bundan sonra, ok mehur oldu ve yapt eviriler yaygn bir e
kilde okundu.
Bu poplariteyi izah eden sebep vardr. Birincisi; Bat kar
snda daha nce yaanan bir dizi kk dmeyi takiben in-Japon
savanda in'in yenilgisi in halknn kendi kadim medeniyetinin s
tnlne olan gvenini sarst ve bylece de Bat dncesi hakknda
bir eyler bilme arzusuna yol at. Bu zamandan nce, Batllarn yal
nzca bilim, makinalar, silahlar ve sava gemileri hususunda stn ol
duunu; ancak manevi bakmdan sunacak hibir eye sahip olmad
n zannediyorlard. ikinci sebep, Yen Fu'nun tercmesinin birok pa
ragraflar zerine yorumlar yazmasyd. Bu yorumlarnda, okuyucula
rnn daha iyi anlamalarn salamak maksadyla evirisini yapt ya
zarn muayyen dncelerini in felsefesindeki dncelerle karla
trd. Bu uygulama, daha nce Yirminci Blm'de Budist metinlerin
tercmesiyle ilikili olarak zikredilen ko yi ya da kyasla yorum gibi bir
eydi. nc sebep, Yen Fu'nun tercmelerinde Spencer, Mill ve di

erlerinin modern ngilizce'sinin, en klasik tarz ince'ye dntrl
mesiydi. Onun tercmelerinde bu yazarlar okurken bir kimse, Mo-tzu
ya da Hsn-tzu gibi kadim ince almalar okuduunda edindii in
tibam aynsna sahip olmaktayd. Edebi baarya ynelik geleneksel
sayglarndan dolay, Yen Fu'nun zamanndaki inliler bile hala, kla
sik tarzda ifade edilen herhangi bir dncenin in klasik almalar
nn kendisi kadar deerli olduu eklinde bir hurafeye sahiptiler.
Ancak tercmelerinin listesi, Yen Fu'nun Bat dncesinden
ok az eyi in'le tantrdn gsterir. Bunlar arasnda, gerekten ko
nuyla ilgili olanlar, Jevon'un Mantk Hakknda Dersler ve Mill'in
Mantk Sistemi adl kitaplardr. Bunlardan birincisi, ksaltlm bir
zetti ve ikincisi ise bitirilmeden brakld. Yen Fu, Bat felsefesi hak
kndaki bilgisinin olduka snrl olduunu gsterecek bir ekilde, b
tn zamanlarn en byk Batl felsefecisi olarak Spencer'i tavsiye etti.
Yen Fu'nun zamann da bir baka bilim adam daha vard. O,
bu bakmdan daha iyi bir anlay ve daha derin vukufiyete sahipti.
Ancak, felsefe almay brakmasndan sonraya kadar halk tarafndan
bilinmedi. Bu bilim adam, en byk tarihiler, arkeologlar ve son za
manlarn edebi yazarlarndan biri olan Wang Kuo-wei ( 1 877-1927)
idi. Otuzundan nce, Schopenhaur ve Kant' almt. Bu bakmdan
hemen hemen ngiliz dnrlerden baka kimseyi incelememi olan
Yen Fu'dan farkldr. Ancak otuzuna geldikten sonra, Wang Kuo-wei,
" Otuz Yanda Kendi Kendini Anlatma (A Self-Account at the Age of
Thirty)" adl almalarndan birinde zikrettii bir sebepten dolay fel
sefe almay brakt. Bu almasnda o yle der:
"Uzun bir zamandan beridir felsefeden bktm. Felsefe teorileri
arasnda, sevilebilecek olanlarn inanlamayaca ve inanlanlarn sevi
lemeyecei eklinde genel bir kural vardr. Hakikati biliyorum ve yine
de anlamsz, byk metafizik bilimlerini, yce ahlak bilimlerini ve y
ce estetik bilimini seviyorum. Bunlar benim en ok sevdiim eylerdir.
Ancak inanlabilir olan ararken pozitivistik hakikat teorisine, hedo
nistik ahlak teorisine ve ampirik ahlak teorisine meylettim. Bunlarn
inanlabilir olduunu biliyorum, fakat onlar sevemem ve baka teori

lerin de sevilebilir olduunu hissediyorum, ancak onlara inanamam.
Son iki ya da yl boyunca deneyimlediim byk sknt budur. Son
olarak ilgim kendisini, tedricen, felsefeden dorudan teselli bulmak is
tediim edebiyata kaydrd. " *
Yine o, ngiltere'de Spencer ve Almanya'da Wund gibi insanla
rn ancak ikinci snf felsefeciler olup, felsefelerinin bilim ya da daha
nceki sistemlerin bir senkretizmi olduunu syler. Bu zamanda onun
bildii dier felsefeciler, yalnzca tarih felsefecileriydi. Eer tarih felse
fesini almay srdrseydi, ehil bir tarih felsefecisi olabileceini sy
lerdi: "Ancak, ben saf bir felsefeci olamam ve imdilik bir tarih felse
fecisi de olmay istemiyorum. Felsefeden niin bktmn bir dier se
bebi de budur" (a.g.e.).
B u iktibaslardan hareketle Bat felsefesi hakknda biraz vukufi
yeti olduunu dndm iin Wang Kuo-wei'yi genie iktibas et
tim. Bir in deyiminin dedii gibi o, "onda ho olan ve ac olan" bil
di. Ancak btn olarak, bu yzyln banda, Bat felsefesi hakknda
herhangi bir eyi bilen ok az inli vard. Ben kendim, angay'da bir
lisans rencisiyken, balang dzeyinde mantk dersi almtk, ancak
o zaman angay'da bu trden bir ders verebilecek hi kimse yoktu. So
nunda Jevons'un Mantk Hakknda Dersler'inin bir kopyasn satn al
mamz ve onu bir ders kitab olarak kullanmamz bizden isteyen bir
hoca bulundu. Bizden, bir ngilizce retmenin talebelerinden ngiliz
ce Okuma kitabn bandan sonuna kadar okumas gibi onu okuma
mz istedi. Deerlendirme dersine geldiimizde, beni, "e" harfini "g"
ve "m" arasna sokmadmdan emin olmak iin "judgement" kelime
sine telaffuz etmemi istedi!
Uzun bir sre, kursu gerek bir mantk kursu haline getirmek
iin uraan bir baka retmenin merhametine kalmtk. Jevons'un
kitabnda bu retmenin bizden yapmamz istemedii birok altr
ma vard; ancak ben yine de kendi hesabma onlar hazrladm. Kitap-
(*) Chin-an Wen-chi ya da Wang Kuo-wei'nin Derlenmi Edebi Yazlar, !kinci Derleme.
ta kapasitemi aan bir altrma vard; dersten sonra retmenden onu

aklamasn istedim. Aratrmay bizimle, bir bucuk saat mzakere
edip zemeyince sonunda: "zin verin zerinde dneyim ve sonra
ki geliimde sizin iin onu yapayaym" dedi, ve bir daha asla gelmedi.
Bundan dolay kendimi olduka zgn hissettim nk onu mahcup
etmek, utandrmak gibi bir arzum yoktu.
Pekin niversitesi o zaman, felsefenin blmne in, Bat ve
Hint Felsefesi blmne sahip olduu farz edilen tek ulusal niversi
teydi. Ancak bu niversite tesis edildiinde in felsefesi hakknda yal
nzca bir blm vard. 1915'te, Almanya'da felsefe alan ve muhte
melen bu konuyla alakal dersleri retebilecek olan bir profesr tu
tulduundan bir Bat felsefesi blmnn tesis edilebilecei ifade edil
di. Bundan dolay o yl Pekin'e gittim ve bir lisans rencisi olarak ka
bul edildim. Ancak ansma, bize ders verecek olan profesr ksa bir
sre nce lmt; bu yzden in felsefesi blmnde almak zo
runda kaldm.
Bu blmde, Eski Metin, Yeni Metin, Ch'eng-Chu ve Lu-Wang
okullarn temsil eden profesrlerimiz vard. Onlardan Lu-Wang oku
lunun bir takipisi olan bir profesr, in felsefesi tarihi zerine hafta
da drt saatlik, iki yllk bir ders okuttu. Hoca, geleneksel bilge kral
lar, Yao ve Shun ile balad ve birinci smestrin sonunda yalnzca
Chou Dkne kadar, yani Konfys'ten yaklak 5 yzyl ncesine
kadar ilerleyebilmiti. Bu ekilde devam edilirse, dersi bitirmenin ne
kadar zaman alacan kendisine sorduk. yle yantlad: "Felsefe a
lmasnda bitirmek ya da bitirmemek gibi bir ey yoktur. Eer ou der
sin bitirilmesini isterseniz onu bir kelimede bitirebilirim; onun bitiril
mesini istemezseniz, asla bitirilemez."
BATI FELSEFESNN GR
John Dewey ve Bertrand Russell, 1 9 1 9-20'de Pekin niversitesi'nde ve
baka yerlerde konferans vermek zere davet edildi. Bunlar in'e ge
len ilk Batl felsefecilerdi ve inliler ilk defa onlardan Bat felsefesinin
sahih bir anlatsn aldlar. Fakat Dewey ve Russel'n hakknda konfe-
rans verdikleri ey, ounlukla kendi felsefeleriydi. Bu da dinleyicileri

ne, geleneksel felsefe sistemlerinin yerine baka eylerin konulduu ve
skartaya karld intibam verdi. Bat felsefesi tarihi hakknda sahip
olduklar azck bilgiyle dinleyenlerin byk ksm, onlarn teorisini
nemini gremediler. Bir felsefe, ayn zamanda sz konusu felsefenin
hem teyit hem de reddettii daha nceki gelenekleri anlamakszn an
lalamaz. Yine de onlarn in'i ziyaretleri, bu dnemin rencileri iin
yeni entelektel ufuklar at. Bu bakmdan onlarn ziyaret sresi, b
yk kltrel ve eitimsel deere sahip oldu.
Yirmi Birinci Blm'de, in'de in Budizm'i ve Budizm arasn
da bir ayrmn olduunu ve Budizm'in in felsefesine katksnn, Ev
rensel Zihin fikri olduunu sylemitim. Bat felsefesinin giriinde de,
benzer durumlar vardr. Dewey ve Russell'n ziyaretlerini takiben, me
sela, u ya da bu zamanda in'de popler hale gelen birok baka fel
sefi sistem oldu. Ancak imdiye kadar, bunlarn hemen hemen hepsi,
Bat felsefesini in'de basit bir ekilde temsil ettiler. Henz hibiri,
Ch'an Budizm'de olduu gibi in zihninin geliimimin tamamlayc
bir paras haline gelemedi.
Grebildiim kadaryla, Bat felsefesinin in felsefesine daimi
katks, mantksal zmleme metodu oldu. Yirmi Birinci Blm'de,
Budizm'in ve Taoculuun her ikisinin de olumsuz metodu kullandk
larn sylemitim. zmleme metodu, bunun tam kartdr ve bun
dan dolay pozitif metot olarak isimlendirilebilir. Olumsuz metot, ay
rmlar ortadan kaldrmaya ve nesnenin ne olmadn anlatmaya al
r, oysa olumlu metot, ayrmlar yapmaya ve nesneyi ne ise o olduu
nu sylemeye alr. inliler iin olumsuz Budizm metodunun tantl
mas ok nemli deildir; nk Budizm bu metodu takviye etme hiz
meti grm olsa da, daha nce Taoculuk'da ona sahiptiler. Ancak po
zitif metodun girmesi, gerekten ok nemli bir meseleydi. Bu metot,
inlilere yeni bir dnme yolu sundu ve zihniyetlerinde bir deime
ye yol at. Ancak son blmde greceimiz gibi sz konusu metot da,
dier metotlarn yerini almayacak, yalnzca onu tamamlayacaktr.
nemli olan, Bat felsefesinin hazr sonular deil, bu metottur.
Bir inli hikaye, bir zamanlar bir adamn, kendisine ne istediini so

ran bir lmszle karlatn anlatr. Adam, altn istediini syledi.
lmsz parmayla birka ta parasna dokundu ve derhal altna
dntler. lmsz, adamdan onlar almasn istedi, ancak adam
reddetti. "Baka ne istiyorsun? " diye sordu lmsz. "Senin parmak
larn istiyorum" diye yantlad adam. zmleyici metot, Bat felsefe
sinin parmaklardr ve inliler parma istiyorlar.
Bu yzden Bat'daki felsefi almann farkl dallar arasnda
inlilerin dikkatini ekecek olan ilk ey mantkt. Yen Fu'nun J. S.
Mill'in Mantk Sistemini tercmesinden nce bile, Li Chih-tsao (.
1 630) Cizvit pederlerle Aristocu mantk h akkndaki bir ortaa ders
kitabn evirmiti. Onun tercmesi, Ming-li T'an ya da Ming-li Hak
knda Bir Aratrma olarak isimlendirildi. On Dokuzuncu Blm'de
ming-/i'nin isimlerin zmlemesinin ilkelerin zmlemesi anlamna
geldiini grmtk. Yen Fu mant ming hseh ya da simler Bilimi
olarak tercme etti. Sekizinci Blm'de grdmz gibi, Kung-sun
Lung tarafndan temsil edildii haliyle simler Okulu'nun felsefesinin
z, tam olarak isimlerin zmlemesi yoluyla ilkelerin zmlenme
sidir. Ancak o blmde, bu felsefenin tam olarak mantkla ayn ey ol
madna da iaret ettim. Fakat bir benzerlik vard ve inliler ilk ola
rak Bat mant hakknda bir ey iittiklerinde, hemen bu benzerlii
fark ettiler ve bylece onu kendi simler Okulu ile ilikilendirdiler.
Son zamanlara kadar, Bat felsefesinin giriinin en bereketli so
nucu, Budizm'i de ieren in felsefesinin yeniden canlanmas oldu. Bu
ifade de, eliik bir ey yoktur. Bir kimse, aina olmad yeni fikirler
le karlatnda, aklamak, karlatrmak ve karlkl teyit iin bil
dik fikirlere dnmesi olduka doaldr. Ve zmleyici meotla donan
m olarak bu fikirlere dndnde, onlarn bir zmlemesini yap
mas olduka doaldr. Daha nce, Konfys okullarn dndaki
kadim dnce okullarn alma hususunda Han hseh bilim adam
larnn yolu hazrladn bu blmn balangcnda grmtk. Kadim
metinlerin yorumu, esas olarak felsefi olmaktan ziyade metinsel ve fi
lolojik yorumlard. Ancak bu, bir zmleyici metodu farkl kadim
in dnce okullarnn felsefi dncelerinin zmlenmesine uygu

lamadan nce kesin olarak ihtiya duyulan eydir.
Mantk, Bat felsefesinin inlilerin dikkatini eken ilk yn ol
duundan, kadim in okullar arasnda simler Okulu'nun .da ilk ola
rak son zamanlarda detayl incelemeye maruz kalmas da doaldr. Dr.
Hu Shih'in Kadim in'de Mantksal Metodun Gelimesi (The Deve
lopment of Logical Method in Ancient China) adl kitabnn 1 922'de
ki ilk yaynlanmasndan bu yana, bu alanla ilgili almaya yaplan
nemli katklardan biri oldu. Liang Chi-ch'ao ( 1 8 73-1930) gibi bilim
adamlar, ayn zamanda simler Okulu ve dier okullarn almalar
na da ok katkda bulundular.
zmlemeci metodu kullanarak eski dncelerin yorumu ve
zmlemesi, 1937'deki in-Japon savann patlak vermesine kadar
an ruhunu karakterize etti. indeki misyonerlerin in felsefesi hak
kndaki in felsefi almalarn ve yazl metinlerini Batl dillere e
virmelerine ramen birka Bat felsefesi hakkndaki Batl felsefi al
malar ve yazlm kitaplar inceye evirmelerinin sebebi bu olabilir.
Bu yzden felsefi alanda, onlar tersinden misyonerlik almas olarak
isimlendirilebilen eyi yapm gibi grnrler. dn verme sistemini
tersine evirmek mmkn olduu gibi, misyonerlik almasn da ter
sine evirmek mmkndr.
Song hanerdan dneminde yaam,
yenl-KonfysU Ustad
Shao Yung'un bir tasviri.
in felsefesinin evrimi ve geliimi hakkndaki her ey syledikten
sonra, okuyucu u tr sorular sorma eiliminde olabilir: Ozellik
le sava dnemi in felsefesi ne durumdadr? in felsefesinin dnya
nn felsefi geleceine katks ne olacaktr? in dorusu, bana bu soru
lar sk sk soruldu ve muayyen bir felsefenin ne olduunu, onun tem
sil ettii ya da kar kt geleneklere aina olmayan bir kimseye ak
lamak zor olduundan bir dereceye kadar, bu sorular karsnda zor
durumda da kaldm. Ancak imdi, okuyucu in felsefi gelenekleri hak
knda biraz ainalk kazandndan, bu sorular son blmn hikaye
sini devam ettirerek cevaplamaya alacam.
FELSEFEC VE FELSEFE TARHS

Byle yaparken kendimi, bakalarnnki ile deil de, kendi hikayemle
snrlamay teklif ediyorum. nk bunun anlatmaya deer tek hika
ye olduunu dnyorum. stelik bu, benim en iyi bildiim hikaye
dir ve muhtemelen de bir tr rnek olarak da hizmet grebilir. Bunun,
haklarnda herhangi bir tam yorumlama yapmakszn yalnzca bir
isimler ve "izimler" vermekten daha iyi olduunu dnyorum. n-
444 yirmi sekizinci blm
k o tr bir usuln sonunda, hemen hemen hibir zaman bir resim or

taya kmaz. Yalnzca bir felsefecinin muayyen bir "ist" olduu ve ba
ka bir ey olmadn sylemek, genel olarak anlama yerine yanl an
lamaya yol alr.
kinci ve son cildi in-Japon savann patlak vermesinden
yl nce 1 934'te baslan ve birinci cildi Dr. Bodde tarafndan ngiliz
ce'ye evrilen; savan balamasndan ay sonra Pekin'de 1937'de
yaynlanan geni History of Chinese Philosophy adl almam, tara
fmdan bu blmn sonunda zikredilen an bu ruhunun bir ifadesi
dir. Bu almada, Han hseh bilim adamlarnn kadim felsefecilerin
metinleri zerine yaptklar almalarn sonularndan faydalandm.
Ayn zamanda bu felsefecilerin fikirlerini aklamak iin zmleyici
metodu kullandm. Tarihi bak asndan bu metodu kullanmann
bir takm snrlar vardr; nk kadim felsefecilerin fikirleri asli biim
leriyle, bu fikirlerin modern yorumcularnn takdiminde olduu kadar
ak deildir. Bir felsefe tarihisinin fonksiyonu, bize gemiin felsefe
cilerinin szlerinin gerekten bu adamlarn kendileri iin ne anlam ifa
de ettiini anlatmaktr; bizim ifade etmeleri gerektiini dndmz
eyi deil. Tarih'imde uygun snrlar iinde zmleyici metodu kul
lanmay en iyi ekilde srdrmeye altm.
Ancak saf felsefeci bak asndan, gemiin felsefecilerinin fi
kirlerini aklamak ve onlarn teorilerini, geerliliklerini ya da anlam
szlklarn gstermek maksadyla mantksal sonularna gtrmek,
yalnzca onlarn bu fikirler ve teoriler hakknda ne dndklerini an
lamaktan kesinlikle daha ilgin ve daha nemlidir. Byle yapmada, es
kiden yeniye doru bir geliim sreci vardr ve bu gelime, yukarda
zikredilen an ruhunun bir baka safhasn temsil eder. Ancak byle
bir alma artk, tarihinin bilimsel almas olmayp bir felsefecinin
yaratc bir almasdr. Wang Kuo-wei'nin hislerini paylayorum, ya
ni yalnzca bir felsefe tarihisi olmak istemiyorum. Bu yzden Ta
rih'imi yazp bitirdikten sonra derhal, yeni bir alma hazrladm. An
cak bu bunalml zamanda, 1937 yaznda sava patlak verdi.
modern dnyada in felsefesi 445
SAVA ZAMANINDA FELSEF RETM

Savatan nce, benim de mezun olduum Pekin niversitesi'nin ve
imdi ders verdiim Tsing Hua niversitesi'nin felsefe blmleri,
in'deki en gl blmler olduklar kabul edilmekteydi. Onlarn her
birinin kendisine has bir gelenei ve vurgusu vard. Pekin niversite
sinden olanlar Bat felsefi terimleriyle Kant ve Hegelci, in felsefi te
rimlerine gre ise Lu-Wang olan idealisttik bir eilimle tarihsel al
malara ve ilme yneldiler. Aksine Tsing Hua'nn gelenei ve vurgusu,
realistik bir felsefi eilimle felsefi problemlerin allmas hususunda
mantksal zmlemeyi kullanmaya yneldi. Bu eilim Bat felsefi te
rimleriyle, yeni-realizm felsefesinin Platoncu olmas anlamnda Platon
cu ve in felsefi terimleriyle de Ch'eng-Chu'cuydu.
Bu iki niversite, Pekin olarak bilinen Peiping'de bulunmaktay
d ve savan kmas zerine, her ikisi de, btn sava boyunca G
neybat Birleik niversitesi'ni tekil etmek iin bir ncsyle, Ti
entsien'in Nankai niversitesiyle birletikleri gneybatya tandlar.
Birlikte, iki Felsefe Blm nadir ve harikulade bir kombinasyon mey
dana getirdiler. Bu blm, in ve Bat felsefesinin nemli okullarnn
hepsini temsil eden dokuz profesr iermekteydi. lk nce, Birleik
niversite, bir btn olarak, Honan eyaletindeki Changsha'ya yerle
ti. Ancak bizim Felsefe Blmmz, beeri bilimlerin dier Blmle
riyle birlikte mstakil olarak Gney Kutsal Da olarak bilinen Heng
sahn'da yerleti.
Biz burada, 1 938'de daha gneybat, Kunming'e tanmadan
nce sadece drt ay kaldk. Ancak bu birka ay, manevi olarak ok
tevik ediciydi. Sz konusu zamanda, tarihimizdeki en byk milli kri
zi yaamaktaydk ve biz Huai-jang'n Yirmi kinci Blm'nde zikre
dildii gibi, bir aynada bir briketi parlatmaya alm olduu ve Chu
Hsi'nin bir zamanlar yaam olduu yerdeydik. Bizi, yabanc bir or
du tarafndan gneye doru srlen Sung hanedanlnn karlat
ayn kaderin straplarn ekenlerdik. Ancak hepsi bir binada olan fel
sefeciler, yazarlar ve bilim adamlarndan oluan, harikulade bir toplu
lukla birlikte yaadk. Tarihsel ann, corafi yerin ve beeri topluluun
bu kombinasyonudur ki, bu durumu istisnai bir ekilde tahrik edici ve

ilham verici kld.
Bu birka ay boyunca, ben ve meslektalarm, Profesr T'ang
Yung-t'ung ve Y. L. Chin, zerinde alyor olduumuz kitaplar bitir
dik. T'ang'n kitab in Budizm'nin Tarihi'i (History of Chinese
Buddhism) adl eserinin ilk ksmdr. Ch'in'in kitab, Tao zerine ( On
the Tao) ve benimki de Hsin Li-hseh ya da New Li-hseh adl al
malardr. Ch'in ve ben, ortak birok fikre sahiptik, ancak benim al
mam, baln da iaret ettii gibi Ch'eng-Chu okulunun ortaya k
ve gelimesi hakkndayd; oysa onunki metafizik problemlerin msta
kil olarak allmasnn sonucudur. Daha sonra Kunming'de bir dizi
baka kitap yazdm: the Hsin Sihih-lun, in'in zgrlk Yolu (The
China's Road to Freedom) olarak da isimlendirildi. The Hsin Yan-jen
ya da nsann Doas zerine Yeni Aratrma (New Treatise on the
Nature of Man); the Hsin Yan-tao, in Felsefesinin Ruhu (The Spi
rit of Chinese Philsophy) olarak da adlandrld. Bu son alma el yaz
mas halinden Oxford niversitesi'nden Bay E. R. Hughes tarafndan
tercme edildi ve Londra'da yaymland: The Hsin Chih-yen ya da
Metafiziin Metodolojisi zerine Yeni nceleme (New Treatise on the
Methodology of Metaphysics). Btn bu almalarn, asli dilleri olan
ince'deki edisyonlar angay'daki Commercial Press tarafndan ya
pld. Aada ada in felsefesindeki bir eilimin rnei olarak, sz
konusu bu almalarn sonularn zetlemeye alacam ve byle
yaparken muhtemelen, in felsefesinin gelecein felsefesine ne katkda
bulunabilecei hakknda ksmi bir gr elde edebiliriz.
Felsefi ya da daha ziyade metafiziksel akl yrtme, var olan bir
eyin tecrbesiyle balar. " Bir ey vardr" ifadesinden, Hsin Li-hseh
adl almamda, yalnzca Ch'eng-Chu okulunun deil, ayn zamanda
Taocularn da btn metafizik fikirlerini kardm. Onlarm hepsinin
bir ekilde, yalnzca "bir ey vardr" ifadesinin mantksal ierimleri ol
duklar kabul edilebilir. Li ve Ch'i fikirlerinin bu ifadeden nasl kar
sanabilir olduunu ve baka fikirlerinde ayn ekilde tahlil edilir oldu
unu grmek zor deildir. Mesela, hareket fikri, tarafmdan, dnyann
bir ksm ilk hareketi iin kozmolojik bir fikir olarak deil, bizatihi var
olma fikrinde ima edilen metafizik bir fikir olarak ele alnd. Var ol
mak, bir eylem, bir harekettir. Eer duraan yn itibariyle dnya
hakknda dnecek olursak, Taocularlarla birlikte, bir ey var olma
ya balamadan nce Varln var olmas gerekir diyeceiz. Eer dina
mik yn itibariyle dnya hakknda dnecek olursak, Konfys
lerlerle birlikte, bir ey var olmadan nce, ilk olarak Hareketin olma
s gerektiini syleyeceiz ki bu, yalnzca, var olma eyleminden sz et
menin bir baka yoludur. Gerekte tahayyl olan, insann resimli d
nce biimi olarak isimlendirdiim eyde, insan Varl ve Hareketi,
her eyin Babas Tanr olarak tahayyl eder. Bu trden tahayyli d
ncede, felsefeye ya da metafizie deil, dine ya da kozmolojiyle sa
hip olunur.
Ayn akl yrtme izgisini takip ederek Hsin Li-hseh adl a
lmamda, in felsefesinin btn metafizik fikirlerini karabildim ve
onlar ak ve sistematik bir btn iine koyabildim. Bu kitap, eletiri
lerinde in felsefesinin yapsnn, imdiye kadar olandan daha ak bir
ekilde ifade edildii intibam uyandrdndan faydal olarak kabul
edildi. in milletinin bir diriliinin sembol olarak kabul edilen in
felsefesinin bir diriliini temsil ediyor olarak grld.
Son blmde grdmz gibi, Ch'eng-Chu okulunda muay
yen bir yetkecilik ve muhafazakarlk vardr; ancak bu, benim Hsin Li
hseh adl almamda bertaraf edilir. Benim kanaatime gre, metafi
zik her bir Li'nin muhtevasn deil, yalnzca Li olduunu bilebilir. Bi
reysel Li'nin muhtevasn, bilimsel ve pragmatik metodu kullanarak
anlamak bilimin iidir. Li'ler bizatihi, mutlak ve ebedidir; ancak onlar
bizim iin bilimin yasalar ve teorilerinde bilinir olduu gibi, nispi ve
deiebilirler.
Li'lerin tahakkuku maddi bir temeli gerektirir. Farkl toplum
tipleri, toplumsal yapnn farkl Li'lerinin tahakkukudur ve Li'nin ta
hakkukunu gerektiren her bir Li'nin maddi temeli, verili bir toplum ti
pinin ekonomik temelidir. Bu yzden, tarih alannda ekonomik bir yo
ruma inanyorum ve in'in zgrlk Yolu kitabmda, bu kitabn ikin-
ci blmnde yaptm gibi bu yorumu in medeniyetine ve tarihine

uyguladm.
Wang Kuo-wei'nin felsefedeki skntsnn, onun bilginin her da
lnn kendine zg bir uygulama alan olduunu anlamadaki baarsz
lndan kaynaklandn dnyorum. Eer bu teori gerek hakkn
da hemen hemen hibir iddiada bulunmuyorsa, insan herhangi meta
fizik bir teoriye inanma ihtiyac duymaz,. Ancak eer o bu tr iddialar
da bulunuyorsa, kt bir bilim gibi kt bir metafiziktir. Bu iyi bir me
tafizik teorinin inanlmaz olduu anlamna gelmez, fakat yalnzca
onun, bir kimsenin matematie inandn sylemesinde olduu gibi,
ona inandn sylemesini gerektirmeyecek kadar ak olduu anlam
na gelir. Metafizik, matematik ve mantk arasndaki fark, son ikisi
hakknda bir kimsenin bir eyin var olduu ifadesiyle balama ihtiya
c duymamasdr. Bu gerek meseleler hakknda bir iddiadr ve byle
bir idday yalnzca metafizik yapma ihtiyac duyar.
FELSEFENN DOGASI
Hsin Li hseh de kullandm metot, btnyle zmlemecidir. Ancak
- '
o kitab yazdktan sonra, Yirmi Birinci Blm' de zikredilen olumsuz me

todun nemini anlamaya baladm. imdiki durumda, eer bir kimse fel
sefesinin tanmn soracak olsa ona, eliik bir tarzda, felsefenin zellik
le de metafiziin, geliiminde nihai olarak "bilgi olmayann bilgisi" ha
line gelen bilgi dal olduunu, sylerdim. Eer bu byleyse, o zaman
olumsuz metot, kullanlma ihtiyac duyar. Felsefe zellikle de metafizik,
gerek meselelerle ilgili bilgimizi arttrma hususunda faydaszdr, ancak
zihnimizin yceltilmesi iin zorunludur. Bu birka nokta yalnzca benim
kendime has kanaatler deildir, ancak daha nce grdmz gibi in
felsefi geleneinin muayyen ynlerini de temsil eder. Gelecek dnya fel
sefesine bir katkda bulunabilecek olann bu ynler olduunu dn
yorum. Aada onlar biraz daha ileri gtrmeye alacam.
Bilginin dier dallar gibi felsefe de, tecrbeyle balamal. Ancak
felsefe, zellikle de metafizik, bu teki dallardan ayrlr. Geliimi, ni
hai olarak onu tecrbeyi aan bir " eye" gtrecektir. Onda, mantk-
sal olarak idrak edilemeyecek ancak yalnzca dnlebilecek bir ey

vardr. Mesela, bir kimse yuvarlak bir masay idrak edebilir, ancak yu
varlakl idrak edemez. Bunun sebebi, bir kimsenin duyu organnn,
yetersiz bir ekilde gelitirildii iin deil, yalnzca mantksal olarak
dnlebilen fakat idrak edilemeyen yuvarlan bir Li olmasdr.
Bu "eyde", yalnzca idrak edilemeyen fakat, kesin olarak sy
lendiinde, hatta dnlemeyen bir ey vardr. Birinci Blm'de, felse
fenin hayat hakknda tefekkri dnce olduunu syledim. Tefekkri
doasndan dolay, felsefe nihai olarak, mantksal olarak dncenin
nesnesi olamayan "bir ey" zerinde dnmek zorundadr. Mesela, ev
ren, var olanlarn tamam olmasndan dolay, mantksal olarak dn
cenin nesnesi olamaz. On Dokuzuncu Blm'de grdmz gibi, in
ce T'ien ya da Gk kelimesi bazen, Kuo Hsiang yle dediinde oldu
u gibi, btn bu anlamnda kullanlr: "Gk, her eyin ismidir." Evren
var olan her eyin tamam olduundan, bir kimse onun hakknda d
ndnde, tefekkri olarak dnmektedir; nk dnce ve d
nen ayn zamanda btnn iinde olmaldr. Ancak, bir kimse bu b
tn hakknda dndnde, dncesinde yer alan btn dncesi
nin kendisini iermez. nk o, dncenin nesnesidir ve bu yzden de
ona zt bir yerde bulunur. Bundan dolay, bir kimsenin hakknda d
nd btn, gerekten var olan her eyin btndr. Ancak bir
kimse nce, dnlemez olduunu idrak etmek iin btn hakknda
dnmelidir. Bazen bir kimse sessizlii fark etmek iin bir sese ihtiya
duyduu gibi, dnlemez olann bilincinde olmak iin de dnceye
ihtiya duyar. Bir kimse dnlemez olan hakknda dnmeli, ancak
byle yapmaya alr almaz, O derhal geip gider. Bu, felsefenin en
byleyici ve ayn zamanda en zahmetli yndr.
Mantksal olarak idrak edilemeyen, tecrbeyi aar; ne idrak edi
lemeyen ne de dnlemeyen akl aar. Tecrbeyi ve akl aan eyle il
gili olarak bir kimse ok fazla bir ey syleyemez. Bundan dolay da
felsefe, en azndan metafizik, doas gerei basit olmaldr. Yoksa fel
sefe, yine yalnzca kt bilim haline gelir. Ve basit fikirleriyle, ilevi
iin yeterlidir.
YAAM ALANLARI
Felsefenin fonksiyonu nedir? Birinci Blm'de, in felsefi geleneine
gre, onun fonksiyonunun gerek meseleler hakknda pozitif bilgiyi
arttrmak olmayp zihnin yceltilmesi olduunu ileri srdm. Buras,
bu ifadeyle ne kastettiimi daha ak bir ekilde izah etmek iin ok
uygun grnyor.
nsann Doas zerine Yeni Aratrma adl kitabmda, insann,
bir ey yaptnda, ne yaptn anlama ve yapt eyin bilincinde olmak
bakmndan dier hayvanlardan farkl olduunu ileri srdm. Bu anla
y ve kendilik bilincidir ki, onun iin yapt eye anlam verir. Bylece
onun farkl eylemlerine balanan farkl anlamlar, btn olarak benim
yaama alan diye isimlendirdiim eyi meydana getirir. Farkl insanlar
ayn eyi yaparlar, ancak farkl anlama ve kendilik bilinlerine gre bu
eyler onlar iin farkl anlamlara sahip olabilir. Her birey, bir baka bi
reyinkiyle tamamen ayn olmayan kendisine zg yaam alanna sahip
tir. Ancak bu bireysel farkllklara ramen, farkl yaama alanlarn drt
genel snf halinde tasnif edebiliriz. En dnden balayarak bu snf
lar yledir: Masum alan, faydac alan, ahlaki alan ve akn alan.
Bir kimse yalnzca, kendi i gdsnn ya da toplumunun ade
tinin kendisini yapmaya sevk ettii eyi yapabilir. ocuk ya da ilkel in
sanlar gibi, yapt eyi farknda olmakszn ya da byk lde yap
t eyi anlamakszn yapar. Bu yzden, yaptnn onun iin bir anla
m varsa bile, bu kk bir anlamdr. Onun yaama alan, masum alan
diye isimlendirdiim yaama alandr.
Ya da bir adam kendisinin ve kendisi iin yapt her eyin far
knda olabilir. Bu, zorunlu olarak onun ahlaksz bir adam olduu anla
mna gelmez. O, sonular bakalar iin faydal olan bir ey de yapabi
lir, ancak byle yaparken ki motivasyonu, kendi menfaatidir. Bu yz
den onun yapt her ey, kendisi iin faydal olma anlamna sahiptir.
Onun yaama alan, benim faydac alan diye isimlendirdiim alandr.
Ancak yine bir adam, kendisinin yesi olduu bir toplumun var
olduunu anlamaya balayabilir. Bu toplum, bir btn meydana geti
rir ve o, bu btnn bir parasdr. Bu anlaya sahip olan o kii, her
eyi toplumunun menfaati iin ya da Konfyslerin dedii gibi, her

eyi kiisel menfaati uruna deil, "doruluk adna yapar." O, hakika
ten ahlakl bir insandr ve onun yapt, kelimenin en kesin anlamyla
ahlaki eylemdir. Bundan dolay, onun yaama alan, benim ahlaki alan
diye isimlendirdiim alandr.
Ve son olarak, bir insan, bir btn olarak toplumun stnde ve
tesinde evren olan byk btnn var olduunu anlamaya balaya
bilir. O, yalnzca. toplumun bir yesi deil, ayn zamanda, evrenin de
bir yesidir. O, toplumsal organizasyonun ve ayn zamanda, Menci
us'un dedii gibi Gn de bir yesidir. Bu anlaya sahip olan insan,
her eyi evrenin menfaati iin yapar. Bu insan, yaptnn anlamn an
lar ve neyi yapyor olduu gereinin bilincindedir. Bu anlay ve bilin
cinde olma, onun iin, benim akn alan diye isimlendirdiim daha y
ce bir yaama alann tekil eder.
Drt yaama alanndan masum, faydac alanlar, olduu haliyle
insann rnleri olan alanlardr; ahlaki ve akn alan ise, olmas gere
ken insann rnleri olan alanlardr. ilk ikisi, tabiatn ltuflardr; son
ikisi ise, ruhun yaratlandr. Masum alan, en dk alandr, sonra fay
dac alan, ondan sonra ahlaki ve son olarak da akn alan gelir. Bu
alanlar, masum alan hemen hemen hibir anlay ve bilinci gerektirme
dii, faydac ve ahlak olan daha ok ve akn olan en ok anlay ve
bilinci gerektirdii iin bu ekilde sralanrlar. Ahlak alan, ahlaki de
erler alanyken akn alan, ahlak-st (super-moral) deerler alandr.
in felsefe geleneine gre, felsefenin fonksiyonu, iki daha yk
sek yaama alann zellikle de en yksek olan baarmas hususunda
insana yardm etmektir. Akn alan, ayn zamanda felsefe alan olarak
da isimlendirilebilir, nk bir kimse felsefe vastasyla olmakszn ev
ren hakknda bir anlay elde etmeyi gerekletirilemez. Ancak ahlaki
alan da, felsefenin bir rndr. Ne ahlaki eylemler, yalnzca ahlaki
kurallara uyan eylemler ne de ahlakl insan, yalnzca muayyen ahlaki
davranlar gelitiren bir kimsedir. O, ahlaki ilkelerin gerektirdii bir
anlayla eylemde bulunmal ve yaamaldr ve bu anlay ona vermek
de felsefenin iidir.
Ahlaki yaam alannda yaamak, bir hsien ya da ahlaken m

kemmel insan ve akn alanda yaamak bir sheng ya da bilge olmak
tr. Felsefe, nasl bilge olunacann yolunu retir. Birinci Blm'de
iaret ettiim gibi, bir bilge olmak insan olarak en yce mkemmelli
e ulamaktr. Bu, felsefenin en sekin fonksiyonudur.
Devlet'te Plato, felsefecinin duyular "maara"sndan akln dn
yasna ykseltilmesi gerektiini syler. Eer felsefeci, akln dnyasn
daysa, o ayn zamanda akn yaam alanndadr. Ancak bu alanda ya
ayan insann en yce baars, kendisini evrenle zdeletirmesidir ve
bu zdeletirmeyle o, akl da aar.
nceki blmler, in felsefesinin her zaman bilgenin bilge ol
mak iin normal st hibir ey yapmaya ihtiya duymadn bize
gsterdi. O, ne mucizeler gsterebilir ne de onlar yapmaya alma ih
tiyac duyar. O, ou insanlarn yaptndan fazla bir ey yapmaz, an
cak yksek anlaya sahip olduundan, yaptnn kendisi iin farkl
bir anlam vardr. Bir baka ifadeyle o, yaptn bir aydnlanma duru
munda yapar. Oysa dier insanlar, yaptklarn bir cehalet durumunda
yaparlar. Ch'an keilerinin syledii gibi: "Anlama - bu btn srla
rn kayna olan bir kelimedir." Bu anlayn sonucu olan anlamadr
ki, onun en yce yaama alann tekil eder.
Bu yzden, inli bilgeler hem bu dnyaya hem de te dnyaya
sahiptirler ve in felsefesi, hem bu dnyalk hem de te dnyalktr.
Gelecein bilimsel ilerlemesiyle, inanyorum ki, domalar ve hurafele
riyle din bilime teslim olacak; ancak insann te dnyaya ynelik id
detli arzusu, gelecein felsefesiyle karlanacak; bu yzden, sz konu
su felsefe muhtemelen hem bu dnyalk hem de te dnyalk bir felse
fe olacaktr. Bu bakmdan, in felsefesi, katkda bulunabilecek bir e
ye sahip olabilir.
METAFZGN METODOLOJS
Metafiziin Metodolojisi zerine Yeni Bir Aratrma almamda, iki
metodun, olumlu ve olumsuz metodun olduunu ileri srdm. Olum
lu metodun z, metafizik aratrmann konusu olan metafiziin nes-
nesi hakknda konumaktr; olumsuz metodun z, onun hakknda

konumamaktr. Byle yapmayla, olumsuz metot, bu eyin doasnn
muayyen ynlerini, yani olumlu tasvir ve zmlemeye uygun olma
yan ynleri ifa eder.
kinci Blmde Bat'da felsefenin, varsayma anlay diye isim
lendirdii eyle balad oysa in'de felsefenin, sezgi diye isimlendir
dii eyle balad hususunda Profesr Northrop'la olan anlamama
iaret ettim. Sonu olarak, Bat felsefesine, doal bir ekilde olumlu
metot, in felsefesini ise olumsuz metot hakim oldu. Bu zellikle, fark
llaamayan btnle balayan ve onunla sona eren Taoculuk hakknda
dorudur. Lao-tzu ve Chuang-tzuda, bir kimse Tao'nun hakikaten ne
olduunu renemez, ancak yalnzca onun ne olmadn renir. Fa
kat eer bir kimse onun ne olmadn bilirse, onun ne olduu hakkn
da bir fikir edinir.
Taoculuun bu olumsuz metodu, grdmz gibi Budizm ta
rafndan takviye edildi. Taoculuun ve Budizm'in birlemesi, bir ses
sizlik felsefesi olarak isimlendirmek istediim Ch'anizm'le sonuland.
Eer bir kimse sessizliin anlamn ve nemini anlar ve idrak ederse,
metafiziin nesnesi hakknda bir eye ular.
Bat'da Kant'n olumsuz metafizik metodunu kulland syle
nebilir. Saf Akln Eletirisi kitabnda, bilinemezi, numeni buldu. Kant
ve teki Bat felsefecileri iin, bilinemez bilinemez olduu iin, kimse
onun hakknda hibir ey syleyemez ve bu yzden de en iyisi metafi
zii btnyle reddetmek ve epistemolojide durmaktr. Ancak olum
suz metodu alkn olanlar iin, bilinemez bilinemez olduundan,
onun hakknda hibir ey syleyemeyeceimiz doru olarak kabul edi
lir. Metafiziin ii, bilinemez hakknda bir ey sylemek deil, fakat
yalnzca bilinemezin bilinemez olduu gerei hakknda bir ey syle
mektir. Bir kimse, bilinemezin bilenemez olduunu bildiinde, nihayet
onun hakknda bir ey bilir. Bu noktada Kant, ok ey yapt.
Metodolojileri bakmndan ister olumlu isterse olumsuz olsun
felsefenin btn metafizik sistemleri, kendilerini mistisizmle talandr
dlar. Olumsuz metot, esas olarak mistisizmin metodudur. Ancak
olumlu metodu eni iyi ekilde kullanan Plato, Aristo ve Spinoza rnek
lerinde bile durum byledir. nk onlarn sistemlerinin zirveleri mis
tik bir doaya sahiptir. Felsefeci Devlet'te, kendisini " yi idea"syla
birlikte grd ve onunla zdeletirdii ya da Metafizik'te felsefeci
Tanr'yla " dnme zerine dn" dnde veya felsefeci Etik'te ken
disini "ebedi bak asndan eyleri grp" ve "Tanr'ya entelektel
sevgisi" duyduunda, susmaktan baka ne yapabilir ki? Onlarn duru
mu " bir deil", "ok deil", " bir olmayan deil" , " birok olmayan
deil" gibi ifadelerle tasvir edilenden daha iyi deil midir?
Bu yzden iki metot, birbirine zt deil, daha ziyade, birbirleri
ni tamamlarlar. Mkemmel metafizik bir sistem, olumlu metotla ba
lar ve olumsuz metotla sona erer. Eer o olumsuz metotla bitmezse,
felsefenin nihai zirvesine ulamay baaramaz. Ancak eer olumlu me
totla balamazsa, felsefe iin esas olan ak dnmeden yoksun olur.
Mistisizm, ne ak dnmenin zttdr ne ondan aadr. Daha ok,
onun tesindedir. O, akl kart deil, fakat akl stdr.
in felsefe tarihinde, olumlu metot, asla tam olarak gelimedi;
gerekte ise, ok fazla ihmal edildi. Bu yzden in felsefesi, basitlikle
damgalanmasnn sebeplerinden biri olan ak dnceden mahrum
oldu. Ak dnceden mahrum olduundan, basitlii tamamen nahif
oldu. Bu zelliiyle onun basitlii, vlmeye layktr, ancak nahiflii
ak dnme egzersizi vastasyla kaldrlmaldr. Ak dnme, fel
sefenin hedefi deildir, ancak her felsefecinin ihtiya duyduu vazgei
lemez disipline edici bir eydir. Bu kesinlikle, in felsefesinin ihtiya
duyduu eydir. te yandan, Bat felsefesinin tarihi, olumsuz dnce
nin tam bir geliimini gremedi. Gelecein felsefesini retecek olan iki
metodun birleimidir.
Bir Ch'an hikayesi, belli bir stadn, Budist Tao'yu aklamas
istendiinde ba parman nasl uzattn tasvir eder. Bu tr durum
larda sessiz kalr, yalnzca ba parman gsterirdi. Bunu fark eden
olu, onu taklit etmeye balad. stat bir gn, onu bu hareketi yapar
ken grd ve imek gibi bir hzla olunun baparman kesip kopar
d. ocuk, bararak kat. stat onu geri gelmesi iin ard ve o-
modern dnyada in felsefesi 45 5
cuk ban dndrdnde ona tekrar ba parman uzatt. Bunun

zerine, ocuk Ani Aydnlanmay gerekletirdi.
Bu hikaye ister doru olsun isterse olmasn, olumsuz metot kul
lanlmadan nce felsefecinin ya da felsefe rencisinin olumlu metot
tan ve felsefenin basitliine ulalmadan nce, onun karmaklndan
gemesi gerektii hakikatini akla getirir.
Bir insan susmadan nce ok fazla konumal.
Bibliyografya
(Editor tarafndan derlenmitir)
Genel
- Bu bibliyografyann fikir verici olmas hedeflenmi ve btnyle ngilizce'de
ki kitaplar ve makalelerle snrlanmtr. Daha kapsaml bir bibliyografya iin bkz.
Wing-tsit Chan, An Outline and an Annotated Bibliography of Chinese Philo
sophy (Yale University, Far Eastern Publication, 1959). Hawaii University Press,
Philosophy East and West (cilt 1 1951 ve bugne kadar) adl bir dergi yaynlyor.
Bu dergi, in felsefesine dair birok makale ve kitap tantm iermektedir.
imdiye kadar in felsefesinin en kapsaml ve en yetkin aratrmas Fung Yu
Lan'n A History of Chinese Philosophy, ince'den tr. Derk Bodde (1-II cilt, Prin
ceton University Press, 1952-1953; ikinci bsk. 1959-1960) adl almasdr. Ksa
ancak tahrik edici bir zet, H. G. Creel'in Chinese Thought: From Confucius ta
Mao Tse-tung (University of Chicago Press, 1953; karton kapak bsk. a Mentor bo
ok, New York: New American Library, 1960) adl eseridir. Bilim bak asndan
bazen tartmal olsa da olduka orijinal ve dnceleri tahrik edici bir zmleme
iin bkz. Joseph Needham'n abidevi almas Science and Civilisation in China,
c.2, History of Scientific Thought (Cambridge University Press, 1956).
-Yalnzca birincisinin btnyle felsefeye hasredildii- antolojiler, E. R. Huges,
Chinese Philosophy in Classical Times (Everyman's Library, Londra: Dent ve New
York: Dutton, 1942); W. Theodore De Barry, Wing-tsit Chan, and Burton Watson,
Sources of Chinese Tradition (Columbia University Press, 1960) ve Lin Yutang,
The Wisdom of China and India (New York: Random House, 1942) adl kitapla
r ierir. Wing-tsit Chan'n A Source Book in Chinese Philosophy adl almas
Princeton niversitesi tarafndan 1961'de yaynlanacak.
Birincisi hari, hepsi bizatihi felsefeden daha ok dnce ve kurumlar arasnda
ki karlkl iliki zerine odaklanlm olan- drt sempozyum unlardr: Arthur F.
Weight (ed.), Studies in Chinese Thought (University of Chicago Press, 1953); John
K. Fairbank (ed.), Chinese Thought and lnstutions (ayn yayn evi, 1957); David S.
Nivison and Arthur F. Weight (ed.), Confucianism in Action (Stanford University
Press, 1959) ve Arthur F. Weight (ed.), The Confucian Persuasion (ayn yayn evi,
1960). Erken dnem Konfuyanizm, Taoizm ve Yasaclk hakkndaki ilgin bir al
ma, Arthur Walley'in Three Ways of Thought in Ancient China (Ailen & Unwin,
Londra, 1939; karton kapak bsk. an Anchor Book, New York: Doubleday, 1956)'dr.
Hu Shih'nin The Development of Logical Method in Ancient China (Shangai: Ori
ental Book Co. 3. bsk., 1928) adl almas, 1 922'de ktnda r aan bir al
mayd, ancak bugnlerde byk lde yerini alan almalar ortaya kt.
458 bibliyografya
Birinci Blm: in Felsefesinin Ruhu

in felsefesindeki gze arpan zelliklerin daha geni bir zeti iin bkz. Derk Bod
de, "Hormony and Conflict in Chinese Philosophy", Studies in Chinese Thought,
s.19-80.
kinci Blm: in Felsefesinin Arkaplan

in medeniyetinin evresel ve toplumsal arkaplanyla ilgili teoriler iin bkz. Wolf
ram Eberhard, Conquerors and Rulers: Social Forces in Medieval China (Leiden:
E. J. Brill, 1 952) ve Owen Lattimore, Inner Asian Frontiers of China (New York:
American Geographical Society, 2. bask, 1951).
nc Blm: Okullarn Kkeni

Bu, Fung Yu-lan tarafndan, kendisinin History of Chinese Philosophy, I. cildin
ince yaymna ince bir Supplementta izah edilen bir teorinin zetidir.
Drdnc Blm: Konfys, lk retmen

Konfys Semeler'in standart ngilizce trcmesi, hala James Legge'nin, The
Chinese Classics, c.I'dir (Hong Kong: 1 861; 2. bsk., Oxford: Clarendon Press,
1 893) adl almasndaki eviridir. Daha yakn zamanlarda yaynlanan ve daha il
gin bir srm, Arthur Waley, The Analects of Confucius Allen & Unwin, Lond
ra, 1938). Bazen tartmal olsa da parlak bir Konfys ve onun lmnn arka
sndan Konfysln geliimi hakkndaki bir alma iin bkz. H. G. Creel,
Confucius, The Man and the Myth (New York: Johh Day, 1949).
Beinci Blm: Mo Tzu, Konfys'n lk Muhalifi

Mo Tzu hakknda bkz. Y. P. Mei, ev., The Ethical and Political Works of Mo Tse
(Probsthain, Londra, 1929) ve Y. P. Mei, Mo Tse, The Neglected Riva/ of Confu
cius (Probsthain, Londra, 1 934).
Altnc Blm: Taoculuun lk Safhas: Yang Chu

Lieh-tzudaki "Yang Chu" blm iin bkz. aadaki yirminci blm.
Yedinci Blm: Konfysln dealisttik Kanad: Mencius

Mencius'un standart tercmesi, James Legge, The Chinese Classics, c.2 (Hong
Kong: 1 861; 2. bsk. Oxford: Clarendon Press, 1 8 95)'de yer alan tercmedir.
Sekizinci Blm: simler Okulu

Bozuk ve ar derecede zor Kung-sun Lung-tzuyu tercme etmeye ynelik teeb
bsler u kiiler tarafndan yapld: Alfred Forke; "The Chinese Sophists", Journal
of the [North] Chine Branch of the Royal Asiatic Society, c.34 (1901-02), s.1-85;
bibliyografya 459
Max Perleberg, The Works of Kung-sun Lung-tzu (Hong Kong, 1952); Y. P. Mei,
"The Kung-sun Lung-tzu '', Harvard Journal ofAsiatic Studies, c.16 ( 19 5 3 ), s.404-
37; A. C. Graham, "Kung-sun Lung's Essay on Meanings and Things", ]ournal of
Oriental Studies, c.2 ( 1 955), s.282-3 0 1 . Ayn zamanda bkz. Graham, "The Com
position of the Kungsuen Long Tzyy", Asia Major, n.s, c.5 ( 105 6), s.14 7-83.
Dokuzuncu Blm: Taoculuun kinci Safhas: Lao Tzu

Ayn zamanda Tao Te Ching olarak da bilinen Lao-tzu'nun saysz tercmelerinden
en iyi iki tanesi unlardr: Arthur Waley, The Way and Its Power (New York and
Boston: Houghton Mifflin, 1935; karton kapak bsk. an Evergreen book, New
York: Grove Press, 1958) ve J. J. L. Duyvendak, Tao Te Ching, The Book of the
Way and Its Virtue (John Murray, Londra, 1954). Taoculuun tarihsel evriminin
bir anlatsnn takip ettii Lao Tzu'nun dncelerinin olduka ilgin bir zmle
mesi iin bkz. Holmes Welch, The Parting ofthe Way, Lao Tzu and the Taoist Mo
vement (Boston: Beacon Press, 1957).
Onuncu Blm: Taoculuun nc Safhas: Chuagn Tzu

Yalnzca ilk yedi blmn kapsayan en iyi tercme udur: Fung Yu-lan, Chuang
Tzu, A New Selected Translation with an Exposition of the Philosophy of Kuo
Hsiang (Shangai: Commercial Press, 1933). Tam ancak, tatmin edici olmayan bir
eviri, Herbert A. Giles'in Chuang Tzu, Mystic, Moralist, and Social Reformer
(Shangai: Kelly&Walsh, 2. bsk. 1926) adl metnidir.
On Birinci Blm: Sonraki Mohistler

Sonraki Mohistlerin yazlarnn hibir tam tercmesine, ngilizce'de henz teebbs
edilmedi.
On kinci Blm: "Ying-Yang" Okulu ve Erken Dnem in Kozmogonisi

Deiimler Kitab'nn tercmesi iin bkz. aadaki on beinci blm. Yeh Ling
ya da "Aylk Emirler" iin bkz. Sacred Books of East (Oxford: Clarendon Press,
1 885) c.27, s.249-310'daki James Legge'nin evirisi ve Hung Fan ya da "Grand
Norm" iin bkz. Legge'nin a.g.e. (2.bsk. 1 899), c.3, s.139-48'daki evirisi.
On nc Blm: Konfysln Realistik Kanad: Hsn Tzu

Hsn Tzu hakknda bkz. H. H. Dubs, ev. The Works of Hsntze (Probsthain,
Londra, 1928) ve H. H. Dubs, Hsntze, The Moulder of Ancient Confucianism
(Probsthain, Londra, 1 927). Li Chi ya da Ayinler Kitab iin bkz. James Leg
ge'nin Sacred Books of East (Oxford: Clarendon Press, 1 885) ciltler 27-28'deki
tercmesi.
460 bibliyografya
On Drdnc Blm: Yasac Okul

Bkz. J. J. L. Duyvendak, ev. The Book of Lord Shang, A Classic of the Chinese
School of Law (Probsthain, Londra, 1928); W. K. Liao, ev. The Complete Works
of Han Fei Tzu, A Classic of Chinese Legalism (il. cilt; Probsthain, Londra, 1 939,
1959); D. Bodde, China's First Unifer: A Study of the Ch'in Dynasty as Seen in the
Life of Li Ssu (.280? -208) (Leiden: E. J. Brill, 1 93 8).
On Beinci Blm: Konfys Metafizik

Deiimler Kitab, James Legge tarafndan Sacred Books of East, c.16 (Oxford:
Clarendon Press, 2. bsk. 1 899)'da tercme edildi; ayn zamanda Richard Wilhelm
tarafndan Almanca'ya ve bundan da Cary F. Bayne tarafndan da ngilizce'ye The
Ching ya da Books of Changes (il. cilt; New York: Pantheon Books, 1 950) olarak
evrildi. Legge'nin Doctrine and the Mean evirisi, The Chinese Classics, cilt 1 (yu
karda drdnc blm altnda iktibas edildi)'de ve ayn zamanda Sacred Books
of East, cilt 28 (Oxford: Clarendon Press, 1 885), s.301-29'daki onun Li Kisinde
grnr. Bir baka tercme, E. R. Hughes'in The Great Learning and the Mean
in-Action (New York: Dutton, 1 943) adl evirisidir.
On Altnc Blm: Dnya Siyaseti ve Dnya Felsefesi

The Great Learning hakknda bkz. James Legge'nin The Chinese C/asics, cilt 1 ve
Sacred Books of the East (her ikisi de blm 15 altnda iktibas edildi), cilt 28,
s.4 1 1-24'teki evirisi ve ayn zamanda E. R. Hughes'in (yukarda 15. blm altn
da iktibas edilen) evirisi. Bu blmde ele alnn fikirler ve olaylarn bir ksm, ay
n zamanda D. Bodde'nin, China's First Unifier (yukarda 14. blm altnda ikti
bas edildi) adl almasnda tartld. Ayn ekilde bkz. L. C. Porter'n (Porter ve
Fung Yu-lan'n evirileriyle birlikte, derleyen), Aids ta the Study of Chinese Phi/o
sophy (Peiping: Yenching University, 1 934) adl eserindeki maddeler.
On Yedinci Blm: Han mparatorluunun Teorisyeni: Tung Chung-Shu

Tung Chung-shu hakknda bkz. Yao Shan-yu, "The Cosmological and Antropolo
gical Philosohpy of Tung Chung-shu", Journa/ of the North China Branch of the
Raya/ Asiatic Society, cilt 73 (1948), s.40-68. The Li Yn ya da "Evolution of Ri
tes" hakknda bkz. James Legge'nin Sacred Books of the East (Oxford: Clarendon
Press, 1 885), cilt 27, s.364-93'teki evirisi.
On Sekizinci Blm: Konfysln Ykselii ve

Taoculuun Yeniden Canlanmas
Kitaplarn yanmas hakknda bkz. D. Bodde, Chine's First Unifier (yukarda 14.
blm altnda iktibas edildi). Apokrifler hakknda bkz. Tjan Tjoe Som, Po Hu
T'ung, The Comprehensive Discussion in the White Tiger Hail, cilt 1 (Leiden: E. J.
bibliyografya 461
Brill, 1949), s.100-20. Konfysln ykselii hakknda bkz. H.H. Dubs,

"The Victory of Han Confucianism", Dubs, ev. History of the Former Han
Dynasty, cilt il (Baltimore: Waverly Press, 1944), s.341-53. Wang Ch'ung hakkn
da bkz. Alfred Forke, ev. Lung-Heng (il. cilt; Luzac, Londra, 1907, 1 9 1 1 ).
On Dokuzuncu Blm: Yeni-Taocular: Rasyonalistler/Aklclar

Keza bkz. Kuo Hsiang'n Fung Yu-lan, Chuang Tzu (yukarda 10. blm altnda
iktibas edildi), s.145-57'deki anlats.
Yirminci Blm: Yeni-Taoculuk: Duyumcular

Bu blmdeki malzeme, hemen hemen tamamyla yenidir. Lieh-tzu'daki "Yang
Chu" blm iin bkz. Anton Forke, ev. Yang Chu's Garden of Pleasure (John
Murray, Londra, 1912).
Yirmi Birinci Blm: in Budizm'inin Kuruluu

Budizm'in in medeniyeti zerindeki etkisinin ksa ancak mkemmel bir aratr
mas, Arthur F. Wright, Buddhism in Chinese History (Stanford University Press,
1959) adl almasdr. in (ve Japon) Budizm'inin felsefi ynlerinin ksa bir ze
ti iin bkz. ]. Takakusu, The Essentials of Buddhist Philosophy (University of Ha
waii Press, 1974). Seng-chao hakknda bkz. Walter Liebenthal, ev. The Book of
Chao (Peiping: Catholic University Peking, 1948). Ayn zamanda bkz. Liebenthal
in Budizm'i hakkndaki birok makalesi. Ayrca Tao-shen hakkndaki u "The
World Conception of Chu Tao-sheng'', Monumenta Nippoica, cilt 12, Nos. 1-2
(1956) s.65-103; Nos. 3-4 ( 1 956), s.73-100.
Yirmi kinci Blm: Sessizlik Felsefesi

Ch'an (Zen) Budizm tarafndan tahrik edilen saysz modern -iyi, kt ve nem
siz- literatr akmndan retken D. T. Suzuki'nin u yazlar zikredilebilir: Manual
of Zen Buddhism (Kyoto: Eastern Buddhist Society, 1935) ve Essays in Zen Budd
hism (Londra: Luzac, 1 . seri, 1927; 2. seri 1933; 3. seri, 1934). Ayrca bkz. Hu
Shih, "Development of Zen Buddhism in China" , Chinese Socia/ and Political Sci
ence Review, cilt 15 (1931), s.475-505.
Yirmi nc Blm: Yeni-Konfyslk: Kozmologlar

Bu gelecek iki blm hakknda bkz. Carsun Chang'n -anl ancak hatal olaylar
la bozulmu- anlats, The Development of Neo-Confucian Thought (New York:
Bookman Associates, 1 957).
Yirmi Drdnc Blm: Yeni-Konfyslk: ki Okulun Balangc/Menei

Ch'eng kardeler hakknda bkz. A. C. Graham, Two Chinese Philosophers: Ch'eng
462 bibliyografya
Ming-tao and Ch'eng Yi-ch'uan (Lund Humphries, Londra, 1 958) adl mkemmel
almas.
Yirmi Beinci Blm: Yeni-Konfyslk: Platonik dealar Okulu

Chu Hsi hakknda bkz. J. Percy Bruce, ev. The Philosohpy of Human Nature, by
Chu Hsi (Probsthain, Londra, 1 922) ve J. Percy Bruce, Chu Hsi and His Masters,
An Introduction to Chu Hsi and the Sung School of Chinese Philosophy (Probst
hain, Londra, 1 923).
Yirmi Altnc Blm: Yeni-Konfyslk: Evrensel Zihin Okulu

Lu Chiu-yan hakknda bkz. Siu-chi Huang, Lu Hsiang-shang, A Twelfh Century
Chinese Idealistic Philosopher (New York: American Oriental Society, 1944).
Wang Shou-jen hakknda bkz. Friedrick Goodrich Henke, ev. The Philosophy of
Wang Yang-ming (Open Court Publishing Co., Londra ve Chicago, 1 91 6).
Yrmi Yedinci Blm: Bat Felsefesinin Girii

Ch'ing hanedanl ( 1 644-191 1 ) boyunca dncenin genel bir taramas iin bkz.
Liang Ch'i-ch'ao, Intellectuel Trends in the Ch'ing Period, ince'den Immanuel C.
Y. Hs tarafndan eviri (Harvard University Press, 1959). "Han Bilgisi" ve onun
ana felsefi bileenlerinden bir ksm hakknda bkz. Mansfield Freeman'n Journal
of the North Chine Branch of the Royal Asiatic Society, cilt 57 ( 1 926), s.70-91;
cilt 59 (1928), s.78-1 1 0; cilt 64 ( 1 933), s.50-71'deki makaleleri. K'ang Yu-wei
hakknda bkz. Laurence G. Thompson, ev. Ta T'ung Shu, The One-World Philo
sophy of K'ang Yu-wei (Allen&Unwin, Londra, 1958). Bat'nn in'e idealojik et
kisi hakknda bkz. inter alia, Joseph R. Levenson, Confucian and Its Modern Fa
te: The Problem of Intellectuel Continuity (University of California Press, 1 958).
Yrmi Sekizinci Blm: Modern Dnyada in Felsefesi

Fung Yu-lan'n Hsin Yan-taosu, E. R. Hughes tarafndan The Spirit of Chinese
Philosophy (Kegan Paul, Londra, 1947) adyla evrildi. Son yllardaki in felsefi
(ve dini) gelimelerinin bir taramas iin bkz. Wing-tsit Chan, "Trends in Contem
porary Philosophy", H. F. MacNair, ed. China (University of California Press,
1 946), s.312-30 ve Chan, Religious Trends in Modern China (Columbia Univer
sity Press, 1953); ayn zamanda O. Brere, Fifthy Years of Chinese Philosophy,
1 898-1950, Franszca'dan eviren Laurence G. Thompson (Allen & Unwin, Lond
ra, 1 956).
Dizin
ahlak-st (super-moral) 7, 451 Bilge (Konfys) 294

Alt Hanedanlk dnemi 252, 287 Bilge-Bilgi 331
Alt Klasik 53, 54 bilgi teorisi 4
Altnc Ata 'nn (Hui-neng) Sutra's 349 Bodde, Derk (Prof.) 6, 250, 444
An Lo Wo (Mutlu Yuva) 387 Bodhi (hikmet) 346
Anlam Doktrini 357 Bodhidharma 341, 342
Apokrifada 276 Bodhiye 326
Aristoteles 5, 22, 34, 45, 101, 369, Book of Mencius (Mencius'un Kitab)
380, 395, 398, 454 3
Ata Hung-jen 341 Buda 9, 1 0, 323, 324, 326, 331, 334,
Ata Ma 344 335, 336, 337, 341, 343, 344,
Atalar 345, 347, 357 345, 346, 347, 351, 357, 360
Atalar izgisi 357 Buda-deil/Budaszlk (no-Budha)
Atein Gc 180 343
Aydn inli 6 Buda-doas 326, 334, 335, 336,
Aydnlanma 234, 333, 351, 404 337, 343
Aydnlanmadan sonra Hikmet 351 Budaln Ani Aydnlanma 332
Ayinler Kitab 1 8 1 Budist 6, 1 7, 1 8, 223, 282, 283, 309,
Ayinler zerine Aratrma 200 315, 324, 325, 326, 327, 329,
Aylk Emirler 1 77, 1 80, 1 8 1 , 1 8 8 332, 334, 370, 426, 427, 433, 454
Ch'an (Zen okulu) 1 7
Bahar ve Gz Yllklar 62 Taocu keiler 6
Bambu Koruluunun Yedi Deerlisi Mahayana Okulu 327
3 14, 3 1 6 metafizik 332
Bat felsefesi 3 0 , 445 metin 1 8, 325, 433
Benliin nemi 87 okul 324, 325, 326, 329
Bentham, Jeremy 1 66 sutralar 282
Be Amil 177 Tao 454
Be Element 1 76, 177, 1 84, 1 85, 1 88, Budizm 5, 6, 1 0, 1 1, 3 1 , 224, 235,
259, 260, 264, 278, 279, 359, 252, 281, 282, 287, 323, 324,
360, 398 325, 326, 328, 329, 332, 334,
Be Esir 359 336, 337, 342, 344, 356, 357,
Be G 176, 177, 1 80, 1 83, 1 84, 358, 359, 360, 361, 370, 396,
1 85, 266 4 19, 420, 421, 426, 427, 428,
Be Gcn devrimleri 1 83 430, 437, 438, 453
Beyaz Hakimiyeti 266 okulu 325
Budizm zerine Derlenmi Denemeler Cheng Hao 376, 377
332 -'nun Jen Fikri 376
Budizm zerine ilave Derlemeler Cheng kardeler 376
334 Cheng Meng ( Yeni Balayanlar in
Byk Bilgi 58, 243, 270, 403, 404, Doru Disiplin) 369, 370
4 1 1 , 412, 413, 416, 417, 4 1 8 Chi 29, 5 l , 95, 1 04, 1 14, 123, 178,
Byk Tao 219, 270 193, 199, 225, 229, 232, 241,
Byk Tasvirler 161, 1 66 270, 3 15, 317, 3 19, 327, 335,
Byk Uyum 369, 371 337, 356, 379, 388, 394, 396, 427
Chih ve Wu zerine Sylev 122
Cao Lun 329 Chin Hanedanlnn Tarihi 295
Cehalet (Avidya) 334 Chin, Y. L. (Prof.) 13, 259, 446
Cehaletin Tashihi (Chang Tsai) 376 Cho Tun-yi 4 1 8
Ch'eng 234, 357, 375, 376, 377, 378, Chou 41, 42, 45, 46, 51, 53, 62, 67,
379, 380, 3 8 1, 382, 3 83, 385, 68, 143, 176, 178, 1 83, 1 84, 1 85,
387, 38 391, 393, 394, 398, 1 86, 1 87, 209, 210, 213, 266,
399, 400, 401, 403, 409, 410, 268, 275, 356, 358, 359, 360,
4 1 1, 415, 416, 418, 4 1 9, 425, 361, 362, 363, 364, 376, 3 8 1 ,
426, 427, 436, 445, 446, 447 382, 384, 385, 395, 398, 401,
Ch'eng stad 375, 379 415, 436
Ch'eng Yi 375, 376, 378, 379, 380, Chou Lien-hsi Chi (Chou Tunyi'nin
381, 383, 385, 393, 398, 400, Derlenmi almalar) 360
403, 4 1 0, 416 Chu Hsi 357, 360, 375, 378, 379,
Ch'eng-Chu 375, 378, 391, 394, 4 1 1 , 380, 385, 386, 391, 392, 393,
419, 425, 426, 427, 436, 445, 394, 395, 396, 397, 398, 399,
446, 447 400, 401, 402, 403, 404, 405,
Ch'eng-Chu okul 375, 391, 394, 4 1 1 , 409, 410, 4 1 1 , 412, 416, 420,
4 19, 425, 426, 427, 436, 446, 447 425, 427, 445
Ch'eng-Chu okulu ya da Li hseh Chu Hsi Li 379, 412
(Yasalar ve lkeler Okulu) 375 Chu Tzu 391
Ch'i Wu Lun 150 Chu Wen-kung Wen-chi (Chu Hsi'nin
Ch'ing hanedanl 250 Derlenmi Edebi Yazlar) 394
Ch'u 69 Chu'nun (Ustat) Tasnif Edilmi
Chan Kuo 239, 241 , 242, 252 Kaydedilmi Szleri 393
Chang Hseh-ch'eng 41 Chuan Yung 234
Chang Tsai 368, 369, 368, 370, 371, Chuang Kuo 250
376, 379, 380, 382, 397, 400 Chuang Tzu 5, 17, 51, 90, 1 15, 1 16,
Chang Yi 283 124, 1 39, 141, 143, 144, 145,
Chang-tzu Ch'anshu ( stat Chang'n 146, 147, 148, 149, 150, 152,
Derlenmi almalar) 369 155, 161, 172, 198, 245, 246,
dizin 465
248, 259, 292, 293, 294, 295, Devletlerin Tartmas 186

296, 299, 300, 301, 303, 304, Dewey 436, 437
305, 306, 316, 3 17, 324, 329, 382 Dhyana 341
Chuang Tzu zerine Yorum 294 Diogenes Laertius 188
Chuang Tzu Yu (Varlk) 294 Doctrine of the Mean (Orta Yol
Chuang-tzu zerine Yorum 294, 295, retisi 3
315 Doum ve lm ark 326, 334, 335,
Chugn Yung 232 346, 347, 350
Chun ilkesi 58 Dokuz Kategori 178
Chun Yung 278 Drt Kitap 4, 96, 243, 392, 428
Chung Hui 3 14, 3 15, 3 1 7
Chung Kung 5 6 Edebi Kalntlar 380, 381, 384, 385
Chung v e Ho 231 Edipler Okulu 54, 193, 286
Chung ve shu 56, 57 Eflatun 1 19, 123
Chung Yun 57, 223, 224, 230, 231, Eklektikler Okulu 41, 245
232, 233, 234, 235, 243, 278, Eletirel Denemeler 280
356, 357 En Yce Mutlak (T'ai Chi) 227, 359,
Chung Yung (Orta Yol Doktrini) 57, 360, 364, 366, 369, 395, 398, 403
223, 356, 357 En Yksek Mutluluk 227
Chung Yung zerine Yorum 357 Epistemolojik problem 3 1
Chung-ni 42 Erh Ya 27
Chung-shu 258, 259, 263, 266, 275 Erh-Che'eng Yishu (iki Cheng'in
Chung-tzu 294, 328 Edebi Kalntlar) 377
Chu-tzu Chan-shu ( stat Chu'nun Erh-ti Chang 328
Btn almalar) 395 Eski Metin 277, 278, 279, 280, 281,
Confucian Analects (Konfys 430, 436
Semeler) 3 Eski Metin Okulu 277, 278, 279, 280,
281, 430
ifte Hakikate Dair Blm 328 Eyann Evriminin Yasas 366
in Budizm'nin Tarihi'i (History of Etik 454
Chinese Buddhism) 446 evren teorisi 4
in Budizmi 283, 321, 324 Evrensel Zihin 325, 326, 327, 333,
in cenaze trenleri 6 334, 337, 343, 407, 437
ok Ssl idemler 268 Evrensel Zihin fikri 327, 437
Evrensel Zihin Okulu 327, 337, 407
Da Aac 90
Deiimler Kitab 52, 1 77, 1 87, 359, Fa chia da Yasac Okul 40
379 Fa Yen 280
Devlet 12, 79, 101, 301, 392, 403, fang shih 175, 176
452 Farkllama kavram 30
466 dizin
Faizmin Siyah Hakimiyeti 266 248, 249, 257, 258, 267, 269,
faydallk ilkesi 166 274, 275, 276, 277, 280, 281,
Fei Nehri Sava 3 1 7 283, 284, 285, 286, 287, 355,
feng liu 309, 310, 3 14, 3 1 8 , 3 1 9 , 320, 363, 391, 393, 403, 428, 430
386, 387, 388 Han Hanedanl'nn Korunmu
feng liu ruhu 320 Okullar 276
feng liu tzu-jan (kendiliindenlik, Han Hanedanl'nn Tarihi 1 75, 249,
doallk) 320 258, 267, 275
Feodal in toplumu 209 Han Hanmefendi 3 19
feodal lordlar 42, 45, 68, 70, 95, 209, Han hseh 428, 431, 438, 444
210, 285 Han mparatorlar 1 85, 267
feodalci toplum 209 Han Tarihi 1 75
Fo chiao (Budist dini) 6, 281 Han ve T'ang 391, 403
Fo hseh (Budist irfan) 6, 281 Han yorumcular 431
Forke, Anton 84, 3 1 0 Han Y 356, 357, 358
F u Hsi 186, 213, 3 8 0 Han Y Yan 356
Fukien eyaleti 3 9 1 Han-fei-tzu 85, 1 14, 214, 215, 274,
429
Gereklikler 215 Hao ]an Chih Ch'i 106, 1 07, 108
G bilmek 1 05 Hareket ve Skunet 364, 365
Gk ve Yer 25, 106, 107, 1 1 6, 1 19, Harici Derlemeler 385
123, 129, 130, 153, 169, 170, Hariciyeciler Okulu 41
194, 195, 228, 229, 231, 235, Harikulade Tao 352, 361
261, 262, 306, 365, 376, 377, Hau-jang 345
382, 386, 387, 4 1 1, 412 Hayat teorisi 4
Gksel Tao 1 32 Hazine Evi 335
Gksel Yasa 386 Hegel 24, 368
Grg ve Merasimle lgili Kurallar Hegelci 368, 445
Kitab 199 hegzagram Ch'ien 363
Great Learning (Byk Bilgi) 3 hegzagram Fu 363, 368
G Suyu 1 84 hegzagram K'un 225, 229, 367, 368
Gney in 287 hegzagram K'un 363
Gney Kutsal Da 445 hegzagram Kou 363, 367
hegzagram Po 368
Hakikat hakknda alma 358 hegzagram T'ai 368
Han devleti 2 1 1 Her eyi kuatan sevgi 73, 74, 99,
Han Fei Tzu 85, 86, 1 14, 205, 206, 101, 1 67, 168
207, 2 1 1 , 212, 214, 215, 216, hibir ey yapmama 59, 1 32, 135,
217, 274, 283 1 38, 2 1 7
Han Hanedanl 62, 1 75, 1 85, 1 87, Hikaye Anlatclar Okulu 41
dizin 467
Hinayana (Kk Araba) 325 161, 169, 170, 205, 241, 246,
Hindistan 3 1 , 252, 281, 324, 325, 291, 292, 293, 294, 3 15, 332,
337, 341, 429 336, 341, 342, 343, 344, 345,
Hint Budizmi 324 346, 351, 357, 359, 3 83, 384, 3 85
Hint dini 324 -'in doktrini 1 14
Hint Felsefesi 436 -'nin zafiyet Teorisi 1 1 5
Hiseh Lin-yn 333 Hume 123
Ho Hsiu 269, 270 Hung Fan 178
Ho Yen 317 Hung Ming Chi 332
Hsiang Hsiu 294, 295, 309, 315 Hung-jen 342, 343, 357
Hsiang tsung 324 Huxley, Thomas 433
Hsiang-Kuo 294, 295, 296, 297, 298,
299, 300, 301, 302, 303, 304, I'ai-tsung (mparator)355
305, 306, 312 I Ching Deiimler Kitab 25, 52, 53,
Hsiang-Kuo sistemi 306 176, 177, 186, 1 87, 1 89, 223,
Hsiang-Kuo Yorumu 304, 306 247, 249, 280, 356, 360, 361,
Hsiang-shang 409 363, 364, 365, 368, 369, 377,
Hsiao-shuo chia 41 379, 380, 392
Hsieh 101, 3 1 6, 3 1 7, 3 1 8, 333, 334 I Ching Deiimler Kitab'nn Genel
hsieh 47, 68, 70, 72 lkeleri 361
Hsieh An 3 1 6, 3 1 7, 3 1 8 Introduction to the Principles of
Hsieh Hsn 3 1 7 Morals and Legislation 166
Hsieh Ling-yn 333, 334
Hsin Li-hseh (New Li-hseh) 446, icchantiak 336
447, 448 iki Ch'eng 380, 3 8 1, 384, 385
Hsn Tzu 15, 26, 5 1 , 76, 96, 1 12, iki Ch'eng'in Ebedi Kalntlar 380
162, 191, 193, 194, 195, 196, iki Ch'engin Szlerinin Harici
197, 198, 199, 200, 201, 202, Derlemesi 385
203, 204, 205, 2 1 1, 217, 245, ki Eter ( Yin ve Yang) 360
246, 262, 278, 279, 356, 429, 434 lk Han Hanedanl 277, 283
Huai-jang 345 ilk lke 343, 344, 345
Huai-nan Prensinin Kitab 248 lk Taocular 9 1
Huai-nan-tzu 70, 85, 248 ilkbahar ve Sonbahar Yllklar 52, 53,
Huan T'uan 1 12 239, 247, 258, 268, 276, 277
Huan Yi 3 15, 3 1 8 ilkbahar ve Sonbahar Yllklarndan
Huang 1 82, 1 83, 1 84, 251, 280, 283, ok Ssl ebnemler 258
284, 293, 346, 351, 368, 396 lkeler ve Yasalar teorisi 393
Hui Shih 1 12, 1 13, 1 14, 1 15, 1 16, nsan Doasnn Ktlne Dair 195
1 1 7, 1 1 8, 1 19, 123, 124, 128, insann Doas zerine Yeni
143, 148, 150, 153, 154, 156, Aratrma 446, 450
468 dizin
nsanlk Yolu 200 Kaydedilmi Szler 351, 352, 391,

sa Mesih 277 393, 394, 395, 397, 399, 400, 420
simler Okulu 13, 40, 43, 44, 47, 109, Krmz Blgenin Manevi Ktas 182
1 1 1 , 1 12, 1 13, 1 14, 1 1 1 19, Krmz Hakimiyeti 266
122, 123, 124, 128, 150, 151, Kiangi eyaleti 409
152, 154, 161, 162, 163, 169, Kiangsu eyaleti 331
202, 204, 291, 378, 438, 439 Kitab- Mukaddes 4
simlerin Islah zerine 202 Komnist Mani(estosu 297
simlerin Islahna Dair 162, 202 Konfysc ahlak 6
Konfysc Semeler 17, 18, 21
Japon igali 44 Konfys 10, 14, 22, 25, 34, 35,
fen 56, 376, 377, 392, 432 40, 52, 56, 58, 59, 62, 71, 76, 84,
fen Bilimi 432 96, 99, 100, 101, 105, 1 12, 136,
fen Hseh 432 195, 199, 220, 221, 236, 243,
Jenks, E. 433 245, 247, 258, 259, 283, 285,
Jevons 435 286, 292, 3 10, 355, 356, 357,
fu chia 40 360, 370, 378, 383, 392, 419,
fu okulu 42, 47, 52 420, 427, 429, 430, 431, 432, 438
Juan Chi 3 1 6, 319 ideal 34
Klasikler 292, 355, 429, 431
K'ung (stat) 51, 63 Ortodoksluk 258
Kadim in 21, 22, 89, 177, 242, Konfys Semeler 14, 22, 52,
439 56, 58, 84, 356, 392
Kadim in'de Mantksal Metodun Konfys Yllklar 243
Gelimesi 439 Konfyslk 285
Kadim Deerlilerin Kaydedilmi Kozmolojik teorisi 398
Szleri 344, 345, 346, 347, 348, Ku Huan 293
350, 351, 352 Ku Liang 269
Kai-feng 391 Kuan Yi-wu 3 12, 313
K'ang Yu-wei 430 Kuang Hun Ming Chi 334
Kang 263 Kumarajiva 18, 329, 331
Kanon 170 Kung Lung 1 1 9
Kanonlarn Yorumlar 161 Kung Yang 269, 275
Kant 434, 453 Kung Yang Yorumu 269, 275
Kant 375, 445 Kung-meng Tzu 76
Kant idealizm 375 Kung-shu Pan 69
Kao Tzu 96, 97 Kung-sun Lung 13, 1 12, 1 13, 1 14,
Kapitalizmin Beyaz Hakimiyeti 266 1 15, 1 19, 120, 121, 122, 123,
Karma 325, 326, 332, 346 124, 128, 144, 224, 291, 292,
Karma teorisi 325 378, 379, 438
dizin 469
Kuo Hsiang 12, 1 7, 143, 148, 291, Lien-hsi 358, 395

294, 295, 306, 309, 449 Lin-chi okulu 345
Kuo Y 186 Liu Hsin 41, 42, 44, 45, 46, 47, 52,
Kuon Yi-wu 312, 313 175, 248, 249
Kuzey in 287 Liu Ling 314
Kuzey Sung 391 Liu Yi (Alt Klasik) 42, 52, 249, 275,
Kuzeyli ve Gneyli Hanedanlk 287 309
Kk simler 1 1 6 Liu Yi-ch'ing 309
Kk Tasvirler 1 6 1 , 163, 167, 1 68 Liu Yiyi 249
Kwangtung 342 Lu Chiu-yan 375, 409, 410, 415,
418, 419
La Tzu 136 Lu Hsiang 410
Lang-ya'l Wang Po-yu 319 Lu Hsiang-shan'n Derlenmi
Lao Tzu 5, 15, 17, 1 8, 24, 25, 26, 28, almalar, 41 O
44, 87, 88, 89, 125, 127, 128, 129, Lun Heng 280
131, 132, 1 33, 134, 135, 13 13 Lun Y (Semeler) 53
138, 139, 144, 146, 147, 170, 223, Lun Y 52, 53
228, 229, 230, 245, 246, 248, 259, Lung Heng 280
260, 281, 284, 291, 292, 293, 294, Lun-y Chi-chu (Semeler zerine
295, 296, 299, 300, 3 17, 323, 324, Derlenmi Yorumlar) 386
329, 337, 368, 453 Lun-y Chu (Sekiler Hakknda
Lao-tzu kitab 127, 128 Yorum) 431
Lao-tzu ve Chuang-tzuda 453 Lu-shan 332, 358
Lao-tzu ve Kofysc Semeler 1 8 Lu-shih Ch'un-ch'iu 245
L i (Ayinler veya Dini Trenler) 52 Lu-Wagn Okulu ya da Hsin hsel
Li Ao 357, 358 (Zihin Okulu) 375
Li Chi (Ayinler Kitab) 57, 1 80, 199, Lu-Wang 392, 401, 409, 415, 419,
200, 209, 223, 243, 270, 431, 438 425, 426, 427, 436, 445
Li Chih-tsao 438 Okulu 409, 415, 419, 425, 426,
Li Chu 301, 302 427, 436
Li hseh 391 Lshih Ch'iu 24
Li Hung-chang 253 L-shih Ch'un-ch'iu 32, 85, 87, 1 12,
Li Okulu 391 1 13, 179, 183, 1 84, 248
Li Po 28
Li Ssu 205, 206, 2 1 1 , 212, 273, 274 Mabet Muhafzlar 43
Li Wen-kung Chi (Li Ao'nun Mahayana (Byk Araba) 325
Derlenmi almalar) 357 Mahayana 325, 327, 335
Li Yn 270 Mahayana Budizm'i 325, 327, 335
Lia Ao 356, 357 Mahayana Budizm'inin Aydnlanmas
Liang Chi-ch'ao 439 335
470 dizin
Manu ynetimi 431 Mohcu (Mohist) okul 40, 43, 47, 67,
Manular 251, 427 1 66
Manular in'i 251 Mohist Kanonlar 161, 1 62, 163, 1 64,
Mantk Sistemi 433, 434, 438 165, 169, 1 70
Mencius 3, 1 0, 15, 22, 84, 85, 93, Mutlak Li 395
95, 96, 97, 98, 99, 1 00, 1 0 1 , Mutlak Olmayan [ Wu Chi] 359
102, 1 03, 1 04, 1 05, 1 06, 1 07, Mutlu Gezi 144, 145, 149, 150, 294,
1 08, 143, 1 82, 1 93, 194, 1 95, 301
1 96, 198, 202, 212, 213, 220,
231, 235, 241, 242, 243, 246, Nan-ch'an 351
257, 262, 263, 267, 278, 279, Nan-chen (stat) 411
280, 337, 355, 356, 357, 358, Nan-chan 348
361, 362, 376, 377, 378, 3 82, Nankai niversitesi 445
386, 392, 399, 401, 403, 4 1 8, Nanking 332
451 Nehrin Ruhu 1 15
Meng devleti 143 Nirvana 326, 327, 329, 331, 335,
Metafiziin Metodolojisi zerine Yeni 346, 350
Bir Aratrma 452 Nirvana ve Prajna 331
metafizik 12, 52, 121, 122, 1 87, 221 , Northrop (Prof.) 29, 30, 3 1 , 453
223, 224, 227, 259, 263, 324, Nun chia 41
325, 337, 356, 368, 369, 377,
378, 403, 412, 415, 434, 446, On ki Felsefeciye Kar 278
447, 448, 449, 452, 453, 454 On Kanat 187
Metal Chou hanedanl 1 84 On Klasik 54
Mili, John Stuart 433, 434, 438 Orta a 287
Ming (mparator) 323 Orta Krall 413
ming (isim) 1 1 1 Orta Yol Doktrini 58, 230, 325, 327,
Ming 40, 59, 1 1 1, 251, 320, 376, 356, 392
379, 382, 392, 426, 428, 429, 438 Ortodoks Konfyslk 429
Ming (Kader, Hkm) 71
Ming-li 379, 438 retmen 49, 62
Ming-li T'an (Ming-li Hakknda Bir lm ark 335
Aratrma) 438 nceki Han Hanedanlar Tarihi 41
Ming-tao 376, 382 rnek Konumalar 280
Mistisizm 1 05, 454 te-dnyac 9, 10, 1 1
Mo chia ya 40 te-dnyac bir felsefe 1 0
Mo Tzu 40, 65, 67, 68, 69, 70, 71, zler Hakkndaki Tartma 333
72, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 84, 85,
98, 99, 100, 1 66, 197, 213, 245, Paicha 351
246, 429, 434 Pan Ku 41
dizin 471
Pao-shu Huang-tzu 3 1 3 Shang Lord 212, 2 14

Parinirvana Sutra 335, 336, 337 Shang Yang 283
pien chenin 1 1 3 Shao Yung 362, 364, 366, 367, 368,
Pien Tsung Lun 333, 334 376, 379, 380, 387, 388
Pien-che 47 Shen Nung 213
Platon 9, 1 1 , 12, 22, 301, 369, 380, Shen Tao 212
395, 396, 398, 399, 403, 405, Shen Tzu (Shen Tao) 246
452, 454 Shen-chao 336
Platoncu realizm 375 Sheng 331, 377
Platonculuk 4 Shen-hsiu 341, 342, 343
Platonik ayrm 378 shih (gereklik) 1 1 1
Platonik dea 369, 389 Shih (iir Kitab) 52, 280
Po 363, 368 Shih Chi ( Tarihsel Kaytlar) 39, 51,
Prajna 331 67, 1 8 1 , 193, 211
Prajna, Seng-chao 331 Shih Chi 39, 5 1 , 67, 68, 1 8 1 , 193,
2 1 1 , 392
rasyonel merulatrma 34 Shih Ching (iirler Kitab) 392
Ruhlarn Varlklarnn Kant 75 Shih K'uang 302
Russel, Bertrand 436 Shih-shuo 16, 292, 293, 294, 295,
309, 3 10, 314, 315, 316, 3 1 8,
Saf Akln Eletirisi 453 319, 323
Samsara, Doum ve lm ark 326 Shih-shuo Hsin-y ( Yeni Sylemlerin)
San Kuo Chih 3 1 7 309
Sanskrite Bodhi 326 Shih-shuo Hsin-y 16, 292, 293, 294,
Sar mparator (Huang) 1 83, 1 84, 295
1 86, 280, 283 Shih-shuod 3 14, 315
Sar Nehir 1 15, 1 84 Shou Yung 364, 379
Savaan Devletler Dnemi 23 Shu (Tarih Kitab) 52
Schopenhaur 434 shu ilkesi 5 8
Seng-chao 329, 330, 331 335, 335, Shu-chau'nun stad 350
342, 343, 350 Shu-chou 350
Seng-chaonun Denemeleri 329 Shun 101, 108, 1 95, 196, 213, 246,
Seng-wei 333, 334 337, 356, 3 8 1
shan Ch'an-chi 410 Shun, mparator 1 0 1
Shan Chien 318 Shung Lord 214
Shan T'ao 319 Shu-sun Tung 285
Shan Yang 212 Siyah Hakimiyeti 266, 268
Shang hanedan 178, 1 83, 1 84, 1 86, Smith, Adam 433
266 sofistler 1 1 1
Shang kraliyet ailesi 51 Sokrates 13, 22, 59, 61, 1 1 1
472 dizin
Sonbahar Yllklar 4 3 1 40, 41, 60, 90, 107, 124, 127,

Sosyalizm 297 128, 129, 130, 1 3 1 , 132, 136,
Spencer, Herbert 433 138, 144, 150, 152, 153, 154,
Spencer, Mill 434 219, 224, 225, 226, 227, 228,
Spinoza 7, 148, 149, 155, 454 232, 233, 245, 246, 247, 248,
Ssuma T'an 39, 249, 284 250, 267, 281, 291, 295, 296,
Ssu-ma T'an Tarihsel Kaytlar 177 304, 306, 3 1 7, 3 19, 324, 329,
Su Ch 283 331, 332, 333, 334, 335,336, 337,
Sui Hanedanl 355 342, 343, 346, 348, 350, 352,
Sung 1 0, 32, 5 1 , 67, 69, 1 07, 1 1 5, 356, 357, 358, 359, 361, 369,
202, 214, 230, 240, 243, 246, 371, 376, 380, 385, 386, 388,
251, 344, 358, 391, 392, 428, 401, 402, 446, 453
445 Tao chia (Taocu okul) 5, 41, 281
Sung hanedan 243, 25 1, 344, 358, Tao hseh chia 358
391, 392, 428, 445 Tao Te Ching ( Yolun ve Gcn
Sung hseh (Sung hanedanl) 428 Klasii) 127, 324
Sung Tzu 246 Tao zerine (On the Tao) 446
Sung ve Yan Hanedanlklarnn Tao ve Te (Yol ve onun manevi gc)
Konfys Felsefecilerinin 90, 1 36, 144, 2 1 9
Biyografik Tarihi 251 Tao-an 332
Sung Y 230, 251 Taocu 5, 6, 12, 1 7, 34, 41, 42, 47, 85,
Sung Yan Hsehan 251 89, 129, 1 35, 143, 149, 217, 236,
Sutra 334, 335, 336, 345 245, 281, 282, 283, 284, 300,
309, 3 1 0, 323, 324, 332, 358,
angay 435, 446 359, 370, 427
eylerin Eitlii 150, 328 Tao-sheng 329, 331, 332, 333, 334,
eylerin Eitliine Dair 150 335, 336, 337, 342, 343, 346,
iir Kitab 53, 54, 202, 247 350, 359
Tao-Te chia 40
T'ai-tsung (mparator)392 Tao-Te okulu 41
T'ang hanedanl 391, 403 Tarih Kitab 53, 1 77, 178, 247, 267
Ta Hseh (Byk Bilgi) 57, 243, 356, Tarihsel Kaytlar 95, 1 82, 1 84, 241 ,
392, 403, 413 249, 273, 284, 285, 323
Ta T'ung Shu (Byk Birlik Kitab) Three Characters Classic 3
431 Trigram Ch'ien 1 8 8
Ta-ch'un 305 Trigram K'an 1 8 9
Tai K'uie 314 Trigram K'un l 8 8
Talimatlarn Kayd 4 1 1 , 412, 417, Trigram Ken 1 89
418, 421 Trigram Li 1 89
Tao (Yol) 5, 7, 8, 1 1, 16, 24, 25, 29, Trigram Sun 1 8 8
dizin 473
Trigram Tui 189 Wang Pi 226, 293, 294, 3 1 7, 3 82

Tsa chia 41 Wang Shou-jen 375, 378, 409, 410,
Tseng Kuo-fan 253 4 1 1 , 412, 413, 415, 416, 417,
Tseng Tzu 58, 243 418, 420, 425, 426
Tso Chuan 232, 240, 241, 269 wang ya da (bilge) kraln ynetimi
Tung Chung-shu 258, 259, 259, 260, 102
261, 262, 263, 263, 264, 265, Wei-shih (znel dealizm) 324
266, 267, 268, 269, 274, 275, Wen (mparator)284
277, 279, 356, 431 Wen (Kral) 42, 1 83, 1 86, 213, 356
Tung Chungshu 259, 279, 430 Wen Hsann chan 230
Tung Chung-shu'nun felsefesi 259 Wu (Yokluk) 99, 122, 135, 150, 151,
Tung Mencius 262 152, 153, 154, 161, 177, 178,
Tzu fan 295, 305, 3 12, 320 1 79, 224, 251, 275, 294, 295,
Tzu Lan 83 3 1 7, 324, 326, 328, 329, 331,
Tzu-ch'an 1 12, 3 1 1 332, 333, 334, 343, 344, 345,
356, 361, 370, 417
Kralln Tarihi 3 1 7 Wu Ch'eng 251
Yalnn ve Be Tecrbeli Adamn Wu Hsing l 77, 178, 179
43 Wu-hsin 332
wu-hsin 332, 346, 361
Varlk (Being) 30 Wu-ma Tzu 99
Varlk ( Yu) 131 wu-wei (eylemsizlik) 324, 346
Vikont 178 wu-wei l38, 299, 300, 324, 332, 346,
Viyana okulu 8 361
Vu (Kral) 1 78 Wu- Y 361
Wagn Shou-jen 426 Yang 40, 43, 84, 85, 86, 87, 88, 89,
Wai-shu 385 90, 98, 173, 177, 179, 180, 181,
Wang 1 02, 226, 280, 281, 293, 294, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 190,
3 14, 3 15, 3 1 7, 3 1 8, 375, 378, 227, 258, 259, 260, 261, 262, 263,
3 82, 392, 403, 409, 410, 4 1 1 , 265, 269, 275, 279, 280, 281, 295,
412, 413, 414, 4 1 5, 416, 417, 310, 3 1 1 , 312, 3 13, 323, 343, 356,
4 1 8, 419, 420, 425, 426, 434, 359, 363, 364, 365, 366, 367, 369,
435, 444, 448 398, 411, 415
Wang An-shih 392 Yang Chien 415
Wang Ch'in 3 1 8 Yang Chu 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90,
Wang Ch'un 280, 2 8 1 98, 3 10, 3 1 1 , 3 12, 313
Wang Hui-chih 315 Yang Chu'nun Zevk Bahesi 3 1 0
Wang Jung 3 1 8 Yao 42, 85, 108, 195, 196, 2 13, 337,
Wang Kuo-wei 434, 435, 444, 448 356, 357, 368, 380, 3 8 1 , 401, 436
474 dizin
Yao ve Hs Yu 85 Yi-hsan 345, 347

Yao ve Shun 42, 213, 357, 401, 436 Yin 39, 40, 42, 43, 175, 177, 179,
Yasac Okul 43, 47, 206, 207, 211, 1 80, 1 8 1, 1 84, 1 85, 1 86, 1 87,
212, 246, 283 1 8 8, 1 89, 190, 194, 226, 227,
Yasac teori 211 247, 258, 259, 260, 261, 262,
Yasaclar 1 14, 213, 214, 215, 216, 263, 265, 269, 279, 280, 281,
217, 218, 220 295, 323, 358, 359, 363, 364,
Yeh 325 365, 366, 367, 369, 398
Yen (Hui) 384 Yin hanedan 42
Yen Fu 433, 434, 438 Yin ilkesi 189
Yen Hui 156, 157, 292, 293, 357, Yin ve Yang 39, 177, 1 85, 1 86, 1 87,
3 83, 384, 385 1 8 8, 1 89, 190, 194, 227, 247,
Yen P'ing-chun 3 12, 313 259, 260, 261, 263, 295, 359,
Yen Tzu 232, 357 363, 364, 365, 366, 367, 369, 398
Yeni Ahit 432 Yin-Yang Okulu 175, 358
Yeni Metin Okulu 277, 278, 279, Yiu Yi (Alt Klasik) 249
280, 430, 431, 436 yu-wei (eylem) 299, 300, 324, 345
Yeni-Konfys 10, 28, 224, 227, Y Hanedanl Tarihi 251
235, 243, 245, 320, 337, 344, Y zaman 183
352, 353, 357, 358, 360, 361, Yce Ahlak 106
362, 367, 369, 370, 371, 377, Yce Mut/an Diyagram 359
3 8 1 , 382, 3 83, 384, 386, 3 88, Yce Mut/an Diyagramnn
3 89, 392, 403, 407, 415, 419, Aklan 359
421, 427, 428, 432 Yce Mutlak, Ch'i 369
Yeni-Taocu 12, 16, 28, 223, 281, 287, Yce Sr 280
289, 291, 292, 293, 295, 306, Yeh (Mzik) 52
307, 309, 312, 3 14, 3 1 7, 3 1 8, Yeh 52, 99, 1 1 8, 1 19, 1 80, 292, 320
3 19, 320, 379 Yeh devleti 1 1 8
Yeni-Taocu Okul 16 Yeh Ling 180
Yi Chih 99
Yi dncesi, 56 Zen 283, 325, 341
Yi Wen Chih 4 1 Ziraat Okulu 44
Yi-ch'uan 376, 388 Ziraatiler Okulu 41

Fung Yu-Lan - Çin Felsefesi Tarihi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fung Yu-Lan - Çin Felsefesi Tarihi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

STANBUL BLG NVERStfES YAYINLARI

ISTANBUL BiLGi NiVERSiTESi YAYINLARI 241

KAPAK KALiGRAFiSiNi P'AN SHIHCH'ENG'IN (1832) YAPTIGI

1. BASKI ISTANBUL, NiSAN 2009

YAYINA HAZIRLAYAN GKSUN YAZICI

lstanbul Bilgi University Library Cataloging-in-Publication Data

Feng, Youlan, 18 95-1990

1. Philosophy, Chinese-History. 1. Aydn, Fuat.

65 BENC BLM Mo Tzu, Konfys'n ilk Muhalifi

141 ONUNCU BLM Taoculuun nc Sahas:

152 Daha Yksek Bak As

159 ON BRNC BLM Sonraki Mohistler

207 ON DRDNC BLM Han Fei Tzu ve Yasac Okul

255 ON YEDNC BLM Han mparatorluu'nun

271 ON SEKZNC BLM Konfysln Ykselii

307 YRMNC BLM Yeni-Taocular: Duyurucular

339 YRM KNC BLM Ch'anizm: Sessizlik Felsefesi

373 YRM DRDNC BLM Yeni-Konfyslk:

407 YRM ALTINCI BLM Yeni-Konfyslk:

423 YRM YEDNC BLM Bat Felsefesinin Girii

on zamanlarda in hakknda yazlm olan saysz kitaba ramen

kitaplardr. Gerekten de elinizdeki kitap, Konfys'le olan balang-

la ilikilendirilenlerden bile daha geni olduunu grrz. 25 yzyllk

ynlamt. Bu alma hzl bir ekilde, alannda standart alma hali

nizdeki kitaptaki bu ksaltma, orijinal Tarihte ele alnan daha nemsiz

ayn paragraflarn tarafmdan yaplm olan evirilerinden alnd; an

aacak ekilde, tedricen dald. Bir takm insanlarn karlatklar

sel Zihin olarak bilinen Yeni-Konfys okulun, zirvesine ulat

altnc ve on yedinci blm). in'in imdiye kadar yapmakta olduu

N MEDENYET'NDE FELSEFENN YER

ayn ey deildir. Felsefecilerin evren diye isimlendirdikleri ey, var

nin ana retisi, lmden nasl kanlacann ilkesi ve tekniidir. Bu

Ahlaki deerlerden daha yce olanlar deerler, ahlak-st (super

sz yalnzca, in felsefe geleneinde, bilgi zerinde almakla Tao

N FELSEFESNN PROBLEM VE RUHU

acizdir ya da onlardan sz etmeyi istemez. Bu tr felsefe, genel olarak

Mesela, simler Okulu'nun, siyasetle ilikisiz gibi grnen "be

NL FELSEFECLERN KENDLERN FADE ETTKLER YOL

sefelerini incelemek, almak isterse, onlarn szlerinin kaytlarna,

cusu da, "satrlar arasnda olan." Bu in sanatnn idealidir ve bu ide

Konfys ortak hibir eye sahip deildir, ne de onlarn her eyi ay

N HALKININ COGRAF ARKAPLANI

N HALKININ EKONOMK ARKAPLANI

Byle bir ekonomide tarm, yalnzca bar zamanlarnda deil,

ana eiliminin, Taoculuk ve Konfysculuun, kk ve kaynan bu

"TERSNE DNDRME, TAO'NUN HAREKETDR"

ridir. phesiz o, gnein, ayn ve iftilerin kendi ilerini yerine getir

mun basitliini idealletirdiler ve medeniyeti mahkum ettiler. Ayn za

Aile sistemi, in'in toplumsal sistemidir. Hkmdar ile tebaa,

toplumun snrlar iinde Taocularn ise, onun tesinde gezindikleri

tnn kysnda, her zaman doann gzelliini takdir eden ve hem do

Kulbemi, insan meskun bir alana ina ederim,

Bu, en iyi ekliyle, Taoculuktur.

(*) ngilizce'ye Arthur Waley tarafndan evrildi.

ya da farkllamam estetik sreklilik kavram. Farkllama kavram"

DENZ LKELER VE KARA LKELER

toplumsal organizasyon, sabit deildir. nk, ayn ehirliler snf

kta lkelerinin halklar iyi iken, deniz lkelerinin halklarnn bilge ol

N FELSEFESNDEK DAM VE DEGEBLR UNSUR

zin verin Yunan felsefesindeki bir rnei ele alalm. Aristoteles

artlara gre deiebilir. Ancak idealin kendisi deimez. O zaman, be

SSU'MA T'AN VE ALTI OKUL

prensip, diil olan Yin ve eril olan Yang prensibi, in dncesinde in