TL K k DLLER ARATIRMALARI D ZS : 19

Talat Tekin

Tarih Boyunca
enin

si MI RG
VNKARA 1997
T R K D L L E R A R A T I R M A L A R I D Z S : 19

Yaymlayan:
Mehmet lmez

Talat Tekin

Tarih Boyunca
Trkenin Yazm
 Talat Tekin

Tarih Boyunca
Trkenin Yazm
 Tarih Boyunca Trkenin Yazm
Talat Tekin

Trk'Dilleri Aratrmalar Dizisi: 19

Yaymlayan: Mehmet lmez
E-mail: olmez@hun.edu.tr
http ://w w w .hun .edu.tr/~olmez

Kapak Tasarm
2 Tasarm
Mehmet Ulusel, Erol Egemen

Simurg
Kitaplk ve Yaynclk Limited irketi
stikll Cad. Hasnun Galip Sok. Nr. 2 A
80060 Beyolu-STANBUL
Tel: (212) 243 63 77
Fax: (212) 243 38 48

Simurg Yaynclk

Ankara 1997
ISBN 975-7172-19-7

Bask, cilt:
afak Matbaaclk
Tel: 229 57 84
 indekiler

n s z .............................................................................................................................7

in deogram lan ile T rk e..................................................................................... 9

Gktrk Alfabesiyle T rk e .................................................................................. 17

M ahihey A lfabesiyle T rk e ................................................................................. 31

Sod ve U ygur Alfabesiyle T rk e ..................................................................... 41

Brhm Yazs ile Eski Trke M etinler............................................................. 51

Tibet Alfabesiyle T rk e ........................................................................................ 61

Sryan Alfabesi ile Trke K itab eler.................................................................68

Arap Yazs ile Trke M etin ler...........................................................................72

bran Yazs ile T rk e .......................................................................................... 82

Latin Alfabesi ile Eski ve Yeni Trl Trl T rk eler...................................87

Grek A lfabesiyle T rke....................................................................................... 105

Erm eni A lfabesiyle T rk e.................................................................................. 110

OsmanlIlarn Arap Alfabesinde Reform G iriim leri..................................... 118

Kiril (slav) Alfabesi ile Trl T rk e le r......................................................... 127

 NSZ

lu kitap aylk Tarih ve Toplum dergisinin ilk 13 saysnda (1 Ocak 1984 -

O cak 1985) eitli A lfabelerle Trke Y azlar genel bal altnda
yaym lanm 13 yaz ile ilk kez burada yaym lanan T ibet A lfabesiyle
Trke adl yazy bir araya getirmektedir.
Tarih boyunca T rkler kadar ok alfabe deitirm i baka b ir ulus ya
da T rk dilleri k adar deiik alfabelerle yazlm baka b ir dil ailesi
yoktur denilebilir. A vrupa dilleri batan beri Latin alfabesi ile, G reke
batan beri G rek alfabesiyle, Slav dilleri batan beri G rek alfabesinden
km Kiril alfabesiyle, Erm enice batan beri Erm eni alfabesiyle, A rapa
batan beri A rap alfabesiyle yazlm ve yazlm aktadr. T rk dilleri ise,
m etinlerle izleyebildiim iz yaklak 1300 yllk tarihi boyunca, deiik
dnem ve evrelerde Kktrk, Sod, Uygur, M ani, Brahm i, Tibet, Sryani,
Arap, Grek, Erm eni, brani, Latin ve Kiril (Slav) alfabeleri gibi balca 13
farkl alfabe ile yazlm tr. B unlardan, belirli tarihsel dnem lerde ve
belirli evrelerde snrl lde kullanlm olan Sod, M ani, B rahm i,
Tibet, Sryani, Grek, Erm eni ve brani alfabeleri bir yana braklsa bile,
Trk dillerinin yazm iin geni lde kullanlm ve kullanlm akta olan
alfabelerin says yine de 5 ten az deildir: Kktrk, Uygur, Arap, Latin ve
Slav. T rk dillerinin 1300 yl gibi pek de uzun saylam ayacak bir sre
iinde bu kadar farkl alfabelerle yazlm ve yazlm akta olm as T rk
halklarnn gler ve fetihler nedeniyle ok geni corafi alana yaylm ,
trl uy g arlk ev relerin e girip km , deiik din ve kltrleri b e
nim sem i ve kabul etm i olm alar ile aklanabilir. Bugn bile Trk dilleri
ayr alfabe ile yazlm aktadr: Latin alfabesi (Trke), K iril alfabesi
(eski S S C B de k o n u u lan T rk dilleri: uvaa, Y akuta, T uvaca,
H akasa, A ltayca, K rgzca, K azaka vb.) ve A rap alfabesi (Y eni U y
gurca).
Bu k itap ta yer alan yazlarda Trkenin yazm iin tarih boyunca
kullanlm ve kullanlm akta olan trl alfabeler tantlm akta ve bu a l
fa b elerle y azlm esk i-yeni m etin rnekleri v erilm ek ted ir. K itabn
Trkolojiye m erakl okuyucular iin, zellikle de Trkoloji rencileri iin
yararl bir kaynak olacam sanyor ve um uyorum .
 Tarih ve Toplum dergisinde 13 ay boyunca yaym lanan yazlarda baz
nem li dizgi ve bask yanllan bulunuyordu. Y azlar kitap halinde bir
araya getirilirken bu dizgi ve bask yanllarnn dzeltilm esi iin byk
zen gsterildi, B urada yeri gelm iken, bu ite emei geen herkese, ilk
dzeltileri yapan H acettepe niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blm
retim grevlisi Yrd. Do. Dr. Em ine C eylana, blm m ezunlarndan
Zekine zertural (M. A.), Gizem Uak ile M erih Y urtsevene ve zellikle
son dzeltileri yapan Do. Dr. M ehm et lm ez ile Trkoloji doktor aday
Y ong-Sng L iye bu yardm lar iin teekkr ederim.

Prof O\ Talat Tekin

1 Eylil 1997, Ankara
 in deogramlar ile Trke

Trkler tarafndan Trke m etinlerin yazm nda deilse de yabanclar tara

fndan Trke kelimelerin az-ok shhatli Lir ekilde tesbitinde kullanlan ilk
yazlardan biri, belki de birincisi, in yazsdr. Bu da son derece doaldr;
nk eski Trklerin ilikide bulunduklan yerleik hayat sren ilk uygar
kavim inlilerdi. inli tarihiler vekayinam elerinde eski Trklerle ilgili ola
rak ok nemli bilgiler vermi, bu arada zel ad (boy ve kii adlar, corafi
adlar), nvan vb. gibi birok Trke kelim eyi de, in yazsnn elverdii
lde, kaydetmilerdir.

in Yazs
in yazs, bilindii gibi, eski in hiyerofliflerinden veya resim -yazsn-
dan gelim i bir hece-kelim e, daha dorusu, ince kelim eler tek heceli
olduundan, bir kelim e yazsdr. in yazs, ilk olarak, M ilttan nce ikinci
binin ortalarnda, ang sllesi dnem inde (M.. 1750-1150?) ortaya kar.
K em ikler ve kaplum baa kabuklan gibi sert m addeler zerine yazlm olan
bu en eski ince yaztlarda kullanlan iaret says 2500 il 3000 kadardr.
aretlerin ou, dellet ettikleri nesne ve kavram larn basit resim lerinden
veya sem bollerinden (piktogram , ideogram ) ibarettir. Ne var ki resim
karakterinde olan bu ilk ince iaretler ksa bir sre sonra karmak birtakm
izgilerden oluan soyut ekiller haline gelm itir. yle ki daha sonraki
dnem lere ait yaztlarda iaretlerin temsil ettikleri resim leri tanm ak artk
olanakszdr.
ince gibi tek heceli kelimelerden oluan bir dili yazmak iin, bu sistemle
pek ok iarete ihtiya olaca aktr. Bu nedenle inliler trl yollarla
yazlarndaki iaret saysn artrm lar ve ang sllesi dnem indeki 3000
iaret saysn 30.000in zerine karm lardr. 1716da dzenlenm i olan
K ang-hsi szlnde 40.545 iaret vardr.
in yazsndaki iaretler, yaplar veya kkenleri bakm ndan, en az be
eittir: 1. p ikto g ra m lar (resim kkenliler), 2. basit ideogram lzr (rnein
saylar), 3. birleik ideogram lar (iki ayr kavram temsil eden iki iaretten o-
 IV. YZYILA A T HUNCA BR CM LE
in sllesi tarihi i n - u ' da, miladi 310 ylnda Lo-yanga gelen Hintli rahip F o - t u -
t e n g in biyografisinde, onun 329 ylnda yapt bir kehanetle ilgili 10 iaretten oluan
H unca bir cm le veya beyit vardr. H unca ibarenin sarfedilii ile ilgili olay i n - da
yle hikye edilm itir: H km dar i Lo, H iung-nulara ait b ir aileden geliyordu.
Baka bir H iung-nu lideri olan Liu Yao, i L o nun rakibi idi ve L o-yang kuatm
bulunuyordu. i Lo, hem en Liu Y ao nun zerine yrm ek ve savam ak istiyordu.
A ncak, ona tbi olan liderler savaa girm enin i Lo iin bir talihsizlik olacam
syleyerek engel olm aya altlar. i Lo sevdii ve sayg gsterdii H intli rahibe
danm aya karar verdi. Rahip kehanette bulundu. Kehanet H iung-nu dili ile yle idi:
Savaa girildii takdirde Liu Yao tutsak edilir.
in-udaki 10 iaretlik Hunca ibare udur:

-?f s @ S i* & t %
= siog tieg t iei od kig b uok kuk g ie tuk ,tng
1 2 34 56 7 8 9 10

in-uda, ayrca, ilk iki iaretin ordu, 3., 4. ve 5. hecelerin km ak , 6. ve 7.

iaretlerin Hun lideri Liu Y ao nun nvan, 8., 9. ve 10. iaretlerin de tutm ak,
yakalam ak anlam nda olduu kaydedilm itir. i Lo, bu kehanet zerine, Liu Yao
zerine yrm, Liu Y aoyu yenerek esir alm ve Kuzey inin tek hakimi olmutur.
in-udaki bu Hunca ibare zerinde Shiratori, Ram stedt, L. Bazin ve A. von Gabain
okum a denem elerinde bulunm ularsa da hibirinin baarl olduu sylenemez. Bu drt
aratrcnn kurduu metinler ve tercmeleri aadadr:

S h ira to ri: S i u - k i t i - l ;-k a n g , p u h -k o h k - t u -t a n g

O rdu km ak taht tutmak, yakalam ak 1

R a m ste d t: s k e ta lk n g (veya t a ly k n g ), b i ig g (veya g e g ) tu tu n g

Savaa kn, B g i y (vaya g e 'y 'i) tutun2

L . B azin: s g e g t i d k a n , b o k u tu tk a n
Orduyu hcuma geirin, kumandan tutun !3

G a b ain : s e r i g td tk a n , b u u k t r k e n
Orduyu karn, G eyiki kartn!4

1 ber die Sprache der Hiungnu und Tunghu Stm m e , zv. im p. ak, n a u k , 1902, s.
6-7.
2 Zur Frage nach der Stellung des Tschuw assischen , J S F O u , 38, Helsingfors 1922,
s. 30-31.
3 Un texte proto-turc du IVe siecle: Le distique Hiong-nou du T s i n -c h o u " , O r ie n s 1,
1948, s. 208-219.
4 B azinin makalesini tantan yazs: D e r sla m , 29, 1950, s. 244-246.______________
luanlar), 4. fonetik dinlem eler (yaz ile-resm edilem eyecek veya gs
terilem eyecek bir kavram n esesli baka bir kelim enin iareti ile gste
rilm esi), 5. fonetik birleikler (biri kelim enin anlam n br de fonetik ya
psn gsteren iki iaretin birleirilm esiyle m eydana gelenler). Grld
gibi, ince iaretler kkenleri bakm ndan ok eitlidir. Bu nedenle bunla
rn hepsine pikto g ra m veya ideogram adn verm ek pek doru olm az. in
yazsndaki iaretler iin en uygun terim lo g o g ra m (kelim e yazs veya
iareti)dr.
in yazs yukardan aaya yazlr. Satrlar sadan sola gider.

in Yazs ile Yabanc Kelimeler

ince m etinlerin yazm nda her biri birer kelim e iareti olarak kullanlan
in logogram lar yabanc dilde m etinlerin yazm nda, doal olarak, sadece
ses deerleri ile kullanlr ve ancak o zaman hece iareti grevinde olurlar.
rnein inliler Eski Trke kaan hakan kelimesini, genellikle, k o (eski
ses deeri k ) ve han (eski ses deeri kn veya yn) kelim e iaretlerini bir
araya getirm ek suretiyle yazm lardr. A ncak incenin fonolojik yapm a
aykr yabanc kelim elerin yazm trl glkler dourm u, bu nedenle
inliler bu gibi durum larda ok kere ses ikam esi (sound substitution)
denilen yntem e bavurm ula:, baz hallerde de yabanc dildeki tek bir
nsz b ir kelim e iareti ile gsterm ek zorunda kalm lardr. rnein,
Trke kavim adlarndan Trgi kelim esini t u-ki-i tarznda iaretle, son
K ktrk prensi O z m 'm adn ise w u -su -m i-i eklindeki drt iaretle
yazm lardr.

ince Kaynaklardaki Hunca ve Trke Kelimeler

Eski in kaynaklarndaki H unca (H iung-nuca) ve Eski Trke m alzem e
yle tasnif edilebilir: 1. H iung-nu (Hun) kelim eleri (M.. III- M .S. IV
yy.), 2. T o-P a veya Tabga kelim eleri (IV-VI yy.), 3. G ktrk (T u-ke)
dil m alzem esi (V I-V III yy.), 4. M oolistan U ygurlarna (V III-IX yy.) ait
malzeme.

Hiung-nu (Hun) Kelimeleri

i-ki, H an-u ve in-u gibi ilk slle tarihlerinde H iung-nu'lm ait bir
d zin e k ad a r k elim e ile on iaretten oluan b ir c m le v ey a b ey it
bulunm aktadr. B u kelim eler yzyln b alarnda Japon bilginlerinden
Shiratori tarafndan incelenm itir.1 Bu H unca kelim elerden 10 tanesinin
Trke, ikisinin de Tunguzca olduu kansna varan Shiratori 1923te fikir
deitirm i ve bu dil m alzem esinin M oolca-Tunguzca kelim elerden ibaret
olduunu iddia etm itir.2 S h irato riden sonra Hun kelim eleri zerinde
alan bilginler, bu arada zellikle M ller, S hiratoriye kar km ve
H iung-nu kelim elerini T rkeye gre aklam tr.3 G erekten de aj-li
veya ey-li gk (= Eski Trke terjri), yen-i e, zevce' (= Eski Trke
ebi), kbj-lo (eski sylenii: kifj-lk) Hunlarn tren klc (= Altay-Telet
lehesi ksrck iki yzl bak , Yeni Uygurca kjrak geni yzl bak)
vb. gibi Hiung-nu kelimeleri ancak Trke olarak aklanabilir.
in tarihlerinden in -da M .S. 329 ylnda cereyan eden bir olay
m nasebetiyle kaydedilm i Hunca bir cm le veya beyit vardr. On iaretten
oluan ve anlam Orduyu evket, kum andan yakala! olarak verilen bu
H unca cm le veya beyit zerinde srasyla Shiratori, Ram stedt, Bazin ve A.
von Gabain okum a denemelerinde bulunmularsa da bu denemelerden hibiri
doyurucu ve kandrc olam am tr.4

T o-pa (Tabga) Kelimeleri

inin kuzeyinde devlet kuran T o-pa (Tabga)lara ait dil m alzem esi Wei
u ile G ney in slleleri tarihlerinde bulunm aktadr. zel adlarla
nvanlardan oluan bu 50 ksur kelime Boodberg tarafndan incelenm itir.5
B oodbergn Trke olarak aklad bu kelim eler arasnda K o-po-en
K apc, Kap M u hafz (eski okunula: k - p k-in = Eski T rke
k a p , k a p a y ), P i-e-en yazc, ktip (eski okunula: p yi-tik-in =
Eski Trke b itig i) vb. gibi nvanlar T o-pa'lsLnn H un-T rk asll olup
Hunca veya Arkaik Trke konutuklarna kant gsterilebilir.

Gktrk (Tu-ke) Kelimeleri

Gktrkler veya en eski Trkler hakknda ilk bilgiler ve dolaysyla en

1 K. Shiratori, ber die Sprache der Hiungnu und der Tunghu Stm m e, B u lle tin d e
V A ecd em ie I m p e r i a l e d e s S c i e n c e s d e S . P e t e r s b o u r g . 1902 Septem ber, T. XVII,
No. 2, s. 1-33.
2 K. Shiratori, Sur lO rigine des Hiong-nou , J o u r n a l A s i a t i q u e , Tom e CCII, Paris
1923, s. 71-81.
3 F.W .K. M ller, U ig u r ic a [I], 1908.
4 Louis Bazin, Un texte proto-turc du IVe siecle: Le distique H iong-nou du T si n -
c h o u , O r ie n s 1, 1948, s. 208-219.
5 Peter Boodberg, The Language o f the T o-pa W ei, H J A S 1, 1936, s. 167-185.
 Gustav Schlegelin Kara Balgasun
U ygur Antndaki ince kitabeyi ileyip ,
^ J v J r Chavannes n kitabnn kapa
yaymlad kitabnn kapa

D E CHINESISCHE INSCHRIFT

Ar s km

CBOPHMK'b
UIGURISCHEN DENKMAL TP'^Bb 0PX0HCK0 3KCnE^DU.IlI.

- V I.

DOC'UMENTS
K A R A B A L G A SSU N . SUR

OBESSETZT DMO EBLOTEBT LES T0-K1E ,TM OCCIDENTAI

fcK
SO
vU
SET am u n ts

Edouar Chavajucfi
Dn. GUSTAV SCHLEGEL,

onucu n M iM t t n n a m tM a n i m a n a
mb u ottumtCt u>

LZ
KDB
N.
C. DETEPCTFn 1503. ST-PTERSOOUBO

1ht ytlrmtam bmiuU.11 lc*utakU*&ru*^)tfrm.]L

HELSINFORS.
JOClfr TlNKO-OOOBZZirmL
1896.

eski Trke kelim eler Kuzey u sllesi (556-581) tarihi u-uda bulunur.
u - u 'da kaydedilm i olan bu en eski T rke kelim eler T u-kiie (eski
okunuu D u it-k y u it) = *Trkiit (T rk ' n eski okluk ekli), K i-ku =
Krkz (Krgz) gibi kavim adlan ile T u-men = Tmen (Orhon kitabelerinin
B u m n ), K o-lo = Kara (?) gibi hkm dar adlar, K o-ho-tun = kaatun,
K atun (Hatun), Ye-h = Yabg, Takan = Tarkan gibi nvanlar ve ko-li
ihtiyar (= kar), so-ko sa (= sakal), fu -lin kurt (= bri), ho-lan at
(= kulan) vb. gibi cins isimlerdir.
Suy (581-617) ve T ang (618-906) slleleri tarihleri (,Suy-u, T ang-u
vb.) de G ktrkler hakknda bilgiler, belgeler ve ad-nvanlarla doludur. in
kaynaklarnda Bat G ktrklerine ait bahisler ve belgeler nl Fransz sino-
 UYGUR HAKANLARININ AD VE NVANLARI (Schlegelden)

Kiie Pi-kia Ko-han Ku-tu-lu Pi-kia Ke Ko-han

Kl Bil-ge Ka-an (744-747) Ku-t-lu Bil-ge Kl Ka-an
Mo-yen uo = Bayan or (747-759)

ma m&s mmms * mmm *rfp

Teng-li-lo mo-mi-i hie tu -teng-mi- Pi-kia Ko-han
Teg-ri-de bol-m- il tu-t-m- Bil-ge Ka-an
Tanrdan olmu, II tutmu (lke sahibi) Bilge Hakan
Meu-y Ko-han = Bg Kaan (759-779)

Teng-li-lo ku mo-mi-i hie tu- teng-mi-i ho k-lu [Pi-kia Kohan]

Teg-ri-dkut bul-m- il tu -t-m- alp k -lg [Bil-ge Ka-an]
Tahridan kut bulmu, 1 tutmu, Alp Klg (Namdar) [Bilge Hakan]
0 M M To-lo-ssu = Tala?(789-790)

s
Ay Teng-li-lo ku mo-mi-i k- lu Pi-kia ung-en Ko-han
Ay Teg-ri-dekut bul-m- K-lg Bil-ge urj-en Ka-an
Ay Tanndan kut bulmu Klg Bilge urj-en Hakan

J a & -* * 4 U t # 5 ff
Teng-li-lo nv>ni-i k-lu Pi-kia Ko-han
Teg-ri-de [kut] bul-m- k-lg Bil -ge Ka-an
Ku-tu-lu = Kutlu (795-805)

s ssa mmm& m m# -t sum * mm rk

Ay Teng-li-lo y-lu mo-mi-i ho hu -lu ku-tu-lu Pi-kia huay-sin Ko-han
Ay Teg-ri-de -lg bul-m- alp u -lu ku-t-lu Bil-ge huay-sin Ka-an
Ay Tanndan talih bulmu, Alp Ulu Kutlug Bilge huay -sin Hakan

g[aj
Teng [li]lo y-lu mo-mi-i k-u[lu] pi-kia ong-to ko-han
Teg[ri]de -lg bul-m- k-[lg] Bil-ge orj-to Ka-an (821-824)
Tanndan talih bulmu, gl, Bilge orj- te Hakan

t &a mmm* n & n t s

Ay Teng-li-lo ku mo-mi-i ho pi-kia ao-li Ko-han
Ay Teg-ri-de kut bul-m- tip Bil-fe ao-li Ka-an (824-832)
Ay Tanndan kut bulmu, Alp Bilge ao-li Hakan

Not: italik kelimeler hakanlarn ince Unvanlardr.

 Karabalgasun Uygur Antndaki ince kitabenin Schlegel
tarafndan yaymlanan metninden bir para
(ince metin nceki sayfada)

I. satr, 5-17. iaretler: Alp Bilge K agann (824-832) nvam

[A y t eng]-li-lo ku mo-mi-i h o p i-kia k o-han
[Ay Teg]-ri-de kut bul-m- Alp Bil-ge Ka-an
"Ay T an n dan kut bulmu Alp Bilge Hakan

VI. satr, 1-13. iaretler: Bayan orun (747-759) nvam

/////-lo mo-mi-i hie tu -teng-m i-ipi-kia k o-han
[Ter)-ri]-de bol-m- il tu-t-m- Bil-ge Kaan
T a n n dan olmu, il tutmu (lke sahibi) Bilge Hakan

VI. satr, 27-45. iaretler: Bg K agann (759-779) nvam

t eng-li-lo ku mo-mi-i hie tu-teng-mi-i ho kii-lu [ p i-kia k o-han]
Teg-ri-de kut bul m- il tu-t-m- alp k-lg [Bil-ge Ka-an]
T a n n dan kut bulmu, il tutmu Alp nl (Bilge Hakan)

XI. satr, 16-27. iaretler: Tala K agann (789-790) nvam

t eng-li-lo m o-m i-i k-l p i-kia k o-han
Teg-ri-de bol-m- k-lg Bil-ge Ka-an
T anrdan olmu, nl Bilge H akan

XII. satr, 2-6. iaretler: Alp Bilge K agann (808-821) nvam

ho p i-kia k o-han
Alp Bil-ge Ka-an

logu Chavannes tarafndan asrn banda incelenm itir.6 Ayn kaynaklardaki

D ou G ktrklerine ait btn bilgi, belge ve raporlar da Liu M au-Tsai
tarafndan derlenip A lm ancaya tercm e edilm i, zengin aklam alar, not ve
indekslerle birlikte iki cilt olarak yaymlanmtr.7

E douard C havannes, D o c u m e r t s s u r l e s T o u -k i u e ( T u r c s ) o c c i d e n t a u x , St.-

Petersbourg 1903.
Liu Mau- Tsai, D i e c h i n e s i s c h e n N a c h r i c h t e n z u r G e s c h i c h t e d e r O st -T r k e n (T u-
ke), I-II, W iesbaden 1958.
 Uygurlara Ait Dil Malzemesi

M oolistan U y
g u rla rna ait b il
giler T ang sllesi
tarih lerin d e , ze l
likle iu T ang-u
( 9 4 5 te ta m a m
lanm ) ile H s i n
T a n g -u (1 0 6 0 ta
tam am lanm )da
bulunur. Bu m al
zem e z e rin d e
S c h le g e l, H irth ,
M ller ve Hamilton
gibi aratrclar a
lm la rd r. 824-
832 yllar arasnda
dikilm i olan Kara
B algasun U ygur a-
n tn d a k i in c e
kitabe de Schlegel
ta ra fn d a n in c e
lenm i ve y ay m
la n m tr.8 Bu k i
ta b e d e b ir o k
U ygur h a k a n n n
ad ve nvanlar zik
redilmitir.

Kaabalgasun Uygur A ntndaki ince kitabenin

Schlegel tarafndan yaymlanan metninden bir para

G ustav S chlegel, D ie c h i n e s i s c h e I n s c h r i f t a u f d e m u i g u r i s c h e n D e n k m a l,
Helsingfors 1896.
 Gktrk Alfabesiyle Trke

Trkenin yazm iin T rklerce kullanlm olan ilk alfabe, bugnk

bilgilerim ize gre, Batda eski Trk runik yazs bizde ise G ktrk alfa
besi olarak bilinen en eski Trk yazsdr. Bu yaznn B atda runik sfat
ile nitelendirilmesinin sebebi harflerinin eski skandinav kitabelerinde kulla
nlm olan ve genellikle runik alfabe diye adlandrlan yaznn harflerine
benzem esidir. R unik kelim esi Eski skandinav (O ld N orse) dilinde sr,
esrar anlam na gelen ruh ism inden trem i bir sfattr ve sr, esrarl
dem ektir. Germ en kabileleri arasnda bu yazy bilenler az olduu iin Eski
skandinav yazs esrarl saylyor ve runik diye nitelendiriliyordu.
Eski Trk runik yazsnn Danim arkalI dilci Thom senin zp okuduu
iki Orhon kitabesinde (Kl Tigi ve Bilge Kaan kitabeleri) kullanlan ekli
38 harften oluur. Bu harflerin drd nl, dierleri de nsz, ift nsz ve
hece iaretleridir.
D rt nl iaretinin her biri iki ayr nly gsterir. D aha ak olarak, a
ve e iin bir harf, ve i iin bir harf, o ve iin bir harf, ve iin de bir
harf vardr. Trkedeki nl uyum u ve 10 nszn biri art (kaim) dieri de
n (ince) olm ak zere iki harfinin bulunm as a/e ve /i nllerinin yazda
kolayca ayrt edilm esini salarsa da bu yazda o ile y u ve ile y ayrt
etm e olana yoktur. inde yuvarlak bir nl bulunan szleri doru
okuyabilm ek iin, o szleri, O sm anlcada olduu gibi, nceden bilm ek ve
kestirmek gerekir.
Gktrk alfa, esindeki nsz iaretlerinin 2 0 si 10 nszn (bunlar b, d,
g, k, l, n, r, s, t ve ydir) biri art (kaln) br de n (ince) nll
kelim elerin yazm nda kullanlan ifte iaretleridir. D aha ak bir anlatm la,
bu 10 nszn her biri iin iki ayr iaret vardr. rnein, iki b iaretinden
biri ba gibi art nll, br de be gibi n nll bir szdeki b nszn
gsterm ek iin kullanlr. B unun gibi, kal- fiilindeki k ve / nszleri art
(kaln) k ve / harfleri ile, kel- gelm ek fiilindeki k ve / nszleri ise n
(ince) k ve l harfleri ile yazlr.
G ktrk alfabesinin , m, rj (geniz a si), ny (palatal veya ndam ak /zsi),
p, ve z n s zlerin i g steren h arfleri a rtlk - n l k (k a ln lk -in celik )
bakm ndan tarafsz veya ntrdr. Baka bir deyile, bu nszlerin her biri
iin sadece bir iaret vardr.

K iCTORK ALFABES TABLOSU

Ort. 1, II Orfcofl YonMy Tlu Hoyto

Yazm*lr
T, O. K 111 Y tln Yaztlar Tamir

, 1 i 1 i l i Sf
W
I
t
(kapal ) l
. 1
\ t rr r r r r
o. u
n V y > > > >
6, U
r r F \>Y r 'p H

M>
i do Ko o o J 6 SSbt
()<>
m $ & l w
(.H 8 D) 8 *
(W X x X X X
(*)r
VV V '1' V
v r V l 'l

()t <T
e t t c c
1
i z

(*)<! H H rl A H N n H
<)k
U t 9 1) M
(.)!> 4 \ J
4 J

r Y rr r r Y
Gktrk alfabesindeki iaretlerin ift nsz iaretleridir: it, n ve n.
Bunlardan birincisi Orhon kitabelerinde sadece art (kaln) nll szlerdeki it
nsz iftini gsterm ek iin kullanlr. D ier iki harf nl bakm ndan ntr
veya tarafszdr.
Kl Tigin ve Bilge Kaan kitabelerinde kullanlan G ktrk alfabesinde
drt tane de hece iareti vardr. B unlar da, srasiyle, okJuk, k/k, k ve i
iaretleridir. Bu iaretler kelim e banda, srasiyle, ko/ku, k/k, k ve i
hecelerini yazm ak iin de kullanlabilir. A ncak, kelim e banda kullanl
dklarnda kendilerinden sonra nl iareti varsa sadece nsz deerinde
olurlar. Tunyukuk kitabesinde, bunlardan baka, biri a, br de ba dee
rinde olan iki hece iareti daha kullanlmtr.
Yenisey kitabelerinde, Orhon kitabelerinde kullanlm olan bu 40 iaret
ten baka, u harfler vardr: ak e, kapal e, kaln j (geniz /zsi), kaln s
(Orhon kitabelerindeki kaln s den farkl), (Orhon kitabelerindeki / d e n
farkl) harfleri ile dem ve k hece iaretleri. Dou T rkistanda, T urfanda
bulunm u olan runik harfli yazm a eser Irk B itig de biri ot br de up
deerinde olan iki hece iareti daha vardr. br yazm a paralarnda rast
lanan ince iareti de hesaba katlrsa Gktrk alfabesindeki harflerin toplam
says 5 0 yi bulur.

drh. 1,II OrHon Ymht Talu Hojftfr-

T, O. K III YumaUr Yutln YftzttUn Tnlr
(*>"' >) ) SD ) ) > )
W' r im *
(*l 4 HH 44
(** T T T T ff r
(V vr YM YY VJT
(> 1 I 1 J I I
<*' * * A
M** h h h K) Hh WM hh
()rl D 0 DPP pcoo d P
Wt* 9 99 F P1
(/) X A K Jl A
(/>" oo->
&
<*Mj 1 i 1 r# i 1
i 4 n * fc
</) i 1 7 'r 1 1 1

Gktrk Alfabesinin zm
G n ey S ib iry a da, Y en isey rm a n n yukar m ecras b o y u n ca
skandinav runik yazsna benzer bir yaz ile yazlm kitabelerin bulunduu
daha 18. yzyl b alarnda biliniyordu. B irok bilginler bu kitabelerle
uram ve bunlarn dilinin ne olabilecei konusunda trl grler ileri
srm lerdi. 1887 ile 1888de F inlandiyadan S ibiryaya gnderilen bilim
adam lar (H. J. H eikel ve bakalar) Y enisey k itabelerinin m kem m el
kopyalarn hazrladlar (Inscriptions de Vlenissei, recueillies et publiees par
la Societe finlandaise d A rcheologie, H elsingfors 1889). 1889da da Rus
snrlar tesindeki M oolistanda, Orhon rm a kylarnda iki ok byk
kitabe bulunm utu (Kl Tigin ve Bilge Kaan kitabeleri) (N. M. Yadrintsev,
Ancies caracteres troves sur des pierres et des ornem ents au bord de
l Orkhon, St. Petersbourg 1890). Bunlardan birinin (Kl Tigin kitabesinin)
bat yzndeki ince kitabe okunabilir durum da idi. Bu ince kitabeden sz
konusu kitabenin 732 ylnda ve bir yl nce len bir Trk prensinin ansna
dikilm i olduu anlalmt. Bylece, runik harfli kitabelerin dilinin Trke
olm as gerektii sonucuna varld. B ir sre kitabeler zerinde alan
Danim arkali bilgin Vilhelm Thomsen 1893te bunlar okumay baard.

O rh. 1, 11 Orhon Yani Tala Hoyto

Y u n ttU r
T , O. K III Yaztlar Y azttan Tam ir

(>/)* W 1
Y /N O A>1 r
(*/)* iH A rf* U 'h 'b rf

W* M M M M
(*/)?
n ) U />
& o o o
o o * *
o
oq/uq
<)0/<u i i * t
Ok/Ok
k/k a s

K|/q
< > < r < >

/*
T Y
D D n

ki?
N X tx i

Ot A

Uf

dem

A ncak, T h o m sen in eski T rk runik yazsn deifre etm esi kolay

olm am tr. Thom sen nce satrlarn srasn, yaznn istikam etini ve hangi
harflerin vokalleri gsterdiini tesbit etmiti. Ancak, kitabeleri okuyabilm ek
iin bir anahtara ihtiya vard. Bu anahtar ince m etinde geen zel isim ler
'ii adlan) olabilirdi. Fakat ince m etinde pek fazla zel ad yoktu.
 DE

K itabenin ansna dikilm i o l

DIB duu Trk prensinin ad ince ia
retlerin m odem telffuzlarna gre
MONGOLEL
K w e - te - k in ek lin d e o k u n a b i
TOS
liyordu. B ilg in ler bunun T rke
Dr. W . RodlofT.
Kk-tigin olabilecei fikrinde idiler.
Bu ada ilve olarak, Thom sen runik
STETTE F O L G E .
NKRST 8ISKR AJimsnLrN TN W. B-UTHOl.J ;.|R JlSTMSOE tlfICTL\C J<CX harfli m etinde tejjri gk, tan r
ALTTCHKJ.SCIIE-S JNSCHKJmS

kelimesini buldu. Bu iki kelim edeki

h arfler kitabelerde sk sk geen
t rk kelim esini okum aa yetiyordu.
c - n K T K H iy rrh . **j7. s r rhT ivK suum ; Bundan sonra runik alfabeyi zm e
JlpoMCTe* jr i"-.*wwcci<wpAM. lMnt-trA- t mum. -n^ro <J<* rr.* :* ir
CKom Amirmu lljc- j <tr. Sn.o.r.
B. M.
pKMep* <rfcC
M. 3rrtpM * K'omh. u K. A. MM t.
t
Eetm A l ir n . fcirfcrr
i * rcirr-Umrt
ii h z la n m ve T h o m sen 25
1.0. Ktpfrteuoun.l M'irtcnf M 1. kr*aiMi 4 S l . irr4-..r,r. M
mlUpujrt
8. fl. 0r4JM r ilfrf'p'Cyj. t n I.h' uI.
M. B. Kjmkbm n. Mnru.h
V
m.
j Vlruh-or* rt Krf Kasm 1893te G ktrk alfabesini
<*crv (r. fjdtuk) n | > srtine*t tS.
/{m 2 pyf- Fm 5 Sari tam am iyle deifre etm iti. D a n i
R ad lo ff un M oolistan daki Eski m arkalI bilgin 15 A ralk 1893te,
Trk Kitabeleri adl kitabnn kapa. D anim arka B ilim ler A kadem isinin
toplantsnda, kefini bilim dnya
sna duyurdu. Thom sen, eski Trk runik yazsnn btn harflerinin ses
deerlerini sonradan hibir dzeltm eye ihtiya kalm yacak ekilde bir
hamlede zmee muvaffak olmutu, hem de Trke bilmedii halde!

Gktrk Alfabesinin Kkeni

Eski T rk runik yazs, grld gibi, nl iaretleri bakm ndan
yetersiz, fakat nsz ve hece iaretleri bakm ndan zengin bir alfabedir. Bu
yaznn kkeni hakknda trl teoriler ileri srlm tr. Otto D onner, daha
bu alfabe zmlenmeden nce, Yenisey kitabelerindeki harflerle eski Kk
A sya alfabelerinden L ikya ve K arya alfabelerindeki iaretler arasnda
benzerlik bulunduuna dikkati ekmi ve Yenisey alfabesinin bu alfabelerden
km olabilecei grn ileri srm t (Otto D onner, Inscriptions de
l O rkhon, H elsingfors 1892, s. X LX X X ve devam ). Orhon kitabelerini
zen Thom sen, D onnerin bu grn kabul etm em i ve eski Trk runik
yazsnn ya bir ran alfabesi aracl ile ya da dorudan doruya ge Smi
( ram i) alfabesinden km olm as gerektiini iddia etm itir (V ilhelm
Thom sen, Inscriptions de l Orkhon dechiffrees, Helsingfors 1896, s. 44 ve
devam ). Rus bilginlerinden A ristov ile M allitskiy ise eski T rk runik
yazsndaki harflerin eski Trk damgalarndan gelimi olabilecei grn
 ileri srm lerdir (A hm et Caferolu, Trk D ili Tarihi I, stanbul 1958, s.
115). R us dilcisi P olivanova gre ise eski T rk yazsnn kkeni T rk
dam galan olm akla birlikte bu yazy icad edenler ram i-Sod ve Pehlevi
a lfa b elerin d e n de g en i l d e e tk ile n m ile rd i (E. D. P o liv an o v ,
deografieskiy m otiv v form atsii orhonskogo alfavita , Byulleten Sredne-
A ziatskogo Gosud. Universitete, Takent 1925, s. 9). Polivanov, ayrca,
eski T rk runik yazsndaki baz iaretlerin ideografk kkenli olduunu da
iddia etm itir. T rk dilcilerinden A. C evat Em re, daha da ileri giderek,
G ktrk yazsnn tm ile ideografik ve Sm er yazs ile bir ve ayn
kkenli olduu teorisini ileri srm tr (A hm et C evat Em re, E ski Trk
Yazsnn M enei, stanbul 1938). ngiliz T rkologlanndan Sir G erard
C lauson ise bu yaznn kkeninin Sod ve Grek alfabeleri olduunu iddia
etm itir (S ir G erard C lauson, Turkish and M ongolian Studies, London
1962, s. 78, 79). akaj i emh* ha y k cccp
HM T H T y T S S U K O H A H K J

C. E. M A J O B
: ifoYM : sM y t a y j * : > f w : : j y r * (1)
rkTTTI*B : : )#>
T1AMTHHKH
)H: rj)H: tm#: :rm.WrmH: m n r tu (2)
t *) h : m a-h j*: m h : :-hum : JLPEBH E T IO P K C K O M
:*h nHCbMEHHOCTH
w: m * hyi* : m h : : m j - : rH)H (S)
m : : w : mw4j> : roHjrhYf*: TEKCThl
HCCl F.JOBAI IIs
: mwi : rwH: w
: e rin : H r r o : r k m D : m u m : rh T Y j*:reYf*rc
yt* : h T ^ am vD : rxrw vD : r k m : m > : m w (*)
w: : #-xkr4rD<<M>-vri: o - is m e
: N4-SS4.
m M h im ifY r* : :n > ^ \ : rm * 16)
sw)vh : BifHp*: r^Af'BhT^Yrs: m h : .m n .r o : #
)hh^ y <s4'JD> : 4 - i ^ m r * : w*
:VM S : 4m )djm : )HiThYr: w r 17)
: r<u: r m : rhTYr: br i : vH^j-DHrD: v*
4WtT : : YlfHJ'HH :rlJr4>HDY^A: tfH

M alovun kitabndan (s. 56) Tunyukuk kitabesi, S. Ye. M alovun P a m y a t n ik i

Bat yznden ilk yedi satr d r e v n e t y u r k s k o y p i s m e n n o st i
(M oskva-Leningrad 1951) adl
eski Trk kitabeleri ve
yazmalarn inceleyen
kitabnn kapa
 M e tn in y a z e v rim i v e b u g n k T rk e y e e v irisi
1) bilge tunyukuk b(e)n z()m t(a)b(a) (e)lirje hl(i)nt(i)m . trk bod(u)n
t(a)b(a)ka kr()r (e)rti.
2) trk bod(u)n k(a)nin bulm(a)y(i)n t(a)b(a)da (a)dr()lt, k(a)nl(a)nt,
k(a)nin kood(u)p t(a)b(a)ka y(a)na i.(i)kdi. t(e)rjri (a)na t(e)m(i)
(e)r(i)r. k(a)n b(e)rt(i)m,
3) k(a )n ()y(i)n kood(u)p i(i)kd(i)rj. i(i)kdk ii()n t(e)rjri l(ii)tm(i)
(e)r(i). trk bod(u)n lti, (a)lk()nt, yok bolt trk sir bod(u)n y(e)rinte
4) bod k(a)lm(a)d. da t(a)da k(a)lm(i)i kuubr(a)n()p y(e)ti yz bolt, {e)ki
iil()gi (a)tl() (e)rti, bir l()gi y(a)d(a) (e)rti, y(e)ti yz kiig.
5) ud(u)z(u)ma ul(u) (a)d (e)rti. (a)y()l tidi. (a)y()m(a)si b(e)n (e)r-
t(i)m, b(i)lge tunyukuk. k(a)(a)n mu k(a)y(i)n t(e)d(i)m, s(a)k()nt()m
toruk buuk(a)l s(e)m(i)z buuk(a)l r(a)kda.
6) btjs(e)r s(e)m(i)z buuka toruk buka t(e)y(i)n bilm(e)z (e)rm(i) t(e)y(i)n
(a)na s(a)k()i2t()m (a)nta kisre t(e)jr bil(i)g b(e)rtk ()n z()m k
k(a)(a)n kd()m. bilge tunyukuk buyla b(a)a t(a)rk(a)n
7) birle ilt(e)r(i) k(a ) (a)n bol(u)y()n b(i)r(i)ye t(a )b (a )() rjre
kt(a)ny() yr()ya o(u)z(u) k() k l()rti. b(i)lg(e)si (a)b()i
b(e)n k (e)rt(i)m. u(a)y kuzin k(a)ra kum() ol(u)rur (e)rt(i)m(i)z.

1) B ilg e T u n y u k u k , b en k e n d im , in lk e s in d e d o d u m . T rk h a lk in e
t b i idi.
2 ) T rk h a lk h k m d a rn b u lm a d n d a n in d e n a n rld , h k m d a r sa h ib i
o ld u . H k m d a rn b ra k p in e y e n id e n t b i o ld u . T a n r y le d e m i
m u h a k k a k ki: (S a n a ) h k m d a r v e r d im ;'
3) h k m d a r n b ra k p ( in e) t b i o ld u n . (T rk h a lk ) t b i o ld u u i in
(T a n r o n la r) ld rtm m u h a k k a k k i, T rk h a lk ld , m a h v o ld u , y o k
o ld u . T rk S ir h a lk y e rin d e
4) b o y k a lm a d . D a d a ta ta ( harf, o rm a n la rd a v e k a y a lk la rd a ) k a lm o la n la r
to p la n p y e d i y z o ld u . (T o p la n a n la rn ) ik i b l a tl id i, b ir b l y a y a
id i. Y ed i y z kiiy i
5 ) s e v k e d e n lid e r le r i a d id i (y a n i a d n v a n n ta y o r d u ). (B a n a ):
H k m e t! d e d i. H k m e d ic is i b en id im B ilg e T u n y u k u k . (O n u ) H a k a n
m y a p a y m ? d e d im , d n d m . Z a y f b o a la rla se m iz b o a la r u z a k d a
6) te p i s e le r, (in sa n b u n la rn h a n g is i) s e m iz b o a h a n g is i z a y f b o a d iy e
b ilm e z , (s e m iz i z a y f ta n a y r t e d e m e z ) im i d iy e , y le c e , d n d m .
O n d a n so n ra T a n r (b an a) a k l fik ir v e rd i i i in (o n u ) h a k a n y a p tm . B ilg e
T u n y u k u k B u y la B a a T a rk a n
7) s y e s in d e {harf, ile ) lte r i h a k a n o la r a k g n e y d e in lile r i d o u d a
K ta y la r, k u z e y d e O u z la r p e k o k ld rd . (O n u n ) d a n m a n v e y v e ri
b iz z a t ben id im . (O z a m a n la r) u a y n k u z e y y a m a la rn d a , K a ra K u m d a
o tu r u y o r id ik .
 Bu teoriler iinde bugn bilim dnya
snda en ok taraftar bulan Thomsenin
Smi kken teorisidir. Eski Trk runik
ile rami/ran alfabeleri karlatrl
dnda, gerekten 15 harfin gerek biim
gerekse ses deeri bakmndan benzer
olduklar grlr. vAyrca, eski Trk
runik yazsnn sadan sola yazlmas da
onun Smi kkenli olduuna kant
saylabilir. Ne var ki btn bunlar eski
Trk yazsnn kkeni sorununu tama-
miyle aydnlatmyor. Gktrk alfabesin
deki nl iaretleri ile bir dzine kadar
nsz iaretinin, it, n ve nt ift nsz
iaretlerinin ve nihayet hece iaretlerinin
kkeni yine de aklamasz kalmaktadr.
Thomsen, alfabedeki hece iaretlerini
digraf veya ligatr saym ve bunlarn
Trk yazsnn mucidi tarafndan ilek
Grek yazsndaki ligatrlerden esinle
nerek yaratlm olduu grn ileri
srmtr. Ne var ki bu gr kabul
edilemez. nk alfabedeki ift nsz ve
hece iaretleri iki harfin birletirilmesi ile
ortaya kma benzemiyor. Eski Trk
yazsndaki ift nsz ve hece iaretleri
ile baz tek nsz iaretleri ideografik k
kenli olabilirler. Nitekim, Smi (Arami)
kken teorisinin kurucusu Thomsen bile
Gktrk alfabesindeki baz harflerin
(yarmay biimindeki ay, ok biimindeki
ok ve adr biimindeki eb ev iaret
lerinin) ideografik kkenli olabileceini
ileri srm ekten kendini alam am tr.
Bunlara insan biimindeki er adam
harfi ile bir tepecikte iki ot biimindeki ot
hece iaretini de ekleyebiliriz.

S. Ye. M alova gre Tunyukuk

kitabesinin bat yznden yedi satr
 5inM\L\IUG!ILUSE\ SE!l!I\ TOIMITIKM1.
HHOllRS l)[ 1.1snilt H\MJ-rr.!JlF.\AL l

l\Nf PIDTFflM ^ pfj|}u L

Tek kelime Trke bilmedii halde

T h o m senin O r h o n Y a ztla rn n z m Gktrk alfabesini zen DanimarkalI dil
(1896) adl kitab bilgini Vilhelm Thomsen (1842-1927)
Sami kken teorisine kar ileri
srlebilecek aykr bir kant da al
fabedeki nsz iaretlerinin kelime
|Orkb. O ril. l& c tiL
ba ve iindeki deerleri ile adla III. in.

, \ X 9 i* - r (P>
rdr. Smi alfabelerindeki nsz r >j> 5 i ( i X X X Tll)
> Y o ,U J. H * (!/) .Y
iaretleri, bilindii gibi, nszle v <5, * f . H ) n
i\ H 7 W ) , rT /
balyan ve a, i, u nlleri ile sona < q devant ou
aprfcs y
(> XXXVII) ,
H -1 s

eren hece deerindedirler: ba, bi, bu 4, q devant ou

apres o, u
t T >* *

Y r 1) vi < m v
vb. gibi. Gktrk alfabesindeki n } * ( i a) ?
'I' >,< V
- M
X T

R I: devant ou Y

sz iaretleri ise a veya e ile balayp apres , A 1 X
e 9 Uf7) . ^ X Y % ?

ilgili nszle sona eren kapal hece t P Sg, /s

(comp. i )
K h P S

deerindedir: ab, eb, ad, ed, ak, ek, X P

(i)
S <i
Y
. t

S ( O 'O O 1

n
Y H A n o n o ?
1 p r V f -- 4
ar, er vb. gibi. Kelime ba ve iin d v- o d *> -) .ul G ?
K il'- S 5 i i .7 1 1 1
deki a ve e nllerinin yazlmamas D \ I . o 0 m y (XXXIII, XXXVII)

bu yzdendir. Ayak anlamndaki

adak kelimesi ad ve ak iaretlerinin Thom senin Gktrk alfabesi tablosu
bir araya getirilmesiyle, adamlar
anlamndaki eren kelimesi de er ve en harfleri ile yazlr: ad-ak, er-en.
Sadece nszle balayan kelimelerde ve a/e dndaki nllerin yannda bu
 iaretler tek nsz deerindedir. Gktrk alfabesindeki nsz iaretlerinin
adlarnn ab, eb, ad, ed biiminde olduunu Turfanda bulunan ve Le Coq
tarafndan yaymlanan bir yazma parasndan da reniyoruz. Burada 19
Gktrk harfinin karlklar Manihey yazs ile up, an, i, ad, az, eq, end,
elt vb. olarak verilmitir.
uras muhakkak ki Trkler kendi alfabelerini yaratrken Smi (rami)
alfabesini model olarak alm olsalar bile buna birok iaret ilve etmiler ve
harf adlarn ak, ek, al, el, at, et tarznda basitletirmilerdir.

Gktrk Yazl Kitabeler ve Metinler

a J T * '* * T y i&
-&.
s-r?-s r ^ r ^ m i -j t a

-t jp-. -r' :-rrr# f %*"1^ y ? ^ Y r-j-a r -- >bbo-^.

' = fr^ V JP >-;&
1 7 /^ o v ? - :
J pS ; > -ff S D V & # > - - J & i r

Irk B i t i g in ilk drt sayfas (H. Namk O rkundan)

Yaz evrimi ve bugnk Trkeye evirisi:
1 : t ( e )n -s i m (e )n / y ( a ) r ( ) n k i e / (c)ltn rgi/ n iiz e o lu / r u p (a )n m (e )t ji l(e )y / r m (e )n (a )n .a
b i l i r jl (e )r / ( e ) d g o l 2 : a l a ( a ) t l ( ) y / o l t (e )t jr i m (e )n y ( a ) n n k i/ e ( e ) r m (e )n u tru
( e ) k i / y ( a ) l ( ) k i i / o l n s o o k / u m i k i i 3 : k o r k m i/ k o r k m a t / im (i) k u t b / i r g (e )y
m (e )n / t i m i ( a ) n a b i li r )/ (e )d g o l/ a ltu n k (a )n (a )t l / 4 : ( ) t (a )l ( )m k (a )r / a k u m ( e ) n /
t (a )n ( )m t s i / t (a )k t k e / m (e )z k (e )n t (a )l/ u y d a y (a )t ( )p / (a )n t (a )p la d u / k ()m in tu/
1: T e n -siyim (yani, G n olu, in m p arato ru y um ). Sabah akam altn taht
zerinde oturup mutlu olurum. ylece biliniz. (Bu fal) iyidir.
2: Ala atl Yol T an n sym. Sabah akam (atm) rahvan srerim. (Yol Tanrs) karda iki
rkek (?) insanoluna rastlam. nsan(lar)
3: Korkmu. (Yol Tanrs) K orkm a(yn) demi, (size) talih vereceim demi. ylece
bilin: (Bu fal) iyidir. Altn kanat-
4: l yrtc karakuum (yani, k artalm ). V cudum (u)n ty(ler)i henz (tam am iyle)
bitmemiken denizde (pusuya?) yatarak dilediimi tu(tanm , sevdiimi yerim).
 Eski Trk runik yazsnn ne zaman dzenlendii ve hangi tarihten
itibaren kullanlmaa baland kesin olarak bilinmiyor. Trklerin kendi
adlar ile tarih sahnesine klar, bilindii gibi, 6. yzyl ortalarna rastlar.
552de kurulan I. Gktrk Kaanl dneminde Trkenin resm yazma
dili olarak kullanlm olduu phelidir. Son yllarda M ool Halk
C u m h u riy etin in Arhangay (Kuzey Hangay) blgesinde bulunan ve
Gktrklerden kalma en eski kitabe olduu sanlan Bugut kitabesi (dikili
tarihi: 581) Sod alfabesiyle, Sodca yazlmtr. Ancak bu I. slle
zamannda Trklerin resm yazma dili olarak sadece Sodcay kullanm
olduklar anlamna gelmez. Trkler, bu dnemde, baka lkelerle olan
yazmalarnda kendi dillerini ve kendi alfabelerini de kullanm olabilirler.
Bizans kaynaklar Bat Gktrk Fagwsunun Bizansa gnderdii elilik
heyetinin (568 ile 576 aras) mparatora skit harfleri ile yazlm bir belge
getirmi olduunu kaydederler. Bizans kaynaklarnn dili ve ierii hakknda
bilgi vermedikleri bu belgenin Gktrk harfleri ile yazlm Trke bir
mektup olmas kuvvetle muhtemeldir. Bu doru ise, eski Trk runik
yazsnn 6. yzyln ikinci yars balarndan veya ortalarndan itibaren
kullanlmaa balandn syleyebiliriz.

K je l ig -H o v u k it a b e s i

Kjelig-Hovu kitabesi: evirisi:

1. o l ( a ) n ( a ) t ( ) m o b u n ( a ) l ... t e 1. ocukluk adm obu inal... (erlik) adm
( a ) t ( ) m k m l g e Kml ge.
2. b e y ( a ) ( ) m t a k (a )t js (t )z k ( a )l ( )p to k u z 2. Be yam da babasz kalp on dokuz
y ( e ) g (i )r m i y a ( ) m a g s z yamda ksz
3 . b o lu p k (a )t g l ( a )n ( )p o tu z y a ()m < a > 3. olup, ok alp o tuz y am d a ge
g e b o ltu m k rk y l oldum. Krk yl
4 . e l t u t (t )u m b o d u n b ( a ) l ( a ) d ( t ) m t a 4. hkm srdm, halka liderlik ettim. D
y ( a ) y(a )g l (a )d ( )m e l (l e )d (i )m dm anlarla savatm, arptm.
5 . b i r y e t m i y a ( ) m g a k k t ( e ) y r i d e 5. A ltm b ir y am d a m avi g kten ve
k iin te a z d ()n ( e ) s i z ( i )m -e gneten ayrldm. Y azk!
6. k r i y a m d a e l (i )m ( e ) s i z ( i ) m - e y e r (i )m 6. Y anm da-yrem de ve ileri karakollarda
su b u m (e )s i z (i )m -e k u y d a k u n u y u m olan halkm, heyhat! Y urdum (h a r f, top-
t u l(u )m y t a (e )s i z (i )m -e raklarm ve sularm ) heyhat! H aremdeki
prenseslerim, dullarm heyhat, yazk!
7. k n (ii)m k ( a ) d ( a ) ( ) m ( e ) s i z ( i ) m - e 7. Hmm, akrabalarm , heyhat! O ullarm
o g l{ a )n ()m k ( )z ( )m -a iiria j m k (a )r a m ve kzlarm, akm karam heyhat! Yz elli
( e ) s i z y i i z e li g ( e ) r ( i ) m - e ( e ) s i z ( i ) m - e erim, heyhat!
8. b u ] h o d r (a )k y u n t ( e ) s i z ( i )m -e 8. Bin yetikin at(m), heyhat!
9. e l ( i ) m ( e ) s i z (e )r i r y z k m l b o d u - 9. H alkm , heyhat! Y azk f Y z km l
n u m ( e ) s i z (e )r / i n k m ( )l( )n < g > h a lk m , h e y h a t, y a z k ! K iim ln
( e ) r iik b o lt adamlar() ok oldu.
10. y la )b z k m l ( )m i n b (e )d k 10. Kt ve perian K m lm ycelttim
k lt()m ( e )s i z ( i )m bkm < edim > (h a r f, byk yaptm). Heyhat! (Hayata ve
sizlere) doymadm.

G ktrk yazl pek ok kitabe ile bir grup yazm a eser gnm ze kadar
gelm itir. B unlar ylece tasnif edilebilir: 1. Orhon (Gktrk) kitabeleri, 2.
U ygur kitabeleri, 3. Yenisey kitabeleri, 4. H oytu-Tam ir kitabeleri, 5. Tala
kitabeleri, 6. Dou Trkistan yazm alan.
1. Orhon (G ktrk) kitabeleri: II. Gktrk K aanl dnem inden (682-
745) kalm a bu kitabelerin en nem lileri unlardr: Kl Tigin (1 A ustos
732), Bilge Kaan (735), Tunyukuk (720 ile 725 aras), Kli or veya he-
Ht kitabesi (719 ile 723 aras), Ongin veya Ibara Tarkan kitabesi (732
ile 735 aras).
2. Uygur kitabeleri: M oolistandaki Uygur hkimiyeti dneminden (745-
840) kalm a U ygur kitabeleri unlardr: ine-Usu veya Bayan or kitabesi
(759-760), Taryat veya Terhin kitabesi (753), Karabalgasun kitabesi (808-
821 aras), Suci k itabesi (820-840? aras). B unlara yeni bulunan ve
M oolistan dnda henz yaymlanmam olan Tes (Tez) kitabesi (750?) ile
2. Karabalgasun kitabesini de (825-840 aras) katabiliriz.
3. Yenisey kitabeleri: Y enisey rm ann yukar m ecras boyunca eski
SSC B nin Hakas zerk Blgesinde bulunan irili-ufakl m ezar kitabelerinin
M oolistandaki Gktrk Kaanlnn yklm asndan sonra buralara hkim
olan baz G ktrk liderleri tarafndan diktirilm i olduu sanlm aktadr.
H ibirinde tarih yoktur. Bu kitabelerin bazlar acem i ellerce yazlm
 okluundan okunm alar zordur.
T u v a zerk B lgesinde bulunm u olan Y enisey k itab elerin in de
K rgzlara ait olduu ve 9. - 10. yzyllardan kald sanlm aktadr.

* * ty.*wuxV:-r* m 1:Tr
,rr*;>0 1P

f( X Y>t M9 ^ T V i f / Y i
,y ^ ir- r

K je l i g -H o v u k i t a b e s i (V a s i l y e v e g r e )

4. H oytu-Tam ir kitabeleri: M oo
AKAjiKMinbourar
lista n da H o y tu -T am ir m evkiinde coucn :: mrrr iioi'ico.tovch . un. n>r m* i"i> >[jh.im:jiii \ji oxs
ryu;:u:un xai*mm*iw:;nm
k ayalar zerine yazlm 10 kadar
J , }\. DACH.HiZB

kitabe vardr. Bu kitabelerde geen

Kopnyc
Tardu Kl or, Trg i gibi adlarla TK)PKCKIIX
B e B alkka barr biz B eb alk a p y H H t IEC K IX
gidiyoruz gibi cmlelerden bunlarn AM HTHIIKOB
BACCEHA
G ktrklerin B ebalk seferi sra
EHI1CEH
snda (713-714) yazlm olduklar
sonucuna varlabilir.
5. Tala kitabeleri: K rgzistanda
T ala rm a k y larn d a bulunan
be kitabe gerek satrlarnn dzeni
gerekse harflerinin deiik biimleri
bakm ndan ilgintir. Bu kitabelerde B
aiiiorr*3
lAVICA
k a ln k (q), k aln g, m v e .anin'*;,CKoc orat.cttun
I8&1

harflerinin biimleri ok deiiktir.

Tala vadisinde bulunan k itabe D. D. V asilyevin K o r p u s ty rk sk ih .
r m i e s k i h p a m y a tn ik o v b a s s e y n a
lerin en ilginci bir aa ubuk ze
y e n i s e y a (Leningrad 1983) adl kitabnn
rine yazlm olandr. Bir sondaj kapa
kuyusu duvarnda bulunan bu ubuk parasnn drt yznde G ktrk
harflerine benzer b ir alfabe ile yazlm ksa b ir m etin vardr. ok iyi
ekilm i b ir fotoraf da elde olan bu kitabeyi M alov ve O rkun okum ak
istem ilerse de baarl olam am lardr. M etnin ksa ve fragm an halinde
olmas okumay gletirmektedir.
6. D ou Trkistan yazmalar: Dou T rkistann trl yrelerinde (Tun-
huang, M iran, T oyok vb.), bulunm u olan G ktrk alfabesi ile yazlm
elyazm as eserlerin en hacim lisi ve en nem lisi Irk Bitig (Fal Kitab) adm
tayan eserdir. Bu elyazm as kk boyda (8x13,5 cm) 104 sayfalk bir fal
k itab d r. E seri y ay m layan T hom sen bunun 9. y zy la ait olduu
grndedir: Dr. M. A. Steins M anuscripts in Turkish R unic Script from
M iran and Tun-huang, Journal o fR o y a l Asiat'c Society, 1912, s. 181-227.
 Manihey Alfabesiyle Trke

Trklerin Gktrk (Orhon) alfabesinden sonra kullandklar alfabelerin biri

(belki de birincisi) de Mani veya M anihey alfabesidir. Bu alfabe M ahiheizmi
kabul eden Trklerce 8. ve 9. yzyllarda kullanlm tr.

E IN Z E L A lS G A B E

C H U A S T U A N F T , T 1 R K I S< H i) M A N I ( H A l C A
EIN ISI N D K N BEkESN TN IS DER MAMCHASCHEN' A l S ( ' I H ) T S ( J I O . II
A l DTORES.
TtNJEN N T1KKAN <1HINESlSUin RKISTANj
V..S

P im i l): A . LI-: C '(JQ

Dr. \ . ton I.E C'OQ.

UB DEMAKMASKUUKN OH* K2.YMI PtEVSS. AK*Hlfi OU

>. m s Aint\s>ts<;rs mkm wu.i!WtscjrN ak Ai*r'ur iu'.k vvissussoiaftfn
JAUcCaS 1919 PIIIL HIST RLASSf. S*. J

WT 2 TAFELN

DERLLN 1911
VFHHU F>*BKONT.L AKAfWM:KKR W iatqm n

BEKLN 1011)
YMtLAG DLK JUUDDIIE DEfe UTSSESSCUfTLN

t n n u v w w M n u m n n ytl>c o walto t< ocnrm d. m

Dr. A. von Le C oqun C h u a s t u a n i f t maktadr. Sunu yledir: H e r r n P r o f e s s o r

adl kitabnn kapa. K itabn T rk Dil N ld e k e in E h r e r b i e t u n g g e w id m e t , 6/4/11,
K urum u kitaplnda bulunan bu nsha- v L eco q , Nereden nereye!
snn, bizce, byk tarih deeri vardr;
nk bu nsha mellifin nl oryantalist A. von Le C oqun H oodan T rke
(sem itist) Theodor N ldekeye ithaf ettii M ani M etinleri dizisinin ikinci kitabnn
nshadr ve tabi Le C oqun imzasn ta- kapa

M aniheizm , M ani (M anes veya M anichaeus) adl bir ranl tarafndan 3.

yzylda B abilonyada kurulm utur. A na tarafndan Fars kraliyet ailesine
m ensup olan M ani (215/216-274?) genliinde kendisine bir m elek grn
dn, bu melein onu yeni dini kabule ve onu yaym aa davet ettiini iddia
etmitir. M ani, yeni dini yaym ak iin Hindistan gezisine km , dnnde
tahta yeni km olan Fars hkm dar I. ap u run him ayesine m azhar
olm utur. apur, uzun iktidar sresince M an inin dinini diledii gibi
yaym asna m saade etm itir. M ani, I. B ehram n hkm darl zam annda
Z erd t rah ip lerin in sald rlarn a uram , h k m d arca h apsedilm i,
hapsedildikten bir sre sonra da lm tr (274 veya 277).
M aniheizm , evrende birbirine zt iki ilke (hayr ve er) bulunduuna,
balangta birbirinden tam am iyle ayr olan bu iki ilkenin dnyada, e r f'm
m arifetiyle, birbirine karm olduuna inanan bir dindir. M an iye gre
k u rtu lu h a y r 'm serb est k alm asy la ve tek ra r eski yerini alm asy la
gerekleecektir. M ani, gerek dinin dem , B uda, Z erdt ve sa gibi
peygam berler tarafndan getirilm i olduunu kabul etm itir. A ncak, ona
gre, eski dinlerin hepsi de m ahall kalm , tek bir dilde, tek bir halka
retilm ilerdir. Ayrca, bunlarn her biri, zam anla silik lerin ce bozulm u
veya znden saptrlm tr. Bu nedenle M ani, kendisini peygam berlerin
sonuncusu , evrensel b ir m esaj getiren son kii saym tr. leride tah rif
edilm esin diye de M ani retilerini bizzat kalem e alm ve bunlarn baka
dillere evrilmesini, m isyonerler vastasiyle dnyaya yaylmasn istemitir.
M aniheizm , 3. yzyldan itibaren doum yeri olan B abilonyadan eski
dnyann bilinen btn lke ve blgelerine hzla yaylm tr. D rdnc
y z y ld a R o m a im p arato rlu u n u n bat lk elerin e , gney G aly a ve
spanyaya, Kuzey A frikaya kadar yaylm sa da H ristiyanlarn basksna
m aruz kaldndan 6. yzylda bu lkelerde ortadan kalkm , ancak Dou
A kdeniz blgesinde 9. yzyla kadar varln koruyabilm itir.
Sasaniler rannda nce him aye gren ve gelien M aniheizm , daha sonra
Zerdtlerin basks ile A m uderya tesine gem itir. A m uderya tesi M a-
niheistleri 7. yzyl balarnda B abilonyadaki din liderlerinden ayrlm ve
baka bir m ezhep kurm ulardr. M aniheizm deki bu m ezhep ayrl 8.
yzylda ortadan kalkm ve B abilonyadaki din lider M ihr (710-740) O rta
Asya M aniheistlerince de kabul edilmitir.
7. yzyl sonlarna doru (692de) in in byk kervan yolunu tekrar
am as sonucu M aniheist m isyonerler ine ve M oolistan ilerine kadar
yaylm a im knn bulm ulardr. Bir M aniheist m isyoner heyeti 694te in
saray n a u lam , 7 3 2 de k arlan bir m p arato rlu k ferm an ile de
M aniheistlerin inde oturm alarna ve dinlerini icra etm elerine m saade
ed ilm itir. B ylece, M aniheizm n asl B a tda H ristiy an lk k isv esin e
brnm ekle itham edilm ise, D ouda da kendisini B udizm in bir tr gibi
tantm aa alm akla sulanmtr.
 M ANHEST TAKVM
M aniheist Uygurlar, M aniheizm in kurucusu M aninin lm ylndan
balayan bir takvim uyguluyorlard. Bunu, A. von Le Coq tarafndan
yaym lanan b ir M ani m etninden, daha dorusu, b ir elyazm asm n
| kolofonu olmas gereken paradan anlyoruz. Uygur alfabesiyle yazlm
sayfann son ksm yledir:

y(e)me t(e)qri mani burhan ve mbarek Mani Buda

( e)rjri yirirjer bardukmta T a n r y e rin e v a rd k ta n (y a n i,
ldkten)
kin bi yz artuk eki-i sonra be yz yirmi
otuzun lazn ydka ikinci Dom uz yl(n)da
tkenteki nom ulu tkendeki din ulusu
tkel erdemlig y(a)rlakanu pek faziletli ve merhametli
bilge b(e)g t(e)rjri m(a)r niw mani hikmet beyi mbarek M ar Niw Mani
m (a)histak(k)e ay()n bu eki M ahistaka buyruunu bu iki

M a n inin lm 274 v ey a 277 o ld u u n a gre, bu U y g u rca

k o lo fo n d ak i tarih 2 7 4 + 5 2 2 = 7 9 6 v ey a 2 7 7 + 5 2 2 = 7 9 9 o lm ald r.
Y ukardaki parada, M aninin lm nden sonraki be yz yirm i ikinci
yln ayn zam anda 12 hayvanl T rk takvim ine gre L agzn, yani
D om uz, yl olduu da belirtilm ektedir. .S. 795 yl gerekten bir
D om uz yl idi. Bu tarihten 522 karlrsa M aninin lm tarihi olarak
273 yl bulunur. Le C oqun yaym lad bu U ygurca m etindeki tarih,
bize, M an inin lm tarihinin 277 olm ayp 274, hatt 273 olduunu da
bylece bildirmi oluyor!

A. von Le Coq, T r k i sc h e M a n i c h a i c a a u s C h o t s c h o . [ I ] , B edin 1911, s. 12)

kin bis y y artuq'i ki-i

nach dam (Hoim)gug de gSttlicben

ot'vzun laygin yil-qa

Mani Durchtn ia den Gtte rhimmcl,

tkanlki nom vl-uy

(bat?) der d t k in rohnende Geaetzeslurat,

tkl rdjnlig y(a)rl-ay-qancit

der sehr tugendhfto, guidiga

bil-g b(S)g t(a)ncfri m(a)r nito mani

W iu c asfB t, d er gttlehe M ar Niw Mani,

mifiY^t-staka (lies kk?) ai-yin bu (iki

dem (?) M a^tak Ai/In*) diese beides . . .
 Maniheizm, 8. yzylda Moolis
tana da girmi ve Uygur hkmdar
Bg K aanm (759-780) 762de
Maniheizmi devlet dini olarak kabul
etmesi sonucu Uygurlar arasnda da
yaylmtr. Bg Kaanm M ani
Tu *'
heizm i kabul yle olmutur:
762de T ang slalesine yardm iin fen-' *'
Orta Kralla giden Bg Kaan
orada baz Maniheistlerle, muhteme rf!wj&tT-~S.tlC' ../J
len Sod asll M aniheistlerle g
rmt. Bg Kaan, bu mani-
heistlerden drdn kendisi ile bir
likte Uygur bakentine, Kara Balga-
suna getirmi, bir sre sonra ken
disi Maniheist olduu gibi Maniheiz
mi devlet dini olarak btn Uygur- H u a stu a n ift' ten bir para
lara kabul ettirmitir. Bg Kaan
m Maniheizmi kabul etmesinin sebebi din olduu kadar da siyasi idi. Kaan
Sodlarn dini saylan Maniheizmi benimsemekle halknn geleceini ine
deil Sodlara yneltmek istemi olmaldr. Sodlar, o ada Orta Asya
halklar zerinde byk ekonomik ve kltrel nfuzu olan bir halkt. Bg
K aanm gerek amac ne olursa olsun, Uygurlar nfuzlar altndaki
blgelerde birok Maniheist tapnaklar ina ettirmiler, inlilerse bundan hi
honut olmamlardr.
Bg Kaanm Maniheizmi kabul ediini anlatan Uygurca bir metin
paras gzel bir tesadf eseri olarak gnmze kadar gelmitir. Uygur
alfabesiyle yazlm iki yapraklk veya drt sayfalk bu metin paras W.
Bang ve A. von Gabain tarafndan Trke Turfan M etinlerinin kincisi
olarak 1929 ylnda yaym lanm tr (W. Bang und A. von Gabain,
Trkische Turfan-Texte: II, Berlin 1929). Bu metin Bg K aan dine
davet eden M aniheist rahiplerce kaleme alnm Sodca bir rapordan
Uygurcaya evrilmi olmaldr.
 Manihey Alfabesi c
o
a
Co o.
5 c
M

Ortada
Sonda
O m
M anihey alfabesi, Aram i alfabesinin bitiik M t
ca
olm ayan tr ile Sryan alfabesinin bitiik
tr arasndaki gei ekillerinden birini H a
2* M b
te m s il eden E s tra n g e lo y a z s n d a n J i 2* J P
k m tr. M an ih ey yazsn E strangelo
V K V K 9
yazsnn biraz deiik bir tr sayanlar da
h
*
K 9
vardr. d
h
M anihey alfabesi Trkenin yazm iin
* * . V
Orhon alfabesinden daha az elverili, Uygur A V
afabesinden ise daha ok elverilidir. S z
i
M anihey alfabesinde Trkenin nlle
* * h
rini yazm ak iin bavurulan sistem U ygur
S * t t
alfabesindeki gibidir: Sz bandaki o ve u d 9 O i 9
iin elif, vav, ve iin de elif, vav, ye i k

kullanlr. Kelim enin ilk hecesindeki ve w i

'
nlleri de va v ve ye ile yazlarak o ve h

- A
mdan ayrt edilir. M

Sz bandaki ve i nlleri ise e lif ve ye & A 1

S S
ile deil de a yn ve ye ile gsterilir. Sz
S a 58
iindeki ve i sesleri, doal olarak, sadece
03 t 13 s m
ye ile yazlr. M anihey yazsnn bir zel
A \ * 4 n
lii, sz sonundaki ve i nllerinin ok . fA .Oft fitk te 5
kere iki ye ile yazlm asdr: iki yerine ikii X t
a A
gibi. B u fazla / ler M anihey yazl m etin P
4 f
lerin yaz evrim inde ksa bir izgi ile asl
kelim eden ayrlr: iki-i gibi. o* r1

nszlerin yazm na gelince... M anihey c * W

n
alfabesi bu bakm dan Sod ve U ygur alfa
tta o W k
belerinden stndr. M anihey yazsnda b oS* S* ap* ap* M
ile p, k ile g, k ile , s ile birbirlerinden * ^ T r
ayrt edilir; bak a b ir deyile, btn bu 5

n s zler iin ayr h arfler v ey a iaretler V V V V t

vardr. N o k talam a U y g u r alfabesindeki

gibidir. M anihey yazs da, Sod ve M anihey Alfabesi
Uygur yazlar gibi sadan sola yazlr.
Maniheist Uygurlardan kalma yazma paralan Dou Trkistanda, Turfan
ve Tun-huangda bulunmutur. Pek kk boyda olan bu elyazmas
paralar yzyllarca toprak altnda kalm olduklarndan iyice tahribata
uram, bylece sayfalarn okunabilen ksmlar daha da klmtr.
Uygurlar Maniheizmi 762 ylnda kabul etmi olduklarna gre, Dou
Trkistanda bulunan Mani yazl metin paralar Maniheist Uygurlarn 762
yl ile Dou Trkistana g ettikleri 840 tarihi arasnda M oolistanda
yazp Trkistana getirdikleri elyazmalanndan kopmu sayfalar olmaldr.

. i? v .

H u a s t u a n i ff ten

mm^>V M*
-A <yM4?oo org^ca oa
 U3d= 1
hormuzta-h t(e)qrii bi t(e)grii
Hormuzta (Ahura Mazda) tanr, be tanr
t ^ U r t s s s * 2
birle kam(a) t(e)qriler szinlg()n
ile birlikte, hiitiin tanrlarn sajveti ile,

ft o y r t 3

yekke sr)kelii keltii-h

eytanlarla savamak iin (gklerden) geldi (ve)

intii : ang klnl() ()mnulu un

indi. Kt amelli imnu larla,

bi trlg yeklerlgn s ^di :

be tiirlii eytanlarla savat.

. ^.fyri 6
t(e)rjrili[i y]eklii y(a)ruklu karal ol
Tanrlarla eytanlar, kla karanlk o

Jt, e ^
dn k[a]tld : hormuzta t(e)oriih
vakit (birbirine) k a rt. Hormuzta tanr(mn)

03*2=1 Kri&e< 8
ogIan[] bi t(e) qrii : biznir) zt()miiz
{ocuklar be tanr (ve) bi:im ruhlarm:

sn >[e]klgn srlp bal baijl()

zelden beri eytanlarla sava/? varal bereli

'/ vrt q %%?>_&.#y^=l o

bolt : y(e)me kam(a) yekler ul[u]lar
oldular. Sonra btn eytanlar (ve) devler (?)

' 1/ y * 11
tudunsuz uwutsuz suk yek [birlii ?]
doymak bilm e: (ve)utanmaz has t eytan (ile?)

;/ / ^i*=lwvTVtot V y ^ 12
yz artuk krk tmen yek
y: binlerce (harf. >'iz krk tmen) eytan...
 . . HH *O si 1
bir ayy (a)hap(a)t tutmak [k(e)rgek]
bir ay (sre ile) din emirleri tutmak gerek

w t> A K * n l a **W < 2

erti y(e)me aydanta y(i)mkii
idi. Ayrca yin holnde y im k iler (iin)

...... HIHOOai 3
olurup baa ba[ap : t(e)grii]
oturup oru tutup Tanr

^ *&////,'A-ma / 4 ^ 1 j<yj<vnv^ 4
burhanka bir biligi[n] krj[l]te bervi
'uday a fik ir birlii ile, gnlden erierek

x bir ylk yazuku[muzn] [bojunu

bir yHlk gnahlarmzdan kurtulmak iin

OATUdL.s^*4Vri 6
tnmek k(e)rgek e r t i : t(e)grim
niyazda bulunmak gerek idi. Tanrm! (eer)

yitii y(i)mkii tketii oluruu-h

y e d iy im k ileri tamamiyle yerine getire-

^r\!'!!Hl!l<r\ rvirJ lC^vrt ^KlAlUlfyr{ 8

umadm()z erser bir a[yk]-h
medik (harf, oturamadk) ise, bir aylk

.... 9
(a)hap(a)ta edgtii tkfetii tutuu]
emirleri iyice (ve) tamamiyle tuta-

... z> i & v i y d * A * U 3 * rri 10

umadn()z erser aydant[a]
madik ise, yin holnde

y(i)mkii baa edgtii noma-h

yim ki'leri (ve) orular iyice, eriat (ve)

9 trC C ktrt 12
tre oluruu umadm()z erser
det zere oturup yerine getiremedik ise...
 ^ ........... l
bir ylk yazukumuznu-h bir
Bir yllk gnahlarmzdan bir ve blnmez

*.0=4 ///////// 2
b[iligin] kq[l]te b(e)r bouyuu-h
dnce ile, cn gnlden ve itenlikle, kurtulmay

OaM ^yi utcku< 3

[kolmadm()z] e rs e r: nee egsk
niyaz etmedik ise, her ne kadar eksi(imiz)

e i c iiri lh%S^+,!l 4
k(e)rgek [b]olt[] erser : amt-h
noksan(mz) oldu ise, imdi,

t(e)qrim m(e)n ra[ym(a)s]st f(e)rzind yazukda

Tanrm, ben Raymast Ferzind gnah(larm)dan

bou(nu] tniir m(e)n m(a)nastar

kurtulmay niyaz ederim: M anastar

to%i= <&trol ^
h irz (a ).. .. bi y(i)g(i)rmin
hirza.. .. On beinci.

e=*XJxa. .... 8
k[n sayu] nee y(a)vlak sakn
Her gn nice nice ktii dnceler

^ ro3-rc&.<^jc>Q. . iy m . hhi'iiH ii <** 9

s[aknur b iz ] : nee szlemesig
geer aklmzdan ( harf, dnrz)\ nice sylenmiyesi

e ****** %&illl'lilllili'h 10
[irinjig sz szleyr biz
iren szler syleriz;

nee ilemesig irinlg

nice ilenmiyesi iren

i ileyr biz an klmka

iler ileriz. Kt amellere
1) yk[niir bi]z. yig stngi-i
[t(e)rjrim] siz[i]nge. yirtirteki-i
t[nl]() ]lar yintem
2) nrbana tuzun-lar. a[yan.aj]
k y li[n y]knr-biz. aIk u.
yirtiniite-
3) ki- trl()-lar. alp ada-larn-tn
oszun-lar. artrlm nrwan
4) tapsun-lar. ge ykiinmi b-
yanm ()z tiiinte. stngi-i al
t nk-
5) t(e)?jrilern[in]g. ji- ji-i kut.
vakiklerriy. iistelzn t(e)rjri-
d[em] k[lerij.

Bang ve A. von Gabain: Trkische

Turfan-Texte. III, Berlin 1930dan

1) saygyla eiliriz en stn tanrmz

size. Yeryzndeki canllar de
vaml surette
2) Nirvanada dosunlar. Sayg dolu
gnllerimizle huzurunuzda eili
riz. Btn dnyada-
3) ki canllar, en byk teh li
kelerinden kurtulsunlar. Sknete
kavumu olarak Nirvanay
4) bulsunlar. verek, saygyla ei
lerek elde ettiimiz sevap sye-
sinde yukardaki ve aadaki
5) tanrlarn ve baka dier ruhlarn
(daha da) artsn lhi gleri!
 Sod ve Uygur Alfabesiyle Trke

Trklerin runik yazdan, yani Gktrk veya Orhon alfabesinden sonra ve

Arap alfabesinden nce kullanm olduklar alfabeler iinde en nemlisi, hi
phesiz, U ygur alfabesidir. U ygur alfabesi Trklerce yle uzun bir sre (8.
yzyldan 17. yzyla kadar) ve yle yaygn bir ekilde (Dou T rkistan
dan stan b u l'd ak i O sm anl sarayna kadar) kullanlm tr ki bu alfabeye
Trk alfabesi adn verm ek hi de yanl olm az. B ilindii gibi, Kgarl
M ahm ut da Uygur alfabesinden Trk yazs diye sz eder.
U ygur alfabesi Sm i kkenli Sod alfabesinden, daha dorusu, bu
alfabenin krsiv, yani ilek trnden km tr. Bu nedenle nce Sod
alfabesinden, ondan da nce Sodlular, lkeleri, dilleri ve T rklerle olan
ilikilerinden sz etm ek yerinde ve yararl olacaktr sanrz.

Sodlular ve Trklerle likileri

Eski T rklerin ticar, din ve kltrel ilikilerde bulunduklar yabanc
kavim ler veya halklar arasnda Sodlularm ayr ve ok nem li bir yeri
vardr. Sod kelim esi (Eski Farsa Suguda, A vesta Sugda, G reke Sogdioi,
Sogdianoi) hem lke hem de kavim addr. ran bir kavim olan Sodlularm
anayurdu, byk bir ihtim alle, antik ada Sogdiane (Sod lkesi) olarak
bilinen, Am u-Derya ile Sr-Derya nehirleri arasndaki m nbit Zerefan vadisi
(Sem erkand-Buhara blgesi, aa yukar bugnk zbek C um huriyeti) idi.
A ncak, Sodca dil yadigrlarnn Dou Trkistan shasnda bulunm as,
K oo U ygur H anl (850-1250) dnem inden nce T arm blgesindeki
ehirlerde kk veya kalabalk gruplar halinde nem li sayda Sodlunun
yaam olduunu gsterir (bkz. A nnem arie von G abain, D as uigurische
Knigreich von Chotscho: 850-1250, Berlin 1961, s. 15).
M lyim ve barsever bir halk olan ve daha ok ticaretle uraan
Sodlularm eski Trklerle ilikileri hem en daim a dosta olm utur. Trkler
bu kavm e S o d a k diyorlard. Sodak ad Orhon kitabelerinde birka kez
geer: sodak bodm iteyin tiyi m yinii gz kee tem ir kapgka tegi
s le d im iz Sod halkn organize etm ek iin nci nehrinin (Sr-derya)
tesindeki D em ir K apya kadar sefer ettik (Kl Tigin, Dou 39), alt ub
sogdak tapa sledim iz Alt Blge Sodlar zerine sefer ettik (Kl Tigin,
Dou 31), anta berk aok balg sogdak bodun kop kelti yknti O ndan
beri taraftaki A ok (?) bal (yani, liderleri A ok olan) Sod halk hep geldi
ve (bize) boyun ediler (Tunyukuk II, Gney 2)... Sodlular 6. yzyldan
balyarak T rklerle sk ticar, din ve kltrel ilikiler kurm u, ayrca
baka kavim ve lkelerle olan ilikilerinde Trklere yardm c olm ulardr.
A kraba ve kom ular H rizm liler gibi Zerdtl kabul eden Sodlular,
daha sonra M aniheizm i, Budizm i ve H ristiyanl da benim sem ilerdir.
Trkler, ticaretle (ve ad geen dinleri yaym akla!) uraan Sodlulara kar
hogrl davranm , onlara birtakm ayrcalklar tanm ve Trk lkele
rinde koloniler kurm alarna izin verm ilerdir. I. ve II. G ktrk K aanl
dnem leri ile (552-745) M oolistan U ygur Kaanl (745-840) dnem inde
M averannehrden M oolistana, inin Kansu eyaletine kadar uzanan bl
gelerde Sod kolonileri vard. Bu koloniler, genellikle gebe hayat tarzn
srdren Trklerin hkim olduklar blgelerde birer ticaret, din ve kltr
m erkezi durum unda idiler. Sodlularm O ta Asya bozkrlarnda oynadklar
bu nem li rol S odcann nem ini de, hi p h esiz,' ok artrm t.
Sodiyat G authiotnun vaktiyle hakl olarak vurgulad gibi, Sodca, bir
zam anlar (yani, aa yukar 4. ve 10. yzyllar aras) Orta A syann lingua
franca s idi.
Orta ran dillerinden biri olan Sodcann en eski belgesi Dou T rkis
tan n dou ucundaki Tun-huangda bulunm u ve M. S. 312 ylndan kalm a
bir m ektuptur. G ktrklerden kalm a yazl belgeler Sodcann I. G ktrk
K aanl zam annda (552-630) yaz dili olarak kullanlm olduunu
gsteriyor. Son yllarda M oolistann A rhangay (K uzey H angay) ey a
letinde bulunan ve nc G ktrk hkm dar M uhan (= B ukan, yani
B oa ?) K aann kardei M ahan T iginin ansna 581 ylnda dikilm i
olduu sanlan Bugut kitabesi Sodcadr. Bugut kitabesinin Trke deil de
Sodca yazlm olm as bu dilin I. G ktrk K aanl dnem inde devlet
veya resm yaz dili olarak kullanldna kant saylabilir.
Sodlulara ve Sodcaya gsterilen rabet M oolistan U ygur Kaanl
dnem inde de devam etm itir. B ilindii gibi, nc U ygur hkm dar
Bg Kaan (759-780) Sodlu m aniheist misyonerlerin telkinleri ile 762de
M ani dinine girm i ve bu dini devlet dini olarak kabul etm iti. G ney
G obide Sevrey da eteklerinde bulunan Sevrey kitabesi (763?) Sodca ve
Trke olarak iki dilde yazlm tr. 9. yzyl balarnda dikilm i olan Kara-
baigasun kitabesi de, bilindii gibi, Trke, Sodca ve ince olm ak zere
AUidir.

Kelimenin
Kelim enin
Stnumli Orissn Harfler
Sonunda Ortasnda Banda Harfler
a e
'S 4 M * a e
As 1
o o u u AA 9* M. i

9 k t) 0 0 u

9 k h

L
Jb
1^ k s
*
>> t A y ( m)

A t > r

\ fi
t t

+ *
t 1
t
yu i L i d
M jC
M f
+ * * s
* * *
44* i* * Z J
* * n
i> p c i*- V b p
*A V

> m
h

Prof. A. Caferolunun T r k D ili T a r ih i / (stanbul 1970)

adl eserinden, solda Sod, sada Uygur alfabesi

M o o listan daki U ygur devletinin K rgzlar tarafndan yklm asndan

sonra Dou T rkistana, Tarm havzasna gen ve burada 400 yl srecek
bir H anlk kuran U ygurlarn Sodlularla ilikileri bu topraklarda daha da
artmtr. Sodlu m isyonerler M ani ve Buda dinleri ile Hristiyanl Trkler
arasnda yaym ak iin youn ekilde faaliyette bulunm ular, bu faaliyetler
sonucu Trklerden Sodca renenler olmutur. Dou T rkistanda bulun-
mu Sodca yazm a paralarndan birinin kolofonunda runik harflerle ve
Trke olarak... er bitidim (yani, Bunu ben... er yazdm ) ibaresi vardr.
B aka bir Sodca B udist m etninin sonunda da yazm ann K utlu adl biri
tarafndan yazlm olduu belirtilm itir (bkz. F.W .K. M ller, Sogdische
Texte II, Berlin 1934, s. 47).
Sodca, D ou T rk istanda Trke tarafndan, B at T rk istan da da
ksm en edeb Farsa ksmen de Trke tarafndan sm rlm veya ortadan
kaldrlm tr. ran dillerinin bu kolu bugn sadece tek bana kalm olan
Yanobi ile temsil edilmektedir.

Sod Alfabesi
Sm i kkenli Sod alfabesinde 18 harf vardr. Trkenin 8 nls Elif,
Ve ve Ye harfleri ile yazlr: Bataki /e/ iin tek E lif /a/ iin ift (ok kere de
tek) E lif /o/ ve /u/ iin E lif + Ve, // ve // iin E lif + Ve + Ye (ok kere E lif
+ Ve), h l ve /i/ iin de E lif+ Ye harf gruplan kullanlr. Sod alfabesindeki
nsz iaretleri de Trke iin son derece yetersizdir. H nltl /h/ (h) ve
sadal artdam ak szcs yi (gamma, Arap alfabesindeki gayr ile gsterilen
ses) Sod alfabesinde ayrt edilmez. Trkedeki art (kaln) /k/ (k) nsz h
harfinin altna b ir engel koym akla ayrt edilirse de buna h er zam an
uyulmaz. Sod alfabesinde ayrca /b/ ile /p/, /k/ ile Igl, Il ile Icl ve /z/ ile 1)1
sesleri iin de sadece birer harf vardr, /z/ harfi bazan altna bir veya iki
nokta konulm ak suretiyle /j/den ayrt edilir.
Sod alfabesiyle yazlm Eski Trke m etinler kk ve ok ypranm
yazm a paralarndan, daha dorusu yazm a paracklarndan ibarettir. O
k adar ki b u n lar zerine b ir aratrm a yapan A nnem arie von G abain
(A lttrkische Texte in sogdischer Schrift , H m garo-T urcica, B udapest
1976, s. 69-77) bu yazm a paracklarnda btn halinde tek bir satr bile
bulunm adn sylem ektedir. Sod yazs ile Trkeye rnek olarak ancak
tek tek kelim eler verilebilir. Biz de G abainin Alttrkische Grammat'Cinde
verdii kelime rnekleri ile yetineceiz.

Uygur Alfabesi
Sodcay ve Sod yazsn renen U ygurlar bu yaznn ilek trnden
kendileri iin yeni bir alfabe gelitirmilerdir. Genellikle Uygur yazs olarak
bilinen ve U ygurlara m aledilen bu yaz nce belki de dier T rklerce
kullanlm , 9. yzyl ortalarnda Koo Uygur devletinde ounluu Uygur-
lann tekil etmesi nedeniyle buna Uygur yazs ad verilmitir.
 nllerin gsterilmesi bakmndan Sod yazs ile Uygur yazs arasnda
fark vardr. Sod yazsnda kelime ii nlleri de, ou kez, kelime ba
nlleri gibi, E lif li yazld halde, Uygur yazsnda bir tr tasarrufa gidil
mi ve drt yuvarlak nl sadece bir Ve ile, // ve /i/ nlleri de sadece Ye ile
gsterilmitir. Uygur yazsnda sadece e tz vcut gibi birleik kelimelerin
yuvarlak nls kelime ba nls gibi Elif+ Ve + Ye ile yazlr.

Probe sogdischer Schrift

tnliylary y.6n ar y otr

bolar Icilr lgnda y(a)rliqad ol

'j & s a s p o aas

qlVir) svtttj bur%anqa uVuy'ia kk

t{)r)risiburxan orjr atly ynzint

quorayqa k/dilr

Klaus Rhrborn, Annemarie von Gabain,

E in u i g u r i s c h e T o t e n m e s s e , Berlin 1971. A l t t r k i sc h e G ra m m a tik , Leipzig 1950.

Sod yazsnda olduu gibi Uygur yazsnda da /k/ ile /g/, /b/ ile /p/, //
ile /c/ ve zi ile /j/ sesleri birbirinden ayrt edilmez. Art (kaln) /k/ (k) nsz,
baz yazmalarda art /g/ iin kullanlan harfin zerine iki nokta konulmak
suretiyle ayrt edilirse de buna her zaman uyulmadndan bu iki ses de ou
kez bir ve ayn ekilde yazlr. Ayrca, si ve i sesleri Sod yazsnda ayrt
edildii halde, Uygur yazsnda bunlar da genellikle ayrt edilmez ve ayn
harfle gsterilir.
Uygur alfabesi, Trkenin yazm iin hi de elverili olmad halde,
Trklerce 8. yzyl ortalarndan 18. yzyl balarna kadar, yani aa-
yukar bin yl gibi ok uzun bir sre kullanlmtr. Uygurca yazma ve
basma (tahta kalp yntemi ile basma) eserler, Avrupal bilginler tarafndan
yzyln balarnda Dou Trkistanda Turfanda yaplan kazlarda ele gei-
 rilmitir. B unlar 20. yzyl balarn
dan itibaren F. W. K. M ller, A.
t-rrrfc ** 1 1 (2 von L e C oq, W. B ang, A. von
V '' *' G ab ain , R. R ach m ati (R ah m eti
***
Arat), W. R adloff, S. Ye. M alov, P.
Pelliot, L. Ligeti, R am stedt, H aneda
vb. gibi nl filolog ve trkologlar
tarafndan yaym lanm tr. lk U y
g u rc a m etin y a y n la r a ra sn d a
M* M lle rin U ig u r ic a , A. von Le
**p*exs> 4*** C oqun Trkische M anichaica aus
'J&> jUim 1 (]1 C hotscho ve B angm (von G abain
; * JU4 (12 ve R. R achm ati ile birlikte) T r
-fVtH fllitt * at fct^Vn . V)r fJ <13 k is c h e T u r fa n - T e x te gibi dizi
U ^aA umhi .V&myr / O4 yaynlarn ayr ve m stesna bir yeri
j. ww <r^a. jA m - **'***' (15 vardr. U ygurca yazm alarn yaym
| %+Stft (16 lanm asna P. Ziem e, K. R hrborn,
(17 J. Ham ilton ve . Tekin gibi arat
(18
rclar tarafndan bugn de devam
(19
edilmektedir.
J* * * * * * * . *> (20
U ygur alfabesiyle yazlm eserlerin
JB& H i '& j * * . % - I y < /MC (21

(22
byk ounluunu B udizm , M ani-
(23 heizm ve H ristiyanlkla ilgili din
(24 m etinler oluturur. Bu yazmalarn en
-fc^Sk- ^ 8m.rtgfo aw (25 eskileri M aniheizm le ilgili olup 8.
dcynr^ (26 yzyl ortalarndan kalm adr. B udist
(27 m uhitinde m eydana getirilm i olan
t * ^3 **& (28 eserler daha ok ince, Sanskrite,
* 4 0 ^ ~*P& '***% -*> (29 T o h arca ve S o d cad an y ap lm
I .&> A | 1 t p i | l i J*Sp> (30 evirilerdir. B unlar arasnda en -
nem lileri 9. yzylda T oharcadan
evrilmi olan M aitrisim i (M aitreya
B odhisattva ile K arlam a), B eba-
lkl m gku Seli Tutung tarafndan
925 il 950 ta rih le ri a ra s n d a
inceden evrilmi olan Altun Yaruk
Klaus Rhrborn, (Sanskrite asl Suvarnaprabhsa
Ein uigrische Totenmesse, Berlin 1971,
s. 42-43, XLVII-XLVIII.
 Uygurca M etnin Yaz evrimi ____________ evirisi___________
1 ) . . . y l - l a r e r t/ g in e b i t r l g 1 )... yllar boyunca be trl
2 ) k s e n i g m e t ji -le r -i g t e g i n s e r -l e r 2) arzu edilen zevkleri tatsalar
3 ) y (i )m e y (a jv la k y o l-la r -d n 3) da (yine) kt (varlk) yollar(n)dan
4 ) a r t o z g a l k u tr u lg a l b o lm a z -z * 4) asla hals bulamaz (ve) kurtulamaz(lar).
5 ) ta k n e a y t m k (e )r g e k , b iz n i 5) Ve sormaa ne gerek (var), bizim
6 ) t e g y z y a -l g - k a -l a r g , b iz 6) gibi (ancak) yz ylck yaamlara? Biz
7 ) y e n e o l u zu n y a -n r ) y a r m -t a 7) daha o uzun hayatn yarsnn
8 ) y a r m -k a -s n y (i )m e b u lm a d n 8) y an a n dahi bulmadan
9 ) b u k z g a -k a y a - t a i l e i p 9) bu ksack ya(mz)da alp-abalayp
1 0 ) n e t e g in k (e )n t z m k ir je t g e li -i * * 10) nasl kendi mrm(z) uzatabilir (ve)
1 1 ) b o u n g a l u g a y b iz , y e n e b u y ir tin 11) (straplarmzdan) kurtulabiliriz? Yine bu
lem (ve) 12) dnya sihir (ve) byk gibi
1 2 ) y i r s u v y ilv i k m en t e g e z - sah -13) te (ve) yalan olduu iin (insanlar)
1 3 ) k i g i d e r d k i z e z l - sonun-14) da mahv ve helak olacaklardr.
1 4 ) d e a lk n d a a r ta d a e r r -ler , 15) Ben ebediyim! diyenler(in) hepsi mahv
1 5 ) m (e )/ jg m (e )n t i d e i -le r b a r a a r t a r - 16) olur (ve) yok olurlar. O nca yksek
Sumeru 17) da(n)da ve dier (yeryz)
1 6 ) la r y o k a d u r -la r , n e e id iz su m ir yceliklerinde...
1 7 ) t a g -t a u la t i t i g -le r -r 18) (tan ve bili) insanlar da bylece
1 8 ) k i i - l e r y ( i )m e in ip z y a mr(n) (ve) ya(m) 19) durduu anda
(hibir suretle) 20) mdahalede
1 9 ) td lm d t e k o lu -d a a r a bulunamazlar. (nsanlann) kr-kazan,
2 0 ) k i r i g e li u m a z la r , a s g tu su 21) ihtiam, zenginlik (ve) saygnlk
2 1 ) o g y a ln b a y a y a g - l g t ig i (olarak) adlandrdklan
2 2 ) a t k b a k r y a r a tm a k * * e r d in i -li g 22) an-hret, servet (ve) smn (ve)
2 3 ) e d t ( a ) v a r b u la r y (i )m e k yal(a)> ]ik- 23) mal-mlk... bunlar da insan-
2 4 ) la r-n tj z le r -in y a -l a r - n 24) larn mrlerini (ve) yalann
2 5 ) u z a tg a li u m a z -la r, e d g s a v 25) uzatamazlar. yi sz (ve)
2 6 ) s z t a t g -l g s i g l i g a i g ii - 26) kelm, tatl ve lezzetli yiyecek ve iecek-
2 7 ) l e r z e y ( i )m e m in i o z g u r g -l 27) ler vastasiyle ve (Aman) beni kurtar!
2 8 ) k u t g a r g l tip k im -k e e r s e r k s e - 28) diye herhangi bi kimseden medet (ve)
2 9 ) g e l i tu tu z g a l b o lm a z , b o d s u z -z * * ' * 29) himmet dilemek (de) mmkn deildir.
3 0 ) b ( e )l g s z l m l g m a d a r u tu r u -u C isim siz 30) (ve) belirtisiz lm eytan
(ile) kar-karya 31) gelindiinde kim ona
31) k e lt k d e kim b o l g a y a n ttg a l engel olabilir 32) (veya) dayanabilir? Onun
32) s e r g r g e l i u ta , a n n iin33) Sutrada lmek ise yok olmak-
33) s u d u r -t a lm e k e r s e r a lk n m a -k 34) tr; nefesi kesilip akl (ve) bilinci..
34) e r r , tn z l p g i k r j l-i ________ (denilmitir).___________________________

satr doldurucu z
** satr doldurucu i
* ** Y a rtm a k para yerine istinsah yanl
**** . , ,.
satr doldurucu z
 sutra ) ve H en -tsa n g B iy o g ra fisinin yine ayn T rk bilgini tarafndan
inceden yaplan evirisidir.

A t a b e t l-H a k a y k m Uygur harfli nshas (Arattan)

A tabetl-hakayik Kitab yaz evrimi Bugnk Trke le:

1 ) i la h -i h h a m t a y u r m en s a r jg a 1) (Ey) Tanrm , sana ok hamd ederim;

2 ) sen ir j r a h m e d ir j-tin u m a r m en o r jg a 2) senin rahm etinden (daima) hayr umarm.
3 ) s e n a m u a y u g a y s e z a b u tilim 3) (Benim ) bu dilim senay (sana) layk ekilde
syleyebilir mi (hi);
4 ) u n a r - a a y a y n y a r - b i r m a r jg a 4) b an a yardm et (de) o lan ca k u d re tim le
syleyeyim .
5 ) se n ir j b a r -h k u j-k a ta n u k -lu k b ir iir 5) senin varlna tanklk eder.
6 ) c e m a t c a n v a r u k a n y g r g e n 6) (Y eryzndeki) canl, cansz, uan ve koan
n e r jg e (her) ey
7 ) sen ir j b ir -lik ir j-k e t e lil a r k a g a n 7) Senin birliine delil arayan (kimse)
8 ) b u lu r b i r n erj i r - e t e l i l -l e r m ir jg e 8) bir tek eyde binlerce delil bulur.
 Fatih Sultan M ehm edin Yarl Uygur yazs Trklerin slm iyeti kabul-
(A rattan, ilk drt satr) , i t n ^ ,
lerm den sonra da kullanlm tr. K utadgu
B i l i g in n sh asn d an b iri, V iy an a
i . '{ nshas, bilindii gibi U ygur harfleri iledir
ve 1439da H e ratta istinsah edilm itir.
, . A ta b et l-H akayk'n en iyi nshas U ygur
^ ^ yazs iledir ve nl hattat Zeynlbdm bin
S ultanbaht C rcan tarafndan 1444te
Sem erkandda kopye edilmitir.
U ygur yazsnn 15. y zy ln ik in ci
\\ yarsnda stanbulda, O sm anl saraynda
Z' * II _ s
da kullanlm olduunu biliyoruz. F atih
jC-a '/ * S ^ y Sultan M ehm edin A kkoyunlu hkm dan
' ^
^\ sonulanm asndan sonra 5 R ebilhr 878
*-/ / (=30 Austos 1473) tarihinde K arahisarda
^ yazdrtt yarlk U ygur alfabesiyledir ve
Fatih saraynda grevli bah'lardan eyh-
zade Abdrrezzak Bah (Uygurca yazan

YARLIIN YAZI EVRM: (38) BUGNK TRKE LE:

1 ) (h )u v e l a n -i 1) Tanr ganidir
2 ) a l l-a t a a l-a in a y (e )t -i-t in 2) Allah- teala(nn) inayeti ile
3 ) s u lt a n m e m e t h a n s z - m 3) Sultan M ehmed Han szm:
4 ) ru m v i la y e t -i - 4) Rum vilyeti- (yani, Anadolu-)
5 ) n itj s e y i t 5) nin seyyid,
6 ) s a t a t k a z -i m u fd -i e y h 6) sdt, kad, mft, eyh (ve)
7 ) t a n m a n -la r --g a v ila y e t v ila y e t - 7) dnimendlerine, btn vilayet-
8 ) ler-n irj t a r u -a -la r -- a 8) lerin valilerine (ve)
9 ) o h t a o lt u r u -lu t rk 9) ok uzaklarda (harf, ok d) oturan Trk
1 0 ) h a l(a )y k a r a b b e l h a la 10) ahali (ile) Arap, Belu, Hala,
1 1 ) k a r -lu k k rt lu r e l - l e r - i - 11) Karluk, Krt ve Lur halklan-
1 2 ) n iq t m e l k e t h u d a - 12) nn yn ve kethda-
1 3 ) l a r - - a k arv a n b a s ir g a n -la r - a 13) lanna, kervan(c) (ve) bezirganlara
1 4 ) k e n t k en t-n irj u l u -l a r - - a 14) btn ky ve kasabalarn byklerine

ktpiere bah deniyordu) tarafndan yazlm tr. Topkap M zesinde bu

lunan bu yarlk hocam z m erhum Rahmeti Arat tarafndan yaymlanmtr:
Fatih Sultan M ehmedin Yarl, Trkiyat M ecmuas, c. VI, s. 285-322
ve fotokopi (20 sayfa).
Uygur yazs Trklerden M oollara da gemi ve Klasik M oolca
yzyllarca bu alfabe ile yazlmtr. Moollarn bu yazy Trklerden 12.
yzyln ikinci yarsnda aldklar tahmin ediliyor.

Bir Uygur hkmdar (A. von Gabairf den) Bir Uygur Kadn (A. von Gabain den)
 Brhm Yazs ile Eski Trke Metinler

Eski Trkenin (Uygurcann) yazm iin kullanlm olan yazlardan biri.de

B rhm yazsdr.
B rhm yazs, adndan anlalaca zere, H int kkenli b ir yazdr.
H indistanda Sanskritenin yazm iin kullanlan B rhm yazs, B udizm ile
birlikte O rta A sy aya gelmi \ e her eyden nce Sanskrite din m etinlerin
yazm iin kullanlm tr. Bu yazy O rta A sy ada ilk kez kullananlarn
Budist T oharlar veya S akalar olduklar sanlyor. T oharlar veya S akalar
B rhm yazsna baz yeni iaretler ilve etm i ve onu gelitirm ilerdir.
B udist U ygurlar ite bu Toharlarca veya S akalarca tadil edilm i B rhm
yazsn almlar, kendileri de bu yazda baz deiiklikler yapm lardr.9
B rhm yazs bir hece
yazsdr. B u yazda her
iaret ya belirli bir nly
B lA H M l Y A Z IS I
veya belirli b ir nszle
Yas Set 4efrl r ... Udefen onu izleyen bir a nl
t kho sn, yani pa, pha, ba,
S 3 bha vb. tarznda ak bir
m (r )t 1/ gho heceyi gsterir. B ir iare
no (g
rfokl
cc c
tin a dan baka bir nly
>
5 -
gsterm esi isteniyorsa, o
\ (UfU ) 0 % takdirde iarete kk bir
4 kopoUt no(dmok) ilve yaplr. B ir nceki
4 fara. ) e no(damaktepuif
* ai *
iaretin zerine konulan
' ^ Itot ince yatk bir izgi ve asl
* (cyo=) o tr da iaretin zerine konulan
*
( e <> 0 dha
ka f (4i,) b ir nokta o iaretin nl-
$
sz (eski deyim le, s kin )
okunacan gsterir. a-
 retin zerindeki ak, yani ii bo, bir nokta da hecenin genizli (n a s a l)
olduu anlam nadr.
B rhm yazs, Grek ve
Yaz S dejcrl Yaz Ses efcri Erm eni yazlar gibi, sol
dan saa yazlr.
pa -JT -p (hece sonu)
B rhm yazsnn k
to pha i -m (hece sonu)
keni kesin olarak bilinm i
n ba i -r (hece sonu)
yorsa da bu yaznn da
A bha -1 hece sonu)
Smi alfabesinin uzak sr
ma i -sjhece sonu) gnlerinden biri olduu
m ya - (hece sonu) sylenebilir. H indistann
t ' ra * -s (hece sonu) k u z e y b a t b lg e le rin d e
la t g kullanlan ve B rhm ya
t va 1 a (*) *
zsna gre daha az m te
sa (damak) <fa M
kmil olan Hart alfabesi
n?
a (damak tepesi)
sadan sola yazlr ve A-
*r t dza
ram kkenlidir. Bu alfa
** sa nj wa
b en in s a dan n ce 5 ..
xh ha t za
yzylda ortaya kt ve
t , k (hece sonu) 20 (damak)
ran yolu ile H indistana
A. Dlaar, Turk Dilme Genel Bir Bak, geldii muhakkak gibidir.
Ankara 1974 (Trk Dil Kurumu Yaynlar: 227)ten A , , , , n ,
Ancak, daha arkaik ekil
ler gsteren B rhm yazs hakknda byle kesin bir yargya varm ak zordur.
Baz bilginler B rhm yazsnn kkenini Gney A rabistanda aram lardr.
B unlara gre, Gney Arapasmm yazm iin kullanlan Smi alfabelerinden
biri Sabah tccarlarca H indistana gtrlm ve B rhm yazsna m odellik
etmitir. Alman bilginlerinden B hlere gre ise B rhm yazs, H art gibi,
A ram k k en lid ir.10 B hlerin bu teorisi, byk bir ihtim alle, dorudur.
H int alfabesinin ekirdeini tekil eden birka iaretle en eski Kuzey Smi
alfabesindeki harfler arasnda gerek ekil gerekse ses deeri bakm ndan
byk bir benzerlik vardr. H intliler 22 Sm i iaretinden bazlarna farkl
deerler verdikleri gibi, yazya baz yeni iaretler ilve etm ek gereini de
duym ular ve bunu abucak yapm lardr. Smi kkenli iaretlerin B rhm
yazsnda tuhaf grnm elerinin bir nedeni Hintlilerin harfleri satr izgisinin

H o lg er Pedersen, T h e D i s c o v e r y o f L a n g u a g e , In d ian a U n iv ersity P ress.

B loom ington 1962, s. 189, 190.
ffistiine deil de altna yazm ak alkanlnda olm alardr. H int yazsnda,
soylece, harfler, ba aa gelmi ve am ar ipi grnm n kazanm tr.

Mapieie flr Yokallsierung

^ t ^ y l ^9 m
afca J f |.g i 4" fi 9 i
* .J ? i
fp r b
Mu lai ^ ia f t o & lo

f* >

fr gew8hnliehe Llgtnra
i** Jfikrm ^U nri ^ j t t
y tta J & tra , tnt ^tg
$ ntv \n d a m n ya p l v ^.ynj
i rtfi % rM 3P rdhd 3 rri rli
^ 4r <Jf
i*
- 9** $9*

8eltaM M p h m

*
* -uh
1'

B rhm yazsnda nsz+nl birleimleri iin rnekler (stte).

Yaygn olarak kullanlan ligatrlere rnekler (ortada), nadir ligatrler (altta)
A. von Gabain, A lt t r k i sc h e G ra m m a tik (Leipzig 1950)den

B rhm alfabesindeki nl iaretleri (a, , e, /, o, u ve ) T rkenin

n l lerin i yazm ay a elv erili olm adndan, ak e , norm al e , ve
nllerini yazmak iin trl iaret gruplarndan yararlanlmtr. yle ki aya
iaret grubu T rkedeki ak e (a) nlsn, eya grubu ise norm al e (e)
nlsn gsterir. A yrca, oya iaret grubu nlsn, uyu grubu da
nlsn yazm ak iin kullanlr. Oy o ligatrne gelince G abainin uzun
nlsn gsterdii kansnda olduu bu iaret de galiba sadece ksa veya
norm al deerindedir.11 Bunun benzeri olan uyu iaret grubunun norm al W
y yazm ak iin kullanlm as bu gr destekler.
 P ro b e v o n H rA h n i-S clrift

A. von Gabain, A lt t r k i sc h e G ra m m a tik (Leipzig 1950), s. 36-37 Brhm yazl

orijinal metin ve metnin Gabain tarafndan yaplan yazevrimi.

1)... -mek kelir / / til tpi, boz. ... -mek gelir. / / Dil ucu, boaz,
pkesi, tamak suw l d alta cierleri, dama, su ve nem alan
tamarla/r... damarlar...
2)... -k puk belgleri monta bolor (.) ... -kuvatra belirtileri yle olur (:)
az kurr suw iip kanm az a a az kurur, su iip kanmaz, yemei
aklar, ... reddeder...
3 )... /a / zn tn taar ntrr ... azndan dar karr, gever,
koar, sawklar ktjli atar suwsalk halsizleir, kalbi atar, susuzluk ve
isi... hara(ret)...
4 ) . . . / suwsalk bolsar koak purk ... susuzluk olunca gevek ve eki
bolor tulurj sanar ba titrer... yzl olur, akaklar arr, ba
titrer...
5) ...-p lespi k u lk a k yz u(z)suz... balgam . Kulaklar sar (?),
ksiz bolor. so k suw iser igrmez ve gsz olur. Souk su
suw salk... ise susuzluu...
6) ... kzl bolur (.) uzat kurm ak ... kzl olur; uzun sre kuruluk,
isirkenm ek pum aklk bolor / / yel hararet ve sinirlilik (illeti ile mptel)
pula... o lu r// yel sanc(lar?)...

Metnin Normalletirilmi Uygurcas ve Bugnk Trkesi

 D
2)

3) ' t a

6> $ % * 9 ;* t f 4 $ - ' a $ b - j L ' i 9 ' ^ } ^ r v ^ . s 'v ' % s r \ r

7) ' rt< fc iCr^ ,-& isSH *'W r^ ? "

8>

Annemarie von Gabain, T r k i sc h e T u r fa n te x te V III (Berlin 1954)den

M etnin Normalletirilmi Uygurcas ve Bugnk Trkesi

1) ...r. u h y a t e . aya ltyu r. p r a v a r t e t e y a a p ra v rtti. a y a w r il y u r ka yu tim bho lo r.

eltr. ewrilr kayutn bolor.
iletir evrilir her nerede ise.

2) ...n a . sya rri 1yu. b r h m a is ca. tyo rt tyo rlyu za rdz aya ri g 1ya rri u
seril trt trlg zardz erigleri ze.
serilip. drt trl Brahma varolular ile.

k u s a la s r a v a cy a m . m a itr i 1 karum 2 m ud.it 3 u p e / k 4 ...

1. ak, 2. efkat, 3. dostluk, 4. kaytszlk.

3 )... b u d d h a . tya nri bu rhm. b h a i k e p s a y . pi nw dh ti ly gy li kyu yu yu zy.

tegri burhan. pinwdh tilegeli ks ze.
Tanr Buda sadaka dilemek arzusu ile.

k a p i lo b h ik u r . sam ca yi tli p ri vr ca ka..,

samcayi tl parivrjaka...
Sam cayaadl dervi...
 4) ...i nci ip. n a s m i m s a k t o . u tt i aya rm y z m y m . p u l k a m tr a m .
...inip. uttai ermez men.
fakat. muktedir deilim.

z hky tya rii ny. s t o k a ...

zkya terjine.
azck arlnca.

5) ... a yli . k li li . b a u d d h t tu sa st r d . tya riri bu rhm ni ri no mi ndim.

g n h a m / ...
.../ ayl. kll terjri burhan nig nomindin.
bakiyyeli. Tann Buda nn retisinden.

6) .../i p. ta n tu . si ni rky ly rri. yi pky ly rri. a n u b a d h n ti e yim u l lu r.

.../ip. sirjirkeleri. yipkeleri eyin ulalur.
sinircikleri ipikleri. ile balanr.

a n u rev am . i nky ky oya k...

inkeke k...
inceye

7) ...n k a s m i k o h i. ti lt hsi z aya rmy z ini p. p r v a k r m e v a . oya hry ju nd k:

tltasz erm ez inip. gre jundak
sebepsiz deildir fakat. nceki hayattaki

ki l/i n...
k l/n...
ameller...

8) .../i na. o lu y lim li .

.../na. olu yalnl...
parlak (ve) alevli...

T rkedeki nls iin B rhm alfabesinde belli bir h arf veya iaret
yoktur. Bu art nl genellikle i nl iareti ile gsterilir. Baz hallerde de bu
nl Sanskritede hece kuran nl deerindeki l ve r yi gsteren iaretlerin
zerine iki nokta konulm ak suretiyle yazlr. N adir olarak da nls e
nls ile sonlanan ge, we vb. gibi hece iaretleri ile gsterilir.
 s * i ' 4 ^ ' 8 4 f ^ - >0r' , ' ' ^ 4 r^

Annemarie von Gabain, T r k i sc h e T u r fa n -T e x te V ///(B erlin 1954)ten

Metnin Normalletirilmi Uygurcas ve Bugnk Trkesi

1) ...l t u te . ti S riu rm ki ripo Isum sy ni n. a d h il y a ti. gri yu r.....

tlagurmakm polsun seniq. aryur.
talakatin olsun senin. arr.

2 ) ...I d y a , d ki m li j>. z u u r u j ) . sm r t sa m p r a c t a . oya gly nyu pli...

adakm alg. azu u ru p (?) glen p li/...
ayam alp veya vurup kendine gelip.

3 ) .... /yu zy. n ig r a n th . ni gra nthi l r. c n tip u trik (.) cna ti pu tri r hl r.
ze. nigranthilar. cnatiputrilglar.
ile Nirgranthalar. C natriputrililer.

b h in n . k rri smi sl r.
karmlar,
arpmlar.

4) ... zu oya ni oya ni syo zly smy kky. n a ita m tv am . ny rim ni sym. c n si.
... zu qi qi szlemekke. neq mu-n sen.
veya baka baka konumalara. hi bu-nu sen.
 pi lm y z sym.
pilm ez sen.
bilmezsin.

5) ........ ym y mo ni. tv a m . sym. c n s i . pli rsym. ki mmu nd m ym ny ty g / ...

yme mon. sen. plirsen. kim munda men neteg...
ve bunu. sen. bilirsin ki burada ben nasl...

6) ...syo zly gyu 1yu kyu g. p a s d a v o a . kem syo zly ti ri. a b h i u r n a m te . a rto k...
... szleglkg ken szletir). artok...
sylenilmesi gerekliyi. sonra syledin. ok...

7) ...ky. apcara. oya ii ke ty rgi \_. vadam s wi . v d a ip r a m o t ...

.../ke. r)i ketergil. saw.
aynca kaldr. sz.

8) ...l/ yu pi rri ki ndi sky. m u k h a sa k t ik a y a ...

.../1/ayu pirr ikindike.
birbirine.

B rhm yazsndaki nsz+a eklindeki hece iaretlerine gelince, bunlarn

toplam says, 2 8 i eski, 7 si de yeni olm ak zere 3 5 tir. nlsz (eski
deyim le, skin veya harekesiz) hecesonu nszleri k, p, m, r, l, s (palatal s),
(retrofleks, tersevrik s) ve 5 iin de stleri noktal 8 ayr h arf vardr.
B rhm yazsnn dier iaretleri trl nszlerin a dan baka nllerle
oluturduu trl hece iaretleri ile ligatrlerdir. B unlar da iki trldr: 1.
Tek nszle tek nlden veya diftongdan oluan iaretler (l, le, lo, l, lay
vb.), 2. B ir nsz grubu ile bir nlden oluan iaretler (nda, ntu, riya, kli,
gsi vb.). B rhm yazsnda bunlardan baka iki, umu, uya, ula ve lar gibi
ses gruplarn gsteren fakat az kullanlan ligatrler de vardr.
Sanskritenin fonolojik yaps gerei ortaya kan bu hece iaretleri ve
ligatrlerle Trke kelim elerin yazl ok deiik ve artc bir grnm
arzeder. rnein toz tuprk toz toprak gibi iki kelim elik bir ibare B rhm
yazs ile to ztu pr k tarznda yazlr; barm lar veya parm lar gitm iler
gibi b ir kelim e p rmi sl r eklinde drt iaret (A k sa ra ) ile yazlm ak
zorundadr; terjri tanr kelim esi ty nri, anda yle kelim esi nd
azntn azndan kelim esi de 0 z i ntim tarznda yazlr. K a yu tim =
kayutn nereden gibi Trkenin heceleni sistem ine uygun yazllar da
varsa da bunlara pek nadir rastlanr.12
Trkedeki art nlsnn baz durum larda S.anskritede hece kuran r ve
l nlm s (sonant) iaretleri ile gsterildiine yukarda deinm itik. Bu gibi
yazllar iin de birka rnek verelim s r = sr veya sar sar , s
w s l k - su w s a lg susuzluk , tim i r # = tn l canl, m ahlk vb.
g ib i.13
B rhm yazs, grld gibi, renilmesi ve retilmesi olduka zor bir
yazdr. B /p, s/ k/g, o/u, / vb. gibi fonetik incelikleri gsterebilm esi
bakm ndan dakik bir yaz saylsa da kolay ve pratik olm adndan B rhm
yazs eski T rkler arasnda pek yaylm am , Turfan ve civ an gibi dar bir
coraf blgede nispeten ksa bir sre (10. ve 11. yzyllar?) kullanlm tr.
B rhm yazl Eski Trke m etinlerin says azdr. T urfanda bulunup
B erline getirilen Brhm yazl Eski Trke (Uygurca) metinlerin says 100
civarndadr. Bunlarn hemen hepsi tam yazm alar olmayp, yazm a paralan
veya paracklardr. B rhm yazl Uygurca m etinler ierik bakm ndan tp,
takvim vb. gibi konularla ilgili fragm anlardr. A it olduklar Eski Trk
diyalekti ise G abainin y -diyalekti diye adlandrm olduu Eski Trk veya
U ygur diyalektidir.
B rhm yazl Eski T rke veya U ygurca m etinlerin deeri konu veya
ierik lerin d e deil, yazlarnn tr ve im l tarz ile bu im l tarznn
aksettirdii artc telffuz veya syleni zelliklerindedir. Gerekten de A.
von G abainin yaym lad B rhm yazl U ygurca m etinlerin dili, Uygur,
M anihey ve Sod alfabeleriyle yazlm m etinlerin dilinden ok farkldr.
B rhm yazl U ygurca m etinlerin dil zellikleri ylece sralanabilir: 1.
K elim e banda b yerine daha ok p bulunm as, 2. Geni yuvarlak o ve
nllerinin ilk hece dndaki hecelerde de bulunm as, 3. K apal e (e)
nlsnn bulunm as ve nihayet, 4. Uzun nllerin bulunm as.
Bu zelliklerden birinci ve kincisi daha ok Altay diyalektlerinin k a
rakteristik zelliklerindendir. Kapal e nls ise, fonem olarak, sadece A-
zer T rkesinde bulunur. Sonuncu zellik olan uzun nllere gelince,
bunlar sistem atik olarak bugn yalnz T rkm ence ile Y akutada k orun
m utur. zetle belirtm ek gerekirse, B rhm yazl U ygurca m etinlerin dil
zelliklerinin hepsini bnyesinde tayan bir Trk dil veya diyalekti yoktur.

A. von Gabain T r k i sc h e T u r fa n -T e x t e VIII, Berlin 1954, srasyla A 6-7, A 6, A

26, F 2 , 1 3, F 4 satrlarnda.
Ayn yer, I 11, H 6.
 B rhm yazl Eski T rke m etinlerdeki uzun nller artcdr ve
inandrc olmaktan ok kere uzaktr. rnein adak ayak gibi bir kelimenin
her iki hecesindeki a nls, B rhm yazl m etinlere baklacak olursa, ksa
deil uzundur: d k (G12, L 33 a; d h k G 58, L 24a, 2 9 ).14 Bu
kelim edeki nllerin ksa olduunu Trkm ence (ayak) ve Y akuta (atah)
karlklarndan biliyoruz. Bunun gibi, ksa a ile olm as gereken al- fiili de
B rhm m etinlerinde ou kez uzun ile karm za km aktadr: ls r
a lsa , lip alp , lta i alan, vb. gibi. B una karlk, uzun nl ile
olm as gereken bol- olm ak fiili her zam an ksa o ile bol-, bhol-, pol-
tarzm da yazlr; hatt bazan ilk hece nls dm olarak p lo r (polor yani
bolur olur yerine) eklinde yazld da olur.
Bu yazm zda nl T rkolog A nnem arie von G ab ain in yaym lad
B rhm yazl metin paralarndan (Trkische-Turfan Texte VIII, Akadem ie-
Verlag, Berlin 1954) setiimiz metin rnei veriyoruz. D ikkat edilecei
gibi, m etin paralarnda^ tpla ilgili olan ilki tm yle Trkedir. br iki
m etin ise Sanskrite kelim e veya ibareleri Trke evirilerinin izledii
Sanskrite-Trke ard arda eviri eklinde iki dillidir. Bu tarz eviri, yntem
bakm ndan, slm i dnem de sk sk bavurulan satralt eviriye benzer.
Ondan fark, eviri kelim e veya ibarelerin orijinallerinin altnda deil de
hem en ardnda ve onlarla ayn satrda olmasdr.
 Tibet Alfabesiyle Trke

Trklerin T ibetle ve Tibetlilerle olan ilikilerinin balangc 8. yzyln ilk

yansna kadar gider. Orhon yaztlarnda Trklerin gneyde Tibet yaknlarna
kadar sefer ettikleri anlatlr (Kl Tigin, gney 3; B ilge Kaan, kuzey 3).
Tibet kralnn Kl T iginin 732de yaplan cenaze trenine kendisini tem sil
etm ek zere bir bln (< Tib. blori), yani bir bakan, gnderm i olduunu da
yine yaztlardan reniyoruz (Kl Tigin, kuzey 12). Yenisey yaztlarndan
birinde de len kiinin erdem lerinden tr Tibet hanna yaiaba, yani eli,
olarak gnderilmi olduu yazldr (Altn Kl II, c 2).
Trk-Tibet ilikileri eski Tibet kaynaklarna da yansm tr. Bu kaynak
larda Trklerden (.D ru-gu), Karluklardan (G ar-log), K rgzlardan (G ir-kis)
ve T rgilerden (D u r-g yis) sk sk sz ed ilir.15 A ncak, T rk kavim leri
arasnda T ibet ile daha yakn ilikilere girenler Koo (850-1250) ve Kansu
U ygurlar olm utur. Bu ilikilerin younlam asnn balca nedeni de
Budizmdir.
K rgzlar M oolistandaki U ygur egem enliine (745-840) son verince
U ygurlar gneye, Koo ve Kansu blgelerine g ettiler (9. yzyl ortalar).
Kansu blgesi 848 ylm a kadar Tibet egem enliinde idi. 842de T ib ette
Budizme kar bir ayaklanma olunca Tibet imparatorluu geici olarak kt,
fakat snr blgelerindeki Tibet Budist kolonileri varlklann korudular. Tun-
huang da bu koloniler arasnda idi. Bu blge 848de inliler tarafndan
yeniden igal edildi; ancak buradaki Budist Tibet kolonisi varln srdrd
ve Uygurlarla yakn ilikilerde bulundu.
Kansu Uygurlan 866 ile 872 yllan arasnda blgedeki Tibet egemenliine
son verdiler ve burada kk bir devlet kurdular. A ncak, in kaynak
la, .ndaki kaytlardan anlaldna gre buradaki T ibet varl ve T ibet
kltr uzun sre devam etmitir. 938de in sarayndan H otana gnderilen
bir elilik heyeti yol boyunca Tibet adrlan arasndan gemiti. in sarayna
hediyeler gtren Uygur elilerine 928 ylndan itibaren Tibet elilerinin de
elik ettii biliniyor. Ancak bunlar, byk bir olaslkla, Tibet m erkezi

A. Rna-Tas, / n tro d u ctio u to T u r k o lo g v , Szeged 1991, s. 92.

hkmetinin deil de yerel bir Tibet prensliinin temsilcileriydiler.
K ansudaki U ygur egem enliine 1028de Tangutlar son verdiler. Ancak,
bu T rk-T ibet ilikilerinin sonu olm ad. T un-huang B udist m anastr k i
taplnda bulunmu olan in-Tibet Budizmi etkisiyle yazlm Uygurca yaz
m alar Trk-Tibet kltrel ilikilerinin blgedeki Trk egem enliinden sonra
da srp gitmi olduunu gstermektedir.
T un-huang B udist m anastr kitaplnda ele geen Tibete ve U ygurca
yazm alar arasnda Tibet yazs ile yazlm 41 satrlk U ygurca bir B udist
ilm ihali de bulunmutur. Paristeki U lusal Kitaplkta MS P(elliot) T(ibetain)
1292 kodu ile kaytl bulunan bu yazm ay ilk olarak nl Fransz Sinolou
Pelliot ksaca tan tm t.16 Bu tarihten sonra uzun sre ele alnm ayan bu
m etni nihayet 1984te D ieter M aue ile Klaus R hrbom iki ksm halinde
y aym lam lard r.17 Ayn m etin zerinde bir sreden beri alm akta olan
gen Japon Trkolou Takao M oriyasu da, A lm anyadaki yayndan habersiz
olarak, aratrm asn ayn yl Japonyada yaym lam tr.18 M oriyasu ya
ynnda Tibet yazl Eski Trke metnin fotoraf da bulunmaktadr.
Eldeki T ibet yazl Trke m etnin tarihine gelince, P elliot bunun 10.
yzyldan kalm olduu kansnda idi. A ncak, M aue ve R hrbom szko-
nusu yazm ann 10. yzyla ait olduunu gsteren hibir inandrc kant
bulunm adn belirtm iler ve T ibet yazl bu m etnin yaz zelliklerine
dayanarak bunun 8. yzyl ile 925 yl arasnda bir tarihte yazlm olabi
lecei sonucuna varm lardr.19

Tibet Yazs

Tibet alfabesi 7. yzyln ilk yansnda H indistana gnderilen Tibetli bir ba

kan tarafndan Brhm alfabesi rnek alnarak m eydana getirilmitir. Tibet al
fabesindeki her nsz iareti, aynca belirtilm em ise, o nszle balayp /a/
ile biten bir heceyi gsterir: ka, kha, ga, ta, tha, da vb. gibi. Bu nedenle T i

16 Paul Pelliot, Un catechism e bouddhique ougour en ecriture tibetaine, J o u r n a l

A s i a t i q u e , Seri 11 (1921), s. 135 ve devam.
17 D ieter M aue und K laus R h rb o rn , E in b u d d h istisc h e r K a te c h ism u s in
alttrkischer Sprache und tibetischer Schrift (Teil I): Z D M G , Band 134, H eft 2
(1984), s. 286-313; (Teil II): Z D M G , Band 135, Heft 1 (1985), s. 68-91.
18 Takao Moriyasu, Etde sur un catechisme bouddhi que ougour en ecriture tibetaine
(P. t. 1292) (Japonca), M e m o i r s o f t h e F a c u l t y o f L e t t e r s , O saka U niversity, Vol.
XXV, M art 1985, s. 1-85, 1 resim.
19 M aue-Rhrborn, I, s. 290.
bet yazs bir hece yazs saylr. Tibete, dier btn diller gibi, yzyllar-bo
yunca birok fonetik deim eye uram sa da Tibetenin yazm kurallar he
m en hem en hi deim eden kalm tr. Bu nedenle, bugn T ibet yazsn
renen biri hem yeni hem de eski Tibete eserleri rahata okuyup anlya-
bilir.

T IB E T A . F A 8 s; s

c
1*. L. W Qf
L. ---
&> c O "C T
O z JC
>C7> T 2 >- KO71
O c-
s* 13 * v>. *o * T3 :o -o "O
>

IN .a
na i ia P 1
1 ka ?
2
/y ' %
kha ta Y3 2
r 5
n. h
a za
i E3 tha 3
\ i ,
s da a
na S 23 u <z^>
z ca na g ya n hu
-A N~ 5
dha ZJ pa ra N t
VS e
pha nj la A ai
ja
V 7
ifa ba sa 0
-
w ao B.
!a ma sa
p-
-C- om
Iha k ca sa e S

P m
da i - cha ha
3 0 0
n s z
' ie S ijt ir ir

T ib et A l fa b e s i ( P a r s T u la c 'd a n )

T ibet alfabesinde 30 nsz iaretinden baka 5 nl iareti (a, u, e, i, o),

bir ters evrik /i/ iareti, 3 tane de harfalt nsz iareti vardr.20 Tibet yazs

20 Rna-Tas, a.e., s. 117.

ile yazlm Eski Trke m etinde /a/ nls /'a/ harfi ile, ak // nls /ha/
ya da /'ya/ harfi ile, kapal /e/ nls /'e/ ya da /'ye/ iaretleri ile, /i/ nls
de /'i/ ya da /'y i/ iaretleri ile gsterilm itir.21 Y ine bu m etinde Trke //
nls Fi! ile, / f nls /'o/ ya da /yo/ ile, / / nls de /u / ya da /y u / ile
yazlm tr. Trkenin Tibet yazs ile yazm konusunda daha iyi bir fikir
vermek iin baz rnekler verelim:
ad-gir [adgr] aygr , 'al-ti, 'al-lti [alt], 'ag-sug [gsk] eksik , y a-zir-
ka-m a s [sirkm z] esirgem ez , b ye r-u r [berr] verir, y o b -ka [vk]
fke, gud-sus [ksz] gsz , dus [tuz], dus [tz] dz vb.
T ib et y azs T ib eten in hece y ap sn a gre y aratlm b ir alfabe
olduundan birok Trke kelim enin yazlnda fazla nszler gze arpar.
rnein vcut dem ek olan etz kelim esi bu m etinde 'ed-dus, yaprak
anlam ndaki yaprgak kelim esi yab-pahr-gag, dnya anlam ndaki yertin
kelim esi de y e r -r tu n -c u b iim inde y azlm tr. B undan baka, T ibet
alfabesiyle yazlan Trke kelim elerde ara sra kelim enin son sesinin yazda
gsterilm edii grlr. rnein, trtt drdnc kelim esi bir kez dyor-
tu n -c h u biim inde yazld halde u kez d y o r tun biim inde son sesi
belirtilm eksizin, eksik olarak yazlm tr. B unun gibi, n nc
kelim esi de bir kez yu s-cus, yani /n/ sesi gsterilm eden, be kez de yus-cun
biiminde, yani // sesi belirtilmeden yazlmtr.
T ibet yazl bu Trke m etinde dikkati eken zelliklerden biri kelim e
bandaki /t/ nsznn, Eski Trkedeki durum a aykr olarak, genellikle
/d/ ile yazlm olmasdr: dog-mag dom ak , du-ru [tr] yani tre, yasa,
du r-lu g , d u r-lyu g , d yo r-lu g [trlg] yani trl, do -ko s [tokuz], d a -m o
[tamu] yani cehennem , du-man [tmn] yani on bin vb. gibi.
Tibet yazl T rke m etnin bir baka zellii de B rhm yazl U ygurca
m etinlerde /u / ve / f ile yazlan baz kelim elerin bu m etinde /o / ve // ile
yazlm olm asdr: Br. uur an, zam an = Tib. ogur, Br. uk- anlam ak =
Tib. og-, Br. ku lka k kulak = Tib. gol-lkag, Br. kuvrag cem aat = Tib.
gob-rag, Br. tug- dom ak = Tib. dog-, Br. s g t aa = Tib. zu -g u d
[sgt], Br. szlci- k o n u m ak = Tib. z u s - la - [szl-], Br. l r -
ldrm ek = Tib. yu-lyur- [lr-] vb. gibi. B rhm yazl m etinlerle Tibet
vazh m etin arasndaki bu yazm farklar diyalekt farklarn yanstyor
oiabhr.
Tibet Yazl Metinden rnek

34. di // bes in 'dan za kin pa ra mid / "an dag 'ol / "u gzun dur ka ro
di(.) bein dyan sakn param t antag ol(:) uzun turkaru
di. Beinci meditasyon erdemi yledir: uzun zaman

bo' gong ngol lug / "er rlig yid m a sa / yor yur dur rar
bo kjjlg erklig yetm asar yoryur urur(.)
bu gnl gl (eytan) yneltmese (o) yoluna devam eder.

35. "o lur yad tur / "o gr da / 'bes ga cag / "e'i yin bar mas / "al ti mis
olur [ur] yatur uurda be kag iyin barmaz(.) altm
Otur(u)r (veya) yatarken be duyu peinden gitmez. Altm

"ar rtog ke / dyor dur lug / 'dyan za kin cag / bar ca n[e is]
artok trt trlg dyan sakng baran[ i]-
fazlas drt (64) trl meditasyonun hepsini yerine

36. sla tir / "al tin byil ga byi lig pa ra mid "an dag 'ol / byil ga byi lig
latir(.) altn bilga bilig paramt antag ol(:) bilga bilig
getirir. Altnc hikmet erdemi yledir: Hikmet

"ar sar / "as stag ke dus dag 'ol / na "i cun "al ti pa ra
ar sar ataki tuz tag ol(.) n a iim alt para-
ise yemekteki tuz gibidir. Ne iin alt er-

37. mid "is in "is sla yur 1ar deb de sar / "in ca / byil mis "og mis
m it iin ilayrlar tep tesar ina bilmi ukm
dem iini yaparlar denilirse yle bilmek anlamak

garag 'ol / "al ti dur lug / nis svan ne l rag / "a rid h le /
karak(:) ol alt trlg nzvanlarg artgal
gerek: O alt trl tutkular yok etmek

38. gud sus gil gale / "is sla yur 1ar / ga yol "al ti dyep de sar
ksz klgal ilayrlar(.) kay ol alt tep tesar
gsz klmak iin yaparlar. Hangileridir (o) alt (tutku) denilirse
 "as "a lim m ir go ngol lug / bu i gu cin da gusd sus gi lurlar
az alm r kjlg bu kinta ksz klurlar(,)
tam ahkar gnl sadaka gc ile gsz klarlar,

39. ze zig go ngol lug / g tyag lan mag gud cin da' / "al ngad dur lr
s ezik kjlg kataglanmak kinta alngadturlar(,)
pheci gnl katlanmak gc ile zayflatrlar,

gu ban go ngollug / se rin mg gud cin da' gud sus gi lur

kvn kjlg serinm dk kinta ksz klur-
m arur gnl sabr gc ile gsz klar-

40. 1ar / tyar gong ngol lug / 'dyan za kin cin / 'byi lig gsis go ngol lug /
lar(,) tars kjlg dyan saknn(,) biligsiz kjlg
lar, ters gnl meditasyon ile, bilgisiz gnl (de)

byil g byi lig gin / bo "al ti pa ra mid "is in "is

bilga biligin(.) bo alt param t iin i-
hikm et ile. Bu alt erdem iini ya-

41. sla sa / gb k thu kal lig b lur / bu i gud cin da' / "ed tus "u za
lasar kopka tkallig bolur(.) bu kinta etz za
parlarsa her eyde mkemmel olurlar. Sadaka sayesinde vcut zerine

"er rlig b lur / ig ra bud gud cin da' / "us yab lag yo[l]
arklig bolur(.) habut kinta yavlak yo[lJ-
hakim olur. Akide sayesinde kt yo[l]-

42. k dus sm as/zy e rin mg gud cin d a '/y e r rtun cu yer sub "u za /m y u n
ka tmz(.) serinm ak kinta yertn yer suv zd(,) mn
a dmez. Sabretmek sayesinde dnyalk (iler) yznden,

g dag "u zya gong le dyab pra mas / bas sin "in go tur rur
kadag zakjli tapramazf.) ban in ktrr(.)
gnahlar yznden gnl sarslmaz. Ban huzur iinde kaldrr.
 "as "a lim mir go ngol lug / bu i gu cin da gusd sus gi lurlar
az alm r kjlg bu kinta ksz klurlar(,)
tam ahkar gnl sadaka gc ile gsz klarlar,

39. ze zig go ngol lug / g tyag lan mag gud cin da / "al ngad dur lr
sezik kjlg kataglanmak kinta alngadturlar(,)
pheci gnl katlanmak gc ile zayflatrlar,

gu ban go ngollug / se rin m g gud cin da' gud sus gi lur

kvan kjlg serinmk kinta ksz klur-
m arur gnl sabr gc ile gsz klar-

40. 1ar / tyar gong ngol lug / dyan za kin cin / 'byi lig gsis go ngol lug
lar(,) tars kjlg dyan saknn(,) biligsiz kjiilg
lar, ters gnl meditasyon ile, bilgisiz gnl (de)

byil g byi lig gin / bo "al ti pa ra mid "is in "is

bilga biligin(.) bo alt p a r amit iin i-
hikm et ile. Bu alt erdem iini ya-

41. sla sa / gb k thu kal lig b lur / bu i gud cin da' / "ed tus "u za
lasar kopka tkallig bolur(.) bu kinta etz za
parlarsa her eyde mkemmel olurlar. Sadaka sayesinde vcut z e r^ r

"er rlig b lur / ig ra bud gud cin da' / "us yab lag yo[l]
arklig bolur(.) habut kinta ya v la k yo flj-
hakim olur. Akide sayesinde kt yo[l]-

42. k dus sm as/zy e rin mg gud cin da1/y e r rtun cu yer sub "u z a /m y a
ka tmaz(.) serinmak kinta yertn yer suv za(,) mn
a dmez. Sabretm ek sayesinde dnyalk (iler) yznden,

g dag "u zya gong le dyab pra mas / bas sin "in go tur rar
kadag za krjli tapramaz(.) ban in ktrr(.)
gnahlar yznden gnl sarslmaz. Ban huzur iinde kaldrr.
T ibet yazl Trke Budist ilmihalinden bir para
(23.-44. satrlar aras, Takao M oriyasudan)
 Sryan Alfabesi ile Trke Kitabeler

Trkenin yazm nda kullanlm olan alfabelerden biri de Sryan (ng.

Syriac, Alm. Syrisch) alfabesidir.
lk Sryan yazs Smi (S em itic) kkenli A ram (.A ra m a ic) yazsnn
ilek trnden kmtr. Bu yaz sadan sola doru yazlr ve 22 nsz ia
retinden oluur. H arflerin sras bran alfabesindeki gibidir. S ryan
harflerinin ounun, A rap alfabesinde olduu gibi, kelim enin banda,
iinde ve sonunda olm alarna, bitiik veya ayr yazlm alarna gre az-ok
deiik ekilleri vardr. A la f (), w ve y harfleri, br Smi alfabelerinde
olduu gibi, nlleri gsterm ek iin kullanlr.
lk rnekleri M ildi 1. yzyla kadar giden S ryan yazsnn nl
sistem i, 8. yzylda, harflerin altna ve stne konulan h a reke'lerle daha da
gelitirilm itir. Sryan yazsnn en nem li trlerinden biri E stra n g elo
yazsd r.
Sryan kilisesinin ikiye ayrlm as ile Sryan dili ve yazs da Bat ve
Dou olm ak zere iki kola ayrlmtr. Sryan dil ve yazsnn Dou koluna
Nesturi (Nestoriar) ad verilir.
H ristiyanln Nesturi m ezhebi, adn, ksa bir sre (428-431) stanbul
P atrikliinde de bulunm u olan M aral N estoriastan (lm : 451) alr.
Nesturiler, N estorias ve onun retilerini takbih ve reddeden Efes Konsili
(431) kararn tanm ayan A nadolu ve Suriye H ristiyanlardr. N esturijiin
ilk m erkezi Edessa (Urfa) ilhiyat okulu idi. N esturiler buradan Sasaniler
ra n na, A b b asiler dnem inde de Irak ve M sra yayldlar. N esturi
misyonerleri 10. yzylda Hindistana ve ine kadar gitmi ve m ezheplerini
yaym aa alm lardr.
Nesturi Hristiyanlk Orta A syada, Bay kal glne kadar uzanan blgeler
de de yaylm , Bat T rkistann Sem ireiye (Yedisu) blgesinde yayan
bir ksm Trklerle M oolistanda yaayan ngt Trkleri hem en tam a-
m iyle H ristiyanl kabul etm ilerdi. 19. yzyl sonlarna doru Rus arkeo
loglar bugn Krgzistan Cum huriyeti hudutlar dahilinde olan Issk gln
batsnda ve in snrna yakn M azar ky yaknndaki eski m ezarlklarda
Kopuzcu M engta T ayn kitabesi evirisi
(1312)
1) Al(e)ks(a)ndros 1) skender
2) kan sak m(i) jj 2) Han hesab( ile) bin
3) alt yz 3) alt yz
4) y(i)girmi erdi 4) yirmi idi.
5) trk.e yl 5) Trke yl
6) skar erdi 6) san (yl) idi.
7) bu k(u)wra 7) Bu kabir
8) m(e)rjta tay kobuz- 8) M engta Tay kopuz-
9) -njj tururyat 9) cunundur. Yd
10) bolsun 10) olsun.

Sryan yazs ile yazlm birok Hristiyan m ezar kitabeleri bulm ulardr.
13. ve 14. yzyldan kalm a bu kitabelerin ou Sryan dilinde, bir ksm
ise Sryan yazs ile fakat tam am en Trkedir. Sryan dilinde yazlm
olan kitabelerde de gerek kii ad gerekse 12 hayvanl Trk takvim ine ait yl
adlan olarak birok Trke kelime bulunmaktadr.
Sem ireiye blgesinde yaam H ristiyan Trklere ait olan bu kitabeler
geen yzyl sonlarnda D. Chw olson tarafndan yaym lanm tr: Syrisch-
 nestorianische Grabinschriften aus Semirjetschie, St.-Petersburg 1890. 231
kitabeyi ieren bu kitaptan sonra Chwolson 337 yeni kitabeyi tantan ikinci
bir kitap daha yaym lam tr: ayn ad, Neue Folge, St.-P etersburg 1897.
Trke kitabelerin ve Sryan dilinde olan kitabelerdeki Trke kelim elerin
okunup anlalm asnda C hw olson'a nl trkolog R ad lo ff yardm c ol
m utur.

F---------- T----------y

g r a b in sc h r if t e n

Chwolsonun Semire'ye kitabeleri [t]j=>ooSjimS (1

.1 (2
hakkndaki ikinci kitab. lki gibi, bu }Ok (3

da arlk Rusyasnn bakentinde . **ji (4

Almanca olarak yaymlanmtr.

Denha Arm B am tann kitabesi (1313) evirisi

1) Al(e)ks(a)ndros ka/n/ 1) skender Han
2) sak m(i)j alt 2) hesab ile bin
3) yz y(i)g(i)rmi trt 3) yz yirmi dr
4) erdi /trke yl/ 4) idi. /Trke y
5) ut erdi 5) sr (yl) idi. &
6) bu k/(u)w/ra 6) Bu kabir
7) d(e)n/h/a arm 7) Denha Arm
8) bamta-nj t(u)rr 8) B am tanm-dr.
9) yat bolsun22 klma 9) Yd olsun. lemi
10) yazkrja buu bolsun 10) gnah(lar)na sadaka olsun.

Kitabede, yanl olarak, b ilsu n .

May()frah adl bir M o o lista n n tarm la vffioirim l (1
kadnn kitabesi
uralan blgelerinde de Sr
tia (2
y a n y az s ile H ristiy a n
(1314) ^ (3
m ezar kitabeleri bulunm utur.
ingiz m paratorluunda - i0- (4
1 ) A l( e )k s (a )n d r o s >
. 9 i (5
l
nem li bir rol oynam ngt
2 ) kan sa k T rk lerin e ait olan bu k i (6
3 ) m it) a lt tabelerin im diye kadar ancak (7
4 ) y z y i g (i )r m i be tanesi yaym lanabilm itir:
(8
5) b i e r d i K. G r0nbech, T u rk ish In-
fcao -3 (9
6 ) t r k e scriptions from Inner M on-
golia, M onum enta Serica, IV AjkOo (10
7 ) y l b a r s
(1939-40) s. 305-308. B u n 5o5a (11
8 ) er d i
larn Trke m etni de daim a
9 ) b u k (u )w r a
Bu ku w ra ... -mrj ol Bu Semireiye kitabelerinde kullanlan Sryani
1 0 ) n a y ()w r a h m ezar ... -n n d r. eklinde alfabeni.

m a h im (a )n ta - tek cmleden ibarettir. Yaz

Sonda t(te Bala evirimi
1 1 ) m tj tu r u r Bu yazm zda C h w o lso n a, e
l i
un ikinci kitabndan aldm z JSt- b. p
C5>- -> w. f
evirisi
T rke kitabeyi, asllar,
VC g
yaz evrim leri ve bugnk r > d
1) skender C
T rke evirileri ile birlikte OL OL h
2) Han hesab (ile)
okuyucularm za sunuyoruz.
o a a O w

o a O- O, u, 0, tt,
3) bin alt o\
S em ireiy e k itab elerin d e t [ l z
4) yz yirmi lm tarihleri M ilttan nce C ujr h
.5) be idi. 4 t
311 ylnda balyan S eleuk -
U . _X_ A y
5) Trke ana ve 12 hayvanl T rk u . .
7) yl Kaplan (yl) tak v im in e gre v erilm itir. cO - - - S O k

8) idi.
M ild i tarih i bu lm ak iin, ! 1 1
u -S a . J o m
kitabelerde A leksandros kan
9) Bu kabir t X 1 n
sa k skender Han hesab
10) May() frah ns (n)
(ile) tarznda verilen tarihten 1 ft. JD , s
m mine-
311 says kartlm aldr. \jr O * (ayn)
11) nindir. co - -O - JO k (<

'r > r
O k. _ f
A - 1 t

x3T vT h
 Arap Yazs ile Trke Metinler

Tarih boyunca Trk dilinin yazm iin kullanlm trl alfabeler arasnda
en uzun srelisi ve en yaygn, hi phesiz ki, Arap alfabesidir. Gerekten,
bu alfabe, Trklerin slm dinini kabul etm eye baladklar 10. yzyl orta
larndan 20. yzyl ortalarna kadar, yani 1000 yl gibi ok uzun bir sre
tarih ve m odem Trk dil ve lehelerinin yazm iin kullanlan tek alfabe
olm utur. Arap alfabesi, 20. yzyln ilk eyrei sonlarndan itibaren Trk
lkelerinde yerini Latin asll yeni alfabelere brakm sa da bu yaz Irak ve
ran da yaayan A zerler ve Trkm enlerle, in H alk C um huriyetinin Sin-
kiang U ygur Blgesinde (Dou T rkistanda) yaayan U ygurlar ve K azak
larca bugn de kullanlmaktadr.

Arap Alfabesinin Kkeni ve Geliimi

A rap yazs K uzey Sm i alfabesinin A ram koluna bal bir yaz sis
temidir. Bu yaz, aslen Arap olduklar halde A ram dilini veya A ram dilinin
N abat lehesini konuan N abatlerin yazlarndan gelim itir. Gerekten
Sina yarm adasnda bulunan en yeni N abat kitabeleri (3. ve 4. yzyllar) ile
en eski A rap kitabeleri (6. yzyl) arasnda yaz bakm ndan byk bir
benzerlik vardr. Arap alfabesiyle yazlm A rapa en eski dil antlar Zebed
(512) ve Narrn (568) kitabeleridir.
Fenike-A ram -N abat geliim izgisi ile oluan Arap alfabesi H icretten
sonra, yani 7. ve 8. yzyllarda, iki ana trde gelim e gsterm itir: 1. K f
veya keli yaz, 2. N esih veya yuvarlak yaz. K eli h arf ekillerinden
oluan K f yaz 12. yzyla kadar daha ok kitabe, sikke ve m ushaf yaz
m nda kullanlm , ondan sonra kullantan dm tr. A ncak, K f yaz
ortadan kalkm adan nce, 11. yzylda, M a rib denilen ve Kuzey A frika
lkelerinde kullanlan Arap yazsn doum utur.
Y uvarlak hatl harf ekillerinden oluan N esih yazs daha ok M srda
7. yzyldan itibaren papirs zerine yazlm aya elverili bir yaz tr olarak
gelim i ve bugnk Arap alfabesinin esasn oluturmutur.
 Arap yazs, aslnda btn Sm i
alfabeler gibi, sadece nszleri gs

Harfler Ad Transkripsiyon
teren harflerden oluur. B alangta
22 nsz iaretinden oluan alfabeye
1 L al-alif (elif) aO A rapanm ihtiyalarn karlam ak
V al-b (be) b
zere, sonradan 6 h arf daha eklen
Cj i J at-t (te) t
mitir. Bu harfler srasyla (t veya ,
-i- a- (se)
al-cim (cim) c peltek s), (h , yani h), (<d veya z ,
e-
C c- al-h (ha) h peltek d veya z ), (d veya z, yani
t c- al-h (h) h d a t), (z yani z) ve (# veya g ) h arf
j ad-dl (dal) d leridir. A raplar, ayrca Sm i alfabe
j JL az-zl (zel) z deki sa m ek harfini brakm , buna
j > ar-r (re) r
karlk in harfini noktalam , b u
j > az-z (z) z
nun noktasz ekline de sin d e
L>- as-sin (sin) s
milerdir.
J" 0**- JA L UAI a-in (ln)
0 J0- a-d (sat) A rap harflerinin tm eskiden
lA az-zd (dat) z noktaszd. D aha sonra, belki de
.b J. Jo. 1= at-t (t) t Sryan alfabesi rnek alnarak, A-
. J_ i. i az-z (z) z rap yazsnda birbirine ok benzeyen
JL. al-ayn (ayn)
(
t t harfleri ayrt edici noktalar (bir, iki
i t ,)L X. al-ayn (gayn)
ve nokta) kullanlm aya b alan
_ af-f (fe) f
J al-kf kaf) k
mtr. Noktal Arap harfleri slm i-
i 3- -i

dL S. i al-kf (kef) k yetin ilk yllarnda kullanlm ol

J J- i J al-lm (lam)r 1 duuna gre alfabedeki bu yeniliin
1* r- o- al-mim (mim) m daha C ahiliye dnem inde yaplm
l> - J an-nn (nun) n olduu tahmin edilebilir.
6 4. .* al-h (he) h
Sryan yazsndan alnm ba
9 *- al-vv (vav) v
ka bir yenilik de hareke (nl iaret
JC _ db' al-y (ye) y
leri) sistemidir. Arap yazsnda hare
Arap Alfabesi keler balangta harflerin st, i ve
alt ksm larna konulan noktalardan
Trkenin nlleri u harf birleimleri ile ibaretti. N okta eklindeki bu hareke-
gsterilir: B ata o , u, , : elif + v av
Bata a : medli elif te a , e\ elif veya sfrv (e iin he)
Bata e : sade veya hemzeli elif te ve sonda , i: ye
B ata , i: elif + ye te ve sonda: o, u, , : vav
 ler, asl harflere ait olan ve ou kez siyah m rekkeple yazlan noktalardan
ayrt edilm ek iin krmz, san, yeil ve nadir olarak da m avi renkte m rek
keple yazlrd. D aha sonra nokta eklindeki bu h arekeler brakld ve
bugnk ekiller kullanlm aya baland. Bu harekeler, karlklar olan ve
A rapadaki uzun nlleri yazm ak iin kullanlan alif, ww ve y harflerinin
kk ekillerinden baka bir ey deildir: fa th a (stn) sa yukardan sol
aaya m eyilli bir elif, zam m a (tre) kk bir ww, nihayet kasra (esre)
bir hayli ksaltlm (ba ve kuyruk ksm lar atlarak dz izgi haline s
klm ) b ir y dr.
Okum a iaretleri denilen br iaretler hamza (hemze), cazm (cezim) veya
skn (skn) ve adda (edde) veya tadddir. Bunlardan birincisi aslnda
kk bir ayn olup h afif grtlak patlaycs deerindedir veya baka bir
deyile, zerine konulduu a lif'm bir uzatm a harfi olarak deil de bir nsz
(hafif grtlak patlaycs) deerinde olduunu gsterir. C azm veya sukn
iareti, zerine konulduu harfin (nsz iaretinin) skin, yani nlsz
okunacan, adda veya ta d id de nszn eddeli, yani ikiz veya ift
olduunu gsterir.
H abee dndaki btn Smi dilleri gibi, A rapa da sadan sola yazlr.
B az harfler kendilerinden sonra gelen harflere bitim ez. Bunlar, alif, dal,
zl, ra, zy, ve w w harfleridir. B unlara O sm anlcada hurf-u m unfasla
(ayr harfler, bitim ez harfler) denirdi. D ier harfler ise kendilerinden sonra
gelen harflere bitiir. Bunlarn Osm anlca ad da huruf-u m uttasla (bitien
v ey a b itiir harfler) idi. B itien harflerin m stakil yani tek b an a
ekillerinden baka kelim enin banda, ortasnda ve sonunda olduklarna
gre farkl ekilleri vardr. Ayrca, bitien harfler birbirleri ile trl birleik
ekiller (ligatr* ler) m eydana getirir. B unlar 131 tane olup lm ve a l i f
harflerinin birlemesi ile m eydana gelmi olan l deerindeki ligatr ok kere
ayr bir harf gibi alfabenin sonuna konulur. L m e lif denilen bu ligatrle
birlikte Arap alfabesindeki harflerin says 29u bulur.
ranllar slmiyeti kabul edip dillerini Arap yazs ile yazmaya balaynca
Farsann ihtiyacna gre alfabeye 4 harf daha ilve etm ilerdir. ranllarn
icad olan bu harfler unlardr _ (p), g (), J f (g) (kf- Fris denilen ince
S) ve j (j)> B ylece, ranllarn kulland A rap alfabesindeki harf says,
-lm elif hari, 32ye ykselmitir.
ranlIlardan sonra slm iyeti kabul eden T rkler de, ne A rapa ne de
F arsada bulunm ayan rj (geniz rcsi) iin bir harf icad etm iler {kf- nn
veya sa r k e f denilen zeri noktal k e f), bylece alfabedeki h arf
saysn, l m e lif hari olm ak zere, 33e karm lardr. Ancak, bu harfin
sadece Bat Trkleri veya Osm anllarca kullanldn, Dou Trkesinde ve
ondan gelien aataycada geniz sinin, U ygurcada olduu gibi, nr ve
k e f(d L ) harfleri ile yazldn yeri gelm iken hem en hatrlatalm.

Arap Yazs ile Trke

Trkeyi Arap harfleri ile ilk kez yazanlarn 10. yzyl ortalarnda slm
dinini kabul eden Karahanllar olduu phesizdir. Ne var ki ne 10. yzyln
ikinci y ansndan ne de 11. yzyln ilk yarsndan kalm a Arap harfli bir
T rke m etne sahip deiliz. B ugnk bilgilerim ize gre A rap harfleri ile
yazlm en eski Trke kelim eler ve m etin paralan (cm leler, m anzum
p aralar ve atas zleri) K garl M ah m d un 1073de tam am ladn
bildiim iz D iw nu lu a tit-turk (Trk dillerinin divan) adl nl Trke-
A rapa szlndekilerdir. Ancak, bilindii gibi, bu szln bize kadar
gelen tek nshas K g a rlnn kalem inden km orijinali olm ayp
M uham m ed bin Ebi B ekr adl ran asll bir m stensihin 27 evval 664 (= 1
Austos 1265) tarihinde am da tam am lad kopyasdr.

! S
'^ ^ 0 }\ I; i,'

^ S .iJj} ^ '

K u t a d g u B ilig 'm . M sr (Kahire) nshasndan (istinsah tarihi 1350-1370 aras)

 KUTADGU BLG DEN ALINAN PARANIN YAZIEVRM :
1 ) b u la r e h l -i b e y t o l h b i b -k a k (a )d a
h a b i b s a w h a k k n s e w a d a
2 ) i in i r e m e g i l y k lk n t z n ^
m e e r t i l-d e (e ) j s i z y o n t s a s z in
BB BR KUTU BLGE LM-LAR
BRLE K(A)TILMAKNI GRETR
3 ) t (a )k b i r k u tu b i l g e l li m -la r o l
o l a [ r li]lm i h a lk -k a y (a )r u l (t )a y o l
4 ) o la m k (a )t s ( e ) w a r la s z [ i n ]
[ b i l i g l e j r i n r e n k y a z n
5 ) b u la r o l y ( a )r a r y >fa )r a m a z la n [ ]
[ s e i p ] a d r a tu t a n k n i y o l a r
6 ) u s a ilm i r e n b ( i ) l i g -l e r i b il
[ n ( e )r ji n ] e d g l k k l k d e z t ( e ) g r r &t
ti l
7 ) b u la r o l h a k ik a t b u d in t i r g [k i ]
[ o ] l a r b i lg i o l n e r ? a t k k i
8 ) y o k e r s e a ju n -d a b u c lim b g
tik ip n m e g e y ird i y e r d e y ( i )g
9 ) o l a r ciln i b o ld b o d u n -k a y u la
y ( a ) r u s a y u la t n le a z m a s y o la
1 0 ) n (e )t } ij-d e n l g k l s i g s z b i le
a i g y i t r g i l t ( a ) p u k l k le
1 1 ) tilin s ( e ) r m e ir m e b o lu n e y m e n k
a u o l o la rn r ) e t i b 'rtem - k ^
t zin yerine
b (e )k r yerine
Satr altnda: b r te m k
1) Bunlar (Aleviler) ehl-i beyt tendirler, sevgili
(peygamberimizin) akrabalar(drlar); (ey) dost!
aziz peygamber hakk iin (bunlar) sev!
2) (Bunlarn) ilerini veya tabiat ve kkenlerini
(pek) aratrp soruturm a; ancak konuurken
yakksz sz syleyen olursa, (o baka!)
BAB: LMLER SINIFI LE LKLER RETR
3) Baka b ir grup da bilgili lim lerdir; onlarn
ilm i, halk iin, yol aydnlatc (bir m e ale
gibidir).
4) O nlar ok sev ve (iyi) szler[le] arla; az
veya ok, [bilgile]rini ren, (renmeye bak).
5) Faydal ve faydasz olanlar [seip] birbirinden
ayran ve (gidilecek) doru yolu tem izleyen (ve
aanlar) bunlardr.
6) M m knse, (bunlardan) ilmi ren, bilg i
le r in i sen de) bil; (bunlara) [m add] iyilikte
(yani, yardm da) bulun, hain sz kullanm ak
tan da sakn.
7) B unlar, hakikaten, bu dinin d ire[kleri]dir;
[on]larn ilm i, gerekten, eriatn kk, (asl
ve esas )dr.
8) ayet dnyada bu alim ve bilginler olm asa
(idi), dikip (ekm ek suretiyle) yerden (hibir)
yiyecek bitmezdi.
9) Onlarn ilmi, halk iin bir m eale olm utur;
m e ale y an arsa, (in san ) g e c e le y in yolu
armaz.
10) M alndan (bunlara da) pay ver; tatl szlerle
(bunlara) yiyecek ve iecek ulatr ve gler
yzle (bunlara) hizmet et.
11) (B unlara) dil ile sert ve kaba davranm a,
ekingen ol; onlarn eti (senin iin) zehirin ta
kendisidir.
 1 2 ) tilin s ( e ) r m e ir m e tu z e t m e k y i t r 12) O nlara kar sert ve kaba dil kullanm a; tuz
a r tu t o la r a r la k t r ekmek yedir; sayg gster ve itibar et.
1 3 ) e i t cilm i i l e t tilin s o g d a m a 13) Onlar dinle, bilgilerine gre hareket et; tavr
y k lk t k ln n y (a )w u z tip tim e ' ve hareketleri hakknda arkalarndan dedikodu
yapma.
1 4 ) o la r d n k (e )r e k i s ( a ) r j a tilm i o l 14) Senin iin gerekli o lan o n larn ilm idir;
k n i-li k -k e y ( i ) t s e a y u b i r s e y o l (onlar insanlara) yol gstererek dorulua sevk
ederler.
1 5 ) b u la r o l s r g k o y -k a e r k e s a n 15) B u n lar koyun s r s n n k o u gib id ir;
k oy u b (a )la sa y o l a s r se koni (brak) srnn bana geip onu doru yola
gtrsnler!
K garl M ahm d szlnde Arap im l sistem ini uygulam , yani ksa
veya norm al uzunluktaki nlleri harekelerle, uzun nlleri ise uzatm a
harfleri (hurf-u med) denilen elif, vav ve ye ile gsterm itir. Sz bandaki
uzun a nlsn de, bilindii gibi, yanyana iki elif ile yazm tr. K garl
A rapada bulunm ayan p, ve g (ince, g, kf- F aris) harflerini- de kul
lanm am tr. S a t ve t harflerini de kullanm ayan K garl M ahm d geniz
sini, U ygur yazsnda olduu gibi iki harfle, nun ve k e file yazmtr.
D ivan ile hem en hem en ayn tarihte telif olunan K utadgu B ilig in (1069)
airin kalem inden km olan veya Karahanl hkm darna takdim edilen
nshasnn A rap harfleri ile m i yoksa U ygur harfleri ile m i olduu bilin
m iyor. Arat, bu eserin orijinalinin U ygur alfabesi ile yazlm olduu g
rndedir. Eserin bize kadar gelen nshasndan ikisi, bilindii gibi,
Arap harfleri iledir. 1896da Kahire Hidiv K tphanesinde bulunm u olan
M sr nshas ak ve okunakl nesih ile yazlm tr. M sr M em lk kum an
danlarndan zzeddin A ydem ir (lm 1361 veya 1374) iin yazlm olan
bu nsha 14. yzyl ortalarnda istinsah edilm itir. K utadgu B ilig n sls
hatt ile olan Fergana (M enegan) nshas ise, Arap yazs uzm an M oritze
gre, M sr nshasndan daha eskidir ve belki de 13. yzylda istinsah
edilmitir.
Kutadgu B iligin Arap harfli nshalarnda benim senen ve uygulanan im l
sistem i K g arlnn im l sistem inden tam am iyle farkldr. K g arlnm
Arap im l sistem i yerine bu nshalarda kelim elerin btn nllerini uzatm a
harfleri ile gsteren eski Trk (Uygur) im l sistem i uygulanm tr. U ygur
im l sistem inin devam ettirildiini gsteren baka bir kant da -lar, -lk, -
vb. gibi yaygn olarak kullanlan eklerin genellikle ait olduklar kelim eye
b ititirilm eyip ayr yazlm alardr. U ygurcadan aktarlan bu im l sistem i
Dou T rkesinin Karahanl dnem inden sonraki dnem lerinde de devam
edecek, zellikle aataycada Trke kelim elerin btn sesleri harflerle
gsterilecek ve harekeye ihtiya kalmayacaktr.
A n ad o lu da, ilk kez yaz dili olm aya balayan O uz lehesinin A rap
harfleri ile yazm nda D ou Trkesinden farkl bir yol ve yntem tutul
m utur. Dou Trkesi ile kark bir dille yazlm olan B eh c et l-h a d ik
f i m e v izetil-h a l ik adl eserin H icr 703 (= 1303) tarihinde istinsah edilen
B ursa (Orhan K itapl, K urunluolu Blm , no: 5) nshasnda Trke
kelim eler A rap im l sistem ine gre (ksa nller sadece hareke ile,, uzun
nller hurf-u m edd ile) yazlm tr. A nadolu sahasnda bir sre (12. ve
13. yzyllar?) uyguland anlalan bu sistem daha sonra yerini nllerin,
zellikle e nls dndaki nllerin, uzatm a harfleri ile yazld D ou
T rkesinin im l sistem ine yakn b ir sistem e brakm tr. A ncak, A n a
d oluda Ouz lehesinin yazm iin bavurulan ve daha sonra O sm anlca
dnem inde kurallaan ve klasikleen bu sistemle Dou Trkesi im l sistemi
arasnda nem li farklar vardr. Bu farklarn balcalan unlardr:
1- A rt nll kelim elerin bandaki t sesinin baskl (em phatic) t ile
yazlmas (Dou Trkesinde kullanlmaz);
2- Art nll kelimelerin ilk hecesindeki s sesinin baskl sat ile yazlmas
(Dou Trkesinde kullanlmaz);
3- nce g sesi iin kf- F arisnin kullanlmas;
4- Kelim e ii ve sonundaki e nlsnn he ile yazlmas;
5- G eniz rCsinin noktal kf- nn ile veya sadece k e f le gsterilm esi
(Dou Trkesinde nun ve k e f ile).

SULTAN V ELED N REBBN M E

M ESN EV SNDEN BR PARA

1) m evlandur evliya kutb bilj / ne ki ol buyurd()sa an k()luy

2) t(a)rjr()dan rahmet-dr anun szleri / krler okrsa ala gzleri
3) kank kii kim bu szden yol vara! / t(a)yr anun mzdini baya vire
4) yok()d m alum t(a)varum kim virem ( dstl()n m l-la bell gsterem
5) ml kim t(a)rjr b(a)rja virdi b u d u r / kim bu ml isteye ol usludur
6) uslu kiinj ml szler o lu r/m ln virr bu szleri alur
7) ml toprakdur bu szler cn du ru r/u slu la r andan kaar bunda durur.
8) sz kalur baki ta varfni olur / dir(i)yi dut kol an kim lr
9) t(a)rjny dut kim k(a)lasn sen e b e d / gn gice t(a)jr-dan iste m eded
10) yalvarup z r k()lup di()l a rja /ra h m et etl kend lutf()nd(a)n b(a)rja
11) gz () mi a kim seni bell g r e m / tamla gibi dejize gir(e)m turam
12) nite kim tamla d(e)jize k a rlu r/ik i kalm(a)z tamla deyiz bir olur
 13) [bejn d(a)k
t(a)mla g(i)bi
d(e)rjiz o lam /
lmeyem 1
d(e)ij(i)z g(i)bi 2f^A<-^UJju2s
diri kalam
14) uslul(a)r hayran y >j >Wj
kalur bu szlere /
k(i)m halayk
halik nite gre
- iJ ^J 5

JJK
^5*4

Sultan Veled
R eb b td m e
(st. niv. Kitapl,
s J lO U p jk
Farsa yazmalar ksm,
No. 1375)
(tarihi 1346)
(Mansurolundan).

~&r~U "L> ' '

T-' y- *SafM^ ,1.11 .Jl -III JH .- r V .,.
f\ LJj JL :
>
i\ jbJ^f **
*1
l>j -

Sultan V eledin
s
Divcm ndan, stanbul
S leym aniy e-H alet

Efendi Kitapl, Yazma

no. 139 (7 2 2 /1 3 2 2 >;

tarihli), Mansurolu
1) seny evy bu gice nr dut(t) / anuj(i)iin kim iinde ay dti
2) karayu kalmaya anda ki bu ay / k(a)rayuy nr-la dara it(t)i
3) ev aydndan tolc(a)k bell o lu r /k im or evde kald yoksa git(t)i
4) ev aydndan bu gice eyle told / kii gevden degldi v(a)rd yit(t)i
5) ne yam urdur ki yad can zem e / ki candan bin giilefbin ba bit(t)i
6) ne gevher old bu bir tamla c n u m /k i yz biy deyiz aya girdi bat(t)
7) baya sorma nin esrk olursn / bun gr sen ne sc bini dut(t)
8) Cacyba kalurvan ol alapdan / iki can nite bir birne k(a)t(t)
9) iki y kalaruydan bir soraydum / <f(a)ra gz()y b(a)na ne oklar at(t)
10) y()regm -de ne tatlu cf(u)y od / yregm ld bigi yandyd dt(t)i
11) veled bzr et(t)i k(e)nd birle
12) seni ald cihan virdi sat(t)

K i t a b - D e d e K o r k u t u n Vatikan nshasnn ilk sayfas

Ettore Rossi, II K i t a b -i D e d e Q o r q u t (Roma 1952)den

1) ...H K Y E T - O U Z N M E - K A Z A N B E G VE A Y R .......
2) hazret-i resul zam anna yakn bayat boyndan korkut adlu bir er kopm -
idi ouzuy iinde tamm
3) vilyeti za h ir olm -idi ilhm- rabbni-le nie szler syler-di bir gn
korkut ata eyitdi (:) hr zamanda
4) gir h a n lk kayya dege kim se ellerinden alm aya kya m et kopub h r
zaman olnca didi imdi bu did-
5) gi com n nesli-dr ite srilb gide yorr ve dahi nie burja bejzer
szler syledi korkut
6) ata ouz kavmnuj m kilin hail ider-di her ne i olsa aya tanm aynca
ilemezler idi ne-kim ol
7) buyurur-sa Jabl iderler-di bir gn dede korkut ca gelb ouz begleri
iinde soy oy-
8) lam anlara nasihat yzinden sylem i grelim imdi hanum ne dim i (:)
allh allh dimeyince iler
9) ojmaz kdr tajr virmeyince er baymaz evelinden yazlm asa kul bana
cada gelmez ecel vacde irmeyince
10) kim se lm ez len dem dirilm ez ve kan can kyam et olm aynca gir
gelmez bir kiinj kara ta yum-
11) rsnca ml olsa yar durur taleb ider nasibinden artun hanum yiye
bilmez orlauban
12) sular tasa d eyiz tolmaz tekebbrlik eyleyeni tajr sevm ez grjlin yce
dutan erde devlet dur-
13) m az ya d oul a kla m a -la oul olm az byyende a lu r g ider seni
grdm dim ez kl depeck

Volga Bulgar Kitabeleri

Dou Trkesi ve A nadolu O uzcas dnda A rap harfleri ile yazlm
baka bir Trk lehesi, daha dorusu bir Trk dili daha vardr ki o da V olga
B ulgar T rkesidir. V olga havzasnda 7. veya 8. yzyldan 14. yzyl
ortalarna kadar devam eden bir devlet kurm u olan B ulgar Trkleri 10.
yzyl ortalarndan itibaren slm dinini kabul etmi ve br Trk dillerinden
tamam iyle farkl olan dillerini (z yerine r, yerine / kullanan arkaik Trk dili;
bugn k u v aan n atas) A rap alfabesi ile yazm lard r. te bu
M slm an B ulgar T rklerinden 100e yakn m ezar kitabesi bize kadar
gelm itir. Eski S S C B nin uva, Tatar ve B akurt M uhtar B lgelerindeki
eski m ezarlklarda bulunan bu kitabelerin bir ksm 13. yzyl sonlarna,
byk bir ksm da 14. yzyln ilk yarsna aittir. V olga B ulgar kitabe
lerinin ou B ulgar kfsi denilen deiik bir yaz tr ile yazlm tr. V olga
B ulgar kitabelerinde bavurulan im l sistemi Arap im l sistemi gibidir: ksa
nller sadece hareke ile gsterilir; uzun nller ise hurf-u med, yani elif,
vay ve ye ile yazlr.
 bran Yazs ile Trke

Y ery z n d e T rke k adar eitli alfabelerle yazlm bir dil yo&3H|

denilebilir. Tarih boyunca Trkenin yazm iin kullanlm olan alfabeka*
says b ir dzineyi bulur: Gktrk (Orhon), Sod, U ygur, M ani, B ria * i
S ryan, A rap, G rek, Erm eni, bran, Latin, slav ... B unlardan Sori(
Mani, Brhm, Sryan, Grek, Ermeni ve bran alfabeleri brlerine nisbafl
daha dar evrelerde ve daha ksa sreli olarak kullanlm tr. 1928e kjtm
A rap alfabesi ile yazlan Trke (Osm anlca, Trkiye Trkesi) o tanbno
(fert Zrenr ztcesc rrc? y z ^ rty o r. sk(' S'SiSS' ircKf r a n Crften f y w -r5 /w
yllar arasnda, yani aa-yukar 10 yl kadar, Latin asll yeni alfabelerle
yazld. 1939-40 yllarndan balyarak da bu diller (Trkm ence, Kazaka,
Krgzca, zbeke, Tatarca vb.) slav asll alfabelerle yazlm aktadr. Dou
T rk is ta n da v in H alk C u m h u riy etinin S in k ian g U y g u r o to n o m
B lgesinde yayan Uygurlarla Kazaklar son zamanlara kadar dillerini Arap
alfabesi ile yazyorlard. 1970ten balyarak onlar da dillerini Latin asll
yeni alfabeleri ile yazyorlar. Bugn, K erkk A zerleri ile ran A zer ve
T rkm enleri dnda A rap alfabesini kullanan T rk halk k alm am tr
denilebilir.
Bu yazm zda bran alfabesi ile yazlm Trke bir m etin rnei suna
caz. A ncak daha nce, bran alfabesi ile bu alfabeyi kullanan Kara-
yim lerden biraz sz etm ek yerinde olacaktr. bran alfabesi, eski Sm i
alfabelerinden biri olan A ram alfabesinden km tr. A sur yazs da
denilen bu alfabenin balangc M .. 5. yzyla kadar gider. Eski bran
alfabesi, dier btn Sm i alfabeleri gibi, 22 harften oluuyordu ve bu
harflerin hepsi de nsz (konsonant) iareti idi. D aha sonra yaplan
deiiklik ve ilavelerle alfabedeki harf says 2 9 a kmtr. nsz iaretleri
bakmndan zengin olan bran alfabesinde nller iin hibir iaret yoktu. lk
adm olarak, uzun nlleri ve diftonglar gsterm ek iin /<?/(elif, a), ww
(vav), h e (h) ve y d (y) iaretleri kullanlm aya baland. D aha sonra da
btn nlleri iaret etm ek iin harflerin altna konulan harekeler veya
okuma iaretleri (matres Iectionis) kullanld.
T rk halklar iinde d illerini bran alfabesi ile y az an lar M usev
Karayim ler veya Karaylar olmutur. Karayim veya Karaim ad Aram-bra-
 n t 'f j-ntp ftf rr"

M * * ;* * * *
^ ,1**r w** ******* *r *
>w(w<>* ** *<1,f**rf^'
nlfi I1A(|^W |H'A i/U^*J* f* *
*! ttMI|kMV ****
v W * it***
H* * Ml!^, V(J#N M! / ^**
h a#* v* *v*^ <
1,* ^ rfW**>* J"1* <*<M< ,* |_^ ^Hf
o < w W V v * % > * ,> 1 ^
M * w ^ v >4 .. *,' ^ (
*"*^ V4 > >* 4.w mM*"

M ttm v f. ,y ^ D
Mi 5j im i * m* ^ w^<
**** p* wk *<*-^V*<<# *tf f*J %
>MtoM
W **, ## ^
w t. > v * <*.
**f**' " *f -*-| w%'* >v v
v#***** <U *M * f.

Metin ve Yazevrimi

(Sleyman ah acem m em leketinden) 1) kopup erzincandan geldi rum vila

yetine girdiler am asya taraf kim rum il(l)eridr ol 2) ta ra f dan ok gazalar
etdiler rum vilayetinden hayli vilayetler aldlar akbet ondan gp - 3) halebe
ktlar caber kalesi derler bir ka lle varidi gelp nine kordlarfrat rma 4)
suy nlerine geldi rma gem ek dilediler yol iz bilmez gm el ruglaridi
gafilin purat 5) rmana uradlar Sleyman ah atn d e f di gem ek istedi ni
hoz yarm Sleyman 6) ah a tile fu ra t rmana bould eceli onda idi ehid
old halk di rmakdan 7) kardlar ol caber kalesinn nnde defn etdiler
im diki halde ona m ezar- trk 8) derler Sleym an ahun ol vard
birinn (ad) sungur tekiz26 ve biriniin ad gn dogd ve birinn 9) ad
ertuglur(ertugrul olsa gerek) idi kim osm an atasdur bu karnda dahi
gdiler gine 10) geldikleri yola gitdiler fr a t bandan yasin ovasna ve
siirm el gkde27 vardlar sungur 11) tekiz28 ve gn dogd bu iki kardalar

tek in yerine
u k u r a yerine
tek in yerine
acem vilayetine gitdiler - ertulur nie gazalar itdi -1 2 ) zam an onda kald
drt y z ger ivlih29 ol arada ok gazalar itdi bu nice zamandan sonra 13)
sulta n a le-l-dinn ertu glur saltanatn ab ()k atn itim i30 idi dak
ertuglurun 14) ol var idi birinn ad gndz ve birinn ad sar yat ve
birinn osman idi -1 5 ) ertugrul saru yat ona savc derler idi on sultan ale-l-
dine gndrdi bir yercez 16) istediler ki karar ideler sultan ale-l-din dahi
kabu l itdi g a riblerdr deyi bunlar 17) ho gr di kara kisar tekri ve
balauk31 tekri sultan ale-l-dine muti olup hara -1 8 ) verrlerdi kara hisarla
bilir32 aral tekre ve domal da ve erm enek da aral onlara 19)
y e y la k 33 yaylak ve klak ve uluk virdi ondan sonra sultan ale-l-dinn
zerine tatar 20) hanyav(u)kd sultan ale-l-din ol tarafa miitevec(c)ih old bu
taraflar ertugrula -2 1 ) smarlad ertugrulun ol savcla sungurla osman en-
griye geldiler onda durdlar 22) rum
tarafna ok gazalar etdiler akbet er
tugrulun vefat old rahm etul(l)ah(i) a-
leyhi rahmeten - 23) f i beyan(-) huruc(-
) osman gazi-old osman bir ulu gazi ki
ol nereye kim vardysa 24) oUbuld yol
her yana varurd bir blk eri ki il UGOMAftAZa
uralar kati ideler kafiri 25) durmadan her
yana leker sald ol az zam anda ok TE V A R lH -I L-I O S M A N
CRON'ACA a n o n im a o t t o m a n a
vilayet ald ol n osman gazi atas 26) in TRASCRI2IONE EBRAICA

(d
rtM
CTHoHeb. 4}feUaBnrfkianUbury)
yerinde gedi kim m akam old katna
yiit yenil gelp cem old ok gazalar
etdi 27) gelp ol bilecgi ve ya r hisar34
ve kprihisar ve ine gli fe th etdi hic-
te r n 35 sene 28) 677 ylnda ev(v)el
cum a namaz kara hisarda ol kld ga
NAPOL *0
ziler ev(v)el tekbiri onda 29) gtrdiler
dursun fa kih derlerdi bir ir vard cu m a
ve bayram namazn kara hisarda M e tn in t m n n y a y n la n d
k ita b n k a p a

v h veya e v li yerine
10 . . .
u t m yerine
^* b i le c k yerine
^ b i le c k yerine
^^ fazla
^4 h isa r yerine
oc
h ic r e t n yerine
n kkenli g r im kelim esinden gelir. odern Kare Harflerin Transkripsiyon
lek yaz isim leri
Yaz bilenler anlamna olan bu kelim e z
deki -im o k lu k ek id ir. L itv an y a,
Polonya ve son zam anlara (2. D nya lc >,'sp. yumuak)
H a rb ine) k a d a r K rm da y ayan
be M
K arayim ler din eserlerini (din tler,
ilahiler, dualar, vb.) b ran yazs ile r' gime) M*

yazyorlard. En eski Karayimce m etinler *n deler d.dh

16. y zylla (H ali diyalektinde) 18. T) he h

n
yzy ld an (T roki veya T rakay d iy a
! vav V
lektinde) kalmtr. 19. yzyl sonlar ile
20. yzyl balarndan itibaren Polonya h T zain z
Karayim leri Latin alfabesini, R usya Ka- r n het 6
rayim leri de slav alfab esini k u llan
0 D Ut t
m ak tad rlar. (Son zam anlarda) E ski
t
SSCB B ilim ler A kadem isi Tarih E nsti
yod y
ts ve P o lonya B ilim ler A kadem isi k.f k.kh

D oubilim leri E nstits tarafndan ya 1

kjf (kelime sonu)
r?
ym lanan K arayim ce-Rusa-Lehe sz
[ 9 Umed 1
lkte K arayim ce kelim eler Rus alfabesi
a mem n

ile yazlmtr.
D D . mem (kelime sonu)
Y ukarda bir sayfasnn fotokopisini
ve yazevrim ini (transcription) rnek J 2 nun n
nun (kelime sonu)
olarak verdiim iz eser, anonim Osmanl 1 1
tarih i T e v rih -i A l-i O sm an'1n 16. 0 D smeh 1

yzylda bran harflerine evrilm i bir 6 ayn c

kopyasdr. O xfordda B odleian K itap

Q.8> S -9 P p.f
lndaki bran yazm alar arasnda 63
t* (kelime Jonu)
num ara ile kaytl bulunan bu elyazm as i *1
Ugo M arazzi tarafndan yaym lanm tr. 3
iade
M arazzinin belirttiine gre bu yazm a r
ud e (kelime tonu)
1
N eubauer tarafndan 1896da K udste kof k

satn a ln m tr. Y azm ay v ak tiy le T p

reS 1
incelem i olan B abingerin de belirtm i 1
>n . S
old u u g ibi, bu ely azm as anonim Q .Q

f ) an lav l.tt
T ev rih -i l-i O sm a n 'n byk b ir
ksm nn bran harflerine evrilm i bir
kopyasdr. Y azm ada kullanlan el yazs b r a n a lfa b e s i
spanyol hahamlarnn yaz zelliklerini
tam aktadr. 16. yzylda stanbul ve Selanikte yazlm olm as kuvvetle
m uhtem el olan bu yazm ann m stensihi T rkiyeye snm kltrl ve
Trk tarihine merakl bir spanyol Yahudisi olmaldr. M stensih, m uhakkak
ki T rkeyi ve A rap alfabesini iyi biliyordu. A ncak yazm ada sk-sk
rastlanan trl istinsah yanllar ve atlam alar onun pek dikkatli olm adn
gsterm ektedir. Ayrca, neverallhu kab reh u ,f beyn- hurc- Osman vb.
gibi A rapa ve Farsa ibareleri yanl istinsah etm esi Osm anlcasm n kt ve
yetersiz olduunun kantlandr.

M usev T rkler hakknda, m erakl okuyucularm za iki popler kaynak

salk verebiliriz:
* 19. 1. 1934 tarihinde A m ikal C em iyetinde, D il B irli inin daveti
zerine, Kocaeli m ebusu ve Trk Tarihi Tetkik Cem iyeti azasndan (Kara
em si) R eit Saffet (Atabinen) B ey in verdii konferans , H azar Trkleri
A vrupa D evleti: VI-XII. A sr stanbul: Katlk ve M atbaaclk A.. 1934,
55 s.
* Y aknlarda len nl yazar A rthur K o e stlerin (dilim ize de A da
Y aynlar arasnda 13. Kabile adyla evrilm i bulunan) The Thirteenth
Tribe, N ew York: Random House, 1976.
Bu k onuda b ir T rk bilim adam tarafndan yaplm tek akadem ik
incelem e ise, m erhum Zeki Velidi T ogann bn F adlanm Seyahatnam esi
hakkndaki Almanca doktora tezidir:
ib n F a d la n s R e ise b e ric h t , A b h a n d lu n g en f r d ie K unde des
M o rg e n la n d e s, B and 24, Nr. 3 (Leipzig, 1939). Sz konusu seyahatna
m enin Trke evirisi Ram azan een tarafndan yaplm tr: bn Fazlan
Seyahatnam esi (stanbul: Bedir Yay, 1975).
Y abanc dillerde ayrntl bir bibliyografya iin, K oestlerin kitabnn
sonuna baklabilir.
 Latin Alfabesi ile Eski ve Yeni
Trl Trl Trkeler

Trkiye Trkesinn yazm nda kullanlan en son alfabe, bilindii gibi, Latin
alfabesidir. Eski SSC B de konuulan Trk dilleri iin ise Latin alfabesi en
sonuncusundan, yani Kiril alfabesinden, bir nceki alfabe olmutur.
T rkiyede pek ok kim se Trkenin Latin harfleri ile ilk kez bundan 69
yl nce, baka bir deyile, ancak Yeni Trk Alfabesi K anununun kabul e-
iildii 1 Kasm 1928den itibaren yazlm aya baladn sanr. O ysa gerek
ii de byle deildir. Trke 1928den ok nce yabanclar tarafndan Latin
harfleri ile yazlm tr. Trk dilinin yazm iin Latin alfabesini kullanan bu
yabanclar, Avrupal seyyahlar, m isyonerler, diplom atlar ve bilim adamlar
rani Trkologlar idi.
Bugnk bilgilerim ize gre, Latin alfabesi Trkenin yazm iin ilk kez
undan 694 yl nce kullanlm tr. XIV. yzyl balarnda A a V olga
lgesinde K um anlar (K pak Trkleri) arasnda H ristiyanl yaym aya
alan Fransiskan m isyonerleri vaazlarnda kullanm ak zere Trke ren-
iler ve birok din m etinleri, Hristiyan dua ve lhilerini Latin harfleri ile
.uman (Kpak) Trkesine evirm ilerdi. Latin harfli bu Trke m etinleri
:eren kitabn ad Codex C u m a n m 'tur, anlam da Kum an K odeksi veya
Kuman Elyazm alar K lliyatdr. Y azm na 1303te balanan bu yazm a
itapta ayrca Latince, Farsa ve Trke gram er paradigm alar (isim ve fiil
ekim i listeleri) ile szlkler, bir de T rke-A lm anca sz listesi vardr.
1odex C um anicus,lak\ Trke m etinler arasnda zm leri ile birlikte 46
am an bilmecesi de bulunmaktadr.
C odex Cm anicus'ltaki Trke m etinler bir elden deil, birok elden
km tr. A yrca, C o d ejtin ilk 110 sayfas A lm an m isyonerler, br
lm leri de talyan papazlar tarafndan yazlm olduundan bu eserdeki
urke szlerin yazm nda byk bir tutarszlk ve dzensizlik gze arpar,
ununla birlikte Codexte birok kelim enin bugnk imllar ile yazldklar
rlr: ant, araba, at, ata, ay, balta, bir, bu, bulut, buz, dost, erdem, eski,
et, fil, garip vb. gibi. B az kelim elerin yazm da bugnk yazllarna
yakndr: alti (alt), ayas (ayaz), ayac/ayach (ayak), arri/ari (ar, yani temiz),
azik (azk), bahali (bahal , yani pahal), barmac (barmak, yani parm ak),
bardac (bardak , yani testi veya srahi), ogul/oul (oul), ojun (oyun) vb.
gibi. B ununla birlikte, Codex Cumanicus'ta. pek ok kelim enin im ls c, ,
k, , y ve z gibi nszlerin yazm nda kullanlan deiik harfler veya harf
b irleim leri nedeniyle kolayca tannam ayacak derecede bugnknden
farkldr; az (a), azchuz (aku, yani anahtar), asan (akam ), as (),
bisurm ac (birmek, yani piirm ek), bizac (bak), zizac (iek), ecchi
(ekki, yani iki), ecsuc (eksiik, yani eksik), em zac (em ek , yani m em e),
ghorox (horoz), tauc (tavuk), vb.
Codexte bilm eceler de bulunduunu sylemitik. te bunlardan birka:
Jazda javli hay s jatir. Ol ylan dir = Yaz()da yavl hay() yatr. Ol y()lan
dr (Yazda yal kay yatar. O ylandr), Jcer je r inina kir er. Ol bizactir =
(er yer inine girer. Ol baktr), Ac cuynaning avz ioch. Ol jumurtka dir
= A k kymenij avzu yok. Ol yum urtka dr (A k adrn az yok. O
yum urtadr). Prof. A. T ietze, C odex teki K um an b ilm ecelerin i T rk
dillerinde bugn yaayan ekilleri ile karlatrm ak suretiyle incelem i ve
daha nce yaplan yanl evirileri dzeltmitir.36
I^ir
\ lO N U M E N T A L N G U A R U M
A S I/E M A IO R IS
EDIDIT
b ntgfT
K. G R 0 N B E C H
mtfi imimi iu nccvvck tugcrnnt
'Uf trrnnjp ta?nAv Muaft, W a"*fv
C O D E X C U M A N IC U S
GOD. M ARC. LAT. D X H X

IN f a k s i m i l e
HE RA U SG E CE BE N Mfetafarfm awUfvT
M IT E IN E R E IN L E IT U fC G V O N KtfVn **
K . GR.0 N B E C H
V* ~ ?5fVia r-Islrt-

>>v*7 ffen '1Ly-t-vo i1*

. 6
of,t5X
-bbrul r
jfc. IftrHV' put tu ,
& V T^ X 1' *> f S K l h S m
K O PEN H A G EN tz'tes <Attn'bx^ of^fj,mv {-d.
Vft ItlMrfiu tMHft-B.*><?. \

Andreas Tietze, T h e K o m a n R i d d le s a n d T u r k ic F o l k l o r e , B erkeley-Los A ngeles,

1966.
M etnin yazevrimi
1 A v e e m in y e r i b o lg a n e r y z in i h e k r m g a n
2 k e r ti S io n k g iz irj b o ld Y e su s b i z g e a n d a n k t
3 A v e s a ( g ) a k z s a g n g a n b e y tem rin i h a m t i le g a n
4 m e j y lla r n k im e r t m e z m e r j l k g a n e g e n m e z
5 A v e ter)rin il] k a z n a s m a n n a sn k im g a a s r a t (t )
6 t m e k le y k k d a n y a v d r a k ilisia sn t o y d r a
7 A v e Y esu sn ir j a n a s n a a v e a n a n rj o lu n a
8 a l g b iz g ci o l k im h e r s i n v g n a n a s y a lb a r s a l a y b o lsu n .
9 A v e o u l a v e a n a a v e s e n st r ji a ta
1 0 k im n i k k t g i h a z iz la r v e r h a m b a r a f r i t a l a r u m a k h tn la r
11 y e s u s b iz im y u lu g n a n u z s y le m e k lik n ir j t u t t (u )r u k a -
1 2 m z k k n i y e m i s e n y a r a t (t ) r j s o n z a m a n a d a k i-
13 i b o ld tj. m u r v a trja s e n y e n d i r i p y a z h ()m z -
14 m k tird irj k a tt li m g a k ir ip lim d a n b iz -
15 n i g a r d r j. ta m u k a b a k n b u z u p tu tg u n -
16 la r n s e n k u tk a rd rj tu m a n n y e n d e i b o lu p
1 7 a t a y a t e r jd e o ltu rd r). O o l ra h im irja k -
1 8 r a y a m a n m z n k e i r g i l m u r a d im iz g a
1 9 tey irci y zirj k r g z p t o y d r g l. S e n d e n .

M etnin evirisi
1 Selm, (ey) huzur yeri olan, erkek yzn hi grm eyen,
2 gerek Sion (senin) gslerin oldu, sa bize ondan kt.
3 Selm sana (ey) kz, dnen Rabb(im iz) T anry ve dileyen
4 ebed yllar ki geip gitm ez ebediyen ve tkenmez.
5 Selm (ey) T a n n mn hzinesi, m a n n a s ile beslettii,
6 gkten ekmek yadrarak (ve) kilisesini doyurarak.
7 Selm sann Anasna, selm (o) A nann oluna
8 ki bizi takdis etsin, vgl Anas yalvarsn (bizim iin). yle olsun.
9 Selm Oul, selm Ana. selm sen (ey) yukardaki Baba
10 ki O nu gkteki azizler ver ve btn melekler, cennetteki ruhlar.
11 sa, bizim kurtulm almz, sevgi ve efkat zamk-
12 mz! G ve yeri sen yarattn, ahr zamanda da in-
13 san oldun. yiliinle muzaffer olup gnahlarm-
14 z yokettin, zalimce lm e girip lm den bi-
15 zi kardn. Cehennem kapsn krp tutsak-
16 lann sen kurtardn, dman yenip
17 B abana eit oldun. (Senin) o merhametin ile
18 kt amellerimizi affeyle, (bizi) muradmza
19 eritirerek yzn doyasya gster. (Umudumuz) senden.
 Trkenin Latin harfleri ile yazm Filippo A rgenti tarafndan 1533te
gerekletirilmitir. Floransa ehrinin stanbul balyosluunda sekreter olarak
alan bu zat Galatadaki yabanc tccarlara klavuz olmak zere Regola del
parlere turcho (Trke konum a kurallar) adl kk bir konum a kitab
yazmtr. Ne var ki, bu kitap ancak 1938de tantlabilm itir.37

Filippo Argentirin Regola del parlar e turcho adl eserinden

V o l m e I Carla 9 recto - Tu mi disprezi ( ' ) : bent

cftor baccfarsin R iuscir b e n e : cfiair dntr Riu-
scir m a l e : cfiair dunmes I lh o c o n se n a to : tesslim
etilim Stim a quesfo [letter. asc o lta q u e s to ]: dirilt buni
Vieni tu di casa?.- Eudtnm i gfiielrsin Jn c h a m b io di
quello: nm je rin tf) S criv en d o ti io h o p iacere: sangfi
jasariccfien ieuininm )o u o a scriuere; jasmagfi gfii-
derum Jo u e n o d a scriuere: jasmacfitn gfielrum
10 scriuente: jasn p a rla forte: pecfi su ili et cftai site
certi: bir cficcj - E ssendo cos: buile lp au t olnge
o p e ra n d o o u e ro fa cc en d o : eileipp.
Carta 9 verso - A n d a n d o : varp et uarricfiien et
gfiidtricfien Q u a lu n q u e in q u e sto m o n d o uiene p a z o ,
11 m edesim o in q u e sto m o n d o p a z o si sta: Ercftim bu du-
gnadd deligfielr ftiendisi Ale m di deli cfialr D ichino
quello c h e uoelino-. Ne islerlerse desumlr Tu scriui lu tto

Filippo A rgentinin 1533te yazd Regola delparlare turcho et

vocabulario de nomi et verbi (Trke konum a kurallar ve isim, fiil
szl) adl eserinden:
b e n i c h o r b a c c h a r s in - beni hor bakarsn
c h a ir a d u n e r = hayra dner (dner)
c h a i r a d u n m e s = hayra dnmez (dnmez)
t e s s li m ettu m = teslim ettm
d in le b u n i = dinle bun
E u d e n m i g h i e lu r s in = Evden mi gelrsin?
o n u m j e r i n e = onun yerine
s a n g h a ja s a r i c c h e n seu in u r u m - sanga
yazariken sevinrm
ja s m a g h a g h id e r u m = yazmaa gidenim
ja s m a c h t a n g h ie lu r u m = yazmaktan
gelrm
ja s a n = yazan
p e c h s u i l e = pek syle (syle)
c h a t i s s u i l e = kat syle
b ir c h a c c j = bir ka
b u i le o lu p = byle (byle) olup
o lu n g e = olunce (olunca)
e i le i p p = eyleyip
v a ru p , a ru r ich ien , g h i d e r ic h i e n = varup,
varunken, gideriken
E r c h im b u d u g n a d e d e li g h i e lu r G h ie n d isi
A le m d e d e li c h a lu r = (H)er kim bu dnyade
deli gelr, gendisi alemde deli kalur
N e i s t e r l e r s e d e su m la r = Ne isterlerse
desnler

Filippo Argenti, R e g o l a d e l p a r l a r e tu r c o , (yaym layan A llessio Bom baci) Napoli

1938.
 Ayn yzyl iinde Avrupada yaymlanan Latin harfli Trke m etin.
stanbul patrii nl Gennadios Scholariosun Fatih Sultan Mehmedin emri
zerine hazrlam olduu Hristiyan tikatnam esidir. Scholariosun
itikatnamesini 1455 veya 1456da hazrlad biliniyor. Bu itikatname
Verroria (Karaferye) Kads Ahmet Efendi tarafndan Trkeye evrilmi,
daha sonra bu Trke eviri Grek harfleri ile yazlmtr. Grek harfli bu
Trke metinden haberdar olan Tbingen Akademisi profesrlerinden
Martino Crusius bunu Latin harflerine de evirmi ve 1584te yaymlanan
Turco-graeciae libri octo adl kitabna koymutur.38

T b in g e n A k a d e m isi
p r o fe s r le r i n d e n M a r tin o
C r u s i o n u n 1 5 8 4 te B a s e l d e
b a sla n e se r in in G e n n a d io s
TVRCOGRAE-
CIAE L I B E R
SECVN-
S c h o l a r i o s un itik a d n a m e sin i PVS : HI ST OR I AM PA TRt A R C H J C A M.
fcu E cclcfiallcarn , p oft C onffon tin op olin i
ih tiv a e d e n II. b l m n b a T u rcs cxpugnacam , ad n otlra ufque
tcm pora concincns:
s a y fa s .
C n ccS : U tin c i M A R T I N O C R V S IO .n
A ca Jcm u T vb m ccn fi V . L Profcrtorc, .
c d rm .

l,%j tv*u ttfUp rmjlrm Cntfm A v u ta n ( .

lX r ftri/j if n fT ff A CHMAT ES lehti timis fenan zerin-

p v r tg i f i t
X e e fi< n s T ftT i\f te k ifti aeturoan nut Riebc flmldbe cutrctile demigidrit be
y&CjLT jS

y 't f i y m v j t r t / ehem rueh eutfle him gkentonun dehfeni ichtbi giari

y a i; f if '

r ti 'jr / X < r ^ h y i r r ' f f f i f - bem uehm peltur artunle teehige iter be ehem edti-
k x ti

J'-e fi; T Itf '* 'T / f r f y r l rur be techric iter alem itzinde eherfee dldehite ggen-
r
y t f t g K J j c f v f y jif i fa TX% t u v im dichdfafine giore be taehidnundi tzoedi ntnum kim
t / j a r x -

3t #**fi**!*? *'* TX ol fdftin kil aldeh tambdre kebe, tdild tilepi gkenti-
tikte T nun kedtHdlfen lutinden turmegitzin lemleri feitdmt
y H t v J iy f l K l .x f t x \ t r c v K x Jtv JffJT C fJ T H -

/uyilf,? *TtA\tf fftMfjiHT futhvjcv fif /Ttu/TOT indinden be butpereslien zird kim bdrinun birlitge
- n k m f e ^ f i f K * )(* i A n * * t ( t p a f \ t \ y be mufdnun kitdpine echtikdt iterler be indnurLfriti

Martin Crusius, T r u c o g r a e c i a e lib r i o c t o , Basel, 1584.

 M etnin normalletirilmi yazevrimi
A CH M A TES ihtikatim iz onun zeriniIdedr bari nutkile ve ilm ile ve kudretile alemi
yarat(t) ve II hem ruh(-i) kudsile kim gendnn ahsen-i ihtiyar II ve m uhab(b)etidr
anunile tehiy(y)e4 ider ve hem kadi(r)lldr ve tehrik5 ider alem iinde her ey alahide6
genlldi has(s)asine'gre ve dahi anunin inanuruz kim II ol vaktin kim al(l)ah tabareke ve
taala diledi gendillnn k em al(-i) ev k atin d en /d n /d rm eg i in adem leri eytan
itllm a(y)inden7 ve but pereslikten zira kim /ben(-i) srail kavm i/ barinun birliine II ve
musanun kitabine ehtikat iderler ve inanurlaridi II anlardan gayri adem ler kim yer yznde
varidi al(l)allha ihtikat itmezleridi belki m ahlukine taparlaridi II but bigi ay bigi gn gibi
ok tanriye taparlaridi II bir geriek tanriye tapm azlaridi eytan malatasiyla^ nell(v)sileri9
havasine uyarlaridi al(l)ah emrine imtisal idp mullsa kitabine inanmazlaridi.

4 t a h iy y e , t a h iy y e t iyi dilekle 7 , e y t a n i t m a (y )i eytan etmesi, eytan

selmlama yerine fiili
ta h r ik yerine 8 m a la ta = m a la t a artma, aldatma
a l -h i d e yalnz, tek bana 9 n e fi s le r i yerine

B undan sonra talyan Cizvit papazlarndan Pietro Ferraguto (1580-1650)

1611de Grammatica turchesa (Trke grameri) adl bir eser yazm sa da bu
gram er ancak 1940 ylnda tantlabilm itir .39
T. I: Jdio ti salui fratel mio. Che cosa uai
cercando in queste parti?
T. I : S e l m a U cch iu n [ s i c ] c a r n d a s c g ig m n e
a r a p g h id e r se n b u r a la r d a ?
T. 2: Mi pari alla faccia si non mi inganno
che sei forastero da questi paesi.
T. 2 : S u r a ttin d n m u sa fr g h iu r u n r se n b u
ie r le r d e n e i e r ald an m a n .
T. 3: Dimmi per uita tua di che paese tu sei
et che cosa uai cercando? [127*3].
T. 3 : D e i [ s i c ] b a n g h c h i e r e m e lla n e r e li se n
u e n e a r a r g h id e r se n .
T. 4: Fratello mio non hauer a male perche io
t ho domandato da doue sei, et che cosa uai
cercando, perche tho domandato per bene,
accio sio posso ti serua in qualche cosa.
T. 4 : J g 1 h lm a s s u n c a r n d a s c g ig m , s c i
sa n g h n e r e lise n u e n e a r r g h id e r se n
su r d i g u m d e n ; n ic c iu n su r d u m , e i e r c 2 b i r n e s t e b a n g h i u st u r d ig u n d e n , b e n n e r e l jm u e
la sim h o h r s e s a n g h b e n g h m n u e r e i m .
C. I: Et a te anco Dio dij salute Fratello
et mio; bene, uado guardando
attentamente questa bella porta di
Constantinopoli.
C. /: V e a U c c h iu n s e l m b r a s e r g i g m .
C h h ir , b u g h i u s e l S ta m b o l n c a p i s
s i jr e d p g h id er u n .
C. 2: L hai indouinato che son forastiero.
C. 2 : M u s a f r h o ld ig h u m b ild n .
C. 3: Che tim porta a te di sapere di che
paese io sono et che uadi cercando?
[127b ].
C. 3 : B e n n ereU jim u e n e a r r g h id e r u m
s a n g h n e g h i e r e c h o l r ?
C. 4: Ti ringratio del buon anim o che
m hai mostrato; io ti o uoglio dire di
doue sono et quel che io cerco.
C . 4 : A l l r s s o s n e a trin d n
n e a r d r g M d fr u m s a n g h d e m e steru m .

39 A lessio Bom baci, Padre Pietro Ferraguto e la sua G ram m atica turca (1611),
A n n a li, N uova Serie, Vol. I (Roma, 1940), s. 205-236.
Ferragutonun Trke gramerinden:
Metnin Normalletirilmi Yazevrimi
T(rk) 1: Selam aleykm kar()ndaum ne arayp gidersen buralarda?
H(ristiyan) 1: Ve aleykm selam b(i)radercigm. Hayr, bu gzel
Stam bolun kaps(n) seyredip giderm.
T(rk) 2: Suratndan m safir grnrsen bu yerlerden eyer aldanmam.
H(ristiyan) 2: M safir oldum bildn.
T(rk) 3: D e baja, kerem eyle, nerelisen ve ne arar gidersen.
H(ristiyan) 3: Ben nereliy(i)m ve ne arar giderm saa ne gerek olur?
T(rk) 4: Yc 40 olmasun kar()ndaum , u saga nerelisen ve ne arar
gidersen surdum den41; nin surdum, eyer k(i) bir neste 42 lazm olurse
saga ben givrivereyim .43
H(ristiyan) 4: Alla(h) razossun 44 ey(i) (h)atnndan baga ystrdign-
den45, ben nereliy(i)m ve ne arar giderm saqa demek (i)sterm.

A v ru p ada T rkenin Latin harfleri ile .yazm , ancak A lm an papaz

H ieronym us M egiser (1553-1618) tarafndan 1612de L eipzigde yaym
lanan Institutionum linguae turcica libri quatuor (Drt blm de Trk dilinin
esaslar) adl 320 sayfalk gram eri ile az-ok kurallam tr. Trkenin
A v ru p ada yaym lanm ilk gram eri olan bu eserde i ile , u ile ayrt
edilm ez, nls ise io harf dizisi ile gsterilir. nszlerden sesi, sch,
sesi ise tsch harf dizileri ile yazlr. M egiserin gramerinde 200 kadar atasz
vardr. te bunlardan birka: D ostile je itsch, satipassar etme (Dost ile ye
i, sat pazar etm e), E l eli jur, ikhi el ju s i ju r (El eli yur, iki el yzi yur),
Tschok sioilejen tschok ja n gelur (ok syleyen ok yajlur), Alm a agatsdan
rak duschm as (A lm a aadan rak dm ez), A dem on docusi don (A dem
on, dokuzu don), Sois soilem eck auuretlerung ischlem ek erlerung (Sz
sylem ek avretlerg, ilem ek erlerg = Sz sylem ak kadnlarn, alm ak
erkeklerin), vb.
M e g is e rin g ra m e rin d e n 60 yl sonra, 1 6 7 2 de, A lm a n y a nn

40 y c : g yerine
4* so r d u w n d a n t yerine
42 n e s t e nesne, ey
43 g iv r m e k getirmek, verm ek
44 raz olsun
45 g st e r d g n d e n yerine
 B randenburg (Kln) ehrinde M acar diplom at Jakab N agy de H arsnynin
C olloquia fa m ilia ria Turcico-Latina adl Trke-L atince konum a kitab
yaym lanm tr. Soylu bir aileden olan bu diplom at, stanbulda ve Trki-
9

yenin trl yerlerinde 7 yl kalm , Trkem izi renm i ve bakalarna da

retm ek iin bu kitab yazm tr. M acar T rkologlarndan G. H azai
tarafndan ilenen ve yaym lanan 46 bu eserden birka cm le sunuyoruz:
Szabanuz hair olssun. Jassaba hair. A ksam nz hair olssun. Getseniiz hair
olssun. A llah razi oissn. A llah ssana ejlik virssen. H os'gieldiin, ssefa
gieldn. Ej-missin, hos m issin? N edr haln? Skur Tangr'e, ehos.
1680de V iy an ada yaym lanan L inguarum O rientalium , Turc'cae,
Arabicce, Persicce, nstitutiones adl Osm anl Trkesi gram eri A vrupada
Trkoloji alm alarn balatan ilk bilim sel eserdir. Leh asll Francisci M.
M eninski tarafndan yazlan bu eserde Trke szlerin yazm iin daha
sistem li ve daha bilim sel bir yntem izlenm itir. nller a, e, y (), i, o, , u
ve harfleriyle gsterilir. nszlerden ve aksanl c ve s ile, c zeri
izgili ile, h sesi ch, kaln g sesi gh ile, y sesi de j ile yazlr. M eninski
ince g ve k seslerini g ve k harflerinin zerine koyduu kk bir i harfiyle,
geniz /sini de n harfinden sonra ekilmi bir izgi ile belirtmitir.

l in g u a r u m o r ie n t a l iu m dr ^^*/tHHHikWM imHrml* V" m

A v m m ii fc Hm frfwMim pnuK i n . M rm
T U R C I C . r , AK A B IC , , P E R S IC iE **!}.
w ptvtrAiMiJtfUbaHI mU u

n s t i t u t i o n e s Rurlrt Munrtm. m rfAmn e ll.ftifi^ lr 4<W y) , t pl y t r f (A b{

t A M Mto*liMlrfK l*\?r kgn * Mf*ownu(u> im .^tvcrtkm c, muJ-jhj*
, # , , 7 |tevLutwrwrfM fctguUn, 4w Ocwn*
J M . Dn tA , r , A (i b . t J , AUmw i j J d m , wt dam , mimhi

GRAMMATICA k m fto ftt* Wtram j

^4 m*4cv
Add w * a

Scm ^rm um . d m b f m t wwmm fimuIpA* x W )v w n cmbWUm<fv*.lr

T U R C I C A, wwyef*i,BwU wM i4rtl*nfer cewin.W Lt tntu chwArtfhcfliomr t f e

wwkctwv*bJ m*wrw f g j|bW mttfam., fn t d w

in nj*
Onhtrufht* , nytntJcU ,fi* td x .P r tftJ n , (S rrlpu t i ft t O t a - fL4\pr*fOntbm\t a ; K cccim i ukno j<'rm n>MAiu fp(WWMrt
j . . .
!t* tx * r trtddntm r. cstmfltjfme ftr j^ ttu y lUnjlrAMtMr
W> ^J.^CfC#/ftw,*ukhcr ^wut*nv.
& pime ntalA^H. * *
CUJUS JINCULIS CAPT KUS ALI A EXErtrLA P R I M ^ D E C LIN A T O K S.
P R K-. C E P T A y vaKM ,p*4t n, junut.
LNGUARUM A R A B IC / ET T E .I S I C i
.1 Vc
Suhpouncur 3*i h*.
1>4U, U'
Kcntntlt si*etttmmtm U m , fv t A<M V'.*1n W
T T mm IJ ttrdtm
Ltirmi, nmmmet, kmU*
+d nktm , st p*d*m $*m KntnVoc. J< l
f m*m TmiM tdfmmr StiLUAm /Imtkt timi (*M- 4^1
yL jJ1 tlU+r
ftinm. (>fM fJ%\
lU*t,*rln^XI tim ** >+n. U# fwl u
rrdf.
AN L^*'
I * | mrUfdtm
Omum+dcdftum NojrAitum (9nctrt*rs
A L I A.
p e ri, cyp u . A: fumpctbus mim(c(ibpo(<n JUH <* OU* im iftr . pkur t* p i,
TR \ \ C I S C I i M E S O N 'IE N M L M N S IC l 1 #*//>, fHtUh jN.Mll \ IK ilfllt
SS Scp E^utr HffnW\fntam , *c. G r f Majcft. Conftluru, ' )Nn H.rmt. . C4A
k 0>KrMLwA MtyprctH frrturik
r.
v. , jn!<m ^ r f* *
kslfthfm, j IjC J^jjitti t.frltrm, i (tnt.
h<me ,1t,<e, , miuc/ ju> IdtpH.t ,jJC/ i*
f i * , C*rM%
UU,lc. O tmf tr^, u n.tl n r m H4flfm<t im <
: . c*
d h /m J f , f O.M>.l^H4 rv*rtnu^MWW *iu /..

4() C. H a/ , D a s O s m a n c s l -T r k i s c h e im X V II. J a h r h u n d e r t , A kadeniai Kiad,

Budapcsi, 1973.
 6 aumfan< Jofcu
L
. J U oVjLifi $ ie tfirife Sprafje.1)

rfif< i> = & e u ffd )e g *f ;; ^ 1. >red)tn Sie 3 rfijtf)?

4 t& i** 2.3<fj {yrcdjc cif idjt

e fp r d j^ fm d ) flaj flt, bod) id) 1)oTk . to>
i s f id) in furjrr 3ct Srfijd)
^ J^j letcn roerte. u<J r
Vm fifdjf ift etne fcl)r jdjnicTgt
.f>iuLjt-l Spradjt.
D r. 3* 9le.met J J iU J.
J>. oa. Ktt iflcttff C b ilo l^ ii e n bet
rBiMrfuic 0*&e;<fc s.^ Ui fJil 3. 9cin, mci >trt; >ic
5 1 r\ - ,11 I firlirf}c SJilfJjpnde it t>i<
. j ^ U !i\ OiLo icidjttftf pradc cr SJelr.
.kii *,;lj 4. Sie IjOcn rcdjt; fcljr
^ . jdjuer it aber btc }<icrc
>.* trtiidj Spradjc.
1. osmuly licany. J. tirkee bilirmiim*? 2. i'nitx
luiki vcjlilc konunjajortm, iak't kysi bir middrt
m ssm i'ir.de tiirkeei jr'ncrj-jirai tntd ilerim. ttirkOo
tasugnnal Cm: bir lisindjr. X lmjr efendim; kUi trk?lujaaVn
J ffiB L a kolaj lionfdjr. 4. lalckyny var, f*k:t iafyi tiirk
erlit uub Scip.yg lisany g":jet giitr.
. 3- SJtrlafl^nUnag .ta.6.^. 1) S. tfrfifdK Wraosraall! (rnlfl. Kif^re Sr. TIJ, Cin*
Iriluna.
nn
Daha sonraki yzyllarda Trkoloji alm alarnn hzlanm as ile
Avrupada baslan Trke gramer ve konuma kitaplarnn says giderek
daha da artmtr. Latince, talyanca, Franszca, Alm anca ve ngilizce
yazlan bu eserlerde Trke kelimelerinin yazm iin birbirlerinden az-ok
farkl yazevrim i sistem leri kullanlm tr. M acar T rkologlarm dan Gy.
N em eth ile F ransz T rkolou Jean D eny de yaz devrim im izden nce
yaym ladklar gramerlerinde Trke kelim eleri Latin alfabesi asll yazev-
rim i ile yazm lardr .47

T e s t o t u r c o
[c. 262 r.] (1) C arandassm M iser M ichel enw ay sellam u senam den snra
m alu(m ) ( 2) olla kym benum uskflerm den we bazi esspaplerm den otri
we: (3) nedikte ykenn sizun ellegzle baga bir m echtp gelp dinm issidi (4)
kym m sstafa czelebinn bezirgani bir yachudyle gondrl: (5) m iss idi: biz
ani kayri kim seye we anda wasil ollan yach: (6) dida m lachaze iderken;
chaliy a m arcis ayenn uczn: (7) dzi gni biham dullillachi sag essen
dobrow inge (sic) wasil ( 8) oldgm szde: ew m zden we m sstafa czelebi
nam babam: (9) we efendm den m echtupler buldum we zikir ollan yachudy
( 10) kym annle usskuflerum go(n)duruIlm iss (sic) idi. usskuflerm le ( 11)
b ille b u n d a d o b ro w n ik te buldm : em a m essk r y ach d y le ( 12) we
skflerm le: 6 : alti sandk bessbasse we dzew z bul: (13) dm kym benm
ew m d en (sic) m sstafa czelebi alp bab (14) tur diy sattm ak iczyn
gondurm yssler ymyss: we (15) a(n)larn yanendze m sstafa czelebinunn on
yuk sofy (16) dachy godrdiler (sic) ydy kym anda satup yerene km ass
(17) allausz: ssymdi ky chalde baga anda yetyssm eyp: ol (18) gondrdgy
harn nachm iyesz nam yachdylle we: (19) nedige sagadek gondrdm : we
beglere ducze dachi ( 20) m echtp yazdum we hem sm arladum kym
senu(n): ma: (21) rifetnle warp tesslym eyleye: lutf ydesis kym m eskr
(22) yachdi wasil ldkte zerende maenetn ve him(m )etu(n) (23)

1!) Erroneam ente, in Ferr. 218, ho veduto in adam isi un doppio suffisso
possessivo

Alessio Bombaci, Una lettera turca in caratteri Latini del dragomanno

ottomano brahim al veneziano M ichele Membre.

Gy. N em eth, T r k i s c h e G r a m m a tik , Leipzig, 1916; Jean Deny, G r a m m a ir e d e la

la n g u e tu r q u e , Paris, 1921.
Metnin normalletirilmi yazevrimi

(1) K anndaum M iser 1 M ichel envai selam u senamden sunra m alum

(2) ola kim benm skflermden 2 ve baz espaplerm den 3 tri Ve-
(3)nedikte iken sizn elingzle banga bir mektup gelp dinmi-idi
(4) kim M ustafa elebinn bezirgan bir yahudile gndrl
(5)mi idi: biz an k ay n 4 kimseye^ ve anda vasl olan yahu-
(6)dida m lahaze iderken; haliya 6 m arcius 7 aynun ri-
(7)ci gni bihamdlillahi sag esen Dobrovnige 8 vasl
(8) ldm zde evm zden ve M ustafa elebi nam babam
(9) ve efendmden m ektupler buldum ve zikir olan yahudi
(10) kim anunle skflerm g(n)drlm i9 idi. skflerm le
(11) bile bunda Dobrovnikte buldum: em (m )a m ekur 10 yahudile
( 12) ve skflermle: 6 : alt sanduk besbase 11 ve cev(i)z bul-
(13)dum kim benm evmden M ustafa elebi alup bab-
(14)tur12 diy satmak iin gnderm iler imi: ve
(15) a(n)larun yannca M ustafa elebinn on yk sofi 13
(16) dahi g(n)drdiler idi kim anda satup yerine kum a
(17) alasz: imdi-ki hailde banga anda yetimeyp: ol
(18) gndrdgi Harun Nakm iyes nam yahudile Ve-
(19)nedige sanga-dek gndrdm: ve beglere (v) due 14 dahi
(20) mektup yazdum ve hem s()m arladum kim senn ma-
(21)rifetnle varup teslim ey.leye: lutf idesiz kim m ekur
(22) yahudi vasl ldkte zerinde m avenetn1^ ve him (m )etn...

Kelimeler:

1) S a y n , B a y , 2) y e n i e r i z a b itle r in in k la h , 3) e s v a p , e y a , 4) g a y r i, 5) k i m s e d e

yerine?, 6) halen, imdiki, 7) M art, 8) m ektupta, yanl olarak, d o b r o w i n g e , 9) m ektupta,

yanl olarak, g o d u r u l u l m i s s (gndrlnmi olabilir), 10) mezkr, 11) kokulu hindistan

cevizi, 1 2 ) b a b uygun, 13) s o f yn, 14) d u veya d 3dk, 15) m a v e n e t

muavenet.
Latin Alfabesi ve Eski SSCBde Trk Dilleri
L atin alfabesi Eski S S C B de konuulan T rk dillerinin yazm nda da
kullanlm tr. Bu diller iinde Latin alfabesi ile yazlan ilk dil Y akuta
olmutur. 1819dan beri slav (Kiril) alfabesi ile yazlm akta olan bu Trk dili
iin nl Y akut pedagogu S. A. N ovgorod 1917de 33 harften oluan Latin
asll yeni bir alfabe dzenlemiti. Yakuta 1917den 1939a kadar bu alfabe
ile yazlm tr,
Latin alfabesi ile yazlan ikinci Trk yaz dili, Azerdir. G een yzyln
ortalarnda nl A zer dram aturgu M irza Fethali Ahundov Arap alfabesinin
brak lm asn , onun yerine L atin-slav asll yeni bir alfabenin kabul
edilm esini nermiti. Ancak, politik ve toplum sal artlar o dnem de byle
bir giriim in deil gerekletirilm esine, tartlm asna bile elverili deildi.
A zer Trkesinin yazm iin Latin asll bir alfabenin kabul ancak Sovyet
D evrim inden sonra m m kn olm utur. A zerbaycan S SC nde 1923-1924
yllarnda yaymlanan bir genelgede Latin asll yeni Trk (Azer) alfabesinin
kullanm nn zorunlu olduu bildiriliyordu. B ununla birlikte, yeni alfabe
ancak 1925te retim de kullanlm aya baland. 1926d B akda toplanan
SSCB I. T rkoloji K ongresi , gerek A zer T rkesinin, gerekse eski
S S C B de konuulan btn Trk dillerinin Latin alfabesi ile yazlm as
kararn ald ve bu karar birka yl iinde uygulam aya konuldu.
Eski SSC B deki Trk dilleri aada gsterilen yllar arasnda Y an g a lif
(Yeni Alfabe) denilen Latin asll yeni alfabeleri ile yazlmtr: A zer (1925-
1939), K araayca-B alkarca (1927-1939), T atarca (1927-1939), A ltayca
(1928-1938), Kazaka (1928-1940), K arakalpaka (1928-1940), K um uka
(1928-1938), N ogayca (1928-1938), T rkm ence (1929-1940), H akasa
(1 9 2 9 -1 9 3 9 ), K rg zca (1 9 2 8 -1 9 4 0 ), K rm T atarcas (1 9 2 9 -1 9 3 8 ),
B ak u rta (1930-1940), T uvaca (1930-1943), U y g u rca (1930-1947),
Gagauzca (1932-1952).

Sabir 'i manzumelerinden:

nsanm sanrsan

F ele 1 zn sen de bir insanm sanrsan?

Pulsuz 2 kii! insanl asanm 3 sanrsan?
nsan olann cah--celal gerek olsun!
nsan olann devleti, mal gerek olsun!
Him m et demirem, evleri ali gerek olsun!
Alak, ufack dahman 4 samanm 5 sanrsan?
Ahmah kii! insanl asanm sanrsan?
SABIR
MUKTaX9BATl
Her meclis-i alide sohulma tez araya!
Sen dur aya ste ste, dem e bir sz meraya!
Cayiz deil insanca danma feraya!
Devletlilere kendini yeksanm 6 sanrsan?
Ahm ah kii! insanl asanm sanrsan?

Fer 7 ile ina 8 ehline kim verdi msavat?

M enade de suretde de var bunda mnafat.
z fezlini pulsuz edemez kimseye isbat.
Bu mmtenii abil-i-imkanm sanrsan?
Ahm ah kii! insanl asanm sanrsan?

Get vur ekicin, ile iin km a zeyinden !9

M esud 10 msavat ise, ayrlma ceyinden !11
Var nisbetin erbab-i-inaye ne eyinden?
B ir abbas 12 gn m zdn 13 m ilyanm 14 sanrsan?
Ahm ah kii! insanl asanm sanrsan?

Devletliyiz, elbette, erafet de bizimdir,

Em lak bizimdirse, ealet de bizimdir,
Divan bizim, erbab-i-hkmet de bizimdir,
lke derebeklik deye, han-hanm sanrsan?
Ahm ah kii! insanl asanm sanrsan?

1) f e h l e ii, 2) p u l s u z parasz, 3) a s a n kolay, 4) d a h m a kulbe, 5) s a m a n m lk ,

6) y e k s a n eit, l ) f a k r yoksulluk, 8) g n a zenginlik , 9) z e y in klk, grnm , 10)
m e g s u d m aksat, 11) c e y cay, yer , 12) A b b a s eski bir para birim i, 13) m z d yevmiye,
gndelik, 14) m ily a n milyon
 Ftfrcga/j/aa-yukar 10 yllk bir uygulam adan (baz diller iin bu sre
birka yl fazla olm utur) sonra kaldrlm , yerini Kiril asll yeni Trk
alfabeleri almtr.

T rkiyede Yaz Devrim i

T rkiyede Trkenin yazm iin Latin alfabesinin kabul fikri, bilindii
gibi, II. M erutiyet dnem inde ileri srlm tr. A rap harfleri zerinde
yaplacak herhangi bir slahn beklenen fayday salayacana inanm ayan
Cell Nuri (leri), Hseyin Cahit (Yaln) ve Klzade Hakk gibi aydnlar
en kestirm e yol olarak Latin harflerinin kabuln teklif etm ilerdir. Trk
basnnda ve fikir lem inde 1910dan itibaren tartlan bu fikre, Trkiye
C um huriyetinin kurucusu A tatrk de taraftar olm u ve 1 K asm 1928de
yapt yaz devrimi ile bu dncesini gerekletirmitir.
1928de gerekletirilen yaz devrim i ile Trke, belgelerle izley e
bildiim iz 1300 yllk tarihi boyunca ilk kez her sesinin, daha dorusu her
foneminin ayr bir harfle gsterildii mkemmel bir alfabeye kavumutur.
Latin asll yeni Trk alfabesi, bilindii gibi, bugn Kbrs ve Y ugoslav
y ada yaayan Trklerce de kullanlmaktadr.

K IR IX sez
| Z h o n g g u o n u ro ju n m illa ttin te rk ip la p k a n , n a h a y itl k e p a tu lig a lg b !r m o m llk a t Z h o n g h u a
O m illa tlirin in g ta rih in i, Z h o n g g u o h r m illa t h a lk i o r ta k y a ra tk a n . X in jia n g r a y o n i. U r ih tin buyan
3 m am llk itim iz d ik l n u ro ju n k e rin d a x m illa tla r to p lu x u p o lu r a k Ia x k a n ra y o n . B u k c r i n d a m illa tla r
4 u z u n z a m a n la r m u x u gzal k a n g z im tn d a am g ak k ilip . y a x a p k a lg a n . U la r n a q q a m ln g y illik u z u n
5 z a m a n la r m ab a y n id a , z l k stz h a ld a ta jrib a a lm a x tu r u p , b i r - b irig a ta s ir k e rs itip , b i r - b i r i n i ilg iri
j rilp , X in jU n g ra y o n i w a w a ttn im iz ta r ih in in g ta r a k k iy a tio a o r ta k t e h p a k o x k n .
7 X in jia n g ra y o n in in g m a m ik itim iz n in g b a x k a k isim liri b il s n b o lc ja n s iy a s iy , ik tis a d iy w a m d in i
3 a la k iliri ang kam d lg a n d im u ik k l m in g y ild in k e p ra k ta r i h k a iga. M ila d id in b u r u n la d e litim iz n ln s
9 H an sula lisi B a lk a s k e lin in g x a rk i h a m ja n u b id lk i k a n g r a y o n la rd a m a m u ri o r g a n la m i ta s is kilo fan .
10 9 - a s ird a d e liim iz n in g T a n g s u la lis i d a w rid ik i m a x h u r x a lr i L i B ay B s lk a x k e lin in g ja n u b id ik i S u y a p
11 d a ry a s i b u y io ja ja y la x k a n S u y a p ta t u q u lo ja n . B a tk a x k e lin in g x a rk iy ham ja n u b iy ra y o n lirid ik i
12 Ju n g o (a rla r d e litim iz U y ra t M o n g o ju llirin in g k e q m a n R a b il l id i. Q in g s u la lis in in g J u n g o ja r k a b ili-
13 s in i tin jitk a n lio ji d e litim iz n in g iq k i m asilisi.
14 M a m ik itim iz n in g fe o d a llik ja m iy itld a , b azid a b u m illa tn in g h e k m r a n lir i h a k im iy a t k u rsa , b azid a
15 u m illa tn in g h e k m r a n lir i h a k im iy a t k u r tla n . B u n d a k a h w a l d u n y a d ik i b a x k a k e p m ilia tlik m am li-
k a tla rd im u daim u q ra p tu rid u . M a y ii k a y s ib ir ta r ih iy d a w rd a b o lsu n , X ln jia n g b a x tin - a h ir u lu k
w a tin im iz n in g a y rilm a s ta r k lw iy k ism i b o lu p k a lg a n .
^ S o v t x iu z h e n g z h u y i s o s iy a l ja h a n 'g irlir i y a m a n n iy a t b ila n , p a k a t H a n z u la m in g U r ih ila
^ Z h o n g g u o ta r ih i h e s a p fin id u d a w a lid u , h a m Z h o n g g u o n in g o ja rb iy q ig risi G a n s u b ila n S ic h u a n e lk is i-
ta *
d in e x ip k stm ig a n d a p k a p x iy d u . B u ta m a m a n ta r ih n i b u rm lla p , u n i e z lirin in g q a tk a k a rita k e n g a y m i-
21 q ilik k ilix s iy a s itin i yo lo ja k o y u * q n h iz m a t k ild u ro ja n lik .

inciangdin Qeziwelingan medini yadikarliqlar,

M e d i n i y a d ik a i iq l a r N e r i y a t : 1 9 7 5 H e )c m g (Pekin) adl eserin ns/.
 Dou Trkistanda Yaz Devrimi
B ugn T rk halklar iinde dillerini bizden sonra Latin asll yeni alfa
beleri ile yazanlar, in H alk C um huriyetinin Sinkiang eyaletinde yaayan
U ygurlarla Kazaklardr. Son zam anlara kadar sadece A rap alfabesi ile ya
zlan U ygurca iin 11 Aralk 1959da 33 harften oluan Latin asll yeni bir
alfabe hazrlanm ve U ygurca 1970li yllardan itibaren bu alfabe ile de
yazlm aya balanm tr. Dou Trkistan K azaklar da ayn yllarda U ygur
alfabesinden biraz farkl Latin alfabesini kabul etm iler ve dillerini bu alfabe
ile yazm aya balamlardr.

K IR I S Z
(1) Jorjguo-nurun millettin terkip tapkan, nahayiti kp ahalige ige bir
memliket. Jofjhua (2) m illetlirinijj tarihini, Jojguo her m illet helki ortak
y a r a t kan. inciarj rayoni, tarihtin buyan (3) m em likitim izdiki n u r u n
kerinda m illetler topluup o Itur akla kar rayon. Bu kerinda m illetler (4)
uzun zam anlar m uu gzel kerj zim inda em gek kilip, yaap kelgen. Ular
nee mirj yillik uzun (5) zam anlar m abeynide, zlksiz halda tecribe
almaturup, bir-birige tesir krsitip, bir-birini ilgiri (6) srp, inciarj rayoni
ve vetinimiz tar'hinirj terekkiyatia ortak thpe kokan.
(7) inciarj rayoninirj m em lkitim iznirj baka kisim liri bilen b o l a n
siyasiy, iktisadiy ve m edini (8) alakiliri erj kam digendim u ikki mirj yildin
kprek tarihka ige. M iladidin burunla dlitimiznirj (9) H en sdalisi B alka
klinij erki hem cenubidiki kej rayonlarda m em uri organlarni tesis kilan.
(10) 8-esirde dlitimiznirj Tarj sulalisi devridiki m ehur airi L i B ey Balka
klini 7 cenubidiki Suyap (11) deryasi buyia caylakan Suyapta tuulan.
B alka klinirj erkiy hem cenubiy rayonliridiki (12) C ujarlar dlitim iz
Uyrat M ojullirinij km en kebilisi idi. irj sulalisinirj Curjar keb ili-
(13)sini tincitkanlii dlitimiznirj iki mesilisi.
(14) Memlikitimiz.nif] feo d a llik cemiyitide, bezide bu milletnij hkm r-
anliri hakim iyet kursa, bezide (15) u millletnirj hkm ranliri hakim iyet
kurgan. B undak ehval dunyadiki baka kp m illetlik m em li-(16)ketlerdim
daim urap turidu. M eyli kays'bir tarihiy devrde bolsun, inciarj batin-ahir
uluk (17) vetinimiznirj ayrilmas terkiviy Jismi bolup kelgen.
(18) S o vet iujejjuyi sotsiyal cahangirliri yam an nivet bilen, p e k e t
H en zu la rn ir] ta rihila (19) Jojguo ta rih i hesaplinetu dew alid, hem
Jojguonij erbiy igrisi Gensu bilen Siuen lkisi-(20)din eip ketm igen
dep kapiydu. B u tam am en tarihni burm ilap, uni zlirinir) etke k a r ita
kerjeymi-(21 )ilik kili siyasitini yola koyu n hizm et kilduranlik.
 Uygurca Metnin evirisi:

NSZ
(1) in, birok ulustan oluan, son derece ok nfusa sahip bir lke.
in (2) uluslarnn tarihini, in(deki) btn uluslar(m ) halk ortak (olarak)
yaratm (tr). Sinkiang blgesi, tarihten bu yana (3) lkem izdeki birok
karde uluslar(m ) bir araya gelip yerletikleri (bir) blge(dir). Bu karde
uluslar (4) uzun zam anlar ite bu gzel (ve) geni yerde alp- yaaya
gelm iler(dir). O nlar binlerce yllk uzun (5) zam anlar ierisinde, ortak bir
ekilde tecrbe al-veriinde bulunup, birbirlerini etkileyip, birbirlerini ileri
( 6) gtrp, Sinkiang blgesi blgesi ve vatanm z tarihinin ilerlem esine
ortak katkda bulunmular(dr).
(7) Sinkiang blgesinin lkem izin baka ksmlar ile olan siyasi, iktisad
ve kltrel ( 8) ilikileri en az iki bin yldan daha ok (bir) tarihe sahip(tir).
M ilttan nce devletim izin (9) H an slalesi B alka glnn dousu ile
gneyindeki geni blgelerde ynetim organlar kurm u(tur). ( 10) 8 inci
yzylda devletim izin Tang slalesi dnem indeki nl airi Li Bey, B alka
glnn gneyindeki Suyap (11) rm a kysnda kurulm u S u y ap j.
dom u(tur). Balka glnn dou ve gney blgelerindeki (12) C ungarlar
devletim iz O yrat M oollarm n gebe kabilesi idi. ing slalesinin C ungar
kabile(13)sini zararsz hale getirmi olmas devletimizin i sorunu-(dur).
(14) lkem izin feodal toplum unda bazan u ulusun yneticileri, bazan da
(15) bu ulusun yneticileri egem enlik kurm ular(dr). B yle durum lar(a)
dnyadaki baka ok uluslu lke(16)lerde de her zam an rastlanr. H angi
tarih dnem de olursa olsun, Sinkiang batan sona byk (17) vatanm zn
ayrlmaz bir paras olagelmi(tir).
(18) Sovyet(ler) B irlii sosyal em peryalistleri kt niyet ile, in tarihi
sadece Hanzu (in ) tarihinden (19) ibarettir diyebiliyor ve inin bat snn
K ansu ile Siuen lkesin(20)den teye gitm ez diye geveliyorlar. Bu, tarihi
tam am en saptrp, onu kendilerinin da (doru) harita g en ilet( 21 )m e
siyasetlerini uygulam aya koym a amacna ynelik (bir) abadan ibarettir.
 O ], T olm B ajski. 27

II

TLCEL3 REBEZ N0 RS0 NE A\NAMbJLAR.

Balbjq G]sliman Israhimoftan. U 1 Bit tarixc> da, .tloe
da. U 1 tarixcb Bularaq alega qadar Qajym N asbjrilar day-
ren hom Brnce rivolytsia jllarbn aqtbj tikrde. Tice sularaq
ul tatar tlenen gramatikasb estnda e'ay Blan orga, anbn
tarbci ysee turnda yzenen, ujlarbn ejta kilde. SlaJiman
iBrahimof m asalane nicek qujd> son-
Ul tatar Burzuasbna Tatarlar arasrida rivolytsia xara-
TATAR BURZUA katlare digan kitaBnda Bk ozaq tuqtaqan. Tatar Burzuasb
Balap jerye Ban tezlgan ittifaqi meslimin partiasena,
TLE-BZNEN TEL TYGEL anbn elarena analiz jasaqan. Lkin anbn masaagai
jaqbn kilyenda da, Blgelay Bryenda da, analiz jasaubnda
da tatar Burzua xerakatenen, terek-tatarcblbq (panturkizn)
Bon Baqlb Bulub, anbn tep xarakate unb ecena alq an
iksne turnda Ber syz da juq lam ub deres qarnt. ytlrry
da kyrnmi. Tatar Burzuasb itakcelege Ban ittifaqi mesli
min partiase tezlde. Anbn yzena kyra elare da Bar. Bu
partia hom anbn, elare ta tar B u rz u a -b rib n terek-tatarcb
B u lu b n b n Bk acbq faktlarb B u lb p toralar. Lkin CJaliman
iBrahimof anb kyra almbj.
T atar Buzua xorakatcn deres anamau arqasnda ul,
aBOtta, tigo datatar Burzua adaB tlena do Betnnaj jalqb
sajo Biro. Masalan, 1922 nce jlda Baslqan <Qajym Nasbjri
monycjose digan ibntqta ul tatar tlenen yscena qrata
Lolaj jaza:
QAZAN T A T IZ D A T 1931 Tormnbn tambr tiuye deres sizy arqasnda BaB
(Qojym Nasbjri tu rn d a 's y z Bara) jan,a adaB tatar tlena

Tatar Burjuva Dili Bizim Dil(imiz) Deil(dir)

T ()L L E R B IZ N E R SE N AI)JNAMIYLAR.

B alyk G alim can brahim oftan. Ul bit tarihi da, t(i)li de. Ul tarihi
bularak elie keder K eym N asyrilar dew rin hem b(i)r(i)ni rivoltsiye
y()llarn akty tik(i)rdi. T(i)li bularak ul tatar t(i)linir) gramatikas st(i)nde
ilew b(i)len b(i)rge, anj tarihi sii tur()nda ziniy uylarr eyte kildi.
Galimcan b ra h im o f m e seleni niik kyd soy.
Ul tatar burjasra Tatarlar aras()nda rivoltsiye bereketleri digen
kitab()nda bik ozak tuktaan. Tatar burjuas balap yrwi b(i)len tz(i)lgen
ittifak-i m slim in partiyesine a m y ilerine analiz yasaan. Lekin ant]
m e s elee yakn kilw inde de, bilgile\v birwinde de, analiz yasaw nda da
tatar burja hereketiniy trik-tatarlk (panturkizm) b(i)len bal buluw, anj
tp hereketi um iine alan ikeni tur()nda bir sz de yuk hem u dris
karan tkerw de kr(')nm. Tatar burjuas citekigi b(i)len ittifak-i
m slim in partiyesi tz(i)ldi. Anr} zine kre ileri de bar. Bu partiye hem
anr) ileri tatar burjuasnj trik-tatar buluwnrj bik ak fa ktla r bulp
toralar. Lekin alimcan brahim ofan kre almy.
Tatar burjua hereketir dris atjnamaw arkas()nda ul, elbette, t(i)lge de -
tatar burjua edebi t(i)line de bt(i)nney yal beye bire. Meselen, 1922ni
y()lda bas()lan K eym N asyri m ecm uesi digen ciynt()kta ul tatar
t(i)linirj s i ine karata bolayyaza:
Torm()nj tamir tibwin dris siziiw arkas()nda baba (Keym Nasyri
tur()nda sz bara) yaya edebi tatar t(i)lini

DLCLERMZ NEY ANLAMIYORLAR?

Balyalm Galimcan (Alimcan) brahim of tan. O hem tarihi hem de dilci.
O (bir) tarihi olarak, im diye kadar, Kayyum N airiler devrini ve Birinci
D evrim yllarn ok iyi aratrd. D ilci olarak (da) o T atar dilinin gram eri
zerinde alm akla beraber, onun tarih gelimesi hakknda kendi fikirlerini
syliye geldi. G alim can brahim of (bakn) m eseleyi nasl (ortaya) koydu
sonra.
O T atar burjuvazisi zerinde Tatarlar arasnda devrim hareketleri adl
kitabnda uzun uzadya durm utur. Tatar burjuvazisi(nin) ortaya km as ile
kurulan ttifak- M slim n partisi (ve) onun faaliyetleri zerinde analiz(ler)
yapt. F ak at onun m eseleye y ak lam n d a da, d e e rlen d iriin d e de,
analizlerinde de Tatar burjuva hareketinin Trklk-Tatarclk (Pantrkizm)
ile bal olduu, onun asl hareketi(ni) ite bunu iine alm olduu
hakknda bir kelim e bile bulunmad gibi bu doru gre deinm e de gze
arpm yor. Tatar burjuvazisinin rehberlii ile ttifak- M slim n partisi
kuruldu. Onun kendine gre (birtakm ) ileri de var. B u parti ve onun
faaliyetleri T atar burjuvazisinin Trk-Tatarc oluunun ok ak kantlar
olarak*ortadadr. Fakat Galimcan (Alimcan) brahim of bunu gremiyor.
Tatar burjuva hareketini doru (olarak) anlam ad iin o, elbette, dile de -
Tatar burjuva edeb diline de bs-btn yanl deer veriyor. rnein, 1922
ylnda baslan Kayyum N asr M ecmuas adl derlem eler kitabnda o Tatar
dilinin gelimesi konusunda yle yazyor:
H ayatn nabz atn doru (olarak) sezii nedeniyle dede (K ayyum
NasrVden sz ediliyor) yeni edeb Tatar dilini...
 Grek Alfabesiyle Trke

Trkenin veya Trke kelimelerin yazmnda kullanlan ilk alfabelerden biri

de Grek (Yunan) alfabesidir.
Bugnk bilgilerim ize gre Grek harfleriyle yazlm en eski Trke
kelim eler Ural nehrinin Trke ad olan Yayk ile eski T rklerin cenaze
treni anlam nda kullandklar yo kelim esidir. B unlardan Yayk ad ilk
olarak nl skenderiyeli astronom , m atem atiki ve corafyac Ptolem aios
tarafndan 2. yzylda Aa (D ayks; kelim e sonundaki -s Greke nom ina-
tivus ekidir) olarak kaydedilmitir. Ayn ad Bizansl M enandros Protektor 6 .
yzylda Aocx (Dayih veya D ayik) eklinde yazar.

T V R C 0 (J R AE C IAE >L.,_ , m* >

LIBRI CTO
A
Mmnn o Cavso, jt Aca d e m i a
V * * e C u >U iw r***

s
pc kapaafca. E....... P.,
,
oytsvt GRAICORVH STATVI V I u n u

^UtA
I.' JJ
Vdar*TM*M.

ha -

f W | \\
m \

M
B A S t L I A l.

U M U

METErAaTTizeu &e e qvibu* etum jliz gcacr cuocm uocv

T viai {*r p o p ris ccc dunt-
fttffK, u =rrf 7 1 A N S L A T A E S H AEC
|i#TrlAlfiT^ri mia~ C tnftjfojm TnjrjtujmJugMMm.J> A ci-
M ie, B errin* F rtfrc jjiu 4*-
B9U Z tlci Ctmmcmunc*
ffnt '. n f Jrt* rfiifJur TfrAdTtf w )Utw J u p u rfu t- MolfL
fifbirii li *flnuair*t " ^CKMAT.urprrua^k^autiuiMkniMi^n' qu,,h{a
OAjm/mifijrp JS*Xr*f JmX
rtj*irtrJu*Lfb>*rwr<biJu^:J/f mcf rhvL, Jcdquj
nrtrrrf tKrJujio^4trfcifJif H</jtMrr r?^sun;u<r Orxc^
irW cio/w^/kj4tcfbmJ;IuT
ItmMke tul tlmkfucMm hilli d gcdlit^indavr n ^
beUmiftetHrLmekiddur njer U chturiur tfba d(ker
drcmfipbetUr auu&fUr bu n*nm \*mublm.
T ^ n (r V * .
CJuUevMizt^cUrUcboekbitn^Tbnvzcrbcnft.
A^ n-O*rafy*4Lm ^ i/** Hdcmmfnmuf CApot.
SCH O L . Eftfapcn fc b o n u :c ft vcnt * w
>u/ fUfUf^r/tcitn:ixf<i( Acqucipuchut.Quicquid commodoum r
 G ktrklerin cenaze treni anlam nda kullandklar yo kelim esi ise
576 ylnda Gktrk,hakan E ktele gnderilen Bizans elilik heyeti bakan
V alentinosun B izansa dnnde yazd raporunda 6 o%a (dohia) bii
m inde kaydedilm itir. B urada h i ve yoa (hi), Trkenin sesi iin kul
lanlm olmaldr: Kelim e sonundaki -a ise Greke ektir.

Karamanl Trkesi, Kei AntalyalI Serafeim Y erom onakhosun

Y en i H a z n e adl kitabnn kapa:

fc-5 'OZ>flA7TO T T T I A . ' . f j j ^ S j .

i 1 T I_ A N S - .

J 9 f *jf. 1$'- ' X I l ' l

NEOSBfl2AY1*OZ A H IA A N K ITA ll.
HANE A.' T A" A E I A A K
1 rDTH XAZNE
(rian^TU ZF.?A*ETM IEPOMO'NAXOrrA>1.
Ut* ^ fik \*V"0,S ' IT IM A T A I* K A P 3 8 F A I* K K A i* T A X A A F5I f ,
ATAAEIAAI A'
2EPA4KIM lKPOMONA.XOi.TAN.
r{i j A **'
BE JTIMATAI KA2&PAI. K KATAEAAIM IN.
rMta'fcnOl i
. fi/ntkjym "v * -
M0TA7r JMrtTU* MMUTTOAOTmr, ATZT.VOT'* *
eTvbIYKtltm-ri ylcl.tlh'Afo Xn*vui^|tuotu
ImJuv* P***
!>*Uo.vV
vvlm** motii apek n apoe'niozotn
E M A N H N T A.
II OTA OY KAZSP MHTPOfl OAOYTt iY. 2ATCTAOY
MOYAPEK IAPHENIOZ0YN
ZEMANHNTA.
BEN ETK TE AriAN AAPH N IZNIIIAA.V .,***.
D0PT0A1 ANTONIOXTAN. 17.*.
TX<wplr<Xgtpe*1vn* r*n>ry*.
Cftf UCKVZA I** UPFJUI1I K IHIVIUGHI.
( L r-mC: ff n *w Trrr). jKn U rc:J C?**-+Ji*w h K** f-
Vnm TrtW. MtimUmmtInAJpr Ispremrr*fmttrmtmrc.
ii k C'mr*m~ mmt ir rf ir/***. cwtjS
m* m ftt rkiinmmimt .HnpLm A4UU. *mU+ft UHmRi*-
tUt k j~l-m m i r Cm~*. E&* w f~u
ir itmx frtrm irWW>. //$* i**-* * iMfi *****
tayM, ir <>**. U m m**mv*. w aT i a k a a f k ' m , 2 r n * ^ A y .
aju far U
t *-MM/nn**m
wmi mit^nif.
ra .VMtMrr. CJ*rt Rrrh. B O 'fr T A I A N T J l'N IO Z T A M .

.caj; ffro^.f. * *'-/

N E 0S THISAUROS AN LAN KTAP,

YANE
YEN HAZNE
imdi ilk evvel, Trk lisanna tefsir olunmu, Ve Basmaya
verilmi ziade emek zahmetilen, Ve gayet Diorothos olunmu,
ATALEYALI (Antalyal)
SERAFEM YEROMONAKHOSTAN.
VE TMATLI KAYISERL, K KARJDALARIN,
Yane hac Dvletolu Avraam, Ve Yosifin Har masrafla-
riyilan M eydana geldi, Orthodoksos Hristianlarn kifaet-
likleri iin, Ve bu zikr olunan Kimselerin
canlarnn rahmetlii iin.
M 0TLU KAYI ER MTROPOLUTU, SADETLU
MBAREK PARTHENOZUN
ZEM ANINDA.
VENEDKDE AYANLARIN ZN(Y)ILAN
VORTOL ANTONlOSTAN. 1756
Cm leniz Hristosun ine yryn.
 Bizans tarihlerinin Trklerle ilgili blm lerinde ve Bat Hun birliine da
hil B ulgar Trklerinden kalm a dil yadigrlarnda da Grek harfleri ile yazl
m Trke kii adlar, nvanlar ve belirli baz kelim eler (12 hayvanl Trk
takvim indeki hayvan adlar ve saylar gibi) vardr. Grek alfabesiyle yazlm
eski T una Bulgarlar kitabelerinde (9. yzyl) zikrolunan Omurtag, Tervel
vb. gibi Trke hkm dar adlar ile Bayan, Boyla, Bagatur vb. gibi Trke
nvanlar bunlar arasndadr. Tuna Bulgarlarndan kalm a 9. yzyl dil yadi
grlar arasna nl N agy-Szent-M ikls hzinesindeki taslardan biri zerine
yazlm 9 kelim elik Boyla aban kitabesini de katabiliriz. Bizans ve eski
B ulgar belgelerindeki Grek harfli Trke kelim eler nl M acar bilgini Gyula
M oravcsik tarafndan toplanm ve yaym lanm tr: B yzantinoturcica, II:
Sprachreste der Trkvlker in den byzantinischen Quellen, Budapest 1943.
O sm anlcanm veya T rkiye Trkesinin G rek alfabesiyle yazlm en
eski rnekleri 16. yzyla aittir. Grek harfleri ile yazlm en eski Osm anlca
(Trke) m etin stanbul patrii nl Gennadios S cholariosun Fatih Sultan
M ehm edin emri zerine hazrlam olduu Hristiyan tikatnamesidir. Patrik
G en n ad io sun bu itikatnam enin G reke m etnini 1455 veya 1456 yl
balarnda hazrlad biliniyor. Bu itikatnam e V erroria (K araferye) kads
A hm ed tarafndan Trkeye evrilm itir. D aha sonra Arap harfli Trke
itikatnam e evirisi Grek harfleri ile de yazlm tr. Grek harfli bu Trke
itikatnam eyi kim in nerede hazrlad bilinm iyor. A ncak, A vrupa bilim
evreleri bu eserden hemen haberdar olmu ve M artin Crusius bu metni Latin
harfli yazevrimi ile birlikte 1584te yaymlamtr: Turcograeciae libri octo
(Basel 1584), II. Kitap, s. 107-119. M acar T rkologlanndan T ibor Halasi
Kun da G rek harfli bu T rke itikatnam eyi dil bakm ndan incelem i,
G reke ve Latin yazevrim indeki hatalar dzelterek eseri M acarcaya
evirm itir (bkz. Tibor Halasi Kun, Gennadios trk hitvallasa, KCsA I, Ek
cilt, B udapete 1936, s. 139-247).
Y azda G rek alfabesini en geni lde kullananlar, hi phesiz,
O rtodoks H ristiyan inancna sahip A nadolulu K aram anllar olm utur.
Yunanca bilmeyen Karam anllar din ve dind konulardaki kitaplarn Grek
alfabesiyle yazm lar ve yaym lam lardr. G rek harfli K aram anl Trkesi
kitaplar 18.* ve 19. yzyldan kalm adr. Bunlarn iinde en eskisi, ilk basks
1718de stanbul'da (dier basklan: A m sterdam 1743, stanbul 1803 ve
1883) yaplm olan G lzar-i im an-i M esihi adl din kitabdr. 18. yzyl
balarndan 19. yzyl sonlarna kadar yani iki yz yl iinde stanbul,
V enedik, A tina, V iyana, L eipzig, A m sterdam , B kre gibi ehirlerde
baslm Karamanlca kitaplarn toplam says 500 aar. Karamanlca
eserlerin ou standart Trke ile deil, mahalli Karamanl lehesi iledir. Bu
eserlerin dil zellikleri nl Macar Trkologu Jnos Eckmann tarafndan
incelenmitir: bkz. J. Eckmann, Anadolu Karamanl azlarna ait aratr
malar, I: Phonetica, Ankara niversitesi.Dil ve Tarih-Corafya Dergisi,
VIII (1950), s. 165-200, Yunan harfli Karamanl imls hakknda, Trk
dili ve tarihi hakknda aratrmalar, Ankara 1950, s. 27-31. Ayn mellifin
Karamanl edebiyat hakkmdaki aratrmas iin Fundam enta IFdeki
makalesine baklabilir (Philologiae Turcicae Fundamenta, II, Wiesbaden
1965, s. 819-835.)
Anadolu Karamanllar, bilindii gibi, Kurtulu Sava sonras yaplan
mbadelede Yunanistana gnderilmilerdir. Mbadele srasnda saylan bir
milyon civarnda o]an Karamanllarn yallar Trke konuup Trke
yazmaktadrlar. Gen nesil ise, doal olarak, Greklemitir.
Bu yazmzda, Trkeden baka dil bilmeyen Karamanllarla, anadilleri
Rumcamn yansra Trke de bilen, fakat Arap alfabesini bilmedikleri iin
Osmanlca metinleri okuyamayan Trkiyeli Rumlar iin yaymlanm Grek
harfli Trke kitaplardan birinden, 1891 de stanbulda yaymlanm Dutur
(Dstur) adl eserin I. cildinden bir sayfalk bir rnek vereceiz. stanbulda
A natoli (Anadolu) gazetesi matbaasnda baslm olan bu eseri kimin
hazrlad bilinmiyor. Anatoli gazetesi, Gazeta-y Anatoli ad ile 1840ta
stanbulda E. Misaelides tarafndan kurulmu olup Trkiyede yaymlanan
Yunan harfli ilk Trke gazetedir.
Grek alfabesinde Trkenin c, , h, , j, , ve seslerini gsterecek
harfler bulunmadndan Grek harfli Trke metinlerde bu sesler iin deiik
harf iftleri ve yazevrim iaretleri kullanlmtr. Grek harfli Trke Du
t u r da kullanlan yazevrim sistem i
olduka basittir: dz = c, tz - , noktal
sigma = , noktal pi - b, beta - v, gam m a,
= , y, noktal omikron = , eta = i, , ou
= u ve .
Grek harfli metindeki eksikliklerin ikisi
parantez iinde gsterilm itir. H ur iy e
(hrriye), t ekoful (tekeffl) gibi dier eksik
veya hatal yazllar, kolayca anlalabile
cei iin, aynca iaret edilmedi.
 KANONI ESASI A a alfa a
Mem aliki Devleti B P beta b
Osmaniye
r Y gamma g
1. Madde. Devleti O sm a
n iye m em alik ve ktaat g u .m m m s s |? A 5 delta d
hazreyi ve eyalati mumta- E e epsilon e
zeyi muhtevi, ve yekvucud z zeta z
1 AXla pisXU i|Tin|
olm agle, hi bir sebep ile fM^sCrji H eta e
* V * T *4? Oi ttpa SarnA I
tefrik kabul itmez. 2 Mi. fkOJv V*jn^rj>niv tnatBjfTj 0 e theta th
2. Madde. Devleti Osma-
3 raXtw:tl otmjd 'Or^rji I- l iota i
niyenin paytaht stanbol
a j 'Ai * i ;u i KAtli i/rjp. K K kappa k
eheridir, ve eheri mez-
k Jd * . z i n XV** x a **,l XI**?**
kurin sair biladi O sm a- h\Tiip ^ > i \ a tt it 'Or*r*ty*i A X lambda 1
X>4>ASp J
n iy ed en ayr olarak, bir S .M a i L Z il X V AjrYiT,_ M ,u mu m
i pfrjmMlMZP*jdft ftX*9sj>Xp.
gona im tiyaz ve m aafiyeti 6 Ma2ic. ZcAXct Cu l^turn**jrivrt/r* ^l> ji N V nu n
yokdur. Ji faCo itM inaX yriir "*7-
mir^zkrikifL, 7xx4Tj>T^r>A*J vr*^. E ksi X
3. M a d d e . S a lta n a ti 7 Mmu. BAMjltrr-p JJ u-
mk: tScC/, 0 o om ikron o
seniyei O sm aniye hilafeti i** tstfjgsTij, ^
P4 v*pc*V ^ JW^>- II 7r pi p
kbrai islam iyeyi haiz ola f i 1X1 tg f f c : 4 x '^ . i x*?*

rak sulalei ali O sm andan U U . t f . i frf^pyrVr i 7 / i T f ^ 0* X*" P p ro r

u suli k ad im esi v eh ile,
ekberi evlada aitdr.
4 . M adde. Z ati hazreti
Padiah, hasbel hilafet dini
isla m n h am isi, ve bil
cmle tebeai Osmaniyenin
hkmdar ve Padiahdr.
5. M adde. Zati hazreti
Padiahinin nefsi humayu-
nu mukatdes ve gayri mee-
suldur.
6. M adde. S ulalei ali
O sm am n hukuki huriyye
ve emval ve emlaki zatiye
ve madamel hayat tahsisati
m liyeleri, tekafuli umumi
tahtmdadr.
7. Madde. Vkelann azl-u-
nasbi ve rtbe ve m enesip
tevcihi, ve nian iytas, ve
eyalati m um tazenin eraiti
im tiy aziy elerin e tevfikan
icrai tevcihat, ve m esku
kat darb, ve hutbelerde na
m nn zikri ve dveli ecne-
pc4(i? crayi {8
rrj Q Cdx ife*vfi3umtXarr%io-ttsb&Ll .Xk^> 1 <y,, sigm a s
vsp^^r te<rj. p joMtsrc
T l Cy * r-jeerAjnf* {Si Xl u \ T x tau t
Xry{t u m * s 7 c tp taCoc^j jrazr* t*/*-
*i* ^rn!> i erjij j r W pacr5rr n*J**rrj*
V d upsilon u, y
V^nom! A CXtx 4 tcy*i o V o 'V 'T * ^ <t> cpfi f
&2$43. ^rSah *Ococrj4 -aferpqwi CnAeunnrr X x kh, i kh,
tfjoor^ e^ty., ^ju-M^/rs
tXA r sz^> iXrjn'/}, 'Oruo- ^ \}/ psi ps
SkMMn iX*r *1^ *rwX'
Xpdiva O. (o omega
nebiye ile m uahedat akdi, ve harb ve T e b a a y D e v le ti
sulh iylan, ve kuvvei berriye ve O s m a n i y e n in
bahryenin kum andas, ve harakat h u k u ( k ) u m u m iy e s i
askeriye ve ahkami eriye ve Ka- 8. M adde. D evleti O s
noniyenin icras ve D evairi idarenin m aniye tabiyetinde bulu
m uam elatna mteallik N izam nam e nan efradn cm lesinde
lerin tanzim i, ve m ucazati kanu- her hangi Din-u-M ezhep-
niyenin tahfifi ve ya avfi ve Meclisi d en o lu rsa o lsu n biia
um um inin ak d-u-taadili, ve ledel istisn a O sm an l taa b ir
iktiza heyyeti m eebusann eazas olunur, ve O sm anl sf-
yeniden intihab olunm ak art ile fat K anunen m uayyen
feshi hukuki mukatdcsei Patlialiye olan ehvale gre istihsal
cmlesinde (n)dir. ve izaa idilir.
 Ermeni Alfabesiyle Trke

Trkenin yazm nda kullanlan alfabelerden biri de E rm eni alfabesidir.

Trkeyi Ermeni yazsiyle yazanlar Ukrayna-Polonya Ermenileri ile Osm anl
m paratorluu ve T rkiye C um huriyeti tebas E rm eni asll vatandala
rm zdr.
D ou A nadolu ve G ney K afkasyadaki B agratid E rm eni devleti 11.
yzyl o rtalarn d a S eluklu aknlar ile yk ld k tan sonra E rm enilerin
byke b ir ksm G rcistan a, K ilik y aya ve K n m a g etm ilerdi.
K rm da, zellikle 13. ve 14. yzyllarda birok Erm eni kolonileri vard.
Erm eni kolonilerinin belli-bal m erkezleri Kefe, Salgat ve Sudak ehirleri
idi. Bunlardan sonuncusu, K pak devletinin balca ticaret m erkezlerinden
biriydi. R u sy aya, B izan sa ve M srdaki M em luk devletine gidip gelen
ticari m allar buradan sevk olunuyor ve dalyordu.
13. yzylda tam am iyle bir Trk lkesi haline gelen K rm da, gm en
E rm en iler K pak T rkleri ile devam l ve sk b ir iliki iinde idiler.
Erm eniler, K pak Trklerine her eyden nce ticari ilikilerinde arac ve
yardm c oluyorlard. B elki de bu nedenle, gm en Erm eniler, dinlerini,
yazlarn ve birok Erm enice terim leri m uhafaza etm ekle beraber, kendi
dillerini brakp topluca K pak T rkesini, K u m an cay benim sediler.
K rm E rm enilerinin bir ksm , kral I. L eo sun davetini kabul ederek Bat
U k ra y n aya, G a liy aya, gelip yerlem ilerdir. D aha sonra (P olonya
E rm en ileri ad ile anlacak olan E rm en iler ite b u n lar ve bunlarn
torunlardr.) U krayna Erm enilerinin m erkezi, 1496dan itibaren, Kamenets-
Podolsk ehri idi.
Y ukarda da belirttiim gibi, U krayna-Polonya Erm enileri kendi dillerini
brakm lar, T rke konuup, yazm aya balam lard. D in adam lar da
byle idi. O kadar ki 19. yzyl sonlarnda, 18 83te, K am enetse giden
K un ery an adl b ir E rm eni dnnde y azd gezi izlen im lerin d e
K am enets-Podolsk Erm enilerini bu yzden knam ve B unlar kendi ince
ve nazik dillerini, yurtlarn talan eden ve ykan T atarlarn kaba dili ile
deitirm ilerdir dem ekten kendini alam am tr. A ncak, K uneryann bu
ifadesinden, onun, Kam enets-Podolsk Erm enilerinin Trkesini M oollarn
dili ile kartrd anlalyor.
A nadilleri olan E rm eniceyi kendi arzular ile brakp K pak Trkesi
(Eski Tatarca) ile konuup yazan bu Erm enilerden Erm eni yazs ile fakat
Trke pek ok yazm a eser ve belge kalm tr. Bunlardan bir ksm , U kray
na D evlet A riv inde bulunan ve 1559-1664 yllarna ait olan K am enets-
Podolsk cem aati belgeleri, 1944 ylndaki A lm an ekilm esi srasnda yanp
kl olm usa da bugn V iyanada M ehitarist K itaplnda, V iyana M ill
K tphanesinde, V enedik M ehitarist K itaplnda, P ariste M ill Ktp-
h a n e de, B reslav, Lvov ve K rakov eh irlerin d e daha b irok yazm a
bulunm aktadr. Bu yazm alarn ou, din eserler, vaaz ve dualar, Erm eni
Cem aati m ahkem e kararlar, evlilik kaytlar ve noter senetleri gibi eser ve
belgelerle tarih ve vekayinam elerdir. Erm eni K pakas dil yadigrlar
arasnda bir K pak Trkesi gram eri ile E rm enice-K paka-Franszca bir
szlk de bulunm aktadr
Erm eni Kpakas dil yadigrlar Batl Trkologlarn dikkatini ekm i
ve Jean Deny, Tadeusz Kow alski, O m eljan Pritsak, E dw ard Tryjarski ve
Schtz gibi birok Trkolog Erm eni Kpakas zerine nem li aratrm alar
yaym lam lardr. Bunlardan Tryjarski birok yazm a ve belge yaym lam
olduu gibi E rm eni K pakasnn m kem m el bir szln de h azr
lam tr: D ictio n n a ire A rm eno-K ipchak d apres trois m anuscrits des
collections viennoises, I-IV, W arszaw a 1968-1970. Son zam anlarda aratr
m a ve alm alarn Erm eni K pakas zerinde younlatran Trkolog-
lardan biri de E. Schtztr.
Bu yazmzda, 1968de Schtz tarafndan yaym lanan ok nem li Ermeni
K pakas bir vekayinam eden, nl K am enets V ekayinam esinden bir
rnek sunacaz. Kamenets Vekayinam esi K am enets-Podolskta m eydana
gelen olaylar 15. yzyl ortalarndan 17. yzyl ortalarna kadar gn
gnne kaydeden bir vekayinam edir ve Kam enets papaz ailesinin dededen
toruna ortaklaa vcuda getirdikleri bir eserdir. V ekayinam e aslmda 15/25
Ekim 1560 tarihinden balam akta ise de m ellif kronolojik sray bozarak
arada 1430larm olaylarndan da sz eder. Kam enets V ekayinam esinin iki
yazm a nshas vardr: 1- Paris, 2- Venedik. Paris nshas (B ibliotheque
N ationale, Erm eni Y azm alar, No: 194) eksik olup Jean D eny tarafndan
yaymlanmtr: L armenocomar et les Ephem erides de Kamieniec (1604-
1613), W iesbaden 1957. Eserin Schtz tarafndan yaym lanan V enedik
nshas (M ehitarist K itapl, No: 1700) ise tam dr. K am enets V ekayi-
nam esin in 1430-1610 yllarn kapsayan ksm E rm enice, 1611-1624
yllarn iine alan ksm K pak Trkesi, 1648-1652 yllar olaylarndan
sz eden ksm ise yine Erm enicedir. K pak Trkesi ile yazlm ksm
yazm ann 74-160 sayfalar arasnda olup 86 sayfa hacm indedir. Kam enets
V ekay in am esinin T rke ksm nn m ellifi K am enets papaz ailesinden
A ksent (Auxent) D er K rikoroludur. Bu ahs, 1613te T rkiyeye gelen
Adam Gorski elilik heyetine m tercim olarak katlm tr; 1620-1621 Trk-
Leh savalarnn (uora ve Hotin) da grg tandr.
Erm eni Kpakasndan baka bir de Ermeni Trkesi ve onunla m eydana
getirilm i bir edebiyat vardr. O sm anl m paratorluu snrlar iinde,
K afkasya ve ran da yaayan Erm eni air ve edebiyatlar kendi yazlan ile
fakat T rke ve A zer lehesinde eserler verm ilerdir. Erm eni yazs ile
Trke eserler yle tasnif edilebilir: 1- Ermeni klarnn (Ermeni syleyii
ile a ug) eserleri, 2- Yazl edebiyat rnleri, 3- eviriler, 4- G azete ve
dergiler, 5- M ezar kitabeleri.
Erm eni a ^ g Iar ran, Trkiye ve Grcistan olm ak zere ayr ekole
m ensupturlar. ran ekolne mensup lanlar Ennenice, Farsa ve A zer T rk
esi ile, Grc ve Kafkas ekolne m ensup olanlar Erm enice, G rcce ve
A zer Trkesi ile, Trk ekolne m ensup olanlar da Trke sylemilerdir.
B az E rm eni yazar ve airleri de m anzum ve m ensur yazl edebiyat
rnleri brakm lardr. B unlar iinde en nem lisi 17. yzylda stanbulda
yaam olan nl E rem iya elebi K m rciyandr (1648-1704). Erm eni
edebiyatnda 17. yzyln en byk simas saylan Km rciyan Erm enice ve
Trke pek ok eserin m ellifidir. K m rciyan tarih, corafya ve takvim ler
konusunda eserler verm i, E rm eniceye ve T rkeye eviriler yapm tr.
Erm enice yazd stanbul Tarihi ile Yangnlar Tarihi Trkeye de evrilmi
ve yaym lanm tr (birincisi H. D. Andreasyan tarafndan 1952de).
K m rc iy a n m H ik ye-i P aris ve Vena (m anzum ), K itap H ik y e-i
C ihangir skender Zlkarneyn (m anzum ), E rm eni Tarihi, A hd-i C edid gibi
T rke eviri eserlerinden baka orijinal T rke telif eserleri de vardr.
B unlar arasnda en nem lisi 1000 ksur m sradan oluan Yahudi G elini adl
m anzum ak hikyesidir. D rtlklerle yazlm olan bu eser 21 blm e
aynlm tr. H er blm n banda Erm enice ksa bir zet vardr.
Biri tam biri eksik iki yazm a nshas olan bu m anzum eserin N ew York
nshas (New Y ork Public L ibrary, Spencer C ollection, A rm enian M a-
nuscripts No: 5) Kaliforniya niversitesi profesrlerinden Avedis Sanjian ile
V iy an a n iv ersitesi p ro fes rlerin d en nl T rk o lo g A n d reas T ietze
tarafndan yaym lanm tr: Erem ya C helebi K m rjia n s A rm eno-Turkish
 Poem The Jewish Bride, edited by Avedis K. Sanjian and Andreas Tietze,
Akademiai Kiad, Budapest 1981. Kitap Kmrciyanm hayat, ahsiyeti ve
eserleri hakknda bilgiler veren bir giriten sonra, Yahudi G elininin
yazevrimi ile metnini ve ngilizce evirisini, gramer ve szln ihtiva
etmektedir. Bu kitaptan aldmz bir paray, fotokopisi ve yazevrimi ile
birlikte okuyucularmza sunuyoruz.

S-JMir- -44 - ^3:3^-

O fr?
' 4^*h;-H- 4
~hi t -4
-u -M kit*- f
,Jlj4
-r4s*rf. f-^b-ir
fc- n H . 4 T - 4 --^
*2.4 W - ^ >+ l ^ n J W t ? t -
iHk 44*4
^ U
l 4*74-
t-PfV-1-W
w*
,zy&-&j-'xn

Ol Mrkadanm emi u nazari s. 25 Sen bu szlerini bir bir didikde

Mudam Dimo yznde kalmidi Cigercgm olubdr pare pare
Akli u hiyali sznde idi Katre katre damlar kan yreimde
Ol dediklerma ah ire mi ya1 Bu kutsuz ba ola ki ire mi ya3

Didi gerek mi bu senin szlerin emm yai kan olub sil revan4
Olacak mi bu cennet haberlerin (Bu dnya heram u nimetile nan s. 26
Ya olmu mi bu cemuela2 mekanm Cismile canimi iderem kurban
Dumi hiyalmi ki gyoz gyore mi ya Ol dni Masihe ruh ire mi ya)5

1 air bu m srada kelim e oyunu yapyor.
Kendi ad Eremiya ile Trke ire mi ya (ere
mi ya) arasnda tevriye vardr.
2 Bu kelim e bir m stensih yanl olm aldr.
T fetze bunun cennet-.i l 'dan b o zm a
olabileceini dnyor. A ncak, byle de
olsa bu m srada vezin bozuktur (bir hece
fazla). F o tokopide kelim enin ilk hecesi
karalanm a benziyor. lk hece saylm azsa
g eriye m u ela kalr ki bu da m u a ll 'd a n
bozm a olabilir.
3 Tevriye
4 V ezin bozuk (bir hece eksik). S il-i revan
(seyl-i revan) olursa vezin de ifade de dzelir.
5 Aratrmac Turgut Kut, 26-30 Eyll
1983te toplanan V. M ill Trkoloji
K ongresine Erm eni Harfli Trke
K ita p la r k o n u su n d a b ir b ild iri
sunmu ve sonradan bu bildirinin iki
blm n ayr m ak aleler halinde
yaym lam tr: Erm eni H arfleriyle
B a s lm T rk e A ta s z le r i
K itaplar , Trk Folkloru, Say 53
(A ralk 1983), s. 5-6; E rm en i
H arfleriyle B aslm T rke H alk
K ita p la r , Halk K ltr, Say 1
(1984), s. 69-79.
 i _ - Hy**- 'Jp riT nir n c

r~ iH t^ ..
y * # jl f . y H m . A j,

^ * ^ J . * - > ^ ^ 4 . n K ^ e * r W *r74 .
-*+ -ht 4 Lr -
-o^_-r-r rc rrr .
T *T '^c-fTTtV% *,r^ 2 T*1, t r T
tfjtmmSm 'f & T *& *$$* p+hr-t
tp Sh,h*7*7C*'^AhrrM*-* -
p 7? H-vr i}**Tir"' __^
. n -?*>
~ r*cf- tf> 'J <*!* T
Vi* TC ~ f-y4 l~r'm
'lCftZ.~2f~ U^irf '*~ . _' ;
'c~Err t - y l **> *7tJhfW - tr ^ h 0^ , . -
. ^ ^ '- c r tlh~rP ht^- ~~tf- ''r.f tr - .fcFkT,. '
' \< h-harr - - 57*K i h ".rcctr^:, H~ b~L' ,. s
4.1 /t- jr - h -r n u rv . B
ZA V2 f- z f y . f r (t^71 *
'!'.* . i ' trr afif" ^ ibJtfb : - ".
**t j 4*4 T 'k
, ^ j~ -d 2^ m m ^ jr '!

"f<f ',c
" ':
I
YAZI EVRM VE EVRS s. 142
1- Da hayda ki uruy-edi ol kula-bla toptan haysi
Turk top 2- topnung at bal-yemaz edi (iptal edilmi: da haan hay-
larnn ulu- 3- da uruy-edi ol kula) na 5 lokot uzunluh-
luhu uun 4- una yem i xazar-edi da yerga leran 2-3
5- lokot kirar-edi na ol yer ta kibik bolur-edi alay ki
6- biah bla hazalmas-edih hslas ki ol ulu
7- toplardan he zarar bolmad alayce alarnng
8- budr dinsizlarning k unuzu trmovat
9- etkanlarindan ol knu zevistkim neik toptan
10- alay hltan heseb-bla bizimkilarindan utu
11- 28 adam ban yohu bla.
12- evet alardan tas boldu hesebsiz haysi ki
13- yanieri tutu 1400 yana spahisi 3000
14- artl eksik (sayfa kenarnda: D oytegoy multanln surdular ilgari
trumga yayov haysi ki ara bek hrld nea kyez 5-6000) doytegoy
nea 1000 yaral ilarina
15- boldu, haysi yarallarn alp elt(t)ilar da
16- olularni haysi ki belgili-edi alp alayce etti-
17- lar a hay sin okop iina salp da toprak bla
18- yaptlar da haysin suvga saldlar da hal-
19- ganin platsta haldrdlar da bu turlu din-
20- siz dman nye potinye platstan odydit etti-
21- lar ara smutnye evet snats ki biy tengri
22- kendi tovuy-edi dinsizlarni ki bu-hadar 4 ker-
23- at 100.000 adam bla da 300 top bla nemika da
 Trk toplarnn
bykl hakknda
(1) Ve o toptan (bir) glle attklar zam an -ki o topun ad balyem ez idi- (iptal
edilmi: ve o glle ne zaman nereye dse) yeri 5 kula uzunluunda kazyordu ve yere 2-3
kula derinlem esine giriyordu ve o yer ta gibi oluyordu, yle ki (6) k lla (bile)
kazam yorduk. Ksacas, o byk toplardan (bize) hi zarar olmad. Bylece, onlarn (8)
yani dinsizlerin btn gn (harf, gndzn) yaptklar hcum lardan, gerek top atndan
gerekse klla (lenleri) hesaba katmak suretiyle, o gn bizim kilerden topu-topu (h a r f.
var-you) 28 kii ld ( h a rf, dt).
(12) Fakat onlardan hesapsz (sayda adam ) telef oldu, yle' ki 1400 yenieri
sipahileri(nden) de aa yukar ( h a r f az veya ok) 3000 (kii) ld. (Sayfa kenarnda:
bundan baka, M oldavyalIlar yaya olarak hcum etmeleri iin ileri srm lerdi ki bunlar
da pek ok, birka kere 5-6000, zayiat verdiler). Bundan baka, ilerinden 1000lerce (kii
de) yaraland. (15) Yarallar alp gtrdler ve (16) bilinen lleri de ayn ekilde alp
gtrdler. (17) (llerin) bazsn hendek iine koyup (stlerini) toprakla (18) rttler ve
bazsn da nehre attlar; kalanlar da sava alannda braktlar. Ve b ylece dinsiz
dm an(lar) sava alanndan (pek de) neeli ayrlm adlar ( h a r f gayrim em nun olarak
ayrldlar), canlan ziyadesiyle skkn olarak ayrldlar. Gerekten, (bu) dinsizleri yenilgiye
uratan R abb(im iz) T anrnn kendisiydi (sanki), yle ki (bunlar) 4 kere 100.000 kii ve
300 topla (bile) ne Lehlilere ne de

-4-t* v-

jfy
fc-f 4 -t cr
trr 'r r f c - M*- .4 * ^ 5 ^ **;' r -r g fc ,
W -r h h & r n*-*-'-'!
^ nf-r 04$$% <
-r rtz'
ftf. f * ^ V ~W~LZ j : 'V-rc 1

n f- 4 H r H : ~V

4~ *v:*7r'h ^

e t & * ,-& * - t'- T T - r :

f- 'tr~cL-l?trr 0lA it \ %?'
. 4yf0gr ^ '- w p :..v :
f *l 4 ? 4 v ^ h r '-
, re-*-* H ti'S -re ^ c jcfeirrZ v e * hy*
i t /Jc-J
 YAZI EVRM VE EVRS S. 143
1 - h a z a h k a n e m a e a lm a d i y o h - e s a h a r k y e z t o v u ld u
2 - e v e t n e m i o b o z u n e k i b a r - e d i k im -e s a n i n g h u v a t-b la
3 - trv a t e t ip d e h a r t u r m a s-e d i tek n a p r u d
4 - b iy te n g r in in g d a a n d a b o lg a n z a p o r o s k iy h a z a h n n g
. 5 - h a y s i k i o b o z d a b a r -e d i z e r a h a r te n g r in in g k u n u o l h a z a h -
6 - l a r o l o s t a v it e t ip h a r tu r u p z v t s-
7 - e n it e t i y -e d i la r d u m a n m d a b e r m a sla r -e d i t a s b o lm a g a
8 - z e r a h a y d a k i h a z a h b o lm a s a -e d i n a te n g r i b ilir n e m in in g
9 - s o n g u s u n e tu rlu b o lu r -e d i 3 - 4 k 'u n g a d e g
1 0 - p r e t o d in siz tu rk b ilip k i h a z a h p o t e jn y d r a n n g -u u n b a r
1 1 - u lu n a v a la stn d a p o t e n g a s n h a z a h u sn a a y la n d ir -
tj
1 2 - i y -e d i a y t p k i h a z a h n d o s t a t e t s a m n e m i -b la m a n g a a r a
1 3 - h o la y d r e v e t t e n g r i k en d in o l k u n g a y e tg z m a d .

(1) K azaklara hibir ey yapamadlar, tersine, her kere(sinde) yenilgiye uradlar. Leh
ordusu, bu haliyle, (dmana) kar koyamaz ve tutunamazd. A ncak ve ancak, Rabb(im iz)
T anrnn ve kararghtaki Zaporozie Kazaklarnn gc ile (bunu yapabildiler). nk, bu
K azaklar her A llahn gn dm anla karlayor, onlar savaa zorluyor ve yenilgiye
uratyorlard ve bylece (dm ann L ehlileri) yok etm esine im kn verm iyorlard; (8)
nk, eer Kazaklar olmasayd, 3-4 gn iinde Lehlilerin sonu ne olurdu, Tanr bilir. (10)
D insiz T rkler, K azaklarn kuvvetli olduunu bildiklerinden, ordularnn byk bir
ksm n ve m uazzam glerini K azaklarn zerine evirm ilerdi. D iyorlard ki E er
K azaklarla baa karsak, Lehlileri kolayca hallederiz. Fakat Tanr kendilerine o gn
gstermedi {h arf, kendilerini o gne eritirmedi).

U1BMOTHKOA O IU B N T A U S HUNAK1CA

X I.
Son zam anlarda aratr
B. SC H TZ ma ve almalarn Ermeni
K pakas zerin d e y o
AN A R M E N O - K 1PC H A K C H R O N IC L K
u n latran T rk o lo g E.
ON TH E
P O L 1 S H - T U R K I S H W A R S I N 162 0 162 1 Schtz tarafndan 1968 y
lnda B udapetede yayn
lanan ve iinden birbuuk
say falk b ir rn e k su n
duum uz, 1 6 2 0 -2 1 d e k i
L eh-T iirk Savalar ze
rine Erm eni K pakas ile
bir Vekayinamonin takdim
sayfas.

A K A D f iM I A l K IA D . B U D A P K S T 1968
 Tanzim at dnem inden bala
yarak stanbulda Erm eni yazs
ile Trke birok gazete ve dergi
y a y m la n m tr. B u n la rd a n
balcalar A h a b ir-i K onsan-
tin iyye (1855), A ra ra d (1869-
1 8 7 1 ), C e r id e - i H a v a d is
(1840), Marzume-i Efkr (1866
-1896 ), M e c m u a -i H a v a d is
(1852-1869), O kkabaz (1908),
R u z n a m e -i M u a s r (1 8 76),
T akvim -i Vekayi (1840-1841;
ayn addaki resm gazetenin E r
meni harfleriyle Trke edisyo-
nu), T ercim an-i E fk r (1 8 7 8 -
1884), Z ohal (1855-1857), vb.
Ermeni harfleriyle Trke ya
ynlar bugn de devam etm ek
tedir.
Erm eni alfabesi, Erm enilerin
H ristiyanl kabul etm elerin
den aa -y u k ar iki yzyl
so n ra 5. y z y l b a la rn d a
p isk o p o s M esro p (M ato tz)
tarafndan icadedilm itir. M es
rop m o d el o b r a k G rek a l
fa b e sin i alm , fa k a t buna
Pehlev alfabesinden de birok
h arf katm tr. M esrop ayrca
harflerin adlarn ve srasn da
deitirmitir.
Erm eni alfabesi 38 harften
oluur ve Grek alfabesi gibi sol
dan saa yazlr. K k harf
lerin norm al, egaker (1860tan
beri) ve N odr olm ak zere
farkl tr vardr.
 OsmanlIlarn Arap Alfabesinde
Reform Giriimleri

Y zyllarca hibir deiiklik yaplm adan Trkenin yazm nda kullanlan

A rap alfabesi T anzim at dnem inde m atbaaclk ve gazeteciliin gelim ee
balam asyle, renilm esi zor, okum ay gletiren, eitim i zorlatran ve
T rke iin yetersiz b ir yaz olarak grlm ee balar. Yaz dilini sade
letirm e dnce ve giriim lerine paralel olarak im lda ve yazda birtakm
dzeltm eler yapm ak gerei ilk kez 1860l yllarda M nif Efendi (sonradan
P aa) tara fn d an ileri s r lm t r .48 M n if E fendi b ak an olduu
C em 'iyyet-i lm iyye-i O sm niyyede 1862 ylnda verdii bir konferansta
Arap alfabesinin Trke kelim elerin yazm nda yetersizliine dikkati ekmi
ve m esel elif-vav-nun ile yazlan kelim enin trl {on, un, n), kef-vav-
r e - k e f harfleriyle yazlan kelim enin de alt trl (krk, k rek, krk,
gevrek, krn, grn) okunabileceine iaret etm itir. M nif Efendi, aynca,
Arap harflerinin birbirinden farkl birok birleik ekilleri olm as nedeniyle
nesih yaz ile bir kitap basm ak iin en 500 tr, talik iinse bunun iki misli
harfe ihtiya olduunu belirterek bunun m atbaaclar iin ne byk bir klfet
olduunu vurgulam tr.
M n if E fen d inin bu sorunun zm iin nerdii iki yol vardr: 1.
harflerin altm a-stne harekeler ve yeni iaretler koym ak, 2 . kelim eleri
harfleri bititirm eden (yani, hurf-u m unfasla ile!) yazmak. M nif Efendi,
birinci yolun glne iaretle kincisini tercih ettiini belirtir.
M nif Efendininkine benzer bir reform nerisi Azerbaycan aydnlarndan
nl dram aturg M irza Fethali A hundzade tarafndan yaplr. A hundzade
1863te stan b u la gelerek hazrlam olduu reform tasarsn Sadaret

Agh Srr Levend, T r k D ilin d e G e li m e v e S a d e l e m e E v r e le r i , T D K Y aynlan:

182, A nkara, 1960, s. 153, 154. A yrca baknz: Fevziye A bdullah T ansel, Arap
Harflerinin Islah ve Deitirilmeleri Hakknda lk Teebbsler ve N eticelen, 1862-
1884, B e lle t e n , say 66 (1963).
m akam na verir .49 A hundzadenin nerisi udur: A rap harflerinin noktalar
kaldrlm al, kelim elerin gereince telffuz edilebilm esi iin baz yeni hare
keler icadedilmeli ve bunlar yazda harflerin aralarna alnmaldr.

Les Consonnes J - 1-1-

:> t t 5 s V V y f
d kla(*) ha(*) tch dj 0 = .c t p 5 fte -
a b o LU LU
e
5 y ; i
zz tt dd ss ch j-g z R i z

f J di > i t
n m L n-gn ghe q k i (*)ga an (*)

Si i S & 9
el-aFticle t ye M w

11es Voyelles A r J>-

5 T 0 d 1 A \ C
eu OU 0 u e i i a

(1) I.a lettrc f ( e consonne} precede tous les mots

oimmenant par q r r Vo.yelle Vexception dea, , T <

t x c . ; t M S u u t f v o c s J t f u u < f J A fo f < d J u b l l
C) guttural

HURF-U M UNFASILA ALFABES

(Islah- hurf cemiyeti namna yaym lanan Y en i E lt f b dan)

A lfabe tablosu altndaki notta hem zeli e li f i n a v e dndaki nllerden biri ile
balayan kelim elerin yazm nda bu nllerin bana getirilecei belirtiliyor. rnek olarak
verilen kelim eler, sadan sola doru, A n a t o l (yani A nadolu!) E m ir g a n , s t i n y e ve
sk d a rdr.

Edebiya- Cedide dnem inde srp giden yaz dili tartm alar srasnda
alfabe deilse bile im l sorunlar ele alnm tr. Bu dnem de im lda
yenilikten yana olanlarn grleri yle zetlenebilir: 1. A rapa ve Farsa
kelim elerin im ls deitirilm eyerek olduu gibi korunm al, 2. T rke
 k elim elerin yazm nda nl harfleri (elif, vav, ye ) bolca kullanlm al.
m lda reform a taraftar olanlar m esel teden beri Arapadaki im ls ile -r-k
tarznda nlsz yazlan Trk kelim esini vavl, yani te-vav-re-kef eklinde,
yazm ay nerm ilerdir (Necib Asm , Veled elebi vb.). A ncak bu konudaki
taassup yle ileridir ki Trk kelimesini vav ile yazanlara derhal vavl Trk
ad taklm ve bunlar alaya alnmtr.

l k J o t
. ' 3 LiJli ,
V _
.iUn?>sri( \fkvi6Yi I
f-Xir JVJ4ttY j > e x v ivljjfcl i o j ;y xly&x.)6t o j'2
xjlxvlxt oi f f i ) . t x;e.>x Mg; xiie;v ojblj; ;xy uo; 3
i JitlllOV . lgxt (rvit XOtV OftSJOT X$jLfWtfJ>lf ) YitiSf n
^ joisiJo& <j;Ut* . vJUo i JUov . voJjm ui
u j:
./tflJo ifcovr t i d i lf Jot iievyif oluit ;xy
Jevyv o ^4 . *<MiyJov j riJfcov xso
;j*IEv ojxy eajy b;IJjy iJv t JifTfov icj v . ;xag;x?
tro> x )* )\f i 0J 1I JA^ Jt 5A^xt ( Jxt x;aov ya<jcreixt
>xeoaoy . 6Jxvjx i t s s iUBu Jit
hr)T *V Moee:>fxtb i Ji^ ie y *3x;#jo^oj;lvaf' lwxJ
ajU fx t lfc&x ;oyl;oy IJJtflfJo ;tixvixt 1 yx!o eaiffJU j/lt Jt
i *y ogij fX 4oJy xvtJ**a>aft..tJot bitrJu fo jt
isu > y > fi6x so ja ix vjxnucv xv#tijx4 * ;xjj;lv afyiJ
igx voi*sxj60ey 62djtUIo 5 ;J#6o;i Atslr>l< \fT<ST9\
J . I. U
xjlfa x stflfc ;xy < xjljvjxt < )Xfciif i i r ii f , J^ioi juejlg
is ;xy 6ei>xcxtbvo* x tjjxt x &*<<*(v#v*Jfi0E x>y tJol
. r^ote^wxT i l f j J j y xt iW *y JVti cx*oJxifl5
Uj/ti-I oi>xfdi*jf x xf f jjo *yu)x iorxa Ivvlj;
sIJoi U ti boe i<xj>i#t kJ>)* iDttt *y xJ;ovol ^TTI
oujoax Jxolv u w y IJojjot xaevytf . >JiilE Jo x<rr J t f j i o
. jo<*5 v tjlb v > .*>' xx;04xi J-* a_ <*-!* ( lJLi^ jb-j ).
. I7J 0Y ia lea v <. sa>xfUrxt * i>x( x n ;c lj 1 i )lb x(:k& ry ,
6;>vif DliIIf/l(* v^>t>ieT * ^ iu v xv*r w*Jy*yrt? eJei"^ stte, Islah- H urf
iilyiJ xfif *v 6l i 6cj* j;iU)tx*i ;xy vgljii
Cemiyeti tarafndan
^IJJtliji . Jx t. 4 ii v b i i i j n . .l i x 4 j jvJI oy t
;^bfctjov j^fc^sJot Lxf;x)u>U xoxuvtyxt .. f x i je 6ojft<1 (O yaynlanan ve hurf-u
lJo ^ n o i r xxv*<MX^r*C ^ C 1 oexjvx* II m unfasla'y reten kitabn
fx j3 tj ja lo v . jiiJx4a 6xJrar i^*V W 1* ^ a le V 'i xveffik 12 kapa: ELFBA: Yeni
. ^ d '. U - Ijxi 8i 12 elifbann muhassent (Sonuna
M ric kadar dikkatle okumal, biraz da
dnmeli)

H U R F-U M UNFASILA LE M ETN RNE

yndan edb-i m uazzam A bdlhak H m id Bey E fendinin yeni elifb
hakknda mtlealan:
 1) Islah i hu ru fcem 1iyyetince intihab v(e) tertb buyurulan
2) yeni elifbayi bir ok hatavat i tiyyenij tecakbne mjde-
3) resn bir hatve i terekk cad iderim. Bu numune i itialirj
4) m eziyyet v(e) m ahiyyetini mnekkehen ta vf itmek in - tekil i
5) suhulet - tenkil i cehalet - cunvanlar hatrma geliyor.

6) Bu gnki tarz i tahrrimizde, imlamzda, tesadf oluna-

7) gelen uubetlere mebi trkce okuyub yazmakdan mefturen
8) fera et iden bir Franszj geen gn bu yeni elifbayi .
9) be alt dekika zarfnda tedkk ile - inaallah abuk
10) reneceim - cibaresini yazvirmi olduum tehattur
11) itdikce slah i h u ru f cem iyyetinij bu huuda m a sru f olan
12) himmetini tekdir itmemek bence mmkin deildir. Tekdr haddim
13) deilse tebrk iderim efendim.
CA B D -E L-H AK H M D

Ne var ki 19. yzyl sonlarnda A hm et Vefik Paa ve em seddin Sam i

szlklerinde birka trl okunan va v ve k e f gibi harflere noktalar ve
iaretler koyarak kelim elerin doru okunm asn salam ak istem ilerdir. .
Sm i K amus- TrkV sinde u iin vav, o iin st.dalgal izgili vav, iin
b ir noktal vav, iin de iki noktal vav kullanm tr. B unun gibi k yi k e f
g yi iki izgili kef, sa r n u n u da noktal k e f ile gsterm itir. T rk
kelim esine gelince, em seddin Smi, yaygn kullana uyarak, bu kelim eyi
v a v sz yazm, sadece te harfinin zerine hareke koym akla yetinmitir!

Hurf-u Munfasla Uygulamas

M erutiyet dnem inde alfabe reform u konusundaki tartm alar zellikle
Birinci D nya Harbi arefesinde yeniden younlam t. Ali N usret, Tanin
gazetesinde ard arda yaym lanan yazlan ile (H urf-u m unfasla, E lifb
m eselesi, Islah- h u r f m eselesi vb. gibi) im l harflerinin kullanm n ar
trm ak gerektii gr ile hurf-u m unfasla yntem inin yararlarn telkine
alyordu. Cell Sahir de ayn fikirde idi. 1913 ylnda stanbul basnnda
epeyce taraftar bulan hurf-u m unfasla nerisi, nihayet I. D nya Harbi
balarnda Harbiye N azn Enver Paa tarafndan da benim senm i ve bylece
bu yntem in uygulanm a imkn belirmiti. Enver Paa, Ordu elifbas veya
Hatt- cedid ad da verilen ve harflerin bititirilm eden ayn ayr yazlm as
esasna gre hazrlanan hurf-u munfasla alfabesinin kullanlm asn orduya
em retm iti. O rduda b ir sre uygulanan bu alfabeden, m uhaberat, dolay-
siyle de ileri geciktirdii yolundaki hakl ikyetler zerine (ikyetilerin
banda da M iralay smet, yani sm et Paa vard!) vazgeilmitir.
 Pekinde yaymlanan Uygurca H elk
ir dergisinin bal.
En stte nls de yazlm H E L K (altnda
Latin harfleri ile ayn ad)
Altta: B u s a n n i y m h im m ez m u n i
T ib b i h iz m e t i le r y e z i l a r a b a r d i
Y e z ila r a b a p k iik t iy a tir la r
A m e r ik a h e lk i s z l e k e b a l i d i !
(Bu saynn nemli yazlan:
Salk iileri kylere gitti
iSfi ***
H/i* ->* 3 o^r^jl jJT Kylere giden kk tiyatrolar
(AA S Y k it1-* ) r J t I vV>J'.'
Amerika halk konum aa balad!)
(AJr J-*-A*-)wJn J*-
r j T *-*-< j o *
(varA ji
i)

V A R L IO
Monthly
PERSIAN AND TURKISH JOURNAL
6t Yar No 11,12 iSerlal No 67,t e
H & L
DEC, JAN 1984
Thrn, Iran
l9 6 6

Tahranda Farsa-Trke (Azeri t - -T

Trkesi) olarak ayda bir yaymlanan t*.l >?

VARLIK dergisinin kapa !^xLu/L ^ ^La>

Hurf-u. m unfasla giriim i ile Arap, daha dorusu O sm anl alfabe ve

im lsnda yaplm ak istenilen deiiklikler, en iyi ekilde, Islahat- hurf
cem iyeti nam na 1334te (1915-1916) stanbulda yaym lanm olan Yeni
E lifba adl kitapktan renilebilir. Bundan rendiim ize gre, H urf-u
m unfasla alfabesinde 10 tanesi nl (a, , i, , , , o, u, , ), 34 tanesi
nsz harf, biri de harf-i tarif el olm ak zere toplam 45 iaret vardr. Arapa
ed d e\i kelim elerdeki nsz iki kere yazlm ak suretiyle gsterilir. rnein
ha, eddeli te ve ye ile yazlan Arapa hatt kelimesi yeni yntemle ha-a-t-t-a
tarznda 5 harfle yazlr. B ununla beraber, bu yeni im l tarznn h er zaman
telffuzu yanstt sylenem ez. H urf-u m unfasla ok kere klasik im lya
sadktr. rnein, d em ek yerine d im e k , ederim yerine iderim , istiyo ru m
yerine isteyorm yazlyordu.
 H urf-u m unfasla kendi iinde tutarl da deildi. H er sesi tek iaret ile
gsterm e ilkesi kelim e bandaki nllerin yazm nda bozuluyordu. yle
ki kelim e ii ve sonunda tek iaretle gsterilen a ve dndaki nller
kelim e banda kendilerinden nce getirilen bir hem zeli elif ile yazlm ak
zorunda idiler. rnein, Emirgn gibi bir kelim e elif-he-m-i-r-g--n tarznda
yazlacakt. A rapa terkiplerdeki harf-i tarif de, eskiden olduu gibi, yani
hurf-u em siyye ile olan nsz benzem eleri belirtilm eden, daim a e lif ve
lm dan oluan zel ligatr ile gsterilecekti.

Yanda, Damad Ali Kenann

M a t b a a c l k v e K f Y az adl
.4
kitabnn kapa...
LECRITURE K0UF1UE
A p p liq u e e lI m p r i m e n e

Oirrud Al Kctan

-r l'K*cl

Altta, Damad Ali K enan B eyin

nerdii kf yaz

XEMPLES de transcription
Mflf RtIMfMMIlH TriAM nt*N VbjtsIm Mo KtMirMMM MfinHin
fr ct 4p1lal***
a.1,1 Arago Og R't A O.3 Orphee *9ffq 0
3* b S ^51
4 Chloe b olriO Leon no dJ
dJ J Ji 133li ^35 Cl *05^
e.l Noel I9 o'/l u=i univers 'iv* in u
J-* 3^
E.# Edison nozib 3 u-i Hafy ^ gH
Ji 1
l .i Iran ns I Ulema om 61 l
h i 14 11 ir: v z *
. j Mose *?. oM u.- Ustad bet ?.U
34* $* 3^3* il J Jll'l
i*S Louis *i uoJ Eu=$EiHjene 'ng u3
S3 3 J 5*3? j-*3 3l
.. Nate 51 BM eu=i| noeux u9 uon
4} .s n aLjli 35 3 j
.% slam mal zl Ou=i Oral lan uO
<JLl J b si
ou.5 Raoul luo cfl
JS5 *J3%
 Hurf-u m unfaslamn eletirilecek yanlarndan biri de A rapa kelim eleri
hoyrata denilebilecek tarzda vokalize ederek tannm az ekillere soktuu
halde, Trkede telffuz edilm eyen a y n dan vazgeem em i olm asdr.
rnein, ilim, lem vb. gibi kelim elerin bandaki ayn Trkede hi telffuz
edilm edii halde yeni yazda da korunuyordu.
H urf-u m unfasla A rapa-Farsa kelim eleri vokalize ederek tannm az
ekillere soktuu, -drt nsz harfi ile yazlan kelim eleri bylece sekiz on
harften oluan uzun kelim eler haline getirdii iin klasik O sm anl yaz ve
im lsna gre renilm esi ok daha zor ve klfetli bir sistemdi. stelik tam
anlam yle fonetik bir yaz da deildi. Bylece, ge kalm ve l dom u bir
giriim olarak kald.
Dou Trkistanda Alfabe Reformu
in H alk C um huriyetinin Sinkiang U ygur M uhtar B lgesinde (Dou
T rk istan da) yaayan U ygurlar da yzyllardan beri kullandklar Arap
alfabesinde reform yapm lar, bu alfabeyi kendi leheleri iin elverili ve
kolay renilir bir durum a getirmilerdir.
T adil edilm i A rap asll U ygur alfabesinde sat, dat, t, z, zel ve
noktal se (peltek se) harfleri ile ha harfi yoktur. Ha ile yazlan A rapa asll
kelim elerdeki bu ses he ile yazlr. Geniz n si Eski O sm anlcada olduu gibi,
noktal k e f ile gsterilir. A rapa ve Farsa asll kelim elerin im llar
bozularak bu kelim elerin btn nlleri kendi zel harfleri ile yazlr. Bu
sistem in hurf-u munfasla sistem inden ayrld nokta harflerin ayr deil
bitiik yazlm asdr. A yn harfi de yoktur.
nllere gelince, Yeni U ygurca nl sistem indeki her nl iin ayr bir
h arf vardr: K lasik Osm anl sistem inden farkl noktalar unlardr: i nls
noktasz ye ile, o ve nlleri vav, fakat u ve nlleri harekeli (treli) vav
ile yazlr. noktal vav ise iftdudak szcs wyi tem sil eder. Noktalar
stste konulm u ye kapal e (e) nlsn, he harfi ise O sm anlcada olduu
gibi, ak e nlsn yazm akta kullanlr. K elim e bandaki nlleri yaz
m ak iin nl harfinin nne hemze getirilir. M edli e lif yoktur.
Kazak alfabesi de genel olarak U ygur alfabesi gibidir. Belli bal farklar
unlardr: Kazak alfabesinde gayn harfi yoktur, kaim g sesi ayn ile yazlr;
kelim e bandaki nl harflerinden nce hemze konulmaz.
H urf-u m unfasla ile m ukayese edilirse, Dou Trkistan U ygurlarnn
reform u A rapaya m ahsus sesleri tem sil eden ayn, sat, dat, t, z, vb. gibi
harfleri sistem den karm as bakm ndan T rke iin daha uygun ve e l
verilidir. Biricik kusuru o ile y ve u ile wy ayrt etmemesidir.
 CORAPYE SAW AD
NCYAty UYGUR
APTONOM RAYON
L incyag U ygur A ptonom
Rayoni m em likitim iz boyie
yer meydani
2. er) or) bir lke. Hey wetlik
Tyanan tei unir) otturisida
3. torisia sozulup yatkan
bolup, incyarjni cenubi
kisim diki
4. Tarim oym anlii we
imali kisim diki C ugariye
oymanliidin
5. ibaret ikki kisim a blp
turidu; Kara Kurum tei,
Kenlun
6. tei we Al tay tei yene
cenubi w e imali tereptin uni
7. kuaklap turidu.
>_;p;y oup j j t jUiU r; * 8. incyar)da yil-boyi kar
jC*i ^-r- >*
/ erimeydian iiz okkilar
* /**** ** f*/* nahayiti
.j>*-r>t ' j ? r>>>* *;u '>*'>>' vP U j 0 -*
O-i5 UU 9. nurun. C uggu-Pakistan
ji-UU J-CJ j i jU erisidiki oa-ori okkisi
>A j r? j , r ff degiz
y&t* (r ^ /*V * **';*
0>I,..mU 1* *J*l-4! O*;3 10. yzidin 8 miq 611 m etir
jUU .j>3 r-r >Mo,J-jk r*3 Jjrt &th iiz; Turpan oym anlii bolsa,
- r 'yp>! o'-*';^-i)>f j C,-w7J'/'V l J>
j*1** /*-?*; i-^ jy yj-r J-^-vV I-H'~ ^ j*kt- degiz
'jtjjjjm .jit ()i r'^hr- o:>*V jis'i '-,* 11. yzidin twen, oyman-
^--U-UfL - j^L-y)ir* y. >jM*y. *'">'^
.j*lj J-l ^'/ / J 'ji1 liknir cenubi kismidiki Aydig-
klnirj

12. suyinii] yzi degiz yzidin 154 metir tvven. Tyanan Altay
13. talirinirj yanbariliridiki orm anlar bk-baraksan bolup, ot-
14. pler kim haptek yap-yeil sp turidu; Teklim akan kumlui
15. bolsa, payansiz dolkunsim an sozulup ketken kum barhanliridin
16. ibaret. Oha bolm ian bu krnler incyarjnir) acayip
17. gzel menzirisini hasil kilidu.
CO RAFY A DERS
SNKANG UYGUR OTONOM BLGES
1. Sinkiang U ygur zerk Blgesi mem leketim iz iinde yz lm
2. en byk bir lke. Heybetli Tiyanan Da onun ortasnda
3. doru bir ekilde uzanp, Sinkiang gney ksmndaki
4. Tarm ukuru ve kuzey ksmndaki Cangarya ukurundan
5. ibaret iki ksm a bler; Kara K urum Da, Ken-lun
6. da ve Altay da da gney ve kuzey taraf()dan onu
7. kucaklar.
8. Sinkiangda yl boyunca kar() erimeyen yksek doruklar pek
9. ok(tur). in-Pakistan snrndaki oa-ori doruu deniz
10. yznden 8 bin 611 metre yksek(tir); Turfan ukuru ise, deniz
11. yznden alak(tr), ukurun gney ksmndaki A ydn-gln
12. suyunun yz deniz yznden 154 metre alak(tr). Tiyanan (ve) Altay
13. dalarnn yamalarndaki orm anlar sk ve kadife yeili olup, ayr
14. ve im enler ipek gibi yem yeil bitmitir; Taklam akan l (h a r f, kum luu)
15. ise, usuz-bucaksz dalgalar misali uzanp giden kum tepelerinden
16. ibaret(tir). Benzer olm ayan bu grnm ler Sinkiangn alas
17. gzel manzarasn m eydana getirir.
 Kiril (slav) Alfabesi ile Trl Trkeler

O sm anlca ve Trkiye Trkesi dndaki Trk dil ve lehelerinin yazm nda

A rap alfabesinden sonra en geni lde kullanlan bir alfabe de Kiril veya
slav alfabesidir.
B ugn R usa, U kraynca, B eyaz R usa, B ulgarca, M akedonca, Srpa
gibi slav dillerinin yazm nda kullanlan K iril alfabesi S elanikli rahip
k ard eler K on stan tin o s ile M eth o d io sun (daha sonra A ziz K iril ve
M ethodios) 9. yzyln ikinci yarsnda G rek alfabesini rnek alarak
dzenlemi olduklar iki slav alfabesinden (Glagolitic ve Cyrillic) biridir.
860larda M oravya prensi R ostislavm ricas zerine Bizans tarafndan
M oravyaya gnderilen m isyoner heyetinin banda ayn zam anda bir bilgin
ve diplom at olan K onstantinos (Kiril) ile kardei M ethodios bulunuyordu.
B unlar, G rek alfabesini esas alarak sonradan G lagolitic ve C yrillic diye
anlan iki alfabe dzenlem i ve 20 yl gibi ksa bir zam an zarfnda n c ili ve
dier birok d in m etinleri Eski K ilise slavcas denilen M akedonca-
B ulgarca kkenli en eski slav yaz diline evirm ilerdir. Eski K ilise
slavcas 10. ve 11. yzyllarda gerek gney (M akedonya, Bulgarya)

a a M ly, ly P r m
9 d M y c s m
6 b K k T t Ta kalnlk iareti
B V Is h y w, uw, w hl
r g JI l u i i (ksa i)
F M m Y b incelik iareti
A d H n 4> f 3 e
e e H V X h (grtlaks) K) yu
e- yo 0 0 h h (soluksa) H ya
3K j e u ts
3 z n P

K a z a k a lfa b e s i
gerekse B at (M oravya, B ohem ya, Pannoniya) slavlannm ortak yaz dili
olarak kullanlm t.
G lagolitik alfabe G rek alfabesinin krsiv (bitiik ve ilek), Kiril alfabesi
ise ayn alfabenin m ajiskl harflerle ve ayr ayr yazlan trnden kmtr.
A ziz K iril, E ski K ilise slav casn a m ahsus olan ve G rek alfabesinde
karl bulunm ayan sesler iin baz harfler icat etm i ve bunlar yeni
alfabeye katm tr.

a a 3 Z 0 o X h (grtlaks)
6 b M i 0 h h (soluksu)
B V bl l n P
r g (kaln) j y P r c
F er K k c s m
d K g (ince)- T t
e ekapal e) J1 l y u
9 e (ak e, ) M m Y
ac j H n f t
A z er a lfa b e si

E ski K ilise slavcasnm yazm nda kullanlan K iril alfabesi, zam anla,
ku llan ld blgeye veya slav diline gre, u fak -tefek d e iik lik lere
uram tr. yleki, bugnk R us, U krayn, B eyaz Rus, B ulgar, M akedon
ve Srp-H rvat alfabeleri arasnda, harf says ve tr bakm ndan nem li
farklar vardr.
M odern Rus alfabesi 32 harften oluur. B unlardan ikisi, aslnda, harf
deil, iarettir: ncelik veya yum uaklk iareti (m yagkiy znak) ile kalnlk
veya katlk iareti (tvyordy znak). ncelik iareti kendinden nceki nszn
ince veya yum uak (palatal) olduunu, katlk iareti ise, tersine, o nszn
palatal olm adn ve hecenin onunla sona erdiini gsterir. K atlk iareti,
bir bakma, bizdeki eski ayn ve hem ze'nin yerini tutan kesm e iareti gibidir.

Kiril Alfabesi ve Trk Dilleri

Bugn eski SSC B deki btn Trk dilleri Kiril alfabesi ile yazlm aktadr.
K iril alfabesi ile yazlan ilk Trk dili de uvaa olm utur. Eski B ulgar
T rklerinin torunlar olan ve teden beri V olga-K am a blgesinde yaayan
uvalarn yazlar yoktu. XVIII. yzyl balarnda H ristiyanl yaym ak
iin uvalara giden Rus m isyonerleri bu dili Rus harfleri ile yazdlar.
1769da Rus Bilimler Akadem isince yaym lanan.ilk uvaa gramerde
uvaa iin 35 harften oluan bir alfabe kullanlmtr.50 Bu harflerin 31 i
Rus alfabesinden, bir tanesi de (g harfi) Latin alfabesinden alnmt. Geri
kalan 3 iaret ise ift harflerle oluturulmu birleimlerdi. Bu tarihten aa
yukar yz yl sonra, 1871de, uvalarn ilk hocalar saylan van
Yakovlevi Yakovlev, uvaa iin slav asll yeni bir alfabe dzenledi.
uvaa 1938e kadar, zaman zaman ufak-tefek deiikliklere urayan bu
alfabe ile yazld. Bugnk uva alfabesi 1938de dzenlenmitir ve 36
harften oluur.

Aa Kk T t
Kk R a
Xx Hh
Es Uy
Ee Tr Uu
3a f 3
Oo bb Cc
) 3a
0e hh Ul in
0e n
bibi Jj n
61 Jj B6
Ii Jj 6
Ii 3><I>
Yy Pp Bb
J1ji Ww
y L Mm
R adloff un Trk Leheleri Szlnde
lrkolojinin kurucusu kulland yazevrimi iaretleri tablosu
Dr. W ilhelm R adloff (Radloff alfabesi)

slav alfabesi ile yazlan ikinci Trk dili Yakutadr. Yakuta Kiril harfleri
ile ilk kez 17. yzyl sonlarnda yazlmaya balamsa da Kiril harfli ilk
Yakut alfabesi ancak 1819da dzenlenebilm itir.51 Bununla beraber

50 V o p r o s s o v e r e n s t v o v a n i y a clfa v ito v t y u r k s k i h y a z k o v S S S R (SSCB Trk dilleri

a lfa b e le rin in g e litirilm e si s o ru n la r), A k ad em ii N auk SSSR- n s titu t
Y azkoznaniya, M oskva 1972, s. 189.
51 A y n e s e r , s. 208 ve 213.
Yakutam n ilk bilim sel alfabesi Otto B htlingkin 1851de yaym lanan nl
Y akuta gram erinde kullanm olduu slav alfabesidir .52 B u alfabe 29
harften olumakta idi. Bhtlingk, Yakutadaki uzun nlleri harflerin zerine
koyduu dz izgi ile, diftonglar ise ie, uo ve gibi nl birleim leri ile
gsterm iti. lk Y akut pedagogu ve dilcisi S. A. N ovgorodov 1917de
M illetleraras F onetik A lfabeye gre Latin asll yeni Y akut alfabesini
dzenlem iti. Y akuta 1939a kadar bu alfabe ile yazlm , 1939da bu
alfabe yerini bugnk K iril asll ve 40 harften oluan yeni alfabeye

brakm tr.

o n b iT 'b
M bl H T b l 3
TIPKCMTL m m E A P 1 T M A T O B

13. 73. P a A io u a .

TCKN ITb T E P B E r . CAM AH Mb l AOA V

VERSUCH nOBECTTEP
HAHA
A H T E M E /l E P

VRTERBUCIIES DER TRK-DALECTE.

TOK
D r. W . r t n d l o ' .

B R ST B R E -A JS T D .

me vocale.

CAHUTDirrEPuym. mz KblPrbl3CTAH
MAMJ1EKETTMK
BACMACbl
<0pyH3e 1963

Trkolog W. R adloffun T rk L e h e l e r i nl Krgz yazan ngz A ytm atovu n t

S z l nn birinci cildinin kapa S a m a n C o lu (Saman Yolu) adl hikye
kitabnn kapa

1917 Soyvet D evrim inden nceki Kiril alfabesi ile yazlan iki Trk dili
daha vardr: Altayca ve orca. Bunlardan A ltayca 1845-1928 yllan arasnda
K iril, 1928-1938 yllar arasnda da L atin alfabesi ile y azlm olup
1938den beri yine K iril alfabesi ile yazlm aktadr. orcaya gelince, bu
T rk dili 1885-1930 yllar arasnda Kiril alfabesi ile, 1930-1939 yllar

Otto Bhtlingk, b e r d ie S p r a c h e d e r J a k u t e n , St. Petersburg 1851.

arasnda da Latin alfabesi ile yazlm, 1938de ise tekrar Kiril alfabesi ile
yazlm aya balam tr. orca, 1944ten beri yaz dili deildir .53

7 J ta j

6 P M 3 K H C T.iflH jH M H 3 M ya ej-n o p r y p a H 6 a jp a M b i M Y H a c n -
C o T H Jia a r jj b i a n a y r y H f la H , 1 'a n a J ib i <apM H a A J ia H a H 6 a -
3 a p a K e T A H K . .H e jH Jia H a K e p a , ha M 6 3 a p a 3 H C H , h a A a c a -
T u .a H L u e jja p iH M Y X T a ;n $ .n H jH e 'T H a p H Jia 6 y ty p a s a p
A Y H j a n u H hew Hp u ja h a p K H A a j o x A y p . M a H y H y H a o r p y M y ,
ja ^ a H M u o / if ly r y H y A e jo H ^ M H p a M , a M M a m d h h m t v m y F y M
A Y j A , u in h n p .o p H H flo A o r p y A a A a Gc.na 6 n p 6 a 3 a p K e p w a -
M HUJ9M . TfcOfaiJi A Y K a H .n a p u H M H M o x jy F y H H caH b i h e j p a T a
K o n p p . M :t t n 6 ;m i3 a < ih .iiik c j n p k i i i s c o d c t A H r u o M a T U
j a p u s a p a j a r , ja p u < H A A H aejw kh:
O c M a H J ib i c o jiT a H ^ a p b iH U H H cTH ^a w b i.> r a b p y h a 3 H a tiJia M b itn 6y
K Y H 3 M 3 H H crany-ia K 3 TH p H Ji3 K ru 3 u .n .f ia p u H h a M u c u ypaa r o n j a H M U u -
A u p . . . A H s a r m s h h e H H a a G h .im h p s m k h , 6 y p A a x b i 6 a 3 U K -jy 3 3 K u e j j a p
a c p . a p 6 o jy c a T u ^ u r y p T a p c b i H , y h k ii A e n -a T / -a p n c Ta A H tcJia p iH H an-
M b iu ja p , jo x c v v .n a p c a 6 y H ^ a p u a ^ iM a r h a r u H A a f ly u y H a u iM a s ja p . O h -
. a p u j a ^ iK u a aH 3 a p y p e h T H j a s j a p u K Y H fla ^ t iK p y s y j a p u f ly u y H A Y P Y P -
Bi3 6 y A y K a .a p M H a p a c i i c a j a n a u j -j a u a t a K 0 3 im a u o . c c b iim .iii u y *
ra H M H M H 3 B Y -n y -n Y C0H 3 a M a H J ia p A a T e 3 -T e 3 o x y A y F y Hawt> X 3 h w m , m j i
o j H a , 'i a . o j H a M a l i H u c u i b i c u t A u p A H K . h a p j a h c o naTC<j>OHAa C y M a h H U
M a JiL JH u p a b J, o x y j a H A n Gy/fiY-f 3y A c j . , 6 p r a A M H A U - Ce3Jiop e jH i
h a h . A o c T J ia p u M b i H A e A ijH ia K e p a G o 'a A r a p n a H c T 3 M y .'i p a A i< v a -
p u T y p K i j a m M O c a s T y c T a j t a p u H u (a c u iA a O n iM H 0 rM D .a p iM H 3 n b c -
p p , a m a r o a o H c a C y n . a p w L L lo p n A H 3 A O J iy H a rM O ja p H a A J ia H A b ip b ip ^ a p .
(5 y y c y jiA a t T e h p a H p a A i o r y A a T c : -T e 3 c Tifa A O c j o j p , j a ji H U 3 6np
p o p r.'io k h , A .a p O a jn a H A it-n iH A o j n p a H M u u M a h u ^ a p u t<J>apc a h .ih h -~ <e-
nHpp, hoMiu.T Aa MYO.un<|wnpiH aA uniJ AMi.mji'iiJnpAOH kiisjiaahp. Jax -
iuh kh. Basbi paAiocy nap, TypKija do Ilp a n.rroHAaujapbi A3op6 ajM3 H
.uiA japaHMMUl M alu.napu npiDKiiHa.iMiiAa amu/iomsk iMKaibtHAaH
M ohpyn AcitM.nap!).

1 Grm ek istediyimiz muzeyler urban bayram mnas-

2 betile bal olduundan, Gapal eri adlanan ba-
3 zara getdik. Deyilene gre, hem z erazisi, hem de sa-
4 tlan eylerin mhtelifliyi e tibarile bu cr bazar
5 dnyann he bir eherinde yohdur. Men bunun dorumu,
6 yalanm olduunu deye bilmirem , amma menim olduum
7 dnya eherlerinde dorudan da bele bir bazar grme-
8 miem. Gizil dkanlannn ohluu insan heyrete
9 getirir. M ene beledilik eleyen gene sovyet diplomat
10 yanzarafat, yan ciddi dedi ki:
11 Osmanl sokanlarnn istilal dvrnden balam bu
12 gnecen stambula getirilen zllarn hamisi burda toplanm-
13 dr... Anca men he inana bilmirem ki, burdak-bezek, dzek eyleri
14 esrler boyu satlb urtarsn, nki dvletliler istediklerini al-
15 mlar, yohsullar ise bunlar alma handa dne bilmezler. On-

53 V o p r o s ..., s. 47-48, 202, 206-207.

 16 lan yalnz en zeruri ehtiyaclan gndelik ruzular dndrr.
17 Biz bu dkanlann aras ile yava-yava gezinende, sevimli m-
18 ennim iz Blbln son zamanlarda tez-tez ohuduu Nazl hanm, gel
19 oyna, al oyna mahnsn eidirdik. Harda ise patefonda bu mahn
20 alnrd, ohuyan da Blbl z deyil, bir admd. Szleri eyni
21 idi. Dostlarmn dediyine gre be'zen Anara ve stambul radiola-
22 r Trkiye incesenet ustalarnn ifasnda bizim nemelerimizi ve-
23 rir, anca nedense bunlar eri Anadolu nemeleri adlandnrlar.
24 (Bu iisuldan Tehran radiosu da tez-tez istifade eleyir, yalnz bir
25 ferle ki, Azerbaycan dilinde yaranm m ahnlan Fars diline e-
26 virir, hemie de melliflerin adn dinleyicilerden gizledir. Yah-
27 ki, Bak radiosu var, Trkiye ve ran vetendalan Azerbaycan
28 dilinde yaranm mahnlan orijinalnda dinlemek imkanndan
29 mehrum deyiller!).
(Azer edebiyats M e h d i H se y n in Trkiye izlenimleri;
A z e r b a y c a n dergisi, 1963, say 8)

1) m u z e y mze, 2) b a l kapal, a p a l e r i Kapal ar, 4) b u c r bu eit,

7) b e l e byle, 8) z l altn , 9) m e n e bana, b e l e d i l i k m ihm andarlk, e l e y e n
eyleyen , 10) y a r z a r a f a t yan aka, 11) b a l a m balayarak, itibaren , 12) h a m i s i
hepsi , 14) u r t a r m a bitmek, tkenm ek, 16) r u z u rzk, nafaka , 17)-18) m g e n n i
muganni, okuyucu, 19) m a h n trk, h a r d a i s e bir yerde, p a t e f o n gram ofon, 22)
i n c e s e n e t gzel sanat, mzik, 25) y a r a n m yaratlm , 26) h e m i e daim a.

Eski S S C B de konuulan ve Sovyet D evrim inden nce yaz dili olan

T atarca (Kazan Tatarcas), K rm Tatarcas, A zer, zbeke ve Yeni U y
gurca ile S ovyet D e v rim inden sonra yaz dili olan T uvaca, H akasa
(A bakan T rk esi), T rk m en ce, K azaka, K arak alp ak a, N ogayca,
Kum uka, Karaayca-Balkarca, Krgzca ve B akurta da aada gsterilen
y llardan beri K iril alfabesi ile yazlm aktadr: T atarca (1939), K rm
Tatarcas (1938), A zer (1939), zbeke (1940), Yeni U ygurca (1947) Tu-
vaca (1943), H ak asa (1939), T rkm ence (1940), K azaka (1940),
K arak alp ak a (1940), N ogayca (1938), K um uka (1938), K araayca-
B alkarca (1936), K rgzca (1940), B akurta (1940).54
K iril alfabesi ile yazlm aya balanan en son Trk dili G agauzcadr.
M oldavya eski SSC B nde konuulm akta olan G agauzca 1895-1932 yllar
arasnda Rus alfabesi ile, 1932den 1957ye kadar da Latin (Rom en) alfabesi
ile yazlmt. 1957de Gagauzca iin Kiril asll yeni bir alfabe dzenlenm i

A yn ese r .
ve Gagauzca o tarihten beri bu alfabe ile yazlm aya balam tr .55
Kiril alfabesinin eski SSC B deki Trk dilleri iin kullanlm as aslnda bir
yenilik deildi. Y ukarda da iaret ettiim iz gibi, X V III. yzylda H ris
tiyanl yaym ak iin uvalar ve Y akutlar arasna giden Rus m isyonerleri
bu T rk dillerini, doal olarak, Rus alfabesi ile yazm lard. T rkolojinin
kurucusu nl Trkolog W. R adloff (1837-1918) da Trk dil ve leheleri ile
ilgili btn eserlerinde, yine doal olarak, Kiril alfabesi asll bir yazevrimi
(transkripsiyon) sistemi kullanm tr. Onun trl Trk dil ve lehelerinden
derlenm i halk edebiyat rneklerini ieren 10 ciltlik N areiya tyurkskih
plem en... (Trk halklarnn leheleri...) veya Obrazts narodnoy literatur
(Halk edebiyat rnekleri) adl eserinde (1866-1907) kulland yazevrim i
sistem inde 9 u nl, 2 7 si de nsz iareti olm ak zere toplam 36 harf
vardr. 1888den itibaren yaym lanm aya balayan O p slovarya tyurkskih
nareiy = Versuch eines W rterbuches der Tiirk-Dialecte (Trk lehelerinin
szl denemesi) adl drt byk ciltlik nl szlnde ise Radloff, 17si
nl 3 4 de nsz iareti olm ak zere toplam 51 harf veya yazevrim i
iareti kullanm tr. d k^ puiidkahob

K0HE KbinniAK TtJIIH^En AH. KYH ATTAPSI

msj&hh&t >teH OHbir TapncbiH 3eprrey,ae coh-

FM Ke3jep^e KerrrereH Hcanajibivrap,m>r acw amw.ni.in
jkyp. CoHbir imHje a cn an a^eM MeH o ra n afuaHhicTbi
T o.tn HcaTKaH FbiJiBiMjap c a ^ a c b iH ja aca3biJiFaH enoeK-
Tepje n;a3ar xa:rMHWf< M9;jeHi 6afiviwrw opacaH 3op
eKeHjiri KepHn oTbip. X. OiueB, M. JyA&foCYjroB chkk;-
tw ra^bi.Mjap^biH sepTTey^epi oyraH aiKKJH Kya. Mare-
ManiK M. LIcraroBTbiH eroeri ra3arTWH Saitbipru Ka.eH-
Aaps jKYecH, o h u k TapnxbiH, TaFbi acra ja caH ca.ia.iw
rbiaM i MsceJie/epH ra n n KenuLK oryiHbira eTe KW3-
rbi.7ttK,Tbi Typze cyperren 6epy MarcaTMHa apHajraH. O.
rait HcaFtiHaH oJica a a v tn m a u >Ka3bi;raH
A srop o h ^ a AYHHe Y ^ ^ e r i KerrrereH xajiMK;Tap hoji-
AaHbin >KypreH Ka^eHjap^rap y ^ s c * Ke.TripeAi. T ep
T apayasn eceyi ^a3a; Ka.eH^apwHbin Heri3aepiHe apHaJi-
raH. I^a3arCTaH TeppHTopHHCbm jk a fi.naran KeHe ty p k
Tana-apu Typa.nw rwcaua kojim ct 6epy YCTnae aBTop,
KMnuar xa;iKW t &phxt & e.neyjri pojib anapraH * aen
jcepceTeA2. J^wrmar'rap j*caftjibi aKTMJiraH nKp.ep 63-
flH 3aMaHbiMW3AaH vpuHrbi 201 JKbiJiu *a3MJiraK kw-
Ta KTariTapbiHAa Ke3AeceTH Tapi3A. Ia3ar xa;iKbiH
K;vpayja esitnae y^eci ap, Te epre^eH 6epi Keje acan^aK
HbiraaHTap JKHH^e aBTop MtoJi-aceHeKefi e cK e p reji ae,
ojrapnwn T^iH^e roJTAaHburaH ait, kyh arrapM Ha GaiiJia-
HbrcTbi cesje p re To^ra^MaaM. O cbuaH 6apbin oypMHFbi

1 M. BI c k a K o . IaaaKTkin 6*ftwprw xajeKAapbi, Ajjm<itw.

1960: XajuK KajHAapw, AjiMTH, 1903.
3 M. bl c * a n o Xajur K.neHApw, 108-6eT.

A y n e s e r , s. 59-61.
 . K URIJA NO V K N E K I P A K
T L N D E G A Y , K N A T T A R I
K a z a k m a d en iyeti m en onuj
taryhn zerttew de soj kezderde
kptegen ja ya lkta rd j bas alp
jiir. Sonj iinde aspan ilemi men
oan baylam st tolp ja tka n lm -
d ar salasnda ja zl a n ejbekterde
k a z a k h a lk m j m adeniy bayl
orasan zor ekendigi krinip otr. H.
A biev, M. K u d a y k u lo v siy a k t
alm dardrj zerttew leri ban
a y kn kwa. M atem atik M. Iska-
k o v tj ejbegi k a z a k tj bayr
k a le n d a r j yesin , ontj taryhn,
ta b a ka da san salal lm y
m aselelerin kalr] kpilik okmva
te kzlkt trde suvvrettep beriiw
maksatna arnalan. Ol kay janan
bolsa da utmd jazlan.
A v to r onda d n iye jz'ndegi
kptegen h alktar koldanp j rg en
ka len d a rlar j yesin keltiredi. T rt
taraw dy ekewi kazak kalendarny
negizderine arnalan. K a zakstan
territoryasn ja yla a n kne trki
taypalar tm vral kskaa m alim et
berw stinde avtor, kpak halk
taryhta elew li ro l a tka r a n dep
krsetedi. K paktar ja y l aytlan
p ikirler bizdij zam anm zdan bu-
rn 201 jl ja zl a n ktay kitap-
tarnda kezdesetin tarizdi. K azak
halkn kurawda zine lei bar, te
erteden beri kele ja tka n kpaktar
jnitde avtor jol-jnekey eskertedi
de, olardj] tilinde koldanlan ay,
kiin a ttarna baylanst szderge
toktalmayd. Osdan barp brn
ESK KIPAK DLNDEK AY,
GN ADLARI
K azak kltr ile onun tarihini
aratrm ada son zam anlarda birok
yenilikler m eydana karlyor. B un
lar arasnda gkyz dnyas ile ona
ilikin birok bilim ler alannda ya
zlan eserlerde Kazak halknn klt
rel zenginlii(nin) pek byk olduu
g r n y o r. H. A b iev (ve) M.
K udaykulov gibi bilginlerin aratr
m alar buna aikr kant(tr). M ate
m atiki M. Iskakovun eseri Kazak-
(lar)n kadim takvim sistem ini, onun
tarihini ve daha baka hesapla ilgili
bilim sel sorunlarn geni okuyucu
k itlelerin e son derece ilgin (bir)
ekilde ak lay p verm e am acna
tahsis edilm i(tir). H er bakm dan
baarl yazlm (bir eser).
Y azar bu eserinde dnya yzn
deki birok halklar(m ) kulland
takvim sistem lerini (okuyucuya) su
nuyor. D rt blm n ikisi K azak
takvim inin esa sla rn a tahsis e d il
m i tir). Kazakistan blgesine yerle
en eski T rk kabileleri hakknda
ksaca b ilg iler verirken yazar (bu
hususu) K pak halk tarihte hisse
dilir (bir) rol oynam (tr)diye belir
tiyor. K paklar hakknda sylenilen
fik irler bizim zam anm zdan nce
(yani M . .) 201 yl(nda) yazlan
in kitaplarnda rastgelinen (bilgiler)
gibi(dir). Kazak halkn oluturm akta
zel (bir) pay olan, ok eskiden beri
sre gelen K paklar hakknda yazar
her trl bilgileri veriyor am a onlarn
d ilin d e k u lla n la n ay (ve) gn
adlarna ilikin kelim eler zerinde
durmuyor. Bundan hareketle eski
 B ugn birok Trk dilinin yazm nda kullanlan Kiril alfabesinin Latin
alfabesinden daha elverili olduu sylenem ez. slav alfabesinde, bilindii
gibi, ve nlleri ile ak e (Alman alfabesinde a ile gsterilen e) nls
iin uygun harfler yoktur. Bu nedenle, iin oltasnda dalgal bir izgi olan
o, iin dz kuyruklu kk boyda m ajiskl y, ak e nls iin de ters
evrik m iniskl e harfleri uydurulm utur. Oysa bu nlleri gsteren harfler
Latin alfabesinde hazr olarak vardr (Alm an alfabesindeki , ve a). slav
alfabesinde Trk dil ve diyalektlerindeki tml katk nsz c, artdam aksl
(kaln) k, artdam ak szcs , soluksul h ve geniz rcsi iin de elverili
harfler yoktur. Bunun iindir ki c sesi Azer alfabesinde slav alfabesindeki
harfine konulan ince dik bir izgi, Trkm ence ve U ygur alfabelerinde j
harfine taklan bir engel ile belirtilirken bu ses K araay-B alkar alfabesinde
dj harf birleim i ile, Yakut alfabesinde de d harfinden sonra yazlan incelik;
iareti ile gsterilir. br nszleri gstermek iin de Kiril alfabesindeki k, n
ve h (hrltl) harflerinde buna benzer deiiklikler yaplm tr. O ysa Latin
alfabesinde bu seslerin ou iin hazr harfler veya harf birleim leri vardr:
kaim k iin q, soluksul h iin h, geniz /zsi iin ng, vb. gibi.
Eski S SC B deki Trk dilleri alfabelerinin bir kusuru bu alfabelerde baz
harflerin R usadaki ses deerleri ile kullanlm asdr. B az alfabelerde,
rnein Trkm en alfabesinde, e harfi (Rusa ad ve deeri ye) sz banda
ve sz iinde bir nlden sonra y e , iki nsz arasnda ve sz sonunda ise e
deerindedir. (O ysa bu alfabede y iin ayr bir harf bulunm aktadr.) Yine
birok alfabelerde iki noktal e (R usa ad ve deeri y o ), yalnz R usa
kelim elerde deil, Trke szlerde de yo deerinde kullanlmaktadr. (Oysa

p flanuM gup cah'Ka >ko.i /Kypopao, Meu yuya a.cam ace-

B6K6U jKbirasTaH Hv'aca.rau cypeTTyn a a ^ u n a K earn Typa.M. M una
^pTe^ na a u n ra H<OHe.Myn. CypoTTy K apan, MeH an^aH coayMa
ak TiueK 6aTa a . u n jtcaTKaH em Y Y aH N K em ce k 3 aiu p o a t u k -
T6M.
Y nya Kynre sefilin 6yn c y p e rry an 6np Kepro3Me.opre Jia
6epren MtoKMyH, a. T ypraii aibi.iflaH TyyraiAapuM Ke-ireH^e. 1:03-
aou fla.ifljan GeniTun kocm. A h m 3ne aauibipraH aan asiHecn
6ap, ysTTyyy flen , ko k v c o jojapra K e rn wypGecyH, kok 6va
cypoTTyn K an^a wKCbi3 Kaibi a e a e kok, w e o.toco. ara kos
TUHin KeTer flereHfle a a 6 n p auiK an yKMyn a 3Mec. EnpnHm
KepyniKO koh g k aae na^bipece cypeT. B e n m e TapTM.raH cep
naiAa kohokoh o.co, cypeT 03y f la n j omoHflon jKeHenen.
CypoTTyH T33 iHKi T epenim de Ky3ry acMaH^bin a.a-6ypKeK
MeT /KaKachi. lUaM aa 6 n p n -cep m yayTTapflbi 6p caKKa 6e
aaflbipbin, a a u c r a .bi.iTMraH noK yaapra H;anjaTbin, KNH.aTa
aiflan 6apa >KaTaT. A riyan epKi KopyHyuiTO 6o3oproH c a p u Ta-
aaa, nen, 836H. Her-MeTTeH m f.ep MKTauwn, /KaaH-naMbin^au
KniiiB T o n y p aru Gopnog ToGopcyn KaparaH jkohao, KaTapnan
Gach-aa /Ko.ooyHy n 3n TirHHsen 6epn q y 6aT. JKonoovyaap
yaaM KaKbijjara raiin a.apAUi i3Aepn ;eprc sa a u a Tymyn.
 C A M IY L A ' DAN (INGIZ AYTM ATOV)
YAZIEVRM
( 1 ) A r d a y m b i r c a k k a c o l c r r d , m en
u u l a lk a g c (2 ) n k y c g a t a n c a s a l g a n
s r t t n a ld n a k e lip tu ra m . M n a ( 3 ) e r t e j
d a a y l g a c n y m n . S r t t k a r a p , m en
a n d a n c o lu m a ( 4 ) a k tile k b a t a a l p c a t k a n
rjd ii , a n k p k k z a y r b a y ti k (5 )t e y m .
( 6 ) U u l k iin g e y i n b u l s r t t e b i r
k r g z m l r g d a ( 7 ) b e r g e n co k tn u n , a l
t u r g a y a y ld a n tu u g a n d a r m k e lg e n d e , k z -
( 8 )d n d a l d a l a p b e k it i p k o y o m . A n a e l e
c a r g a n d a y e m t e s i ( 9 ) b a r , u y a ttu u b u d e p ,
k o k u o y o ja r g a k e t i p c r b s n , c o k
b u l ( 1 0 ) s r t t n e k a n d a y k sz c a y d e l e
c o k , c e b o lb o s o , a g a " k z ( 1 1 ) t i y i p k e t e t
d e g e n d e y a l b i r a k a n u k n u d a e m e s .
B ir in i (1 2 ) k r k c n k y e le k a d r e se
s r t . B e t i n e t a r t lg a n c e r ( 1 3 ) k a n d a y
c n k y b o lso , s t t z d a o o n d o y
c n k y . ( 1 4 ) S r tt n t e e i k i t e r e ji n d e
k z g a sm a n d n a l a b r k k ( 1 5 ) e t
c a k a s . a m a l b i r i n -s e r i n b u lu t t a r d b i r
c a k k a b e t ( 1 6 ) a ld r p , a l t a k lt y g a n
o k u la r g a ca n d a tp , k y a la ta ( 1 7 ) a y d a p b a r a
c a ta t. A n d a n b e r k i k r n t b o z o r g o n
s a r t a (1 8 )l a a , k etj z n . e t - e t t e n i y l e r
k ta p , c a a n - a n d a n ( 1 9 ) k iy in t o p u r a g
b o r p o r , t o b o r s u p k a r a y g a n c o ld o , k a t a r l a
( 2 0 ) b a k a n e k i c o l o o u n u n iz i t i g in d e n
b e r i u b a y t . C o l o o u l a r ( 2 1 ) u la m c a k n -
d a g a n s a y n a la r d u i z d e r i c e r g e d a a n a
d p , ...
TRK E EV RS (asl m etne mm kn
olduunca sadk kalarak)
(1) Her (ne) zaman bir tarata (doru) yola
ksam, ben bu erevesi ba(2)sit aatan
y a p lm ta b lo n u n k a r s n a g e lip
dururum. te (3) yarn da kye hareket
ediyorum . T abloya bakp, (sanki) ben
ondan yolum iin (4) iyi dilek (ve) dua
alacakm m gibi, onu uzun sre gz
ayrm akszn dikkat(5)le szyorum . (6)
Bugne kadar bu tabloyu hibir Sergiye
(harf, sergilere) de (7) verm i deilim , o
( y le) d u rsu n k y d en ak ra b a la rm
geldiinde, gz(8)Ierden gizleyip sak
lyorum . O kadar da gizlenecek nesi (9)
var, utanlacak (bir ey mi) diye, bouna
a k ln za tak lm asn , h ay r bu (10)
tablonun hi bir yakksz yan da yok,
veya, (sonra) ona nazar (11) deyip gider
denilecek (cinsten) stn bir sanat eseri
de deil. lk (12) bakta basit ve sradan
bir tablo bu. Yzne resm edilm i toprak
(13) ne kadar basit ise, tablonun kendisi
de o kadar basit. (14) Tablonun en arka
plannda sonbahar g nn yer-yer
kapal ve donuk bir (15) paras. Rzgr
tek-tk b u lu tlan bir isfikam ete (doru)
sevk (16) ederek, uzakta b elli-belirsiz
grnen doruklara y neltip, yam alar
boyunca (17) srp gtryor. O ndan
(daha) beriki planda solgun sar boz-
(18)kr ve geni neh ir yata. K en ar
larn pelin ler kaplam , yam urlardan
(19) sonra topra yum uayp kabarm
kara yolda ard arda (20) yryen iki
yolcunun (ayak) izleri ted en b eriye
uzayp geliyor. Y o lcu lar (21) giderek
y ak latk a onlarn (ayak) izleri yere
(daha) belirgin dyor ve______________

bu alfabelerde de y ve o iin ayr ayr harfler vardr.) Rus alfabesindeki ya

ve yu harflerinin Trk dilleri alfabelerine dahil edilmesi de, ayn ekilde, bir
fazlalktr. nk bu harfler yalnz R usa kelim elerin yazm nda deil, Trk
asll szlerin yazm nda da kullanlyor. H atta T atar alfabesinde ya harfi
ayn zam anda ya, yu harfi de ayn zam anda y deerindedir. Bunun gibi, e
harfi ayn alfabede hem ksa ve gayrim kem m el i nlsn, hem bununla
kurulm u y i hecesini, hem de y hecesini veya ses grubunu gsterir.
Trkm encede fonem ik olan (yani anlam fark yapan) uzun nllerin yazda
gsterilm em esi de Trkm en alfabesi iin byk bir eksiklik veya kusurdur.
 T a rih b o y u n ca T rk le r k a d a r ok alfabe deitirm i b ir
baka nls, T iirk dilleri k a d a r deiik alfab elerle yazlm
baka b ir dil ailesi y o k tu r d en ileb ilir.
A vrupa dilleri, E rm en ice , A rap a ta b atan b e ri lalen
kullalagelen alfab elerle yazlm ak tad r. T iirk dilleri ise,
m etin lerle izleyebildiim iz yaklak 1 3 0 0 yllk ta rih i
bo y u n ca deiik d n em ve co ra fy alard a K k t rk , Sod,
lly g u r, M ani, B rahi, T ib et, S ryan i, A rap , G re k , E rm en i,
b ra n i, Latin ve K iril (Slav) alfab eleri gibi balca 13 fark l
alfabe ile yazlm tr. T iirk d illerin in 1 3 0 0 yl gibi p ek de
uzun saylm ayacak b ir s re iinde b u n c a deiik alfabeyle
yazlm ve yazm akta olm as T rk le rin g ler ve fe tih le r
nedeniyle ok geni b ir corafi alan a yaylm , t rl u ygarlk
ev rele rin d e bulunm u, fark l din ve k lt rle ri benim sem i
olm alar ile aklan ab ilir.
B u k ita p ta y er alan yazlarda T rk ei yazm iin ta rih
bo y u n ca kullanlm ve k u llanlm ak ta olan t rl alfab eler
tantlm ak ta ve bu alfab elerle yazlm
eski/yei m etin rn e k le ri v e rilm e k te d ir.
K itabn, T rk d illerin e m e ra ld i o k u y u c u lar iin , zellikle
T rk o lo ji re n c ileri iin y a ra rl b ir el k itab olacan
u m u y o ru z.

h;i|iiil< ' TiNtn Mi Iiiim I I Iim I I m I> m

IS B N 9 7 5 -7 1 7 2 - 1 9 -7