CSostanzad ahya

VURU TARIH

ALFITARiH
 2932 ALFA TARiH 82

DURUTARH
Tarih-i Sdf!Tuhfet'l-Ahbab

BOSTANZADE YAHYA EFENDI

NECDET SAKAOGLU (Divrii, 1939)

Yerel tarih, Seluklu, Osmanl ve eitim tarihleri konularn da a
lmalar olan yazarn yaymianm eserleri unlardr: em-i Cihan
Amasra (1966, 1987, 1998); Thrk Anadolu'da Mengcekoullan (1971,
2005, Ali Naci Karacan Armaan); Divrii'de Ev Mimarisi (1978);
Anadolu Derebeyi Ocaklanndan Kse Paa Hanedan (1984, 1998, Sedat
Simavi Vakfi Sosyal Bilimler dl); Tanzimat Tarihi Szl (1985);
Osmanl Eitim Tarihi (1990, 1992); Cumhuriyet Dnemi Eitim Tarihi
(1990, 1992), Osmanl Kentleri ve Yabanc Gezginler (1995); Milli M
cadele Albm (1998); Millf Mcadele Albm (1999); Tarihi Mekdnlan,
Kitabeleri, Anlan ile Saray- Hmdyun (2002); Osmanl'dan Gn
mze Eitim Tarihi (2003); stanbul' un Tarihi Kimlii (2003); Osmanl
Corifyas 1907-1908 (2008) ve Atatrk' n Beikta Gnleri (2008)
Bu Mlkn Sultanlan- 36 Osmanl Padiah (1999-2009; Alfa, 2015)
Bu Mlkn Kadn Sultanlan (Alfa, 2015).
Tarih-i S.if!Tuhfetii'l-Ahbab
Duru Tarih
201 5 ,- ALFA Basm Yaym Datm San. ve T ic. Ltd. ti.

Kitabn tm yayn haklar Alfa Basm Yaym Datm Ltd. ti.'ne aittir.Tamtm amacyla,
kaynak gstermek artyla yaplacak ksa alntlar dnda, yayncnn yazl izni olmakszn
hibir elektronik veya mekanik arala oaltlamaz. Eser sahiplerinin manevi ve mali
haklar sakldr.

Yaync ve Genel Yayn Ynetmeni M. Faruk Bayrak

Genel Mdr Vedat Bayrak
Yayn Ynetmeni Mustafa Kpolu
Kapak Tasarm Fsun Turcan Elmasolu
Sayfa Tasarm Mrvet Duma

ISBN 978-605-171-257-4
1. Basm: Mart 2016

Bask ve Cilt
Melisa Matbaaclk
iftehavuzlar Yolu Acar Sanayi Sitesi No: 8 Bayrampaa-stanbul
Tel: 0(212) 674 97 23 Faks: 0(212) 674 97 29
Sertifka no: 12088

Alfa Basm Yaym Datm San. ve T ic. Ltd. ti.

Alemdar Mahallesi T icarethane Sokak No: 15 3411O Fatih-stanbul
Tel: 0(212) 511 53 03 (pbx) Faks: 0(212) 519 33 00
www.alfakitap.com - info@alfakitap.com
Sertifika no: 10905
NECDET SAKAOGLU
13ostanzade c;jahya

COURU TARIH

ALFTARIH
 KTABIN YK S
( Yeni Baskya nsz)

Tarih-i Saf'n yazar mderris-kazasker Bostanzade Yah

ya Efendi, Osmanl Devlet yapsndaki konumuyla ulema-i
rsumdan, (din ve din hukuku snf) bir ynyle de yazar
tarihi idi. Babas eyhlislam Bostanzade Mehmed Efendi,
kardeleriyle sonraki kuaklardan kimileri de yine ulema
dand.
Yahya Efendi'nin, ocuk yata tahta kan I. Ahmed'e
( 1 603- 1 6 1 7) "tarihten dersler vermek" iin kaleme ald "es
ki hkmdarlar tan ve adil ol" dokundurmal, Tarih-i Saf 1
Tuhfet 'l-Ahbab adl eserinin yazma bir nshas ktphane
kaytlarna gememitir. 1 870 (Hicri 1 287) tarihli basks g
rlebiliyor. Bunun klasik cildi bir nshasn 1 960 sonbaha
rnda mezattan alnn hikayesi ilgintir:
Bir akam, kitaplar dolap apa'ya gitmek zereyken
Sahaflar ars avlusuna birka uval kitap ve evrak boal
tlrken telialn da "Tahir Nadi'nin kitaplar ! " nidasn du
yunca durdum. air Eref'in "Mehterhane" (cezaevi) arkada
Tahir Nadi hemerimdi. Ondan bir kitaba sahip olmak iin,
toplananlar arasna katldm. Ftr apkal, paltolu bir zat da
sert bir omuz hamlesi yapp araya girdi. Bu, Hayat
Mecmuas'n yaymlayan evket Rado idi. Bir torbaya defter
leri, dank evrak doldurmaya balad. Ben, gzme ilien
bordo cildi bir kitab alp Tarih-i Saf adn okuduktan sonra
satcya gsterdim, "iki buuk" dedi. Bir an alaym m braka
ym m duraksamasnda kaldm. Sorun, renci harlm
dan iki buuk liray gzden karmakt. Sonunda dedim ve
okulun yolunu tuttum.

Tir Nadi (Ozanzg: Divrii 1876-stanbul 1953): Arapa Farsa

ve Edebiyat retmeni. air Eref ve Neyzen Tevfik'le l olutu
ran hiciv ustas air.
 DURU TAR I H

ll kli.p, .rll yazclmda, dl, telif creti ve manevi

lrll olrk, 1\lndllmi katbekat iade etti. 22 yanda edin
lp, '/irll 1 Stlf', 55 yl sonra bir daha alp yeni baskya
lt.lrJ lluyorum."
c ;c,:r :r. iinde Duru Ta rih 'ten, yazarlarn -sklkla
lr c,:tl 1\l.u'n (l. 2015)- alntlar yaptna baklrsa bu
yp lr :r.man okunacaktr. Bu vesileyle Yahya Efendiyi,
'llnll 1 Suf' gncelletirme grevini bana brakm sayd
n 'l'llllr Niidi'yi rahmetle anyorum.

......

968'de Yeni Trk Harfleriyle ve Duru Tarih adyla G

mz Trkesine evirdiim eserin yazan, eyhlislam
Bostanzade Mehmed Efendinin olu Yahya Efendidir. Ba
basnn icazetiyle Krkl mderrislikle tmiye snfna inti
sap etmi; 1595-1629 (Hicri 1003-1039) arasnda Mihrmah,
Saln- Seman, Valide (Nrubanu), Sleymaniye mderris
likleri, Halep, Galata, Bursa, Edirne, stanbul kadlklar,
Anadolu ve Rumeli kazaskerlikleri grevlerinde bulunarak
yaamnn son on yln arpalk geliriyle emeklilikte geir
mi; 27 Temmuz 1639 (:26 Rebilevvel 1049) tarihinde vefat
etmi . ehzadeba Camii haziresinde babasnn yannda
da gmldr. zgemiinde, bilimsel yaptlar Gl-i Sad
berk ile Mir'at'l-ahldk gsterilirken Tarih-i Safile Beyan-
Vak'a-i Sultan Osman, "ilmi eser" saylmam olmal ki kay
da alnmam ! 1

Eserin Duru Tarih adyla yaptm evirisi, Milliyet Gazetesinin Ku

rucusu Ali Naci Karacan adna dzenlenen 1968 Karacan Armaan
yanmasm (7 Temmuz 1969) kazanm; 1 1-30 Temmuz 1969 tarih
leri arasnda ayn gazetede tefrika edilmi 1978'de de Bostanzade
Yahya Efendi Duru Tarih, Tarih-i Saf /Tuhfetu 'l-ahbab -Duru Tarihi
Dostlar Armaan (Gnmz Trkesine aktaran Necdet Sakaolu)
adyla Milliyet Yaynlan Tarih Dizisinde yaymlanmt.
eyhi Mehmed Efendi, Vekayi'l- Fdald II-m, Yayniayan Prof. Dr.
Abdlkadir zcan) ar Yaynlan, tstanbul 1989, sf. 45- 46 'dan.

6
 DURU TAR I H

Tarih-i Sel.niki'de Hicri 1005-1006 (1597-1598) haberleri

arasnda, Yahya Efendinin evlenmesi, mansp deiiklii ve
babasnn lmne dair haber var:
"Eviist- ehr-i zilka'dede (30 Haziran 1597 pazartesi)
hazret-i eyhlisliim ve Mftileniim Bostanzade mevle'l
meviili, a'lem'l-ulemii ve efdal'l-fudalii Mevlana Mehmed
Efendi hazretleri(nin) ortanca olu Sultan Sleyman Han
Mderrisi Yahya elebi Efendiye ulemiinn akdem efdal
Mevliina Abdurrahim Efendinin duhteri alterin (i) alve
rip tezvic etmiler. Ulema-i din ve meayih-i ehl-i yakin iili
cem'iyet edip velime-i azime olup ziyafet ve mkemmel cihaz
verilp ta'zim terkim olunmular."
" . .. Oskdar kadl sadaka buyrulan Bostan-zade Mf
ti Efendi hazretlerinin nc olu Mevlana Yahya ele
bi Sultiin Selim Hiin- Kadim Medresesinden Oskdar'da
merhftme Viiiide (Nurubiinu) Sultiin Medresesine (1597 son
aylanr atanm.
"(1006) ehr-i a'biin'l- mu'azzamn yirrmi drdnc
cihar-enbih (1 Nisan 1598 aramba) gn seherde, Bostan
zade Mftileniim ve eyhlisliim Mevlana merhum Meh
med Efendi emraz- balgamiyye hcumundan maraz- felce
mbtelii olup sa canibinden sola yetidikde amiin olmayp
ibu diir- milinetden saray- surura intikal eylemi ."2
Bu ksa bilgilerden: Tarih-i Saf yazan Yahya Efendinin
-herhalde 20'li yalarda- ulemadan Abdrrahim Efendinin
kzyla evlendii, o yln son aylannda Sultan Selim Med
resesinden Oskdar (Atik) Valide Medresesi mderrisliine
atand, 1 Nisan 1598'de de babasnn ld reniliyor.
Yahya Efendi de Fi Beyan- Vak'a-i Sultan Osman yaptn
da (16/a-b) 1622'deki, bir padicihn, sadrazamn, daha ni
celerinin aslp kesildii korkun "haile" gnlerde katland
hakaretleri u cmlelerle yanstm: "Hoca mer denen ada
mn ktlklerini yazmaa kalkp da sayfalar doldurursak

Selciniki Mustafa Efendi, Tarih-i Selliniki 2,( Hzl. Prof. Dr. Mehmet
pirli) stanbul, Ed. Fak. yayn 1989, sf 696, 729 -730.

7
 DURU TARIH

bir harfini yazm ve onun ktlklerini gstermi olmayz.

Winl ehlinin ktln isteyen biri olduundan, bu faki
ri ne ka d ar arnuriara batrmtr? Tanrnn yardmyla iki
lklrn boyumuzun fidan, devlet banda yetimiti. Ana
dm babadan bu yana sultanlarn iltifatna mazhar ve Ms
llirnanlarn ilerini zp sarmada kaymak olmu iken yine
lir ulu hanedana balantmz grldnden, buna kin ve
ii pazarnn kzmasn da ekledi. Beni ilim yolundaki man
sptan bsbtn yoksun ettikten baka, elimize gemi olan
ekmek paramz, yani arpalk adyla bir iki ykk evin, nai
bimizin tasarrufunda iken Leh Seferinde tmyle elimizden
alnmasna ferman kartt. Bylece crm tard. Ama sa
nrm ki, zellikle bu fakire ktlk dnyordu. Yarn k
yamette Tanr katnda iki elimiz yakasndadr. "3
Bursal Mehmed Tahir ise
Osmanl Mellifleri 'nde
"Takpri-ziide Mehmed Kemiileddin Efendi" iin yazd
zgemite, bu zatn eserlerini ve Arapadan evirilerini s
ralarken: " . . . Tarih-i saf ve Tuhfet 'l- ahbiib ismindeki mat
bu tarihesi, bab zere mrettep olup: Al-i Osman - Al
i Abbas-Mluk-i mteferrika ve baz hikayat- garibeden
bahseder" diyerek bir yanlnayla veya bir kaynakta grd
yanl kayd gerek sanarak Yahya Efendinin eserini Kema
leddin Efendiye mal etmitir.4
Bu yanl ya da yanlgy yineleyen Sicill-i Osmanf 'deki
farkl bilgi, stanbul'un sayl ulema ailelerinden
Yahyaziideler'in, Yahya Efendinin olu Ahmed Efendiden y
rddr. 5
Seyfettin zege katalogundaki Tarih-i Saf'n stanbul Te
rakki Matb a asnda Hicri 1 287 (M. 1 87 1 ) de baslmtr kay
d doru; evirisini yaptmz matbu eser de budur. Ancak

Orhan aik Gkyay,"II. Sultan Osman'n ehadeti" Atsz Annaan,

stanbul 1976, sf. 204
Osmanl Mellifleri Cild , stanbul Matbaa-i Amire, Hicri 1333, sf
347
Mehmed Sreyya, Sicill-i Osmanf 5. (Eski yazdan aktaran Seyit Ali
Kahraman, yayma hazl. Nuri Akbayar) Tarih Vakf yaynlan, stan
bull996,sf 1672

8
 DURU TARIH

z ege de Sicill-i Osmanf ve Osmanl Mellijl eri 'indeki -Meh

med KemaleddinTakprzde"nin eseridir- yanln yinele
mitir. Oysa kitabn banda veya sonunda ne Yahya Efendi
nin ne Takprzade'nin ad yok, . ve 2. czlerin sonunda
" 28.7'de Terakki Matbaasnda tab' olunmutur" kayd vardr.
. Hami Danimend de zahl Osmanl Tarihi Kro n olojisi 'nde,
Takprl-zade Mehmed Kemalddin Efendinin eseri dedi
i Tilrih-i Stif 1 Tuhfet-l-Ahbcib 'dan, 582 Atneydam d
nndeki esnaf gsterilerinden harnamelan alntlamtr.6
Tarih-i Silf'n, 978'de Duru Tarih adyla ilk basksnda,
yazara ve esere dair bilgileri ieren "nsz"ne bu yeni ba
smda da yer verilmitir. 7
Yeni bask iin yaptmz almalarda ulalan kaynak
lara gelince:
'Ii Solak Hseyin bin Sefer'in yazd Vekayi 'i Sultan
Osman Han (bret-nmil) ile Yahya Efendi'nin ayn konuyu
iledii Fi Beyan- Vak 'a-i Sultan Osman'd a, Tarih-i Silf'a
bir gnderme yoktur. Sultan II. Osman- Sultan Mustafa taht
deiikliine neden olan 622 Haile-i Osman olaylarna ta
nklk eden her iki yazar da aa yukar ayn gzlemleri yaz
mlardr. u farkla ki yenieri Tui Solak Hseyin'e kyasla
mderris-kadasker Yahya Efendi daha secili, tasvirli kalem
ustal gstermitir. Her iki risale, Osmanl tarihinin kor
kun bir olayn anlatan nemli birer kaynaktr.
Yahya Efendinin, 6 1 0'a doru kaleme alp Sultan I.
Ahmed' e ( 603- 6 7) ithaf ettii Tarih-i Saf'la bu padiahn
olu II. Osman'n 622'deki trajik vak'asn anlatt risale
arasnda ise yaklak 5 yl vardr. 8

Bkz. Seyfettin zege Eski Harflerle Baslm Trke Eserler Katalo

u C.4 sf 1750; .Hiimi Danimend, !zahl Osmanl Tarihi Kronolo
jisi C.3, sf. 59, Trkiye Yaynevi, stanbul 1972.
B z . 13- 19 sayfalar.
Yenieri Solak Hseyin 1\i , "bretnmii kinci Sultan Osman'n e
hadeti Vak'asndan B ahseder" Belleten C .XI, Temmuz 1947, say 43,
sf 489- 5 14 ( ev. Mithat Sertolu) TTK Ankara 1947; O. . Gkyay ,
"II. Sultan Osman'n ehadeti" (a.g. eviri) Sf.187- 256.

9
 DURU TAR I H

null i Sa.f'n 1969'da Milliyet Gazetesinde tefrika edili

rJI, !1711'clo yylanmas evreterindeki aratrmalanmzda,
Ml.f' Voll'l, Tarih-i Saf yazannn Bostanzade Yahya
:f'cll ollllcc:eine dair 1 963'te yaymlanan yazsn gr
ncnlrJI.Ik. O yazda Yeil: "Kitapta yazar ad yazl deildir.
().olo hrri Takprzade Mehmed Kemaleddin Efendi
nin cw r i olarak kabul edilir. Kitabn knyesini tesbit eden
lst.i Ali Hilmi, Msr Hdiviye ktphanesi Trke Eser
lr Fi h ri s t i' n de (sf 7 1 ) , Bursal Tahir, Osmanl MeUijleri 'in
cl! (sf.347), Fehmi Karatay, stanbul niversitesi Ktphanesi
Trke Basmalan Alfabe Katalou 'nda {1/433) , Enver Koray,
Trke Tarih Yay nlan nda (2. B asm sf. 6 , sra 58) : "Tarih
'

i Sdf', Mehmed Kemaleddin Efendi'nin eseri olarak tant

mlardr" dedikten sonra, Yahya Efendi'nin, b abas Bostan
Efendi hakkndaki cmlelerine atfla "Bostanzadelerden bi
ridir ve bizce en uygun olan da Bostanzade Yahya Efendidir"
diyor.9
Ancak Mustafa Yeil'den nce 955'de, Hseyin Gazi Yur
daydn, -adn anmadan- Tarih- i Saf yazannn "Bostanzade
Mehmed Efendinin olu olduunu 969'da bir mektupla bil
dirmi, bu aklamaya, 978 basksnn nsznde yer ver
mitik. 1 0
Yahya Efendinin yaam yks ve eserlerine ilk kez bir
ansiklopedide yer verilii 992 'dedir. Prof. Dr. Mustafa a
nc, Tireli Bostanzade ailesinden, Mustafa Efendinin toru
nu, eyhlislam Mehmed Efendinin olu Yahya Efendi'nin
mderrislik ve kadlklann sraladktan sonra biri manzum,
ikisi mensur yazma eseriyle matbu Tarih-i Safn tant
mtr. Bunlardan 6 3 tarihli Mir'at'l- A hliik n, manzume, '

hikmet ve yklerle zenginletirilmi ibadet - ahlak konu

lann ierdiini, tek nshasnn stanbul niversitesi K-

Mustafa Yeil, "Tarih-i Saf Yazan Hakkn da Bir Aratrma" Kitap

BeUeten, Aylk Bibliyografya Biyografya Dergisi, Yeni Seri Say 4
(28), s. 7, Ekim 1963
lO H. Gazi Yurdaydn "Bostan'm Sleymannfunesi" TI'K BeUeten
XIX/74, sl87,Ankara 1955

lO
 DURU TAR I H

tphanesinde; 62'de yazd manzum Gl-i Sadberk'de de

mnacat, na' at ve II. Osman' ven bir kasideden sonra Hz.
Muhamme d'in yz mucizesinin ve "cismani miracnn" anla
tldn, bunun yazma iki nshasnn Sleymaniye Ktp
hanesinde olduunu belirtmi; dier iki eserini Tarih-i Saf/
Tuhfet'l- Ahbab ile Fi-Beyan- Vak'a-i Sultan Osman olarak
kaydetmitir. 11
Yahya Efendi, tek nshas Topkap Saray Kitaplnda o
lan Fi Beyan- Vak 'a-i Sultan Osman risalesini en erken, ola
yn yaand 622'de yazm olmaldr. Orhan aik Gkyay,
bu risalenin evirisini "II. Sultan Osman'n ehadeti" bal
yla A tsz Armaan iin hazrlamtr. Yazann, I. Ahmed' e
(1603-67) ithaf ettii Tarih-i Saf !Tuhfet 'l- Ahbab' ise
her eserinden nce yazdnda kuku yoktur.
Arap Harfleriyle baskdan 45 yl, 978'deki Yeni Harflerle
bas mndan da 37 yl sonra gerekleen bu yeni basm ve
silesiyle bir deerlendirme yapmak gerekirse; Yahya Efendi,
rnein ada Gelibolulu Ali dzeyinde bir mverrih (tarih
yazan) deildir. Ancak bu muhtasar (zet), yapt, kolay oku
nan yararl bir tarihedir. Yahya Efendiyi, zamannn uzman
bir tarihisi saymak yerine, tarih okumu, ilgin ve ibret ve
rici bulduklann bir tarih metnine dntrm ulema sn
fndan bir aydn olarak anmak dorudur.
Kitaba gelince: Tarih-i Saf'n yazma bir nshas ktp
hanelerde kaytl deildir. Bu yokluu aklayan bir bilgi de
yoktur. Yanm yrtlm veya kayptr. u da sylenebilir:
Olaslkla 870'deki baskya esas yaznada Yahya Efendinin
ad yazl deildi. Bu nedenle de baskda da yazar adna yer
verilmemi; yazma nsha da :::, atbaa ortamnda belki zayi
edilmitir. Asl sorun, Tarih-i Siif'n, Takprlzade'ye mal
edilmesidir. Bu yanllk, biyografi kaynaklan Osmanl M
eUifleri ve SiciU-i Osmani'de yinelendiinden baka kitap
lara da gemitir. Oysa mderrislik ve kadlk grevlerinde

" Bkz. Prof. Dr. Mustafa anc: "Bostanzade Yahya Efendi" T DVA.
Cilt 6, sf. 3 1 1-3 13, stanbul l992.

ll
 DURU TARIH

bulunan Takprl-zade Kemaleddin Mehmed Efendinin

( 1 548" 1 62 1 ) hadis, tefsir, haiye, zeyl ierikli yaptlar dn
da II. Osman iin yazd mensur ehname'siyle baz iirleri
vardr ama Tarih-i Saf veya bunu artracak ad veya ie
rikte bir eseri bilinmemektedir. 1 2

Necdet Sakaolu

12 Bkz Nev'iziide Atiii, Hadaiku'l-Hakayik Fi Tekmileti'-akaik. (Hz!. Abdlka

dir zcan) an Yaynlan, stanbul 1 989, sf. 641 -642.

12
 1978 BASlMININ N S Z

Tarih-i S,f!Tuhfet 'l-Ahbdb, Hicri 1025 (Miladi 1616)

ylna doru yazlm' ksa bir genel tarihtir. ou Trk,
yze yakn Mslman hkmdan tantr. Aynca kitabn so
nuna sekiz hikaye konmutur.
lk basm H. 1287'de (M. 1870) Arap harfleriyle yaplan
Tuhfet 'l-Ahbdb, yzyllk sre iinde, aratrmaclarn ba
vurageldikleri deerli kaynaklardan olmutur. On be ayn
hanedan, gnnn metoduna ve imkanianna gre olduka
az hatayla tantan eserin sz konusu basks, imdi nerede
olduu bilinmeyen bir yazmadan yaplm olmaldr.2 Kita
bn zerinde bibliyografik bilgi olarak fazla bir ey, hatta
yazannn ad bile yoktur.3 lk sayfada balk olarak "Tarih-i
Saf' ad okunur. Oysa yazar kitabn Tuhfet 'l-Ahbdb adyla4
sunmaktadr. Muhtemelen, o devirlerde yazlan ve "tuhfe" di
ye ikinci bir ad bulunan nice eserler gibi bu kitap da "Tarih
i Saf/Tuhfet'l-Ahbab" takmlanndan kurulu bir bileik adla
hret bulmutur.
Eser "bab" (cilt-cz) halinde 88+40+127=255 sayfa
dr.5 Bablarn dzeninde tarih srasna uyulmayarak ilkin
"Der vasf- Padiah- slam zllullah- fi'l-enam" bal al-

Yazar, " . . . Padiahmz ki . . . bir cami binasna ibtida buyurmulardr," (I. Bab,
s . 2 1 ) diyerek eserini, Sultanahmed Camii'nin 1 6 1 0- 1 6 1 7'ye kadar sren yedi
yllk yapm sresi iinde yazdm ima etmektedir.
stanbul ktphanelerinde bir yazma nsha bulamadk. Bu yzden de eldeki
basmna ister istemez bal kaldk.
Basmda bibliyografik bilgi olarak, her babn ilk sayfasnda "Tarih-i Saf" ad
ile son sayfasnda " . . . 1 287'de Terakki Matbaas'nda tab olunmudur." cmle
si okunur.
" ... Bu kitab anber-nikiib'Tufet'l-Ahbab' namyle tesmiye idb . . ." (I. Bab, s. 6)
"Bab"lan ayn birer cilt kahul eden kaytlar vardr: Enver Koray, Trkiye Tarih
Yaynlan Bibliyografyas, 1729-1955, s. 6: "Tarih-i Siif, 3 cilt."

13
 DURU TARIH

tnda, kitabn yazld sradaki O smanl padiah Sultan

I. Ahmed ( 1 603- 1 6 1 7) anlatlm; Biib- Evvel'in bundan
sonraki devamnda "Der ernail-i Al-i Osman" balyla
Osman Gazi'den Sultan III. Mehmed'e kadar on padiah
daha tantlmtr. kinci B ab, "Ahviil-i Hulefii-yi Abbasi
ye" balyla sadece Abbasilere ayrlm bulunmaktadr.
nc Bab, "fasl"a blnmtr: Birinci fasl, "Beni
meyye'den padi iih olanlar beyiinndadr." kinci fasl,
ksa bir kronolojiyle bu kronolojide ad geen on iki Ms
lman devletin ayr ayr tantmlarndan ibarettir. nc
fasl, "Netice-i kitab - Tuhfet'l-Ahbiib" balkl bir sonsz
ile sekiz hikiiyeyi kapsar.
Eserin olduka geni bir aratrma sonucu kaleme alnd
sylenebilir. Her ne kadar kullanlan kaynaklar gsterir
bir liste konulmamsa da yer yer baz kaynaklarn adlar
gemektedir: Arapa veya Farsa olan bu eserlerden Fevayih
i Miskiyye'nin (hayret uyandrc hikiiyelerin derlenmesinde) ,
Kitab- Ahlak n (sultanlar ile eyhlere ilikin enteresan o
'

laylarn tespitinde) , Nizarn 't-Tevarih'in (siyasi olaylar iin) .

Tarih-i Mi:rh il n 'un da (sultanlarn ve halifelerin tantmla
rndal kullanld anlalmaktadr.
Kitap, kuru ve siyasi bir tarih olmaktan uzaktr. Bahis ko
nusu edilen hkmdarlarn kiisel, dinsel, siyasal vb yn
lerini yanstan anekdotlara birinci derecede nem verilmi;
bunun yan sra, zl tarih bilgileriyle halifelerin ve padiah
larn fiziksel zellikleri de ihmal edilmemitir. Bahisler ince
lendiinde, devletlere ve hkmdarlara ayrlan hacimierin
titizlikle dikkate alnd anlalr. Baz devletler ve sultan
lar birka satrla tantlrken mesela Fatih Sultan Mehmed'e
14 sayfa ayrlmtr. Ama gerek O smanl padiahlar gerekse
dierleri iin bir kayrma dnlmemi; kt ynetimliler
cesaretle tenkit edilmitir. Bu bakmdan Tuhfet 'l-Ahbdb,
gereklik yan kuvvetli, ciddi bir eser nitelii tamakta ve
pek bilinmeyen yeni bilgileri yanstmaktadr.
Yazar, kendi nsznde eserini iki amala hazrladn
aklar:

14
 DURU TARIH

Dnemine kadar gelip geen on drt Osmanl padia

hnn her bakmdan dier sultanlardan stnlkleri
ni ispatlamak.
Dnya sultanlnn geici oluuna deinerek iktidar
sahiplerinin, adalete ve dorulua dayanan bir yne
timden amamalann tlemek.

Bu iki ama, sonszde de ilenmi, ynetime ilikin ayet

ve hadislerle hikayelere yer verilmitir.
Dil ve slup, 1 7 . yzyl Osmanlcas karakteristiinde
olup yazar, sk sk Arapa ve Farsa sz hnerlerine tutsak
olmutur. Seci (nesirde i kafiye) , batan sona srdrlm;
an vglere, mbalaalara yer verilmitir.6 unu da belirt
mek gerekir ki, yazar, pek az da olsa, bugn bile "ztrke"
saylan baz kelimeleri, Arapa ve Farsa karlklar bulun
duu halde kullanmtr: Konuk, dek, Tanr, onmak, beden,
oturak (istirahat) . dknr (israf), ulak (haberci) , olancak!
olanck (erkek ocuk) , gerek. . .
Tuhfet'l-Ahbdb' gnmzn Trkesine aktarrken k
saltmay dnmedik Fakat yer yer koymak zoruuluunu
duyduumuz aklama ve notlarla esere istemeyerek katk
da bulunduk. Uzun vg ve yergi cmlelerini, ayn anlam
tayan daha ksa cmlelerle sadeletirmeyi, hakim slubu
bozmamay, terim ve deyimleri, Trke anlamdalanyla ve
ya daha kolay anlalrlanyla deitirmeyi gzettik. Metinde
geen Arapa ve Farsa nazmlar Trkeye evirdik, fakat
divan iiri rneklerini aynen aldk. Baz isim ve olaylarla
ilgili olmak zere dipnotlarda gerekli aklama ve dzelt
meleri yaptk. Ancak okuyucu iin bir soru konusu tekil
etmeyecek hususlarda aklama yapmay gereksiz bulduk.
Yukanda temas edilen "bab"lann ve balisierin tertibinde
ise bir-iki deiiklii zorunlu grdk. yle ki: nsz izle
yen "Sultan I. Ahmed" bahsini Sultan III. Mehmed'den, ikinci
bab meydana getiren Abbasileri nc b abm ilk fasl olan

tki rnek: "Ti-i tiz ile darb itdikleri ayineler ems-i mnir gibi hveyda ve
ayine-i skenderi gibi cihiin-nma olmutur." "Edirne Tahtgahnda inayet-i
Bari, yar-i Hazret-i ehriyari olub bir debus- sa'adet-ma'nus atub bir iki
fersah yire iddet-i kuvvetlerinden yetidirmilerdir ki, teffekkrnde ukl
hayran ve Kahraman ve Nerimanlar sergerdiindrl" (1. Bab, s. ll)

s
 DURU TARIH

Erneviierden sonraya aktardk. nc bab ikinci fasl birin

ci ksmdaki ksa kronolojiyi Erneviierin bana, "C engiziyye"
ksa bahsini de Harezmahlardan sonraya koyduk. Bylece
ikinci ve nc bablarda tarihsel sra salanm oldu.

Tuhfet'l-Ahbab'n yazar kimdir?

1 7 . yzyln ilk yarsnda iyi bir din adam ve tannm
bir kalem sahibi olarak n kazanm bulunan Kadasker
Takprlzade Kemalddin Mehmed Efendi/ eserin yazar
sanlagelmise de bu zatn Tuhfet'l-Ahbiib'la ilgisi yoktur.
Yzyl nce stanbul Terakki Matbaas'nda baslan eserde
yazarn ismi gememektedir. Basm, btn ktphane ka
ytlarna, yaynlara, kataloglara Takprlzade'nin adyla
girdii gibi, son yllarda yaymlanan birok esere de yine
bu adla girmitir.8 Geen yzylda yaymlanan bibliyografya
derlemelerinden bazlarnda TG.rih-i Saf, Takprlzade'nin
bir eseri olarak gsterilirken bazlarnda gsterilmemitir.9
Oysa gerek yazar, eserinin deiik sayfalarnda -ad dn
da- kimliini ortaya koymaktadr:
TG.rih-i Saf!Tuhfet'l-A hbiib yazar, Tire'nin tannm ve
aydn bir ailesindendir. Atalarndan olan Molla Pir Ali ve

Takprlzade Kemalddin Mehmed Efendi: III. Mehmed, I. Ahmed, I.

Mustafa ve II. Osman dnemlerinin kadaskerlerindendir. Babas akaik-i
Nu'maniyye yazan Ahmed Efendi'dir. Kemalddin Mehmed Efendi, ann
nde gelen yazarianndansa da Tarih-i Saf onun deildir. Bu yakrma muh
temelen sonraki yzyllarda asl yazarla ya herhangi bir benzerlik yznden
ya da Kemalddin Mehmed Efendi'nin zel kitaplna ait olup onun mhr
n tayan bir yazma nshasnn yanltmasndan domu olabilir. imdiye
kadar Kem.aalddin Mehmed Efendi ve Tarih-i Safzerinde esasl bir ara
trma yaplmadndan da sz konusu yanl tereddtsz kabul edilmitir.
Enver Koray, 7Ylrkiye Tarih Yaynlan Bibliyografyas, 1729-1955, stanbul,
1 959, s. 6; smail Hami Danimend, lzahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, cilt
III, stanbul, 1 96 1 , s. 700; Samiha Ayverdi, "Edebi ve Manevi Dnyas inde
Fatih," stanbul Fetih Dernei Neriyat, No: 1 9 , 1 953, s. 1 5 1 vd; T. Ylmaz z
tuna, 7Ylrkiye Tarihi, cilt XI, stanhul, 1 967, s. 2 1 6.
Bursal Tahir, Osmanl MeUi jleri, cilt I, s. 347: "Kema!ddin Mehmed Efendi'nin
Tarih-i Saf!Thhfet1-Ahbdb ismindeki matbu tarihesi bab zere tertib
olunmutur." Kemalddin Mehmed Efendi'nin u iki yayndaki biyografilerin
de Tdrih-i Saf adl bir eserinden sz edilnemektedir: Mehmed Sreyy a , SiciU-i
Osmani, cilt III, s. 80; emseddin Sii , Kams1-a1dm, cilt V, s. 3882.

16
 DURU TARIH

Kalemah Beyler, kendi dnemlerinde sz sahibi olmular,

memleketleri Tire'ye de byk hayrlarda bulunmulardr.
Yazar, bykbabasnn Kadasker Bostan Mustafa Efen
di10 olduunu, babasnn ise Sultan III. Murad zamannda
( 1 574-95) eyhlislamlkta bulunduunu 1 1 aklar. te kitap
taki bu bilgilere dayanlarak Tuhfet'l-A hbdb yazannn bir
"Bostanzade" olduu kesinlikle sylenebilir.
eyhlislam Bostanzade Mehmed Efendi'nin olundan
by Mustafa EfendP2 her ne kadar "ilmiye" snfndansa
da daha 1 60 1 ylnda ldnden, bu tarihten epeyce sonra
kaleme alnan eserin yazan olamaz . Ortaneas Mehmet Efen
di de medresede yetimi, 1 622'de Sultan Ahmed C amii hatip
ve vaizliine getirilmitir. Ancak bu da Tuhfet'l-Ahbdb ya
zarl iin zayf kalmaktadr. u halde en kuvvetli ve kuku
suz aday, Bostanzadelerin k Yahya Efendi'dir. 3
Nitekim Yahya Efendi hem I. Ahmed zamannda kadas
kerlik yapm olmas hem de bilim ve kalem sahibi olarak
tannmas nedeniyle grmz dorulamaktadr. Yahya

lO "Bykbabam Bostan Efendi" (1. B ab, s. 5 0), "Valid-i macid cedd kesir'l
mahamid merhum Bostan Efendi" (1. Bab, s . 74). "Elkas Saferi'nde Bostan
Efendi merhum kadaskerleri iken" (1. Bab, s. 74). Yazar bu cmleleriyle b
ykbabasnn Kanuni devri kadaskerlerinden Bostan Mustafa Efendi oldu
unu aklamaktadr.
Bostan Mustafa Efendi (Tire 1 498-stanbul 1 570): 1 547'de Anadolu kadas
keri oldu, ertesi yl Kanuni'nin maiyetinde Elkas Saferi'ne katld. 1 570'te
stanbul'un teftiiyle grevliyken lmtr. Felsefeye dair eserleri vardr.
Prof. Dr. Hseyin Yurdaydn, 31 Temmuz 1 969 tarihli mektubuyla dikkatimi
zi ekerek Tarih-i Safyazannn, Bostan Efendi'nin torunu olduu gereini,
kendisinin 1 955'te bir baka vesileyle akladn haber vennitir: Bkz. H.
Yurdaydn, Bostan'n Sleymannamesi (Ferdi'ye atfedilen eser). Belleten,
cilt XIX, say: 74, s. 1 87'de 1 32 . dipnot. Sayn Yurdaydn bu makalesinde, .. .
Bostan'n torunu olan (Tarih-i Saf) ad ile mehur Tu.hfet 'l-Ahbdb meUi.fi... "
ifadesini kuUanmakla bizim iddia m_z teyit etmektedir. Fakat sayn profe
sr, asl nemli olan yazarn adn aklamad gibi onun bu zmnf ifadesi,
sonraki yaynlarda gz nne alnmamtr.
ll "eyhlisli.mlan olan babamz .. ." (1. Bi.b, s. 82 vd). Bostanzade Mehmed Efendi
lll. Murad dneminde iki defa ( 1 589-92/ 1 595-98) eyhlisli.mlkta bulunnu
tur. Trke, Arapa, Farsa iirleri, dinsel konularda telif ve evirileri vardr.
12 "Mustafa Efendi, Bostanzade Mehmed Efendi'nin olu olup mderris, s
kdar mollas oldu. 1 0 1 0'de ( 1 60 1 ) vefat etmitir" (Mehmed Sreyya, SiciU-i
Osmanf, cilt IV, s. 636).
13 "Bostanzade Yahya Efendi, eyhlislam Mehmed Efendi'nin maldm-
salisidir" (SiciU-i Osmanf, cilt IV, s. 636).

17
 DURU TARIH

Efendi iyi bir medrese eitiminden gemi, babasndan ve

ann sayl din bilginlerinden zel dersler almtr. Sra
syla Halep, Galata, Bursa, Edirne mollalklannda bulun
duktan sonra 1 6 1 3'te stanbul kadlna atanm , 1 6 14 Ru
meli kadaskerliine getirilmise de ertesi yl azledilmitir.
Tahminimizce Tuhfet 'l-Ahbab' bu tarihlerde yazm olma
ldr. 1 623'te Anadolu kadaskerliine atanan Yahya Efendi,
1639'da (1049) vefat ederek babasnn ehzadeba C amii av
lusundaki trbesine gmlmtr. Din ve tarih konularnda
bilgin bir kimse olduu anlalmaktadr. 7. yzyln nl
"Yahyazadeler" ailesi, bu zatn soyudur. 14
Tuhfet 'l-Ahbdb' , yukarda belirttiimiz gibi, 1 6 1 5'te
ilk kadaskerlik grevinden uzaklatnldktan sonra yaz
m olabileceine dair ipular, eserinin baz cmlelerinde
mevcuttur. 15 Ayn cmleler, Yahya Efendi'nin, Sultan I. Ah
med zamannda kadaskerlik, yani "divan yelii" yaptn
da dorular. Kitabn bir baka cmlesinde ise Bursa kadl
grevinden sz etmektedir. 16
Eseri, gnmzn Trkesine aktarmak iin yaptmz
ksa aratrma sonucu Tarih-i Saf!Tuhfet 'l-Ahbab'n gerek
yazar olarak ortaya kan Bostanzade Yahya Efendi'nin Sul
tan I. Ahmed' e sunmak zere yazd Mir'at 'l-Ahlak ve Gl-i
Sad-berg adlarn tayan iki eseri daha vardrY Muhteme
len o, Tuhfet 'l-Ahbab' da Sultan Ahmed'e sunmak maksa
dyla yazmtr.
Necdet Sakaolu

14 "Bostanziideler, Bostan Mustafa Efendi eviaddr ki, eyhlislim ve sudurdan

olarak bir buk asr kadar mmted olmutur. Sonra evladndan Yahya Efen
di ouHanna Yahyazadeler denerek baka bir kol oldu" (SiciU-i Osmani, cilt
IV, s. 636, 684) .
15 Omekler: "Bu fakir hakir hdmet-i Divanda iken .. .", "Arz- kazaya in
paye-yi serir-i izzet-musirlerine yz srdkde .. ." , "Hususa. refikmiz olan
efendi hasde olub yalnz arz okumaa girmek ddkde. . . " II. Bab, s. 9,
10); ". . . Celdli Yusuf Paa, Asitane-i Saadet-a'vane geldikde, hakir- i kesir'l
taksir, hdroet-i Divanide bulunma ile ve eeliili merkumun nice mefiisidini
bilb katli er' ii lazm iken ... " (I. Bab, s. 1 2) .
16 " . . . Bu hakir Bursa'da kad iken . . . " ( I . Bab, s. 1 8).
17 "Yahya Efendi alim idi. Gl-i Sad-berg, Mir'at'l-Ahldk' yazmtr" (SiciU
Osmani, cilt IV, s. 636).

18
 (Yazar Yahya Efendinin nsz)

Bismillahirrahmanirrahfm
Minnet ve teekkr, btn yaratklann sultan olan Al
lah 'adr. nk o, mlknde kavgasz, esiz, ortaksz olup
ayplardan annmtr. Yeryzne grlt veren sultanlar,
onun bykl yannda yerle bir gibidirler. Olkelere hk
meden hakanlar, yce katnda adsz, nsz kalrlar.
Salavat ve selam, peygamberlerin sonuncusu, Tan
n elilerinin en erdemlisi, sultanlar sultan Muhammed
Mustafa 'ya (s.a.) olsun. Varl, alemin yaratlna sebeptir.
O, insanolundan bakaldnp tanmazlk edenlerin de ko
ruyucusu ve savunucusudur.
Allah'n en gzel verimsemeleri, uur ve mutluluk rnei
drt sekin halifeye (Ebubekir, Omer, Osman, Ali) ve peygam
berlerimizin iki torununa (Hasan ve Hseyin) olsun. Hak
yolunda her biri, doruluu gsterici birer yldz, insanl
mutlulua ulatran klavuzdur.
Btn bunlarla ilgili olaylar, aydnlann bildii eylerdir.
Allah, yaratclnn ve sonsuz gcnn bir gerei ola
rak, insanlan farkl yaratmtr. Bylece kimi, kutlu, kurnaz,
hnerli, aydn; kimi yol kesici, kirli, gzelliklerden yoksun,
iyiliklerden umutsuz olmutur.
("Her toplum, kendi diniyle vnr oldu. Derken topluluk
lar din ilerinde para para oldular, blkZere aynldlar. ")18

Nazm:
Kimin komu cemiilinden safada
Kimin klm eeliilinden belada

Kimine cennetin klm myesser

Kimine narn klm mukadder

lB Mminun Suresi, 53. ayet.

19
 DURU TA R I H

unu d a belirtmeli ki, alma ve stn aba gsterme

yollar, ok ynl ve trldr. Kiiolunun eylemi, deiik
istekZere uygun olabilmektedir. Besbelli olan, bazlannn
amac cinsel istekZere kanmak; kimisininki ermilik kazan
maktr. Kimi abasn satamaya, dmeye harcar; kimi
nin tabiat eziyete alktr. Kimi sultanlk uruna koup
seirtir; kimi de ham sevda arar durur. Eer her birinin eli
ne, dilek atnn yulan geiverse, gnllerini dolduran emele
koturacaklan, karardan uzaklap birbirlerine hakszlk
edecekleri; azgnla, taknla kaplacaklan; eli avucu
bo olanlarn yenik, zenginlerin stn kacaklan kesindir.
Byle bir durumda ise, "Yeryznde ikilik kar" sz gerek
kural olurdu. Yce Tanr 'nn eriilmez gcnn ve yapcl
nn bir hikmeti olarak yeryznde her toplumun bir ah,
her milletin de bir ehinah olagelmitir. Bylece herkes bir
baka adaletin ve verginin dzeni iinde hem rahat hem
kolaylkl klnmtr. Bu dzen insanlarn gnl ferahl ile
yaamalarn salar. Ote yandan, toplurnlara bey, toplant
lara ay olanlarn, peygamberimizin eriatndan kuvvet bu
larak dindalann korumalan gerekir. !te uygarl ve top
lum huzurunu salayan da asl budur.
Rivayet olunur ki Hattab olu Omer, bir gn peygambere
sordu: "Yce Tanr, onlar da birer insan olduklan halde ni
in toplumlarn zerine birer sultan koymutur ve bunlar,
devlet mutluluuna eriilmez stnle ulatrmtr; ste
lik halk da kendilerine kul etmitir? ouna, evre beyler
de ba emilerdir; her birinin heybeti kuvveti gklere var
mtr?"
Tanr elisi bu soruya karlk, "Sultanlar, yeryzn
de Allah 'n glgesi saylrlar," buyurmutur. Hakikatte, ulu
Tan n 'nn temiz varl, beden zelliklerinden arnm,
insan niteliklerden kutsallkla ayrlmtr. Bu szdeki "gl
ge," mecaz olarak ve "snak" anlamnda kullanlmtr. Ya
ni sultan, Allah 'n buyruklanndan kuvvet alr, yaratklar da
ona bel balayp snarak gvenlie kavuurlar, demektir.
Nasl ki, gnein yakclndan glgeye snlrsa, sultan

20
 DURU TARIH

da glge gibidir. Halk ktlerin, zalimlerin elinden ona s

nr. !te bundan tr de halktan stndr. Yce Tann'nn
halifesi demek, toplumun ba ve sekini olmaktr. Bedenin
canlln salayan ruh neyse, toplum iin de sultan odur.
!nsa nn yaamas canla olduu gibi, insanln geim yo
lu da sultann ynetimi ve koruyuculuu ile mmkndr.
Bu bakmdan, aklllar, irfan sahipleri ve bilginler iyi bilirler
ki, ilk i varl, dnya ve toplum dzeninin teminat olan
"Halife't-ullah"n (Tann'nn Halifesi) mr uzunluu ve sul
tanl iin dua etmektir. Btn halk banndran gvenlik
adnnn orta direi durumundaki padiaha, herkesin,
zellikle bilim ve kltr erbabnn gnlden dua etmeleri
farzdr. Yaratcya sayg ve hizmet ynnden, bireylerin, a
lnlann tapnma eiine koyarak olgunluklan derecesinde
kulluklann aklamalan arttr. Bylece kulluk treni yeri
ne getirilmi olur. nk "Kiiye teekkr etmeyen, Tann 'ya
da kretmemi olur," anlamnca, velinimet saylan padia
ha hizmet, titizlikle gzetilmelidir.
Deersizliimi, noksanlanmn okluunu iyi bilmekle
birlikte ben de velinimetim olan Padiah HazretZerine hiz
met amacn gttm. Onun hayrl dileklerini kazanma u
muduyla, yz anber kapl bu kitab hazrlayp "TUHFETO'L
AHBAB " (Dostlar Armaan) diye adlandrdm.
Kitap blmdr. Birinci blm Osmanl padiahlan
nn, ikinci blm Abbasi halifelerinin, nc blm de di
er birtakm sultanann zellikleriyle baz garip hikdyeleri,
byk eyhlerin kerametlerini kapsamaktadr. Eer Yce
Padiahm beenir ve emirlerinin ifa edildiine kanaat ge
tirirlerse, dn tahtnda sslenmi gelin misali, bu gzel
kitap da Allah 'n izniyle kntacaktr! Syleyi gzellii ve
sohbet havas tayacak biimde kaleme alnm olan ki
tabm belki tenkit edilebilir. Ancak Padiahn erefli adn,
gzel huylann, ulu atalannn zelliklerini konu edinmi
olmas dikkate alnnca, yeter derecede ssl ve deerli ol
duu anlalr.

21
 DURU TARIH

Kitabm nam- Sultan Ahmed ile oldu i'la

Masun etsn hatalardan vcudun Hak Taala

Sultanlarla ilgili tarihleri okuyup aratranlar iyi bilir

ler ki, dnyann balangcndan ve insanolunun yaratl
ndan bu yana, ululuklan, heybetleri, kuvvetleri ile orta
l birbirine katan ve nlerini gkyuvarla iinde nla
tan sultanlar arasnda, Osmanl padiahlanndan temiz
inanls, yksek soylusu yoktur. mmetierin en hayrls
ise iftihar kayna Muhammed Mustafa 'nn (s.a.) mme
tidir. "Ey Muhammed mmeti, siz insanlk iin en hayrl
toplumsunuz. "19 ayetindeki ak hkm, bu konuda btn
gr aynlklann kesip atar. Mslman toplurnlara bakan
olanlan n, deer ve stnlk ynnden teki toplum yneti
cilerinden nde olduklan da bilinmektedir. Tann elilerinin
ay', peygamberler emberinin merkezi, temiz yaratlllann
ba Muhammed Mustafa (s .a .) ile kendinden sonra gelen
Halifetullah, Ebubekir, mer, Osman, Ali ve iki saygn torun
Hasan, Hseyin insanln en yce sultanlan saylrlar.lte
bunlardan ve byk sahabeden padiah olanlar dndaki
meliklere kyasla Osmanoullannn stn nitelikleri, teki
lerden kat kat fazladr. Abbasf halifelerinin ou, "Kur'an-
azim yaratktr! " diyerek doru yoldan sap mlardr. Byk
imamlardan Hanbel olu Ahmed gibi bilgin, olgun erdemli,
saygdeer bir kiiyi dvdrmlerdir. Osmanoullanndan
hibirisi iin byle yakksz bir tutumdan sz edilmemi
tir. Emevi halifelerinin durumlan da apak ortadadr. I
lerinden Yezit gibileri halk tarafndan lanetlenmitir. Yine,
Fatimf halifelerinin, erakise (Klemen) sultanlannn, teki
padiahlann ounun durumlan da dosdoru bilinmekte
dir. Bunlarla ilgili hikayeler, rivayetler aada sunulacaktr.
Hepsinin bir zeti olarak denilebilir ki, Osmanoullannn
stnlkleri kesindir. brlerinin ayn birer ynden sekin
likleri varsa bile Haremeyn-i Muhteremeyn 'e (Mekke ve Me
dine) gereince hizmet edemediklerinden kusurlu saylrlar.

19 Al-i lmran Suresi, 110. ayet.

22
 DURU TARIH

Tam yz ak gsterememilerdir. Ayrca OsmanouUannn

dinsizler zerine atklan gazalar da bu soy iin eriilmez
bir stnlk vermitir. eriata inanla ballklan, btn
ilerini ulu Tann 'ya gvenmeleri, yere batas dinsizlerle ya
plan savalarda ele geen esirleri Mslmanla sokmalan,
devirme yolu ile saylamayacak kadar ok dinsizi din ay
dnlna kavuturmalan, yz akl olarak btn sultan
lardan nde saylmalann gerektirir. Dorusunu gizleme
meli; devirme kuralna, yeri cennet olsun Sultan (III.) Mu
rad Han zamanndan beri hile katlr. ehir olan ve Trk
olan devirme oldular. mu ve yce Tann, Osmanl soyunu
her zaman gle ve sevimli eylesin. Sultanlklann sonsuz,
tahtlannn temelini salam klsn. Amin.

23
 BAB - I EVVEL
D E R E MAL - AL- O S MAN

(Birinci Ksm)

Osman Gazi'den Sultan I. Ahmed' e kadar Osmanl

padiahlar:

. Sultan Osman 1 28 1 , 1 299- 1 324

2. Sultan Orhan 1 324- 1 360
3. Gazi Hdavendigar 1 360- 1 389
4. Sultan Bayezid Yldrm Han 1 389- 1 402
5. Sultan elebi Mehmed Han 1402, 1 4 1 3 - 1 42 1
6. Sultan Murad Han (II) 142 1 - 1 45 1
7. Sultan Mehmed Han Gazi (II) 1 45 1 - 1 48 1
8. Sultan Bayezid Han (II) 1 48 1 - 1 5 1 2
9. Sultan Selim Han Gazi 1 5 1 2 - 1 520
10. Sultan Sleyman Han Gazi 1 520- 1 566
l l . Sultan Selim Han (II) 1 566- 1 574
1 2 . Sultan Murad Han (III) 1 574- 1 595
1 3 . Sultan Mehmed Han (III) 1 595- 1 603
14. Sultan Ahmed Han 1 603- 1 6 1 7

24
 SULTAN O S MAN HAZRETLER
(Yeri Huld Cenneti Olsun)

Adalet lkesinin oca, Osmanoullannn kurucusudur.

Son derece drst, dinine tutkundu. Uzun boylu, ak benizli,
kumral kalyd. Yrekli, yiit, adaletli, halksever imi.
Babasnn salnda ve kendisi yiitlik andayken bir
kiinin evine konuk olur. Duvarda asl kitab sorar. Ev sa
hibinden "Yce Allah'n kelamdr," cevabn alnca, Kur'an-
Kerim' e saygsndan, sabaha dek el balayp ayakta durmu
tur.
Hile ve aldatmacadan tamamen annm olup hayatnda
devlet kasasndan bir ey almamtr. Kendi koyunlanndan
elde ettii rnlerle geinirdi. Halen, Bursa dolaylarndaki
beylik srler padiahmza atasndan miras yoluyla ula
m helal mallardr. Hem yumuak huylu, hem gerek bil
gindi. Yiitlii ve yumuakl yazyla anlatlamaz. mrnde
bir kerecik fkelendiinin grlmedii sylenir.
Sultan Alaeddin'den (Keykubad) sonra Seluklu sultan
lnn parlakl snp de ynetim Moollara geince, Sel
uklularn elinde pek ufak bir toprak paras kalmt. Bu
arada, Seluklularn nimetleriyle yetimi sayl komutanlar,
devlet boyunduruundan karak istiklal peine dmler,
zorbalk yoluyla lkeler edinmilerdi. Bunlar, adiarna hutbe
okutup sikke bastnnlard. Ama Sultan Osman gerek dost
olup, tabl alem (davul ve bayrak) Sultan (III.) Alaeddin'den

Osman Gazi'den padiahlara intikal eden koyunlar ve miras hakknda

Akpaazade'den (Bab 29): " . . . Azizler topland, Osman'n mal var m, yok
mu diye sordular. Tefti ettiler ki, ancak fetbolunan lkeler var. Aka altn hi
yok. Osman Gazi'nin bir srtak tekelesi (elbise) vard, yenice idi. Bundan ba
ka bir yanc (at yanna aslan torba). tuzluu, kakl, bir sokman izmesi,
birka iyice atlan ve birka sr koyunu vard. imdiki zamanda, Bursa y
relerindeki belik koyunlar ondandr. Sultann'nde birka yrk at vard.
Birka ift de kz bulundu. Baka bir eyi bulunmad."

25
 DURU TARIH

geldikten ve izin verildikten sonra hutbe akutmu ama sikke

kestirmemi tir.
Hatunu, E debiili'nin kzdr. Bu hatun, Sultan Orhan ve
Sultan Aliieddin Paa'nn anneleridir.2 Osmanl s oyundan
gelenlerin ou gibi, Sultan Osman da ermilerdendi ve ke
ramet gstermitir. Nitekim eyh Edebiili'nin mutluluk bal
eden evinde konukken grd d ,3 su katlmam kera
mettir.
Osman Gazi'nin kardei Gndzalp Sultan, St Sava
nda ehit olmutu.4 imdi bile mezanna nur indii grl
mektedir. Hatta, ben Bursa'da kadyken, devletin yce bir
buyruu zerine bir konuyu incelemek iin St kasabas
na gittim. Kutsal klada donanm mezarn ziyaretim s
rasnda, nur inmesi olayn bizzat mahede etmitini M
barek mezan bandaki dualanm, Tanr'ya hamdolsun yerini
buldu. Osman Gazi'nin kardei olu Aydodu Bey de s avata
ehit dmtr.5 Karahisar'da gmldr. Mezannn top
ra, hastalarn ateini savar. Mezar evresinde bir kez do
latrlan hayvanann sancs kesilir.
Sultan Osman'n terbiyesi ve drstl her trl anlat
rnn stndeydi. yle ki, edep ve terbiyesinin anlndan,
Sultan Aliieddin'in bayrakla birlikte gnderdii davul, kar
snda alnd an ayaa kalkp durmutur. Hala bu gzel
gelenee uyulmaktadr: Gazillarda da serdarlar, ks (byk

Daha gvenilir tarih bilgilerine gre, Osman Bey'in biri Mal Hatun, di
eri Edebali kz Bala Hatun adlannda iki kans vard. Sultan Orhan, Mal
Hatun'dan; Alaeddin Bey Bala Hatun'dan domutu.
Osman Bey'in ryas: "Osman, Edebiili'nin evindeymi; ay, eybin brnden
doduktan sonra gzle seilecek bir hzla byyp dolun olmu ve Osman'n
kucana inmi. Arkasndan Osman Gazi'nin gsnden ulu bir aa km.
Dal budak salmaya, ileride Osmanl Devletinin yaylaca lkeleri glgeleme
ye balam .. ." Kimi peygamber ve eski hkmdarlar iin de anlatlan bu d,
ok sonralan uydurulmutur.
Erturul Gazi'nin, Osman'dan baka Gndz ve Saru Yatu ad iki olunun,
daha ilk yerleme ve kurulu dneminde ehit olduklan gvenilir rivayetler
dendir.
Akpaazade, bu ehit prensi Saru Yat olu Bay Koca olarak tantr (bkz.
Akpaazade Tarihi, 3. Bab)

26
 DURU TARIH

davul) vurulmaya balaynca dorulurlar.6 Hayatnda ha

ram elbise kullanmam, haram kaptan yemek yememitir.
Yce Tann, mezann nurla ldatsn, Osmanl Hanedann
bayndr klsn.

... Ak Temr sanca getirdii vakit ikindi zama

Akpaazdde'den (8. Bib):
nyd. Nbet vuruldu. Osman Gazi, nbet vurulurken ayakta durdu. Ta imdi
ye kadar Osmanl Hinedan, seferde nbet vurolursa ayakta dururlar. Sual:
'Baka padiahlarda bu adet yoktur. Ya bu Osmanl Hanedannda nedendir?'
Cevap: 'tki hususi manas vardr ki, biri budur; bunlar gazilerdir. Nbet vu
rulnas, gazinn bildirilmesidir. Gazaya hazr olun demektir. Bunlar dahi,
Allah nzas iin gazaya haznz diye ayak zere dururlar. Biri dahi, bunlar
yoksul doyurucu sofra sahipleridir. Dnya halkna nimetler yedirirler. Bu Os
manl soyu ne yaparsa ahilk kanunu zere yapar."

27
 HA ZRET SULTAN ORHAN'IN VASFI

Sultan O sman'n tayini zerine yerine tahta kmtr.

Kardei Sultan Alaeddin Paa sultanlk istememi , dervilik
meslei ve kanaat mlkyle yetinmiti. ki kardein arasn
daki sevgi, iten ve olgundu. Sultan Orhan tahta knca ba
balar gibi hakka ve adalete eildi.
Ak benizli, orta boylu, gayet gzel gr siyah sakall, son
derece gzel ve benzersizdi. Olgunluu, atasz geerliin
deydi. yi ynleri, yetikinlii, gzellii anlatlamaz . Heybet
ve ululuu da halk arasnda darbmesel olmutu. Heybetin
den kimse yzne bakmaya takat yetiremezmi . ok ciddi ve
kibirli grndnden huzurunda kolay kolay bir sz sy
lenemezmi . Fakat yumuakl da ayn lde aryd de
nir. Hayat boyunca bir kimseyi incitmemi, gnl krmam ,
sert s z sylememitir. Gler yzl, tatl szl olup sohbet
ten holanrd. Divan grevlileri, danmanlan, arkadalar,
bir araya geldiklerinde: "Bunca yldr Sultan Orhan bize bir
ac laf demedi. Yumuaklnn derecesini biliyoruz. yleyse
bu korkumuz, ekinmemiz nedendir?" diye aknlk belirtir
lermi . "Peygamber halkla yemek yemitir," der, padiahlar
gibi ayrca yemek yemezdi. Hatunu inegl tekfurunun kz
Nilfer Hatun'dur. Babasnn salnda evlenmilerdi. Na
maza dknd ve bilhassa nafile namaziara fazla nem ve
rirdi. Sal ve perembe gnleri de oru tutard.
Osmanoullan iinde ilk sikke kestiren Sultan Orhan'dr.
Hildiye: "Kanaat hazinesini ve feragat kesini seen kar
dei Alaeddin Paa ara ara ziyaretine gelirdi. Bir gn adeti
zere derviane giysiyle huzura kp Sultan Orhan'a t
vermeye balad:
'Kardeim, Yce Tanr'ya hamdolsun ki, klcnzn vuru
undan dinsizler yerle bir oldular, dnya balarna dar geldi.
Topluluklan dald. evremizde bulunan zorba beyler, hak

28
 DURU TAR I H

ederek adianna hutbe okutmu deillerdir. Bunlar isyan e

derek padiah oldular. Adianna hutbe okuttuklan gibi sikke
de kestirdiler. Senin sikkenin olmamas insaf deildir. kin
cisi, Allah'n yardmyla askerimizin says fazladr. Adalet
ve himmetiniz ise halk kitlelerini stmze toplamaktadr.
Uygun den odur ki, asker ve raiyyet (halk) , geri birbirin
den sekindir. Bunlardan bazlarna ak brk (balk) ile ba
zlanna bayrak ile stnlk verin. Sultanln ileri gelenle
rine kzl brk giydirilmelidir. ncs Kafir olanlanndan
devirtesiniz ve birer aka cretle acemi olan (asker aday)
yapasnz ki, bunlar, bizim tremize gre yeti tirileler ve biz
den gayriyi bilmeyeler.. .' szleriyle dn bitirdi. Feridun
bahtl Padiah, buyurduklannn hepsini beenip kabul etti.
Aynca ona rica ederek, vezirlii zerine almasn istedi. By
lece kardei Alaeddin Paa vezir oldu. Sultan Orhan da kar
deinin dne uyarak altna akaya yksek adn yazdrd.
Sipahileri ve halk birbirinden mmtaz (saygn) , vezirlik i
leriyle de kardeini grevli kld."'
Dorusu, Osmanl Devleti, zamannda yksek bir mutlu
lua erimiti. Bu dnemden balayarak padiahlar, akn
larda, gazllarda ele geen esirlerden gayn, "devirme" ba
hanesiyle nice yz bin adam Mslmanlk erefine kavu
turmulardr. Bundan dolay, Osmanl padiahlan, teki sul
tanlardan stn saylrlar. urasn da belirtmeli ki, Sultan
III. Murad Han zamanna gelinceye kadar devirme iine hile
katlmamt. O zamandan bu yana, devirmelerin ou Trk
ailelerinden ve ehir olanlan dr. 2

Kltip elebi, Fezleke vrk. 98-a'dan: "Ordu da muhtelif snfiann beyaz, san ve
siyah kalensve giyrnek suretiyle birbirinden aynimasn Sultan Orhan em
retti. leri gelen devlet adamlan da kendi adamianna kzl kalensve giydir
diler. Sultan Orhan, kardei Alaeddin Paa'y vezir edindi ve askeri oa! tma
iini onunla Candarl Kara Halil' e dant. Klfir ocuklann devirmeyi m
nasip buldular ve slamlk erefine nail ve dman kalretmeye sebep olma
lan iin bunlan orduya kattlar. . . Bunlar, yenieri adyla hret buldular.. ."
Osmal Devletinin ilk askeri tekilatnn kurulmasnda Vezir Alaeddin Paa
ile Hac Kemaleddin olu Alaeddin Paa'nn ve Kad Candarb Kara Halil
Hayreddin'in katklan vardr.
II. Murad zamannda kanlan bir kanunla Osmanl uyruklu Hristiyanlar
dan alnan ve devirme denilen asker aday lan, lzumuna gre, yenieri aas

29
 DURU TARIH

lik d c fl.u rd a r tayinini de Sultan Orhan yapmtr. Yine

l f'l nl ru ya rdmc olmak zere ilk "ruznameci" ve "mu
k t. : " du bu padiahn emriyle tayin olunmutur. Yalnz,
" 1 l c fl. rd u rl arn birou hak yiyici olur" dncesiyle sunu
o k u urken onlarla konumazd. Nitekim imdi bile Osmanl
yusas byledir. Padiah bir ey sormak isterse vezire sorar.
Osmanoullarnda ilk cami, imaret ve medrese bu sultan
dan kalmtr. imdi de en ileri mutluluu srdren torunla
r , bu kutsal gelenei gzetip birok cami, medrese, savami
(mabet) yaptrmlardr. Hele genlik andaki padiahmz
(I. Ahmed) , bu trl hayrlara candan gnlden dkndr.
Allah rzas iin bir byk caminin yapmn balatmtr. 3
Yce Yaradan beenip onaylasn. Bunun gibi daha birok ca
minin tamamlanmasn, btn varlklarn efendisi (Hz. Mu
hammed) saygsna ksmet etsin.
Hikaye olunur ki cennet-mekan Sultan Orhan bir sava
tan sonra ele geen akn malla baehri Bursa'ya dner ve
bununla bir cami yapmay dnr. Devlet adamlar ile din
bilginlerini toplayp, 'Hel al malmdan bu kadar paraya eri
tim. u anda camiye ihtiya var mdr, sevaba nail olacaksam
yaptraym?' diye sorar. Hepsi de, 'Halen ehrimizde en n
ce yaplmas gereken cami ve imarettir. Bunlar yaptrmaya
balamakla sevap kazanacanz kesindir,' deyince Sultan
Orhan, ellerinden bir temessk (tutanak) alm ve hemen ar
kasndan da -br dnyaya bir hazrlk olmak zere- byk
bir cami ile bir imaret yaplmasn buyurmutur. Ara ara o
tutanaa gz atp, 'Ya ilahi, ycelerden yce iyiliinle bu ka
dar ok kimseyi yalanlamayp beni sevaba kavuturasn ! ' di-

tarafndan yedi senede bir 8 ile 8 yandaki genler arasndan seilerek

devirilirdi.
III. Murad padiahken, ehzade Mehmed'in snnet dnnde gsteri yapan
Hristiyan sanatlann ocuklan acemi ocana sokulmak istendi. Yenieri
Aas Ferhad Aa, buna iddetle itiraz etti ve istifa zorunda kald. Fakat Sul
tan III. Murad'n sran zerine Yusuf Aa "aa ra" nam altnda bunlan
ocaa ald. Zamanla pek ok kii bu yoldan ocaa girdi. Evlenen yenierilerin
oullan da "kulolu" adyla ocaa yazlnca devirme ihtiyac azald. 8 . yz
yln ortalanna doru devirme sisteminden vazgeildi.
I. Ahmed'in 1 609'da yapmn balatt stanbul'daki Sultanahmet C amii.

30
 DURU TARIH

ye dua edermi. C ami tamamlannca trl yemekler piirtip

bizzat kendisi yoksullara dat; caminin mumlann eliyle
yakt rivayet edilir.
Bu da babas gibi haram giymemi , altn gm kaptan
yemek yememi , devlet kasasndan bir habbe harcamam
tr. Hazineyi, kat ve defterler duran d hazineyi kendi
mhryle mhrleornek de zamanndan kalma bir kuraldr.
Hara4 ve eriata uygun -5 akalann -ki bunlar dev
let hazinesinin gelirleridir- titizlikle gzetir, D Hazine'ye6
koydururdu. Hazine'ye yalnz, z maln ve kazanen alr
m . Heybet ve ihtiamndan davulu, dier beylerin davut
lanndan bykt. Savalarda aldrd bu davul hfla tr
besinde asl durur ve erefli adndan dolay "Orhan Tabl"
demekle mehur olmutur.
Yardmsevedii ve adalet gzeticilii konusunda u olay
anlatlr:
Hikaye: "Askerlerine ulufe datrken, bir iki meskub (de
lik) floriyle delikli bir-iki altn aka knca defterdara, 'Bu
delikli altn, aka nedir?' diye sorar. Defterdar, 'Padiahm,
r ve ba vergisinden tahsil edilen maldandr' derse de
o, 'Hayr, bunlar halkn ocuklan bana iplikle taklm al
tnlardan7 alnmtr! ' diyerek durumun incelenmesini ister.
Gerein, Sultan Orhan'n tahmin ettii gibi ortaya kmas
zerine alan kiinin elini kesmitir."

Hara: Mslman olmayanlardan her yl alnan vergiydi. ki trlyd: a ) Her

kesin kendi ahs iin verdii "Harac- nus" (ba vergisi), b) Harac- arazi
denen toprak vergisi. Eer bir mkellef Mslman olursa, birinci tr harac
cizyeyi demekten kurtulur, ikincisinin yerine ise "r" vermeye balard.
Or: Toprak rnlerinden alnmas dince uygun grlen vergi. Verimin
onda biri orannda alnmas gerekmele birlikte ou zaman buna uyulma
m, sekizde bir, hatta bete bir orannda bile alnd grlmtr.
D Hazine (Devlet Hazinesi, Hazine-i Amire, Hazine-i Hmayin): Devlet ge
lirlerinin topland asl hazine. Bugnk maliye hazinesi demek olup genel
giderler buradan karlanrd. tk dnemde ok dzenli ilemise de sonrala
n bozulmutur.
Yakn zamanlara kadar Anadolu ky ve kasabalannda ocuklann bana de
likli para takmak bir gelenekL Ozellikle olan ocuklannn aln st sa
Ianna balanan para, nazarlk yerine geerdi. Eskiden vergi toplamak iin
kylere kan tahsildarlann haksz yere bunlan kopanp aldklan anlalyor.

31
 DURU TA R I H

1\ l l u l ' u ll k ll r, imdiki padiahmz d a eriata aykn ola

nk u l o bin altn sahiplerine geri verdirerek hemen
d l 't. n l u rl u r p a rm a n krdrmtr. Bir asrdr byle ada
l t. o l u t . Yaradan, temiz varln hatalardan korusun;
u d u l t l t d ll nyay glgelendirsinler.

32
 GAZi HDAVENDGAR'IN VA SFI

erefli ad Murad'dr. 6 1 6 ylnda s altanat tahtna clus

etmitir. 1 Uzun boylu, ak-kara gzl, doan burunlu, hey
betli ve yiitti. Syleileri tatl olup bilginlerle tecrbeli
kimselerle her zaman sohbet ederdi. Dinine bal, doruluk
tan amayan bir sultand. Sevimli dudandan her ne tr
l bir dilek ksa mutlaka gerekleirdi. Erimi ve keramet
gstermiti.
Hildiye: "Avlanrken bir doan okuya arm.2 Fakat
hayvan korktuundan umu ve eline gelmemi : 'Kalasn i '
diye buyurmu. Hayvan kuruyup kalm! Halen, Bursa'daki
camide kurumu biimiyle grlmektedir."
lk defa Ayak Divan3 edip bilginler ile vezirleri toplama
y ve dncelerini sormay Hdavendigar dnmtr. Bu
gzel bir usuldr.
Kardei Sleyman Paa'nn Gelibolu'da, Rumeli'nin fet
hiyle urarken ehit olmas, hemen ardndan babas Sul
tan Orhan'n vefat, kendisinin tahta yeni km bulunmas,
Anadolu dolaylarnda ekya tremesine, yere batas dinsiz
lerin ayaklanmasna yol am, her tarafta fitne ve fesat ba
lamt. Bunun zerine "ilerinizi danarak yapnz," hadis-i
erifine uyup Ayak Divan dzenlemi; bilginleri, vezirleri
toplayarak dncelerini sormutur. Yce Tanr'ya krol
sun ki, dnyay dize getiren klcyla lkede, az zamanda bir
lii ve dzeni yeniden salamtr.
lk defa kadasker tayini bunun zamanndadr.

Hicri 6 1 6 (Miladi 1 2 1 9) Sultan I. Murad'n clusu iin yanltr dorusu H.

763 (M. 1 360) olmak gerekir.
Okuya armak: Muhtemelen slkla ku armak.
Ayak Divan: Asl divan toplantlarndan ayn, olaanst durumlarda padi
ahn da hazr bulunmasyla yaplan toplant. Bu tr toplantlarda padiah
dndakilerin ayakta durmalan kurald.

33
 DURU TARIH

M v l 1 n ll C elaleddin Rumi'ye -ki Molla Rnkar demek

c . r sevgisinin anlndan, ona ait kisveti (giysiyi)
P,:t. ve bana altn diktirip ta edinmi , zerine sark
H l ' l l J t . Bu balk Bursa'daki mezannda hala durmaktadr.
ur' i erif zere Osmanl ahlar, bu skf baz seferlerde
vo uncmenlerde tac- sultani ederlerdi.
er' - i erif zere ganimetierden pencik4 alnp hazineye
konmas da bunlardan olmutur. Babas gibi Bursa ehrinde
iki ssl cami ve medrese E dirne'de de Eski Saray' yaptr
mdr.
Kerameti konusunda u olay anlatlr:
Hikaye: "Plevne Kalesini almak iin sefere klp ve ka
le kuatlm . Ancak on be gnlk bir uramaya ramen
kalenin fethi mmkn olmam . Padiah, 'Bu yklas kale
karsnda durmak zordur. Meer Allah yksn! ' dileinde
bulunmu. Orada bir miktar asker brakp kendisi Karade
niz kysna ynelmi . Yolda bir ulu kavak aacna arka verip
dinienirken bir haberci yetiip 'Padiahm, o salam duvar
larn bir ksm kt ! ' mjdesini vermi . Bylece 'Zalim olan
nice yerleri krp geirdik, arkasndan baka topluluklar
oluturduk,'5 ayetinin anlam, herkesin gz nnde gerek
lemi, o aaca da 'Devletli Kavak' ad verilmi."6
Anlay, yeteneklerinin stnl konusunda da aa
daki hikaye anlatlr.
Hikaye: "Plevne Kalesinden alnan betebir devlet
hazinesine getirilirken bir altn tas, iolanlardan7 teki a
lar ve kadife takkesinin iine s aklar. Hibir ey olmam gibi

Pencik (Betebir): Aknlarda ve savalarda elde edilen ganimet mallan ile tut
saklann bete birinin padiaha aynimas usul.
Enbiya Suresi, l l . ayet.
Kiitip elebi, Fezleke vrk. 1 99-b'den: "774'de sultan Rumeli yakasna geti.
nceviz ve Ferecik fethedildi. Sultan Polonya (Plevne) Kalesini kuatt. Ve bu
kuatma onbe gn srd. Sonra onun duas berekatyla duvarlan ykld.
Rivayet edilir ki, kalenin alnd haberi kendisine ulat zaman Sultan bir
aacn altnda glgeleniyordu. Habere ok sevindi ve bu aaca 'Devletl Ka-
vak' adn verdi."
olan: Saray okullannda yetitirilen ve zamanla deiik devlet hizmetle
rinde grevlendirilen devirmeler.

34
 DURU TARIH

hizmete bel balar. Gazi Hdavendigar, iolann bandaki

tas fark ederek hazinedara sorar:
'Bu ganimetler iinde bir altn tas vard, nice oldu?'
Hazinedar cevap veremez. Bunun zerine, 'Falanca hiz
meti, seni aldatmak iin olmal, bana giymi , git al ! ' bu
yurduklannda, Tas olann takkesinden kartlr."8
Bu hikaye onun ne kadar iyiliksever, yumuak, dine y
nelmi ve gnahtan s akndin ortaya koyar ki gencin ka
bahatini yzne vurmam , gerei bu yoldan meydana
kartmtr.
Sipahi olan snfn bu padiah kurmutur. len trnar
ehlinin ve zeamet9 s ahiplerinin tmarlann bakalanna ve
rilmeyip varsa bunlann ouHanna kanun etti. lk defa kale
satn alandr. Beyehri, Seydiehri, Yalva, Karaaa ve Is
parta kalelerini satn ald. 1 0 Bu yerler halen padiahmzn
miras maldr.
Olu Savc Bey'i, kendisi Rumeli savana giderken
Bursa'da (vekil) brakm , fakat ehzade isyan etmekle gz
lerine mil ektirmi tir. 1 1
Daha nce kadaskerlie getirdii Kara Hayreddin'i,
veziriazam, olu Ali Efendi'yi de yerine kadasker tayin
etti. Ancak Kara Hayreddin ok gemeden lnce, Gazi
Hdavendigar gayet acyp veziriazamla Mevlana Ali
Efendi'yi getirmitir. 2

KB.tip elebi, Fezleke vrk. 1 99-b'den: "Ordudan bir adam bana altn bir tas
giyli ve bunun zerine sark sard. Sultan bunu grnce ne olduunu sordu.
Adam bandakinin ganimet mal olduunu, korumak iin giydiini syledi.
Bunun zerine Sultan, 'skf' diye bilinen serpulann altn yaldzla sslen
mesini emretti.
Timar: Yllk r 20 bin akadan az olan topraklann vergi geliriydi. Zea
met: Timann daha by olup 20 bin ila 1 00 bin akalk gelirlerdir. (Tmar
lar ve zeametler askerlere, devlet hizmeililerine maa gibi balanrd. 00 bin
akadan fazla olan dirlikler ise "Has"t.
10 1 375 ylnda Hamidolu tlyas Bey lm, yerine Kemaleddin Hseyin Bey
gemiti. Sultan Murad, yeni beye bask yaparak 800 bin altn karl
Hamidoullan Beylii topraklanndan, yukanda saylan yerleri satn ald.
ll
1 3 85'te Savc Bey babasna vekalet ederken Bizans'n yardm ve tevikiy
le ayaklanm, Sultan Murad seferden dnp isyan bastrm, Savc Bey,
Dimetoka'da yakalanp idam edilmitir.
12 C andarllar, Osmanl Devleti'nin kuruluunda yardmlan olmu bir ailedir.

35
 DURU TARIH

Sultan Murad'n hatunu, stanbul kralnn kzyd . 3

Hikaye: "Allah'tan ehitlik diler, alarm. K o s Ova'da yere
batas dmann yedi namdar kral, kannca srs kadar
ok askerle Gazi Hdavendigar'a kar geldiler. Boazlama
srasnda, Yaradan'n izniyle btn dinsizler ayaklar altn
da ezilip gleri krld. Ancak Gazi Hdavendigar, ehitlik
mertebesine ulaamadndan zlm ve bu tasayla kffar
ktelerini (kafir lleri) seyrederken ilerinden bir bey diri
olup affedilmesini yalvararak padiahn elini pmeye dav
rand. Grevliler engel olmak ve savmak istedilerse de padi
ah, yanna gelmesine msaade etti. te tam o anda yeninde
saklad hanerle Gazi Hdavendigar hazretlerini ehit et
mitir."
O zamandan beri, dinsiz lkelerinden gelen elilerin el
lerini tutup padi ah huzuruna karmak, o zamandan beri
adet olmutur.
Gazi Hdavendigar'n hakbilir ve adaletsever olduunu
yle rivayet ederler:
Rivayet: "Bursa'da, Ergand adl biri, yoksulluuyla ta
nnmt. Gnlk nafakasn temine g yetiremedii gibi,
zenginlerin gznden de uzakta kalmt. Bursa dolaylann
da, iinde kalanlan ldrmekle n salm bir ev vard ki,
oraya giren akln yitirir, kendinden geip dnya bandan
zlrd. Ad geen fakir:

Beyit (Arapa) :
Satlk lm var m ki mteri olaym ?
nk byle yaayn bana hayr yoktur.
diyerek o eyde oturmaya karar verdi. Haneye yerletii gn,
acayip bir heykelden 'Kendimi sana gsterip cann alaym

Kadlktan yetien Kara Hayreddin ilkin kadasker, sonra veziriazam olmu

tur. 1 387'de lm zerine olu Kadasker Ali Paa veziriiizam olmu, bunu
kardei brahim Paa, onu da olu Candarl Halil Paa izlemitir. Bu aile, Os
manl Hanedanyla tarih sahnesine kan ve stanbul'un fethine kadar, ilmi
ve idari makamlan ellerinde tutan bir Trk slalesiydi.
13 Sultan Murad'n burada sz konusu edilen kans, Bizans imparatorunun de
il, Bulgar Kral van Aleksandr'n kz Marya veya Kstendil Bulgar Prensi
Konstantin'in kzndan biriydi.

36
 DURU TARIH

m?' diye rktc szler duymaya balad. Fakir, bu duru

ma birka gece dayanabildi, sonunda, 'C anmdan bkknm,
her neysen gcn gster; bylece beni dilencinin dilencisi
olmann belal yknden kurtanrsn ! ' dedi.
Meer evde bir define varm . Duvarn yanlmasyla he
sapsz mal altn ortaya sald. Adamcaz yle bir zengin
oldu ki, vezirler bile kendisini kskandlar:
-'Gazi Hdavendigar, fitne fesat zamandr. Bu kiinin
mal okluu var; bamszlk davas gdebilir, zorbala
bavurup lke sahibi olur. Eer elindekileri alrsanz, bu da
eriata uymayacaktr. Doru deni, Bursa'nn falan yerinde
bir kpr yapmas buyurulsun,' diye kovuculuk ettiler. Sul
tan Murad btn vezirlerin katld bir toplantya o kiiyi
de ard. Kpr yapmas gerektiini syledi. Ergand:
'Yce buyruunuza uyacam, ancak kirecin benden gayri
kimselerce satlnamas iin ferman kanlmas dileimdir,'
dedi.
Bu yerine getirilince de hemen kpr yapmna giriti.
!te Bursa'daki 'Ergand Kprs' bylece yaplmtr. Kp
rnn bitiminden sonra, slam padiah eseri grmeye gitti
ve beendi. Ergand'ya, 'Yaptn amma yoksul dtn? . .' diye
acma yollu halini sordu. Fakat Ergandi yle konutu:
'Hayr, Padiahm. Malm, zenginliim, kire ticaretinden
iki kat oldu ! '
Gazi Hdavendigar, 'Mal, Tann vergisi olunca eksilmez.
Var esenlikli ol; vezirlerimin kt dnceleri yznden sa
na eziyet ettim,' diyerek kpr masrafnn tamamn adama
dedi ve eseri kendisi yaptrm oldu.''
Rivayet: "Kanun uyannca, ulufe datldktan sonra ba
vezir ve defterdar telhis 1 4 sunup 'Padiahm, tahsildarlar bu
kadar aka toplad; bir ksm ulufe datld; artan hazine
ye konulsun,' demilerse de o, ' teki yllara oranla bu kadar
fazlaln asl, defterdann zulmn gsterir,' hkmnde bu
lunarak defterdan azletmitir.

14 Telhis: Ksaltlm, zetlenmi yaz anlamna gelir. Sadrazamiann devlet i

leriyle ilgili padiaha sunduklan pusululara ve Divan grmelerinin sonu
cunu bildiren raporlara denirdi.

37
 DURU TAR I H

Rivayet edilir ki Cuma namazn klmak iin Bursa Kale

sindeki sarayndan Kaplca'daki kendi camiine, ibadet bilip
yaya gider namaz eda ederlermi. Keramet sahibi ve erimi
olduu birok belirtilerle anlalmtr. Ulu Tanr, kutlu me
zann nura bosun, soylu evlatlanyla dnyay bayndr kl
sn. Amin! "

38
 MERHUM VE MAC.FUR SULTAN BAYE ZD
YILDIRIM HAN'IN VASFI

791 yl Ramazannn drdnc gn (20 Haziran 1 389)

s altanat tahtna clus etmitir. Osmanoullannn drdn
csdr. C lusta Tecdid-i Berat, Atiyye-i Ch1s, I ilk defa
bundandr.
Sann, mbarek parlak s akall, az uzun boylu, semiz,
atk kal ve gayet heybetliydi. An fkeli ve kibirli olma
s sebebiyle de "Yldrm" diye mehur olmutur. Yiitlii,
kzgnl, kuvveti, halk dilinde yer etmiti. Osmanllarda
bundan nce kardeini ldrtm p adiah yoktur. 2 Bu kt
gelenein balatcs olmu; tahta ktnda kardei Sultan
Yakub'u bodurtmutur. Yce Tann balasn. Ulu gazeliara
girmi, birok tehlike atlatmtr. Btn bunlara karlk
Allah'tan istei, gnahlannn bal anmasyd. Aynca tahta
k sava meydannda olduundan (kardeinin ldrlme
si ii) biraz da vezirlerin gizli karanyla yaplmtr diye bili
nir. Yce Yaradan, hepimizi, zellikle evrenin can, insanln
gznuru olan padiahmz, ktklere yanamaktan korusun.
Gazalarda, dinsizlerin zerine yryp nice lkeleri fet
hetmi, kiliseleri camiye evirmi, "Allah" adn her yanda du
yurtmutur. Nikahl iki hatunu vard. Biri Germiyanolu'nun
kz,3 dieri ise Las kifiri kralnn kzyd.4 Bu dinsiz kral
kzna duyduu an yaknlk yznden bir sre ynetimden
el ekti. Sevimsiz kadnn her trl hayrdan uzaklatrma
syla, Allah'n emirlerini unuttu. Atalannn kull anm ad a
rab, yine o uursuzun tevikiyle imeye alt. ylesine i-

Tecdid-i Berit: Yeni hkmdar tarafndan rtbe v e grevlerin yenilenmesi;

Atiyye-i cls: Tahta kan padiahn askere datt bahi.
Oysa I. Murad da kardeleri brahim ve Halil Beyleri isyan ettikleri gereke
siyle ldrtmt.
Genniyanolu Sleyman ah'n kz Devlet Hatun.
Srp (Las) Kral Lazar'n kz Prenses Olivera.

39
 DURU TARIH

kiye ve s afaya dald ki, "Halk, sultann tutumunu izler," sz

uyarnca, vezirleri de iip iip kendilerinden geerek zulme
baladlar. Herkes alar oldu. Zulmden ikayete gelenleri,
vezirler dvp sverlerdi. Bylece halk materne gmld.
Hikaye: "Yldnm gidiatl, sava kollayc, Bayezid Han,
avianmak amacyla kaleden dar kt bir gn, halkn
byk ksm, iierini yakan derdi aklamak, kadlardan
ikayette bulunmak iin nn kestiler. Vezirlerin gnllerini
krdklarn sylediler. Yldrm'n temiz yaratlndaki iman
birden parlad, akl bana geldi. fkelenip veziriazam
aziettii gibi, seksen kadar kady, beyi de bir yere hapsettirdi.
Bunlarn tmn yaknay tasarlyordu. Vezirlerin, son kerte
ye varm kzgnlndan, yanna gidip af dileinde bulunma
ya cesaretleri yoktu. ikayetilere yalvarmaya da utanyorlar,
sonra bu iten ekiniyorlard. Nihayet padiah zerinde etkili
olabileceini umduklar saray adamlanndan bir habei ne
dim buldular. Ondan srarla bir are dnmesini rica ettiler.
Nedim, zerine sefer elbisesi giyinip sultann huzuruna kt
ve stanbul' a gitmek iin izin istedi. Padiah, 'stanbul'da ge
rekli i ne ola?' diye sorunca yle karlk verdi:
'Padiahm, yz kei getireyim, yaklacak kadlarn yer
lerine bunlar tayin edersiniz . Her biri huzurunuzda sayg
grerek hizmette bulunurlar! '
Yldrm ister istemez glmsedi. fkesine kurban edece
i canlarn hepsini balad. "
Rivayete gre, rahmetli Yldrm Han, cenk gnnde biz
zat dve girerdi. Nibolu'da da byle savarken, yldz
uursuz bir din dmannn kargs, ta tayan mbarek
bana dokununca, 'Bu, arap imeklii bama kakmaktr! '
demi ve bir daha b u harama yanamamak iin tvbe etmi
tir. Tvbesinin bir sebebi de yle anlatlr:
Hikaye: "Nibolu Zaferi kazanlrken yaralanmas zerine
bir adakta bulunmu ve ganimet mallaryla Bursa'daki Ulu
C aminin inasn buyurmutu. Bir gn temelleri grmeye gi
derken ermilerin kutbu saylan Emir Sultan Hazretleri5 ya-

Emir Sultan (eyh emseddin Muhammed bin Ali Hseyin-i Buhari -Buhara
1 3 68- Bursa 1430): Anadolu'yu dolam, Sonra Bursa'nn Gkdere yresinde

40
 DURU TARIH

nma gelmi. Hobe srasnda, 'Bu yap yerinde olmu mu

dur ! ' diye sormu.
Emir Sultan, 'Her b akmdan doru ve yerindedir. Fakat
bir ynden noksan vardr. O da halledilirse padiahmzn
istei tam olurdu ! ' demi.
Padiahn, 'Noksan nedir ki?' diye sormas zerine u ce
vab vermitir:
'Drt yanna drt meyhane yaplmaldr. Bylece sizin
terifinize bir bahane, ahbaplarnzn meclisine de gzel bir
kaane olurdu ! ' demi.
Padiah bu szden annca da yle buyurmu :
'Niye atnz? "nanmlarn kalbi, Tanr'nn evidir."
Eer siz, ilahi klarn, nurlarn inecei bir yer yapmakta
tam inanl olsanz, davrannz baka olurdu. Bir yandan,
Allah'n rzasn bayndr klmaya urarken, bir yandan da
harem bade ve sim-endam sakilerle puthane kurmak, mey
haneye ara vermemek, daha m az artcdr? Byle evre
sinde meyhaneler bulunacak bir cami, sizin tutumunuzdan
daha m gariptir? . . '
Sultan Yldrm Han, bu sz zerine alam ve yaptkla
rna piman olarak Allah yolunda titizlik gstermeye bala
mtr."
Rivayet: "Timurlenk olayna ey sebep olmutur: Biri,
iki imek; ikincisi haram kaptan yemek, ncs ise Las
hatunu Las kz olmak. Bu sebepten, Timur vak'asnda, yere
batas dinsizlerden yardm bile istemitir! Yine bir rivayette
sava srasnda, ar gayreti yznden esir dmtr. u
nu da belirtmek gerekir ki, fkesinin ve kzgnlnn taham
ml edilemeyecek derecede oluundan askerlerinde muhab
bet yoktu. Yanndan dalmlar r. Kendisi gayretle sava
brakmad, sonunda yakaland."

yerleerek dnyadan e l etek ekmi. Kbrevi tarikatndand. Anadolu Ms

lman halk arasndaki n nedeniyle Yldnm Bayezid'in dikkatini ekti.
Onun kzyla evlendi. Ankara Meydan Savana katld. Timur'a esir dty
se de serbest brakld. 1422'de Il. Murad ordusuyla stanbul kuatmasnda
bulundu. Kerametine inanlm, dneminin, sonraki mutasavvf ve airleri
etkilemi , hayat efsanelerle dolu bir kimseydi. Bursa'da adn tayan semt
teki Emir Sultan Camii, Yldnm'n kz ve bu zatn kans olan Hundi Fatma
Hatun tarafndan yaptnlmtr.

41
 DURU TAR I H

O smanl soyunda bundan nce bir bakas serase ve

altunlu kaftan giymemi; gm ve altn tabaktan yemek ye
meyi nce bu balatmtr. Gmten bir byk havuzunun7
olduu, gusl gerektiinde bunu kulland hikaye olunur.
Peygamberin dzenine bal, adaleti ve yardm seven,
alkan ve halk her ynden kollayan anl bir padiaht.
Dneminde emniyet ve asayi ylesine titizlikle yrtlm
tr ki, zeri mal, mcevher ve deerli eyayla dopdolu bir
kadn yalnz bana bir ehirden tekine gitse, kimse s aldn
ya yeltenemezmi. Bursa Kalesi'nde her gn yksek bir bur
ca oturarak halka reva grlen hakszlklan hemen nledii
rivayet edilir.
Rivayet olunur ki 366 cami ve mescit yaptrm , Yce
adna her birinde yllarca hutbe okunmutur. Saltanatnn
onaylanmas iin Msr sultanna mektup gnderip Kahire
Kalesindeki Halife Mtevekkil-alellah'l-Abbasi'ye bi'at et
mitir.
Haksz yere bir kiinin malna el koyduu grlmemitir.
Hikaye: "Bursa'da Ulu C amiiyi yapmay murat edinir. Fakat
maledin kurulaca yerin tam ortasnda bir kadnn evi olup.
ok urarlarsa da kadn evini satmak istemez. Sonunda ca
mi tamamlanr ama o ev olduu gibi ortasnda kalr! tbadete
almasndan bir sre sonra ev sahibi kadn lr. Bu kez de
veresesinden, evin alnp, yerinin camiye katlmas mmkn
olmaz. Nihayet, adrvan yaplmasn buyurmu ve o ksm
ak kalmtr. Halk arasnda, Bursa Ulu C amii ortasndaki
akln bu olduu sylenir durur."
Bir padiahn adalete ve eriata ball ise ancak bu ka
dar olabili r.
Yce Allah, rahmetini ok etsin, anl ve yksek s oylu
eviadnn sultanln, kyamet gnne kadar sonsuz klsn.
Amin! (Peygamber hrmetine, selammz ona ulasn.)

Seraser: pekli ve altn, gm ilemeli kymetli bir kuman addr. Daha ok

krklerin zerine kaplanrd.
Gm kapl havuz, muhtemelen saray hamamndaki bir kvetti.

42
E S - SULTAN BN' S - SULTAN ELEB MEHMED
HAN'IN VASFI

(Allah ondan raz olsun ve rahmetini esirgemesin.)

Son derece ince yapl, buday tenli ve gzel, siyah sakal

l, tatl dilli, kimsesizleri koruyucu, aclan dindiriciydi. Kut
lu bedeni elimsiz olduundan, iine kzl atlas stne, altn
bezeli trl eitli dibalar1 giyermi. Hayr ilerine hevesli
olup Osmanoullannn her yl Haremeyn-i Muhteremeyn
(Mekke ve Medine) ahalisine belli mal-para gndermesi gele
neini balatmtr. Yine Osman oullannda, cesedinin sak
Iatmak ilk bunun vasiyetidir.
Osmanl Saltanat her ne kadar, lanetlenmi Timur
vak'asndan sonra temelinden sarslmsa da elebi Meh
med Han, yeni batan ihya ve ibka etmitir. Ak ve siyah ha
dmlan eitli hizmetlerde kullanmak da ilk bunun dne
mindedir. Hadmlan, Odaba, Kilerciba, Hazinedarba ve
Kapaas etmek de bundandr. !olanlanna seraser takke
ve st giydirmek, haseki (odalk) kull anm ak da bu padiah
ladr. Acma ve kayrma duygusunun fazlalndan ikayete
gelenler huzurunda szlansalar, gznden ya gelir; haksz
l bir an nce ortadan kaldrmak iin titizlik gsterirmi.
Gzel ahlak sahibi olup babas ve atalan gibi bu da hayr
ilerine emek harcam, Bursa'da cami-i erif medrese ve
imareti latif yaptrm tr.
Hatunu Dulkadiriye evladndan temiz bir kzd.2 Hadm
Iara acr, yaknlk duyar, "bunlann ocuklan yoktur, btn
sevgileri bizedir," derdi. Oullanna da ayn yolda t ver
mitir.

Diba: Kaln ipek, saten veya ipek kade zerine altn, gm ilemeli ar
kuma.
Dulkadirolu Sli Bey'in kz Emine Hatun.

43
 DURU TARIH

Anlatldna gre, alemin ve insanln intizam iin ara

lksz bir yl bir yerde kald grlmemitir. Mbarek be
denini din urunda ortaya koymu , ancak rahat bir ortamla
uyuabilecek zayf bnyesini hastalkl klmtr. Bu yzden,
ilk hekimba tayini de zamanndadr.
"Benim byk atam Tire ehrinde medresesi bulunan
Kalemah Bey'in ceddi Molla Pir Ali'den rivayettir ki, Timur
vak'asndan sonra birgn Amasya'da, gizlice Molla Pir Ali'yi
arp :
'Molla Pir Ali, hadiselerden ibret aldn m? B abam Sul
tan Yldrm Han, iki elence ve oyunla meguld bana
bu belalar indi. Her birimiz bir diyara savutuk. Kardeim
Musa elebi, sa elebi'yi ldrd ve Bursa'da tahta oturdu.
Byk kardeimiz, aabeyim Sleyman elebi, E dirne'de sal
tanat tahtnda sultanlk ediyor. Bir zamanlar kffar bizden
korkarken imdi aleme maskara olduk. Dahas, Sleyman
elebi, durnakszn ier, sarhotur. Akl bandan gitmitir.
kinci bir fesadn kacandan korkulur. abalarnalarm be
ni bitirdi. Gel seninle tac taht brakalm, hacca gidelim?'
der. kisi de alarlar. 'stihareye3 yatalm; gizlilikler per
desinin ardndan ne grrsek onu ileyelim,' diye szleir
ler. Sultan Mehmed Han o akam yatar, gece ryasnda atas
Gazi Hdavendigar' ve Emir Buhari'yi4 grr. Bunlar yak
kl bir at ve parlak bir kl getirerek Sultan Mehmed'i ata
bindirir, beline kl balarlar. 'Dinin temelini salamlatr, '
dnde bulunurlar. Her n e kadar Sultan Mehmed ata bin
rnekten utanrsa da sonunda biner. Hemen o an, tez gidili
atla denizden Gelibolu'ya geer!
Bu korku ve duyguyla uyanr. Birlie baknz ki, ayn ge
ce Molla Ali de Sultan Mehmed Han', Bursa'da, taht stn
de ve Sultan Musa'y tahtn altnda uykuda grr. Molla Ali
kendisi ise veziriazam makamnda oturnu elindeki telhisi
okumaktadr. Molla Ali ertesi gn ryasn anlatmak ama-

Ozel bir maksatla rya grmeye niyetlenme ve bu niyetle uyuyup rya grme.
Bu emir Buhari, Emir Sultan'la ayn ahs olup ok daha sonra yaayan Sey
yid Emir Ahmed Buhari ( 1 443 - 1 5 1 6) deildir.

44
 DURU TAR I H

cyla sultann huzuruna gidip yz srer. Ryalann karlk

l anlatrlar. Gizlilik perdesi ardndakilerin bir bir oluunu
beklerneye ve Tann'y vekil edinmeye karar verirler. Sabrdan
uzaklamayarak, kendi ynetim blgelerinde adaletin yayl
masna daha ok alrlar. Ulu Tanr'nn hikmeti ki, az za
man iinde Musa elebi, Sleyman elebi'yi ldrr; Sultan
Mehmed de Sultan Musa'y ehit eder. Sultan Mehmed Han
Bursa'da bamsz padiah olmutur. te o gnlerde, Molla
Pir Ali'yi sesleyip vezirlik vennitir."
Allah' a krolsun, o gn bugn, dedem atalanm, Os
manoullarnn nimetleriyle beslenmilerdir. Gerek mutlu
padiahmzn gerekse ulu atalannn ve bykbabalannn
trl iyiliklerini gnnzdr. Yce Tann, azametli padia
hmzn sultanln uzun, soylu atalarnn kabirierini nurlu
klsn. Amin.
Mehmed elebi'nin efkat ve merhametinin pek ileri ol
duu rivayet edilir. Kardei Sleyman elebi'nin intikamn
Musa elebi'den aldktan sonra, Sleyman elebi'nin bir o
lu, muhtemelen babas ehit edildikten sonra stanbul tek
furuna (Bizans imparatoru) iltica etmiti.5 stanbul kral,
Sultan Mehmed'den korkarak ehzadeyi kendisine gnderdi.
Devletin ileri gelenleri, daha nce gencin gzlerine mil ek
milerdi. Bu haliyle huzuruna getirildiinde Sultan Mehmed
Han, trl ihsanlarda bulunup efkat ve yaknlk gstenni;
temiz gzlerinden pimanlk yalar akmtr. Yapt iten
dolay an znt ektii nakledilir. Nice ky baiayarak
ehzadenin gnln almaya almtr.
Hayrda bulunmaya hevesli olduundan, her cuma gecesi,
helal malndan yemek pii:rtip yoksullara kendi eliyle da
tnn . Hesapsz ihsanlanyla kimsesizleri, krk gnllleri
sevindinnitir. (Ya ilahi, onun yerini cennet kl. oullarnn
sultanln ise zamann bitimine kadar srekli eyle.)

Uzun zaman Bizans imparatorunda rehin kalan ehzade Orhan ..

45
ELEB SULTAN MEHME D HAN O LU SULTAN
MURAD HAN'IN VASFI

Osmanoullarnn altncsdr. On sekiz yanda tahta c

lus eyledi. Buna gelinceye, Osmanoullarndan bu yata bi
risi padiah olmad. sfendiyar olu Sleyman Bey'in kzn
almt. 1 Alt olu vard: Sultan Alaeddin, Sultan Ahmed, (bir
dier) Sultan Ahmed, Sultan Hasan, Sultan Orhan ve Sultan
Mehmed Han'dr. Biri Las kralnn nikahla ald kz olmak
zere2 iki kars vard. Kardeleri Sultan Yusuf ile Sultan
Mahmud'u ldrtmeyip gzlerine mil ektirmitir. Fakat
sancakta oturan sz konusu kardeleri isyan edince hakla
rndan gelindi. lk defa hademeleri vezir yapan budur. Oysa
daha nce ekseriya ulemay vezir ederlerdi.
Uzun boylu, ak benizli, tatl dilli ve konukand. Yz
gzel olup doan burunluydu. Dnyaya nem vermeden ve
Tanr'dan saknarak yaamada, iyilik etmede ei yoktu. Altn
gm kaplardan yemek yememi , fafur (ini) tabaklar kul
lanmtr. Tenha zamanlarda, ipekli ve seraser giymezmi.
iyilie eilimli oluundan ve Allah'a daha ziyade yaklamak
isteiyle s altanat olu (stanbul Fatihi) Mehmed Han'a b
rakp :

Gerekdir-kim idem aheng-i uzlet

Koyub gayri tutarn nefsimle lfet

Nie bir meyl rabet masivaya

Ya bu hizmet ne vakt olur Hudaya

Gerekmez dahi bu ayin-i ahi

Kamu esbab- tavr- padiahi

C andarl brahim Bey'in kz Alime Hatun.

Srp Kral Brankovi'in kz Prenses Mara.

46
 DURU TARIH

Vukuf olursa rnr-i mizenine

Yzm srem ubudiyet yerine

n nakd-i mr sarf itdim hevada

Hesabm noliser rUZ-i cezada

deyip, sultanln tae ve tahtndan feragat etmitir.

Hikaye: "Sultan Mehmed Han tahta knca, dinsizler
Sultan Murad'n sultanlktan ekilmesinden cesaret bulup
harekete gemilerdi. Murad Han'n yeniden tahta dnmesi
isabetli grlnce, Mehmed Han, babasna ok yalvan ve
ricada bulundu ama Sultan Murad tahta dnmeye raz kl
namad. Bunun zerine Sultan Mehmed b ab asna bir kat
gnderip 'Padiahm, isteinle beni tahtna geirdin; kendin
de b ana biat ettin. imdi raiyet (halktan) saylrsn. Buyru
umu dinleyip gelmelisin,' diye uyard. Kendisini tamamen
ibadete vermi olan Sultan Murad Han bu mektubu alnca
' Gerekten de padiaha b allk ve buyruklann dinlemek
farzdr, ' dedi ve olunun yanna gitti. Nice fetibiere nder
oldu."
Rivayet: Sultan Murad'la ilgili olmak zere, babas e
lebi Mehmed Han'n bir ryas anlatlr: "'Bir zengin sumat
(sofra) hazrlanm. zeri yemeklerle dolu. elebi Mehmed
Han yemeye b alayaca srada, sofra olduu gibi kaldnlp
baka bir evde bulunan Sultan Murad Han'n nne gtrl
m . O da yemeye balam . ' Bu ryadan sonra Sultan Mu
rad Han veliaht ilan edilmitir.
Tahta kt sralarda 'Dzme Mustafa' adnda bir eelall
tredi. Murad Han'n ordusunu datt. Sultan akna d
np alamakl bir vaziyette Emir Sultan Hazretlerinin aya
toprana yz srd:
'Elbette, Tann elilerinin gnei, peygamberler toplu
munun ba, Allah'n sevgilisi Muhammed Mustafa'dan bizi
gzetmesini rica ile yeni fetibiere nc olmamz dilersiniz , '
dedi. Emir Hazretleri elinden geleni yapacan bildirdi.
kez ryasnda Hazreti Peygamber'e yalvard. Drdncsn-

47
 DURU TARIH

de, 'Dualannz kabul olundu. Yardmcs Allah'tr ve zafer ka

zanacaktr,' diye yce aklamalar gerekleti. Emir Sultan,
Murad Han'a mjde ulatrd. Bu vak'adan sonra gazalar ka
zanlmtr. Yce Allah, kabrini cennet bahesi etsin, rahmet
denizinde ykan s n."
Osmanoullarndan iirle ilk uraan, nazm syleyendir.
u iki beyit iirlerinin en gzellerinden saylr:

Beyit:
Gere-kim haddim deildir bilsini klmak taleb
Arif olan n bil r an ne lazm sylemek

Beyit:
Saki getr getr yine dnki erabm
Sylet dile getr yine ceng rebdbm

Bilginler ve airler, zamannda parlaklk kazanm, on

lara saygnn her trlsn gstermekle ilim tahsili rabet
bulmu, erdem hevesinin artmasna yardmc olmutur. e
refli adna nice kitap yazlp armaan edilmitir. Gnmzde
bile erefli ad anlmakta, sylenmektedir.
Kadlar bir yl yarg grevinde koyup bir yl uzaklatr
mak, yarg grevlileri iin bu er'i ilim tahsili, ilk Sultan Mu
rad Han zamanndadr. Bu yoldan, bilime duyulan hevesle
saylar artan kadlarn hepsine sra s alanabilmitir. Daha
nce ise baz mansplar ele geiren birtakm kadlar, bir da
ha ayrlmyorlar, bir defa aziedilenler de, yllar yl zor du
rumda kalyorlard. Bylelerinin yoksul olarak badarn
kan etmeleri din ve devlete layk olmayp mbadele doru
dur.
Rivayet: Osmanoullarnda, Savatan kaarak haydutlu
a balayanlar nezkib3 giydirip herkesin nnde tehir et
tirmek ilk bunun kanunudur. Dorusu, bu devletin temelinin
hikmet zerine kurulduu herkese bilinir. te gne ben
zeri Sultan Murad da adaleti ve hak anlayyla dnyay

Muhtemelen idam gmlei veya klah.

48
 DURU TARIH

bayndrla, bollua kavuturmu, nice dinsiz lkeleri zorlu

uramalanyla iman aydnlna eritirmitir.
(Gayreti iin Allah'a krederiz; ahirette yeri cennet ol
sun.)
Rivayet: "Molla Yegan hacdan dnp Sultan M ura d Han'la
mlakatnda: 'Mevlana, bize ne armaanla geldin?' dedikte:
-'Padiahm, bir kii getirdim ki, hem ibilir hem bilgin-
dir. '
-'Ya imdi nerede?'
-'erefli kapnzda bekliyor. '
cevab zerine, dandaki bilginin huzura girmesine izin
km. Sultan Murad'n tanmad ahs , ieri girer girmez
yksek sesle, 'Esselam aleykm ! ' demekle yetinmi . Biraz
daha yaklanca da yere eilmeden musafahada (el skma)
bulunmutur. Padiah davranlarn ok beenerek onu o
lu Sultan Mehmed Han'a hoca tayin etmitir. (Hikayesi, yeri
gelince anlatlacaktr.)

49
 S ULTAN MURAD HAN O GLU EBU'L-FETH VE
MAGAZi KONSTANTNYYE FATH SULTAN
MEHMED HAN GAZi'NN VASFI

Babas Allah'n rahmetine yakn olup gnce sonra on

dokuz yanda Osmanl tahtna clus etti. teki kardeleri,
daha Sultan Murad Han s aken lm, yalnz !sfendiyar k
zndan doan Sultan Ahmed adl kk kardei hayatta kal
mt. Onu, "intizam- alem" iin ehit ettirerek gnahszlk
rnei tabutunu, cennete yol alan babasnn tabutu ardna
katm tr.

Beyit:
Civar- rahmet-i Rahmeina gitdi
Riyaz- cenneti seyriina gitdi

leri derecede ilmi, dinine tutkunluu, iyilikseverlii,

sonsuz adaleti ve balayclyla tannr. Gzel yzl, orta
boyluydu. Hem bilgin, hem air, hem nktedan olup vlecek
btn niteliklere s ahipti. Osmanl Divannn kurulmasn bu
adaletli sultan dnm, Divan tekilatn salam esaslara
dayal ekilde glendirmitir. Gittike ykselen sultanlk
ve devlet dzeni, onun ileri dncesinin doruluunu or
taya koymutur. Gsterdii apak kerametler, halk arasnda
mehur, ahitleri de s aylamaz.
Rivayet: "Bir gn yere batas dmanla s avalrken,
kafirlerin okluu herkesi akna evirir. Huzuruna gi
renler, dman kuvvetlerinin eziciliini anlatrlar. Sultan
Mehmed Han, sanki o anda yanndaym gibi Hoca Abdul
lah Nakibendi (Semerkandi) Hazretleriyle konuur. Ona,
dmann okluunu, kendilerinin skntda bulunduklann
syler. Oysa grnrlerde hoca falan yoktur! Bu bakmdan
etrafndakiler konumaya bir mana veremezler. ou kimse

so
 DURU TARIH

bunu o kt ann aknlna yorumlar. Allah'n yardmyla

fetih gerekleip ortalk durolduktan sonra kendisine hayret
uyandran konumasnn hikmeti sorulur:
'Semerkand'da eyh Abdullah Hazrederine bavurdum.
Bizzat gazada hazr bulundu. Dinsizlerin kalabalk oluun
dan yakndm. Mbarek yakasm ap koynuna bakt; benim
de bakman buyurdu. Burada saysz asker gzkyordu.
eyh, davul ve zafer borusu ald. Askerleri okayarak tekbir
getirdi. "Bir daha hcum ediniz," deyince, "Dinsizleri darma
dan ve yerle bir ettik, "' cevabn verir. Bu tarih, unutulma
yarak bir keye yazlm . Sultan Bayezid zamannda eyh
Abdullah'n torunlanndan Mehmed Kasm, Anadolu'ya gel
diinde hadise kendisine anlatlm . O da, "eyh hazretleri,
le namazn kldktan sonra arabuk bir ata bindi ve e
hirden uzaklat. Yanndakilerden aynlarak Det-i Abbas de
nen lde, o yana bu yana at koturarak tpk savayormu
gibi hareketlerde bulundu. Sorduk:
'Rum Padiah Sultan Mehmed Han kafirlerle savayor
du, biz de yardmna gittik! ' demiti. Tarihler karlatnlp
tam birbirine uyduu grlnce her ikisinin de ermilii
ne inanlmtr. Daha sonra, Mehmed Kasm'n babas eyh
Abdlhadi de Anadolu'ya gelmi ve Sultan Bayezid'le gr
melerinde bu vak'a sz konusu edilmitir. eyh' e, 'Hoca Ab
dullah Efendi'nin elbisesi nasld, beyaz at var myd?' diye
sorulmu.
'Evet vard, yle bir elbise giyerdi, hatta falanca gn
le namazndan sonra le kt . . . ' karlnda bulunarak
yukanda anlatlanlan dorulamtr. Sultan Bayezid, eyh
Abdlhadi'nin verdii tarihle savan tarihini karlatr
m, ayn olduunu grmtr."
stanbul'un fethi ki, Allah'n byk ba ve ayet-i
kbradr. Yine ermiliinin bir sonucudur.
Yaknlanyla akalamalan aniatlmakla bitmez. Rivayet
olunur ki hem musahibi, hem veziri olan Ahmed Paa'yla bir
gn deniz seyrine karlar. Fatih, kayktaki gen ve yakkl
silahtann denize adatp "Yine cu eyledi derya-y cennet! "

s
 DURU TARIH

der. Ahmed Paa'dan aa msrasn sylemesini ister. Paa,

"Padi.ahm, eer gnlnz krlmayacaksa ve affedileceksem
urackta sunaym?" der ve u msra koar: "Ezelden bala
nalusun ne minnet ! " diye cevap verdikte
Sultan ok beenir. Hilatlar, armaanlar sunarak paay
yceledii gibi yakkl silahtan da denizden karttrp ba
larda bulunur.
Hikaye: "Sultan Mehmed Han ava giderken gen ve g
zel hasekilerinden birisini de yanna almt. Yry sra
snda, atlarn ayandan bu yakkl hasekinin gnl eki
ci yanana amur srad. O gzel ve parlak yzde amuru
gren Ahmed Paa teden beri bu hasekiye olan s evgisinin
( ! ) etkisiyle, 'N'olayd, toprak olaydm! ' diye pek zarifane sz
etti. Bylece 'Toprak olaydm, o gzel yanaa yakn olacak
tm' yollu, toprak parasn kskandn belirtmek istemiti.
Sultan ardnda geen olayn farkndayd. Fakat anlamam
gibi gzkp hasekiyi sorguya ekti. Gzel delikanl pek a
kllca davranp 'Padiahm, Ahmed Paa kulun uz, "Dinsizler,
n'olayd, toprak olsaydk! " ayetini ifade buyurdu.''1 dedi.
Sultan Mehmed Han, hasekinin, gzellii yan sra nkte
dan ve zeki oluundan memnun kald. hsanlarda bulunarak
rtbesini arkadalarna oranla ykseltti. Ama sapk sevgi
lere meyilli Ahmed Paa'ya uzun sre ksknlk gsterdi."
Rivayet: "Ahmed Paa, saray hizmetilerinden tekine oy
nak ve civan oluu sebebiyle bashaya ilgi duyar ve sever
mi . e baknz ki, gnn birinde bu gzel gen bir su i
lemi ve odabas tarafndan adamakll dayaa ekilmi.
Sonra da hapsedilmi. Durumu haber alan Ahmed Paa u
drtl sylemitir:

Kta:
Cihan yansun ki ol em 't eker-ha nd
Yatar giryan ayanda demr-bend
Lebi trazt helvadr satarsa
Deer Msr u Buhara v Semerkand

Nebe' Suresi, 40. ayet.

52
 DURU TARIH

Bu kta padiahn kulana erince, bsbtn gazaba gelip

paay Yedikule'de hapsettirmitir. Ahmed Paa, burada ha
pisken suunun b alanmas iin nl "Kerem" kasidesini
yazar:

Kul gnah etse nola afv-i ehinah kani

Tutalm iki elim kande imi kani kerem

Ne kerem ola ki malub ide an gnah

Ne gnah ola ki malub idemez an kerem

Su batrmaz bitrr kendi murabbalann

Beni nin bitre gussaya umman- kerem

Bu beyitleri okuyan padiah, onu affederek nceki rtbe

sini verdi."
O smanl Devleti'nde, kul taifesinin (yenierilerin) ilk
ayaklanmas Sultan Mehmed Han zamanndadr. Yenieri
ler edepsizlik ederek bahi isteinde bulunmular, Sultan
Mehmed Han kzd ve zld halde on yk akay b ah
i olarak datmak zorunda kalmtr. Ama hemen ardn
dan Yenieri Aas Doan Aa'y azletmi, baz yayabalan
ldrtm , btn asker toplumu iin de "Onmasnlar, ber
hudar olmasnlar!" diye beddua etmitir. Dorusu, bu iten
yakann oku hedefini bulmu olmal ki, yenieriler arasnda
ileri gidebilmi adam yoktur. Derecelerine gre terfi ederler,
kethdabey olduktan sonra atlr, yeniden neferlie derler.
Yaamalar zillet ve rezalettir. Demek ki bu, o ermi padia
hn bedduas yzndendir.
Anadolu beylerbeyinin Ktahya'da oturmas, bunun koy
duu yas adr. Kadaskerlerin, arzdan (sunu) sonra kp ve
zirlerin ve veziriazamn daha bir sre huzurda kalmalarn
Sultan Mehmed Han usul koymutur. Bykbabam Bostan
Efendi'den duyduuma gre, Sultan Mehmed Han'a, "Niin
kadaskerleri darda bekletip vezirleri alakorsunuz?" diye
sorulmu, o da, "Olabilir ki kadaskerlere birtakm konula-

53
 DURU TARIH

r amamamz gerekir. Bunlarn dann ancak vezirlerle

yaplmaldr. Yine birtakm eyleri de kadaskerler unutmu
olabilirler. Arzdan sonra hatdariarsa danda vezirleri
bekler ve hi olmazs a onlara sylerler. te bu dnceyle
kadaskerleri dar kartp vezirleri bir sre ieride tutu
yorum," demitir. (Tanr'nn nuru kabrini aydnlatsn, yeri
cennet kklerinin en ycelerinden olsun.)
Oullan Sultan Mustafa, Sultan Bayezid ve Sultan
C em'dir.
Hikaye: "Bir gn Sultan Mehmed Han, E dirne'ye gitmek
iin hazrland. Adet olduu zere, bilginler uurlama treni
yaptlar. Padiah, Mevlana Knmi'yi yanna sesledi:
'Krm ili b ayndr olup alimler ve fazllarla dopdolu imi.
ittiime gre alt yz yazar bilimle urarm ... Bu doru
mudur?'
Mevlana Krmi, 'Evet, dorudur. Biz o dzenin sonuna
yetiebildik! ' karln verince, p adi ah ykln s ebebini
sordu. Mevlana, 'Bir hilekar vezir treyip iten ie bir ksm
bilginleri bol parayla kendi yanna ekti. Bylece bilginler
arasnda ikilik dodu. Memleket de sn ve ykln en be
terine braklm oldu. "Bilginler lkenin kalbidir. Kalbe iifet
ererse, bedene de yaylr."

Budur hikmeti bize ol Zl-celalin

Edevz hrmetin ehl-i kemalin

eriat yolunun harisieridir

Ulum- enbiya varisieridir

Bu szdeki gerek, Mslmanlar padi ahn etkiledi.

Veziriazam Mahmud Paa'y ararak az nce dinlediini
anlatt ve 'Bir memleketin kmesi, vezirlerin kt ynetim
leriyle kendini gsterirmi? .. ' diye azarlad. Mahmud Paa
ise, 'Vezirlerin kimlii kiilii bellidir. Aslnda bir memleket
kt gidili p adiahlar elinden ekilen hakszlklada ker.
Gnah o padiahndr ki, alak yaratl l bir adam vezir ya-

54
 DURU TARIH

pp devlet yulann eline vermitir,' dedi. Padiah bu dn

ceyi daha doru bulup onaylad."
Dorusu o, s ava meydanlannn yakkl aslan, dnya
padiahlannn en stn ve mmtaz, hayr kurumlannn
yaptncsyd. eriat bilginleri, erdemiiierin erdemlileri,
onun dneminde parlamlardr. Bunlarn aylklan iin te
timme ve imaret kurdurmutur. Bylece saysz vakf kuru
lulan domu, dzen ve bereket a balamtr. Kendisi
de bilgin ve erdemliler zmresindeidi. E siz iirleri vardr.
iirde "Avni" mallasn kullanrd. u gzel beyit, inceliklerle
nktelerle bezeli iirlerine rnek gsterilebilir:

Silkiyil mey ver ki birgn lille-zilr elden gider

lrr vakt-i haziln fasl- bahilr elden gider

u matla beyti ise Karamanolu ile muharebeleri esna

snda sylemitir:

Bizimle saltanat lilfn vururmu ol Karaman

Hudil frsat virrse ger kara yere karam an

Rivayet: "Genlik anda, cihangirlik merasimini tekmil

iin cenk alet ve edevatn edinmeye, atcla binicilie d
knm . Yalnz bunlar nemser, eitli bilimlerin renil
mesini gereksiz grrm. B abasnn balca tasas da huy
mu . Molla Grani'yi tahsiliyle grevlendirirken ona Sultan
Mehmed'in bu durumunu anlatm. Fakat Molla Grani, eh
zadenin renimiyle ilgilenmeye balaynca onun btn bi
limlere kar kabiliyedi olduunu anlamtr. Molla ile eh
zade Sultan Mehmed'in karlamalar yle anlatlr:
Molla Grant ehzadenin sancana varp kapaasna
haber verir. Sultan Mehmed'e, 'Babanz Sultan Murad Han
tarafndan tahsilinizle grevlendirilen erdemli Mevlana
Grani gelmitir. Yce emriniz ne yoldadr?' diye soruldu
unda, glmseyerek, 'Gelsin, grelim ne syleyecek?' der.
Molla Grani'nin huzuruna giriini izlerken ehzadenin ii-

55
 DURU TARIH

w s z n bir korku der. Hoca, yksek ve gr bir sesle,

' S l {mnaleykm ! ' derken, bir yandan da Sultan Mehmed'in
t a b i a tndaki iyiyi ktden ayrma zelliini okuyabilecek
yetenekte olup olmadn anlamaya alr. Tahtna yakla
nca, padiah babasnn selamn bildirerek cehrile (yk
sek perdeden) 'Siz halktan biri saylrsnz. Babanzn kesin
buyruuna uyup okuyacak msnz? Eer itaat ederseniz ne
mutlu size! Ve eer yce buyrua kar gelecek olursanz vay
halinize ! ' diyerek yanndan bir ince hazeran kartr:
'Zorlukla karlarsam, bununla terbiyeniz lazmdr der
ve yksek sesle! Oku ! ' diye emredince ehzade Sultan Meh
med Han'n melek huyundaki Allah vergisi sze yatknlk a
a kp "Bismillahirrahmanirrahim" diye okumaya balar.
Birbiriyle ilgili veya biri tekini tamamlayan btn bilimle
rin tahsilini ksa zamanda baarr."
Hikaye: "Huy gzelliine e ve benzer dnlemezmi .
Hatta hocas Molla Grani'ye kadaskerlik verip onu yce
lemesi, devlet erkann kskandrd. 'Divana sunmakszn g
rev verdi, ' dedikodusuyla padiaha aka gcenikHk gste
rildi. Bu, Sultan Mehmed'e pek ar geldi. Bunu hocasna an
latmaya utanyordu. Molla'ya yine yzsuyu dkyor, gnl
alc szler sylyor, bir kar yol aryordu. Nihayet ondan
Bursa'da atalarnn b akmsz durumdaki vakflarn yeniden
canlandrp dzene koymasn, vakflarn hak yolunda ile
mesini salamasn rica etti. Bu vazifeyi, Bursa kadlna
ek grev olarak katt ve gereken nakil ilemini tamamlatp
Molla Grani'yi kadaskerlikten uzaklatrd. "
Hak gzetmesi, insaf, halkn dilinden dmemitir. Mol
la Grani Bursa kadsyken, Hakan'n tural fermann ta
yan bir avu kagelir. Fakat fermanda emredilen i eriata
aykr olduundan Molla, avuun gz nnde buyruu yr
tp atar. avuu da dver! Sultan Mehmed Han bu olay ii
tince s altanat namusu iin Mollay azietmi ve krgnln
belirtmitir. Bunun zerine Molla, bu naho durumun orta
la yaylacana kulak asmayarak Msr' a gitti. Fakat aslna
b aklrsa hakl olan Mollayd. Sultan Mehmed Han bir sre

56
 DURU TARIH

sonra insafa gelip davet etti, s altanat merkezine dnmesini

istedi. Dnnde onu fetva makamna (mftle) getirdi.
Trl ihsanlarda, s ayg gsterilerinde bulundu. Sultan Meh
med Han'n kalp temizliine phe yoktu ve iten balan
snrsz d.
Hildiye: "Molla Grani, Mehmed Han' a, sz sras dre
rek her zaman tte bulunur, 'Elbiselerin haram, yediklerin
haram, ' der, haramdan titizlikle s aknmasn tembihlermi .
O, b u szlerden asla zlmeyerek hocasnn dne gre
yiyip imeye, giyinmeye gayret edermi."
Gven ve ballk konulannda olgunluu, buyruklara, b
yk szne uyuu, bundan anlalr.
Hildiye: "stanbul'da mderrisler iin dershane, misafir
lere tabhane (yatma yeri) , imaret, suhtelere (medreselilere)
yiyimevi, delilere hastane, okuyaniara yat odalar yaptrtp
hepsini yerletirmiti. Veziriazam Mahmud Paa'yla bir ge
ce gizlice buralar teftie ktlar. Maalesef, yat odalarnda
kalan danimendlerin (asistanlar) durumlan hi de iyi de
ildi. Oyuna elenceye dalmlar, bilim akllarndan gemi
yor! Aralarnda irkin saylacak akalamalar, konumalar
olmakta. Odalar grltl. Sultan Mehmed Han bundan ok
zlp Mahmud Paa'ya, 'Biz sevap kazanmak iin bu oda
lar yaptrmtk, meer buralar etrak-i bi-idrakin yuvas ol
mu . imdi ne yollu davranalm?' diye sorunca:
'Padiahm, gelenek odur ki, tatil geceleri, erdemi arttr
mak ve gnlleri amak iin oyun, elence ve akalamalarla
vakit geirilir. renim geceleri yine gelelim ve durumlarn
grelim. Bundan sonra bir karara varmak doru olacaktr, '
cevabn ald. Nitekim, bir baka gece yine teftie ktlar.
Odalardan tekinin kapsn vurqular, ieriden mum klar
szyor, fakat ts kmyordu. Bir daha vurdular, yine karlk
alamadlar. nc kez kapy alnca 'Kimdir?' diye sorul
du. Yine alp 'Anz : dediler. Bir sre ses sizlik oldu. Sonra,
'Bre kimsiniz, kim deilsiniz. Sultan Mehmed Han bile ol
sanz kap almaz; retim gecesi konuulnaz ! ' szlerini
duydular. Bundan sonra birka defa daha kapy vurdularsa

57
 DURU TARIH

da artk hi karlk alamadlar. Sultan Mehmed Han an

sevindi, yz gld. Olayn garip konumasndan holand
gibi, syleyenleri de sevindirdi."
Rivayet: "Bir gn atma binmi ava gidiyordu. Bir dilenci
yolu stne kp el at. Ona bir altn verdi. Fakat dilenci
itiraz etti: 'Padiahm, ben senin kardein olaym, bana bir
altn veresin. nsaf bu mudur?'
Sultan, yel ayakl atn durdurup dilenciye bu bo szleri
nin asln sordu. 'Bilmez misiniz p adiahm, bu ne biim ha
bersizliktir?' Bylece bir de ona bilgisizlik yneltti! Mehmed
Han, atn ekip kardeliklerinin nereden geldiini sorunca
da yle dedi:
'Adem Ata oullan deil miyiz?' Bu cevap padiahn p ek
houna gitti ve 'br kardelerimiz duyarlarsa senin p ayna
bir altn da demez ! ' diyerek oka ihsanda bulundu."
Sultan Mehmed Han da atalan gibi hayr ilerine dkn
olup stanbul'da yaptrd cami ve imaret, yeryznde rne
i pek az eserlerdendir. Belki de gnmze kadar baka bir
padi ah, bu biimde bir hayr kurumu gerekletirememitir.
(Allah, btn hayrlann beensin; cennet bahelerindeki
yerini de stn klsn.)

58
 O S MANO ULLARININ S E KZiNCS
S ULTAN BAYEZD HAN HAZRETLERiNiN
VASFI

Babas Ebulfeth Sultan Mehned Han, Maltepesi'nde Alla

hn rahmetine kavuunca veziriizamn beceriksizlii yzn
den lm haberi hemen yayld. Ordu iine ikilik dt. Bir
ksm kargaalk karmak amacyla stanbul'a yrdler.
Yahudilerin mallann yamaladlar. Devletin ileri gelenleri,
oybirlii edip Sultan Mehmed Han yannda bulunan Sultan
Bayezid olu Sultan Korkud'u tahta oturttular. Bylece aske
ri yattrmaya altlar. Bir yandan da Bayezid'e ve Cem'e
ulaklar gndererek herhangisi daha abuk gelirse tahta o
ksn diye szletiler. Allah'n nzas ve takdiri o yolda ol
mal ki, yel ayakl atma binen Sultan Bayezid arabuk geldi,
Osmanl taht varlyla ycelendi.
Alt olu vard. Sultan Abdullah, Sultan Ahmed, Sultan
ehinih, Sultan Alemih, Sultan Korkud ve Sultan Selim
Han.
Sultanln bir Allah vergisi olduunu herkes bilir.
Rivayet: "Byk eyhlerden B us i Hazretleri 1 hac dn
konaktan konaa aarak Amasya'ya yaklam. Me er Sultan
(ehzide) Bayezid de avl anm adaym . Tesadfen bulumu
lar, sohbet etmiler. eyh mjde verip ' Gelecek yl, falan gn
yine hacdan dnmde sizi, pek yksek ve mutlu bir ma
kama yakn greceimi umanm. te o anda, sultanlnz
haber verecek mektubun gelme s i muhtemeldir,' buyurmu .
Allah'n hikmetine baknz, olaylar tahmin edilen ekilde ge
limi; eyh, bir dahaki yl hacdan dnerken Sultan Baye
zid Han da tahta kmtr! Yeni padiah, bu olayn etkisiyle
eyh iin stanbul'da bir tekke yaplmasn buyurmutur."

Acaba eyh 1\si mi? Mevllnl 1\si, ( 1 5 . yy) 1\sluydu. Bilgin ve erdemliydi.

59
 DURU TARIH

Hikaye: "Merhum Sultan Mehmed Han zamannda,

Bursa':l.a kendi halinde yaayan Emir Sultan Hazretleri2 bir
gn dervilerine, 'Saltanat, Sultan Cem'e karar klnd ! ' der.
Birka ay geince ayn dervilere, 'Osmanl taht, C em'den
dnd, Sultan Bayezid Han'a ksmet oldu ! ' haberini verir.
evresindekiler bunun gereklik derecesini renmek iste
yince, 'Peygamber Efendimizi grdm; buyurdular ki: A
r dualar nedeniyle taht Sultan Bayezid'e verildi, Sultan
C em'den dnd,' der. Bir sultanlk ki, Peygamber tarafndan
kendisine verilmitir; bu onun ne derece dinine bal ve kul
lukta bulunduunu ispat eder."
Sultan Bayezid Han'n nikahl hatunu, Trkmen beylerin
den Emir Aladdevle'nin kz Aye Hatun olup "Denizlerin,
karalarn kahraman, Arap ve Rum lkelerinin sahibi, Sul
tanlarn ve insanlarn en deerlisi" Sultan Selim Han, bu ha
tunun oludur. Sultan Bayezid, Aye Hatun ldkten sonra
odalklada dp kalkmtr. Krk odalnn bulunduu ri
vayet edilir. Herbiriyle ilgilenirmi . Sonunda, gcn ktye
kullanma yznden bedeni km, temiz tabiat deimi;
grn yallk izleri tamaya balamtr.
Bykl, davranlarnn sekinlii, n, gklere ula
m bir sultand.
Hikaye: "Bayramn tebrik etmek dncesiyle babasnn
hocas Molla Grani'yi Saray- Amire'ye3 davet eder. 'eref
versinler,' der. Fakat Molla, 'Yamur yayor,' bahanesiyle
kapcy s avar. Davet tekrarlannca yine 'yamurdan, amur
dan elbiselerinin kirlenecei"ni ne srp 'Balamalarn
dileriz,' der. Sultan Bayezid, bir daha ulak gnderir. 'Bayra
mmz, mbarek ayaklaryla ereflendirirse kutlu olacaktr,'
ricasnda bulunur. Hatta terif ederse, kendisinin attan in
dii yere kadar atla gelmesini bildirir.4 Bylece binbir ihti
marola Molla Grani'yi bayram tebrikine getirtmitir."

Emir Sultan, 1430'da ldne gre burada bir yanllk sz konusudur. Bu

ahs, 1443 - 1 5 1 6 arasnda yaayan ve ermiliine inanlan Emir Buhari'dir.
Bugnk Topkap Saray.
Padiahlar sarayn ikinci kapsn da atla geerler, veziriazam, vezirler ve
huzura kmak iin gelenler, Babsselam'da (2. kapl attan inerdi.

60
 DURU TARIH

Bilime sayg ve bilginleri ululama, bundan teye tasav

vur edilemez . Ermilii ve Allah yolunda almalan byk
kk herkesin malumudur. Kendi trbesinde yakanlarda
bulunduu rivayet edilir. Savalan saynakla bitirilemez . A
daleti ve hak kaync olmas dolaysyla mahlas "Adli"dir.
Gazel s yleyite byk babasndan stn tutulur. Gzel ko
numa ve nazm dizme yetenei kusursuzmu. u gzel mat
la beyti, sa nefesi gibi cansz canlandracak bir syleyitir:

Ey svar-i esb-i naz olan rikab- cane bas

Hsn meydan senindir ayan merdane bas

Gazel

Cierim pareledi haneer-i cevr-i sitemin

Sabnmn camesini darad mkras- gamn

Secdegah eyler idi Ktibe'de mihrab gibi

Kuyin iinde melek grse nian- kadernin

Ey gzm gn yzne karu nice kan dkesin

Rhlan tabi ile kavurdu kalmad nemin

Rivayet: "Kardei C em, tahtn kendisine ksmet olmayn

ca u duygulu beyti Sultan Bayezid'e gndermiti:

Sen pister-i glde yatasn evk ile handan

Ben kl denem klhen-i mihnetde sebeb ne

Buna karlk ermilik sahibi, :eayezid-i Bestami anlayl

padiah u t verici beyti yazmtr:

n ruz-i ezel ksmet olunmu bize devlet

Takdire nza vermeyesin byle sebeb ne
Hacc'l-Haremeynim dey da 'valar edersin
Ya Saltanat- dnye in bunca taleb ne

61
 O S MANO GULLARININ D O KUZUN C U S U,
SALTANAT MLKNN AHBA Z - I HMA
PERVA Z I SULTAN S E LM HAN GAZDR

O, Arap, ran, Krdistan, Deylem lkelerinin fatihi, Trk

lerin hakan, sultaniann en ycesi ve ehinahlarn en b ata
geleni dir.
Babas Sultan Bayezid Han hazretlerinin salnda tahta
clus etti. Alim ve olgun, air, erdemli, heybetli, kahraman
lk yolunda, cihangir, ibret alnacak bir sultand. Babasnn
lmnden sonra yeenierinden ehinah olu Mehmed ile
Mahmud olu Sultan Musa ve Sultan Emir, Sultan Orhan, biri
dahi Sultan Alemah olu Osman ah -ki hepsi de sultanlk
aydnlnn yldzlanydlar- urada burada isyanlara sebep
olabilecekleri ihtimaliyle her birine ehitlik erheti iirmi
tir. Asl kardeleri ise babalar Sultan Bayezid Han'n s al
nda rahat durumdatarken anszn aray amlar; Sultan
Korkud ile Sultan Ahmed, kardelik yolunu kapayp aralann
da defalarca cenk, harp ve ktal etmilerse de srdrdkle
ri uzun mcadele, istedikleri sonucu salamam; mutluluk
ufkunda parlayan devlet yldz, Selim Han' aydnlatmtr.
Sultan Selim Han tahta knca, gerek Sultan Korkud'a ge
rekse Sultan Ahmed'e ehitlii tattrarak sultanlk emelini
ve bunun kavgasn unutturmutur.
Mutlu bedeni, sultanln ve toplumun esiz ssyd. l
.
keleri dize getiren klcyla Arap ve ran illerini ald. Hutbe
okutup sikke kestiren namdar padiahlarn kimini yokluk
lkesine yollad, kimini cenkte firar etmek zorunda braka
rak memleketlerini zapt etti.
Onun beeniimi vasflan bir bir tantlamaz, sevimli y
z tasvir edilemez. Ak benizli, gzel, orta boyluymu . Devlet
ilerinin yrtlmesinde vezirlere danma gereini duyma
yarak Allah tarafndan kendisine ilham edildii zere uygu-

62
 DURU TARIH

lamada bulunurmu . Uzun tasanlardan sonra giritii fetih

ler sayszdr. Heybette, ululukta benzeri yoktu. Kat yrekli
ve yiitti. Aslanlar gibi, demir temrenli oklar gibi dmann
zerine atlr, klkran gibi dinsizlerin yreine vururdu.
Hatta u matla, beyti kendisini bu zelliiyle tantmaktadr:

Farsa beytin Trkesi:

(Dman askeri Kaf'dan Kaf'a olsa bile

Vuruma gn billah yz evirmem !)

Yksek eyvanl Divan'n yeleri, karsnda sz syleme

ye g yetiremezlermi.
Hikaye: "Karaman Beylerbeyi Hemden Paa yaknnda
olanlardan ve nedimi idi. Her an padiahla konuup aka
laabilirdi. Erdebil ah smail (Safevi) yolsuzu ile savama
ncesinde kn yaklamas, orduyu yldrm bulunuyordu.
Bir ksm komutanlar ve vezirler, Hemdem Paa'ya rica edip
sultann huzuruna kmasn, seferi ertelemeye ve stanbul'a
dnmeye raz etmesini istediler. Hemdem Paa da bu ii ba
aracan sanarak gitti. Sohbet srasnda, 'Nasl olsa yolu
nu arm ah, Allah'n yardmc olduu ordumuza daya
namayacaktr,' diye sz ap kn azgnln anlatt. ahn
ordusunun, Allahn yardm ile ordumuz nnde ne zaman
olsa yenik deceini bildirdi ve ekledi: 'Kn zorlu zaman
yakn. Nicedir muzaffer ordumuz uursuz ahn topraklann
iniyor. Paytahta dnmek gerek, padiahm ! '
Gc gklere ulaan padiahtan bir s e s kmad. Erte
si gn alaylar dizildi; yan yola varmadan Hemdem Paa'y
br dnyaya yollad. lsn gmmeleri iin yenierilere
verdirdi. Bu korkun olayn etkisiyle askerin yreine lm
kaygs dt. Allah'a sndlar ve sanki cansz basz ol
dular. "
fkesi v e siyaseti byle olmakla birlikte Allah'a ynelii
de olgun derecedeydi.
Hikaye: "Bir gn Hasodal krk hizmetiye birden kzm ,
hepsinin ldrlmelerini emretmiti. Zavalllar, Mft Ali

63
 DURU TARIH

elebi'ye (Zembilli) haber yetitirip sefaat iin arac olma

sn yalvardlar. Mft Efendi Hakan Kapsna gelerek padi
ahla grmek istediini bildirdi. Sultann izniyle huzuru
na kt. Padiah, 'Molla istein nedir?' sorusunu yneltince,
Mft Ali elebi:

Serir-i saltanatta ber-karar ol

Cihan durduka dur dnyada var ol!

diye sze balayp 'Padiahm, duyduuma gre, hizme

tinizde olanlara gnlnz krlm; ldrlmelerini buyur
musunuz. C an ipliklerini ecel klcyla kesip balarn tasz
etmeyi dilemisiniz. Affnz rica edeceim,' dedi. Padiahn
can sklarak, 'Efendi, devlet ilerine karmamanz gerekir,'
karlnda bulunduysa da mft, 'Hayr, devletlim. Bu din
buyruudur. Devlet ilerinden deildir. Padiahmn din ve
dnyasn kayrmak, bize farzdr. Devlet ve sultanlk ileri, ve
zirlerin azil ve tayinidir. Fakat lm yargs, eriata gre veri
lebilir. Katillerinin sebebi nedir, beyan buyurun eriata uygun
dp dmeyecei hususunda biz de mtaleamz aklarz.
Gerekiyorsa eriat ynnden uygun olduuna dair fetva ve
ririz. Ama susuz iseler, padiahmz gnaha sokmayalm,'
dedi. Sultan Selim Han, hizmetilerin sularn "af kalemi"yle
izip canlarn balad. Bu defa Molla, 'Padiahm, hak ye
rini buldu. Ancak Osmanoullarnn gelenei, haksz ikence
ektirdiine ok gemeden ihsanda bulunup gnln almak
tr,' diyerek hepsini Hasoda hizmetine iade ettirdi."
Askerin zapt konusunda tedbiri, toplum ilerindeki aba
ve uramalar dnyaya n salmt. Hala bile halk arasnda
konuulur.
Rivayet: "Msr'n fethine gidilirken Yenieri Aas Mah
mud Aa drstlkle, 'Padiahm, bugn ok konak yr dk.
Yenieri kullarnz yayadr. Bir gn oturak edip dinlenilse ol
maz m?' diye sorunca, 'Demek ki, yenieri aas dinlenmek
istiyor! ' demi ve merhametsiz eellada i aret vererek kya
mete kadar zavally orackta dinlendirmitir! "

64
 DURU TA R I H

Devlet hazinesini gzetmede titizdi. Geliri giderden fazla

getirtip artan paray gazii harcamalan iin tutarm. Defter
darlarn sunduu hesaba kanaat etmeyip el altndan kontrol
yaptrd rivayet edilir.
"Padiahn hazinesi ikidir. Biri halk, teki paradr. Her
hangisi dknr ise devletin temeli sarslr. Padiahn haya
t ker," dermi. Gerekten de birok sultann lkesi, hazi
nenin boalmasyla yknt haline gelmitir. Bu konuda yle
bir anlatm vardr:
Rivayet olunur ki, "Birgn Veziriazam Piri Paa'ya, 'Lala,
hazinenin durumu nasldr?' diye sorar. O da, 'Padiahm,
hangi hazineyi soruyorsunuz?' deyince Sultan Selim Han
sanki bilmiyormu gibi davranarak, 'Paa, Hazine iki midir?'
eklinde hayret belirtir. Piri Paa yle konuur:
'Hazine iki ve belki de tr. Biri, mutlu padiahmn
Hazinesidir. Buradan danya aka karlmaz. Koruyucusu
hazinedarbadr. Padiaha mahsus hazinedir. Allah sakla
sn ki, askerlerin ulufesi buradan verile . . . Bir dier hazine,
Divanhane'de bulunur. Vezirlerin gzetiminde olup yani D
Hazine'dir. ncs Yedikule'dedir. ki yldan beri bavezir
olan bu kulunuz bakcdr. Bir b aka hazine ise edilecek du
alardr. Hangisini buyurursunuz?'
C ihan padiah bu cevab pek beenip onaylam , Piri
Paa'ya hil'atlar vermitir."
B avezir Piri Paa'ya gveni sonsuzdu. Onun tavsiyeleri
ne uyduu anlatlr.
Bir gece yaknlarndan birisi, 'Padiahm, Piri kulunuzu
niye byle stn tutarsnz? Bunu aknca dnmekte
yiz .. .' diye sorunca, 'imdi gece yarsdr, benim aklmdan ge
en, Msr' almak iin giriilecek hazrlklardr. Sen dur, Piri
Paa'y artaym. Onun da dncesini renelim. Bylece
akln, stn tutulu nedenini sana retmi olacam,' der
ve paaya bir ulak gnderir. Hemen padiahn huzuruna ko
an Piri Paa'ya fkeyle, 'Piri, fikrim, Rumeli'nin falan yerin
de bir kpr ile bir cami yaptrmaktr. Sen ne fikirdesin?' di
ye sorar. Paa, 'Ferman padiahmn. C amiyi bilmem amma,

65
 DURU TARIH

Anadolu dolaylarnda bir-iki kpr vardr ki, onartrsak isa

betli olur, ' der. Sultan Selim Han, 'Bre savsamac l Ben Rume
li sylyorum, sen Anadolu'dan laf ediyorsun. Elbette senin
bir ayr dncen olmal, syle . . ' .

Piri Paa, 'Sultanm, bir dncem vardr amma bu du

ran kii renmemelidir,' yollu phe belirtince, 'Onun ne
haddi var? Srr aklarsa bandan olur, ' karln alr ve
'Padiahm, cami, kpr zaman deildir. Benim aklm, Msr
lkesini almak tutkusuna dt. Anadolu dolaynda, askerin
gemesine yarayacak kprleri onartalm. Msrl alimlere,
gnllerini bize dndrc mektuplar ulatralm. Padiah
larnn eriata uyup uymadklarn soralm. Bizim eriata ne
kadar saygl olduumuza cmlesini inandralm. Alimleri ve
emirleri, (Kansu) Gavri'den nefret ettirip kendimize ekelim.
lkbaharda Kzlba (Safeviler) zerineymi gibi yrye
geelim,' demesiyle, felek rtbeli padiah, 'Berhudar ol ! ' de
yip memnunluunu belirtir. Hil'atlarla Piri Paa'y donatr.
Onu savdktan hemen sonra da ktleyici dnceler ta
yan sz konusu kimseyi ldrtr."
Rivayete gre, hibir zaman seraser ve diba giyrnek iste
mezmi. Kadn giysisinin yiite yakmayacan sylermi:

Farsa beytinin Trkesi:

Elbiseden maksat, scaa soua kar korunmadr

Sslenme amacyle elbise kullanmak erkee yakmaz

Bir gn sultanln gelecekteki , lke tahtnn bur

cunda parlayan gne, gk rtbeli ehzade Sultan Sleyman
Han, trl diba ve seraser giyinip elini pmeye geldiinde
onu ayplam ve 'Baban nasl yapyor, Sleymanm?' diye
kzmtr.
ilmi, erdemi kemalde olup Sultan Sleyman, sabah gne
i misali klar saarak dounca, "Padiahm, adn ne ko
yacaksnz?" diye sormular. Sultan Selim Han: (Farsa) "Ben
Selim'im, o da kk Selim," buyurmu . Toplulukta bulunan

66
 DURU TARIH

ariflerden biri, padiahn dileini hemencecik sezip adnn

"Sleyman" kanacan bilmi. nk, Selim kelimesindeki
(s), (l) ve (m) harflerinin seslendirilmesinde yaplacak dei
ikliklerle "Sleyman" kelimesi elde edilir ve bu da "Selimin
k selim" anlamn tar.
Cihangirlii anlatlamaz. Yeryznn her kesi, sindiri
ci klcndan sulanmtr. Msr'n alnmasndan sonra, Bab
Hmayiin'a Mslmaniann v e dinsizlerin o n sekiz nl
hkmdanndan eliler gelerek trl hediyelerle kulluklann
belli etmiler, huzurunda boyun krmlardr. Dnyay onun
gr ve rktc sesi doldurmutu. Bu nitelii gnmzde
bile dillerde dolar.
Erdemlilii yazyla bitirilemez, defterlere smaz.

Beyit:

Listin- Fars'n Selmiin oldur

Zebiin- Fars 'n Hsiin oldur

Farsa Divan bir belagat aheseridir. u beyit, vlm

lnn bir belgesi saylabilecei gibi, sz hneri ynnden
de deerlidir. Nktedanlar ve iir sevenler ok beenmiler
di:

Farsa beytinin Trkesi:

ok istedim ki o ay yzly uykuda greyim

Ben bu dncede iken anszn gne dodu!

Haremeyn-i Muhteremeyn, y.ce adyla zenginlik kazan

mtr. Hadim'l-Haremeyn tac Osmanoullanndan ilkin
buna nasip olmu, bu unvan kullanma erefi Selim Han'la
balamtr. erkes Memhiklerin gvensiz ynetiminden ve

Hidim'l-Haremeyn: Haremeyn diye anlan, Mekke ve Medine'nin hizmetkan

demektir. slam halifesi olmalan dolaysyla Yavuz'dan balayarak Osmanl
padiahlannn kullandklan resmi ve dini unvanlardand . .

67
 DURU TARIH

sk sk kan kargaalklardan o mbarek ehirleri kurtar

m , pirok hayrla bezemitir.
Sultan Selim Han br dnyadaki tahtna gnce, Ke
mal Paazade esiz bir mersiye yazarak sonunu u msralar
la balamt:

Hayf Sultan Seli me hayfa hayf

Hem kalem alasun ana hem seyf

Ksa zamanda yeryznn byk bir blmn egemen

lii altna almasn ise Kemal Paazade yle anlatmtr:

Az zaman ire ok i etmidi

Sayesi olmudu alem-gir

ems-i asr idi asrda emsin

Zll memdd olur zaman kasir2

Gerekten Osmanl lkesine dzen ve parlaklk vermiti.

Allah'n rahmeti zerine olsun.

"Az zamanda byk iler baard 1 Glgesi (ynetimi) yeryzn kaplamt.

1 O, ' asr' gneiydi, nk ikindi gneinin 1 glgesi uzun ve yaygn olmak
la birlikte sresi ksa olur!" Buradaki "asr" kelimesi hem "yzyl," hem de
"ikindi" anlamnda kullanlm ve tevriye sanat yaplmtr. Yzyln gnei
olarak nitelendirilen Yavuz Sultan Selim, saltanatnn ksal ima edilerek
de ikindi gneine e tutulmutur. Aynca ikindi gneinde glgeler uzun ve
yaygn olduundan bir baka benzetmeyle de hkmettii lkelerin genilii
vurgulanmtr. .

68
 O S MANO GULLARININ ONUN C U S U
( K ONUN C U KAMiL PAD AHTIR )
SULTAN SLEYMAN HAN GAZi

Sultan Selim Han'n vefatndan sonra gelip s altanat tah

tna cl1s etmitir. Uzun boylu, gzel yzl ve gzel yarat
ll, doan burunluymu . Gne gibi parlak bir padiaht.
Ziynet ve evkete dknlnden seraser ve diba giyer, ok
fazla zenginlik ve tak kuanrm . Tek varis olduundan sul
tanlk tahtn kavgasz elde etti. Hayrl fetihleri nice cilleri
doldurur. Yce soylu oluna, torunlanna ettii prsr1r d
nler beyandan oktur. Bilginler, airler ve vezirlerle olan
akalamalan da hadden ziyadedir.
Hi.kaye: "Edirne'den stanbul' a dnerken bilginler kar
lamak iin yanna geldiklerinde, kadaskerlikten emekli
Muhyiddin elebi yanap geri ekilirken Sultan Sleyman
Han ondan sonra gelen Kadri Efendi'ye sorar:
'Molla, Muhyiddin Efendi'nin at gayet iri olduu iin mi
hareket etmez?'
Kadri Efendi, 'Padiahm, nasl kprdasn? stnde ta
d paha biilmez ilim dnyas ve arldr! ' cevabn
verir. Padiah bu nkteli karl beenir ve bu defa Kemal
Paazade'ye dner:
'Kadri Efendi'nin at acaba ne yzden oynuyor, hi dur
muyor?'
Kemal Paazade de u cevab yetitirir:
'Kadri Efendi gibi bir alimi tayan at sevincinden yerin
de durabilir mi?'
Padiah, Kemal Paazade'ye de iltifatta bulunduktan son
ra, '!nallah sultanlm uzun srecektir. nk payitahtm
daki bilginler birbirlerine bal ve birlik zeredirler,' buyur
mutur. Gerekten de adaletli saltanatlan ekseriya safa ile
gemitir.

69
 DURU TA R I H

ehide Sultan Mustafa'nn katli gibi birtakm zc

olaylann meydana gelmesi, mzevir vezirin hilesidir. Bu
yzden "Rstem Hilesi" mehur olmu, tarihe gemitir. (Al
lah korusun! )
ehzade Sultan Bayezid ile ehzade Sultan Selim arasn
daki kargaa, bu iki kardein tutumlanndan ve herhalde
alnyazlan bunu gerektirmiti.
Sultan Sleyman Han'n genlik anda ay u niia, dost
sohbetlerine dknl, hele brahim Paa'yla (Makbul/
Maktul) olan arkadal hala anlatlagelmektedir. Hatta bu
konuda mbalaa snn almtr. Ancak Sultan Sleyman
Han, sonralan tvbekar olup elenceterin peini brakm ,
yalln ibadetle geirmitir.
Tahta ktktan sonra okumaktan geri kalmam, fkhla
uram, Sadr- er'ia okumutur. Hatta bykbabam rah
metli Bostan Efendi'nin, Rumeli kadaskeriyken bir mahke
me ilamyla ilgili olarak huzuruna kp meseleyi danma
s gerekir. Derhal benzeri bir meseleyi de padiah anlatp
"Huldsa'nn falan faslnda aklama vardr; oraya bavur,"
der. Bu olay dedemden bana byle anlatlmtr. Szne g
venilirlerin belirttiine gre fkh dalndaki nemli kitaplar
zerinde alrm.
Yiitlik ve heybeti, slubundaki akclk, sohbetlerinin
sekinlii, kalemle yazlamayacak derecedeydi. Saysz sa
valan yan sra zengin siirlan2 vardr. Her biri ayn bir ki
tap olabilecek nemdedir. Elkas Seferi'nde3 Bostan Efendi
merhum, kadasker olarak yannda bulunuyordu. Yolda:

Mzevir Vezir: Hrrem Sultan'la ibirlik edip Osmanl tahtn ehzade

Selim' e kazandrmay tasariayarak entrikalar eviren Sadrlizam Damat Rs
tem Paa ima edilmektedir.
Sur (Sr-i Hmayn): Padiahlarn erkek ocuklarnn snnetleri, kzlarnn
da evlenmelei mnasebetiyle yaplan dnler. Szck, dn, uurlu bir
sebeple yaplan ziyafet, sevin ve enlik demektir.
Elkas Seferi: 1 547 ylnda Osmanllara snan ah smail olu Elkas
Mirza'nn tesiriyle ran'a alan 1548 sefei. Bu seferde Elkas Mirza, Ulama
Paa'yla nc olarak yola km, asl ordu gelinceye kadar Van ve Tebriz bu
nc kuvvetlerce zapt edilmitir.

70
 D U R U TA R I H

Srme ahm asker-i Rahman eytan stne

ah mat et ehsvanm sr atn Van stne

Yk an rahm itme viran eyle viran stne

Greyim Mlk-i Acem yklsn abtid olmasun

diye balayan bir nazm dizip yce katna sunmu. Padiah

da bu de gre hareket edip Van Kalesini alarak orduyu
sevince bonutur. Sultan Sleyman Han, kalenin salaml
n grnce, "Bu, aba ve ylmazlkla biter i deildi; doru
dan doruya Bostan Efendi'nin kerametidir," buyurmutur.
Byk atalan gibi bu da hayr ilerine dnk, iyiliksever
di. Sultan Selim Han'n temiz ruhu iin bir byk cami (Sul
tan Selim) ile medrese ve imaret, yat odalan yaptrmtr.
Gen yanda cennet b ahelerine gen olu ehzade Meh
med Han iin de bir cami (ehzadeba C amii) ile medrese
ve odalan, yine kendisi hayattayken len dier olu Sultan
C ihangir adna Tophane yaknnda bir byk cami ( C ihangir
C amii) yaptrmt. Bunlar dnda nice camiler, savami (ha
yr kurumlan tekkeler) kurdurmutur. Kendi adna yaptrd
ar yceliindeki cami, Sleymaniye diye mehur olmu
tur. alann eine rastlamad yaplardan biridir. Belki de
yeryznn temeli atlal beri bir byle deerli ve ziba cami
yceltilmemitir.
Yere b atas dinsizlere kar savalan saylamaz. Fethet
tii kaleler, ehirler hesapszdr. Yolunu arm Kzlba
toplumuna kar at gazalann benzeri yoktur. airlerin
sekinlerinden Mevlana Fevri, birka beyide bunlan topluca
beyan etmitir:

Sa 'adet mlknn lskenderi dehrin Sleyman

Seltitin- gazd-endienin sultan- devran
Mcerret hasbete'n-lillah ve merzat erifin in
Nice yz kerre yz bin asker ile ol kerem-kani
Sim esbine ekentdi yemm-i hayline gark itdi
Diyar- ark u garbi, Ala ma n Karaman

71
 DURU TARIH

Nice yl ih tiyar- gurbet itdi ya R esulullah

UD?. ub kurb-i efaatle h uziir- fazl- rahmeti
Budur senden m urad-kim efaat edesin Hakdan
Muazzez ola dayim hazret-i Sultan Sleyman
Halas etdi Kudm- iim - m lhidden bihamdl-illah
Genab- mehed-kiin ecaat ir-i Yezdan
Veli evvel varda 'adl dad eyleyb pie
Reayay reayet edben terk etdi taliin
ikinci varnda dahi yakub ykmad mlkn
Yine halkna mebziil etdi Liitf ciid u ihsan
Ki ayet bile mkdarn ide insafla tevbe
Dua -i hayr ile yad eyleye eshiib- halal
nc varnda grdi-kim insiifa gelmek yok
Ziyade itdi gitdike 'inad zulm tuyan
Sarayn ykd m lkn yakd ceyin tiirmar etdi
Ak td seyl-i h iin gibi kzlbadan kara kan
ve bilcmle bu 'azm - h miiyununda Tahmasb 'n
Diyarn ald ma 'miir eyledi Badad ile Van '
Kadem basmala bu h ttaya ol glbin -i devlet
Gl liileyle pr kld kenar- kabr-i Nu 'man '

Yiitlikte ve kuvvette eidi yoktu. stn savayd. Dn

yay batan baa ele geirebilirdi. Zenginlii de ayn oran
dayd. Allah'a sn ve gvenileri de aryd .
Hikaye: "Rodos'un fethine giderken Anadolu yakasndan
adaya gemek iin hocas, ayn zamanda Divan yesi Hay
reddin Efendi'yle bir kadrgaya binerler. Tam o anda iki yan
dan toplar tfekler atlmaya balaynca geminin direkleri
krlr. Yce sultan asla korkmayarak hocasna, 'Niin korku
yor ve titriyorsunuz?' diye sorduka o muhterem kii, 'Topun
tfein sesi sakin durmaya elveriyor mu? Dnya bama dar
oldu. Nasl korkmayaym, padiahm?' dermi . Bir yandan
da seslerin ksa durularndan yararlanp 'Aman p adiahm !
Siz de bir kyca saklans anz?' dn eksik etmezmi . .
Sultan onun b u durumuna aakalp 'Allah'a tevekklnn
azlndan byle yapyor! ' buyurmu."

72
 DURU TARIH

Allah adn her yerde duyurmak uruna pek fazla aba

gsterip ya yetmie varmken bile yok olas dinsizlere
genler gibi saldrmtr. Zigetvar Savan, hayatnn son
gnlerinde safa bilmi, dnya sultanlnn esenliini, ahi
ret aleminin yceliiyle sava meydannda deitirmitir.
Savamann btn sorumluluunu stne alarak says be
lirsiz askerleriyle dinsizleri yeryznden silip sprmt.
frit benzeri dinsiz kralnn ordusunu, son kez, Zigetvar' fet
letmekle yere batrm; kendisi de bu srada aka ehitlik
saylacak bir biimde lmtr. Ne mutlu ona ki, Yaradan'a
yaknlama dileiyle vatandan uzaklam; dinsizlerle dv
e dve ve son nefesine kadar Allah adn syleye syleye
bu dnyadan gmtr. Rabbimizin rahmeti zerinden ek
silmesin.
Rivayet olunur ki gre Veziriazam Mehmed Paa (Sokollu)
pek yerinde tedbirlerle Zigetvar Kalesini fethedince, ktlk
rnei kraln ban kesip Sultan Sleyman'n tabutu yanna
koydurmutu. 4
Yine rivayete gre Veziriazam Mehmed Paa, lm olayn
gizli tutup Sultan Selim Han'n tahta kna kadar kimseye
aklamamt.
Sultan Sleyman Han da babas gibi airdi. iirleri, sanat
ve syleyi gzellii ynnden fevkaladedir. u beyti ise halk
arasnda darbmesel olmutur:

Saltanat dedikleri ancak cihan gavgasdr

Olmaya alemde devlet bir nefes shhat gibi

Ba kesilen, Hrvatistan Bam, Zigetvar Kalesini savunan Zrinyi'dir.

73
 ON BRN C PADAH
SULTANI AZM' - AN SULTAN S E L M HAN
HAZRETLER
( Merhumun Yeri C ennet O lsun)

Olduka uzun boylu, sann ve semizdi. Mutlu dnemi,

dinlenme ve elenmeyle gemitir. Btn halk, onun sultan
l glgesindeki zaman, p arlak ve sevinli bir dnem ola
rak kabul etmitir. nk her iin tedbirini vaktinde alan,
gerekenleri tam zamannda yapan, devlet ynetiminin ustas
veziriazam rahmetli Mehmed Pa a'nn varl herkesi esen
klmt. Sultan da devlet ilerinin tamamn bavezirine b
rakp yemeye imeye, elenceye dalmt. Gnln b alad
yaknlanyle sohbet eder, trl cokunluk ve sevinlerle ya
ayn srdrrd.
Rivayet: "Bir gn meclisindeki nedimlerden birisi, has
Mehmed Paa'ya verilen istiklalin sebebini sormu. Sultan
yle buyurmutur:
'Dnyann iyisini ktsn, onun boynuna asp sorula
cak soruyu da, verilecek cevab da ona braktm. br dn
yada hesap kendisinden sorulacaktr. Ben ise yalnz z ca
nma yaptm ktlklerin hesabn vermenin hazrln
dnyor, hi olmazsa insanln hakk ile kyamet gn
Allah huzuruna kmayaym diyorum! "
Devlet hazinesinin korunmasndaki titizlii s o n derece
deydi. Rivayete gre, yerde dm bir aka grse sevinerek
alr, 'Devlet kasasndan bu kadarck bir paraya bile hakkmz
olmasa gerekir,' dermi."
Sohbetlerinin tatll hala sylenir. Nktedanm . Nice
musahib, ylran ve has nedimleriyle oturur gnlerini pek
mutlu geirirmi . emsi Paa'nn (sfendiyar soyundan) tatl
ve gnl ac konumalan, ona sultan katnda byk yer
kazandrm ve kalbinde sevgisini alatmt.

74
 DURU TAR I H

Rivayet: uSultan Selim Han ile emsi Paa atlanp gezer

lerken Sokollu Mehned Paa'nn yaptrmakta olduu trbe
yi grrler. Padiah bilmezlikten gelip 'ems, bu trbe kim
iindir?' diye sorar. O da Mehned Paa'nn br dnya ha
zrl olmak zere yaptrdn syler. Padi ah aka olsun
diye, 'yi amma, acaba buraya ne zaman gelecektir?' eklinde
konuunca emsi Paa, 'Padiahm, imdi buyurdunuz , y
leyse imdi getirtilirl ' der. Sultan Selim Han, akayla ilgisiz
gzken bu cevabndan dolay ona kzmtr: 'Ayptr; onun
sal, benim rahatmn teminatdr. Ben seni denemek iin
sormutum. Meer b ana hayr iletici bir kii deilmi sin! "'
Atalan gibi hayr ilerine dknd. Edirne'de bir ulu ca
mi (Selimiye) ile ssl bir medrese yaptrmtr. Devam eden
s avalar konusunda da an gayret gstermi , Kbns Adas
fethedilerek Mslmanlar sevince boulmutur.
Bade-nfi olup ay u n ile gnlerini geirirken, Hakk'n
hidayeti rehber olup gnlden tvbeye el am; gnahlar
dan annp zn dolduran nurlarla aydnlanmtr.
Rivayet: uTvbe ettikten sonra hastal artm; hekimler,
'arap imeniz gereklidir,' diye birka defa uyarmlarsa da
kesinlikle bunu reddetmitir. Hatta 'Meneke arabdr, pa
diahm, i ! ' demelerine karlk, 'Ad arap deil mi, imem,'
buyurmutur." (Ulu Yaratan, gnahlann b alasn.)
Dorusu, temiz, yumuak huylu byk bir padiaht. Her
ynden insanln ve lkenin ykn arnzundan atm so
rumluluklardan kurtulmu , mennun ya amtr. Babas gibi
air, sz ustasyd. u iir onundur:

Kudretin izhar idb Hakk hazret-i i 'zz celal

Cmle hubdn ire sen canan klm bi-bedel

Msr- dilde ah olur yzn grb olan esir

Hsn ey Yusuf'dan ahsen ey gzellerden gzel

Ldl-i meygunun grb can virmeyen kimdir eha

Pes meger adem deil gajletde vardr ya hdlel

75
O S MANO GULLARININ O N KN C S SULTAN - I
ALi NiJAD
HAZRET- ( III . ) MURAD HAN

Babas Sultan Selim Han rahmetli olunca yerinde tedbir

le Veziriazam Mehmed Paa, lm gizli tutmu , Sultan Mu
rad Han da sratle gelerek tahta oturmutur.
Orta boylu, gzel yzl, kumral ve uzun sakall olup me
lek yaratllyd. B ata cmert olduu kadar, bilgili, er
demli, nktedan, ltufkar bir p adiaht. Tahta kar kmaz
be kardeine ehitlik erheti iirmitir. Durgun geen d
nemi boyunca fazla kan dklmemesine almtr. eyh
lislam olan babamz/ defterdarlarn saray mutfa ile ter
s ane giderlerini doru tutmadklarn arz edip "Padiahm,
bunlar tembihlemek gerek," deyince, "Billah, her an tembih
ediyorum. Ama kan dklmedike drstlk salanamyor!
Buna ise gnlm elvermez," karlnda bulunmu, babam
da "Padiahm, yksek dnceniz yerindedir. Gerekten,
bo yere kan aktmak meru ve doru eylem deildir. Devle
tin ya amas serdikle salanamaz," szleriyle dncesine
katldn belirtmitir.
Yumuak tabiatl, dindar, fevkalade biniciydi. Yksek
himmetiyle "gkyuvarlann en st tabakasna ilmik atp
dnen azgn at avlamtr! "2 Kendisi bakentten ayrlma
dan, gnderdii komutanlar eliyle ran' dize getirdi.3
Arnm yaratlta, gne p arlakl yanstan bir padi-

Yazar Bostanzade'nin, kendi babas olarak szn ettii zat, nszde belir
tilen Bostanzade Mehmed Efendi'dir. Sultan III. Murad dneminde iki defa
eyhlislam olmutu.
"Kngre-i sipihre kemend atub tevsen-i gerdnu kayd idb s ayd itdi." Bu
tasvirde dnya, bolukta alasya koan azgn bir ata benzetilmi.
1 57 7 - 1 590 yllan arasnda devam eden Osmanl-ran savalan. zdemirolu
Osman Paa ve Lala Mustafa Paa bu savalar boyunca nemli zaferler ka
zanmlardr.

76
 DURU TARIH

aht. Bir meselenin nn sonunu iyice bilse bile danma

dan geri kalmaz, buyrultulann ylece yazdnrd. Sultanl
n ve lkenin ileri gelenlerine fazla yz vermeyerek onlann
ktle alk ellerini smsk bal tutard. Halk koruyu
culuu beenilmiti. Tasavvuf yolunu tutmu; i ve d ilim
leri4 renmiti. Latifeleri, sohbetleri yazmakla bitirilemez.
Hikaye: "airlerin sekini Nev'i Efendi'nin ayln elli ak
a arttrm . Tam o gnlerde de bir rya grm Nev'i'yi yo
rumlatmak zere arm . O da dinledii ryay tabir edip
"Hak yolunda, olduka kusurlu altndan, br dnya
daki rtbesinde dme olduu"nu sylemi ! Padiah bunu
dinleyince u beyitle karlk vermitir:

Siz terakki bulasz bizde tedenni neyler

Nev'fyd biz hele bu ksmete raz deglz!

Ulemay el stnde tutmas da dorusu yazyla anlatrnn

tesindedir. zellikle kadaskerlere ve bu grevden emekli
olanlara gsterdii tazim ve ikramlan nihayette idi. Bunlar
dan herhangisi, her ne trl bir i iin tezkire gnderse o
lumlu karlk verirdi. Eer cevap vermeyecekse bile, malum
oldu. Kadaskerler keseyle (dosya) telhis gnderdikleri za
man nazmla cevaplard. Babamn kadaskerken gnderdii
telhislere bazen, "Oldu manzur, ola tevcih " bazen, "arzlann
oldu makbul ola tevzii " gibi birer msra cevap yazard. Ba
bam eyhlislam olduktan sonra onunla her konuda dan
nada bulunup gelen tezkirelerinde " ... Selamdan sonra ... ",
"Ululama ve hayr dileklerimden sonra ... " bazan "iyilik ve
selamdan sonra" diye deerbilirlilik buyururlard. ou kez
de "Doruyu syleyesiniz, aman gnl honut etmek iin
yle byle demeyesiniz . . . " diye yazard.
Annesine (N1rubanu) riayeti anyd. Bunun dnemine
kadar "Valide Sultan" sz kullanlmamtr. lk olarak anne
sini bu unvanla yceleyendir. 5

l ve D bilimler: Eski bir snflamaya gre bUimler ikiye aynlmt: l ili mler,
varlk ve madde tesi konularla, d ilimler ise madde ve canlyla ilgiliydi.
"Valide Sultan" unvannn Nirban Sultan'la resmiyet kazand belgeleni-

77
 DURU TARIH

C mertlii sonsuzdu. Bu yzdendir ki askerin saysn

arttrmtr. Gerek sipahiler gerekse yaya yenieriler, salta
nat boyunca oaldlar. Bu arta, Veziriazam O sman Paa
nayak olmutur (Allah affetsin) . (Sokollu) Mehmed Paa
saken yenierilerin says on iki binden, sipahilerin say
s da alt binden artk olmamt. Yine o zamanlar, trnarlar
salam, dzenli; trnar sahipleri her bakmdan devlete ba
l idiler. Yalnz Rumeli beylerbeyi yanndaki on iki bin kl
noksand ve bunlar "sandk tmar" olmutu.6
Sultan Murad Han da babas ve ecdad gibi hayr ilerine
hevesliydi. Manisa'da cami ve medrese yaptrmtr.
ehzadesi Mehmed Han iin dzenledii ve elenceler
le dopdolu geen snnet dnndeki artc gsterilerin
her biri ayr bir kitap dolduracak zenginliktedir: Dn bi
tinceye kadar Sultan Murad Han, elli gn akn, her sabah
Atmeydan'na bakan brahim Paa Sarayna gelmi; ehni
indeki yerine oturarak gm tepsilerle aadaki yoksul
lara aka yadrmtr. Btn zanaat sahipleri, mesleklerine
uyan elii armaanlada huzuruna kp sunuta bulunmu
lar; felek rtbeli p adiahtan lsz insanlar almlardr.
Bir gn hamamclar, tekerlek zerine oturtulmu btn ara
ve gereleri tamam, ierisinde bir iki tellak da bulunduu
halde bir hamarn Atmeydan'na getirdiler. Halk bunu a
knlkla izledi. Bir baka gn ise aalk ve yeillik, keklikle
ri, karaca ve geyikleriyle yapma bir da getirdiler. zerinde
her incelik, ilenmiti. Grenler, suni olduuna ihtimal vere
meyip gerek da sandlar! Daha bunun gibi akla gelmedik
gsterilere yer verilmiti. Hepsinin bu ksa kitaba sdrl
mas mmkn deildir. 7

yor.
Sandk Trnan (Sepet Tman): Geliri az olduundan tevcih edilmeyen ve
"sandk"ta (sepette) kalm farz edilen tmarlar.
1 582 yazndaki bu 53 gnlk sir- hmi.yin (saray dn) eseriere konu
olmutur. Bunlar arasnda en nls ise N ev' i' nin "Siriyye" kasidesi bunlar
dandr.

78
 DURU TARIH

Sultan Murad Han'n da ecdad gibi sanatl iirleri vardr.

u akc gazel, bunlardandr:

Nice takat getrsn em-i ak nly-i dildare

Getrmez tab n bir lahza tab- berk-i envare

Mukfm-i hangah- ak olaldan bu dil-i pr-derd

Olur abdal- mihnet ban yare cismi sad-pare

Tefekkr eylemez bir dem gnl ejkar- gayriden

Bu dil yarin seriridir verilmez yol ayare

Ne are are idbdr dil-i bf-areye her dem

yare iden oldu yine andan merhem are

Murad 'n szlerinin gsterir her harfi bir hikmet

Ne hikmet belki ibretdir devadr cmle bfmare

79
ON NC PADAH GZEL HUYLU S ULTAN
EHNAH SULTAN ( III . ) MEHMED HAN

Uzun boylu, kara sakall, ak benizli, gzel vcutlu olup

yumuak huylulukta ermiler benzeriydi. Babas Sultan Mu
rad Han vefat edince, sancaktan gelip tahta kt. On dokuz
kardeine ehitlik erheti iirmitir. Sultanlnn balama
syla yeryzn adalet ve doruluk doldurdu. Grnnde
ki heybet, evresine rknt ve ekinme verirdi. Cl1s bal
iinden ayr olarak Sultan Murad Han dneminden kalma
bin yklk aka borcunu da dedi.
Dinsizler zerine bizzat gazaya gitmitir. Eri Kalesini
fetbederek Allah'n yardmna mazhar olmu zafer bayran
dorulttu. Dmanla olan savamadaki cesaretP mehur
dur. Osmanoullarnn namusu bu savala kurtarlm , "Al
lah" ad bir kez daha ycelenmitir.
Bu da yce rtbeli ecdad gibi hayrda bulunmay ok
arzu ederdi. eyh Vefa Hazretleri yanna bir medrese yap
trmaya niyet etmise de Tanr'nn dilei ynelmemi olacak
ki, balatp bitirtememitir. renciler, imdi bile dersleri
eyh Vefa C amisinde yaparlar. Bilginleri byklernede kusur
gsterneyerek gnllerini ho tutmaya dikkat ederdi (Yce
Yaradan, yerini cennet klsn ve rahmetinin aydnlna ba
sun.) Tabiatndaki soyluluk ve temizlik, kendisini ar dere
cede dorula yneltiinden. Yaknnda bulunanlarn kt
telkinlerine kamp susuz ve gnahsz olu Sultan Mahmud
Han' ldrtt. Yumuaklnn ileri oluundan asker top
lumu yz buldu; s arayna kadar hcuma kalktlar. Onu,
"Dar Taht"a karttlar.2 Kt isteklerini kabul ettirmele-

III. Mehmed, Haova Savanda bilakis korkarak kamaya yeltenmi, Hoca

Saadeddin Efendi pek etkili szlerle kamasn nlemiti.
Dan Taht'a kmak: Ayak Divan. Ayaklanmalarda kalabaln saray basp
padiah dan istemeleriydi. !damlar ve dnlerle sonulanrd.

80
 DURU TARIH

ri sonunda hkmet ileri askerin eline dt. Kaymakam

Mahmud Paa araclyla akllanna geleni geri koynadlar.
Tam o gnlerde, Veziriazam Yemii Hasan Paa seferden
stanbul' a dnd. Divan basan askerlerin hakkndan gel
diyse de asker ayaklanmalann ynetenler paaya da haset
ettiler. Sonunda bir kolayn bulup onun ldrlmesi iin pa
diahtan ferman aldlar. (Allah cezalandrsn.)
Hak sphane ve taala, Sultan Mehmed Han', dinsizler
zerine yapt seferin hrmeti iin balasn; kusurlarna
af kalemi eksin. Amin.
Sultan Mehmed Han, ilahi rabmete kavuunca, amzn
Sleynan', yeryznn adaletli buyrukusu, felek rtbeli
olu Sultan Ahmed Han Hazretleri tahta kt ki sultanm
zn beenilen vasflan, bu kitabn mis kokulu kab olmutur.

81
 S LAM PAD AHI HALKIN STNDE
ALLAHIN GLGE S i SULTAN O GLU SULTANIN
O GLU SULTAN MEHMED HAN O GLU
FELEK RTB ELi MELEK SURETL DERV
TAVlRLI S LE MAN HEYBETL SKENDER
ADALETiNDE PAD AHIMIZ ( 1 . ) AHMED HAN

Adalette N1irevan'a, byklkte skender' e benzer. Mut

luluk ve devlet sahibi olan padiahmz, adalet ve eriat yo
lundadr. Atalar gibi iyilii ve hayr ilerneyi sever. Alirolerin
el stnde tutulup gzetilmelerini ister. Temiz ve aydnlk
yz deirni, teni beyaz, boyu sultanlk bahelerinin selvi
si gibidir. Szleri ll ve nktelidir. Bayramama mera
simlerinde tahtna oturduklarnda elini pen mollalara, er
demli vezirlere sayg olsun diye kalkp oturur. Bu, sultaniara
yaraan gzel bir davrantr. Tavrlar bir padiahanedir.
Btn bunlar izienince byk babas Sultan Murad Han'a
(Yeri cennet olsun) benzedii anlalr. Ama Sultan Murad
Han'dan bin derece yksek, balayc ve mstesnadr. Boyu
ondan daha uzundur. Orduyu ve lkeyi ynetmede ondan s
tndr. Sevimli yz ve glmseyii, nur saan gne kadar
aydnlktr. akada, methetmede ileri gitmez. Alakgnl
ll sonsuzdur lakin Huda vergisi heybeti ve bykl
karsnda her canl titrer. Divan'da grevliyken Kaza (yasa
ma) ileri iin arzlarda yce tahtnn eteine yzm sr
dkte, heybetinden temiz yzne bakmaya kudretim kalmaz,
ne dediimi bilemezdim. Hele bir de refikim (dier kazasker)
efendi hastalanp da tek bama arza girnem dtnde,
Allah hakkyin korku ve ekingenliimden sunuu zar zor
bitirir tere batardmi
Geri, mutluluk kayna padiahmzda ltuftan iyilikten
baka ey gzetmez idi. Dneminde rvetle i grne kkten

82
 DURU TARIH

yok olmutur. Hrmete layk kadlarn hakszlkta bulunma

lanna asla izni yoktur. Zalimleri sevmez. Bu yaknda eriata
aykr olarak Hazine-i amireye gelen on bin altn sahibine
geri verdirmesi, lke halknn yreklerini sevgisiyle doldur
mutur. nk bu trl bir uygulama epeydir grlmemi tL
Yetim malnn devlet hazinesine sokulmamas iin ayr bir
kasa koydurmutur. Szn ksas, iyi ynleri saylamayacak
kadar oktur. Devlet hazinesini kollamadaki titizlii su g
trmez. Kendisi keramet de gstermitir. Ulu Tanr, temiz
varln yanllklardan korusun. Sultanln uzun klsn.
Dneminin fetihlerle zenginlemesini ksmet etsin. Uurlu
ayann izleri her ili, her lkeyi bayndr, gcenik gnlleri
bark eylesin.

Beyit:

Mbarek sa 'at ve ferhunde dernde

Hmay1n makdem ferruh kadernde
(Mutlu bir zamann uurlu bir anndal
Uurlu geliin kutlu ayandal

Sultan Ahmed Han tahta ktnda, dinsizlerin uursuz

kral (Avusturya Aridkas) sayg gsterisinde bulunmu;
C elali ayaklanmalarndan doan znt, Tanr'ya hamdol
sun tamamen ortadan kalkmtr. Kudretinin, sultanlk uf
kunda btn parlaklyla mas, insanln huzurunu sa
lamaktadr. Yiitlii ve bileinin kuvveti, yazyla aniatma
snnnn dnda kalr. ektii yay eleimsama gibidir ve
bir bakas ekmeye g yetiremez. Keskin klcyla vurduu
kalkanlar, kl gne benzeri parlam, skender Aynas gi
bi dnyay gsterir olmutur:

Kemandan eyledike tfri perran

Olur kavs-i kuzah yayna kurban
cevelan gstere meydan iinde
Sipihri top ede evgan iinde

83
 DURU TARIH

Rivayet: "Edirne tahtgiihnda Allah'a snp bir topuz

frlatm , iki fersah ( l O km) teye yetirmitir. Bu olay d
nlnce akllar akn olur. Buna, Kahraman ve Neriman'n 1
bile balan dner. slambol Hisanndan darya Davutpaa
Saray yaknndan, att okun, birka fersah uzakta nian
grlmtr. Nice Zalolu Rstem benzeri atclar, bin yl
urasalar atmna yaklaamazlar."

Keman- tr-i Ahmedf'den

Siper tutdu gneden ay yzne

Hikmetlerle dolu akalar, nktelerle ssl sohbetleri,

"sultanlarn sz, szlerin sultan" anlamna uygundur. Her
sz bir inci dizisi olup bir sz birok anlam tar. Devle
tin ynetim gcn son derece dzenli klmtr. Gizli ile
rin, srlarn aklanmasnda, Allah'n, "Settiir" (gizleyici-r
tc) sfatna rnek gibidir. Kimse temiz azndan kt bir
haber duymaz. u olay da bunu gsterir: Geliili Yusuf Paa
stanbul'a geldii srada ben Divan'da bulunuyordum. Do
rusu, zorba paann nice fesadn bildiimden hemen katli
er'an liizmken, Yusuf Paa, iki ay aziz skdar'da rahatn
srd. Bir gn Sadriizam Murad Paaya elimde olmakszn,
bu dinsiz e eliili'nin can ipliini niin kestirtmez ve zulm
ne son vermezsiniz?' diye sordukta baka eyden bahsetti.
Zorbann her ktle bulanm bedeninin yeryznden
silinmesi dileimdi ve ok uratm. Ama ne padiahn ya
knlarndan ne de nl vezirinden dileimin gerekleece
ini mjdeleyen bir haber alamadm. Meer padiahmzn
murad, Yusuf Paa'y yokluk lkesine gndermezden nce,
arlamalar ve byklemelerle teki C elalileri de kendisine
yaklatrmakm . Saati dolunca, Yusuf Paa'nn n, bedeni
ortadan kaldrld, izi silinmi oldu. Eer dier padiahlarn
dneminde olsayd, saray adamlar durumu sezerler ve zor
bann kamasn s alarlard. Bylece din ve devlet namusu
nun ezilmesine nayak olunurdu.

Kahraman ve Neriman, ran destan ehndme'nin nl kiileri.

84
 DURU TARIH

Padiahmzn mutluluk dolu talihleri nceden bilinen

bir gerektir. Grnndeki olgunluu izleyenler, o an g
nl rahatlna, sevince boulurlar:

Utarid grmekn gn yzn

Gneden revzen ad hanesine

Ulemann, erdem sahiplerinin ilimlerine saygs, sevgisi

ziyade olup. Allah nzas iin mevlit okuttuu zaman, din bil
ginleri ile peygamber temsilcilerinin gnllerini kazanmak
uruna, onlar trl yemeklerle doyurdu. Tatl eitlerinin
hepsinden sundu. Toplulukta bulunanlarn dimalarn, an
her ve misk kokularyla holandrd. Padiahlna yarar
ihsanlarla her birini yceleyip onurlad. Bilim sahipleri ara
sndan eyhlislama, vezirler arasndan kaymakama2 hilat
lar verildi. Vaizlerle mevlit okuyuculara da hilatlar datld,
hepsi ayr ayn arland. Kadasker eidi rtbede bulunan
bilim sahiplerinin, mevlit gnnden nce birer okka halis
filoriyle (altn) sevinip mutlu olmalar s aland. Cmlesi,
padiahmz iin daha ok duac oldular. Hafzlarla okuyu
culara da uyarlarnca cret ve bahi ihsan edildi. Doru
su, sekin bir toplant oldu. Benzeri, yine ancak kendi ata
ve dedeleri tarafndan yaplm olabilir.3 Allah sultanl
n devaml, peygamber eriatn kollamasn sonsuz klsn.
lkelerin korunmasnda, ehirlerin savunulmasnda bata
bulundursun. Himayesi, gzeticilii, adaleti, siyaseti apak
bilinir ve anlatma smaz.
Mesela yenieriler hadden oktu. Ulufeleri zamannda ve
rilemez vesair tedarikleri geciktirildiinde, Sipahilerin Sul
tan III. Mehmed Han'n yumuaklndan frsat bulup halk
ineitmelerinde grld gibi, yakksz durumlar ortaya
kmaktayd. Ancak padiahmzn tahta oturuundan bu
yana benzeri bir olay grlmemitir. Herkese, zellikle aske-

Sadaret Kaynakam: Seferdeki sadnazama vekalet eden vezir.

Mevlit Alay: Hz. Peygamber'in doumunu kutlamak iin 12 Rebiylevvelde
yaplan tren. Osmanl pa diallan her yl bu geleneksel treni stanbul veya
E dirne'deki byk camilerden birinde dzenletirlerdi.

ss
 DURU TARIH

re, heybetinden korku gelmi , dzene uyulur olunmutur. Bu

arada .yenierilerin says azaltlmtr. Bunlara kap alsa
ve saylar arttrlsa, devletin hazineleri kafi gelmez; defi
neler bulunup datlsa yine yetimez ! Eer imdiye kadar
yenierilere gsterilen yaknlk ve yaplan iyilik, spahilere
yaplsayd, Allah'n da yardmyla huzura kavuulurdu. Ulu
Yaradan her hayrl ie yardmc olsun. Devletin salamln
arttrsn, sultanln temelini pekitirsin.
Padiahmzn bir gzel nitelii ve beeniimi yan da dev
let maln korumakta kusur gstermemesidir. Hazine'den4
mal karlmasna izni yoktur. Burann geliri dzenli deil
dir. Kendileri, z mal veya geliri buraya girmemise harca
madan kanmtr. Kendi maln ise bol bol datt bilinir.
te yandan, doruca kendi buyruu olsa bile devlet hazine
sinden para datlnasn zarar saymaktadr. Bu mstesna
yaratl, kendisine Allah tarafndan frlmtr. Hamdet
tiimiz Yce Yaradan, yardmlarn zerinden eksiltmesin.
Kyamete kadar da sultanlk tahtnda yzn gldrsn.
Amin. (Tanr, Kur'an'n indirdii esiz insann hrmetine,
gzeticiliini devaml klsn.)

Nazm:
ah Gazi-drr abd-an cedd
Adli zenciridir garibe sened

Kayser-i Rum ve ehriyar-i Acem

akeridir (i) Skender nice Cem

Can virr ta-kim ola derban

ah- Fajr u in Hakan

l Hazine (Enderun Hazinesi): Devlet gelirlerinin konduu asl hazinede (D

Hazine) gider fazlas olarak artan mebla, ibu zel hazineye konurdu. Eer
D Hazine genel giderleri karlayamazsa, l Hazine'den bor alrd li, za

manla D Hazine'nin borcu arttka artm, her iki hazinenin dzeni bozul
mutur.

86
 DURU TARIH

ZU- Hakk mazhar- keramettir

Hak budur-kim cihana devletdir

Yedi iklimde imdi ah oldur

erh-i heftmde mihr mah oldur.5

Eginin gedds ah Said

Kulu kullan Hsrev Cemid

Ebed 'AUah mlk rif'ate

Nasri.Uah seyf-i izzete

Bu nsra eski harflerle basnda yoktur.

87
 TARiH - SAF
AHVAL - BAZI MLK VE HKAYAT
B U BAB FA S ILDIR

Drt Halife Devri'nden sonra btn slam alemine Erne

viler hkmettiler. Bu devletin yklmasndan sonra Abbasiler
onlarn yerini aldlar.

Hicretin 1 32 (M. 750) ylndan itibaren Abbasoullar, alt

yl slam lkelerinin tamamna sultanlk ettiler.

Hicretin 1 38 (M. 756) ylnda slam aleminde blnme

balad. Abbasi halifesi Mansur'un tahtta bulunduu bu s
rada, Emevi ailesinden "Abdurrahman Dahil" Marib (K. Af
rika ve spanya) lkesinde sultan oldu. Bu evrede yaayan
Mslmanlar kendisine biat ettiler.

Hicretin 200 (M. 8 1 5) ylnda Abbasilere kar ayaklanan

Saffarller, ran'da devleti kurdular. 1

Hicretin 2 6 1 (M. 874) ylnda ve Halife Mutemid-billah

zamannda, ran'da Samanoullar,2

Hicretin 200 (M. 8 1 5) ylnda Marib'de, bir mddet sonra

da Msr'da Fatimller,3

Hicretin 322 (M. 933) ylnda ve Halife Razi-billah zama

nnda, ran'da Deylemliler (Bveyhller) hakimiyet kurdu.

Hicretin 422 (M. 1 030) tarihinde ve Halife Kaaim-biemril

lah dneminde Gazneliler4 ran'da grndler.

Saffarller Devletinin kuruluu, Hicri 254 (Miladi 867) dedir.

Samanoullan Devleti Hicri 297'de (Miladi 892) kurulmutur.
Fatimi Halifeliinin kuruluu Hicri 298'de (Miladi 909/9 1 0) dedir.
Gazneli egemenlii, Hicri 3 5 l 'de (Miladi 962) ylnda balamtr.

88
 DURU TARIH

Hicretin 433 (M. o4 ) ylnda ve yine Kaaim'in halifelii

srasnda Kirman' a Seluklular hakim oldular.

Hicretin 455 (M. 1 063)5 tarihinde ve yine Kaaim'in hali

felii dneminde, Karaman (Anadolu) lkesinde Seluklular
ortaya kt.

Hicretin 490 (M. 096)6 ylnda, Mstazir-billah Abbasi

halifesiyken Havarizmahlar hakimiyeti balad.

Hicretin 55 (M. 1 12) ylnda Halep 'de Atabegler

hakimiyeti balad. Msterid-billah halifeydi.

Hicretin 545 (M. 50) ylnda ran (Fars) Atabegleri salta

nat balad. Muktefi-billah halifeydi.

Hicretin 569 (M. 74) ylnda ve Mstazi-billah halifey

ken Msr'da Eyyubiler devleti kuruldu.

Hicretin 606 (M. 209F ylnda C engiz soyu ran'da g

rld.

Hicretin 652 (M. 254) ylnda ve Mstasim-billah'n ha

lifeliinde Msr'da Trkmenler (Meml1kler) ynetimi ele ge
irdiler.

Hicretin 699 (M. 299) ylnda ve Abbasoullarndan

Hakim-biemriilah Msr'da halifelik makamndayken Os
manl Devleti kuruldu.

Hicretin 784 (M. 382) ylnda Msr'da erkesler yneti

mi balad.

Anadolu Seluklu Devletinin kuruluu, Hicri 4 7 0 (Miladi 1 077) ylndadr.

Harezmahlar Devleti, Hicri 552'de (Miladi 1 1 57) kuruldu.
C engiz Han'n iktidann glendirip ran'a doru ynelmesini gsteren bu
tarih, C engiz mparatorluunun kuruluu deildir.

89
 Birinci Fasl
BN MEYYEDEN ( E ME VLE R ) PADAH
OLANLAR

Doruluktan uzaklam bu toplumda on drt kii yer

alr. Halifeliklerinin balamas Hicretin krkbirinci (Miladi
661) ylndadr. Bakentleri am- erif'ti. Halifelikleri sek
sen yl drt aydr ki, tamam bin ay eder (Hicri 661 - 750
arasnda seksen dokuz yl).

. Padiah (Halife) : Muaviye bin Ebu Sfyan'dr. Muaviye,

Hz. Ali halifeyken zorbalkla drt yl padiahlk etmi, Hz.
Hasan zamannda da be yl padiahln srdrmtr.
Hz. Hasan'n kendi rzasyla halifelikten ekilmesi zerine
on dokuz yl Mslmanlarn er'an tek ve meru halifesi ola
rak bata kalmtr.
Muaviye, sahabelerin byklerinden saylr. Ayrca,
Kur'an- Kerimi yazan katiplerdendir. Peygamberimiz (Arap
a): "Allah seni, insanlarn hidayete erimelerine yardmc ol
man iin bu beldelerde oturur klsn," diye kendisine dua ve
yine "Buyruku olduun vakit gzel ve iyi davran!" dnde
bulunarak ileride sultan olacan ima etmi. Rivayete gre
Muaviye, "Resulullah, bana bir gn sultan olacam mjdesini
vermiti; ben de buna gvenerek bo durmadm," dermi.
Zeki, nkteci bir halife olup affedicilii dillerde darbrne
sel gibi sylenmitir. Her bakmdan stn niteliklere s ahip
mi. Uzun boylu, ak benizli, gzel yzl, temiz yaratllyd.
Gld zaman strluda yukar doru kvrlrm . Sakalm
boyad, deerli elbiseler giydii, safkan atlara bindii riva
yet edilir. Sultanlk ilerinin banda bulunmaktan holanr,
lkeyi tedbirleriyle pek iyi ynetirmi . imanl s ebebiyle
hutbeyi minberde oturarak okurdu. Muaviye'nin ok yedii,
asla doymad nakledilir.

90
 DURU TA R I H

Rivayet: "Bir gn Hz. Peygamber, Muaviye'yi artr. 'Ye

mek yiyor,' diye haber getirirler. Az sonra tekrar artr. Yi
ne ayn cevap gelir. Buna gcenen Resulullah, 'Allah, karn
m her an a klsn! ' demitir. Bu bedduadan sonra Muaviye
doymaz olmutur."
Bunun zamanna gelinceye kadar trl yemekler deil,
iki eit yemek yenirmi . Muaviye, smat ekip eit eit ye
meklerin dizilmesiyle zengin sofralar kurulmas geleneini
balatmtr.
Camilerde sultanlar iin yerden ykseke hususi yer
(mahfil) yaptran Muaviye'dir. ehirleraras haberlemeleri
abuklatrmak amacyla bir ulak tekilat kurmutur. Fakat
kt bir davran olarak, hadd-i er'i iskat (eriata aykn
ilem) ilkin bunun zamamndadr. (Allah kusurlanm ba
lasn.)
Hikiye: "Hrszlk yapt ortaya kan bir airin eli kesi
lecekti. Ama adam bir methiye (vg iiri) yazp Muaviye'ye
sundu. iirin gzelliine dayanamayan halife airi affetti.
(Yaradan kusurlanm hogrsn ve onu cennetin efendilerin
den etsin.)
2. Padiah (Halife) : Yezid bin Muaviye'dir. Muaviye daha
saken Yezid'e biat edildi. Babas lnce de tahta kt. Bu
lanetlenmi adam mtemayen arap ier, namaz klmazd.
Zani ve Luti (zina eden ve olanc) idi. Ktlklerin, haydut
luklarn kayna, zulmlerin ba yapcsyd. Karayaz, iri
gvdeli, stelik imand. Burnunda iek bozuu vard.
yl s ekiz ay padiahlk edip ld. (Allah onu lanetlesin, son
suz cezalara arptrsn.)
3. Padiah (Halife) : Muaviye (II) 'dir. Yezid' in oluydu. Ba
bas lnce amllar kendisini halife yaptlar. "Allah, lden
diriyi tretir. . . " 1 ayetinin gereince Yezid'e hi benzemiyor
du. Doru yolda, inanl, dinine bal ve adaletsever bir pa
diaht. Yirmi yanda tahta kt. Hibir ie el atmad. Bir
ka ay geince de ld.

Rn Suresi, 9 . ayet.

91
 DURU. TARIH

"lmnzden sonra yerinize kimi uygun grrsnz?"

diye sorulduu vakit, "Sultanln tadn alamadm ki, al
na da g yetirebileyim?" diyerek hikmetli bir cevap verdii
rivayet edilir.
lmezden ksa bir sre nce minbere kp babas Yezid'in
aymazln, ktlklerini, atalannn kusurlann syleyip
konusu edip "te ben onlarn ncsym ! " diye alayp
szlanm , devamla, "Aranzda bana gcenik olanlar, beni se
venlerden elbette fazladr. Hepinizin bana olan biatnz ze
rimden kaldrdm. Halifelikten feragat ettim. Kimi isterseniz
halife yapnz," dedi. Sonra sarayna ekildi. Yaknlan, "Sen
ne yapyorsun; Ali sevgisi besleyenlerden yana m oldun?"
szleriyle Muaviye'yi knadlar. ok gemedi, krk-elli gn
iinde ld. 2 (Yce Yaradan, rahmetine ve cennetin nuruna
kavutursun.)
Abdullah bin Zbeyr: Erneviierin halifelii srasnda,
Abdullah bin Zbeyr Hazretlerinin bamszl sz konusu
olduundan, burada ksaca bilgi vermek gerekiyor:
Abdullah'n babas Zbeyr' , "Aere-i Mbeere" dendi.3
Anas, Ebubekir'in kz Zat'n-nitakeyn E sma'dr. Abdullah
kullukta kusursuz, gece gndz ibadetle vakit geiren, nafile
namazlada gecelerini aydnlatan bir yce kiiydi. Bir hafta
boyunca aralksz oru ve namaz, bundan baka bir sahabe
ye ksmet olmamtr.
Rivayet: "Tabiinden biri, Abdullah'n dnya ve ahiret sul
tanlklann kendisinde toplam olduunu belirterek, 'Ab
dullah Hazretleri, bu dnya ileriyle urarken asla teki

Bu ilk ' isim, Emevi tarihinde "Sfyaniler" olarak tannr. II. Muaviye'nin
zamannda ve lmnden sonra bir mddet i savalar iddetlenmi, kabi
leler ve mezhepler aras anlamazlklar artmtr. 684 tarihinde iktidan ele
geiren Marvan'la balayan yeni Emevi halifeleri hanadanma ise "Mervaniye
Ailesi" rlenmitir. Yazar, bu deiiklik vasilesiyle o yllara rastlayan Abdullah
bin Zbeyr'in halifeliini zetlayerek Emeviler saltanat srasnda Sfyaniye
Ailesi ile Marvaniye Ailesi arasnda "saltanat faslas" bulunduu griin
benimsemi tir.
Aere-i Mbeere: Salklannda cennetlik olduklan kendilerine mjdelenen
on kii: Ebubekir, mer, Osman, Ali, Talha, Zbeyr, Avf olu Abdurrahman,
Ebu Vakkas olu Sad, Ebu O'beyde el Cerrah, Zeyd olu Said.

92
 DURU TARIH

dnyayla ilgili deildir. Yine, teki dnya ileriyle ba baay

ken yle snm ve kendinden gemi olur ki, dnya ilerini
tamamen unutur,' buyurmutur."
Yiit, heybetli, gzel konuan, son derece olgun, erdem
sahibi, hnerli bir zat olarak hret kazanmt. vlmeye
deer niteliklerini yazp bitirmek kolay deildir. Dokuz yl
halifelikte bulundu.4 Abdlmelik halife olunca zerine se
rasker Haccac- Zalim'i5 gnderdi. Abdullah bin Zbeyr, sa
vata ehit olmutur. (Allah, ondan ve dier sahabelerden
raz olsun.)
4. Padiah (Halife) : Mel'un Mervan'dr. Dar ince boyu, u
zun ve biimsiz bir heykeli andrdndan "hatl kazk" diye
ad taklmt. Hz. Osman'n sr katibi ve damadyd. Knc, c
alc kan dkc bir adam olup Resulullah'n lanetini kazan
mt. Mervan'a "bn Tarid" (Kovulmuun olu) da denmitir.
nk babas Hakem bin As, Hz. Peygamber tarafndan bir
greve gnderilmi , gittii yerde yce peygamberi taklit et
meye yeltenmiti. Tann elisi bu yzden bedduada bulundu.
Hakem'in yz gz arpld. Mervan dounca peygamberi
mize haber getirdiler. O da:
"Bu doan, kertenkele olu kertenkele, mel'unun olu
mel'undur! " buyurdu.
Mervan dokuz ay padiahlk etmitir. (Allah Lanet etsin)
5. Halife: Mervan'n olu Abdlmelik'tir. Tahta kmaz
dan nce kulluktan aynlmayyla mehurdu. Halife olur ol
maz davranlan deiti. Yapt zulm ve ikencelerle halk
dilinde nam brakt. Ak benizli, iri gzl, ince yzl, byk
azlyd. Oynayan dilerini altn ipliklerle sarard. Haccac-

Miladi 683-692 yllan arasnda ve Hicaz'da. Bu yllarda Arap yanmadasnn

byk bir ksmnda, ve Suriye'de Emevilerden II. Muaviye, I. Mervan ve Ab
dlmelik hkm snnlerdir.
Haccac- Zalim/Haccac bin Yusuf (66 1 - 7 14): Emevi vali ve komutan. Hicaz'
Emevi hfkimiyetine katt. Harici ayaklanmalann bastrd. Kfe ve Basra'y
ald. Horasan ynetimini Irak'la birletirdi. Kur'an'n, hareketlenmesini ve
bylece her yerde ayn ekilde okunmasn salad. Nutuklan Arap edebiya
tma gemitir. Kan dkc, zalim diyen kaynaklara karlk iyi ve doru bir
devlet adam olduunu yazan kaynaklar da vardr. Haccac, Emevi Devletini
en sarsntl dneminde kurtaran adamdr.

93
 DURU TARIH

Zalim'i vezir edinmekle byk kk herkesin nefretini ka

zand..
Rivayet: "Abdlmelik'e kadar gm veya altn sikkelerin
zerinde Rum ve Acem dinsizlerinin adlar bulunurdu. slam
lkelerinde ilk kez adna para kestiren bu halife olmutur.
Belgelere, mektuplara ve btn yazmalara tarih konulma
s geleneini de Abdlmelik balatt. Mslman padiahlar
arasnda, antlamadan cayan ilk halife de yine budur. Bir
dman cann balayp, kendi uyruuna almken szn
de durmayarak bodurmutur."
Padiah huzurunda herkesin uluorta konumasn yasak
layarak belli kimselerin konumasna izin vermiti. Kendi
adamlarndan gayri kimseye hitap etmezmi . lnce olu
padiah oldu.
6. Halife: Velid bin Abdlmelik bin Mervan'dr. Kara yaz,
yz iek bozuu, uzun burunlu, kibirli, sert bir halifeydi.
Karlannn says krk olup sk sk evlenir boanrd. Muhte
lif zamanlarda altm kadnla evlendii rivayet edilir. Ama
hayr ilerine de dknd. Hz. Peygamberin mescidini onar
tp geniletti. Mekke hakimine otuz bin miskal ( 1 35 kg) altn
yollayp Mekke'nin kapsn, Kabe'nin oluunu ve direklerini
altnla kaplattrd. Hem Mekke'ye, hem Medine'ye su getirtti.
Yolcularn armamalan iin yollar boyunca iaret talan
diktirdi. am ehrinde ise mehur Beni meyye C amiini yap
trmtr. slam lkelerinde, ilk defa akl ve beden hastalkla
rnn tedavisine mahsus tabhane ve birnarhane yaptran da
odur. lnce kardei halife oldu.
7. Halife: Sleyman bin Abdlmelik'tir. atk kal, ak be
nizli, byk gzl, uzun boyluydu. Son derece marur, ayn
zamanda fkeli, obur bir adamd. Dinsizlerle (Bizansllarla)
savam, gazalardan geri durmamtr. Hatta Galata'daki
Sahabe C amisi6 Halife Sleyman tarafndan yaptmlmtr
diye sylenir. Adaleti doudan baty tutan bir hkmdard.

Sahabe Camisi: Karaky'de halen Yeralt C amisi diye bilinen mabet. Bura
snn Bizansllar gnnde su samc olduu, Emeviler zamannda yaplan
stanbul kuatmalan srasnda camiye evrildii rivayet edilir.

94
 DURU TARIH

Rivayet: "Bir gn bir kadn geldi. 'Yce Allah'n adna

ve -aralanndan bir seslenici de yle diyecek- "Gerekten
Allah'n laneti zalimlerin zerine olsun ! "7 ayeti stne ant
ederim ki, senin adamiann bir tarlan hakszlkla aldlar,
adaletini gster ! ' dedi.
Sleyman tahtndan aa indi. Yzn kara topraa ko
yarak, 'Ben de Allah'n adna yemin ediyorum ki, bu kadnn
hakk verilmedike yzm yerden kaldrmayacam! ' diye
alamaya balad. Vezirine kzd, kprd. Kadn tarlasna
kavutuktan sonra yerinden doruldu. Haccac- Zalim'in
ekibini i bandan uzaklatrmt. Bunlann malianna el
koydu."
Sleyman ok marurmu . Hatta lm dahi buna ba
lanr:
Hikftye: "Bir gn ss ve nianlar taknp saraynda gezer
ken bir gzel earlyeye rast gelir. Gururla, 'Beni nasl grr
sn, yzmn parlakln beeniyor musun?' der.
C ariyenin okuduu Arapa-naznn tercmesi udur:

Aceb zfba meta olurdun elhak

Eger baki kalaydn alem ire
Aybn yok ve illa fanf olmak
Beka yokdur efendim adem ire

Halife bundan uursuzluk sezer, iine pheler dolar. Bir

zaman sonra odal ararak, 'Geende bana o uursuz
msralarla cevap vermenin sebebi nedir?' diye kadncaz
sktnr. C ariye yemin eder:
'Padiahm, ben ne sizi grdm, ne de bahsini ettiiniz
iiri okudum! '
Halife, kendisine gayb alemini rten perdenin ardndan
bir hayalin grldn, bir sesin ulatm kavrar. lm
nn yaklat kuruntusu yreini yakar. evresindekilere,
amcazadesi mer bin Abdlaziz'in, ayet o da lrse kendi kar
dei Hiam'n halifelik makamna geirilmesini vasiyet eder."

A'raf Suresi, 4. ayet.

95
 DURU TARIH

Her nde bir Rum kantan yemek ( ! ) veya yz yetmi

yumurta yermi .8 (Allah gnahlarn balasn.)
8. Halife: mer bin Abdlaziz'dir. Anas, Hz. mer bin
Hattab'n olu Asm 'n kzyd. Ak benizli, yufka yrekli,
gzel grnl, heybetli gzknesine ramen ince yapl,
kaba sakallyd. ocukluunda at tepmi, alnnda izi kalm
t. Sekin nitelikleri, beenilen huylar saylamayacak kadar
oktur. Halife olmazdan nce de, halifelii srasnda da ar
kulluk yolunda ve doruluktayd. Hzr Aleyhisseliim'la ara
sra bulutuklar kabul edilmitir. Halifelii sresince, de
irmen tann ivisi gibi toplum dzeninin ve ermiler hal
kasnn mihveriydi. Her ynden Hulefii-y Riiidin'e9 ben
zetilir. Byk iilimlerden mam Sfyan Sevri ve mam iifi
Hazretleri, byk halifeleri drt deil, be kabul etmiler,
Ebubekir, mer, O sman, Ali'den sonra mer bin Abdlaziz'i
s aymlardr.
Kendinden geerek namaz klar, Allah'tan son derece kor
kar ve ekinirdi. Malik olu Enes, halifenin arkasnda namaz
kldktan sonra, "mer bin Abdlaziz'in kldrd namaz,
Hz. Peygamber'in kldrd namaza benziyordu. Bir baka
imam arkasnda byle namaz klmadm," buyurmutu.
Halife olduktan sonra, teki halifelerin bindikleri atlara
binmeyip kendi katryla yetindi. nnde kimseyi yrtp
yormazd. Saraya geldii zaman, halife iin denen hal,
kilim ve makatlar kaldrtt. Hepsini sattrarak bedellerini
beytlmiile koydurttu. Saray alrndaki atlar, dier baz
mallar da elden karp hazinenin zenginlemesine gayret
etti. Halife ailesinden olanlarn mlkiyetinde bulunan geni
topraklar d_a ayn amala sattrmtr. 10 eriata uymayan,
batl kurallara son verdi. Hatta Emevi halifeleri her hutbe
nin sonunda Hz. Ali'ye sverlerdi. Bu irkin eyleme son ver-

Rum kantan bugnk lyle 50 kiloya eittir. Bu kadar yemei veya 370

yumurtay bir nde yiyebilmek olas deildir.

Huleff-y Raidin: Hz. Peygamber'den sonra srasyla slam bakanl yapan
ilk drt halife (Ebubekir, mer, Osman, Ali).
10 mer bin Aldlaziz bu teebbsyle tarihte ilk toprak reformu uygulaycs
olmutur. lm de buna balanarak zehirlendii ileri srlmtr.

96
 DURU TARIH

di. Yerine "Gerekten Allah, adaleti, iyilii, yaknlara kar

el akln buyurur,'' 1 1 yce anlaml ayetinin okunmasn
koydu. Devlet btesinden kendisine gnlk aka denek
ayrtmt. C an ya zm istedii bir gn para bulamam
t. Karsndan istemi, o da, "Siz halife deil misiniz? zm
aldracak kadar paraya gcnz yetmez mi?" diye knamt.
mer yle dedi:
"Yarn, 'Devlet hazinesini dattn! ' thmetiyle cehen
nemde yanmaktansa yemeyip sabrederim, bu daha kolaydr."
Rivayet: "Her gn Mslmanlarn ilerini grdkten son
ra, gece sabaha dek Cenab- Hakk'a snr, ya dker, yaka
rlarda bulunurdu. Kars bunun sebebini sorduu zaman,
'Btn Mslmanlarn: Hasta, yal, yoksul, kimsesiz, d
kn, mazlum, sakat, ailesi kalabalk . . . hepsinin yk boy
numda. Bu ar sorumluluun br dnyada hesabn nasl
vereceimi Allahn huzuruna nasl kacan dnyo
rum,' demiti."
Eer geceleyin Mslmanlarn ilerini srdrecekse,
devlet parasyla alnm bir mumla alma yerini aydnla
tr; ii bitince kendi zel mumunu yakard. Bir gn hizmeti
sini saray mutfanda su strken grd.
"Devlet paras bo yere ve kii faydasna harcanm. de
mem gereklidir,'' diyerek iki akalk odun aldrd ve mutfak
ambarna koydurdu.
Rivayet: "Onun zamannda hkm altnda memleketler,
kardelik duygularyla dolmutu. Kurtla koyun arkadalk
ederdi ! Bir obana ariflerden birisi bunun srrn sordu. o
ban (Arapa) , 'Ba doru yolda olursa gvdeye zarar gelmez,'
dedi.
Gnn birinde bir kurdun koyun kapt duyuldu. Ola
y haber alan bir olgun kii 'Herhalde halife lm olmal ! '
dedi. Siz Allah'n hikmetine baknz, ok gemedi, bu esiz
halifenin o gn lm olduu duyuldu ! "
mer bin Abdlaziz, sultanlarn e n adaletlisi, hakanlarn
en olgunuydu. Bunda, btn din bilginleri ve erdemliler bir-

N ahi Suresi, 90. ayet (gnmzde de hutbe sonunda yinelenir) .

97
 DURU TARIH

lemilerdir. (Allah ondan raz olsun; Kur'an saygsna rah

metini ok etsin; duran cennet baheleri klsn.)
Mutlu dneminde, byk mtehitlerden mam- Azam
Hazretleri. mam a'bi. mam Hasan Basri ve mam Ata Haz
retleri hayattaydlar. (Yaradan btn bunlarn duraklarn
cennet etsin.)
Rivayet: "Emevi ailesi ileri gelenleri, nceki halifelerden
ba yoluyla birtakm kyleri, eriata uymamakla birlik
te almlard. mer hepsini devlet malna katt. Kanunsuz,
kuralsz ilemleri bozdu. te bundan dolay akrabalar kin
gtmeye baladlar. Bir ua kandrp mer bin Abdlaziz'i
zehirlettiler. Halife kendi durumunu sezdi. Ama bir kere ze
hirlenmi , olan olmutu. Ua ard:
'Niin beni zehirledin?'
'Bin altn verdiler. Parann okluuna dayanamadm.'
'Getir o altnlar. '
akna dnen uak gidip getirdi. Tamam hazineye kon
du. Uaa da:
'Haydi imdi git. Seni kimse grmesin! ' diyerek hayatn
balad. ok gemeden de ld.
9. Halife: Yerine padiah olan IL Yezid, Mervan'n toro
nu, Abdlmelik'in oluydu. Ak benizli, gzel yzl, elen
ceyi seven bir kiiydi. Kardei Sleyman'n vasiyeti zerine
mer'den sonra padiah olmutur. Yiyip imekten, coup
elenmekten ay u tarabclan ban alamaz, baka ey d
nemezdi. C anane adl bir odal vard. Sultanlk ilerini
ekseri o yrtrd. Yezid bunu ylesine severdi ki, en nemli
tayinleri azilleri bile ona brakmt.
Rivayet: "Ak derdiyle Yezid'den gayri helak olmu parli
ah yoktur. Biri yukarda sz edilen gl endaml C anane,
dieri Selame adl bt-yzl, olmak zere irin szl iki ben
zersiz gzelin sevdasna kaplmt. Vaktini bunlarn arasn
da iki imek, elenmekle geirir; gzelierin birbiri ardn
dan sunduklar ikiyle sarho olur, devlet ilerini unuturdu.
Belli ki zaman iinde pek aldanm bir padiaht. Gn gel
di. C anane ld. Ayrlk atei. halifenin canna tak dedirtti.

98
 DURU TARIH

Selame'nin kkne giderken C anane'yle ilgili iirler, ark

lar duydu. in iin alaya koyuldu. Bir gn bir gece, yle
baygn ve szm yatt. Ak odu yreini tututurdu. Ertesi
sabah da ld ! .. Bu olay insanla bir byk ibret olmutur."
1 0 Halife: Hiam bin Abdlmelik'tir. Ak tenli, semiz ve
a idi. S akalm siyaha boyard. Adaleti, doruluu sever,
hayr ilerine ilgi gsterirdi. Devlet hazinesine gelir olarak
toplanan paray, elli kii tanklk edip "Bu para, kanuna ve
hukuka uygun ekilde tahsil edilmitir,'' demedike kabul
etmezdi. Dinsizlerle olan savalan sayszdr. Seyyid Battal
Gazi'yP2 stanbul dinsizlerine kar gazaya gndenniti.
Battal'n hreti halk arasnda yaygndr. Mezan Seyitgazi
kasabasnda olup buras ziyaret yeridir.
Rivayet: "Hiam evket ihtiam dknyd. Elbisele
rinin tamamn ancak alt yz deve tayabilirdi. yleyken
lnce saray mhrlendi. Hazinesinden kefen alnacak ka
dar para kanlmasna izin verilmedi ! " Bu bal bana ibret
veren bir olaydr. Durup dnmek gerek. Benzeri bir olay
ise Leys olu Amr'le ilgilidir: Leys olu byk bir sultand.
Mutfann levazmn yzlerce deve zor tayabilirdi. Sonu
iyi gelmedi, Badad halifesinin komutanna esir dt. Ha
pisteyken alktan ld ! . .

Farsa beytin evirisi:

Bilirsin, Hazreti Sleyman 'n alnna ne yazlmt ?

Dnyaya gnl balama ki hi kimseye vefa etmedi.

12 Mslmaniann B. yzylda Bizans'a kar yapt gazlilarda n yapm Arap

komutan, Trk ve Arap destanlannn kahraman. Trkler arasnda Battal
(Kahraman) Gazi, Seyyit Battal ve Seyy:it Battal Gazi adlanyla tannmtr.
Arap kaynaklanna gre asl ad Ahdullah'tr. Emevi ordulannn 7 1 7-740 yl
lanndaki seferlerine katld. 740'ta Afyon yaknlanndaki Akroinon'da ehit
dt. Daha sonra Emir Danimend 1 102'de Malatya'y fetbedince Battal'la
ilgili Arap rivayetleri bu blgede yeni bir anlatmla yaygnlk kazand. Men
kbelere gre Battal, Emevi komutan Mesleme'nin Bizans' kuatmas sra
snda (7 1 7- 7 1 8) ehre girer, Ayasofya'y grr. Oradan kymetli ha' alarak
kar. Baka bir rivayet, Rum lkesinde hastalandn, bir manastrda tedavi
edildii kendisine yardmc olan kzla katn anlatr.

99
 DURU TARIH

l l . Halife: II. Velid'dir. II. Yezid bin Abdlmelik'in oluy

du. C esur ve air ruhlu, ama ok zina eder mel'undu. Dur
makszn svp sayard. Babasnn yatana girmi, ondan
ocuk dourmu cariyelerle yatar; bunlardan doma kzlada
da cinsi temasta bulunurdu.
"Niin byle yapyorsun? Kafirlerden, atee tapanlardan
msn?" diyenlere:

(Arapa beytin Trkesi)

Nefsini dizginleyen tasa iinde lr,

Cesur bir kii ise lmden lezzet alr.

cevabn verirdi.
Lanetlenmi adam bir gn, sarho ve cnpken koynun
daki odala, "Eskiden beri imaml halifeler ifa ederler. Ben
bunu sana yaptracam," diyerek halifelik elbiselerini ona
giydirdi. Tebdil-i kyafetle gnderip. C emaatin imamln
yaptrd. Allah' inkar eden melunlardand. Geberince olu
Yezid halife oldu.
1 2. Halife: III. Yezid'dir. Kara yaz, ufak tefekti. Babas
gibi dinsiz deildi. Sultanl az srd. lnce kardei halife
oldu.
13. Halife: brahim'dir. Drt ay kadar halifelik yapabil
dL Ana bir kardei olan Mervan, Krdistan ve Azerbaycan
hakimiydi. Aralannda kan savata -rivayet doru ise
Mervan, brahim'i ldrmtr.
1 4. Halife: II. Mervan bin Muhammed bin Mervan'dr. Ak
benizli, orta boylu, iri gvdeliydi. Savatan geri durmazd.
ok cefa ektiinden ona "Mervan- Himar" (Eek Mervan)
diye ad taklmt. Zamannda, Horasanl Ebu Mslim or
taya kt. Emevilerle savaarak halifelii Abbasoullarna
kazandrd. ok kr bylece Erneviierin eitsizlikten te
ye gitmeyen tutumlar cezalandrlm oldu. "Bir ulus kendi
kendini bozmadka Allah da onu bozmaz. Allah bir ulusun
kt olmasn dileyince artk onu bundan dndrecek yoktur.

1 00
 DURU TARIH

Onlar iin Allah'tan baka yardmc da yoktur," (Ra'd Suresi,

1) ayetinin anlamnca, tutumlan beenilir biimde olmad
ndan sultanlklan ykld. Abbas oullannn eline geti. 13

13 Emevi/Beni meyye veya Dou Emevi halifeleri: Muaviye (66 1 ) , Yezid (680),
Il. Muaviye (683), Mevan (684) , Abdlmelik (685). Velid (705) . Sleyman ( 7 1 5),
mer bin Abdlaziz (7 1 7) . II. Yezid (720), Hiam (724) , II. Velid (743), III . Yezid
(Nisan 744), brahim (Ekim 744), II. Mevan (Aralk 744) . Son Emevi halifesi Il.
Mevan'n saltanat 750 ylna kadar srd.

101
 kinci Fasl

ABBA S HALiFELER

Bu erefli topluluk, insanln hayrls Hazret-i

Resuluilah 'n (s.a.) amcas Abbas Hazretlerinin evl.ddr.
Tann elisi, amcas Abbas hakknda, "0, Seffah 'tan inen ha
lifelerin babasdr," buyurmutu. Hz. Abbas, haliJelerin ba
bas olup yce soyundan Hicretin 1 3 7. (M. 750) ylndan14
balayarak otuz sekizi padiah oldular. Abbasoullannn
Halifelik mddetleri 524 yldr. Payitahtlan Badad 't. Bu
devletin kuruluu, Horasanl Ebu Mslim olaynn bir sonu
cu olup aklanmas ok uzar. Bir zetleme olan kitabmza
gerekli hikayeler alnm, baz ksmlar genie anlatlmtr.

. Halife: tk olarak Abbas oullanndan Seffah halife ol

du. Asl ad Abdullah'tr. Fakat halifelik uruna Erneviierden
birok kiiyi ldrttnden "Seffah" (Kan Dkc) lakaby
la mehurdur. Seffah'n, Hz. Abbas'a kadar atalan unlardr:
Muhammed-Ali-Abdullah-Abbas. Seffah, uzun boylu, ak be
nizli, siyah sal, doan burunlu, alim, fazl, cmert bir kim
seydi. ncesi hazrlkta pek akll davranr, verdii szde
dururdu. C mertlikte ei bulunmaz bir halife olarak n b
rakmtr. Mhrnde, "Allah, gvene layk olduundan, kulu
ona inanla baldr," yazlyd.
Hikaye: "Bir gn meclisinde Abdullah ibn Hasan, 'On bin
akaya s ahip olmadm. Bu miktann adn kulaktan iitirim, '
deyince, Abdullah' a hemen o n bin aka balamtr." Devlet
ilerini evirenlere "vezir" diyen budur. Halid bin Bermek'i
vezirlikle istihdam etmitir.

Hicri 37'nin karl, Miladi 7551756'dr. Abbasilerin kuruluu iin yanl

tr. Seffab istikliilini Hicri 1 32'de (Miladi 750) ilan etmiti.

102
 DURU TAR I H

Rivayet: Gerek Hz. Peygamber ve ondan sonra gelen drt

halife, gerekse dierleri hutbeyi minberde ayakst okurlar
ken Muaviye, pek semiz oluu s ebebiyle oturarak okumutu.
Seffah halife olunca peygamber snnetine uyarak ayakst
hutbe okumu ve bu yeniden geleneklemitir.
Seffah, hakszlkta ve ac ektirmede anlk gstermiti.
Doruluuna inanlan rivayetlerden biri udur:
"Emevioullannn ileri gelen doksan kiisini ziyafete a
rm . Henz sofraya yemekler gelmemiken ieriye bir e
rifl5 girip:

Arapa nazmn Trkesi

Her grdn kiiye kanma

niinde gizli bir , znde hastalk bulunabilir
Klcn ek ve sesini ykselt
Yeryznde bir Emevi kalmayncaya kadar!

Diyerek Seffah' a hitap edince Halife, oradaki Emevi soylu

doksan kiiyi adr direkleriyle dvdrp kemiklerini ufa
latm; daha adamlar lmeden zerlerine yeni bir sofra kur
durup yemee balam. Sofrann altnda ise yarallar, can
ekienler inleyip szlanrlarm."
am'da gml bulunan Emevi halifelerinden Muaviye'yi,
mel'un Yezid'i, Abdlmelik ve Hifun padiahlan mezarla
nndan karttrarak rmeyenlerini astnp, sonra yaktr
mtr. Ks acas, Emevi soyundan, Abdurrahman'dan gay
ri kurtulan olmamtr. Abdurrahman da bir yolunu bulup
Marip vilayetine (Kuzey Afrika) kamtr. (Yeri gelince bilgi
verilecektir.)
2. Halife: Seffah'n kardei Mansur bin Muhammed bin
Abdullah bin Abbas'tr. Bunun da asl ad Abdullah olup
"Mansur" lakabyla mehurdur. Knyesi Ebu-C afer'dir. Pa
diah olduktan sonra, gayet cimrilikle vergi toplayclardan

15 erif: Haimoullanndan, Hz. Ali'nin olu Hz. Hasan'n soyundan gelen er

kekler.

1 03
 DURU TARIH

denk hesab ald iin Mansur- devanki denmitir. Uzun

boylu, zayf yzl olup seyrek sakaln siyaha boyarm . Bi
lim ve eitim dkn, oyun ve elenceyi sevnezmi . leri
yi gren, tedbirli, gururlu bir halifeyni. Dervilere yakr
elbiseler giydii halde heybetinden korkulurmu . Namazn
aksatmamakla birlikte, lkeyi korumak, halifelik grevinde
kuvvetli olabilmek iin gnahsz birok kimseyi ldrtm
tr. Hatta, mam- Azam Hazretlerine zehir yedirdii nakle
dilir. Nekeslii, bencillii ve alakl o derecede imi ki, sesi
ok gzel bir arkcy huzuruna getirtip "yrlatm" (ark
syletmi). ok beendii iin yarm aka ( ! ) bahi vermi .
Mansur'un sznde durmad, vefa gstermedii bilinen
gereklerden dir.
Rivayet: "am yneticisiyle aralarna dmanlk girince,
sava iin Horasanl Ebu Mslim'i gnderir. Ebu Mslim,
galip olarak am hazinesine el koyar. Durumu haber alan
Mansur, tez elden ulak gnderip 'Benim malm sakla ve bana
ulatr, ' der. Mslim buna krlarak doru Horasan'a gider.
Fakat Mansur, pe pee davetiler yollayarak sevgisini ispata,
Mslim'i yeniden Badad'a getirmeye alr. Badad'a dnen
Ebu Mslim'i saygyla karlar. Beri yandan, krk i olanna
sarayda pusu kurdurtur. Ebu Mslim sze balayp kskn
lnn nedenlerini anlatt srada pusudakilere el iareti
verir ve ldrtr. Mslim'in ba darda tehir edilir ve bir
fitne kmamas iin de bol altn bahi datlr."
Horasanl Ebu Mslim, Abbasoullarna duyduu sevgiy
le alt yz bin insann canna kyarak, bunlar padiah et
miti. Bir de u sonuca baknz! kinci halife Mansur, soyuna
bylesine iyilikte bulunmu bir kimseye vefa ve s ayg gs
terecekken eytanlkla lmn hazrlamtr. Bu olay "yi
lik ettiin kiinin ktlnden Tanr'ya sn" dnn ve
"sultanlarn vefas olmazm" yargsn ne gzel ispat eder.
Mansur, amcas Abdullah' a da dnlmesi zor bir tu
zak hazrlamtr. 16 Sarayna getirtii Abdullah' a, temeline

Abdullah, Abbasi ihtilalini hazrlayanlardand. Son Emevi halifesi II.

Mervan' yenmi , isyanlar bastrmt. Ordusundaki Trkleri Mansur'u des-

1 04
 DURU TARIH

tuz kalplar yerletirilmi bir saray yaptrtt. Orada arla

d; yedirip iirdi. Amcasn bu eve iyice altrd. Birka gn
ziyafetler dzenledi. Sonra bir gece evin temeline ince bir
su balatt. 1\zlarn erimesiyle yap kt ve altnda kalan
Abdullah da ld ! Halife ise, "Hi sebepsiz bu saray neden
kmtr?" saflna brnp yas tuttu.
Badad ehrinin kurucusu Mansur Halifedir.
Rivayet: "Halife, ehrin kurulaca yere gider. Dzlk ve
bombo olan arazide bir kilise vardr. Bir de rahibe rastlar.
Rahip, halifeye, 'Burada bir ehir kurulacak ve kyamete ka
dar ad sylenecektir,' der. Mansur bunun zerine araziyi
rahipten satn alr. Rahibin ad 'Ba' imi; o yere ise 'Dad'
denirmi . te ikisinin birlemesinden 'Badad' ad orta
ya kmtr. 17 'Fevayih-i Miskiyye adl kitapta Mansur'un
Badad' kurmak amacyle 688 bin kere bin aka harcad
yazldr."
Rivayet: "imam- Azam,18 Halife Mansur'un bitmez t
kenmez ikencesinden ylarak halifelii ondan alp baka
sna vermeye alyordu. Dmanlar bu durumdan fayda
lanarak halifeye, 'Taht sizden alp bir bakasna vermeye
alyor,' dediler. mam- Azam, Kfe'den getirildi. Mansur,
kendi halifeliini ona onayatm olmak iin Badad kad
askerliini teklif etti. Byk imam, "gnahtan son derece
sakndn" bahane ederek kabul etmedi. Bu yzden hapse

tekleyen Ebu Mslim safna gememelerini iin ldrtt. Nusaybin'de Ebu

Mslim'le yapt sava kaybetti, Basra'da yakaland hapsedildii bina yk
tnlarak ldrld.
17 Badad ehrinin kuruluu hakknda rivayetler vardr. Yukanda sz edilen
rahip, Mansur' a, "Sen burada ehir kuramazsn. nk burada geliecek eh
rin kurucusunun Miklas isimli biri olacan okumutum."der. Mansur evre
sindekilere: "Siz u ie baknz," der. "ocukluumda babam, arncalann bana
Miklas derlerdi. O zaman dadrnn ipliini alp satmtm. Bu i duyuldu.
Ayn srada ortal dehete boan bir hrsz vard. Miklas diye n yapmt.
te ona benzeterek ve alay olsun diye bana da Miklas demilerdi."
18 mam- Azam: Nurnan bin Sabit, Ebu Hanife, Hanefi mezhebinin kurucusu
(699-767) . Fetvalan ve halifelerin yanl eylemlerine kar tavizkar olmama
syla nldr. Halife Mansur'un teklif ettii Badad kadln kabul etme
dii, bunun zerine zindana atld ve eitli sylentilere gre, zindanda
ikence edilerek veya zehirlenerek ldrld nakledilir.

105
 DURU TA R I H

atld; halka fetva vermesi d e yasakland. Rivayete gre, aya

na otuz denek vuruldu. Temiz kan sel gibi akt. On yedi
gn sreyle dayaa devam edildi. Ama halkn ayaklanaca
ndan korkularak zindandan kartld. Srtst yatnlp
tekrar dvdrtld. Halifenin emri zerine, azna zehir ka
ntnlm erbet aktlnca, koca imam gp gitti. Bu olay,
imarnn derecesini ykselttii kadar, Halife Mansur'un da
cehenneme girmesini kesinletirmitir.
3. Halife: Mehdi Muhammed'dir. Lakab Mehdi, knye
si Ebu-Abdullah't. Bilgin, yiit, gnahtan saknc, ibade
te dkn, kullukta kusursuz, alakgnllyd. Hem yz,
hem huyu gzeldi. Hutbe okumak iin minbere knca, "Al
lah teala, bu grevin yaplmasn buyurdu. Ben de (Arapa
O'nun) yardm iin meleklerin duasn, insanlarla mrnin
cinlerin yalvarmalann dileyerek ie koyuldum," yakan
bunundur. An temiz inanl olduundan, eski zulmleri,
hakszlklan unutturmu , cmertliiyle n salmt .
Halifelii srasnda hacca gitti. anber v e misk ttssyle
KB.be duvarlann parlattrd. evresini ve iini klandrd.
Peygamberin mescidini de geniletti. Ulu KB.be'nin yakn
na, mermer stunlara dayanan kubbeler (revaklar) yaptrd.
Bunlara altn zincidi kandiller astrd. KB.be kapcsna ait
yapy mermerle yeniletti. Halifelerin namaz kldklan mak
surelen yktnp halkla birlikte namaz kld. Mekke'ye uza
nan yol boyunca haclar iin su havuzlan atrd. Gerein
den fazla yksek minherleri alattrd. lk defa menzillerde
ulak at9 bulundumlmasn bir yasaya balad . Mescid-i
Aksa-y20 yeniletti. (Allah btn hayrlann beensin ve cen
netteki makamn yceltsin.)
4. Halife: Mehdi olu Musa'dr lakab Hadi'dir. Ak benizli,
Menzil ve Ulak At: Seri haberlemeler iin yoUann belli noktalannda ulak
ve at deitirme yerleri (menzilhane). Buralarda hazr tutulan ulak ve atlar
menzilden menzile koturulur, haberler en ksa zamanda yerine ulatnlrd.
20 Mescid-i Ai:sa (Beyti Mukaddes): Kuds'te, Hz. Davud ile Hz. Sleyman'n
ina ettirdikleri tarihi mabet. Yapsnn ve iinin birok zelliiyle mehur
olmu, Museviler ve Mslmanlarca yzyllar boy kutsal kabul edilmitir.
Birok defa tahrip olup onanlm ve nihayet Yavuz Sultan Selim tarafndan
yerine bir camii yaptnlmtr.

106
 DURU TAR I H

uzun boylu, gayet semiz bir adamd. Ostduda yumru ol

duundan zorlamaynca iki duda birbirine kavumazm.
C mertti ve belagat sahibiydi. Fakat iki ier, kibirlilik gs
terir, zulmden geri durmazd. uAllah, lden diriyi, diriden
de ly tretir,"21 yce szne uygun olarak, babas din
yolunda ve doruluktayken o, zulm yolunu seti. (Gnahla
nnn hesabn Tann grecektir.)
5. Halife: Reid'dir. Hadi'nin kardei olup22 Abbasi ha
lifelerinin mmtaz serdandr. Ak benizli, gzel yzl, uzun
boylu, sz ustas bir padiaht. Geeeli gndzl yzer rekat
namaz klar, bir yl hacca, bir yl savaa giderdi. Dokuz defa
hacca, sekiz defa savaa gitmitir. Hacca gidilerinin birin
de, Medine ile Mekke arasndaki yolu yaya yrmtr. Dev
let idaresindeki stnl ve hayatyla ilgili menkbeler ayn
bir kitap olabilecek younluktadr. Cmertliiyle nice yoksu
lu zengin etmiti. Gnmze kadar yazlagelen kitaplarda en
ok yer tutan sultan hikayeleri, Harunerreid'e, Osmanl pa
diah Sultan Sleyman' a ve Gazneli Sultan Mahmud' a aittir.
Harunerreid, halifeliinin ilk yllannda ikiye ve elen
ceye dknken sonra kullua ve namaza ynelmi, gnah
lann andka gznden kanl ya aktr olmutur. Tvbe ede
ede cieri dalanm imi. eriat hkmlerini uygularken er
demlilerle ve bilginlerle danmada bulunmas pek beeni
len ynlerindendir. Hatta bir seferinde, gzleri kr bir bilgini
yemee davet edip ibrikle eline su dkt ve duasn iste
dii nakledilir. eyhlerin, bilginierin ayaklanna kadar gidip
yzlerini grmekten, gnllerini kaz anm aktan sevapianaca
m umarm . mam Malik'in23 evine giderek ondan hadis-i
erif rendii rivayet edilir.

21 Rm Su-esi, 19 ayet.
22 Rivayete gre, Hadi, kardei Harun'un ldrlmesini emreder. Fakat daha bu
emir yerine getirilmezden nce Hadi iddetli bir ksre yakalanr. Sebebi
bilinnez ve o gece lr. Sabah beklenneksizin Harun halifelie getirilir. Yine
o gece, ileride halife olacak olan Me'mun doar.
23 Ebu Enes bin Malik (6 1 2-709): Peygamberin hizmetinde bulunnu, gazliara
katlm sahahedendir. Uzun zaman Basra'da yaad ve hadis nakletmekle
n yapt. Maliki mezhebinin kurucusu (Medine mam) denen Malik bin Enes
(71 0-795) ile kantnlmamaldr.

1 07
 DURU TARIH

Gerek evresindeki bilginler, gerekse vezirleri dnyann

esiz kimseleri, baveziri, Yahya bin Halid bin Bermek'ti. 24
Bunun oullar da vezir olmutur. Mfts ve kadaskeri
mam Ebu- Yusuf'tu. mam Muhammed ise her gnk mu
sahibi idi. Ftuhat- Mekkiyye'de, Reid'in, Ahmed Sebti adl
olu zamannn "kutbu"25 saylmt.
Rivayet: "Harunerreid, kars Zbeyde'den ekinirmi .
Temasta bulunduu bir cariye hamile kalnca ona bir m
hr vermi ve ' Olum olursa bu mhr kendisine verirsin,'
diyerek kadn baka bir ehre yollam . Hikmete baknz,
cariye olan dourmu. Bunu renen halife, adn Ahmed
koymu . ocuk biraz byynce anasndan sz konusu mh
r alm ve gerei renmitir. Bundan sonra anasndan da
ayrlarak dnyayla ilgisini kesmi ve Allah'a ynelmitir.
te yukarda ad geen Ahmed Sebti budur. lmek zereyken,
parmandaki mhr-yz dorulardan birisine teslim
ederek, 'Bunu zamann halifesine ulatrman rica ederim.
Ona benim yaaym olduu gibi anlatrsn, ' deyip bu dn
yadan gmtr. Harunerreid durumu rendii an sarsl
m, uzun zaman alamtr."
6. Halife: Harunerrid'in olu Muhammed'l-Emin'dir. Ba
bas Harunerreid, anas Zbeyde Hatundu. Harunerreid,
Zbeyde Hatun'u ok sevdiinden bu olunu teki oullarn
dan nde tutard. Ayn sebeple veliaht yapmt. Ak benizli,
ho yzl, uzunca boylu, hnerli ve ok cesurdu. Kuvvetlili
ine bir misal olmak zere, yumruuyla bir asian ldrd
rivayet edilir. Fakat devlet idaresinde tedbirli olamam,
24 BermekouJlan: Kelime, Trke parmak kelimesinin Arapa syleniidir.
Aile Trk't. Halid'in babas, Belh ehrinde Nevbahar adl ate tapnann
hizmetlilerindendi. Halid Mslman olarak Ebu Mslim'in ordusuna katl
m , Halife Seffah'n maliye nazn olmutu. Olu Yahya, bunun olu Cafer de
Abbasilere hizmetlerde bulundular. Harunerreid zamannda hepsi ldrl
d.
25 Kutup: Szlk anlam, deirmen tann evresinde dnd mihver demek
tir. Manevi anlamda kutup, "Allah'n sevgisiyle dnya yaayn unutup ken
disini nefsin isteklerinden anndran, ermilik mertebelerinin en ycesini
kazanan kimsedir. Kutup saylanlann, kendi dnemlerinde birok hayra n
clk ettikleri, felaketleri nledikleri, insanst davranlarda bulunduklan
kabul edilmitir.

1 08
 DURU TARIH

hazineyi tketici bir tutum izlemitir. Arkadaanna candan

balan yznden onlara uyar, durmakszn ier, ynetimi
ihmal ederdi. Halife olduunun ikinci gn, evgan ayna
yabilmesi iin sarayda bir meydan yaplmasn emretmiti.
Kendisine t verilmek istendii zaman:

Arapa nazmn Trkesi:

Braknz, teki btn sultanlar, kllar vesair sava
aralaryla stnlk gsterisinde bulunsunlar.
Bana gelince, imek ve gzeUerle vakit geinnek balca
dncemdir. Bunlarla yetineceim.

derdi. Devlet ilerinin aksamas anlatlamayacak durumdayd.

Hikaye: "Dman kalabalk bir orduyla saldnya getii
zaman, Emin'in gnderdii ordu malup olmutu. Koarak
Emin' e haber getirdiler. Halife, Dicle stndeki kknn ta
raasnda oturmu balk avlyordu. Habercilere kzd:
'Braknz yahu! Bak u olan iki balk tutmu , ben daha
bir balk yakalayamadm,' dedi."
Bu tutum, devletin yklmasna yol amaz da ne yapar?
Emin'in bilirnde marifette iirde Abbasi halifelerinin en
olgunu olduu bir gerekti. Fakat Hak teala doru yolu na
sip etmemise bu gibi eylerin faydal olaca dnlemez.
Kt davranlannn sonucu isyan kp saray kuatlnca,
hayattan umudunu kesmi ve u iiri sylemitir:

Arapa dizelerin Trkesi:

Ey nefis, korku ve korunma zamandr

Fakat kaacak yer nerede?

Herkes ya diledii ya korktuu eyden titrer.
Bu dnyaya her gelenin mutlaka bir acl gn olacaktr.

7. Halife: Harunerreid'in olu Abdullah'tr. Lakab

Me'mun'du. Orta boylu, ho grnl, sann, iri gzl,
uzun ve seyrek sakall, dar alnl olup yananda beni var-

1 09
 DURU TARIH

d. Vcudu beyaz olduu halde, topuklan safran srlm

gibi sapsanyd. Btn bilimlerde sz ve hner sahibiydi ve
Kur'an batan sona ezberlemiti. Fakat felsefeye dkn
l yznden "Kur'an yaratktr,"26 diye inancn bozmu ,
iilik mezhebine ynelmiti. Biliminin geniliine yle bir
rnek gsterilir: Bir gn smatnda yz trl yemek diz
dirtip hazr bulunanlara teker teker her yemein faydalarn,
zararlarn aklamt.
yi ynetimiyle Abbasoullarnn kuvvetini arttrm , bu
devlet en parlak an Me'mun gnnde geirmitir. Lakin
inanc bozuktu. Yukarda belirtildii gibi, "Kur' an yaratktr"
ve Hz. Ali'yi btn teki sahabelerden stndr diye nida
ettirirdi. Bu iki tezini bara bara tekrarlar, evresindeki
lere. Hatta, mam Ahmed ibn Hanbel'e,27 "Kur'an'n yaratk
olduunu sen de kabul et! " diye teklif etmi , onun ve ule
mann yanamadn grnce Hanbel'in ve itiraz eden dier
bilginierin balanp huzuruna getirilmelerini emretmiti. u
garip tesadfe baknz ki, elleri kollar bal bilginler saraya
getirildii srada Me'mun ld!
Belirtildiine gre, KB.be'nin zerine ilk ak atlas rty28
Memun rttrmtr. Nasr-billah zamanna kadar bu gele
nek srd, bir aralk Gazneli Mahmud, san atlas rttrm
t.
8. Halife: Mu'tasm-billah'tr. Harunerreid'in oludur.
smi Muhammed, Lakab Mu'tasm, knyesi Ebu shak'tr.
Halifeler arasnda lakabnn sonunda "Allah" kelimesini kul
lanan ilk budur. Mu'tasm'a "Sekizinci Halife" de denmitir.
26 "Kur' an yaratktr" tezi ve bu esasa dayanan Mu'tezile mezhebi, 9. yzylda
birok taraftar kazanmt. Kaderi inkar eden bir din griiyd. Bu mezhep
ten olanlar, slam dininin kimi kurallann deitirmeye alm! ar, bu arada
Kur'an'n Allah tarafndan gnderilmediini savunmulard.
27 Ahmed bin Hanbel: slam ilahiyats ve hukukusu (780-855). Geleneki
drt Mslman fkhndan birinin kurucusu. Mu'tezile griinn aklcl
na kar geldi. Kur'an ve hadisiere bal kalnmasn savundu. Memun ve
Mutasm devrinde, "Kur' an' n yaratk olmadn" ileri srenleri tuttuu iin
zorluklarla karlat.
28 Halifeler zamannda Kfbe'ye, "ridf" denen kymetli rt rtrnek gelenei do
du. Bu, Osmanllar zamannda da srdriild. Her yl trenler gnderilen r
tler, yi n e dini trenlerle Kfbe'ye sanlrd.

1 10
 DURU TARIH

nk 1 78 Hicret ylnn sekizinci ay aban'n, sekizinci

gn domutur. Sekizinci babas Abbas'tr. Harunerreid'in
sekizinci oludur. Abbasi halifelerinin sekizincisidir. H.
2 1 8'de halife olup sekiz yl sekiz gn saltanat srmtr.
Krk sekiz yanda lm, geriye sekiz kz , sekiz erkek evlat
brakmtr. te, Mu'tasm'la ilgili her ynden bu kadar ok
sekiz rastlamas gariptir. Bundan dolay Halife-i msemmen
(Sekizli Halife) derler.
Heybetli ve yiitti. Kuvveti sonsuzmu . yle ki, parma
yla bassa bir altnn zerindeki yazy turay silermi ! ki
parmayla bir kimsenin bileini sksa kemiini ezermi.
Zekas, olgunluu yan sra, tedbirde kusursuzdu. Lakin te
ki kardelerine nispeten cahildi ve Harunerreid bu olunu
ileride halife olabilme hakkndan karmt. Harunerreid
ularsa, Emin, Me'mun ve Kasm adl oullarn bilelfete ta
yin (aday) etmiti. Allah'n hikmeti, Kasm halife olamad, s
ra Mu'tasm-billah'a geldi.
Msr (Abbasi) halifeleri, Mu'tasm'n soyundandr. Bu da
kardei Me'mun gibi, "Kur'an yaratktr," dncesine sap
lanm , halk da ayn inanca zorlamtr. Hatta Ahmed ibn
Hanbel'i huzuruna getirtip ilkin iyilikle, peinden gazapla
dncesini kabule zorlam; ibn Hanbel, byk cesaret gs
terip sert cevap verince de ona yirmi dokuz denek vurdur
mutur. Her iki denek arasnda Mu'tasm, "imam Ahmed,
szm dinle. 'Kur' an yaratktr; de de seni kurtaraym,"
demise de imam, "Hayr, o Allah'n kitabdr. Sen bana, bu
kitaptan ispatlayc bir ayet bul ki, iddiana inanaym: kar
ln vermitir. Rivayete gre, ikence srasnda, ilk iki de
nein arasnda, bu yce imam, "Bismillah.'' ikinci arada, "K
tlkten iyilie dnmek ancak Nlah'n yardmyla olabilir,"
ncde, "Kur' an, yaratk deil, Tann buyruudur," drdn
c aralkta, "De ki, Allah ne yazdysa bamza o gelecektir,"29
demi; daha sonra her denek vuruluta, "Mu'tasm'n bana
ettiklerini helal ediyorum," cmlesini tekrarlamtr. Yirmi
dokuzuncu denekte imam kendinden geince dayak kesil-

29 Tevbe Suresi, 5 . ayet.

lll
 DURU TARIH

mi . Yaknlar, Mu'tasm'n hakkn niin helal ettiini sor

duklar zaman Ahmed ibn Hanbel, "Kyamet gn benim iin,
'Resulullah'n (s.a.v.) amcas soyundan Mu'tasm'n basn
dr, ' denilsin istemem ! " buyurmutur.
Halife Mu'tasm yemek eitlerine ve okluuna dkn
d. Mutfanda her gn bin altn deerinde yemek piirilir
mi . teki halifelerin Arap rkndan hizmeti kullanmalar
na karlk, Mu'tasm, altn ve gm kemerli Rumi hizmet
karlar kullanrd. Ancak bu uaklar zapta kaadir olamad.
Onlar da marp halk incittiler. Mu'tasm, Badad'a yakn
bir yerde Sermen-ray30 adnda yeni bir ehir kurdurarak bu
raya gt, ve taht-gah edindi gayretli bir halifeydi.
Hikaye: "Atliye ehri dinsizlerin igalindeyken, Haimo
ullar soyundan bir kadna ehrin yneticileri cebretmek is
tediinde kadn, 'N eredesin Mu'tasm? . .' diye halifenin adn
banrken evresindekiler alaya alarak, 'Halife Mu'tasm, on
bin atlyla gelip seni kurtaracak yle mi? . . ' diye gltler.
Bu olay, bir iki sofrasnda yaknlar Mu'tasm'a anlatnca,
kan beynine urad. Titizlii ve gayreti harekete geti:
'Allah adna and olsun ki, gidip o Haimi kadn kurtar
naynca bu ikiye bir daha yanamayaym. Derya misali or
dum derhal hazrlansn; dinsizlerin zerine yryeceim ! '
dedi. Yedi gnde hazrl ve yry bitirip Atliye'ye ula
t. Yanna on be bin svari almt. Kadn kffar elinden
kurtard ve iki sofras donatp elenmeye koyuldu.'' (Allah
gnahlarn affetsin.)
9. Halife: Mu'tasm olu Harun'dur. Lakab Vask-billah,
knyesi Ebu C afer'dir. Ak benizli, sarn, gzel sakall olup
gzlerinde ben gibi nianlar vard. Kuvvetli gzkneye he
vesli, cmertlikte herkesi geme iddiasndayd. Saltana
t srasnda Mekke ve Medine'de dilenci kalmamt. Fakat
Mu'tezile Mezhebindendi.
1 0. Halife: C afer'dir. Lakab Mtevekkil-billah'tr. Vask'n
30 Srremen-Ray: Anas Trk olan Mu'tasm, tamamen Trklerden bir hassa
ordusu meydana getirmi ve bunlar iin bu askeri kenti kurdurmutu. Ha
lifelii boyunca kendisi de daha ok burada oturdu. Bu ehre Samerra da
denilmitir.

1 12
 DURU TARIH

kardei olup knyesi Eb'l-Fazl'd. Karayaz, ufak tefek, k

sa boylu ve kseydi. Banda, kulaklarna kadar inen sa
brakr, tra etmezdi. Zamannda sekiz halife toplanmt.
Tahta knca Mu'tezile Mezhebini yasaklayp "Ehli snnet
vel-cemaat"3 1 mezhebini yeniden koydu. Divan grevlerinde
Yahudi veya N asrani uaklann kullanlmasn kaldrd. N e
var ki, bunun tasvip ettii mezhep de "Ali oullar"na buuz
gdyordu. Hatta Ali olu Hz. Hseyin'in trbesi etrafnda
ki yaplan yakp, halk ziyaretten menetti. arap imeye ara
vermezdi. Nihayet, kendi askerleri C afer'i iki sofrasnda l
drdler. Nikahl drt kars, drt bin de odal vard. Riva
yet doruysa, hepsiyle yatp kalkard.
Rivayet: "ldrlmesi yle olmutur: Olu Mustansr,
askerlerle anlap bir gn babas Mtevekkil, Vezir Hakan'la
arap ierken baskn yapt. Babasn orackta ldrd. Ve
zir Hakan, halifenin ldrlmesine engel olmak isterken
zerine kapakland ve bir kl darbesiyle o da ldrld.
Olu Mustansr'n dmanl, nce veliaht ilan edilmiken,
daha sonra Mtevekkil'in ok tutkun olduu Kabibe adl
cariyesinnden doma dier olunu veliaht yapmasndan ile
ri geliyordu. Feci cinayet bundandr denir. "
1 . Halife: El-Mustansr-billah'dr. Mtevekkil'in olu, a
d Muhammed'di. Buday tenli, iri gzl, doan burunlu, or
ta boylu, heybetli, cesur ve hain bir adamd. Ayn zamanda
iyi syler, iyi yazard. Babasnn Ali oullarna olan buuzu
nu ortadan kaldrd. Peygamber neslinden gelenlere hizmeti
severdi. Hz. Hseyin'in trbesini ziyaret arzusunda olanlara
izin verdi. Her ne kadar adalet kollaycydysa da baba katili
olmas yznden halktan utanr, bu iin suunu askerlere
atar, Trk taifesinden oldu derdi.
Rivayet: "Bir iki meclisinde, oturduu sedirin yan y
zndeki Farsa satr gzne iliti: 'Ben ran ahlarndan
Hsrev'in olu fnlye idim. Babam ldrp yerine getiy-

31 Ehli snnet ve! cemaat: slam mezhepleri arasnda Hz. Peygamber'in szle
rine ve snnetlerine aynen uymay kabul edip akla ve imana uymayan bat!
kanaatleri benimsemeyen topluluk.

1 13
 DURU TARIH

sem de sultanlkta murada eriemedim. Ancak alt ay tahtta

kaldm. '32 Mustansr'n gnln elem doldurdu. Bu bir cm
ledeki gerek onu korkuya bodu. O an, anas kageldi. Hatr
sormak istedi:
'Eyvah, olum ! .. Ryamda baban grdm. Bana, "Yazk
lar olsun Mustansr'a, halifelik uruna beni ldrd. Allah
hakk iin birka gn murada erip akibeti atetir," dedi,' diye
ryasn anlatt.
Gerekten de -be gn geince sefas darmadan oldu.
Pek anszn bu yokluk aleminden gp gitti."
Padiahlar arasnda, babasn ldrenlerin birincisi
fruye, ikincisi ite bu Mustansr'dr.
1 2. Halife: Ahmed'in babas Muhammed bin Mu'tasm'dr.
Devlet ileri gelenleri, Mustansr-billah babasn katlettiin
den, Mtevekkil soyundan birisini halifelie semeyi uy
gun bulmadlar. Mu'tasm'n torunu Ahmed'i tercih ettiler.
Msta'in-billah diye Lakap koydular. Mtevekkil'in karde
iydi. Ak-krmz benizli, orta boylu, kekemeydi. Kse olduu
gibi yznde iek izleri vard. ok eser okumutu. Haberler
ilminde alimdi. Lakin gayet msrif olup hazineleri boalt
mt. nad galip olup devlet erkanna krlarak "Sultanlk
tan halifelikten istifa ettim," deyip Srremen-Ray ehrinden
aynlp Badad'a gitti. Vezirlerle btn komutanlar, tahta
dnmesi iin yalvardlarsa da yanamad. kar yol buluna
maynca, Mtevekkil olu Mu'tez halifelie getirildi. Fakat
yeni halife, Msta'in'i halkn ortasnda idam ettirdi. Abba
soullarndan ilk defa alenen ldrlen budur.
13. Halife: El-Mu'tez-billah Muhammed bin C iifer'dir.
Tahta kt zaman on dokuz yandayd. Soyunda, bu ya
ta halife olan yoktur. Saf altndan sikke bunun zamannda
ihdas olmutur. Beceriksizlii ve kt ynetimi yznden
kendi askerlerinin elinde oyuncak oldu. cretleri demede
kusurlu davrand. Aklllk edip tahttan vazgeecekken bo

32 irye (ireveyh bin Hsrev- Miladi 628): lran-Sasani hkmdan babasn

katiederek tahta gemi, 15 kardeini, bunlarn ocuklarn da ldrtm
tr. Saltanat sekiz aydr.

1 14
 DURU TAR I H

yere direndi. Defterdann ve teki memurlann elebalyla

saray kuatld. Askerlerle elli bin altn karl anlamaya
vard ama bu kadar para hazinede yoktu. Anasndan istedi.
Fakat o da yok cevab verdi. Asiler fkelenip saraya girdi
ler. Halifeyi srkleye srkleye danya kardlar. Yakc
gnein altnda rlplak soyup hakaretlerle halifelikten
istifa ettiini sylemeye zorladlar. Yzne gzne tokatlar,
tekmeler atyorlar, en galiz kfrleri savuruyorlard. Badad
Kads Ebi--evarb ile daha birok kiiyi ardlar. Bun
lann huzurunda, Mu'tez'e istifa ettiini sylettiler. Sonra,
Mhtedi-billah' halife setiler. Mu'tez'billah' da bir eve
hapsedip burada a susuz hellk ettiler.
Rivayet, Mu'tez'in anas Kabihe, olunu gz dnm
asilerin elinden kurtarmak iin elli bin altn veremeyecek
kadar efkat yoksunu bir kadnd. ihtilal srasnda tevkif
edildi, yaplan aramada, on kere yz bin altn ile yirmi
kere yz bin altnlk mcevheri kt; "Lanet olsun byle ana
ya ki, bu kadar mal bulunsun da bir ksmn olu uruna
gzden karmasn," denmiti. Yeni halife, Kabihe'nin malla
nn hazineye koydurdu ve kendisini de Srremen-Ray'a gn
derdi. Orada lmtr.
1 4. Halife: Mhtedi-billah'tr. Vask-billah halifenin o
ludur. smi Muhammed, lakab Mhtedi-billah'dr. Knyesi
Ebu shak't. Yz olduka gzel, teni bembeyazd. Doru
yoldan, Tanr'ya kulluktan amaz, devlet hazinesinin doldu
rulmasna gayret ederdi. "Beytlmale benim yzmden zarar
gelmesin," diye, sirke zeytin ve ekmekle yetinirdi. C an baka
ey istese, eline helal bir para ulancaya kadar bekler, yle
piirtip yerdi. htilalciler, Mu'tez'i hertaraf edip de kendisi
ne biata geldikleri zaman raz olmam , "Mu'tez-billah, hali
felikten istifa ettiini aklamaynca kabul edemem," demi
ti. te bunun zerine Mu'tez'i karsna getirerek, "Artk ben
halifelik yapmayacam," dedirttiler. lk olarak da Mu'tez,
Mhtedl'ye biat etti.
Adaleti seven bir halifeydi. Nice hakszlklar ortadan
kaldrd. Drt bir yann bayndrlna alt. Komutanla-

llS
 DURU TARIH

rnn halka kt davranmalarn iddetle yasaklad. Ahaliyi

zulm: altnda ezilmekten kurtard. Fakirler gcenir endi
esiyle, devlet kasasn bizzat kontrol eder, czi bir denek
alrd. Ancak bir yl bata kalabildL (Allah rahmetini esirge
mesin ve yerini cennet baheleri klsn.)
1 5. Hale: Mu'temid-billah'dr. Ad Ahmed'di. Mtevekkil
billah'n ( l O. halife) oludur. Karayaz, orta boylu, gzel
gzl, ksa sakallyd. Esiz bir air, iyi bir yazard. Fakat
ikiye fazla dknd. mek ve elenmekten ba kaldrmaz,
devlet ilerini ihmal ederdi. araba dknl, halkn ken
disinden nefretine sebep oldu. Dneminde fitne ve isyanlarn
ard arkas kesilmemitir. (Allah sularn balasn.)
1 6. Hale: Mu'tezid-billah'tr. Bunun da ad Ahmed'di.
Mtevekkil'in oullarndan Talha'nn oluydu. Talha halife
olmam , kardeinin vezirliini yapmt. Mu'tezid, karaya
z, heybetli, cesur dila.ver bir padiaht. Kendisinden sonra
benzeri bir halife gelmemitir. Yavuzlannca33 asla acmaz,
en ar cezay uygulattrr adam diri diri topraa gmdr
trd.
Rivayet: "Mu'tezid'e, 'Halk, sizin bo yere kan dktn
ze inanyor,' denmi , o da, 'ant olsun, bir daha kan aktmam ! '
diyerek verdii lm cezalarnn eriata gre olduunu ileri
srmtr."
Hikaye: "Bir gn huzurunda saf yzl uaklar el pene
dururken ehrin kads gelir. Sradan, btn bu gzel yzl
ve yakkl olanlar szer. Halife, kadaskerlerin bakn
dan rahatsz olarak, 'Efendi, Allah' a yemin ederim ki benden
irkin bir i kmamtr. Sakn kt bir pheye kaplma, '34
der."
sabetli tedbirlerle devlet ilerini yrtm, bu bakm
dan zamannda Abbasi Halifelii kuvvetlenmiti. kmeye
yz tutan devlet bir defa daha ayaa kalkt. Ortalk dzene

" Ofkelenmek anlamndaki bu kelime metinde gemektedir.

34
Emeviler ve Abbasiler zamannda cinsi sapklk yaygnd. Hkmdarlar ve
zenginler, odalklannn yan sra gzel erkek ocuklarla da iliki kurarlard.
Hikayeden anlald zere halife, kadaskerin kendisine bu gzle bakmasn
dan alnm.

1 16
 DURU TARIH

kavutu. Halifeye "kinci Seffah" gzyle b aklyordu. Halkn

sevgi ve saygsn kazanmt. Bununla birlikte hutbelerde
Muaviye'nin de lanetlenmesinP5 emretmesi, ho karlan
mamtr.
17. Halife: Mstekfi-billah'tr.36 Ad Ali olup halifeler a
rasn da Hz. Ali'yle bundan baka bu adda halife yoktur. Son
derece yakkl, ayn zamanda olgundu. Gzellikte belki de
esizdi. Her ne kadar adalete hevesliydiyse de dnemi, kar
klklarn, ktlk ve salgn hastalklarn insanl kasp ka
vurmasyla gemitir. Bu yzden halifelikten muradm ala
mamtr.
1 8. Halife: Ad C afer, lakab Muktedir-billah'dr. On ya
nda halife oldu. Daha nce bu yata halife olan yoktur. K
kl sebebiyle halk gznde sayg kazanamad. Devlet
ve sultanlk buyrukular, Mu'tez-billah'n olu Abdullah'
tahta karmay kararlatrdlar. Ayaklanma balad sra
da, Muktedir-billah evgan oynuyordu. zerine atlp saray
na kardlar. Mu'tez olu Abdullah ise dine ynelmi , kendi
kesine ekilmi bir kimseydi. Zorla getirip halife yaptlar.
Yeni vezirler, kadlar tayin edildi. Vilayetlere mjdeciler uu
ruldu.
Rivayet: "Taberi Tarihi'nin yazar Muhammed bin
C erir'el-Taberi, Razi-billah'n halife, Muhammed bin
Davut'el- C errah'n vezir ve Ebu'l-Mni'nin kad olduklarn
duyunca, 'Bunlar hep Tanr yolunda adamlardr. Dnya ise
ktlkten holanr. Korkarm, bu iktidar uzun srmeyecek
tir,' buyurmutu. Gerekten de daha ilk gn hepsi alaa
edildi!"
1 9. Halife Razi-billah oldu.37

35 Peygamber soyuna reva grdkleri ktlklerden dolay, Abbasiler zamann

da Yezid'e ve dier Emevi halifelerine lanet yneltilirdi ki, Muaviye ou kez
bu lanetlernelerin dnda tutulmutur.
36 Ibu 17. halifenin lakab Mstekfi deil, Mktefi idi.
37 Eserde 9. halife gsterilen Razi-billah ancak bir ihtilal srasnda bir gn
kadar halife gibi gzktnden gerek anlamda halife saylmamtr.
Muktedir-billah'n ocuk yata baa gemesi ve devlet bnyesindeki kn
t nedeniyle bu halifenin ilk zamanlan kanklklara sahne olmu, Abbasi
taht isyanlada birka kez el deitirmitir. Razi'nin ve daha sonra Kaahir'in

1 17
 DURU TARIH

Rivayet: "Yukardaki olayn ertesi gn Razi-billah,

Muktedir-billah'a haber gndererek, 'Saraya girmek istiyo
rum; kendisi baka bir eve tansn.' dedi. Muktedir-billah ve
taraftarlar, 'Bu da ne demek oluyor?' diye toplandlar. 'Gz
grerekten sultanl kaprmann sras deildir. Talihimizi
deneyelim.' kararyla kar harekete getiler. Harp aletleriyle
Razi-billah'n ikamet ettii eve saldrdlar. Harp ve ktal, kav
ga ve cidal ettiler. Muktedir-billah padiah oldu (ikinci defa).
Korkaklndan Badad ehri yamaland. Kendisini halifelik
ten uzaklatrma teebbsnde bulunan vezirleri tutuklatt.
Razi-billah' da hapsettirdi. Birka gn sonra da bodurdu.
Ebu'I-Hasan Ali el-Ferayi'yi vezir yapt. Bu adama, adaletten
ayrlmayarak ileri ynettiinden geni yetkiler verdi. Ne ki
ok geme di, bir meseleden kzp azletti; maln mlkn elin
den ald. Muhammed bin Abdullah bin Hakani'yi vezirlie ge
tirdi. Haram-helali titizlikle gzetirdi. arab yasaklad. Be
yz bin altn tutanndaki bid'at vergi toplamalarm kaldrd.
Rivayet: "stanbul (Bizans) kralnn elisi geldii zaman,
Muktedir-billah alay yaplmasn emretti. Badad batan
baa sslendi. Kaleden saraya dek 60 bin silahl yaya ve atl
asker el balayp hazr olda beklediler. bin siyah ve drt
bin beyaz asker, altn-gm kemerler kuanmlard. Tren
iin yedi yz kapc grevlendirilmiti. Saray duvarlarna on
iki bini seraserden, st taraf ipekten otuz sekiz bin p erde
aslmt. Harem sarayda yz aslan ve kaplan balanm
t. Boyunduruk biiminde on sekiz ahi aa hazrlanm ,
zerlerine ku figrleri yerletirilmiti. Bunlar hep altndan,
gmtendi ! . . Her birinden ayr ses kyordu. Abbasoulla
rnn ululuunu ispatlamak amacyla ehir ylesine dona
tlmt ki, Badad cenneti kskandracak bir gzellie b
rnmt. rem-i Zat'l-mad'dan38 sanki bir rnekti. Kraln
elisi, grdklerinden aknla kapld.

aradaki ksa sreli ve gayriresmi varlklan dikkate alnmazsa, Muktedir

billah'n saltanat yirmi drt yl devam etmitir.
3B irern-i Zat'l-mitd: Rivayete gre Ad (Himyeri) hkmdan eddad'n cenne
ti taklit amacyla San'a ve Hadramut arasnda yaptrd nl hasbahe ve
iindeki kkler. Dou edebiyatnda rem Ba, gzellikler sembolyd.

1 18
 DURU TARIH

Muktedir-billah, vezirini aziedip Hamd (Hammud) adl

kiiyi vezir edince dzen bozuldu, halk ezilir oldu. lke y
klmaya yz tuttu. Muktedir'in elence dknl, anas
nn da sultanlk ilerine bumunu sakmasn kolaylatrd.
Hatta bu kadn, vezir ve kadlarn neler grtklerini ve
ikayetleri renebilmek amacyla yanlarna odalklar koy
dururdu. Kendi elyazsyla buyruklar hazrlad da olurdu.
Gzyumuculuk alm yrmt. Bundan tr dnyann
hali deiti. Abbasi halifelii yklnaya balad. Marib ilieri
(Kuzey Afrika) Abbasilerden zld. Burada Abdullah Meh
di adnda biri, bamszlk ilan etti. Bakent olarak Mehdiy
ye ehrini kurdu.39 Kt tedbiri, yok olma nedeni oldu.
Ksacas, gittike ktleen ynetim, devlet gcn sars
t. Hakszlklar halk canndan bezdirmiti . Halife, birka yl
hacca gitmedi. Toplumun gvenlik ileri, devletin en nem
li kararlan yzst brakld. Sonunda askerler toplanarak
ba kaldrdlar. Muktedir'e ikenceye yeltenip s arayn ya
maladlar. Halife, ksknlk gsterip saltanattan istifa etti
ini duyurdu. Kardei Muhammed'i "Kaahir-billah" lakabiyle
yerine halife yapt. Halk da yeni halifeye biat etti. nc
gn, Kaahir-billah Byk Divan' toplaynca asker, bahi
istedi. Bu yzden kavga kt. Kapclan ldrp omuzla
nnda getirdikleri Muktedir'e tekrar biat ettiler. Kaahir'i de
ldrmek niyetiyle yakaladlar. Zavall, "-Allah ya Allah Ba
na kymaynz ! " diye b ar bar banyordu. Bunu haber alan
Muktedir, kardeine: "-Senin suun yoktur, korkma" dedi
ve gnln ald, ihsanlarda bulundu. Annesinin yanna gn
derdi. Muktedir'in yeniden tahta k (nc kez) halka
duyurularak her yne fermanlar s alnd. yi bir ynetim ba
lamt. Askerin aylklan datld. Sonra bir yolunu bulan
Munis adnda bir haydut, Badad' a gizlice adamlann soktu.
arpmalar sonunda Muktedir-billah ehit edildi. Yine Kaa
hir-billah (ikinci kez) halife oldu.
20. Halife: Ad Muhammed'dir. Lakab Kaahir knyesi
Ebu-Mansur olup daha nce gn halifelik etmi askerler

39
Miladi 909 ylnda Ubeydullah'l-Mehdi tarafndan kurulan Fatimi Devleti.

1 19
 DURU TARIH

tarafndan tahttan indirilmiti. Muktedir'in ldrlmesi

zerine tekrar halife oldu. Kt huylu, kinci ve ikiciydi .
Sikkesinin zerine "Allah dininin dmanlarndan intikam
alc Kaahir-billah" yazdrmt. Saza sze, oyuna elenceye
dknd. lk olarak Muktedir-billah'n yaknlarna ve
zellikle anasna trl cefa edip mallara el koydu. Her birine
trl ikenceler uygulad. Vergi toplayclarn kt eylem
leri fesada yol amt. Bundan, susuz vezir bn Makle'yi
sorumlu tuttu ve azletti . Askerin tamam halifeden sou
mutu. Nihayet kt tedbir bir daha ykl sebebi oldu. Bir
gn gizlice s aray bastlar. Bu srada Kaahir ve evresin
dekiler adamakll iip szmlard. Kaahir'in gzne mil
ekip kr ettiler.
2 1 . Halife: Ad Muhammed Lakab Er-Razi-billah'dr. Son
derece irkin, elimsiz, ksa boylu, uzun yzl, iri gzlyd.
Halife olunca, gzlerine mil ekilen Kaahir'i huzuruna getir
tip "Emir Munis'in ve yaknlarnn mallarn ne yaptn?" diye
sordu. O da, " etin emekler ve almalarla tpk cennete e
virdiim hasbaheye gmdm. Ancak kr olduumdan yeri
ni gstermeme imkan yoktur," dedi. Razi-billah bu baheyi
ok seviyordu, fakat fazla mal canls olduundan, hazine
ler bulacam umuduyla baheyi altst etti, gzel kkleri
ykt. Hibir ey bulamad. Kaahir'i yine ard. E ski hali
fe bu sefer, "Benim malm yoktu. Tahtmdan olmann verdi
i kskanlkla yle syledim; o esiz baheyi bu bahaneyle
sana yktrm oldum!" deyince Razi deliye dnd; Kaahir'e
on yl hapis cezas verdi. Bir sre sonra affedilerek serbest
brakld. Kaahir, hor ve deersiz, arlarda dilencilik etti.
Kt nitelik; insanolunu ne durumlara sokuyor? . . Bu ackl
hikayeden herkesin ibret almas gerekir.
Razi-billah'n dneminde Abbasi Halifeliinin d
hzland. Elde yalnz Badad ve etraf kalmt. Birok ms
takil padiah tremiti. Hicri 323 ( M . 936) tarihinde, "M
minler Emiri" sfatn tayan de halife vard: B adad'da
Razi-billah, Endls 'te Abdurrahman (III) , Kayruvan'da (Ku
zey Afrika) Mehdi.

1 20
 DURU TARIH

Razi-billah, geri olgun, akll ve din yolundayd ama ha

zine boalm, gnden gne artan karklklar devlet gc
n azaltmaya balamt. Alt yl halifelikten sonra ld.
22. Halife: smi brahim, lakab Muttaki-billah'tr.
Muktedir'in oluydu. Ak benizli, gzel yzl, iyi huylu olup
gz ayd. Orutan, ibadetten gayri ey dnmez, gece
leri namaz klar, aralksz Kur'an okurdu. "Mushaf- erifden
baka musahib istemem," derdi. Sultanlk ve devlet ilerin
de evvelkinden bir nesne deimeyip farkl deildi. Muttaki,
halife olmazdan nce evlendii karsyla yetinmiti. Kulluk
tan baka eyde gz yoktu. ki yl kadar halifelik edebildi.
bn Yezidi denen e elali ortaya kp halifeyi tutup, gzlerine
mil ektirdi. Mstekfi-billah' meclise getirip herkesi ona bi
at ettirdi. Daha nce kr edilmi bulunan Kaahir, Muttaki
billah'n da kr edildiini duyunca, "Bir neye ihtiya
cmz var!" demiti. Nitekim ok gemeden Mstekfi'nin de
gzleri oyuldu! " . . . te bunda, gnl gz ak olanlar iin
kesin bir ibret vardr."40
23. Halife: Mktefi-billah'dr. Mu'tezid Halife'nin oludur.
smi Abdullah'dr. Bunun zamannda Abbasiler btn btn
yklnaya balad, Bveyhoullar padiah Mu'ziddevle
Badad' igal etti. Kendisine "mam'l-Hak" diye lakap koy
durdu. Grnte halifenin veziri gibiydi, ama onu devlet i
lerinden tamamen uzaklatrmt. Mstekfi-billah'a be bin
aka gndelik balad. Deylem hakanlarndan Irak lkesine
ilk el atan Mu'ziddevle'dir. Yapt savalarn birinde tek ko
lu kesilmiti. Zamanla Mu'ziddevle, halifenin sz varlna
bile dayanamad; bir gn halife sarayna gidip "Deylem'den
gelen iki kii elinizi pmek istiyorlar," dedi. Halife elini u
zatnca yapp tahtndan aaya indirdi. Srye srye
kendi sarayna gtrd. Gzlerine kzdrlm mil ekti ve
Muktedir'in olu Fazl'y halife ilan etti . Bu tarihte Badad
denen vahetler ehrinde kr halife atlm , hakarete u
ram , dkn durumda bir araya gelmiti. Alak dnyann
hi de rahat yeri olmadna bu vak'a ibret ve nasihat verir.

40
Al-i tnran Suresi, 1 3 . ayet.

121
 DURU TARIH

24. Halife : smi Fazl, Lakab Muti'y-billah'tr. Bunun za

mannda Mu'ziddevle evket buldu. Halifeye gnde yz al
tn vererek sultanlk ilerinden tamamen uzaklatrmt.
Mu'ziddevle ii olduundan Muharrem aylannda Hz. Hse
yin iin yas tutmay emretti. Bu bid'at Mu'ziddevle'nin g
nahdr.
Mu'ziddevle lnce yerine olu Bahtiyar padiah oldu.
Halife kendisine "zzddevle" lakabn verdi. Bu, babasndan
da ileri giderek halifeyi btn btn tardetti. Ondan aka
istedi. Halife, "Param yoktur; minherlerde bir kuru adm o
kunuyor. Dilerse ondan da vazgeerim," diye haber yollad.
ok gemeden de yataa dt. zzddevle bu haberi halife
nin bir arzusu ( ! ) kabul edip onu halifelikten feragat ettirdi.
Tayi' -billah' halifelie getirdi. Tayi' , Muti'y-billah'n olu
dur. Babas saken halife olanlar unlardr: Hz. Ebubekir,
Tayi' , stanbul Fatihi Sultan Mehmed ve Sultan Selim. Bun
lardan gayri bilinen yoktur.
25. Halife : Ad Ab dlkerim lakab Tayi'billah'dr. Orta boy
lu, byk ehreli, gzel tenli, kuvvetli, sert bir kiiydi. Bunun
zamannda, zzddevle, kaimmakam Emir Sebktekin'le
savaa tututuundan Abbasi Halifelii, Mktefi-billah'n
zamanna gelinceye tamam kuvvet zre idi. Mktefi zama
nndan sonra Deylemiler eline girdi. Abbasiye'de hilafet baki
kald.
Ancak Minherlerde adlar okunurdu. Hilafet, s altanat
tan ayrlp Abbasilerde kald. Yukardan beri anlatld gi
bi sultanl Bveyhoullar ele geirmiti. te, zzddev
le Bahtiyar'n komutanlaryla olan i ekimeleri devam
ederken zzddevle'nin amcas Aduddevle Badad'a geldi,
ehri beendi ve halifeyi serbest brakt. Aradan bir zaman
daha geince Aduddevle, yeeni zzddevle'den saz alg
cs bir cariye istedi. Dilei yerine getirilmeyince aralan
ald. Aduddevle, zzddevle'yi ldrd. Halife, ldrlen
zzddevle'nin elinde tpk oyuncakt. Bu bakmdan onun
lm kendisinin kurtuluu demekti. Aduddevle'ye hilatlar
sunulup padiahlna izin verildi. Halife kendi eliyle ona

1 22
 DURU TARIH

tae giydirip kemer ve kl balad, mcevherler hediye etti.

Hutbede adnn okunmasna, nbet aldrmasna msaade
edildi:u nceki halifeler bu kadar ok ruhsat vermemiler
dir. Adddevle'ye "Tac'l-mille" (Milletlerin Tac) diye lakap
koydu. Bir zaman sonra Hemedan dalaylannda ayaklanma
olduu duyuldu. Halife, yattrmas iin Adddevle'yi oraya
gnderdi. Adddevle, Hemedan'dan dnnde Tay'i-billah
tarafndan karland. Halbuki halifeler hizmetlerinde bulu
nan kimseleri karlamazlard. Adddevle lnce halife, ona
olan an sevgisinden olu Samsamddevle'yi yerine hakim
ve mutlak sultan yapt. Adddevle'nin erefddevle adl bir
baka olu daha vard. B abasnn eski lkesi olan Fars (ran)
ve Kirman'da hakimdi. Saldnya geip, Samsamddevle'yi
yakalayarak gzlerine mil ektirdi. Badad'a doru yrd.
Halife, elinde hi kuvvet bulunmadndan ok korktu ve onu
da karlamaya kt. erefddevle'ye sultanlk tac giydir
di. Kendisi halifelikle yetindi. erefddevle lrken, Halife
Tayi' -billah'a, kardei Ebu-Nasr'n yerine geirmesini tav
siye etti. O da buna uyarak Ebu Nasr'a ba sal dileyip
sultanlk hil' atlan ile istiklal izni verdi. Kendisi nceden ol
duu gibi yalnz halifelik yetkilerini tayordu. Ebu N asr'n
lakab Bahaddevle oldu. Sonunda aralan ald. Bahad
devle yaratlndaki eytanl ortaya koyarak halifeyi ala
a etti. zerinde hibir yetki brakmad. Yerine Ahmed bin
shak' halifelie getirdi.
26. Halife: Muktedir-billah'dr. Babas halife olmamt.
Ak benizli, kaba ve uzun beyaz sakallyd. Sakalm siyaha
boyard. Bilgin olduu kadar Tann yolunu izler, iyilik etmek
ten kamazd. Bu ynyle aynca tannmt. Kararlannda
gelecei gren, tedbirli, trl erd_emleri znde toplam bir
halifeydi. Tahta kar kmaz, Divan toplantlann balatt.
Bahaddevle'yle iyi geinmitir. lnce olu Abdullah halife
oldu.

Hutbe, etr, nbet, sikke ... Bunlar, ortaa slam dnyasnn istiklal belirtile
riydi. Nbet, (mehter) bando demekti ve bamsz sultanlar, saraylan nnde
veya be vakit aldnrlard.

123
 DURU TARIH

27. Halife: Kaim diye lakap koydular. Gayet alim, fazl.

edip ve kamildi. Yz gzel, huyu melek gibiydi. Zamann
da mera-y Etrak (Trk Komutanlar) ile Seluklu padiah
(Turul Bey) savatlar. Etrak-i bi-idrak (kavray kt Trk
ler) Badad'a kadar gelerek hutbeyi Msr sultan (Fatimi
halifesil adna okuttular. Halifeyi tutup Badad'a yakn A'ne
ehrinde hapsettiler. Halife Kaaim bir tazarru-name (yalvan
mektubu) yazp "gizli veya ak btn ilenenierin bilicisi Y
ce Tanr" ya durumu aklad. Bunu, Mekke-i Mkerreme'ye
gnderip Kibe'nin iine astrd. Ksa bir mddet sonra hali
fenin dman ldrld. Bykleme, arlamayla kendisini
yeniden halife yaptlar. lk gnler, fitne kabilecei dn
cesiyle Kaaim, elebalar cezalandnnad. Her eyi eski d
zenine soktu. Hayatnn sonuna doru oruca balad. Ban
yasta koyup uyuduu grlmezdi. lmnde, daha nce
len olu Muhammed'in olu- Ab dullah halife oldu.
(28. Halife)42
29. Halife: Lakab Muktedi-billah'dr. Babas Muhammed,
Kaaim'in salnda ldnden olu Kaaim'in yerine halife
olmutur. Zaman adalet ve dorulukla deer kazand. Sul
tanlk merasimleri artt. Tedbirli, akll ve uyank bir halifey
di. Nefsini, her trl ar isteklerden uzak tutmay becerir,
olaylar karsnda zekice davranrd. Hutbede yalnz kendi
adn okuttu. Msr sultanlarnn (Fatimilerin) koyduu batl
bir gelenek olan, ezanlardaki "Hayy ala hayr'l- 'amel" (Ha
yrl ilere kounuz) szn kaldrtp; eskiden olduu gibi
"hayy 'ala's-salat" (Namaza kounuz) dedirtti. Halk, bu gzel
buyruklar sebebiyle halifeye ok sndlar.
Melikah (Byk Seluklu sultan) kendisi biat edip
Muktedi'den s altanat izni almt. sfahan'da padiah
bulunuyordu. Halifeye olan s evgisinden Badad' a gel
di . Burada, halifenin msaadesiyle "han binas" izni alp
byk bir s aray yaptrtt. Sonra lkesine gidip ordusuyla
42 Yazar, burada bir halife adn atlayp 29. halifeye gemitir. Muhtemelen
Kaaim'in olu olup daha babas saken len Muhammed'i, 28. halife say
m, Muhammed'in olu Abdullah' da 29. halife srasna koymutur. Veya
Kaaim'in ikinci defa halifelii iin 28. sra atlanmtr.

1 24
 DURU TARIH

geri dnd . B adad' ok b eenmiti, buradaki s arayna

yerleti. Halifeye bir haberci gndererek, "Badad' b ana
versin, kendisi b aka bir ehre gitsin. Aksi halde aramz
da s ava kar,'' diye haber gnderdi . Halife , Hak yolunda,
dininden gayriyi dnmeyen bir kims eydi . Sultandan on
gn mhlet rica etti . Hemen Allah' a el at . "Sklanlarn
yardmna ko an, ktlkleri ortadan kaldran, sizi yer
yznn hakanlar yap an m? Yoksa, Allah'la birlikte b a
ka bir tanr m ? o kadar az tleniyorsunuz ki ! "43 ayeti
gerekleti. Melikah hastala tutuldu. ok gemeden de
ld. Halifenin kerameti anlalnca B adadllar s evince
gmldler. Fakat bir sre s onra halife de vefat etti. Olu
Ahmed otuzuncu halife oldu.
30. Halife: Lakab Mstazhir idi. Yksek ahlakl, bilgin,
zeki ve olgundu. Gzel yzl, himmetli, heybetli, yiitti. Za
mannda halk, rahat ve asftde, Halifelik ileri muntazam,
devlet erkan ar sorumluluk altnda deildi. Saltanata par
laklk gelmiti. Dinsizler ortaya karak Halep, am ve Ku
ds dalaylarn yamaladlar.44 Mstazhir lnce yerine olu
halife oldu.
3 . Halife45
32. Halife: El-Msterid-billah Fazl bin Ahmed'dir. Gzel
grnl, akll, iyiliksever, heybetli ve cesur bir halifeydi.
Asileri acmayp ldrtr; dman zerine vuruculuk eder
di. Devlete dzen vermeye, eski parlakl getirmeye gayret
gsterdi. Halifenin belagatta benzeri yoktu. Diyanetten, do
ruluktan, adaletten amazd. Fakat zaman genellikle kan
klklar, fetret ve korku iinde gemitir. Sonunda Seluklu
Sultan Mes'ud, halifeyi yakalatarak ldrtt. Olu halifeli
e getirildi.

Nemi Suresi, 62. ayet.

.. Bu cmleyle 1 096- 1 099 yllan arasndaki, Kuds dolaylannn bir sre Ms
lmaniann elinden kmasyla sonulanan I. Hal Seferi.
45 Yazar, 3 1 . halife olarak yine "Mstahzir-billah"tan bahsediyor. Yanlma so
nucu 3 1 . halife iin anlatlanlann bir blm, bir sonraki (32.) 32. halife
Msterid'le ilgili olmaldr. Bu kantrma herhalde yazma nshadan basm
iin dizgi srasnda olnutur. Tarafmzdan dzeltilmitir.

125
 DURU TARIH

33. Halife: Lakab Raid konuldu. Ad Mansur'du. Gzel

yzl yumuak huyluydu. Gnnde, Seluklular kuvvetliydi.
Sultan Mes'ut Badad'a geldi. Halife, korkusundan hassa or
dusuyla Hemedan'a kat. Sultan Mes'ud, Badad alimlerini
toplad. Raid'in arap itiini, onlann huzurunda tanklar
la ispat etti. Mesut, alimlere, "Sultan, halifeyi azietme yetki
sinde midir?" diye sordu. Onlar da, "Eer zalim ve Allah'n
emirlerine kar kc ise azledebilir! " diye fetva verdiler.
Bylece halifenin amcas Mstazhir'in olu Muhammed'i
halife yaptlar.
34. Halife: Lakab Muktezi-La-emriHal oldu. Bir nce
ki halife Raid ve askerleri zulmden geri kalmyorlard.
Hemedan'dan ayrlp sfahan'a hareket ettiler. sfahanllarla
aralarnda byk muharebe oldu. Halkn ou ldrld. Bu
arada Muktezi de mstakil padiah oldu.
Rivayet: Muktezi, rivayete gre halife olmazdan alt gn
nce Hz. Resul-i ekremi ryasnda grm. (Arapa) "Alt gn
sonra halifem olacaksn," mjdesini alm. te bu ryaya da
yal olarak lakabn Muktefl Liemrullah'a evirmitir. Bu da
bilgili ve olgundu. Yerinde kararlaryla Abbasi Halifeliine
son bir kez daha parlaklk vermitir. Mekke-i Mkerreme'nin
kapsn yenileten Muktefl, eski kapnn tahtasndan kendi
sine bir tabut hazrlanmasn vasiyet etti. Yiit ve heybetli
olduundan, komuta ettii ordusu her nereye gittiyse zafer
kazanmtr. teden beri Trk emirler ile Acem melikleri,
nemli saltanat meselelerinde halifeye ortaklk ederlerken,
Muktefl zamannda hiliifet istiklal buldu. Dnya adaletle
doldu. Vefatndan sonra yerine olu geti.
35. Halife: Ad Yusuf, lakab Mstencid-billah't. Karaya
z, uzun sakall, orta boylu, adaletsever bir halifeydi. Zu
lmleri kaldrd. Haklarn datmnda, keskin klcn l
datt. Zaman itidalle gemitir. lnce olu,
36. Halife: Ad Hasan, lakab Mstazi-bi-emrillah, knye
si Hasan bin Yusuf' tur. Hz. Ali'nin olu Hasan'la bundan ba
ka bu zamana dek "Hasan" adl halife olmamtr. Hliifetinde
adaletten ve doruluktan aynlmad. nsanln dirlik ve d-

1 26
 DURU TARIH

zeni iin almtr. Snr boylanndaki kaleleri ya yeniden

yaptrm ya da onartmtr. Msr ve Halep dalaylar tek
rar Abbasi ynetimine alnd. Halifelik de parlaklk kazand.
lnce yerine olu padiah oldu.
37. Halife: smi Ahmed'dir. Lakab Nasr-billah'dr. Ak be
nizli, Tatar yzl, kumral sakall olup nurani bir grn
vard. Tedbirli ve kararlannda isabetli, beenilen bir hali
fe olarak ad brakmtr. ifler, hakszlkla ehirleri tahrip
le talana daimiarsa da halife siyaseti ve kuvveti ile stn
gelmitir. Dorusu, dalarnhal ilerde, hilede ferasetiyle
pek becerikliydi. ki dost arasna ne yapp yapar dmanlk
sokabilir, iki dman da en olmadk zamanda sevgi bay
la birbirine kenetleyebilirdi. evket ve azameti ziyade olup
feraseti olaanstyd. Hile ve kandrmada da serefrazd.
Bundan dolay, evresindeki beylere, sultaniara korku bu
lat. Boyunlann, ona itaatin yulanna braktlar. Tahtnn
ayana balarn koydular.
Rivayet: "Havarizm ahnn mhrl mektubuyla elisi
gelmiti. Daha eli huzuruna kmadan, ustaca yollarla el
inin maksadn ve mektupta yazl olanlar rendi. Eli
mektubunu sunar sunmaz, ap okumaya gerek duymadan
cevabn orackta yazdrd ! Eliye de, 'Var, imdi selammla
birlikte bu mektubu ahna ulatr,' dedi. Eli, grdn
den akna dnp 'Bu halife gaybdan haber alyor ve ok
ey ona malum oluyor! ' diyebildi . Yurduna dnnce cevabi
mektup ald. Havarizm ahnn mektubuyla nasl uyu
tuu herkes tarafndan hayretle anlald. Bu olay zeri
ne Havarizm ah dahi halifenin kerametine inand ve ona
baland.
Abbasi Halifeliinin zeval bulan beldeleri imar edildi.
Beytullah (Klbe) nceleri yeille rtlrken, Nasr-billah ilk
siyah rty giydirdi. O gnden beri Klbe, siyahla rtlr
oldu. Krk yedi yl halifelik yapt. Abbasoullan arasnda
daha nce veya sonra bu kadar uzun halifelik sren yoktur.
(Allah rahmet etsin, gnahlarn balasn.) lnce olu
Muhammed halife oldu.

127
 DURU TARIH

38. Halife : Lakab Zahir-bi-emrillah'dr. Alim, adil, klmil

halifeydi. Babasnn nice haksz mezalimini kaldrp, bun
larn izlerini gidermeye almtr. Halka kar kyclk
edenleri ortalktan silip sprd. Badad'n Yakuba nahiye
sinden her yl on bin altn gelirdi. Babas bunu haksz yere
seksen bin altna karmt. Zahir-biemrillah yine on bine
indirdi. Vast ehrinden zulmle toplanm yz bin altn ge
lince; bunu sahiplerine dattrd.
Rivayet: "Bir gn hazineye girdi. Hazinedar, 'Hazine Sal
tanatnz srasnda dolsa gerektir, ' deyince, "Hazine dolmak
iin deil, belki hak etmilere datmak iindir,' cevabn
vermiti."
Tahta kt zaman yalyd. "kindiden sonra dkkan a
an ne kazanabilir ki? . . " derdi. Adaleti, doru yolda oluu, ted
bir gzeticilii, kerameti su gtrmez gerekti. Ancak dokuz
ay halifelik yapabildL Sonra ld. Olu Mansur halife oldu.
39. Halife: Mstansr-billah'dr. Ak stne krmz yzl,
ayn zamanda gzel, doan burunlu, kemer kal, sar sakal
l, ksa boyluydu. Babas Nasr, bunun zekiliini, becerikli
liini sezip Latifeyle "Kad ! " diye arrm . Gerekten de
halife olunca, hayr kurumlarnn oaltlmasn nemsedi.
Hastaneler yaptrarak Mslmanlara yardmc olmaya a
lm ulemaya hrmet edip camiler, imaretler yaptrmt.
Tatarlada (Moollarla) birok kez savat, dvt. ounda
galip geldi. Vefat edince olu Abdullah halifelie geti.
40. Halife: Lakab Musta'sm-billah'd. Abbas halifeleri
nin sonuncusudur. Acayiptir ki, Abbas halifelerinin ilkinin
de sonuncusunun da adlar Abdullah'tr. Doru yolda, dinine
bal, fakat devlet ilerinden anlamayan bir adamd. dare
yi, gafillik edip Vezir Alkarn olu Muideddin'e smarlam; o
da kendi merebince davranmaya koyulmutu. Vezir Alkarn
olu, Rafiz46 olduundan, halifelii Hz. Ali soyuna vermeyi

46
Riifizi: slam'n asl inanl arna aykr den. Asl anlam "ayrlan" demek
tir. Rafizilik, kaynan "Ali sevgisi"nden alr. Hz Ali ile soyundan olanl ara
a r s evgi besleyen Rafizil er, dier halifelere ve slam byklerine kin g
derler. Ebubekir ile mer'in halifeliini kabul etmeyip onlar Ali'nin hakk
n yemi sayarlar. Alevilik ve Bektailik Riifizilie yakndr.

1 28
 DURU TARIH

kuruyordu. Bunun iin aba harcad. Sultanlk merasimlerini

emeline gre deitirdi. Birtakm dolaplar evirmeye balad.
Rivayet: "in lkesinde tahtta oturan C engiz zorbalkla
padiah olmu; Sultan Alaeddin Havarizm ah ve oluyla
Hicretin 6 1 5 . (M. 1 2 1 7) ylnda yapt savalardan sonra
Acem lkesini almt. Musta'sm-billah'n veziri, halife
lii Ali oullarna geirtebilmek iin C engiz torunlarndan
Hlag'yla haberleiyordu. Onun Badad' almas, yneti
min kendisine verilmesi, halifelerin de Ali soyundan seil
mesi murad idi. Bu dncelerle gizlice bakaldrd. Saf ha
lifeyi kandrarak btn ordusunu blk prk evre iliere
datt. Ardndan Hlag'ya ulak yetitirdi. Hicretin 656 (M.
1 258) ylnn Muharrem . aynda ve Aure gn ( 1 0 Muhar
rem) Hlag, iki yz bin askerle gelip Badad'n dna kon
du. Halk ve halife akna dndler. Melun vezir, 'Ben gide
yim, konuaym. tkinizin anlamanz salayaym, ' diyerek
savutu. Hlag'yla btn Abbas soylular krp geirmeyi
kararlatrdlar. Yine dnp halifeye geldi. 'Dilei, kzn o
lunuzla evlendirmekmi . Bundan sonra size biat niyetinde . . .
Yalnz, ortaklk suretiyle her ikinizin birden hutbede adla
rnzn okunmasn istiyor. Bunlar saland zaman gide
cektir. Uygun den bence odur ki, bir temsilci gndermek
yerine dorudan kendiniz gidesiniz. Nikah kyldktan son
ra, emir sizindir,' dedi. Nadan Halife son derece aklszd,
inand. leri gelenlerle toplanp gittiler. Ktlk rnei vezir,
bunlar bir adrda alkoyup yine Badad'a dnd. Din bil
ginlerini ve sayl kiileri de toplayp gtrd. Hlag, ar
lama ve sunmalada bir sofra hazrlatt. Halife bakeye
oturtuldu. Bilginierin ulularyla yemek yedi. Sonra, Hlag
gya ok hrmetkarm gibi, halifenin elini tutarak 'eri gi
relim,' diye onu ataa soktu. adrda hem halife, hem olu
ldrld. Sonra da 'Sizi halife istiyor, ' denilerek teker teker
btn eraf, adra alnp ehit edildiler. Sel gibi kan akt .
Bu ktnn kts Hakan (Hlag) , Dicle zerine bir kpr
yaptrp Badad'a geti . Halkn tamamn krp geirdi. Anla
tlanlara gre, on sekiz kere yz bin adam ldrld."

129
 DURU TARIH

Hikaye: "Hlag Badad' zapt edince, kendi adamann

dan-birisini buraya ynetici koydu. Hain vezir Alkamiolu'nu
da yakalattnp 'Bre alak herif! Sen velinimetin olan halife
ye byle nankrlk ettin, ya bana neylersin?' diye azarlad.
Dinsizler iine, dk, sefil bir esir olarak attrd. Bir-iki yl
geince de ldrttY (Allah'n laneti zerine olsun.)48

47 Abbas! halifelerin says 37'dir. Burada fazlalk gze arpar:

1 9 . halife gsterilen Razi-billah, bir isyan srasnda ancak iki- gn halife
lik ettiinden, kaynaklara gerek bir halife olarak gememitir.
28. halife olarak yazar bir isim koynamtr.
3 1 . halife gsterilen Mstazhir, 30. halife olup bu yanlma dolaysyla verilen
bilgiler 32. halifeye aittir.
..
Abbasi Halifeleri Miladi Kitaptaki Sra
biatYl
Seffah (750) L
Mansr (754) 2.
Mehdi (775) 3.
Hadi (785) 4.
Harunerreid (786) 5.
Emin (809) 6.
Me'mn (8 1 3 ) 7.
Mu'tasm (833) 8.
Vas k (842) 9.
Mtevekkil (847) 10.
L Mustansir (86 1 ) IL
Ms'tain (862) 12.
M'tez (866) 13.
Mhtedi (869) 14.
M'temid (870) 15.
Mu'tezid (892) 16.
Mktefi (Mstekfi) (902) 17
Muktedir (908) 18.
Kaahir (932) 20.
Razi (934) 21.
Mtteki (Muktezi) (940) 2 2.
Mstekti (94 1 ) 23.
Muti' (946) 24.
Tay' i (974) 25.
Kaadir (99 1 ) 26.
Kaaim ( 1 03 1 ) 27.
Muktedi ( 1 075) 29.
Mstazhir ( 1 094) 30.
Msterid (1 1 1 8) 32.
Rad (1 1 35) 33.

130
 DURU TARIH

Terakki matbaasnn notu: Ta rih-i Saf' n H u l efa-y Abbasiyenin

ahbar- sa hiha ve asar- cemi leleri n i cami olan cz'-i salisi dahi der
dest tab' ve temsil b u l u n m utu r. 1 287 de Terakki matbaasnda tab'
olunmutur.

Muktefi (Muktezi) ( 1 1 36) 34.

Mstencid ( 1 1 60) 35.
Mstazi ( 1 1 70) 36.
N asr ( l l 80) 37.
Zahir ( 1 225) 38.
II. Mustansir ( 1 226) 39.
Musta'sm ( 1 242- 1 258) 40.

131
 TARH- SAF
nc Fasl
Baz Melikler Ve Hikayeler Bu Faslda Ksm dr

( Evvelkisi )
BEN MEYYE 'DEN ENDLS PADAHLARI

Bunlann Saltanatlan 284 yl (Miladi hesapla 2 75) sr

mtr. Hikaye: "Horasanl Ebu Mslim saldnya geip
Emevi soylulann birounu ldrdkten sonra kurtulabi
lenler uraya buraya gizlendiler. Abdurahman 'n etrafnda
toplananlar Endls 'te (!spanya) ona biat ettiler."

, Padiah: Beni meyye'den Abdurrahman'dr. Mervan

olu Abdlmelik olu Hiam'n olu II. Muaviye'nin oludur.
Karayaz, bir gz bozuk, akll ve olgun bir adamd. End
ls ehrinde (Kurtuba) bir cami yaptrmtr. Yalnz minhe
rine on bin altn harcand rivayet edilir. 70 yl (M. 787)
Rebilahirinde ld. Sultanl otuz drt yl srmtr.
2. Padiah: Hiam'dr. Abdurrahman'n oluydu.
3. Padiah: Hakem bin Hiam'dr. lnce yerine olu geti.
4. Padiah: II. Abdurrahman'dr. Buna gelinceye kadar
Endls hkmdarlar sikke karmamlard. II. Abdurrah
man kendi adna sikke kestirdi. Zamannda sultanlk par
laklk buldu. Hanedan mensuplar altnl elbiseler giymeye
baladlar. Abdurrahman lmnde geriye krk be evlat b
rakmtr. Bunlardan Muhammed padiah oldu.
5. Padiah: Muhammed'dir. Hem bilgin ve olgun, hem
de gazalara katlm bir sultand. lmnde bu da geriye
otuz erkek evlat brakt. Fakat hibiri padiah olamayp
Muhammed'in kardei oldu.

132
 DURU TARIH

6. Padiah: Mnzir'dir. Dinine tutkun ve kullukta esiz bir

padiaht. lnce kardei tahta kt.
7. Padiah: Abdullah'dr.
8. Halife (Padiah) : III. Nasr-billah Abdurrahman'dr.
Bunun dnemine gelinceye kadar "halife" denilmezdi. An
cak Abbasi halifesi Muktedir-billah zamannda (908-932)
Badad'a saldnlar balaynca, halifeliin itiban zedelendi
diye Nasr-billah Abdurrahman, kendisini "halife" ilan etti.
lnce yerine olu geti .
9. Halife: II. Hakem olup lakab Mustansir-billah'tr. Bil
gili, erdem sahibi bir halifeydi. Ardndan olu halife oldu.
1 0. Halife: II. Hiam olup lakab Meyyed-billah'tr. On
be yanda halifelik tahtna oturan Hiam, otuz yl bata
kald. Amcazadesi Mehdi isyan ederek Hiam' yakalad ve
kendi halifeliini ilan etti.
1 . Halife: II. Muhammed'dir. Mehdi lakabn alan bu ha
lifenin de stne Sleyman adl prens yrd. arpmada,
devlet adamlan Muhammed'i alaa edip ldrdler. Ha
piste bulunan II. Hiam tekrar tahta kanld.
12. Halife: Sleyman olup lakab Mstain-billah'tr. Da
ha nceki teebbsnde baanya ulaamamt. II. Hiam'n
ikinci halifelii srasnda yeniden isyan etti. Hiam korkup
kat. Sleyman'a bylece taht ksmet oldu. Fakat ok geme
den Hz. Hseyin'in soyundan olduunu iddia eden Ali adl
biri ortaya kt. Sleyman', babasn ve kardelerini ldr
d. Endls'e padiah oldu.
13. Halife: Ali'dir (IV. Abdurrahman) . Klesi tarafndan
harnarnda ldrnlnce kardei Kasm padiah oldu.
1 4. Halife: Kasm olup lakab Kaaim-biemrillah't. Karde
inin olu Yahya ayaklanarak "Muttali-billah" lakabyla ha
lifeliini ilan etti. Aralannda etin savalar oldu. Sonunda
Yahya, amcas Kasm' ldrerek tahta kt.
1 5. Halife: Yahya'dr. Buna kar da daha nce ldrlen
Mehdi'nin kardei Abdurrahman yrd. Atalannn intika
mn alarak taht ele geirdi.

133
 D U R U TA R I H

16. Halife: V. Abdurrahman'dr. Mustazhir-billah lakabn

ald. Drt aylk bir sultanlktan sonra ld.
17. Halife: m. Hiam'dr. m. Abdurrahman'n torunu,
Abdlmelik'in oludur. Bunun lmnden sonra Muham
med bin Mstekfi-billah bin Abdurrahman padiah olduysa
da bunun lm zerine Marib lkesindeki Emeviler Dev
leti tamamen ortadan kalkt.49 Sonra Mlk-i Tevaif (Bey
likler kargaal) devri balad. Bir sre geince de kafirler,
lkeyi kendi hakimiyetleri altna soktular. (Allah lkemizi bu
hale girmekten korusun.)50

.. Endls Emevi Devleti, m. Hiiim'n 1 03 l 'de istifasyla son buldu .

.. Endls Emevi hkmdarlan: . Abdurrahman (756), . Hiiim (788), I. Ha
kem (796), Il. Abdurrahman (822), . Muhammed (852), Mnzir (886), Abdul
lah (888 ) , m. Abdurrahman (91 2), Il. Hakem (96 1 ) , Il. Hiiim (ilk kez 976), Il.
Muhamme d ( 1 009), Il. Hiiim (ikinci kez 1 009- 1 0 1 3), Sleyman ( 1 009) , IV. Ab
durrahman ( 1 0 1 7), V. Abdurrahman ( 1 023), m. Muhammed ( 1 023), m. Hiiim
( 1 027- 03 1 ) .

134
 kinci Ksm

AHVAL- BAZI MLK

TAF E - S AFFARiYE

Jldnd olarak zuhur eden Saf/ariye'nin saltanatlan eUi

senedir. Bunlar srasyla kiidir.

. Sultan: Leys'el-Saffar olu Yakub'dur. 1 Yakub sanat

la urar, tun ilerdi. Zamanla kendini gsterdi ve Abbasi
halifesi onu ran vilayetlerinden birisine serdar tayin etti.
Yakub'un idaresinden memnun olan halk kendisini padiah
ettiler. Herat, Belh, Kabin, Niabur, Alvaz ehirlerine hakim
oldu.
mrnn sonuna doru, mezartana u iirin yazlmas
m vasiyet ettii sylenir:

Yakub'un babas Leys, bakrc olduundan devlete "Saffari" ad verilmitir.

Yalrub genliinde bo hevesler peindeymi. Bir gn Sistan valisi Dirhem'in
hazinesine girmi. Karanlkta el yordamyla etraf aratnrken eli parlak bir
eye dolrunmu, ilkin mcevher sanm, parman diline dedirince bunun
tuz olduunu aniayp artk baka hibir eye el srmeksizin kp gitmi .
Ertesi gn, hazine duvarndaki delik grlm v e hemen Dirhem'e haber ve
rilmi. Ustalkla girilen hazineden herhangi bir eyin alnmamas valinin
tuhafma giderek tellal artarak hrszia grmek istediini, cezalandr
mayacan duyurmu. Yalrub gvenip pirhem'in huzuruna km:
"Hazinenizi delen hrsz benim.
"Duvar deldin, kimseye duyurmadan girdin. eride bu kadar kymetli m
cevherat var, neden el srmedin?"
"Efendim, hazineye girmek kolay deildi. Ben bunu baardm. Talihiniz var
m, elim oradaki bir tuz uvalma girdi, ilkin mcevher sandm. Dilimle yok
laynca tuz olduunu anladm. Yani sizin tuzunuza banm olmakla aramzda
bir tuz hakk oldu. Bu nimete hyanetlik edemezdim, geldiim gibi ktm!"
Dirhem onun bu drstliin pek beenip maiyetine alm. Rivayete gre
ailenin ikbali byle balam.

1 35
 DURU TAR IH

(Arapa metnin evirisi)

Bu mezar miskin Yakub 'undur

Horasan ve Fars etrafna maliktim
Badad 'dan da meyus deildim
Selam olsun dnyaya zamann gzellikerine
Ki, Yakub sanki bu (aleme) asla gelmedi!

2 . Sultan: Amr'dir. Yakub'un kardeiydi. Baht elverili o

lup iktidar gittike kuvvet kazand. Sonunda Badad halife
si korkarak hutbelerde adna dua akutmaya balad. Bu daha
nce bir baka hkmdara ksmet olmamt. iraz ehrinde
bir cami yaptrd. Fakat Amr de mrl olamamtr. Abbasi
halifelerinden Mu'tezid-billah, Emir smail Samiini'yi se
rasker tayin edip Amr'in zerine sevketti. Emir smail, faz
la zorlukla karlamadan, at rken Amr'i yakalad. Zincire
vurarak halifeye yollad . Amr'in mutfak gerelerini alt yz
deve ancak tard. e baknz ki, hapiste alktan ld ! 2 Sa
vata, Amr'in ordusu dalmt. Bu etin dnemde Saffariye
tahtna Amr'in tarunu kt.
3. Sultan: Tahir olup babas Mehmed, onun babas da
Amr'dir. Halife Mu'tezid, bunun zerine de ordu gnderdi.
Kar kayamayacan anlayan Tahir, Sistiin'a kat ve orada
ld. Devletleri de ykld.3

Emir smail'e esir den Anr, adrda muhafaza edilirken karn ackm .
Yannda bulunan abana, b i r a z yemek tedarik etmesini sylemi. A,
kulplu bir tencere bulmu . B iraz da et. Tencereyi basit bir ocaa yerletirip
yemei hazrlam . E kmek bulmak iin oradan ayrlnca et kokusu alan bir
kpek yavaa sokularak eti kapmak istemi . Tencerenin kulpu b oynuna ta
klkalm . Hayvan tencereyi boynunda saliayarak kamaya balam.
Amr adrnn aralndan bunu grnce kahkahalarla glm . Subaylarn
dan biri, tacn tahtn, varn younu kaybeden, belki hayatna bile kylacak
olan hkmdern byle glmesine hayret ederek nees inin sebebini sormu .
Amr u cevab vermi:
"Daha bu sabah mutfak levazmm tamak iin yz deve gerekiyordu,
halbuki imdi gryorsunuz ziyafet takmm bir kpee bile ar gelmiyo r ! "
Amr, 900'de Samanolu smail tarafndan e s i r edilmi v e Badad'a gnde
rilmitir. Amr'in yerine torununun getii bildirlmekteyse de bu kimi soy
cetvellerinde Tahir gsterilmez. Saffaroullarnn 867- 900 yllar arasndaki
ksa egemenliinden sonra, bir kolunun Sistan'da 1 1 63'e kadar varln sr
drdn ileri sren kaynaklarda vardr.

1 36
 nc Ksm

TAFE - S AMANiYE
( S AMANO GULLAR I )

Bunlar Abbasi halifelerinden saltanat izni almlard.

Aynca halife adna yeni lkelerin zaptyla grevliydiler.
Maverannehir'in btn vilayetleri ynetimleri altndayd.
Taht-gahlan Buhara ehriydi. Hepsi on sultandr. Saltanat
sreleri yz iki yldr (892 'den 999'a kadar 1 07 yl).
Hz. Resulullah 'd an nce gelip geen !ran ahlan, Behram
opin soyundand. !ran, Halife mer zamannda islam
alemine katlnca, mer'in hreti, !ran beldelerinin min
herlerini parlatmt. Daha sonra, Halife Me 'mun, Saman
olu Esed 'i Maverannehir'e hakim olarak gnderdi. Zaman
geti, Esed, mstakil padiah oldu.1 Lakin Badad 'daki Ab
basi halifeliine itaate devamla, istiklale yeltenmedi. Esed
gnnde byk ayaklanmalar da olmad.

( 1 . Padiah) Esed, tedbirli, zeki, olgunluk rnei bir ki

iydi. lnce yerine olu geti. (2. Padiah) Ahmed'i asker
leri ldrd. Olu Nasr (3. Padiah) oldu. Bunu (4. Padiah)
Nuh izledi. Nuh'un olu (5. Padiah) Abdlmelik'ten sonra
kardei (6. Padiah) Mansur tahta kt. Bunu takiben, olu
(7. Padiah) II. Nuh baa geti. !forasan emirleri ve beyleri
Nuh'a kar ayaklandlar. Nuh, Gazne Komutan Nasireddin
Sebktekin'i isyan bastrmakla grevlendirdi. Baar ka
zanp ortal yattran Sebktekin seraskerlie getirildi.
Bylece sultanlk kuvvet kazand. II. Nuh ldkten sonra ye
eni (8. Padiah) II. Abdlmelik baa geti. Henz ocuktu.

Samanoullannn bamszl, Emir Esed'den sonra oullan zamannda

balamtr.

137
 DURU TA R I H

Bundan tr devlet dzenini ayakta tutmaya g yetireme

di. Horasan Beyi Mahmud Sebktekin'i azietmeye kalkt.
Aralan ald ve sava balad. Sonunda Trkistan (Karaban)
bakan, Abdlmelik'i esir edip sultanlna nihayet verdi.
Abdlmelik'in kardei olu (9. Padiah) smail kanay ba
ard ve adamlaoyla ehir ehir dolat. O da yakalanp l
drld. Samanoullan basz, basz kald. lkenin tama
m ve sultanlk yetkileri Sebktekin'in eline geti.2
(Arapa) uBir toplumun felaketi, br toplumun faydasna
olabilir."

Yazar, Samanoullan iin 1 0 padiahtan sz ediyorsa da verdii adlar 9'dur:

Siimiinoullanmn egemenleri: smail (892), Ahmed (907), Nilsr (913), I. Nuh
(943), Abdlmelik (954), Mansur (96 1 ) , II. Nuh (976), II. Mansur (997), II. Abdill
melik (999).

1 38
 Drdnc
Taife-i Babise (Kt Topluluk)

FATMLER

ResuluUahn soyundanz diye geinmilerdir. Fatimiylln

demekle mehurlardr. Aile adla nn, Hz. Fatma soyu grn
mek iin "Fatimi" almlardr. 1 Hepsi on drt kiidir. Hakim
olduklan lke Marib 'dF Daha sonra Msr'a el attlar ve
buraya yerletiler. Saltanat sreleri iki yz yetmi yldr
(91 0-1 1 74 yUan arasnda 264 yl). Bu soydan gelenlerin o
u zndk ve AUah ' yok beZlemi alaklardr. Devletin kuru
cusu AbduUah el-Mehdi'nin, asl adnn Said olduu, baba
s SeZerniye'nin ise demircilikle uraan bir Yahudi olup Hz.
Resul soyundan olmad ulema tarafndan ispatlanm
tr. Fatimi padiahlan drst ve namuslu insanlarla sayl
alimlerden drt bin kiiyi ldrtmlerdir. ilerinden kimi
"ilm-i gayb"z3 renme sevdasna dm; bazlan araba
helal damgas vurmu, kimi halk kendisine tapndrm,
kimi de byk sahabelere kfretmi veya kfrettirmitir.
(AUah'n laneti hepsinin zerine olsun!)

I. Padiah: Abdullah (Ubeydullah)'dr. "Ben Ali'denim" id

diasm ileri srmtr. Marip lkesine giderek orada Resul

Kurucu Ubeydullah el-Mehdi: Hz. Fatma'nn ve dolaysyla peygamberin

soyundan olduunu iddia ettiinden aevlete bu ad verilmitir. Mehdi, am
civarnda domu, Abbasilerin takibine urayarak Marih'de Sicilmase eh
rine gitmi, orada hapsolunmusa, taraftarlarnn yardmyla kurtulup 909-
9 1 0'da kendisini sultan ve halife ilan etmiti.
Marih: Kuzey Afrika'nn Cezayir, Fas, '1\nus blgelerine verilen genel ad.
"Garp ocaklan da denilmitir.
Ilm-i Gayb: GizUliklerden gelecee ait haber almak. (Gayb, grnen diemin
bilinmeyen iyz olarak dnlm ve ortaada bu mevhum iyz ay
dnlatma amacyla Um-i gayb denen apayn bir bUim meydana getirUmeye
allmtr.)

139
 DURU TARIH

neslindenim diye halk arasna girmi , inan ikiliine, trl

phelere sebep olmutur. Soyundan gelenlere Fatimiler de
nir. Bu alan arzusu, Mslmanl btn btn ortadan
kaldrmakt. Amacn gerekletirmek iin saysz din bilgin
lerini, eriat yolunda giden Mslmanlarn deerli bakan
larn ldrtmtr. Marib 'de, sahilde bir ehir kurdurup
adn Mehdiyye koydu. lnce yerine olu geti.
2. Padiah: Muhammed olup kimisi de Murad'dr demi
tir. Lakab Kaaim-Biemrillah't. Babasndan daha mel'undu.
Peygamberlere kfrettirirdi. "Maaradakine ve onunla birlik
olan arkadana smme haa lanet olsun ! "4 dedirtir; Hz. Pey
gamber ile Hz. Ebubekir'i bu szle ktlemek isterdi. (Allah'n
sonsuz rahmeti, en sevgili kulu ve elisi olan Muhammed' e
ve onunla maarada arkadalk edene olsun. Her ikisi, b
yk sahabelerle birlikte, dinsizleri ldrmler, doru yol
dan sapanlar lanetlemilerdir. ) Kaaim-biemrillah'tan sonra
olu smail tahta kt.
3. Padiah: smail Mansur-billah'tr. Her ne kadar mez
hebi iilik idiyse de zulmleri ortadan kaldrma konusunda
pek cesur davrand. Adaleti temin hususunda gsterdii a
ba, babasnn pek haksz yasalarnn etkisini ksa zamanda
sildi. lmnden sonra olu padiah oldu.
4. Padiah: Lakab Muiz'id-dinillah Sa'd'dr. Babas dede
si gibi Rafiziydi. Fakat devlet ilerini iyi biliyor, sultanln
gcn gitbegit arttryordu. Abbasi komutanlarnn elinde
esir bulunan klesi C evher'i kurtarp Msr lkesini ona ver
di. Rafizllii sebebiyle, "Teravih namazn Hz. mer ihdas et
mitir," diyerek bu namaz yasaklad. Klesi C evher, Msr'da
E zher C amiini yaptrd gibi, Eski Msr (Menfis) yaknnda
yeni bir ehir kurdurdu. Adn Kahire koydu ki, halen "Msr"
diye bilinen ehirdir. Halife de bir sre sonra Msr'a gt.
Muiz lnce baa olu geti.
5. Padiah: Aziz-billah'tr. Rafizi olup hak yoldan ayrl
mlarn teki de buydu. Batan baa bozuk mezhebinin bir

Hicret srasnda, Hz. Peygamberle Ebubekir, Mekke'den Medine'ye gerken

bir sre Sevr adl maarada gizlendiklerinden, "Magaradakiler" bu ikili anla
mndayd.

140
 DURU TARIH

sonucu olarak kendisini Yahudilik ve Hristiyanlk dinlerine

daha yakn gryor, bu din mensuplarna yksek grevler
veriyordu. Zamannda ktlkler stnlk buldu. Aziz, b
tn Mslmanlarn yreinde nefret brakt. eba adl bir
Yahudiyi, cennet yceliini kazanm am- Darsselam'a
suba yapt. (Allah hepsini lanetlesin.) lnce olu padiah
oldu.
6. Padiah: Hakim-biemriilah Mansur'dur. Tahta kt
srada on bir yandayd. Ercevan adl ak hadm hem vezir,
hem atabey (naib) yapt. Fakat birka yl geince Ercevan'
ldrtt. Kendi isteine gre devleti ynetmeye balad. Giz
liden gizliye halkn davranlarn izler, sonra bunu yzleri
ne kar aklard. Baz noksan aklllar, Hakim'e "erimi"
gzyle bakyor, bir ksm halk ise onun zrdeli olduunu ka
bul ediyordu. Gecesi gndz, ne zaman nerede olduu belli
deildi. Katra binerdi. Bu yzden de "Katrl Hakim" diye n
yapmt.
Rivayet: "Bir gn minbere karken ariflerden biri u A
rapa drtl bir kada yazp minher basarnaklarna koy
mutu:

(Trkesi) :

Zulme ve eziyete tahamml edilebilir

Ama dinsizlie ve aptalla raz olmak elde deildir.
Gizlilikleri biliyorum, diyorsun
Eer byle bir yetenein varsa, bu kad yazan ortaya
kar!

Meyvelerden elmay, yiyece:Klerden bal kt saym ,

satlarn yasaklamt. Bunlar satanlar ldrtt. Kendi
ad sylendii an halkn ayaa kalkmasn ve sonra secdeye
kapanmasn emretmiti. Msr'daki btn kiliseleri yktrd.
Hristiyanlarn boyu bir zira'lk (78 cm) halar temin ederek
gslerine asmalarn istedi. Yahudiler ise boyunlarna bi
rer buza ba asacaklard ! Hristiyanlar ve Yahudiler, bu

141
 DURU TARIH

acayip simgelerle hangi dinden olduklan anlalarak ld

rleceklerinden korkup Mslman olmaya baladlar. Bir
sre geince kiliseterin yapmna izin kt. Mslmanla
korku belas girenler bu kez de eski dinlerine dnmeye zor
landlar. Nihayet, btn bu arpk tutumlann ba sorumlusu
Hakim ldrld.5 Yerine olu geti. (Allah'n bitmez laneti
zerine olsun.)
7. Padiah: Aziz'ed-dinillah'tr. Lakab ez-Zahir la izaz
ed-dinillah't. Tahta getiinde on sekiz yandayd. Amcas
"Sitt'l-Mlk" (naib olarak) idareyi eline almt. Bu dnem
de, Fatimi Devleti'nin gc dmeye yz tuttu. am ve Halep
vilayetleri lkeden koptu. Zahir'in lm zerine olu tahta
geti.
8. Padiah: Mustansir-billah Maa'z'dr. Yedi yanday
d. Dneminde eine rastlanmam bir ktlk bagsterdi.
Mustansir, bir namaz yaygs ve bir ift takunyayla dnyadan
el etek ekti. Ezher C amii'nde ibadete koyuldu. Fatimiler so
yunda bundan Mslman yoktur. Yerine olu padiah oldu.
9. Padiah: Msta'li-billah'tr. Zamannda birtakm kar
klklar kt. Kuds- erif'i kafir ald. lnce taht oluna
kald.
10. Padiah: Mansur Amr ba-hkkam-Allah'tr. Bu da
yedi yandayd. kilik, bozgunculuk iyice artmt. Amr'in,
Allah'a inanmazl, zndkl yeryzn doldurmutu.
lnce (ldrlnce) olu olmadndan amcasnn olu
Fatmi halifesi oldu.
1 . Padiah: Hafiz-ed-dinillah Abdlmecid'dir. Tpk n
cekiler gibi sapkt. ldkten sonra olu tahta kt.
12. Padi8 : Zatir-billah !smail'dir. Bo eylere ve araba
dknd. Veziri Abbas'n olunu seviyordul Bir gn vezi
rinin konana gidip ocua tecavze yeltendi. Vezir daya
namad, iki oluyla ahlak yoksulu Zafir'i orackta ldrd.
Artk Msr'da barnamayacandan vezir iki olu am'a ka
arken yolda vezir ve olu N asr kafidere esir oldular. ld
rlen Zafir'in yerine olu padiah oldu.

Hakim, Drziyye veya Hakemiyye denilen mezhebin kurucusudur.

1 42
 DURU TARIH

1 3 . Padiah: Fa.iz bi-nasrullah olup ad sd'yd. Henz be

yandayd. Dernek olu Ehlayi'yi (Talai bin Ruzzk) vezir
yapt. Adn da Melik Salih' e evirdi. Msr ve am'daki Sali
hiyye camilerini bu vezir yaptrm tr. Faiz on iki yanda l
dnden geriye oul brakmamt. Amcazadesi tahta kt.
1 4. Padiah: Adi d-billah'tr. Dnemindeki garip vak' al arn
aniatlmasna bu kitap yetmez. u var ki, am hakimi, Fatimi
halifelerinin adn Msr'dan att. Hutbelerde Abbas! halife
sinin ad okunnaya balad. Adid, iktidannn sfra dt
n anladndan kar koyamad. Bylece devlet snd,
sultanlk gunei batt.6

Fatmi halifeleri: Ubeydullah (9 1 0) , Kaasim (934), Mansur (945), Muiz (953),

Aziz (976), Hikim (996), Zihir ( 1 0 2 1 ) , Mustansir ( 1 036), Mstali ( 1 094), Amir
(Amr) (l 1 0 1 ) , Hifz (l 1 30), Ziifir (l 149), Faiz (l 1 54) , Adid (l 1 60 - l 74) .

143
 Beinci Ta'ife:

AL - B VEYH
( B VEYHO GULLARI )

Bunlara "Deylemiye" de denir. Buye orta halli bir kiiy

di. Atalannn soyca Behram 'a (opin) ulat rivayet edilir.
Buye'nin olundan biri madddevle Ali, dieri Rk
nddevle Hasan, ncs Muiz 'ddevle ebui-Hseyin
Ahmed 'd ir. Bu karde, Milkan ibn Kaki adl Tilberistan
hakannn hizmetindeydiler. Bu hakanla, Damgan iline sa
vaa gittilerse de yenilgiye uradlar. Milkan 'n yanndan
aynlp D eylem 'e geldiler. Bu ra nn hakimi Merdavih (Marda
vic bin Ziyar) ah 'la arkadalk kurdular. Merdavih, karde
lere birtakm balarda bulunarak lkeler verdi.

madddevle Ali: Merdavih ah, buna Kerec ilini bala

d. Ali tedbirlerde bulunarak sfahan' ald. iraz ve Kazrun' a
da boyun edirdi. Badad'da (halife namnal ileri yneten
Torun lnce bu nl kente saldrd. On sekiz yl padiah
lk etti. Halife elinde oyuncak olmutu. madddevle'nin o
lu yoktu. lnce kardei Rknddevle'nin olu Adddevle
Kaba Hsrev (Fars) hakimi, kardei Muiz'ddevle ise Irak'a
hakim oldu.
Rknddevle Hasan: Bveyhoullarnn soy bakan
(hanedan reisi) unvann tayordu. Rknddevle'nin byk
olu (yukarda temas edildii gibi, madddevle'den sonra)
Fars hakimi olmutu. Dier olu Meyyedddevle, sfahan
valiliine atand. Kk olu Fahrddevle ise Hemedan beyi
oldu. Rknddevle Hasan, krk drt yl sreyle geni lkeleri
ynetimi altnda tuttu.

Bye'nin sz konusu olu birer sultan olmayp Emir veya Melik unvann
tamlar, yalnz kk kardeleri Muiziddevle'ye sultanlk verilmiti.

1 44
 DURU TARIH

1 . Padiah: Muiz'ddevle Ebl-Hseyin Ahmed'dir. Bu,

kardei Rknddevle Hasan ldkten sonra Irak'ta padiah
oldu. Bir eli kesikti. Irak'daki padiahl yirmi bir yl srd.
lnce yerine olu B ahtiyar geti.
Rivayet: "Ebl Hseyin Ahmed, bir gece Dicle kysnda
otururken gk grledi, imekler akt. Gizlilik aleminden u
beyti iitti:

(Arapa) Trkesi:

Gnlnn byk arzusu, Hseyin 'in babasna (Hz. Ali 'ye)

duyuruldu
Senin dualann ve onun araclyla
Gecelerin ve gndzlerin sahibi olan Yce Allah
Sana cennette altndan bir kk hazrlatt.

O gecenin tarihi tespit edildi. Meer Muiz'ddevle ayn

anda lmt."
2. Padiah: Olu zzddevle Bahtiyar'dr. ii mezhebin
den olduu iin halk, "Ah Hseyin! ah Hseyin! .. " dedirtip
dndrrd. te halen grlen bu kt gelenei Bahtiyar
balatm oldu. evket ve kudrette esizdi. Rivayet do
ru ise bir sn boynuzundan yakalayp yere alabilirmi !
Amcazadesi Adddevle'yle aralannda birok sava oldu. So
nunda, Adddevle, Bahtiyar zzddevle'yi ldrtt. Mstakil
padiah oldu. zzddevle'nin ls nne konduu zaman
dayanarnayp gzya dkt. zzddevle'nin sultanl on bir
yl srmtr.
3. Padiah: Adddevle'dir. Amcazadesinin lm ar
dndan bsbtn bamsz kald. Badad' ele geirdi ve
bunun dneminde halifenin bir kuru ad vard. Adddevle
hayrata hevesli, iyi huyluydu. Halk kollard. ileri iyi y
netiyordu. Aslnda byk sultan (hanedan reisi) babas
Rknddevle'ydi. Adddevle ise bir bakma "vezir"lik maka
mndayd. Rknddevle lnce mstakil oldu. Hayrdan geri
durmazd. Peygamberimizin ehri olan Medine'ye bir kale,

145
 DURU TARIH

Badad ve Mehed ehirlerine ise hastane ve imaretler yap

trmtr. Btn bunlar, Hz. Hseyin' e besledii sevginin bir
sonucu olarak ve onun yaknln kazanmak amacyla kur
durmutur.
Rivayet: "Bir gn, Badad'da yaptrd darifaya git
ti. Gezerken bir akl hastas, sultana bakp 'Deli ben miyim,
yoksa sen misin?' dedi. Sultan, 'Sensin! ' karln verdi. Bu
sefer deli, 'Ben akllym. Deli asl sensin ki, aklllardan para
toplayp delilere harcyarsun ve bilmiyorsun ki, iyileme ve
kurtulu , ancak Allah'n yardmyla olabilir. Kendi gayretin
le hastalan dertlerinden kurtaracan s anp aldanyorsun! '
dedi."
Sultanl uzun srd. Ynetiminin s alaml, herkese
gven verii, Halife Tayi'billah' memnun brakmt. Bu yz
den halife kzn Adddevle'ye nikahlad, damat edindi.
Yemen padiah, Adddevle'ye hediye olarak tek para 5 6
rtF anber-i ham gndermiti.
Adddevle'nin btn sultanl otuz drt yldr (950-983
arasnda ve Fars hakimliiyle birlikte) . ldnde yetmi
drt yandayd. Bundan sonra hakimiyet ikiye blnd.
Kardei Meyyedddevle, sfahan dolayarna hakim olarak
yedi yl tahtta kald.
4. Padiah: Fahrddevle Ali'dir. Rknddevle'nin olu,
Adddevle'nin kardeiydi. Bunun, "Sahib" lakabyla anlr bir
veziri vard ki, benzeri bir baka vezir gelmemitir. Tedbir
li, tekilat, zeki, olgun ve erdemli bir kiiydi. Bu ibanda
bulunduu srece Fahrddevle hak gzeticilikten aynlma
mt. Fakat Vezir Sahib lnce trl zulmlere nayak oldu.
Fahrddevle Ali'nin lm srasnda btn malianna ve ha
zinesine "Seyyide't-n-Nisa"3 denen kars el koydu. yle ki,
ortada kalan Fahrddevle'nin cesedini kefenleyip grnneye
dahi para bulunamad ve cenazeyi tccarlar defnettirdiler.

Rtl: eski bir l birimi. Badad ntl 1 2 8 dirhem (384 gr), am ntl 480 dir
herndi 1 1 400 gr) . (Amberin ok deerli oluu ve pek az bulunuu dikkate al
nnca 56 nt! (yaklak 230 kg) tutanndaki hediye, byk kynet ifade etmi
olmal.)
"Kadnlann efendisi" veya "kralie" anlamnda bir unvan.

146
 DURU TAR I H

Fahrddevle'nin padiahl o n drt yldr. Vasiyeti zerine

mezartana (Arapa) u szler yazlmtr:

Trkesi:
Saraylanm braktm, btn zenginliim ve mlkm el
den gitti.
Benden sonra gelenler, birbirlerine benim bu halimi an
latsnlar.

5. Padiah: Mecdddevle Ebu Talib Rstem babasnn ye

rine padiah oldu. Daha drt yandayd. Devlet ilerine ana
s Seyyide Hatun bakyordu. Bu yzden sultanlkta zlme
balad. Mahmud Sebktekin saldnya geerek lkenin bir
blmn zapt etti. Mecdddevle'nin sultanl ancak iki yl
srd.
6. Padiah: Samsamddevle Merzaban'dr. Adddevle'nin
oludur. Babasnn vasiyeti zerine zaten lkenin bir b
lmne hkmetmekteydi. Halife Tayi'Billah bunun sultan
lna da izin verdi. Samsamddevle yl padiahlnda
kardei erefddevle'yle savamak zorunda kald. erefd
devle, Merzaban' yakalayp gzlerine kzgn mil ektirdi ve
bir da kalesine hapsettirdi. Nizdm 't-Tevdrih adl eserde,
erefddevle'ye Samsamddevle'den daha nce yer verilmi
tir. Bu kaynaa gre, ran beyleri Samsamddevle'ye bal
lard. eref lnce Samsam tamamen bamsz kalm, fakat
zzddevle'nin oullan saldnya geince yurdundan ka
mtr.
7. Padiah: erefddevle'dir. Bu baa geer gemez
B adad'a geldi. Halife Tayi'billah kendisini merasimle kar
lad. Sayg gsterdi ve sultanlna izin verdi. erefddevle
Badad'da lrken yerine kardei Bahaddevle'nin gemesi
ni vasiyet etti.
8. Padiah: Bahaddevle'dir. Halife hem basal dile
rnek, hem de saltanat deiiklii sebebiyle tebrik sunmak
iin Bahaddevle'yi evinde ziyaret etti. Yeni sultan, halifenin
nnde yer pt. Kendisine, "Ziya'l-mille" (Ulusun I) di-

1 47
 DURU TARIH

ye ikinci bir lakap ve sultanlna izin baland. Ancak ok

gemedi, Bahaddevle halifeye kar bakaldrd. (Bu olay,
Halife Tayi-billah bahsinde anlatlmt.) Yirmi yl ay
sultanlk eden Bahaddevle'nin lm zerine amcazadesi
Mecdddevle padiah oldu.
9. Padiah: Mecdddevle Rstem bin Fahrddevle bin
Rknddevle'dir. Bu, zaten babasnn yerine Rey ehrinde
drt yanda sultan olmutu. Bahaddevle'nin lm ar
dndan hakimiyet snrlarn geniletme imkan buldu. Bu
na Mecdddevle lakab verilmiti. Bir mddet sonra, Mah
mud bin Sebktekin, Mecdet'in zerine yrd. nemli bir
ksm topraklarn zapt etti. Mecdddevle'nin btn sul
tanl otuz iki yldr. O lnce Bveyh Sultanl tahtna
Bahaddevle'nin olu Sultanddevle kmtr.
10. Padiah: Sultanddevle'dir. On iki yl drt ay tahtta
kalmtr. Baz kaynaklara gre, Sultanddevle'nin bir s
re Badad'dan ayrln frsat bilen Halife Kaadir-billah,
Sultanddevle'nin kardei Merrefddevle'yi tahta oturt
mutur.
1 . Padiah: Merrefddevle Hasan'dr. Be yllk bir sul
tanlktan sonra lm, Bahaddevle'nin olu C elalddevle
padiah olmutur.
12. Padiah: C elalddevle'dir. Badad'n bir yllk vergi
sini zorla toplatt. Halifenin halka bu ekilde zulmn reva
grlmemesi ricasna kulak asmad. Halifeye kar asi du
rumuna girdi. Fakat ok gemeden ld. On alt yl sultanlk
etmitir.
13. Padiah: Merzaban bin Sultanddevle'dir. madd
dinullah (ma dddevle) lakabyla anlan Merzaban, amcas
olan Celalddevle'yle on drt yl kadar savam, sonra ba
rmlard. Ancas lnce de taht kolaylkla elde etti. Drt
yl iki ay bata kalmtr. lnce olu Melik Rahim Hsrev
'badiddinullah, Badad'da yerine geti.
14. Padiah: Melik Rahim Hsrev'dir. Seluklu sultanlar
nn ilki olan Turul Bey'le savaa tututu. Aralarndaki sava
ve dmanl kesip barmak istediler. Hsrev, grme

1 48
 DURU TARIH

iin Trul' a gitti. Fakat yakalanp ldrld. Irak illerin

de ve kaynaklarn ounda buna son Deylemli denir. Ancak
Nizcim 't-Tevarih'te iki isim daha yazldr:
1 5. Padiah: Ebu Mansur Pulat (Kolad) Stun'dur. Bu, Fars
Padiah Ebu Said Hsrev ah'la savalar ve banlar yaptk
tan sonra Ebu Said'i trl oyunlada tuzaa drp ldr
d. Bylece Fars ili de Mansur'a boyun edi. Ne are ki. ok
gemeden sultanlktan alaa edilip bir kaleye kapatld.
Bir daha kurtulamayarak orada ld.
1 6. Padiah: Ebu Ali bin Keyhsrev'dir. Mansur hapistey
ken tahta kt. Deylemlilerden en son kii budur. Fakat bu,
evresindeki sultaniann bir oyunca gibiydi. Sonunda, yal
nz Bendhan ehri hakimliine raz olmutu. Bylece komu
hkmdarlara yaranmak istedi. Hicretin 487 (M. 1 094) yln
da ld. te Nizam 't-Tevarih, Deylemlilerin sonunu byle
balamaktadr. 4

Yazar Bveyhoullann koliara ayrmadan toplu anlatmtr. Aadaki d

zenleme, Dvel-i Islamiye'deki soy cetveline baklarak yaplmtr.

Bveyhoullan 932 - 1 055

+ madddevle : Errecan ve Nevbendecan'da 932-934
Fars ve Huzistan'da 934-949
+Rknddevle : Hemedan, sfahan, Rey'de 935-976

. Muizddevle : Kirman'da 934-949

Irak ve Ehvaz'da 945 -967
2 . zzddevle : Irak'ta 967-978
3 . Aduddevle : Irak'ta 978-983
Fars, Huzistan, Kirman'da 949-983
4. Fahrddevle : Rey'de 976-979
Rey, Hemedan, sfahan'da 983-997
Meyyedddevle : Hemedan ve sfahan'da 976-983
5 . Samsamddevle : Irak'ta 983-985
Fars, Huzistan, Kirman'da 990-998
6. erefddevle : Fars ve Huzistan'da 983-989
Irak'ta 987-989
7. Bahaddevle : Irak'ta 989- 1 0 1 2
Fars, Huzistan, Kirman'da 998- 1 0 1 2
8 . Mecdddevle : Rey'de 997- 1 029
emsddevle : Hemedan ve sfahan'da 997- 1 0 2 1
9. Sultanddevle : Irak, Fars ve Huzistan'da 1012- 1021

1 49
 DURU TAR I H

(Arapa konuyu balama beytinin) Trkesi:

Yalnz Yce AUah 'n mlknn

Ne sonu ve ne de snn vardr.

1 0 . Merrefddevle : Fars ve Huzistan'da 1 02 1 - 1 022

Irak'ta I 02 - o25
Kvamddevle : Kirman'da 1 0 1 2 - 028
. Celalddevle : Irak'ta o25- 044
2 . madddinullah : Fars ve Huzistan'da 022 - 048
Kirman'da o28- 048
Irak'ta 044- 048
3 . Melik'r Rahim : Fars, Irak ve Huzistan'da 048- 1055
4. Fulad Sutn : Kirman'da 048- 055
5 . Eb Ali Hsrev o55- 094

so
 Altnc Taife

GAZNEViYE
( GAZNE LLE R )

Iran lkesindeki Gazne ehri tahtgahlan olduundan

uMlUk-i Gazneviyye" adn tamlardr. Aynca byk ata
lan Sebktekin 'den, 'iil-i Sebktekin " de denir. Hepsi on iki
kiidir. Sultanlk sreleri yz seksen drt yldr. 1

. Padiah: Sebktekin'dir. Samanoullan sultanlanndan

Ahmet bin smail'in sayg gren komutanlanndand. Saman
olu Nuh gnnde, Gazne hakimliine atanmt. Nuh, ken
disini ok beenir, gzbebei gibi tutard. Fakat aralannda
buuz ve dmanlk balaynca, Gazne'de istiklalini ilan etti.
Sonra, yine aralan dzeldi. Alptekin'in shak adl olu, Nuh
tarafndan Horasan valiliine gnderildi. Bunun valilii uzun
srmedi ve ld. Akrabas yoktu. Halkn arzusu zerine, eski
Gazne biikimi Sebktekin, Horasan hakimi oldu. Akll, siya
setten anlar, derin bilgisi olan bir komutand. Hind ehirlerin
den ounu ele geirdi. Dolaysyla zengin hazinelerin sahibi
oldu. Adalet yolunda giderdi. Yirmi yl sultanlk etti. lmne
yakn olu smail'i veliahtla atad. Ancak byk olu Sultan
Mahmud, Horasan'dan gelerek smail'i kuatt. smail bitik ve
yenik dt. Gazne Kalesi Mahmud'a kaplann at. smail
sultanlk hakkndan vazgetii iin Mahmud tek bana ba
_
basnn tahtna oturdu.

Gazne Devleti'nin ilk hikmdan Alptekin, 955'te Herat (Dou Horasan) valisi,
9 6 I 'de Horasan hakimi (genel valisi) olmu; 962'de Samani sultann metbu
taruyarak bamszln duyurmutu. Fakat 963'te lnce yerine olu Ebu
shak brahim gemi, bu 964'te ardl brakmadan lnce, Alptekin'in yeti
tirmelerinden Bilge Tekin (964-977), Pii Tekin (977) ve Sebktekin (977-997)
baa genilerdir. Gazne Hanedan bu Sebktekin soyundan, saltanat sre
leri de 962- 1 1 87 arasnda 225 yldr.

s
 DURU TARIH

Hikaye: "Sebktekin saken, Mahmud ile smail bir gn

yle konumular:
Mahmud: 'Eer taht sana ksmet olursa, beni neylersin?'
smail: 'Seni padiahlktan meneder, yetecek kadar denek
balann.
Neden sonra, Tann, sultanl Mahmud'a ksmet edince,
smail'in dediini ona aynen uygulam."
2. Padiah: Sultan Mahmud'dur. Dorusu, babas gibi
haksever, adaleti, hem huyu, hem yz gzel bir padiaht.
Bu nitelikleriyle mehurdur. Yan ve mahbubu yaz' arkada
ve yolda semi, hocas Hasan Meymendi'yi vezirlik maka
mna getirmi , evresine dneminin nl ve deerli bilginle
rinden bir arkada topluluu temin etmitir. Btn bunlarla
ilgili ibret verici olaylar, hikayeler, rivayetler oktur. Hemen
hepsi Kitab- Ahlak'ta mevcuttur. Mahmud, kendisi de bi
lim ve erdemle bezenmi bir kiiydi. Bal bana bir kltr
hazinesi olan Tefrid adl eserin yazandr. Bu kitap, hukuk
konularn kapsayan esasl bir incelemedir. Her gece, gzel
elbiseler kuanp Yceler Ycesi Yaradan'a, beceriksizliini,
kkln aklayarak duada bulunur; sabaha dek namaz
klann. u anlaml sz, Sultan Mahmud'un iir alanndaki
maharetine bir rnek saylabilir:

Farsa beytin Trkesi

Ne lkeler fetheden, ne buyruklar yrten bir hakanm,
Bu kapnn (Tann evinin) dilencilerinden biriyim.

Ynetiminin kusursuzluu, yeryzn klcna boyun e

dinniti. Badad halifesi bile bunun adaletiliini izleyip
sultanlna msaade etmitir. Bylece yce ad minherler
de duyulur oldu. Deylemli sultaniann sonuncularndan olan
Mecdddevle'den halkn ikayetleri kulana gelince sefere
km , Crcan, Irak, sfahan, Rey, Taberistan, Horasan, Kir
man ve Havarizm illerini almtr. Kyaslannas yaplama
yacak kadar ok hazinelere sahipti. Gnden gne kuvveti ve
parlakl artt. ans, sultanln her gn biraz daha yk-

1 52
 DURU TARIH

seltti. Sultan Mahmud'un kudretine bir misal olmak zere

sava iin devaml surette bin fil besiettiini sylemek yeter
lidir. Fethettii lkeler saynakla bitmez.
Rivayet: eh n am e 'nin manzum olarak yazlmasn dile
"

dii zaman, Firdevsi'yi bu ile grevlendirdi. Her beyti iin

bir altn bahi vaadinde bulundu. Firdevsi, otuz be yl di
dinip altm bin beyitlik ehname'yi tamamlad. Eser, Sul
tan Mahmud'un adna yazlmt. air bu esiz manzume
yi, Has !yaz araclyla sultana takdim etti. Ancak Hasan
Meymendi, Has yaz' kskanarak Sultan Mahmud'u vaadin
den caydrd: 'imdi altm bin altn demek, israf ve devlet
maln kusurlu kullanmaktr. ' kandrmacasyla altm bin
aka caize2 yollanmasn tavsiye etti. Sultann gnderdii
bu para, Firdevsi'ye hamamdayken ulat. air ykanyordu.
Durumu kendisine bildirdiler ve para keselerini nne koy
dular. Firdevsi, bu (nemsiz) meblan 20 bin akasn ha
mamcya, 20 binini getirene, geriye kalan 20 binini de ha
mam kapsnda bir erbetiye verdi. Seksen iki beyitlik yeni
bir kasideyle Sultan Mahmud'u ineledi. te ondan baz
Farsa msralar (Trkesi) :

Ey lkeler aan ah Mahmud

Eer benden ekinmiyorsan bari Tanr 'd an kork
ayet, ahn babas da ah olsa idi
Bama altndan tae kordu
Hizmeti olundan i beklenmez
Bir byk padiahn babas olsa bile 3 . . .

Bu hikaye, ders verici deerdedir. Sultanlar, olabildii ka

dar, airlerin hicivlerine hedef olmaktan saknmaldrlar.
Hikaye: "Anlatlr ki Sultan Mahmud, Firdevsi'ye kar
sznden caym olmann pimanln duyarak Hasan
Meymendi'yi vezirlikten azletmi . Tus ehrindeki Firdevsi'ye

C aize: E s kiden airlerin, hkmdarlara, devlet byklerine sunduklan vg

iirlerine veya eseriere karlk aldklan ykl bahilerdi . .
Burada Sultan Mahmud'un klelikten yetime b i r komutann ISebktekini
olu olduu ima edilerek s znden caymas bu zrne balanyor.

1 53
 DURU TARIH

de altm bin altn gndermi . Allah'n hikmeti olacak, o gece,

byk air 'Firdevs C ennetine yolcu olduundan,' para olu
na ve kz kardelerine verilmitir. Onlar da paray almak is
tememiler, son are, sultann emri zerine, Firdevsi'nin top
rana bir trbe ve bir tekke yaptnlp akarsu getirilmi."4

Farsa beytin Trkesi:

Mahmud 'un ycelii gelip geti, onun zamannda.

Firdevsi'nin deeri bile bilinmedi de hikayesinden gayri
bir ey kalmad.

Gazneli Sultan Mahmud'un sultanlk sresi otuz be yl

dr. lnce olu Me'sud tahta kt.
3. Padiah: Sultan Mesud son derece cesur, cmert bir
sultand. Savalarda demir grzle5 bizzat dvrd. On
iki yl sultanlk etti.
Rivayet: "Sultan Mesud'un kardei Muhammed'e, baba
lan sultan Mahmud Hind diyarndan baz yerleri vermiti.
Amcalar Sebktekin olu Yusuf, yeeni Muhammed'i yaka
layarak hapsetti. Mesud da amcasnn zerine yryerek ya
kalayp zararsz hale getirdi. Bylece tek bana btn lke
ye sahip oldu. Adalete, dorulua babas gibi dknd. u
farkla ki, Mesud'un dneminde Seluklular ok kuvvetlen
miti. Dnya devleti hibir zaman kararl deildir. Bundan

Firdevsi (Ebl Kasm Hasan [935 - 1 02 1 ] ) ran edebiyatnn destan airi.

eknamesi'yle dnya apnda hrete sahiptir. Eseri ve Sultan Mahmud'un
ciiizeyi verneyii hakknda rivayetler vardr.
Akc bir slup, parlak hayaller, gl tasvirlerle rl ekname'deki hikmet
lerin, yzyllar sonra bile baz gerekleri yanstt sylenir. (rnein "Timur,
Horasan' alp, 1 3 8 1 ylnda Ths'u tahrip edince Firdevsi'nin kabrine giderek
pek marurca Farsa bir beyit okumu. (Trkesi): 'Ban topraktan kaldr
da Thran kahramanlannn ezici penesindeki ran'n halini gr! . . ' Trbedeki
rahlede ak duran ekname'ye gz atnca u garip beyide karlam: 'Ma
demki aslanlar bu emenziirdan ekilip gitti; artk buralarda avclk topal
tilkiye kald ! ' Bu beyti okuyan Timur, kitab elinden frlatarak ' Firdevs hi.lii
yayor ! ' deyip oradan uzaklam .)
Grz: E ski silahlardan. zerinde sivri kintlan olup topuz biinlidir. Trk
ede bozdoandr.

1 54
 DURU TARIH

dolay, Mesud'un sultanl, Seluklular karsnda zayf

kald. Turul Han'a dmanlk gdp onunla birok savaa
girirnek ara patlad. Mesud'un ou vilayeti elinden kt.
te yandan, hapisteki kardei Muhammed, bir kolayn bu
lup kurtuldu, asker toplayarak Gazne'ye yrd. Mesud'u
yendi ve ldrd. Olu Ahmed' i ise hapse att."
4. Padiah: Muh amme d'dir. Yukanda anlatlan olaydan
sonra Gazne tahtna kavutu. On drt yl (?) bata kald.6
Sonra Sultan Mesud'un oullanndan Sultan Mevdud, amca
sna kar harekete geti. "ldren ldrlr" darbmeseli
nin denenm.ilii bir kez daha anlald ve Sultan Muham
med, ocuklanyla birlikte ldrld. Btn lke Mevdud'un
hkm altna girdi bylece.
5. Padiah: Mevdud'dur. stn nitelikleri gerekten ok
tu. Sultanl yein ve dman ezmeye elveriliydi. Hemen
hemen btn ran buna ba koydu. Yedi yl padiahlk edip
ld.
6. Padiah: (II.) Mesud'dur. Tahta kt zaman henz be
yandayd. Anas, lke ynetimini evirmeye alyordu.
Birka ay gemeden amcas Ali'yi tahta kardlar.
7. Padiah: Sultan Mesud'un olu Ali'dir. Bunun dnemi
de ksa srd. Sultan Mahmud'un Abdrreid adl olu yl
lardr hapisteydi. Kurtulunca asker toplad; Ali'nin yldz
snp bununki parlad.
8. Padiah: Abdrreid'dir. yilikten uzak, kt yaradll
bir adam olduu sylenir. Yedi yl sultanlk etmitir.
Rivayet: "Sultan Mesud'un damad olan Turan adl bir
fesat ortaya karak Abdrreid'e ordu hazrlatt. Ama
c, Seluklular'dan almakt. Azgn bir savaa tutuuldu.
Fakat sava bitince Turan, kaynatas Sultan Abdrreid'i
ldrerek tahtna kondu.7 Muhtemel bir ayaklanmay nle-

Sultan Muhammed (Mehmed)'in btn sultanl, 1 030'da aylarla snrl; Sul

tan Mahmud'un lmn ardndan da, 1 040 - 1 04 1 arasndadr. lk sultanlna
son verilerek gzlerine mil ekilmi, ikinci sultanlnda da ldrlmtr.
Tarihler, Turan' (Turul) "KMir-i nimet" ve mtegallibe olarak kaydederler.
Zorbalkla Gazne tahtn zapt etmise de ancak iki ay ( 1 052'de) tahtta kalabil
nitir.

1 55
 DURU TARIH

rnek iin de askere bol bahi datt. Fakat bu tedbir para

etmedi. devletin ileri gelenleri toplanp Tran' ldrdler.
Sultan Mahmud'un torunu Mesud'un olu Ferruh-zad' ha
pisten karp padiah yaptlar."
9. Padiah: Ferruh-zad'dr. -be yl sonra bu da ld.
Yerine kardei brahim geti.
10. Padiah: brahim'dir. Doruluktan amayan, kullukta
kusursuz, ibadete dkn bir kimseydi. Birok lkeyi yeni
batan fethetti. Krk iki yl sultanl vardr. Rivayete gre,
kendisi iin bir kk dilese, ilkin Allah adna bir caminin te
melini atar, kasra yle balarm. lnce yerine olu Mesud
padiah oldu.
1 . Padiah: (III.) Mesud'dur. Yirmi yedi yl da bunun sul
tanl vardr.8 Sonra olu Arslan ah tahta kt.9
12. Padiah: Arslan ah'tr. Kardei Behram, Sultan
Sencer'in kkrtmasyla Arslan ah'n stne yrd ve
Sencer'in yardm sayesinde Arslan ah' ldrp taht ele
geirdi. Arslan ah'n sultanl yldr.
13. Padiah: Behram'dr. Otuz be yl padiahlkta bulun
du. Adaleti ve eriata bal bir hkmdar olup dneminde
adna saysz kitap yazlmtr. lnce olu Hsrev ah tah
ta kt.
14. Padiah: Hsrev ah'tr. Bu daha nce Gur Haka
n Alaeddin'in kardei Seyf'i ldrp tehir etmiti.
te bu nedenle Alaeddin, Hsrev'e kar sava at ve onu
Hindistan'a kamak zorunda brakt. Sultan Alaeddin, ye
enleri ihabddin ile Gyaseddin'i. Hsrev'in bakenti olan
Gazne'ye brakp memleketine dnd. ihab (ddin) bir ko
layn bulup Hsrev'i getirtti ve oullaryla birlikte kalede
hapsettirdi. Kendisi de mstakil padiah oldu. Bir rivayete
gre, Hsrev ah hapiste lmtr. Bir baka rivayette ise
sava sonunda Hsrev Lahor' a kap, orada padiah olmu,
ihabddin asker ekip zerine yrm . Fakat felah bulma
yp lmtr. Yerine olu Melik ah padiah oldu.

Sultan III. Mesud'un hkmdarl ( 1 099- 1 1 5) on alt yldr.

Arslan ah'tan nce bir yl kadar Sultan irzad'n hkmdarl vardr.

1 56
 DURU TARIH

1 5. Padiah: Melik ah'tr. kiden ban kaldrmayan bir

adamd. ierin gidiinden habersiz, kadnlarla yaard. Ni
hayet kendisiyle beraber Gazne Devleti de kp gitti.
Btn sultanlk sreleri iki yz on yldr. 1 0

10 Yazar balangta Gazne sultanlannn on iki kii olduunu bildirdii halde

on be isim veriyor. Aynca bunlann anlatmnda kanklk vardr. Bu kan
klk, eserin slubuna uygun ekilde, bireyler ayn ayn tantlarak dzeltildi.
Sebktekin'den itibaren Gazneliler: Sebktekin (977), Mahmud (997), Mehmed
(ilk kez 1 030), Mesud ( 1 030), Mehmed (ikinci kez 1 04 1 ) , Mevdud ( 1 04 1 ) , II.
Mesud ( 1 049), Ali ( 1 049), Abdrreid ( 1 05 1 ) , 1\rul ( 1 052), Ferruh-zad ( 1 052),
brahim ( 1 059), III . Mesud ( 1 099), ir-zad ( 1 1 1 5) , Arslanah ( 1 1 1 6) , Behramah
( 1 1 1 7) , Hsrevah ( 1 1 53), Hsrev Melik (Melikah) ( 1 1 60- 1 1 87).

1 57
 Yedinci Taife

S E L UKLULAR

Bu soy on sekiz kiidir. 1 Saltanatlan yz altm yl tu

tar.2 Bunlardan kimi Badad 'd an (Irak) kimi Acem 'd en (!
ran), muhtelif zamanlarda birok yeri zapt etmilerdir. Pek
kank bir dnemde padiah olduklanndan subaylan hile
ve aldatmacadan bo durmamlardr. Maverannehir'de
yaayan Trk kabilelerinin en namdar beylerinden olan
Bahar'n olu Dakaf'n3 olu Seluk, ortaya karak evre
sine adam toplad. Trkistan (Karahan) padiahnn ze
rine ordu gndereceinden korkup kat. Buhara ehrinin
ardnda Cene4 denen bir ehir daha vard, oraya yerleti.
Bu srada, lslamiyeti kabul yceliine eriti. Devaml olarak
kafirlerle cenk ederdi. Yz yedi yanda ld. !srail, Mikail,
Musa adlannda olu vard. Mikail savalann birinde e
hit oldu. Ytul5 Mehmed ve Davud akr adl yiitler, ibu
Mikail 'in ouUandr. Tul (Turul) ve Davud (akr), ileride
padiah olmulardr. Adgeen lsrail 'in olunun olu Kut
lumu bin lzzeddin, Karaman dedikleri Yunan 'a (Anado
lu) padiah olmutur. Rivayete gre, SelukouUan, Trkle
rin konar ger boylanndand. Yenilmeleri her bakmdan
zordu. Sultan Mahmud Sebktekin (Gaznevi) bir kolayn
bulup bu yiit boylan klcna boyun edirtti. Bir ksmn

Bu sayya Anadolu Seluklulan dndaki koliann sultanlan dahil edilmitir.

Byk Seluklutann saltanat, 1 040- 1 1 57 yllan arasnda 1 1 7 yldr.
Dakaf adnn kaynaklarda deiik syleyileri vardr: tbn 'l Esir "Takak."
Zehebi "Babak," Mneccimba "Yakak" kaydetmilerdir. Yakn zaman ta
rihlerinde "Dokak" veya "Dakak" benimsenmitir. Ouz boylarnn bakan
Lokman Bey'in olu olan Dakaf'n lakab "Timur Yal "d.
Gene (Cend): Siriderya'nn solunda, eski bir Ouz ehri.
Ytul: Turul'un eski yazlmdr.

1 58
 DURU TARIH

esir etti. ou da etrafa dald. O doZaylarda dank va

ziyetteyken. Sultan Mahmud lnce serbest kaldlar. Sultan
Mes 'ud bunlara muhta oldu. Faydalanmay dnd ve
komutanlann da salvererek gittike evketleri ziyade ol
du. Bunlara nemli grevler verdi. Ilerinden Turul Meh
med Iran 'n baz yerlerini zapt etti. Baz tarihlerde, bu soya
adn veren Seluk'un, Feridun soyundan geldii ne sr
lr.6 Balangta Ozbek illerinde bannrlarken zamanla ot
laklan verimsizlemi ve Sultan Mahmud 'dan izin alarak
Ceyhun Irman gemilerdir. Buralarda, snr boylannca
eletiler. Yukanda akland gibi, Bu zmreden ilk olarak
bamszlk kazanan Turul ve akr Beyler giderek padiah
oldular. Yava yava kuvvetlenmeleri onlara ok ey kazan
drd. Gn oldu, Sultan Mahmud Sebktekin 'e bile galebe
aldlar. Kendilerine Abbasi halifesinin sultanlk izni ulat.
Sonra blk oldular. Birincisi, genellikle Iran illerine sa
hipti. Bunlar on drt kiidir.

. Sultan: Turul'dur. Hemedan'da ch1s etti. Hali

fe Kaaim-biemrillah'tan sultanlna izin geldi. Gnden
gne saltanat kuvvet ve evket buldu. yle ki, halifenin
merasndan bir bey, isyan ederek Badad' a doru yr
ye getii zaman halife bundan yardm ricasnda bulun
du. Turul da gerekeni yapt. Ortalk huzur ve gvenlie
kavuunca halife Kaimbiemrillah asil kzyla evleomesini
istedi. Halife, baka soydan olduu (Arap olmad) iin
tereddt ettiyse de sonunda Turul Bey'i damatla uygun
grd. Turul Badad' a geldi.
Turul hakknda "Eski zulmleri yeniledi, halk ezdi,"
denir. Oysa baz tarihlerde ve . Zeyne'l-Mecalis'de yumuak
huylu, kerem sahibi, Allah'a kulluktan amayan, orulu, sa
dakas bol, hayr ilerine ve yaplanna dkn haram giysi
giymeyen bir sultan olduu yazldr.

Feridn: ran destannn nl kahramanlanndan. Destani gelenekler, Dou

milletlerinin balcalan olan Ariyiinilerin (ranllann) Feridun'un rec,
Turanilerin (Trklerin ve dier yakn milletlerin) Tur, Sarnilerin de Sel adl
oullanndan trediklerini ileri srer.

1 59
 DURU TARIH

2. Sultan: 1\rul'un kardei akr Bey'dir. Kardei zama

nnda. Horasan'a hakimdi. Kzn, Halife Kaaim-biemrillah'la
nikahlamt. Tarihierin ou, bunu mstakil padiah yazar.
Rivayet odur ki 1\rul'un vefatnda oulu yoktu. Kardeinin
( akr) olu padiah olmutur.7
3. Sultan: Mehmed'dir. Aduddevle zzeddin Ebu ca Sul
tan Alparslan Mehmed demekle n s almtr. Badad halifes i
hilatlar gnderip padiahln onaylamt. Tedbirli, cmert
ve zeki bir sultand. Adalete dknlyle ayrca mehur
dur. Cihad ve gazalar dillere destandr. Hatta Hicretin 463
( 1 07 1 ) ylnda Rum (Bizans) kffaryla sava pek nemlidir.
Dinsizler elbirlii edip Mslman lkelerine hcuma ge
milerdi. Halife durumu Alparslan'a duyurdu. O da buyrua
uyarak on bin kadar sava yiitle zerlerine gidip dman
perian etti. Serdarlar olan melunu (Roman Diogenes) hap
setti. Elli bin altn hara karl ve zengin hazinelerini de
elde ederek brakt.
Alparslan, afi mezhebinden ve dzgn ahlaklyd. Veziri
Nizamlmlk, yksek dnceli, bilgili, aydn, uyank, ted
birli, adaletsever bir devlet adamyd. Nizamlmlk'e, d
rstlnn ve yneticilikteki baarsnn bir sonucu olarak
Badad'da "Sultan" denilirdi. Alparslan'n hkmdarlk s
resi dokuz yldr. Bir suikastta ehit edildi.
4. Padiah: C elaleddin Melik ah olup Alp arslan'n olu
dur. Nizamlmlk' yerinde brakt ve ayrca onu kendisine
"Atabey" kld. O zamana kadar hibir vezir bu unvan al
mamt. Melikah'n hem yz, hem huyu gzeldi. B abas
gibi akll , adaletli olup dnyay tutan tedbirleriyle lkeleri
gvenlie, bayndrla kavuturdu. Saysz hayr kurumu
at. Bilim ve din adamlarn sevince bodu . Hac yolu
zerinde yer yer su datclar bulundururdu. Ayrca belli
noktalara hanlar, gelip geenler iin imaretler, tabhaneler
kurdurdu .

ar !akr) Bey'in gerek anlamda sultanl yoktur. Turul Bey 'den sonra
Seluklu tahtna ar olu Alparslan oturmutur, ikinci sultann da bu sa
ylmas gerekir.

1 60
 DU RU TARIH

Rivayet: "Cennet rnei Badad' ok beenmiti. Buraya

bir cami ile evresine de sultanlk ilerinin yrtlmesi iin
daireler, zel meskenler yaptrtt. Halife Muktedir-billah'a
haber gnderip 'Ben B adad' sultanlk merkezi yapmak isti
yorum. Kendisi baka bir yerde otursun, ' diyerek adamcaz
zorla Badad'dan karmay denedi. Halife, on gn devaml
Tanr'ya el at, dualarda bulundu. Bu yersiz istein uzak
lamasn, vatanndan ayrlmamasn yalvard. Duasnn oku
hedefine ulam olmal ki, marur ultan Melikah, on be
gn sonra taht terkle ld ! . ."
Sultanl yirmi yldr. Geriye iki oul brakt. Byk olu
ncelikli davranamadndan, kk olu Sultan Mahmud'u
tahta kardlar.
5. Padiah: Mahmud'dur. Be yandayd. Devlet ilerine
anas bakyordu. Kklne ramen halifeden sultanlk
izni almt. ki yl padiahlk etti.8 Ksa bir zaman geince
Melikah'n byk olu Berkyaruk, Badad' a gelerek sultan
l kardeinin elinden ald.
6. Padiah: Berkyaruk'tur. Halife buna da sultanlk
hil'atlar sundu ve izin verdi. Ayrca Rkn'd-Din9 lakabyla
ycel edi. Dneminde, Seluklulardan Alparslan olu Ani , o
Diyarbakr ve Halep dolaylarnda sultanln ilan etti. Ama
zerine Berkyaruk yryp savata ldrd. Ani'in oulla
rndan Rdvan, Halep 'i, Dokak ise am ve evresini elde etti.
Horasan'da ise Alparslan'n torunu Raun'un olu Arslan pa
diaht . 1 1 Berkyaruk, btn bunlarla dvt, savat. lke
birliini kurmay baard. Hepsinin varn younu zapt etti.

Sultan Mahmud'un hkmdarl iki yl deil, 1 092- 1 093 'te sadece iki aydr.
Rknddin: slam dininin en byk, en D-eerli yesi.
lO Ani'in doru imlas "Tutu"tur. Alparslan olu Tutu, "Suriye Seluklulan"
kolunun kurucusu olup 1 078- 1 095 arasnda sultanlk etmi , kendisinden
sonra olu Rdvan ( 1 095), dier olu Dakak ( 1 098), Rdvan'n olu Alparslan
(1 1 1 3). Rdvan'n dier olu Sultanah (1 1 1 4- 1 l l 7) Suriye tahtna gemiler
dir. Yazar, Seluklularn dier kollannn sultaniarna yer vermiken, bu kol
bireylerine sadece Berkyaruk bahsinde temas etmitir.
Alparslan'n Raun (Argun?) adl olu ile Arslan adl torunu iin bilgi yok
tur. Alparslan'n bilinen 10 olu arasnda en bilineni Arslan-Argun ile bunun
olu Key-Argun'dur.

161
 DURU TARIH

ok gemeden kardei Sultan Mehmed ah,2 kalabalk bir

orduyla zerine yrd. Birka kere savatlar. Olaylarn
geliiminden korkan Abbasi halifesi, Mehmed ah'a da sul
tanlk alametleri yollad. Bu davran , iki karde arasndaki
sultanlk mcadelesini iyice kztrd. Sonunda bir anla
ma yolu bulunarak lke topraklar ikiye blnd. Irak sul
tanl ile B adad Berkyaruk'a, ran Mehmed ah'a dt.
Berkyaruk'un sultanl on iki yldr. lmnden sonra be
yandaki olu yerine geti.
7. Padiah: IL Melikah'tr. Amcas Mehmed ah, payna
den ran lkesiyle yetinmeyerek bunun zerine geldi. Kk
Melikah' devirip Berkyaruk'un topraklarna da hakim oldu.
8. Padiah: 3 Mehmed ah (Tapar) 'dr. Hak yolunda, eri
ata saygl, adalet kurallarndan amayan, zulmden uzak,
bilim ve erdem sahiplerine iten bal bir sultand. mam
Gazali HazretlerP4 bunun zamannda yaamtr. Bu b
yk zatn babaca tleri, Mehmed ah'n devlet ynetimi
ne k tutmutur. Hatta Gazali, sultana hitapla balayan
Nasfhat 'l-Mluk (Sultanlara tler) adl eserini bu padi
aha sunmutur. lmne yakn Mehmed ah u gzel naz
m sylemitir:

(Farsa) Trkesi:

Btn dnya, kuvvetli klcmZa grzmn altnda ezil

miti
Bana kaplann aan kalelerin says hesapszd
12 Mehmed ah: Mehmed/Muhammed Tapar.
13 Matbu esl<iyaz metinde, Mehmed ah (Tapar) iin ayn bir numara verilme
mitir.
Imam Gazali (Ebu Hamid bin Muhammed) Kelamc slam filozofu (Tus, 1 058-
llll) . Babas ipliki olduundan el-Gazzali denmitir. Badad Nizamiyye
Medresesinde ders okuttu. Bir sre her eyden el ekerek dervi hayat ya
ad. Hastaland, dili tutuldu. am'a giderek iki yl Emeviyye C amiinde kim
seyle grmeden, gndzleri kapsn kapad minarede kendi i alemini
yaad. Sonra llere giderek "gayb alemi"ni seyre dald. Mekke'ye gidip tek
rar Badad'a, oradan da Tus'a dnd. zel medresesinde derslere balad.
Sultan Sencer'den sayg grd. Gazzali, ilka Yunan filozoflannn eserlerini,
skenderiyeli Plotinos'un Yeni Eflatuncu felsefesini, Eflatun ve Aristoteles'i
incelemi, eserler yazmtr.

162
 DURU TARIH

Istesem bir iaretle yeryzn dize getirebilirdim

Fakat bu kadar kuvvetli olmam bile lm benden uzak
latrmad.
!yi bilinmelidir ki, lmsz olan da evrenin gerek sahibi
de yalnz Allah 'tr.

Mehmed ah, on yl sultanlktan sonra ld.

8. Padiah: Olu Sultan Mahmud Irak'ta tahta geti. (Ayn
srada) Berkyaruk'un kardei Sencer ise Horasan'da Seluklu
padiahyd.
9. Padiah: Sencer'dir. Kardelerinin sultanlklar dne
minde yirmi yl, onlardan sonra da krk yl olmak zere alt
m yl padiahlk etmitir. Daha ok Acem (ran) memleket
lerinin padiahyd. "Mehmed ah'n olu Mahmud'la savaa
tututularsa da amca-yeen olmalar sebebiyle anlatlar.
Sencer, kzn Mahmud'a vererek onu kendisine damat edin-
di. Birlikte tahta kp ortak oldular," diye nakledilmektedir.
Rivayet olunur ki idraksz Trklerden Ouz tayfas, Sul
tan Sencer'in stne hcum ettiler. Bir savata ah Sencer'i
yakalayarak demir kafes iine kilitlediler. Gndzn tahta
oturtup kendi dileklerine gre hkm ve hkmet ettirir, ak
am yine demir kafeste hapsederlerdi. Sencer'in bu belay
drt yl ektii rivayet edilir. Neden sonra bir kolayn bulup
kat ve tahtgah olan Merv'e dnd. Oysa Ouzlar bu ehri
batan baa ykp yakmlar, halk datarak hazineleri bo
altmlard. Sencer bu hali grnce btn umutlarn yitir
di, tasaya dt ve ok yaamayp ld. Btn sultanl alt
m yldr. Beenilen nitelikleri ok olan bir padiaht. Yine
yeeni Mahmud yerine geti. 15
10. Padiah: Mahmud'dur (?) . 1 6 Sultanl uzun srmedi.

s
Byk Seluklu sultanl Sencer'in lmyle kapanmtr. Sultanlar (ha
kanlar) srasyla: 1\rul ( 1 040) , Alparslan ( 1 063). Melikah ( 1 072). Mahmud
( 1 092). Berkyaruk ( 1 093), II. Melikah ( 1 1 04) , Mehmed Tapar ( 1 1 05). Sencer
( 1 1 1 8- 1 1 57).
16 Sultan Sencer'in "hemirezadesi" olarak tantlan bu Mahmud konusunda du
raksama vardr. Sencer' e halef olan bir sultan tarihlerde kaytl deildir.

163
 DURU TARIH

Bir Haricinin17 eline dt ve gzlerine mil ekildi. Bu olay

dan sonra, Horasan lkesine bazan Havarizm beyleri, bazan
Girlular hakim oldular. Yukarda ad geen ve Sencer'in ye
eni ayn zamanda damad olan Mahmud, bir ksm toprak
lar zapt ettii gibi, Irak ve Badad'a da hakim durumdayd.
On birinci padiah oldu.

(Irak Seluklular)l8

1 . Padiah: Mahmud'dur. yi huylara sahip deildi. Halk,

dnemi boyunca karklk, bulanklk iinde kald. On iki yl
sultanl vardr. lnce olu Davud tahta kt.
1 2. Padiah: Davud'dur. Bir yl gemeden amcas Mes'ud'la
aralarnda sava balad. Badad'la birlikte btn Irak
Mesud'un, bir ksm ran vilayetleri Davud'un olmak zere
anlatlar. Fakat bir Harici. Davud'u ldrd. On bir yP9 sul
tanlk etmitir. Sultan Mes'ud mstakil padiah oldu.
13. Padiah: Turul ah/Sultan Mes'ud: teden beri, ba
zen Mahmud'la bazen de kardei Mes'ud'la savaa devam
eden Turul. Mesud bamsz p adiah olduktan bir mddet
sonra ld. Bunu haber alan Mesud, sratle Hemedan'a ula
arak Turul ahn brakt yerleri zapt ederek. 20 Hemedan
vilayetine de nizasz sahip oldu.
14. Padiah: Mes'ud'dur. Zamannn bir ksmn Badad'da,
bir ksmn ran dolaylarnda geirmitir. Halife Msterid
billah kendisine sava amt. Halifenin amac, Badad' es
kiden olduu gibi serbestlie kavuturmakt. Ama, Mes'ud,
halifeyi yakalad, yanna alp !ran'a gtrd. Orada ikence
ederek ldrdkten sonra yine Badad'a dnd. Yeni halife
Raid-billali Mesud'un dmanlndan ekinerek Musul'a

17 Harici: Sffin Savandan sonra (66 ) h em Hz. Ali'ye ve taraftarlanna, h em d e

Muaviye'ye v e Erneviiere dman olan nc grup. Hariciler zamanla bir
anari topluluuna dnerek slam dnyasnda rol oynamlardr.
lB Kitapta byle bir balk yoktur. l l . sultan gsterilen Sultan Mahmud aslnda
Irak Seluklulannn ilk hkmdandr.
19 Davud'un Irak Seluklu tahtndaki sultanl l l deil, yldr.
20 Yazar, 1\rul ah ve Mes'ud iin ayn numaralar vermeyerek ayn bahis iin
de anmtr.

1 64
 DURU TARIH

kat. Mes'ud da onun yerine Muktefi-billah' halifelie ge

tirdi. Ancak halifenin bumunu siyasete asla sokturmad.
Bundan dolay yeni halife, Mes'ud'a krld. Tann'ya el ap
beddua etmeye balad. Aradan bir ay geti gemedi, Mes'ud
yeryznn aldatc tahtndan gp gitti. Sultanl on yedi
yldr. Amcazadesi Muiseddin Sultan Melek ah bin Mah
mud padiah oldu.
14 Sultan: Melek ah'tr. Tahta kar kmaz ikiye elen
ceye dald. teden beri iki mbtelasyd. Devlet ilerini y
zst brakt. Vezir Has Bik, Muiseddin'i tevkif edip kardei
Mehmed'i sultanlk tahtna oturttu.
1 5. Sultan: Mehmed'dir. Vezir Has Bik'i ldrtt. Has
Bik'in hesaplanmas g bir zenginlie sahip olduu anlal
d. Yalnz bin elbiselik krmz atlas ele geti. teki vezir
ler, Has Bik'in ldrlmesinden korkarak aralannda gizlice
anlatlar. Mehmed'in amcas Sleyman', Mehmed'in mem
leketini almaya tahrik ettiler. Mukatele (vuruma-ldrme)
oldukta Mehmed sfahan'a kat. Sleyman Hemedan'a gelip
tahta geti. Fakat bir hafta gemeden, Mehmed'in akraba
sndan biri hileye bavurup Sleyman' Hemedan beylerin- .
den pheye ve korkutmaya muvaffak oldu. Sleyman, az bir
adamla madnfdane gittikte Mehmed acele dnp ikinci kez
Hemedan tahtna oturdu. Bunun btn sultanl yedi yldr.
lnce Sleyman bamsz padiah olmutur.
16. Sultan: Sleyman'dr. Gzel yzl, iyi huylu olduu
kadar, oyuna ve elenceye dkn bir sultand. lke ileriy
le gerei gibi uramaz , tedbir nedir bilmezdi. Zamann gi
diatndan habersizdi. Bir yl padiahlktan sonra, devletin
ileri gelenleri, Sleyman' tahttan indirip Azerbaycan'daki
Arslanah' getirdiler. .
17. Sultan: Arslanah'tr. Kendisi her ne kadar iyi bir y
neticiydiyse de devlete dme gelmiti. Gszl ortadan
kaldrma kolay deildi. Sonunda Havarizm Devleti stn
geldi. Arslanah on be yl padiahlk etti. Yerine olu geti.
18. Sultan: Trul'dur. Olanck ( ocuk) olmakla ynetim
ilerinde bilgisizdi. Havarizm Devleti btn btn stnlk

165
 D U R U TA R I H

kurma ans kazand. Seluklu Devleti bu sultan zamannda

ykld. u kadar ki, yine Selukiyye taifesinden, akr Bey'in
torunl anndan birka, Kirman'da sultanlklann srdre
bilmilerdir. Bunlar, imdiye kadar anlatlan Seluklular ile
biraderzade olmaktadr. z

(Kirman Seluklular)

Bunlann ynetim sreleri yz eUi yldr (1 041 -1 1 87,

1 46 yl). Bu soydan gelen padiahlann ilki Seluk'un olu
Mikail'in olu akr Bey olu Kavurt'tur.

( 1 . ) Padiah: Kavurt, Deylem illerinden bir ksmn alm,

kardeinin oullanyla savalar yapmtr. Otuz iki yl padi
ahl vardr. lmnden sonra yerine olu padiah olmu
tur.
(2.) Padiah: Kirman ah'tr.)22
(3.) Padiah: Sultan ah'tr. On iki yl padiahlktan sonra
ld. Kardei tahta kt.
(4.) Padiah: 1ran ah'tr. Kavurt'un oludur. On yl
da bu tahtta kald. lmnden sonra olu sultan oldu.
(5.) Padiah: ran ah'tr. Zulm ve Allah'a inanmazl
yla mehurdur. Be yl padiahlktan sonra ldrlm,
amcazadesi tahta kmtr.
(6.) Padiah: I. Arslan ah'tr. Kavurt'un torunu, Kirman
ah'n oludur. Adalet ve haksevedikte kusursuz bir padiah
olup krk iki yl bata kald. lnce olu sultan oldu.
(7.) Padiah: Mehmed ah'tr.23 Bundan sonra olu tahta
kt. .
(8.) Padiah: Turul ah'tr. On iki yl sultanlk etti. ln
ce olu mtereken padiah oldular. Bunlar:

21 Irak Seluklu sultanlan: Mahmud ( l l l 8) , Davud ( 1 1 3 1 ), I. 'furul ( 1 1 32), Me

sud ( l l 34), Melik ah ( 1 1 5 1 ) , Mehned ( 1 1 53 ) , Sleyman ( 1 1 59), Arslanah
( l l 6 1 ) , II. 'furul ( l l 77- l l 94).
22 Kitapta Kavurt'tan sonra bir yl Kirnan tahtn igal eden Kirnan ah'a yer
verilmemitir. Kirnan ah, Kavurt'un sultan olan olundan ilkidir.
23 Mehned ah, daha ok "Melik ah" adyla tannmtr.

1 66
 D U R U TAR I H

(9.) 13. Padiahlar II. Arslan ah, Behram ah, II. TUran
ah'tr. Fakat nn arasndaki kavga hi eksilmemitir.
Bir ara biri, bir ara dieri stn gelmi , lke batan baa
harap olmutur. Bu kank dnemin bitiminde karde de
lnce Kirman Sultanl, Behram ah'n olu Mehmed ah'a
kalmtr.
( l O. ) Padiah: Mehmed ah'tr. Bunun zamannda Sel
uklu Sultan Melik ah'la (?)24 savalar olmu ve sonunda
Melik ah, Kirman lkesini tamamen zapt etmitir. Bylece
Seluklulann bu ubesinin bamszl1 da bitmitir. Tarih-i
Mi rh ii.n'da bu olaylann geni anlatm bulunmaktadr.25

24 Buradaki "Seluklu Sultan Melik ah" sz bir yanlmadr. nk Kirman

Seluklulann 1 1 85 ya da 1 1 87'de buraya aknda bulunan Guz (Ouz) Trkleri,
balarnda Melik Dinar olduu halde ykt.
Kirman Seluklu sultanlan: Kavurt ( 1 04 1 ) , Kirman ah ( 1 073), Sultan ah
( 1 074) . . Thran ah ( 1 085), ran ah ( 1 097), . Arslan ah ( 1 1 0 1 ), Melik ah
( 1 1 42), Thnl ah ( 1 1 56), Behram ah ( 1 1 69 ortak), n. Arslan ah ( 1 1 69 ortak).
ll. Thran ah ( 1 1 6 9 ortak), Mehmed ah ( 1 1 83 - 1 1 87).

167
 KARAMAN ( ANAD O LU ) S E L UKLULARI

Sekizinci tabaka (kol), Karaman vilayetinde (Anado

lu) sultanl ile unvan bulan Selukoullandr. Bunlar
on dokuz kiidir. Daha nce anlatlan Seluklular, Mikail
soyundand. Karaman Seluklulan ise Mikail 'in kardei
srail 'in soyundan gelmitir. Taht ehirleri Konya 'd r. Atala
n Kutalm 'tr.

Kutalm bamsz padiah olmayp Sultan Rknddin'in

(?)1 komutanlarndand. stiklal ve saltanat isteiyle ran l
kesinden ayrld. Alparslan olu Melik ah, amcazadesi olan
Kutlumu ile bunun olu Sleyman' kffar zerine gazaya
yollad. Onlar da Antalya (?Antakya) ehrini fethedip daha
birok yeri ele geirdiler. Sultan Melik ah'n izniyle burala
ra hakim oldular.
(2.) Padiah: Sleyman lnce2 Sultan Melik ah, yerini
Kutlumu olu Davud'a verdi.
(3.) Padiah: Davud'dur. Mstakil padiah olmutu. Kon
ya ehrini ald. Yirmi yP padiahlk etti. lmnden sonra
Karaman Sultanlna kardei (olu) getirildi.
(4.) Padiah: Klarslan bin Sleyman bin Kutalm 'tr.
Badad halifesinden sultanlk izni ald. Halifenin iltifatna
eriti. Konya Kalesi Klarslan zamannda yaplmtr. ln
ce olu geti.

Bu "Rknddin," Turul Bey olmaldr. Turul B ey' e halife tarafndan "Rk

nddevle" lakab verilmiti. Kutalm Bey ile olu Sleyman Anadolu
gazlianna Turul Bey zamannda gelmilerdi.
Yazar, Anadolu Seluklu hkmdarlarnn ilk isimlerinde hatalara dm
tr. Sleyman B ey' e ayrca yer vermemi onu kardei Davud'la kantrmtr.
Davud'un Anadolu sultanl ( 1 086- 1 092 arasnda) alt yldr.

168
 D U R U TA R I H

(5.) Padiah: Kutbeddin Melik ah'tr. Klarslan'n o

luydu.4 lnce kardei Mes'ud padiah oldu.
(6.) Padiah: Mes'ud'dur. On dokuz yl sultanlkta bulun
du. 5 Yerine olu geti.
(7.) Padiah: II. Klarslan'dr.6 lnce geriye on bir olu
kald. Bu padiah daha hayattayken lkesini ouHanna b
ltrm; byk olu Rkneddin Sleyman'a Tokat', Melik
Nasreddin Berkyaruk' a Niksar', Melik Muiseddin Turul
ah'a Elbistan', Melik Nureddin Sultan ah'a Kayseri'yi,
Melik Kutbeddin Melik ah' a Sivas ', Melik Muiziddin Kayser
ah'a Malatya'y, Melik Sancar ah'a Herakliya'y (Konya-E
reli) , Melik Arslan ah' a Nide'yi, Melik Nizameddin Arun
ah'a Amasya'y, Melik Mecdeddin Mes'ud ah' a Engr'y
(Ankara) vermi , en kk olu Gyaseddin Keyhsrev'i ya
nnda alkoymutu. lmnden sonra bu sultan oldu.
Sultan Klarslan oullanyla savamaktan geri durmaz
d. Hatta olu Kutbeddin Melik ah, babasnn stne yr
yp onu yakalam ve tahtna kmt. Fakat bir sre sonra
hapisten kurtulan babas, bu asi olunu tahttan uzaklatnp
yeniden baa gemitir. lnce olu padiah oldu.
(8.) Padiah: Gyaseddin Keyhsrev'dir. Btn kardele
rinin en kyd. Aabeylerinden Rkneddin Sleyman
ah zerine yryp bunu yendi. Kardeler arasnda anla
ma saland. Gyaseddin Keyhsrev, oullar Keykavus ile
Keykubad' yanna alarak Diyarbakr dolaylarna, oradan
Tarab-efzun'a (Trabzon) , Marib lkesine (?) ve en son Kos
tantiniyye tekfuruna (Bizans imparatoru) snd.
(9.) Padiah: Sleyman ah'tr. Tahta knca doruluk,
adalet ve hakbilirlikle lkeyi ynetmeye koyuldu. Vilayetler,
dzenli ve disiplinli ynetimiyle gvenlie kavutu.

I. Klarslan'dan sonra Anadolu Seluklu tahtna kan ve bu hkndann

byk olu olan Kutbeddin Melik ah'a yer verilmemitir.
Sultan Mesud'un saltanat on dokuz deil, otuz dokuz yl srmtr.
Yazar, Anadolu Seluklu sultanlannn en byklerinden olup otuz yedi yl
gibi uzun bir sre bata kalmtr. Yazar, olaslkla Anadolu Seluklulan iin
setii kayaklardaki noksan bilgileri vermitir. Dier bahislerdeki btnlk
ve tarihsel gereklik bu baliste mmkn olamamtr.

169
 D U R U TA R I H

Rivayet: "Bir gn ava kmt. Sevdii hizmetilerinden

biri, rastlad kylnn elindeki yaurt anan zorla ald.
Adamcaz, sultann huzuruna kp ikayette bulundu. Sor
guya ekilen hizmeti inkara yeltenince karn ald , yaurt
izleri grldnden idam edildi ! "
Allah yolunda birok gazaya nder olmutur. lnce yeri
ne olu Klarslan geti.
( 1 0.) Padiah: III. Klarslan'dr. Tahta ktnda ok k
kt. Devletin ynetiminden sorumlu olanlar dnp ta
ndlar. Oybirliine vanp Kostantiniyye kralna gitmi olan
Keyhsrev'i tahta davet ettiler.
( 1 1 . ) Padiah: Keyhsrev'dir (ikinci defa). Klarslan'
hapsettirdi. E ski padiah hapiste ld. Keyhsrev gazi, ce
sur, yumuak huylu bir padiaht. lmnden sonra olu
sultan oldu.
( 1 2.) Padiah: Keykavus 'tur. Hayrda cmertlikte kuvvet
ve adalette ulu hakanlarn en banda saylmas gerekli bir
esiz hkmdard. Kendisinden sonra kardei Keykubad
tahta kt.
( 13.) Padiah: Alaeddin Keykubad'dr. Gzel yzl, me
lek tabiatl, adalete eilimi fazla, doruluktan amayan,
zekasyla yeryzn bezeyen s aysz fetihlerde bulunmu
bir padiaht. Sultanl boyunca adalet batac edilmi
tir. Sultan'l-ulema, Sadreddin-i Konevi v e Molla Hnkari
(Mevlana) gibi nice veliler, erdemliler, Keykubad dnemin
de Konya'ya toplanmlard. Aynca mutlu padiahmzn7
yce atas Erturul ah8 da bu esiz sultann adalet
altna komutu. Alaeddin Keykubad, Konya Kalesinin gk
yzne ykselen d duvarlann yaptrmtr. naat bitince,
kapsnn zerine, esere uyacak bir kitabe hazrlanmasn
Sultan'l-ulema'dan (Mevlana'nn babas) rica etmi , o da u
szleri nazmetmitir:

Eserin yazld sradaki Osmanl padiah Sultan I. Ahmed ..

Osmanl Devleti'nin kurucusu Osman Bey'in babas, Kay airetinin reisi Er
turul Bey.

1 70
 DURU TAR I H

(Arapa) Trkesi:

Bu savunma duvarlan, cokun aknlan da gemiin kor

kulu hayallerini de yzgeri eder. Gecenin karanln alayp
szlamakla gidermek nasl mmkn deilse, tedbirsizlikten
doacak feldketlerin etkisiyle dvnmek de fayda vermez!

Tatariann (Moollann) saldnlan sebebiyle Keykubad'dan

yardm almak isteyen Abbasi Halifesi Nasr-billah, eli ola
rak Shreverdi Hazretlerini gndenni; bu vesileyle sul
tanlk izni, kymetli hediyeler, bedeli biilemeyecek deer
de hilatlar da sunmutur. Keykubad bu ziyaret srasnda
Shreverdi'yle uzun sohbetlerde bulunmu ve ona nasl bir
sz ustas olduunu ispatlamtr. Keykubad'dan sonra olu
padiah olmutur.
( 14.) Padiah: II. Keyhsrev'dir. Kt niyetli Moollar bu
nun dneminde Karaman illerini yamaladlar. Her yan ya
kp ykarak viraneye evirdiler. Seluklu Sultanl kmeye
yz tuttu. Komutanlarn ou uraya buraya savuup zorba
lk yoluyla birer kente bey oldular. II. Keyhsrev'den sonra
olu tahta kt.
( 15.) Padiah: II. Keykavus 'tur. Lakab zzeddin'di. Sul
tanlk iyice yklnaya baladndan istemeye istemeye
Hlagu'nun olu Abaka Han'a boyun edi. Kardei Rkned
din ise Moollara snm ve baba tahtnn kendisine veril
mesi ricasnda bulunmutu. Moollar iki kardei birbirine
drp savaa tevik ettiler. Uzayp giden mcadelenin so
nunda Keykavus'u yenen Rkneddin taht elde etti.
( 16.) Padiah: Rkneddin'dir (IV. Klarslan) . Fakat ksa
bir bamszlktan sonra Moullmn elinde ehit oldu.9 Olu
Klarslan 10 yerine geti.

Aslnda IV. Rkneddin Klarslan, ilkin aabeyi II. Keykfvus ve kk karde

i II. Alfeddin Keykubad'la be yl mtereken, daha sonra bir yl tek bana
Sivas delaylannda drt yl ayn bir ubeye hkmetmek suretiyle, ikinci kez
yine tek bana be yl kank bir saltanat srm, lm ise yazann bahset
tii gibi olnayp, Vezir Muineddin Pervfne tarafndan yay kiriiyle bodur
mutur.
lO Bu isim Klarslan deil, Gyaseddin Keyhsrev olmaldr.

171
 D U R U TA R I H

( 1 7.) Padiah: III. Gyaseddin Keyhsrev'dir. Henz iki bu

uk yanda olduundan her eyden habersizdi. Mool ko
mutanlar lkenin drt bir yann kendi buyruklarna alm
lard. Divan toplantlarnda en nemli kararlar dahi bunlar
veriyorlard. Vergileri toplayp Abaka Han' a gtrne yetkisi
de bu dinsiz komutanlardayd. Bir sre byle geti. Abaka
Han ld, Hlagu'nun Mslman olan olu Ahmed Han pa
diah oldu. Ahmed Han, Keyhsrev'i, adn bahane edip l
drtt . 1 1 Yerine geecek olu bulunmadndan da II. zzed
din Keykavus'un olu tahta oturtuldu.
( 1 8.) Padiah: II. Mes'ud'dur. Gelien olaylar nedeniy
le devlet adamlar ikiye ayrldlar. Beri yanda, Mentee ve
Ergun ah adl iki yiit bey, bamszlk iddiasyla ortaya
atlmlar; birisi Mentee blgesini zapt ettii gibi, teki de
Alanya ve Antalya dolayarn kendi buyruuna sokmutu.
Btn bu karklk iinde Mes'ud'un yerine12 amcazadesi
Feramurz olu Alaeddin Keykubad geti.
( 1 9. ) Padiah: III. Alaeddin Keykubad'dr. Babas Fera
murz bin zzeddin Keykavus padiah olmamt. Sznde
duran, doruluktan amayan, dinine bal, adalet gzetici
bir hakand. Fakat devleti artk kmeye balamt. Dn
celeri ve eylemleri yalnz dinsizlie hizmeti gzeten Mool
larla birok defa s avaa tutuup sonunda esir oldu. Zincire
vurup hapse attlar. Btn lkede Mool egemenlii ba
lad. Moollarn b az komutanlar ise grevli bulunduklar
Anadolu ehirlerinde bamsz beylikler kurnulard.
te Anadolu'nun Fetret Devri (Beylikler Dnemi) s aylar bir
hayli olan bu zorba beylerle b alamtr.

ll III. Gyaseddin Keyhsrev d e kank ve skntl bir sultanlk srm, sonun

da Erzincan dolaylannda yeni bir devlet vcuda getirmeye alrken Mool
tl-han'nn emriyle ldrlmtr.
Yazann burada "adn bahane ederek" demesi, Keyhsrev'in bu zel adnn,
eski ran'n ateperest hkmdarlanndan alnd , dolaysyla bir Mslma
nn byle bir ad almasnn doru olmayacana balanabilir.
12 II. Mes'ud ilkin 1 2 8 1 - 1 297 arasnda, daha sonra yeeni III. Alieddin
Keykubid'n ardndan 1 302- 1 308 arasnda iki defa sultanlkta bulunmu ve
1 308'de lmyle Anadolu Seluklu hakimiyeti kapanmtr.

1 72
 D U R U TA R I H

te yandan, AHieddin Keykubad hapsedildikten son

ra Mool Ran Sultan Gazan Han, IL Mesud'un olu Gazi
elebi'ye Sinop, Kastamonu ve Karadeniz yresini ocaklk3
olarak vermiti. Gazi elebi, sultanlk yetkisi tadndan
bu illerde sz sahibi oldu. Ne var ki, lkesi dar, sultanlnn
aya topald. Halbuki atalan Anadolu'nun tamamna hk
metmilerdi. Sonunda btn btn knt grld. Sel
uklulann sonuncusu Sultan IL Alaeddin'in olu Gyaseddin
oldu.
(20.) Padiah: Gyaseddin'dir (III. Mes'ud) .4 Son derece
kan dkc, hakszlk edici olduundan askerleri ldrdler.
Bunun lmyle Seluklular dnemi bitmitir. s
Bylece Anadolu lkesi basz kald. eyh Muhlis Paa
alt ay ynetimi elinde tuttu. Sonra, eyh Baba lyas, ran
l Nureddin-Slfi'nin be yandaki olu Karaman', say
lan binleri aan mriderine gvenerek sultan ilan etti.
Karaman'n sultanlk edecei vilayete de kendi ad verildi.
Halen bile bu yer Karaman diye bilinir. s

13 Ocaklk (Yurdluk): Bir vilayate ya da blgeye ait gelirlerin babadan oula ko

uluyla balanmas. Kapanan Trk-slam hanedanlann bireylerine de uy
gulanrd.
.. III. Gyaseddin Me'sud'un saltanat resmen kabul edilmedii gibi bu prens
babas III. Aliieddin'le kantnlmtr. nk zalim olan ve askerleri tarafn
dan ldriilen III. Alleddin'dir.
15 Anadolu Seluklu sultanlan: Kutalm olu Sleyman ah ( 1 077), Kutalm
olu Melik Davud ( 1 086), I. Klarslan ( 1 092), Kutbeddin Melik ah (l 107).
I . Mesud ( 1 1 1 6) , II. Klarslan ( 1 1 55), I. Gyaseddin Keyhsrev (ilk kez 1 1 92).
II. R. Sleyman ah ( 1 1 96), I. Gyaseddin Keyhsrev (ikinci kez 1 205), III. K
larslan ( 1 204), I. zzeddin Keykiivus 1 2 1 1 ) , I. Aliieddin Keykubad ( 1 2 1 9) , II.
Gyaseddin Keyhsrev ( 1 237). II. zzeddin Keyklvus (ilk kez 1 246) , IV. Klars
lan (ilk kez 1 256), II. zzeddin Keykiivus (ikinci kez 1 257), IV. Klarslan (ikinci
kez 1 2 6 1 ) , II. Aliieddin Keykubad ( 1 249 - 1 254 yllan arasnda kardeleri II. z
zeddin Keykiivus ve IV. Klarslan'la mtereken). III. Gyaseddin Keyhsrev
( 1 266). II. Mesud ( 1 28 1 ) , III. Aliieddin Keykubad ( 1 297), II. Mesud (ikinci kez
1 302- 1 308).
" Karamanoullan: Ouzlann Kaar boyndan olan Ahmed Siideddin Bey'in
olu Nre-Sfi Bey'den iner. Nre-Sfi, Mool valilerinden Eretna Bey'in ha
lasyla evliydi. Ereli'de hkm srd. Yerine geen olu Kerimddin Kara
man Bey, hanedana adn vermitir.

1 73
 Sekizinci Taife

HAVARZMYE DEVLETi

Sekiz kiidirler. Tahtgilh Havarizm1 ehri olduundan

bu ad almlardr. Devlete Havarizmiyye denilir. Btn sul
tanlklan yz yirmi yldr (1 098-1 221).

( 1 . ) Padiah: ah Muhammed'dir.2 Babas Anutegin,

Seluklu Mikail'in klesiydi. Berkyaruk ah, Muhammed'i,
Havarizm'in alnmasyla grevlendirmiti. Muhammed ted
birli, akll yiit ve ileriyi gren bir kimse olduundan k
sa zamanda Havarizm' e sultan oldu. Padiahl otuz yldr.
lnce olu Atsz yerini ald.
(2.) Padiah: Atsz'dr. Vefasz ve ktl seven bir h
kmdard. Ama yerinde karar ve tedbirlerle lkesini ve yeni
zapt ettii yerleri iyi korumutur. Yirmi bir yl padiahlk
edip lm, olu tahta kmtr.
(3.) Padiah: Alp Arslan'dr.3 Bunun dnemi, Seluklula
rn zlmeye yz tuttuu bir zamana rastlad. Dolaysy
la birok ehri ele geirdi. Adaletli ve drst oluu gcn
arttrmt. Yine bu sebepten an ve eref kazand. ldkten
sonra olu Sultan ah tahta kt.
(4. ) Padiah: Sultan ah'tr. Hem air, hem kltrl akll
bir kiiydi. Fakat byk kardeiyle aralannda savalar oldu.
Aabeyi, "Horasan ve Harezm vilayetleri senin olsun," diye
haber gnderdiyse de Sultan ah bunu kabul etmedi. Srekli

Havarizm kelimesi "Harezmliler" demektir. Asl Amuderya (C eyhun) Nehrinin

delta blgesine zg Harezm'le ilgilidir. Bugn Hive denilen bu blgeyi yne
tenler Harezmah unvann tarlard.
ah Muhammed daha ok Kutbeddin Muhammed diye tannr.
Alp Arslan'n dorusu "l Arslan" dr.

1 74
 D U RU TA R I H

mcadele iki kardein ordulann yakt kavurdu. Sonunda Te

ke ah (Aabey) galip gelerek Havarizm topraklann kendi
buyruuna ald. Sultan ah ise Horasan' elinde tutabildL
Sultan ah'n iktidan yinni yldr. lmnden sonra olu
tahta kt.4
(5.) Padiah: ah Mahmud'dur. ocuk yatayd. Anas dev
let ilerini eline ald.
(6.) Padiah: Havarizm ah Teke'tir.5 Hem yiit, hem ted
birde kusursuz, hem zeki bir sultand. Dolaysyla de evrede
stnlk kazanmt. Saltanat gl, evketi fevkaladeydi.
Niabur ah Sencer, ah Kk ah'n kzn ald. Anas da
Sencer ah'la evlendi. Bylece aralanndaki dostluk ba
kuvvetlendi. Ama ok gemeden dostluk zlp dmanlk
yz gsterdi. Teke , Sencer'i yakalatp gzlerine mil ektirdi.
Bu Sencer, daha nce anlatlan (Seluklu) Sencer'den baka
dr. Teke lnce olu Alaeddin Muhammed yerine geti.
(7.) Padiah: Alaeddin Muhammed bin Teke, her fende
bilgiye sahipti. Buna karlk zamann gaddan idi. Askerleri
nin yapt soygunlar, yamalar, haddinden fazladr. Ordusu
bir aylk yolu bir gnde alrd. Alaeddin, dervilere yakr
biimde elbiseler giyerdi ki, esvabnn deerinin bin aka
y gemedii rivayet edilir. Klcnn vuruu ve keskinliiy
le drt yz ehri fethetmiti. yz bin kiilik bir ordusu
vard. Zamann saltanatn her unvanna sahipti. Yedi-sekiz
byk sultan kendisini metbu tanmt. n, gc, ululuu
yeryzn tutmu bir sultan- aliand. Girdii savalar sa
yszdr. lnce olu baa geti.
8. Padiah: C elaleddin ah'tr. Byk savalar ve garip
cmbler yapm bir sultand. Yerine olu geti.6

Sultan a h, 1 1 93 ylna kadar Horasan blgesini idaresi altnda tutabilmi,

Merv'de lnce olu Horasan tahtna oturtulmusa da Alaeddin Teki, buray
da asl Harezm Devletine katmtr.
Teke, daha ok Alaeddin Teke diye tannmtr. Aslnda beinci Harezmah
olarak Sultan ah'tan sonra tahta kmtr.
Harezm Devleti 1 2 2 1 ylnda Cengiz Han'n saldns sonunda yklm, fakat
Celaleddin Harezm ah, kendisiyle beraber muhacir olan bir ksm Harezm
liyle urada burada sultanln srdrmeye almtr. 1 2 3 1 'de lmyle
devleti kapanmtr. Yazann Celaleddin'den sonra bir olundan bahsetmesi,

1 75
 D U R U TA R I H

9 . Padiah: Gyaseddin Muhammed ah'tr. Maveran

nehir . sultanlanyla savat ve onlarn elinde ehit dt.
Onunla birlikte Havarizmiye sultanl da yklm oldu.7

tarihsel akla dayanmaz.

Harezmahlar: Kutbeddin Muha=ed ( 1 098), Atsz ( 1 1 28), tl Arslan ( 1 1 56),
Sultan ah ( 1 1 72 - 1 1 93), Alaeddin Teki ( 1 1 72- 1 200), Alaeddin Muhammed
( 1 200). Celaleddin ( 1 220- 1 23 1 ) .

1 76
 Dokuzuncu Taife- Atabekiyye

ATABE GLER 1

Musul, am ve Halep ehirleri ile bir ksm Arap d iyann

da padiah olmulardr. Hepsi on yedi kiidir. Islam dinine
ballklanyla nam brakm, adalet ve byklkleri unu
tulmam sekin kiilerdir. Atalan olan Bersakl Sungur,
Trk't.2

(Musul ubesi)3

( 1 . ) Evvel Padiah olan: Aksungur olu madeddin

Zengi'dir. 4 Temiz inanl, temiz kalp li, zeki, tedbir gze
tici, Allah yolunda gazaya hevesli, atlgan bir padiaht.
Musul'da hakim bulunuyordu. Halep'e kffar saldrd za
man, Mslmanlar, tek umutlannn kendisi olduunu du
yurdular. O da gereini yerine getirerek dman (Halla
n) Halep'ten att. slam bayran ve adn yeniden ycelt
ti. Sonra Ararkelis'in fethine gitti. Musul'a dnerken olu
Mes'ud'u Halep'e ynetici brakt. Yedi yl sultanl vardr.
lmnden sonra (dier) olu geti.

Atabeg: Seluklular zamannda baz snr komutanlarna, hanedan prensle

rinin yetimesine hizmet eden tecrbeli kimselere verilen unvand. Bu s
fatla ocuk yataki prens valilerin naibliini de yaparlard. Seluklu mpa
ratorluu merkezi otoritesini kayb:ttikten sonra Atabegler yer yer istikliil
ilan ettiler.
Bersakl Sungur (Aksungur Bey) : Sultan Melikah'n Halep (Kuzey Suriye) va
lisiydi. 1 094'te ldrld ve olu madeddin Zengi 1 1 27'de Musul ve Halep
atabeyi oldu.
Kitapta, Atabegler ubelere aynlmakszn, muayyen bir sraya da uyulmadan
anlatlmtr.
Yazar, Aksungur ile olu madeddin Zengi'nin kiiliklerini kantrm,
Zengi'den de bahsetmemitir. lk hkmdar olarak Sungur'u, ahsiyet olarak
Zengi'yi anlatmaktadr.

1 77
 D U R U TA R I H

(2.) Padiah: Seyfddevle'dir (I. Seyfeddin Gazi) . Zengi'nin

olu olup Musul'da hiikimdi. Kardeiyle (Halep Atabeyi) el
ve gnl birlii edip dinsizlere kar yiite savaa atldlar.
Adalet gzeticilikte her ikisi de emsalsizdi. Musul Atabeyi
Seyfddevle lrken taht kardeine vasiyet etti.
(3.) Padiah: Kutbeddin Mevdud'dur. lnce olu tahta kt.
(4. ) Padiah: II. Seyfeddin Gazi'dir. Bu da lnce yerine
kardei Mes'ud tahta kt. Ayrca olu Sancar ah'n da
Cezire't-ibni mer hakimi olmasn vasiyet etti.
(5.) Padiah: Mes'ud'dur. Bu vefat edince olu Arslan ah
yerine geti.
(6.) Padiah: Arslan ah'tr. Bunun zamannda memleket
blld, olu Musul'a padiah oldu.
(7.) Padiah: II. Mes'ud'dur. Sonra olu padiah oldu.
(8.) Padiah: II. Arslan ah'tr.
(9.) Padiah: Nas!reddin Mahmud Zengi'dir. On yan
da padiah olduundan veziri Ll, "Kktr," diye bunu
uzaklatrp "Bedreddin Melik Rahim" lakabn alm ve tah
ta oturmutur. Bir mddet sonra N asireddin Mahmud Zengf
ldnden bsbtn bamsz kaldysa da lmnden son
ra oullar, lkeyi pay etmiler, Atabeg Devleti de ortadan
kalkmtr. 5

(Halep ubesi)

( 1 . ) Padiah: Zengi'dir (Nureddin Mahmud) . Atabeg unva

n ilkin bunda grlmtr, Bu Halep 'te padiahken Mah
mud Sebktekin Horasan'da sultand.6 Aralarnda dostluk i
likileri kurmulard. Nureddin Mahmud "ehid" adyla me
hur olup madeddin Zengi'nin oluydu. Nureddin Mahmud,

Yukardaki tabioyu tamamiayabilmek iin parantezler iinde eklemeler ya

pld.
Musul Atabegleri: madeddin Zengi ( l 27), I. Seyfeddin Gazi ( 1 1 46), Kutbed
din Mevdud (1 149), II. Seyfeddin Gazi (1 70) . I. zzeddin Mesud (1 1 80), I. Nu
reddin Arslan ah ( 1 1 93), II. zzeddin Mesud ( 1 2 1 1 ) , II. Nureddin Arslan ah
( 1 2 1 8) . Nasreddin Mahmud Zengi ( 1 2 1 9 - 1 233). Bedreddin Lili ( 1 233 - 1 259),
olu smail ( 1 259- 1 2 6 1 ) , olu shak ( 1 26 1 - 1 262), olu Ali ( 1 262).
Nureddin Mahmud Zengi'nin, Mahmud Sebktekin'le ada olmas mmkn
deildir. Aralannda yzyldan fazla bir zaman vardr.

1 78
 D U R U TA R I H

ermiler b a bir kutlu kiiydi. Heybetli, yksek ruhlu, bilgili

ve olgundu. Beeniimi nitelikleri ayn bir kitap doldurur.
(2.) Padiah: Melik Salih smail'dir. Nureddin Mahmud'un
oluydu. Bunun dneminde, babasnn Msr'daki beylerbeyi
olan Selahaddin Eyyubi sultanln ilan etti. Aralannda e
tin savalar balad. smail, Halep'te on dokuz yanda ld.
ocuu yoktu. Devletin bana amcazadesi geti.
(3.) Padiah: Mes'ud'dur (madeddin Zengi). Kutbeddin
Mevdud'un olu olup babas Musul hakimiydi. Mes'ud ilkin
Halep atabeyi oldu, daha sonra Sincar atabeyliiyle yetindi.
lnce olu Sincar padiah oldu.7

Sincar ubesi

( 1 .) Padiah: madeddin Zengi olup Kutbeddin Mevdud'un

oludur. Babas Musul hakimiyken Sincar tahtna km , bir
ara Halep hakimlii de yapmt. Sonra olu Sincar padiah
oldu.
(2.) Padiah: Kutbeddin Mehmed'dir. Sonra bunun olu
tahta kt.
(3.) Padiah: ehinah'tr (ah Nian) .
(4.) Padiah: CeHileddin Mahmud Omer'dir.8

Halep Atabegleri: Nureddin Mahmud Zengi (1 1 46), Melik Salih smail (1 74) ,
tmadeddin Zengi ( 1 I 8 - 83).
Sincar Atabegleri: madeddin Zengi ( 1 1 70), Kutbeddin Mehmed ( 1 1 97), ma
deddin ah Nian ( 1 2 1 9), Celaleddin Mahmud mer ( 1 2 1 9- 1 220).
Aynca eserde sadece ilk atabeginden bahsedilen bir de Cezire't-ibni-mer
ubesi vardr. Bu ubenin atabegleri, Musul atabaglerinin ncs olan
Kutbeddin Mevdud'un olu Seyfeddin Gazi'nin olu Sancar ah'la balam
tr: Muizeddin Sancar ah ( 1 1 70). olu Muizeddin Mahmud ( 1 208), dier olu
Kutbeddin Mevdud ( 1 22 1 - 1 227).

1 79
 FAR S ATABE GLER

Bedreddin Melik Rahfm 'in vefatndan sonraki payla

mada ve Atabekiyye Devleti yok oldu. Atabeglerden bir ks
m da irczz 'da padiah olmutur. Bunlann sultanlklan yz
otuz yl tutar (1 1 4 7- 1 287 1 40 yl).
=

( 1 . ) Padiah: (Mu) Zaffereddin Sungur bin Mevdud'dur. Bu

ilk zamanlarnda Seluklulara tabiydi. Kuvvet kazannca ba
mszlk sevdasyla uramaya koyuldu. iraz'da egemenlik
kurdu. lnce yerine kardei geti.
(2.) Padiah: Atabeg Muzaffereddin Zengi bin Mevdud'dur.
Bu da lnce yerine olu geti.
(3.) Padiah: Muzaffereddin Tekle'dir. Bundan sonra am
cas padiah oldu.
(4.) Padiah: Kutbeddin Turul bin Sungur'dur. Turul'un
stne Pehlivan Mehmed yrd. Savata yenik den Tu
rul yakalanp hapsedildL Bir mddet sonra da irkin bir e
kilde ldrld. Baz rivayetlere gre, Turul belki de baka
bir vilayetin hkmdaryd. nk Muzaffereddin Tekle'nin
ardndan kardei Sa'd baa gemitir.
(5.) Padiah: . Sa'd'dr. Sonra bunun olu tahta kt.
(6.) Padiah: Ebubekir bin Sad'i bin Zengi'dir. Bu melek
huylu, btn davranlar gzel, hayr sahibi bir kiiydi.
eyh Sa'di, Glistan ve Bostan adl eserlerini bu padiahn
adna yazmtr. lnce olu yerine geti.
(7.) Padiah: Adid'din II. Sa'd bin Ebubekir'dir. On iki gn
geince bu da ld. "(Arapa) lm, hi kimsenin anasn, ba
basn ya da ocuklarn sa brakmaz ! " Yerine kardei (o
lu?) tahta oturdu.
(8.) Padiah: Muzaffereddin Mehmed bin Ebubekir bin
Sad'dr. Fakat olanck olduundan sultanl anas srdr
meye balad. ok gemedi, Mehmed ld. Anas Trkman

so
 D U R U TAR I H

Hatun, tedbirde kusur etmeyip damad Mehmed ah' tahta

kard.
(9.) Padiah: Atabeg Muzaffereddin Mehmed ah bin
Salgurah bin Sad' bin Zengi'dir. Bo eylere ve elenceye
dkn, devlet ilerinde beceriksizdi. Sultanlk zerinde
sz sahibi olanlar aralarnda karara vanp Mehmed ah',
Hlag1'ye gtrdler. Yerine kardeini tahta kardlar.
( 1 0.) Padiah: Seluk ah'tr. Bu da deersiz, elenceye
dkn, eytan yaratllyd. Devlet ilerinde beceriksizlik
gsterdi. Nihayet Hlag1 zerine yrd. Epeyce savatlar.
Sonunda ldrld. Bu atabeglerden iraz' a hakim olabi
lecek biri kalmadndan Sad bin Ebubekir'in kz olan Ay
Hatun 1 ynetimi ele ald.
( 1 1 . ) Padiah: Ay Hatun'dur. Bu, Hlag1'nn oullarn
dan Timur'la evliydi. Sultanlk sresi on alt yldr.2 l
myle "Atabegiyye ve Saluriyye Devleti" bsbtn yklm
oldu.3

"Ay" ad daha doru ve yaygn imliisyla "Ab"tr.

Ab Hatun'un saltanat yirmi yldr.
Yazar, Fars Atabeglerini salam bir kaynaktan doru vermitir.
Fars Atabegleri (Salgurlular): Muzaffereddin Sungur ( 1 147). Muzaffereddin
Zengi (l 1 6 1 ) , Muzaffereddin Tekle ( 1 1 75), Muzaffereddin Turul ( 1 1 94), Mu
zaffereddin I. Sad ( 1 203). Muzaffereddin Ebubekir ( 1 226). Muzaffereddin
II. Sad ( 1 260) . Muzaffereddin Mehmed ( 1 260), Muzaffereddin Mehmed ah
( 1 262), Muzaffereddin Seluk ah ( 1 263). Ab Hatun ( 1 264- 1 287) .

181
 Onuncu Taife

EYYUBYE 'DR

On kiidirler. Aralannda biri de kadndr. Sultanlk

lan seksen yl srmtr (1 1 74-1 250 76 yl). Tahtgahlan
=

Msr'dr (Kahire). ou adalete dkn, akll ve olgun kim

selerdi. Kimi Msr'da, kimi am 'da, kimi Halep 'de mstak
padiah olmutur. Buralarda bamsz ynetimler kurmu
lardr.
Trklerin byklerinden olup bir sre maded
din Zengf'nin hizmetinde bulunan Selahaddin Yusuf,
Jmameddin 'in olu, Nureddin ehid (Haleb atabeyi) za
mannda Msr'a gitmiti. Grevi, Fatimi Halifesi Adid
dinillah 'a yardm ederek buradaki kanklklan nlemek
ti. Adid 'in lm zerine Nureddin ehid, Seldhaddin 'e
Msr'n hakimliini verdi. Nureddin lnce, Selahaddin
bamsz padiah oldu. 1

. Padiah: Selahaddin'dir. Mslmanlarn elinden k

m olan altm kadar ehri kffardan geri ald. Kudret ve
hreti pek yaygn bir hkmdardr. Fakat lmnden sonra
oullar arasna anlamazlk girdi.
Byk olu Efdal Nureddin Ali am'a, ikinci olu Me
lik Aziz Osman Msr'a, nc olu Melik Zahir Gya
seddin Halep 'e, dier olu Melik Zahid, Maanolu'nun
zaptndaki Deyrizor'a, bir dier olu Melik Zahid Davud
Birecik'e, kardei Melik Adil Seyfeddin Ebubekr Kerak'a
ekilerek buralarda bamszlklarn ilan ettiler. Ayrca
Selahaddin'in amcazadesi Nasireddin Muhammed Rama

Selahaddin Eyybi diye tannan ve III. Hal Seferlerini durduran kahraman.

1 82
 D U RU TAR I H

ehrine, Selahaddin'in yeeni Ferruh ah'n olu Behram

ah Ba'albek'e, amcazadesi Mcahid irkh Muhammed
Hns'a gittiler ve buralarda istiklal hevesindeydiler. Hepsi
nin arasnda ise bazen s ava, bazen bar grlm, olaylar
birbirini izlemitir.
(2.) Padiah: Aziz O sman, Msr sultan oldu. lnce yeri
ne olu Melik Mansur gemitir.
(3.) Padiah: Melik Mansur dokuz yandayd. am ehrine
h1kin olan amcas Melik Efdal, Msr'a gelerek yeenine vezir
lik etmeye balad. Fakat ok gemeden, Efdal ile Kerak Hilimi
Adil harp ve cenge tututular. Efdal yenilip kat. Msr'a gelen
Adil, tpk Efdal gibi yeeni Melik Mansur' a vezir oldu. Fakat
bir yolunu bularak Msr padialln elde etti.
(4.) Padiah: Adil'dir. Bu, Msr'da ve am'da krk bir yl
padiahlk etti. lnce oullarndan sa am vilayetine, Me
lik Kamil Msr'a padiah oldu.
(5.) Padiah: Kamil'dir. Melik Kamil Muhammed Msr pa
diahyken, Halep Hakimi Melik Zahir ld ve byk olu
varken vasiyeti zerine iki yandaki olu Melik Aziz'i yerine
geirdiler. Yine bu srada am Hakimi sa ah ldnden
olu Melik N asr Davud am hakimi oldu. Msr Meliki Kamil
frsat karmayarak bunun elinden am' ald ve kendi kar
dei (Eref' e) verdi. Melik Kamil'den sonra olu Adil padiah
oldu.
(6.) Padiah: (II.) Melik Adil'dir. Dneminde hadiseler k
t ve tahttan indirildi. Yerine kardei ve Melik Kamil'in dier
olu Salih Msr padiah oldu.
(7.) Padiah: Melik Salih Necmeddin Eyyub'tur. Doru
yolda, adaletsever, hayr ilerine hevesli bir sultand. M
sr'daki Salihiyye denen cennet yaps benzeri cami bunun
eseridir. lnce olu 1\ran ah padiah olmutur.
(8.) Padiah: 1\ran ah'tr. Fakat kan bir olayda katle
dildi. Anne si p adi ah oldu.
(9.) Padiah: ecere't-r-Rmiye'dir.2 zzeddin Aybek
adl birini ilkin kendisine vezir edindi. Daha sonra bu vezi-

Bu isim Secer'd-Drr olarak da bilinir.

183
 D U R U TA R I H

rine nikahla vard. Sonra Aybek, Msr padiah oldu. leri

gelen devlet adamlan aralannda sz birlii edip Melik Eref
Musa'y arp Msr padiah yaptlar.
( 1 0.) Padiah: Melik E ref Musa'dr. Bu, Melik Kamil'in
olu Melik Mes 'ud'un olu Yusuf'un oludur. Msr'a gel
mezden nce Yemen padiahyd. Fakat daha alt yandayd.
zzeddin Aybek3 bunun zamannda da vezirliini srdrd.
Ve nihayet Eyyubi Devleti bunun gnnde ykld. Eyyubi
lerin Msr'daki hakimiyetleri yz on be yldr. Bu ailenin
bir ubesi de Eyyubiye-i Yemen'dir. Ancak bunlarn varlklar
uzun sreli olmad gibi, hkmdarlar da pek belli deil
dir. Dolaysyla bahis konusu edilmemilerdir.4

Klelikten yetime (memlk) olan zzeddin Aybek, Msr Klemenler Devleti

nin kurucusudur.
Yazar, birok ubesi olan Eyyubilerin Msr ubesine yer vermitir. Bu ube
nin Melikleri: Selahaddin Eyybbi (1 74) , Aziz Osman ( 1 93), Melik Mansur
( 1 1 99), Adil ( 1 200). Kamil ( 1 2 8), Il. Adil ( 1 238), Salih ( 1 240), Turan ah ( 1 249).
Seer-d-Drr ( 1 250), Eref Musa'dr. ( 1 250- 254?)

184
 Onbirinci Taife

CENG Z LLER ( MO G O LLAR )

Tek amalan ikilik kanna, ykma-paralama ve orta

l zulmle inletme olan bu topluluun btn eylemleri,
islam dinine ve islam mmetine hizmetten tamamen uzak
tr. Dolaysyla, mis kokulanna brnm bu kitabmzda
anlatmlanndan kanlmtr. Allah 'n rahmetinden yok
sun olan Timur da bu taifeden olduu iin eserimizi adyla
kirletmek istemedik/ 1

Osmanl tarihlerinde "Mool dmanl" ve ''Moollardan nefret" srdrl

mtr. Bunun bir sebebi, Kay Boyunun C engiz ordularnn zulm yznden
yurdunu terk etmesi olmaldr. Timur'un Anadolu'ya kadar gelip Osmanl
Devleti'ne yeni bir darbe vurmas da, ezeli dmanla eklenerek. Moollar
lanetle anlm , C engiz, Timur, Oktay vb Mool adlan da kullanlmamtr.
Yazann, C engizoullan hakknda bilgi vermemesi bundandr.

185
 On kinci Taife

TRKMENYYE
( MEMLKLER )

Msr'da ortaya ktlar. Burada halifeliklerini srdren

Abbas oullanyla adlan hutbede okunmutur. 1

Bahri Memlkleri

( 1 . ) Padiah: zzeddin !nek2 (Aybeg) el-Trkmeni'dir.

Eyyubi Devleti'nin veziriyken ecer'd-Drr'le evlenniti.
Sultanl gitbegit kuvvet buldu. Musul hakiminin kzyla
evlenmek istedi; ecer'd-Drr buna ierledi. Bir kolayn
bularak Aybeg'i oullarna ldrtt. Msr'da, Trkmenler
den ilk padiah budur. Sonra olu padiah oldu.
(2.) Padiah: Mansur Nureddin Ali'dir. On be yandayd.
Babasn ldren askerleri ve ecer'd-Drr' yok etti. Bu
Msr padiahyken Hlag B ada d nlerine geldi ve halifeyi
ldrerek dnyaya fesat verdi. Moollar, Msr'a da el atmak
istediler. Durum, gerek Msr halk tarafndan, gerekse Nu
reddin Ali'nin veziri Katr'ca (Kutuz) anlalarak bir toplant
yapld. "Nureddin Ali kktr, devlet ynetiminin arl
n kaldracak yata deildir," denildi ve Katr padiah oldu.
(3.) Padiah: Katr'dr. 3 Melik Muzafferidrlin lakabn
ald. Moollarla ok etin savalar yaparak hepsini perian

Msr Trk Sultanl/Memlkler/Klemenler, 1 250'den 1 5 1 7'ye kadar devam

etmi, ancak bu sre zarfnda iki ayn grupta mtaala edilen sultanlar baa
gemitir. lk gruba "Bahri Memlkler" denmitir ki, bunlar Trk soylu fakat
klelikten yetime sultanlardr. kinci grup, "Burci Menlkleri" adn tar.
Bu gruptaki sultanlar ise Trklemi erkeslerdi. Her iki kolda da babasna
ardl olanlardan ok seilen veya kendi gcyle tahta kanlar vardr.
Aybeg ad, baka sayfalarda daha ok "En ek" veya "nek" eklinde gemektedir.
Katr, "Kutuz" yerine kullanlmtr.

1 86
 D U R U TA R I H

etti. am diyar ve Msr' bunlarn ktlklerinden temizle

di. Muzafferidrlin Katr, sultan soyluydu. Son derece cesur,
dinine tutkun, halkseverdi. Suikastla ldrld iin ehit
tir.4 Kendisinden sonra Msr tahtna Melik Zahir Rkned
din Baybars kt.
(4.) Padiah: Melik Zahir'dir. Bunun zamannda Msr'a
snan Ahmed adl biri, Abbasoullan soyundan olduunu
ispatlam, Baybars da bunu halife ilan ederek "Mustansir"
lakabyla ycelemitir. Sonra bu yeni halifeye kuvvetli bir
ordu vererek onu Hlag'nun Badad valisiyle savamaya
gnderdi. Fakat Mustansir ehit oldu. Yine Abbasi halifeleri
soyundan olan Ahmed bin Hasan Msr'a geldi. Sultan Bay
b ars buna da sayg gsterdi. "Hakim-biemrillah" lakabn
verdi. Kendi saltanatn dorulatmak iin kendi adnn ya
n sra bunun adnn da hutbelerde yad ettirdi ama Hakim'i
"kale" de (Kahire Kalesi) hapsettirmiti.
Dorusu, Baybars anl, kuvvetli, esiz bir hakand. Din
uruna savamaktan kanmamtr. lnce yerine olu geti.
(5.) Padiah: Melik Sa'id Berke Mehmed'dir. Tahtta fazla
kalamad. Yerine Baybars'n dier olu geti .
(6.) Padiah: Melik Adil Slemi 'tir. Daha yedi yanday
d. Seyfeddin Kalavun adl vezir, paralarn stne Sultan
Slemi'in adyla birlikte kendi adn da yazdrtt. -be
gn geer gemez de Slemi'i tahttan indirip sultan oldu.
(7.) Padiah: Kalavun'dur. Adil tutumu ve balaryla M
sr lkesine esenlik getirdi. Klelikten yetimeydi. Son de
rece gzeldi. Klelii srasnda bin altna satlmt. Akll,
tedbirli, olgun bir padiah olarak ad brakmtr. Uzun yllar
Msr'n ynetimi bunun oullan ve kleleri elinde kalmtr.
Hepsi de emsalsiz hkmdarlaz:dr. Melik Mansur Kalavun
lnce olu padiah oldu.
(8.) Padiah: Melik Eref Selahaddin Halil'dir. Dneminde,
Hakim-biemriilah hala halife bulunuyordu. Sultan Osman
Gazi, Melik Eref'in Msr sultan bulunduu yllarda Hicri
697'de (M. 1 297) saltanata clus etti. Melik Eref'i, babas-

Kutuz, halefi olan Baybars tarafndan ldrlmtr.

187
 D U R U TA R I H

nn kleleri elbirlii edip ldrdler. Allah yolunun gnll

savalarmdan, dindar bir kiiydi. Gururu, kltr, zekas
ve olgunluu uzun zaman halk arasmda unutulmamtr. Asi
kleler, kardeini tahta kardlar.
(9.) Padiah: Nasreddin Muhammed'dir. Kardeini katle
denlerin hepsini ldrtt. Keyboa el-Mansuri'yi vezir atad.
Sonunda bu hilebaz vezir, evirdii oyunlada Nasreddin'i
kovup kendisi tahta kt.
( l O. ) Padiah: Keyboa'dr (Ket-boa) . Melik Adil Zeyned
din lakabm ald. Fetretin ard arkas kesilmediinden. Niha
yet bu da tahttan indirildi.
( l l . ) Padiah: Hsameddin Laceyni (Lain) oldu. ki yl
lk bir sultanlktan sonra z oullar birleip Hsameddin'i
ldrdler. Fetret-i kesret (youn karklk) balad. Trk
ler birok kmeye ayrld. Msr taht krk bir gn bo kald.
Ortalk biraz durulunca Keyboa'nm tahttan indirdii Melik
N asireddin tekrar padiahla getirildi.
( 1 2. ) Padiah: Melik Nasireddin Muhammed'dir (ikinci
defa) . Bundan sonra tahta olu kt.
( 1 3.) Padiah: Melik Muzaffer II. Baybars anigir'dir.5
( 14. ) Padiah: Melik Mansur Seyfeddin Ebubekir'dir.
N asireddin Muhammed'in oluydu. Bunu kardei izledi.
( 1 5. ) Padiah: Melik Eref Alaeddin Ksek, yedi yamda
tahta kt, ama bir hadisede. Alaeddin de drlp yerine
kardei geirildi.
( 1 6.) Padiah: Melik Nilsr hil.beddin Ahmed'dir. Bu da
ayaklanmayla devrildi ve bir dier karde padiah oldu.
{ 1 7.) Padiah: Melik Salih madeddin smail'dir. Bunun
lm zerine dier kardei tahta oturdu.
( 1 8.) Padiah: Zeyneddin a'ban'dr. Bundan sonra karde
i tahta geti.
( 1 9. ) Padiah: Melik Muzaffer Zeyneddin Hac
Gazanfer'dir. Sonra kardei,
( 20.) Padiah: Nasireddin Hasan'dr. Nasireddin
Muhammed'in olu Salih ayaklanp Hasan' devirerek tahta
oturdu.

Kitapta buna yer verilmemitir. Il. Baybars'n, Msr sultanl on aydr.

1 88
 D U R U TA R I H

(21.) Padiah: Melik Salih'tir. Bu, Kalavun'un sekizinci o

ludur. lmnden sonra Melik (IL) N asr Hasan sultan oldu.
(22.) Padiah: Melik N asireddin Hasan'dr (ikinci kez) . Bir
olay srasnda ldrld.
(23.) Padiah: Mansur'dur (II. Muhammed) . Hac
Muzaffer'in torunuydu. Sultanl zorla elde etti. Bundan
sonra aban tahta kt.
(24.) Padiah: IL Melik Eref a'ban bin el-Emir
Hseyin'dir. Gzel huylu, yumuak bir padiaht. Peygamber
neslinden olanann yeil sank sannalann emretti. Bu da
ehit edildi ve olu tahta kt.
(25.) Padiah: (IL) Melik Mansur Ali'dir. Sekiz yandayd.
Bunun veziri Berkuk'tu. Mansur Ali ok yaamad, ld. Alt
aylk kardei padiah ilan edildi.
(26.) Padiah: IL Hac'dr. Eref aban'n oluydu. Tabii
henz ocuk olduundan btn buyruklar, yasaklamalar
vezir Berkuk'un yetkisindeydi. Bu durum bir yl deimedi.
Sonra Berkuk zorbalkla tahta kt.
(27.) Padiah: Dnya bir deme ve nbetleme yeridir.
Gn geldi, Berkuk'u da tahtndan uzaklatrarak Kerak'ta
hapse attlar. Melik Hac tekrar Msr sultan oldu. Fakat
kendi isteiyle tahttan vazgeince Berkuk yine baa geldi. 6
Berkuk'un gnne kadar (Msr) Abbasi halifelerinden
unlar gelip gemitir: Hakim-biemrillah'n olu Mstekfi
billah, Vask-billah, brahim (II. Hakim) , bunun olu
Mu'tezid-billah, olu Mtevekkil-Alallah - bu sonuncunun
yz ocuu olduu rivayet edilir. Bunlardan bei halife ola
bilmitir. Abbas i halifelerinin bu kolundan gelenlerinin hep
si de Msr sultanlan elinde dk ve yetkisiz kalmlardr.
Tek ileri, sultanlk trenlerini yapmakt. Minherlerde adlar

Msr '!rk sultanlan (Bahriler): Aybey ( 1 250), Nureddin Ali ( 1 257). Seyfddin
Kutuz ( 1 259), I. Baybars ( 1 260) , Berke ( 1 279). Slemi ( 1 279), Kalavun ( 1 279),
Melik E ref Halil ( 1 290) , Nasr Muhammed (ilk kez 1 293), Ketbua ( 1 294), H
sameddin Lain ( 1 297), Nasr Muhammed (ikinci kez 1 299) , ll. Baybars ( 1 309),
N asr Muhammed (nc kez 1 3 1 0) , Ebubekir ( 1 34 1 ) , A. Kik ( 1 34 1 ) , iha
bddin ( 1 342), smail ( 1 342). I. aban ( 1 345), I. Hac ( 1 346), Hasan (ilk kez
1 347), Salih ( 1 3 5 1 ) , Hasan (ikinci kez 1 3 54), II. Muhammed ( 1 36 1 ) , II. aban
( 1 363), Ali ( 1 377), II. Hac (ilk kez 1 3 82; ikinci kez 1 389- 1 390).

189
 D U R U TA R I H

okunurdul Sultan Berkuk, Mtevekkil'i hapsederek yerine

Mu'tasm' halifelie getirmi , sonra bunu da hapsedip tek
rar Mtevekkil'i halife yapmt. Sonra yine uzaklatrd. Bu
kez II. Vask'-billah mer ibn brahim, sonra Mu'tasm-billah
Zekeriya ibn brahim (ikinci kez) halife olmulard. Halk,
Berkuk'tan halifelere, zellikle Mtevekkil'e ektirdii skn
tlar nedeniyle yz evirmiti. te bu nedenle, Mtevekkil'i
ilkin serbest brakt, sonra da nc defa halifelie getirdi.

Burci Memlfi.kleri

( 1 . ) Padiah: Berkuk'tur. Tekrar Msr tahtna kavuunca,

halifeye kar ar sayg ve ballk gsterisinde bulundu.
Bu yzden sultanl uzun, kuvveti stn oldu. evresinde
ki sultanlar, onun bykl nnde boyun krdlar. Kutlu
ehit Yldrm Bayezid'le aralannda dostluk vard. Berkuk
lrken yerine olunun geirilmesini vasiyet etti.
(2.) Padiah: Sultan Zeyneddin Ebu's -Saadat Ferh'tir.7
Babas Berkuk'tan sonra on iki yanda Msr tahtna kt.
Bunun dnemi bazen karklk, bazen gven iinde gemi
tir. Karklklarn birinde Ferh, tahtn tacn brakp kat,
bir evde gizlendi. Devlet yneticileri kardeini baa geir
diler.
(3.) Padiah: zzeddin Abdlaziz'dir. Bir nceki sultan za
mannda grev alp devleti smrme kolayl bulamayan
alaklar, bunun zamannda tam frsata erdiler. stedikleri
rtbeleri elde ederek yamaya koyuldular. Asker bu duruma
dayanarnayp ayakland. Abdlaziz'i indirip yeniden Ferh'i
padiah yaptlar.
(4. ) Padiah: Ferh'tir (ikinci kez). Bunun zamannda Ha
life Mtevekkil'in olu Mstain-billah eblfadl Abbas ha
life bulunuyordu. Savalar ve karklklar arttka artm
t. Sultan ile halife birlikte Darssselam am' a gittiler. am
halkyla aralarnda etin bir mcadele oldu. Sonunda Halife
Msta'in, Ferh'i sultanlktan aziedip komutanlarn oybirli-

Ferh/Ferruh, daha yaygn ekliyle Ferec.

1 90
 D U RU TA R I H

iyle kendisini sultan ilan etti. nk Sultan Ferh'in birok

defa zndkl, Allah' inkar ettii anlalmt. Kadlar ld
rlmesi iin fetvalar verdiler.
(5.) Padiah: Msta'in-billah eblfadl Abbas 'tr. Hem
halife, hem sultand. am komutanlanndan Nevruz ile eyh
Mahmud'u devlet ilerini yrtmekle grevlendirdi. Vezir
eyh Mahmud, halifeye yz vernemeye balad ve sonunda
onu sultanlktan att. Kendi sultanln duyurdu.
(6.) Padiah: eyh Mahmud'dur. Sultanl iin halifeden
izin istedi. O da, "yleyse beri kaleden ayrlp ehirdeki eski
durama gideyim," diye art kotu. eyh, Halife Msta'in'i
kalede hapsederek bunun kardei Davud'u (IL Mu'tezid) ha
life seti. am Hakimi Emir Nevruz olanlardan ziyadesiyle
zld. eyh Mahmud'un zerine yrd. eyh, eski halifeyi
bu defa skenderiye Kalesine kapattrd. Nevruz'la aralarn
da bouma balad. eyh Mahmud'un sultanl sekiz yl
dr. Lakab Melik Meyyed'di. Msr'daki Meyyediyye C amii
bunun eseridir. Tedbirli bir hkmdar olduu kadar, salta
natn btn gereklerini tam srasnda gerekletiren bir y
neticiydi. lnce olu padiah oldu.
(7.) Padiah: Muzaffer ebu-s-Saadat Ahmed'dir. Bir buuk
yandayd. Vezir Tatar, Nizamlmlk unvann almt. Gn
den gne artan karklklar, vezirin iine yarad. Ahmed'i
atp kendi padiahln duyurdu.
(8.) Padiah: Tatar'dr. lnce olu padiah oldu.
(9.) Padiah (Muhammed'dir.) Bunun gnnde Bersbay
adndaki Asaf benzeri8 komutan ortaya karak Sultan
Muhammed'in memleket mdr (vezir) oldu. Ksa zamanda
onu uzaklatrp kendisi tahta geti.
1 0. Padiah: Bersbay'dr. Gzel grnl, yksek yara
tll bir sultan olarak ad brakmtr. Melik Eref lakabn
almt. Uzun yllar ikiyi yasaklad; "gubar" denilen esra
rn kullanlmasn nlemeye alt. Gubar bitkisini ekimini
yasak edip nice zaman ektirmedi. Kffar ve Yahudilerin ha-

Asaf: Peygamber Hz. Sleyman'n, tedbirleri ve stn ynetimiyle n salm,

ayn zamanda efsanelemi baveziri.

191
 D U R U TAR I H

mama birer aliimetle girmelerini duyurdu. Sultanl epeyce

srmtr. Hastalannca halifeyi ve kadlar ard. Onlarn
yannda olunu padiah yapt.
( 1 1 . ) Padiah: Melik el-Aziz C emaleddin Yusuf olup bu
nun padiahln, daha babas saken ileri gelenler kabul
etmilerdi. Halife Davud Al-i Abbasi ve kuzzat- slam (ka
zaskerler) sultanlk trenini tamamlayarak ilk nce biat et
tiler. Sonra btn herkes biat etti. erkes komutanlardan
Melik-i kebir akmak vezir oldu. Bu yllarda savalar ye
niden balad. Bir ksm komutanlar aralarnda anlamaya
vardktan sonra halifeye gittiler. Yusuf'un devlet ynetimini
becerernediini akladlar. C emaleddin Yusuf alaa edilip
Melik akmak tahta kartld. Yusuf skenderiye'de hapse
dildi ve bir daha zgrl tadamadan orada ld. Halife ile
kadlar ayn gnn gecesinde Emir akmak' Darssadeye
gtrp tahta geirdiler.
( 1 2. ) Padiah: akmak'tr. Bunun dneminde halifelik ma
kamnda Mtevekkil'in olu Davud'un kardei II. Mstekfi
billah bulunuyordu. Bu halife son derece akll, doruluktan
amam, bilgili bir insand. C elaleddin Sy1ti kendisini
uzun uzun vmtr. Bu halifenin lmnde Sultan akmak
cenaze kalabalnn n sra yaya yrm , ksa faslalar
la tabutunu tamtr. Mstekfi, Sleyman'dan sonra yine
Mtevekkil'in oullarndan olan Kaaim-biemrillah Hamza
halife olmutur. Sultan akmak hayr ilerine ok dknd.
Yaptrd camiierin says oktur. Hayatnn son gnlerinde
padiahlktan istifa edip yerini olu Osman ah'a brakm
tr. Bu olaydan bir hafta sonra akmak vefat etti.
( 1 3 . ) Padiah: Osman ah'tr. Krk gn sultanlkta bulun
duktan sonra Vezir nal ayaklanarak Osman ah' tahttan
indirdi ve kendisi Msr sultan oldu. skenderiye'de hapse
dilen eski padiah orada lmtr.
( 1 4. ) Padiah: nal'dr. abuk kzan, kt huylu bir adam
d. Byle fkeli bir annda halifeyi tevkif ettirdi ve yerine
Mstencid-billah' halife yapt. Sultan nal, arad esenlie
kavu amadan lmtr. Yerine olu geti.

1 92
 D U RU TAR I H

( 15.) Padiah: Ahmed'dir. nal'n oluydu. Bunun gnnde

de Vezir Hokadem bakaldrd ve padiah oldu.
( 16.) Padiah: Hokadem'dir. Artk ayaklanmalada sk sk
s altanat deiiklikleri grlmeye balad.
( 1 7.) Padiah: Hokadem'den sonra Bilbay padiah oldu.
ki ay sonra buna da asker hcum etti. syanla tahttan indi
rildi.
( 18.) Padiah: Yerine Temir-Baka geti. ki ay geince ba
ka bir ihtilalle o da tahtndan indirildi.
( 1 9.) Padiah: Fanis-Pay9 tahta kt. Halife
Mstencidbillah'n yerine ise Mtevekkil'in halife olabilen
oullarnn sonuncusu II. Mtevekkil Abdlaziz Yakub geti
rildi. Bu halifeden sonraki halife Mstemsik-billah'tr.
Fanis-Pay gzel yzl, uzun boylu, adalet gsterici, halk
koruyucu, bandan geenler ayn bir kitab dolduracak kadar
zengin bir kiiydi. lrken, bata devrin halifesi olmak zere
btn ileri gelenler, oybirliiyle olunu padiah kldlar.
( 20. ) Padiah: Nasr Muhammed'dir. Kansu adndaki ve
zir, bir aralk N asr' halledip Msr tahtna oturduysa da ok
srmedi. Tekrar ayn padiah iktidan ele geirdi. Ancak pek
az bir zaman sonra ldrld.
( 2 1 . ) Padiah: Kansu Ebu Said'dir (ikinci kez) . Bunu da ve
ziri C anbolat zorla tahttan indirip kendisi padiah oldu.
(22.) Padiah: C anbolat'tr. kan isyanlarn birinde ld
rld. Yerine Tomanbay geti.
( 23 . ) Pa diah : Tomanbay'dr. Fakat dzen bir kere bozul
mutu. Sultanlk makam zerinde sz sahibi olanlar topla
np Tomanbay' da azlettiler.
( 24. ) Padiah: Kansu-Gavri'dir. Bunun elinden saltanat
n sava alanlarnn korkusuz as, an Sultan Selim Han Gazi
almtr. Halep 'teki muharebede (Mercidabk) Gavri'nin v
cudu yeryznden eksildi. Gavri'nin olu10 olup Byk Divit
tar1 1 mevkiinde bulunan II. Tomanbay sultanln ilan etti.

Fani-Pa.y: Kaytbay diye tannan Msr Meml1k sultan.

lO II. Tomanbiiy, Kansu-Gavri'nin olu deil, yeenidir.
ll Byk Divittiir: Meml1kler dneminde Osmanllardaki vezire ve niancya
eitti.

193
 D U R U TAR I H

(25.) Padiah: II. Tomanbay'dr. Sultan Selim Msr'a girin

ce bir byk sava da (Ridaniye) bununla yapt. Tomanbay,
Kahire'nin "Zuble Kaps"nda aslarak ldrlmtr.
Bylece erkes Trklerinin hakimiyeti silindi. Osmano
ullannn sultanl, erkeslerden nce balamt. Aynca
lkeleri daha geniti.2

12 Msr erkes sultanlan: Berkuk ( 1 382 - 389) ( 1 390), Ferec (ilk kez 1 399),
Aldlaziz ( 1 405), Ferec (ikinci kez 1 406), Eblfadl Abbas ( 1 4 1 2) , eyh ( 1 4 1 2) ,
Ahmed ( 1 42 1 ) , Tatar ( 1 42 1 ) , Muhammed ( 1 42 1 ) , Bersbiy ( 1 422), Cemaleddin
Yusuf ( 1 438) , akmak ( 1 438), Osman ( 1 453), nal ( 1 453), ihabeddin Ahmed
( 1 46 1 ) , Hokadem ( 1 46 1 ) , Bilbay ( 1 467), Temir-Boa ( 1 467), Kaytbay ( 1 468),
N asr Muhammed ( 1 496), I. Kansu ( 1 498), Canbolat ( 1 500), Tomanbiy ( 1 50 1 ) ,
I I . Kansu ( 1 50 1 ) , I I . Tomanbay ( 1 5 1 6 - 1 5 1 7) .

1 94
 FAS L - I SALS
NETC E - KTAB -I TUHFETU'L - AHBAB
HKAYAT

(nc Ksm nc Blm)

Hikayeler
bret Alnacak Rivayetler, Byk eyhlerin Hikmetli
Nasihatleri, Adaletli Sultaniann tleri
 !lim ve anlay sahipleri iyi bilirler ki, "Biz o kitapta hibir
eyi noksan brakmadk,'' 1 !iyetiyle, Yce Kur'an, her eyi ya
dorudan ya da ima yollu belirtmitir. Halifelik ve sultanlk
edenler ise "Sizi, yeryznde gelip geenlerin yerine koyan,
kiminizi kiminizin kat kat stne ykselten O'dur. Bu da sizi,
size verdikleriyle snamak iindir. . "2 mutlu dyle uya
.

nlm; "Allah'n size kar olan bunca iyiliini bir dnn:

inizden peygamberler gnderdi, hakanlar yetitirdi, kim
seeikiere vermediklerini size verdi,"3 !iyetiyle de izlenecek
yol gsterilmitir. "Eer Allah insaniann bir nicesini bir ni
cesiyle ortadan kaldrmam olsayd, yeryz karmakank
olurdu,"4 buyuruunda ise sultanln hikmetine, siyasetin
faydasna iaret vardr. Tutumlan insanlk alemini etkileye
bilen kuvvetli sultanlarn, halka kar nasl davranmalan
gerektii konusunda da "Gerekten Allah, adaleti, yaknlara
kar el akln buyurur, irkinlii, yozluu, uygunsuzlu
u, zorbal yasaklar. Allah sizi tlyor; dnesiniz di
ye ! " !iyetiyle de5 kendi yceliinden rnek gstermi , btn
hakaniann bu yolda olmalann istemitir.
Pa diahiann her tabakadaki halka adaletli davranmalan,
eit ilem komalan, Allah'n birliine, meleklerin varlna,
kutsal kitaplara, ahiret gnne ve iyiliin ktln Allah
tarafndan olduuna inanarak almalan en uygundur.
Doruluu ve adaleti gzeten bir padiah, zayfn alacan
kuvvetiide komaz. Yoksulu zenginin yannda horlandrmaz.
Buyruklann, vergilerini, halkn mal stne saldrtmaz. A-

En' am Suresi, 38. ayet.

En' am Suresi, 1 65. ayet.
Maide Suresi, 20. ayet.
Bakara Suresi, 2 5 1 . ayet.
Nahl Suresi, 90. ayet.

197
 D U R U TA R I H

daleti, bir de Yce Tann'ya kyasla dnmek gerekir. yle

ki: Bi r padiah, btn varl ve bedeniyle Yaradan'n yolun
da ve urunda olmaldr. Bol bol balamal, hem askerini,
hem hazinesini Allah'n nzas dorultusunda kullanmaldr.
zn dolduran dilek ise br dnyayla ilgili olmal, bu dn
yann aldatc ve geii tatlanndan uzak bulunmaldr. Her
sultan durmakszn -o yce mevkiye ulat iin- Allah'a
snmal, O'nun koyduu yola nclk etmelidir. Aynca sul
taniann benlikten, bbrlenmekten de saknnalan gerekir,
nk bu trl davranann sonu ac pimanlktr.
Rivayet: "Bir gn Halife mer (R.A) halk camiye toplad.
Minbere kp Allah'a hamd, Peygamber'e selamdan sonra,
'Mslmanlar, ben kcek olan iken daylannn koyunla
nn gderdim. Ekmeime katk olarak biraz kuru hurma ve
ya kuru zm bulursam, sevincimden iim iime smazd ! . . '
dedi, aa indi. Hz. Osman, 'Ey mrninler emiri, niin byle
syleyerek kendini halkn gznde klttn?' deyince Hz.
mer, ' (Btn kudret ve izzet Allah'ndr.) 6 Ey O sman, brak
iyi ettim. nk yalnzken nefsim kendimi bana byk gs
terdi. Aklma yle geldi: Peygamberin halifesisin. Senden
stn kii yoktur. Btn halk sana muhta, ama sen kimse
ye ihtiya duymazsn Bu dnce beni azdracakt. imden
sz verdim ve herkese kendimi bildireyim dedim. Padiahlar,
benlik byklk duyduklan zaman dnmelidirler ki so
nu lmdr. Binbir titizlik ve titremeyle saknlan beden,
gn gelince le olacaktr. lml olana benlik yaramaz;
hele bir de br dnyann hali hi bilinmezse! "'
Rivaye: "Byk sahabelerden biri Hz. mer'i grr. s
sz bir bucakta temiz yzn nnde yere srer. Sonra, 'Ey
mer, ey Hattab'n olu ! ' der. 'Bugne bugn mrninler e
mirisin. Kat, yksek adam olmusun. Tann hakk iin, eer
eriata uymayacak olursan sana yle bir ikence biilir ki,
halka ibret rnei saylrsn. '
Sahabe byle diyerek samimi gzyalan dkm ve
mer'in baans, amamas iin Allah'a yalvarm . "

Yunus Suresi, 65. ayet.

198
 DURU TARIH

Bir padiahn titizlikle yerine getirecei hizmetlerden

biri, kendinden ncekilerin, zellikle atalannn hayrlarn
vakflarn canlandnp ilk dzeninde yaatmaktr. Eer bun
lar arasnda onanma ve deiiklie lzum gstereni varsa
geciktinneden ele almaldr. Padiahlann yz akl ancak
birbirlerini gzetmeleriyle salanr ve srekli olur.
Balamann birka anlam vardr:
Birincisi: Padiahn benliine gre, farzlar, snnetleri ve
dier eriat ilerini yrtmesidir. Yani "Sen Hz. Hakk' g
rrsn ya da Hz. Hak, seni grr," inancyla Allah'a kulluk
etmektir.
kincisi: Padiahn halkna kar davran, byklk, yi
itlik, zayflarn elinden tutma, kuvvetlilere yze glme, za
rarl eyleri yasaklama olmaldr. Bilginlere, doru yoldaki
lere sayg gstenneli, peygamber soylulara ycelik tanmal
dr. Bunlarn dualarn ise pek deerli kazan bellese yeridir.
ncs: Yce ve esiz Hakk'n nzas iin mmkn ol
duu kadar balar yapmaldr. Yokluk dnyasnn karn
sonsuzluk evreninin yolunda harcamak en yarayl tutum
dur. "0, yaknara kar el akln buyurur, irkinlii, yoz
luu, uygunsuzluu, zorbal yasaklyor."7
Sonra bir padiah, btn organlarnn, el ve ayann ne
iin yaratldn iyi dnmeli, her birisi iin asl grev ney
se gayri ite kullanmamaldr. Halka zulm beterin beteridir.
nk halk, padiahn soyu ve toplumu demektir. Soyunun,
toplumunun kuvveti ise sultanlnn sresini arttrr. u da
var ki, padiah kusur ve edepsizlik edenlerin durumundan
da sorumludur. Her ktl engelleyici tedbirleri zamann
da almaldr. Fakat bunda ileri gitmemeli, ufak tefek kusur
lan balamaldr. Politikay bir belli snr iinde tutsa yeri
dir. "ilerin en hayrl olan, orta kararlsdr. Arlktan da,
iyice snklkten de saknmaldr." (Hadis) Kaskat kzgnlk
da, ar yumuaklk da zarar verir. "C mertlikte ve harca
mada l arttr. Savurganlar eytann kardei saylrlar,"
hadis-i erifi de tutumsuzluu knamaktadr. Ama pintilik de

Kur'an, Nahl Suresi 90. Ayet.

1 99
 DURU TARIH

kt bir niteliktir. Elini ne sk tut, ne de bsbtn a. Yoksa

hem knanr, hem eli bo kalrsn.8
Ksacas, Yce Tanr'nn buyruk ve yasaklarna itaat edip
byklne gvenerek her zaman iin nefsi kontrolde tut
maldr. Eer yreindeki benlik duygusunu atamyorsa ken
di kendisine t vermeli, akln altrp gerekiere varma
ldr. Aslna baklrsa sultanlk, Allah'n bykl yannda
bir hitir! Ve olsa olsa O'na kulluk demektir.
"Saltanat dedikleri ancak cihan kavgasdr."
Yeryzne ah, toplurnlara padiah olana iki nitelik yara
r. Bu iki nitelii, birer farz kabul etmek daha yerinde olur:
Birinci nitelik bilimdir. "Bilim renmek kadn olsun, er
kek olsun her Mslman'a farzdr."9 (Hadis) Bu ilahi kanun,
bireylerin ba olan padiahlar iin ok daha kesindir. Eer
bir padi ah bilimli ise ilahi emirleri yerine getirip yasalar
yrtmekte baanya ulaacaktr. Allah saklasn, bilimden,
bilgiden yana bombo ise kendi keyfine uyup bildiini ile
yecek, insanln dzeni yaman olacaktr.
bn Abbas'tan rivayet edilir: "Allah Sleyman Peygamber' e
buyurmu:
'Bilim ve maldan hangisini istersin?'
Sleyman, bilimi tercih edince, Tanr ona hem bilim, hem
padiahlk vermitir."
Demek ki, bilim padiahlktan stnm.

Nazm:

Ram ola emrine dersen dehre hkmeden ml1k

lm irfan mesleine s'ay edb eyle sluk

Rivayet: "Meliklerinden bilgin, olgun, ibilir, akll biri,

oluna yle t verirmi :
'Yce Tanr'dan her n e istersen k i sana vere. Sen d e onu
halka uygula. Bu tutum, Allah'n honutluunu salar. Halk-

Kur' an, H ucurat Suresi, 1 0. Ayet

Kur' an, sra Suresi. 29. Ayet.

200
 DURU TARIH

nn gnlnde sevginin deimemesine al. ster bu dnya

da ister br dnyada, neyin yaplmas doru deilse ondan
ekin. Sadk dostlarnn, sana nasihat edenlerin uyarmala
rndan dar kma. Bilim, politika ve hner sahipleriyle sk
sk danmada bulun. Bunlarla her konuyu gr. Halknn
durumunu aralksz incele. Bylece lkene zarar gelmesin.
Sultanln temelleri sarslmasn. Eer halkn durumunu ay
rntlaryla bilirsen, senin narnma i grenler hakszlkta bu
lunamazlar. nceden bir ktlk grm olanlar varsa onlar
senin bu gzel ynetiminden teselli duyup duaya ynelirler."'
Rivayet: "Abbasoullarnn bilgin ve grm geirmile
rinden Abdullah bin Salih, halifenin yeni yetme ehzadele
rinden birisiyle buluup konumaya balad. Onu bilgi ve
hner bakmndan bo buldu. Tamamen kendi havasna uy
mu , bazen oltayla balk avlar, bazen gkte gvercin uurur
du. Abdullah, 'Bu hal padiahlara yakmaz; belki rgatlarn,
isizlerin, yahut n tn belli olmayanlarn harcdr,' dedi.
ehzade ise hanedannn bu yal kiisine, 'Ey aklsz koca!
Sen bunun tadn tadmamsn. Yoksa byle konumazdn,'
karln verdi. Abdullah bin Salih anlad ki, ehzade ay
r yola koyulmu; hemen selam verip uzaklat. Sonra u iki
beyti saray kapsnn yanna yazdrtt:

Arapa dizelerin Trkesi:

nim ren ki anadan domaz kirnesne iZimle

Alim olan olmaya cahil gibi hor ve hakir
Her ki ncidan ola kavminde byk olursa da
Ulular mahfillerinde grnr gayet sagir

Padiah olanlara, heves ve havalarn boamak der.

Doru tedbirler ancak aklladr ve arzular dizginlemekle a
lnabilir. Bir padiah elenceden, yersiz sevimsiz isteklerden
kendini syrabilmi , cinsel eilimlerden nefsini tutukla
msa "akl" denen sultan onda vardr. Eer kendini oluruna
brakp her ktle ynelmise kurtulmas kolay deildir.

20 1
 D U R U TA R I H

Bir insan ki, organlarn kontrole alamayp iinden kaynayan

her ist.ee boyun eer; ya o, padiah sfatyla buyruunda
ki lkeyi, illerde, bucaklarda yer tutmu azgn beyleri nasl
nne kul edinir?
kinci olarak, btn maddi ve manevi arzular eriata gre
kullanlmaldr. Esas bu olursa aas da, kyls, iisi de
batakine uyar ve bal olur.
Hikmet sahipleri demi ki, "Eskiden padiahlar birbirleri
ni gzetirlermi . Birbirlerinin durumlann incelerlermi . Akl
yolundan aynlmayana, eriat uygulayana saidrnayp onlar
la dostluk kurmaya alrlarm . Eer biri, tekinin sapkl
n, aklszln, elenceye, oyuna dtn sezerse zaman
kaybetmeyip yurdunu elinden almaya frsat kollarm."
yilik datmnda da c almada da snn amamak ge
rekir. nk arlktan zarar grlecei kesindir. Hazineler
boalp gider. c almada anlk hem dostu dman klar,
hem de br dnyada kul hakkn arttrr.
Hizmetilere, uaklara yz vermemek lazmdr ki, padia
ha olan sayg gnllerde devaml olsun.
Her zaman bilmediini sor. nk lkenin btn ileri
senin boynundadr. Nefsini cinsel isteklerden te tut. D
manlarn bunu grdke yreklerinin ya erisin. Yardmc
lann, danmanlarn doru ve dindar kiilerden se. Byle
ce, benliin erderole bezenir. Grev verecein kimseleri, s oyu
sopu belliler arasndan tayin et. Devlet ancak bununla
snmez. Ayrca mutluluk yaps bu trl bir tedbirle atlak
almayacaktr. Herhangi ey sence apak biliniyorsa baka
snn sz dinleme. Geree uymayan tanklklan kabul
etme. Dilek ve tasanlarn denemediin birisine ama. Ha
ynlk grdne bir daha inanma. Dilini kt sze altr
ma. Altndan kalkamayacan ii yklenme. yilii abukla
tr; bir yaramazlk tasarlyorsan yava davran.

Beyit:
Ko ta 'cili ki ol eytan iidir.
Te'enni sabreyle rahman iidir.

202
 HiKAYELER

Haberleri aktaranlar, doruluu kukusuz hadiseleri

nakledenler gemi zaman vak'alann, asnn ve devirlerin
havadisini yle rivayet ederler:

"Yezdcerd olu Behram1 in p adi ah Hakan'la dost

geinirdi. Uzun zaman birbirleriyle ban ve birlik iinde
yr ler. Karlkl hediyeler gnderirlerdi. Eer baka bi
ri dmanlk etse hemen dayanmal olurlard. u var ki,
Behram'n gc ve yiitlii dnyay tutmutu. lmi, adaleti,
cmertlii avlanrd. te btn bunlan, iittike Behram' a
haset eyleyen Hakan' kskanlk batana itiyordu. inden
tasanlar geiriyor, Behram'n lkesini zapt etmek dileiyle
frsat kolluyordu. Bavezirini anp Behram konusunu at.
Onun beeniimi niteliklerinden tiksintiyle sz etti. Sonun
da, 'Elbette Behram' yok etmenin bir yolu, bir gzel tedbiri
bulunur; deyip dncesini sordu. Vezir, 'Padiahm, konuyu
benden bakasna amazsan; uygun bir aldatma ve yerinde
bir tedbirle gereine bakann, gafil bir annda ahmat ede
rim; dedi.
Hakan bir sre sabr gsterdi ve dileini vezirinden gay
riye amad. Zaman geince ayn konuyu yine ortaya getirdi.
Vezir frsat kolladn, biraz daha sabretmesini rica etti. Bir
zaman geince, Hakan yine ortaya getirdi. Vezir yine mh
let istedi. Birka gnden sonra . Hakan yine o meseleyi sor
du. Bu kez vezir, 'Padiahm, Behram yle akll bir sultandr
ki, her oyuna kanmaz. Deme ustalklara yem olmaz. Aynca

Yezdcerdolu Behram (420-438): Sasani hkmdarlan arasnda "Behram-

Gr" diye nlyd. Hakknda birok masal ve hikaye vardr. Gr denilen ya
baneei avna merakndan bu lakapla anlrm, kuvvet, cesaret ve adalet
rnei saylmtr. 438 ylnda, av srasnda kuyuya dp lm. Dilaram
adl sevgilisi de nlyn.

203
 DURU TARIH

aranzda uzun zamandan beri sadakat ve muhabbet vardr.

Bunlar bozup sebepsiz saldrya gemek akld olur. Gele
nekiere ve milletleraras hukuka uygunsuz der. Ben bunca
zamandr erteliyorum, ihmal ediyorum. nk biz ancak sa
vunmayla varlmz koruyabiliriz. Yaplmas her bakmdan
irkin olan isteinizi unutmanz lazmdr. Yalnz bu deil,
makul olmayan benzeri konular da ele alnmamaldr.' dedi.
Hakan bu cevaptan huzursuz oldu. Kendi arzu ve iradesi
ne muhalefet eden vezirine de hayli incindi. Onu savp teki
bir vezirini ard. Meseleyi ona at. Behram'n ldrlme
si iin bir plan kurmasn emretti. Haset, irret hyanet yan
ls bu vezir, kurduu ktl yapmak iin eline frsat ge
tiini grd. nceki veziri gzden drmenin tam vaktiydi.
C anla bala Behram' ldrmeye are aramaya koyuldu. in
kurnazlarndan ve o viHiyetin gzak, eliabuk fedayilerin
den bir pehlivan bol para ve ikbal vadiyle kandrd. Adam,
ran'a gidip maharetle Behram' ldrecekti. Yanna kk
kardeini de ald. Bu, herkesin ak olduu, zaman birbiri
ne katacak derecede esiz bir gzeldi. Ayrca gereken btn
aralar da tamamlad.
Az zamanda Behram'n memleketine vard. Saraya yakn
bir dkkan tuttu, te beri satmak iin. Orada bir de ev bul
du. Hem alveri ediyor, hem evreyi kolluyordu. Sonunda,
Behram'a yakn birisiyle arkadala, bunun araclyla da
saray mensuplarn mteri edinmeye balad. Kimine har
lk, bahi veriyor, kimine ucuz mal satyordu. Derken hep
sinin dostu oldu. Artk btn olup bitenleri duyup reni
yordu. Nihayet kardeini 'Klemdir' diye sata kard. ok
kii alc olduysa da bu ala iyice yere vereyim diye oya
lard. Tesadf, Behram'n kapcbas olan grp beendi.
Kurnaz adam, tam frsatn stne bastm sezmiti. Azna
ouna bakmadan verdi gitti. Bu olayla iki karde saraya bi
raz daha yaklatlar. Olan, bir gece nbeti aasyla saray
beklerneye gidiyordu; el altndan aabeyine haber uurdu. O
da kln uydurup nbetiler saraya giderlerken aralarna
kart. Gelenek olduu zere kapcba, saray ve hazineyi

204
 D U RU TAR I H

beklerneye balad. Her b i r adamn d a ayr b i r yere gzc

kld. C asusu ise hazine kapsna yakn bir yere koydu. Adam
gece yars hazinenin saan tututurarak ortal yangna
verdi. Ate hzla yaylp evreyi brd. aranlar, rken
ler kar kat oldular. O srada deinde yatan Behram da
uyanp kalkt ve 'Bu i kendiliinden olmasa gerek; elbet bir
hikmet vardr.' diye korkuya kapld. Eyerlenen atma atlayp
hengameden yana seirtti. Grd ki kimi atei sndrmede,
kimi su yetitiriyor, her biri bir i zere durmaz alr. Ama
kurnaz adam, ie gce kanmam ateten uzakta duruyor.
O an, casus da Behram' semeyi baard. Yava yava yak
larken Behram yanndakilere casusu yakalatt. Tutup yok
ladlar. zerinden bir zehirli haner kt. 'Meer frsatn
gzetip yrrm ki anszn haneri vurup ldre ! Haneri
elinden aldlar, elini ayan baladlar. Yangn sndrlp
kalabalk dalnca sorguya ektiler. Dncesini, yapacak
larn bir bir deyiverdi. Kardeini de bulup getirdiler. Her ha
reket ve fiilierini rendiler. Behram yanndakilere, 'Sakn bu
konuyu ve olay kimselere amamalan ! ' tembihinde bulun
du. ki kardei her ey unutulasya hapse koydurdu. Behram
kar bir oyun kurup Hakan'dan intikam almay tasarlyor
du. 'Her kim iyilik ilerse kendinedir, her kim ktlk ilerse
o da kendinedir. '2
Hakan, in padiahnn kadna dknln renmi
tL Behram'n memleketinde ise bir iftinin gzel yzl, i
veli, aynak, grenin akln bandan alacak, ortal birbirine
katacak bir kz vard. ah, bu kz babasndan ald. Bir ay
yar (kurnaz) da bezirgan klna soktu. Kendisine her eit
oyun evirme, hile yollan retildL Kervan deerli mallar
la yklendi. Kzla in lkesine . gitmesine izin verildi. Eer
Hakan'n iini bitirecek olursa para ve mevki sahibi olacak,
mr boyu rahata kavuacakt. Adam, in' e, Main'e, Kpak
llerine, Tatar lkesine doru yol almaya koyuldu. Hakan'n
bakentine ulap tahtnn olduu yere yakn yerleti. Ksa
zamanda Behram' a tuzak hazrlayan veziri de tanyarak -

Kur' an, Fussilet Suresi, 4 6 . ayet.

205
 D U R U TAR I H

zelliklerini rendi. Evine koup ona en deerli kumalar

dan hediyeler sundu:
'Devletli efendim, ben kimsesiz, garip bir konuum.
Yce Tanr'nn verdiinden bir para malm var. Hepsini
ayanza getirip izniniz olursa alm satm yapmak istiyo
rum. Byklk edip koruyuculuunuzu esirgemeyeceinizi
umuyorum, ' dedi. Vezir, sunulanlar pek beenip Behram
casusunun dileini olumlu karlad. Kurnaz adam, vezi
rin yanna her gidiinde bir yeni ve nefis hediye sunuunda
bulunuyordu. Vezir de buna karlk sayg gsteriyor, trl
ziyafetlerden geri kalmyordu. Szn ksas ayyar, vezire gi
rip kmaya balad. Aralarnda yle bir arkadalk kuruldu
ki, biri tekinin elinden zehir yiyecek hale geldi. Ba baa
bulunduklar bir gn, 'Saadetli sultanm senin iin ok se
me, gzel bir armaanm var, ama oktan beri gnlm ver
meye yanamaz, ' deyince vezir, 'Nedir?' diye sordu. Adam,
'Nitelikleri u u olan bir benzersiz cariyem vardr. Dnya
dnya olalberi bir eini grmemitir, ' cevabn verdi. Anla
tlanlardan, daha yzn bile grmedii kza vezir kulaktan
ak oldu. Hemen getirmesin de srar etti. Adam odal bir
gzel giydirip kuatmt. Gren, cennetten km huri sa
nabilirdi. Vezir bu bulunmaz boya, yrye, hi mi hi da
yanamad. Elinde olmakszn Hemen kucana ald. Yzne
a a bakyor, okuyor, pyordu. Artk divanesi olmutu.
Behram'n casusuna (ayyara) gelince, 'Uurlu olsun ! ' deyip
odadan kt.
Doruca Hakan'n sarayna varp kapclara, 'Yardm
sizden ! Beni Hakan'la buluturun; imdi pek nemli bir i
vardr. Eer. geri kalacak olursa suunuzun cezasn yaman
grrsnz ! ' demeye, barp armaya balad. Kapclar
ieriye haber salp adam Hakan'n huzuruna kardlar.
Alayarak, 'Padiahm, ayanzn toprana yz sren bir
kimsesizim. ran'dan ok rzk ve mal getirmitim. Bu ehirde
satacaktm. Vezirinize bana ruhsat versin diye o kadar ok ve
kymetli armaanlar sundum ki, deme sultanlarn hazine
lerinde bunca mal yoktur. Siz ehinah hazrederine ise gzel

206
 D U RU TA R I H

bir odalk ayrmtm; yeryznde bunun gibi bir ince dilber,

boy bos grlm ey deildir. te az nce getiriyorken e
kip elimden ald. Odalk benim deil sizindir,' dedi.
Hakan bu hikayeyi dinleyince fkeyle yerinden frlad.
Birka kapcyla avulanna, vezirin evine anszn girme
lerini, cariyeyle ne durumda olduklann tespit etmelerini,
hainin nesi var nesi yoksa hepsini alp getirmelerini em
retti. Grevliler gittiler, vezirin stne dtler. Onu, kz
dizine alm, kollarn boynuna dolam per durur grd
ler. Hemen odal elinden alp veziri de smsk baladlar.
Konandaki mallar, giyecekleri, armaanlar topariayp
Hakan'n nne getirdiler. Her ey bir yana, odal gren
Hakan'n s abr tat. Derhal kucana ekip okamaya, yz
n gzn pmeye balad. Sonra vezire dnp hmla, 'Bre
melun herif, aldn gzel nesneler, armaanlar sana yetmez
miydi ki bizim hakkmza sarkntlk edersin? Oysa yeni g
zeller bulup getirmek grevindir. '
Sonra vezirin, kzn boynuna dolad kolunu kestirtti,
pt iin dudaklarn koparttrd, yzne baktndan iki
gzn oydurdu. Hakan kz tenhaya alarak vezirin kendisi
ne ne yapp ne yapmadn sordu. Kz , 'Kimse bana el vur
mad,' deyince pek memnun oldu. Tekrar pmeye, barna
b asmaya koyuldu. Daha fazla dayanamayarak kotu (ilikide
bulundu) . Kz bandaki rty kartarak Hakan'n urasn
burasn temizledi. Hemen o anda Hakan'n oyluu, cinsiyet
organ husyeleri yanp szlamaya balad ve habire kan
mak istedi. Ac artt, iddetli anya dnd. te yandan Bel
ram casusu ortadan kaybolmu, doru ran'a gitmiti. Ha
kan bunu renince bsbtn evhama kapld. Yerde gkte
aratt, bulduramad. Bu kez odah sktrd:
'Senin efendin nedir, ne deildir; seni nereden getirdi?'
O dalk:
'Ben falan kydenim. Babamdan ok altn akayla alp
bu adama verdiler. Beni yurdumdan buraya getirdi. te bu
bamdaki rty vererek, "Seni padiaha gtreceim; o ne
zaman seninle temasta bulunursa altn bu rtyle silecek-

207
 D U R U TA R I H

sin, usul byledir," demiti. Ama ben onun maksadn bile

bilmezem dedi . '
Anlald k i , ustaca bir oyun evrilmi; olan olmu. S
z uzatmayalm. Hakan'n derdi gittike artt. lme yakn
oldu. Oyluu iti; szlay, iniltisi ortal doldurdu. He
kimler, 'Eer cinsiyet organ kesilmezse lm kesindir, '
dediler. Hakan hadm edildi. Ayyar i s e kap can korkusuy
la Behram' a ulamt. Olup bitenleri aha anlatt: Behram
nicedir hapiste tuttuu kimseleri huzuruna getirtip, 'Hakan,
sizin cannz gzden kararak beni ldrmeyi tasarlamt.
Biz ise cannz bugne kadar koruduk. Ayrca bo yere bizi
ldrtmek isteyiinin cezasn da Hakan'a verdik. imdi sizi
serbest brakacam. u artla ki, mektubumu Hakan' a ula
tracaksnz .
Sonra u yollu bir mektup yazd:
" . . . Bundan nce, d grne aldanp seninle iki dost gi
bi deil kardeten de ileri geinirdik Dostluun, kardeliin
btn icaplarn yerine getirmekten geri kalmamtk Amma
imdi gerek durum ortaya kt. Vefa yolundan sapp cefa
yoluna dtn anlald. iyilie iyilikle karlk vermek
bir erdem iaretidir. Ktle ktlkle kar koymak ise
zulmn en ktsdr. Tasariadn ktlk, vezirinin bunu
salamak iin kurduu tuzak; hale bak ki, Allah'n bir hik
meti olarak yine sana zarar getirdi. Deimez kural, bir yeni
rnek kazand. Ve senin bana, hakaretin, knann klah
m giydirdi l Eer bundan byle aklk ve drstlk yolunda
gidersen, aramzda dostlua aykr bir olay kmaz sanrm.
'Bizim ilediklerimiz bize, sizin iledikleriniz de size .. .'3 Ba
r iinde herkes kendi bildiince yaarsa, ortadaki mesele
tatlya balanr umudundaym. Bo ve zararl bir iin ze
rinde durmamak ise aklllarca kazan saylr. . . " gibi, t
verici szlerle dolu mektubunu tutuklutara verip her ikisini
serbest brakt.

Kuran, Bakara Suresi, 1 39. ayet.

208
 D U R U TA R I H

Hikaye: "Arap padiah Nu'man ibn Mnzir,4 garip bir

usul ve korkun bir dzen kurmu; kendisinden nce hi
kimse byle yapmamt. Zamann iki ksma ayrm; bir g
nn, 'iyilikler gn, ' dierine 'ktlk gn' tayin etmiti.
te onun devlet ynetimi ve halka olan tutumu, bu gnlerin
srasna balyd. Hergn ava kar, salrada gezer, iyi g
nnde her kime rastgelse doyum eder, hadsiz hesapsz iyi
likte bulunur; yeis gnnde aksini iler; rastgeldiini trl
eza cefa ile ldrd.
Yine bir gn Nu'man, erik adl vezirini yanna alm, l
lerde dolayordu. Uzaktan dertli bir Arap grnd. Zavall,
oluk ocuunun geimini salamak amacyla yank yank
geziniyor, oraya buraya kouyordu. Derken, Arap'n gz
Nu'man'a iliti. Dilenir, sadaka kopannn umuduyla koarak
yanna geldi. Arap, Nu'man' da veziri de tanmyordu. Vezir
erik bin 'Adi ona berikinin padiah olduunu iaret etti, ama
Arap anlamad. Selam verdikten sonra, hayr duaya balad.
Nu'man, "Benim adetimi bilmiyor musun? Bugn ktlk g
ndr!" deyince Arabi neye uradn anlad ve ban nne
edi: 'Hkm Allah' n, buyruk padiahmndr,' dedi.
Nu'man, celladna, boynunu vurmasn bildirdi. Cellat,
Arap' yere kertip klcn ekti, baucuna dikildi. Arap
ban kaldrarak vezir erik'e hitaben u Arapa drtl
okudu.

1rkesi:

Ey erik bin Adf, lmden ezik zlm, ksm deilim

Fakat gvercin yavrulan gibi olancklanm var
Onlann kannlan a, yiyecek bulamadm.
Sen bana acyc ol!

Nurnan (mri'l-Kays olu) en-Numan bin Mnzir Ebu Kabus (?-608 srala
n): Hire (Necefl hkmdarlannn nllerinden. Cahiliyye devrindeki Nabiga,
Hasan, Hatem't-tai gibi airlerce vlmtr. Dicle zerinde "Nu'maniyye"
ehrini kurmutu. ranllara tabi olan Numan', Kisra Perviz Hanikn'a sr
m ve lnceye kadar orada hapsetmitir. Baka bir sylentiye gre de fiile
re ezdirmi.

209
 D U R U TAR I H

Vezir dayanarnayp Nu'man'n ayana kapand. Arap'

kendisine balamasn yalvardysa da are olamad. So
nunda, 'Olancklar varm . Alktan lrler. Hi olmazsa
izin verseniz, onlara yiyecek gtrsn, ihtiyalarn karla
sn. Sonra ldrtrsnz,' dedi.
Nu'man, ' Gidip gelinceye kadar kefil gstersin. Eer gel
mezse yerine kefilini ldrtebileyim. Yoksa byle bir zrle
kendi koyduum yasay bozman i ' dedi.
erik, Arap'a dnp, 'Senden kefil istiyor. Gelmeyecek o
lursan, yerine onu ldrtecek.'
Arap glmsedi:
'Siz bandan beri bu hayra nclk ettiniz , el attnz.
Sizden baka burada bir kimsem yoktur ki bana kefil olsun.
Balanan gzel bitirmek gerekir. Byklk ve iyilik gste
rin, kefilim olun. Ant ediyorum, gn dolmadan, ocuklar
mn ihtiyalarn karlar dnerim. Ayrca soyuma sopuma
vaziyetimi sylerim. Benden sonra, yavrularm onlar gzet
sinler. Baka bir iim yoktur. nallah akamdan nce gelip
yetiirim,' dedi.
erik, 'Bu kii bana baland. Tek umudu ben oldum. (A
rapa) "Kim bana snr, hakkm gzetirse, benim de onun
hakkn gzetmem, zerime Tanr buyruu olur,''5 anlamn
ca, ben ona iyice gerekli oldum ki, baka kar yol dne
miyor. Yalvarmasn geri evirmemeliyim,' diye dnd ve
Nu'man'a dnerek, 'Bu adam salverin, ben kefilim. Eer ak
am olup ta gelmezse ona edeceinizi bana edersiniz,' dedi.
Nu'man, Arap'a izin verdi. Zavall adam ocuklarnn bu
lunduu yne seirtti, vard gitti. tkindiye kadar katland
lar. Gelmedi. Nu'man, erik'e bakarak, 'Arap gelmedi ! ' dedi.
erik, 'Umarm ki gele. Gelmeyecek olursa ite ben hazrm;
szmden dnmeyeceim,' karln verdi.
Bylece konuurlarken kardan bir toz bulutu gzkt.
Birazdan Arap'n uarcasna yaklamakta olduunu setiler.
Yanlarna ulap selam verdi, 'te geldim,' dedi ve ekledi:

Hz. Peygamber buyurmutur: "Sababelerinden kim benim hakkm gzetirse

ben de kyamette onu gzetirim, (nakleden bn C abir) .

210
 D U R U TAR I H

Olancklanma eriemedim. Amma ok korkuyordum.

Kefilime bir zarar gelecei kukusu iimi yedi bitirdi. Baz
kimselere oluk ocuumu smarladm da yoldan dndm.
te haznm, buyruk padiahmndr! " deyip boynunu edi.
Nu'man derin bir aknla gmld. Bir Arap'a, bir ve
ziri erik bin 'Adi'ye bakt. Sonra onlara, 'kinizin durumun
dan da hayrette kaldm. Ya Arabil Sen, ahde vefada, kimsele
re yer brakmadn, ya eriki Sen de byklk ve mrvvette
yer komadn. Siz ki, birbirinize bylesine bir sadakat ve vefa
gsterdiniz; daha ben nasl zulmde bulunabilirim?' dedi.
o ana kadar ettiklerine piman olup bozucu yasasn
kaldrd. Ktlk gnlerini de iyilik gnlerine katt. Bata
herkesi bir gzetmeye balad."6

Hikaye: "Halife Me'mun'un, ordusuyla bir sefere kma

s gerekiyordu. Yerine, Mehdi olu brahim adl amcasn
hilafet tahtna naip brakt. brahim, hava ve heves ehliydi.
yi konuur, iyi syler birka da arkada vard. Bu adamlar,
brahim'i kandnp 'Halifelik hakk aslnda senindir. Atala
nndan, dedelerinden kalan bu hakk, Me'mun'dan almann
tam sras. Halifeliini ilan et. Oturduun tahtta diren ve
sakn aynlma. Allah bilir, belki de Me'mun kt seferden
dnmeyecektir. Dnse bile ordunun, senin yannda olaca
kansndayz,' gibi inandnc szlerle brahim'in kalbine
vesvese soktular. O da 'Halifelik benimdir,' diye Badad ca
milerinde hutbeyi kendi adna okuttu. Bu durum, Halk ara
snda ayi oldu. Me'mun'a dmanlk besleyen fesatlar da
hemen brahim'in etrafnda toplandlar. Artk brahim'den
'Mminler Emiri ve slam Halifesi' diye bahsediyorlar, halk
kandnnaya alyorlard. Me'!llun olanlan duyar duymaz
seferi brakp geri dnd.
brahim'in gc yoktu; neyle kar kayacakt? Badad'n
iinde gizlendi. Me'mun yeniden halifelik tahtna oturup

Bu hikaye Bat edebiyatnda da -az ok deiik- ilenmitir. nl Alman airi

Schiller'in baladlannda Sirakza Kral Denis'in zulmlerini anlatan "Kefil"
hikayesi buna bir rnektir.

211
 D U R U TA R I H

ileri dzene sokmaya, bir yandan d a brahim'i aratmaya

balad. ok aramalardan sonra bulunamayaca anlald
ndan Badad'n btn kaplarna gzcler konuldu. Kadn
olsun, erkek olsun, her geenin yz grlmeyince dar b
raklmyordu.
brahim kat ilk gece, kyafetini deitirip mahalle
den mahalleye komu, yatacak gvenli yer bulamamt.
Yats vakti geince, ehrin bir ucundaki mahalle mescidin
de sabahlamay tasarlyordu. Orada namaz kld. Mezzin,
duadan sonra, 'Tez olun, herkes evine varsn. nk halife,
Mehdi olu brahim'i aratmaktadr! ' dedi. Halbuki brahim
oradayd. Mezzin byle deyince yeniden ban alp ka
maya koyuldu. Sonunda bir knaza sapt. Semtin kpekleri
evresini sardlar. aknlk annda karsna elinde fener,
bir Arap dikildi. brahim'e yaknlk gsterip o gece konuk
etmek zere evine gtrd. Sabah nereye dilersen gidersin
dedi. brahim, korkarak ve naar, Araba konuk oldu. Girdii
evde, Aral'n yalnz yaadn anlad. Odaya geip oturdu
lar. Arap, 'Sultanm, ho geldiniz. Safalar getirdiniz . Her ne
kadar sizin kiiliinize bizim gibi bir yoksulun evine girip
oturmak, yatp kalkmak yakmazsa da (Arapa) "zaruret
uygunsuzu uygun klar," misali malumdur. Bir hoa dek
dedi. Yiyecekler, iecekler bulup nne sofra kurdu. Uak
gibi, karsnda el kavuturup durdu ve 'Sultanm, ben k
leniz berberlik ederim. Sizinle oturup yemek imek haddim
deildir. Keyfinize baknz. Ben de hizmetinizi greyim,' dedi.
brahim ise adamcazn davranlarndan pek memnun
kalarak, 'Beni tanyor musun?' diye sordu.
Arap kar_lk olarak, 'Tanr'nn beendii sultanm, dn
k halifemiz, Mehdi olu brahim deil misiniz? Sizi kim
bilmez. Dnyann gidii byledir. Bir bakarsn devlet, bir ba
karsn felaket ... Dn halifelik tahtnda otururdunuz , bugn
bir Arap berberin evinde yatacaksnz. Dilerim, Tanr izin
versin de byle kalmayasnz,' dedi. brahim'e teselli verdi.
Szn ksas firari, Arap 'n evinde gn kald. Berber, her
gn sabahtan kalkp dkkanna gidiyor; kapy brahim'in

212
 D U R U TA R I H

zerinden kilitliyordu. Akama kadar iini iledikten sonra

birok nefis yiyecekler alp eve dnyordu. Badad'n iinde
ne konuulursa duyabiliyor, bunlar bir bir brahim'e nakle
diyordu.
gn geince brahim'in korkusu yeniden b askn kt.
B aka bir yerdeki, b ab asnn eski bir sipahisine gveniyor
du. Bu asker, babasnn klelerindendi ve herhalde yanna
gidecek olursa kendisini z canndan fazla koruyacakt.
Drdnc gnn gecesinde Arap 'la vedalap sipahinin evi
ne doru yola koyuldu. M eer Me'mun, btn erlere, atllara,
aalara sk skya tembihlemiti: Her kim, amca brahim'i
yakalayp huzuruna getirirse drt bin lira verecek, ayrca
istedii bir topran gelirini ihsan edecekti. Bunun iin b
tn grevliler bucak bucak brahim'i aramaktaydlar. te
Mehdi'nin kleliinden yetime olup brahim'in gven bes
ledii sipahi de temcit vakti, ke bucak brahim'i aramak
tayd. Badad Kprs zerinde karlatlar. brahim a
rakalp 'Hay, ben senin evine gidiyordum, iyi ki karma
ktn ! ' diye kendisini tantt. Oysa sipahi soysuz alan
biriydi. 'Tamam, Mrninler Emirinin, bize aratt adamn
ta kendisi ! ' diyerek brahim'in yakasna yapt. brahim
anlad ki tatl cannn kurtuluu kolay olmayacak. Atly,
atyla birlikte bir punduna getirip Dicle'ye savurdu. Oradan
hzla uzaklat . Yine yolu bir knaza ulat. Gzel bir ka
dn, kap arasndan 'Nereye gidiyorsun, bu yol kmaz?' diye
brahim' e sordu.
akn brahim, 'Ey kadn, kakn kiiyim. iyilikte, insan
lkta bulunup beni biraz gizlersen, yollar sszlanca yine
savuur giderim,' dedi. Kadn isteini olumlu karlayp ho
geldin diyerek evine ald. Kap .stndeki cumbaya kard.
nne yiyecekler koydu. Meer bu ev, o sipahinin evi, ka
dn da kars imi ! brahim biraz dinlendi ve cumba pence
resinden yolu gzetlerneye balad. Bir de ne grsn! Sipahi
kageldi. Kendisi gibi slanm at da ard sra. Ahali top
lanp kurtarmlar. Epeyce glk ekerek kurtulduundan,
sersemlemi olarak evine girince brahim artk lmn ada-

213
 D U R U TA R I H

makll yaklatn sezinledi. Hemen inip kanay dn

yordu ki, kadn yanna geldi:
'Bi z imki suya dm. Ona bunu yapan sen olmalsn.
Ama haktr. nk, bu herif alan biri. Nimet hakkn bil
mez; tuz ekmek verene sayg gstermez. ine hi kuruntu
koyma. Yce Tanr'nn izniyle ben seni saklarm, elimden gel
diince hizmetini grrm,' dedi. Ksacas, brahim burada
birka gn kaldysa da yine korkusu artt. Kadndan, araf,
pee benzeri elbiseler istedi. Sakalm tra etti. Kadn kl
na girdi. Eskiden, dadln yapan ve ssz bir evde oturan
kadnn yanna gitti. Dad, brahim'i grnce szde ok se
vinmi gibi davrand:
'Klenize izin verin gidip yiyecekler getireyim,' uydurma
syla dar frlayp doru Me'mun'a haber uurdu. Birka
kadn gnderdiler. Zavall brahim, eli aya smsk balana
rak kadn klyla halifenin huzuruna gtrld. Me'mun,
'Behey amca, bu ne yzdr, bu ne klktr?' diye knarnada
bulundu. brahim ban nne eip 'Ya Mrninler Emiri, su
um bir dereceye vard ki, zr dilemeye imkan yoktur. Btn
olanlar sizce de malum. u anda yaplabilecek iki i vardr:
Ya beni ldrtp hakkn alacaksn ya da balayacak s eva
ba ereceksin,' diye konutu. Me'mun, Veziri Hasan bin Sehl'e
bakt. O da, 'Bunun suu, snr ok amtr. Bana gelenler
ise bir bakasnn bana gelmi deildir. Eer ikenceyle l
drtrsen gnahnn bir sonucudur. Hakkn alm ve teki
padiahlar gibi davranm olursun. Ki onlar, dmanlarn
yok edip erlerinden kurtulurlar. Eer balarsan, asla ben
zeriniz olmayacaktr. nk bu denli suu imdiye kadar af
fetmi biri yqktur,' dedi.
Me'mun, brahim'e dnerek, 'Amca, her kime danty
sam, seni ldrmemi tavsiye ediyor. Ama ben aramz dairi ak
rabal gzeteceim. Ayrca br dnya iin ok gerekli olan
sevab da kazanmak niyetindeyim,' diye kararn aklad.
brahim u szlerle karlk verdi:
'Dantklarn, sana siyasetin gerektirdiini sylediler.
Halife olarak ne yolda karar verilmesi uygundur, onu akla-

214
 D U R U TAR I H

dlar. Benim yaptklannn cezas y a klla boynurnun vurul

mas ya aslmak ya da yaklmaktr. Hatta belki de ezilmem
gerekli. Fakat senin yaratln byklk, olgunluk eilimin
dedir. Gnln, iyilik ve af arzusuyla doludur. Hiiii ki senden
keyfince bir emir ksn . '
Me'mun kalkt. Kendi eliyle brahim'in balarn zd.
Kadn elbiselerini stnden kard. Pek deerli hilatlar giy
dirdi. Sonra Arap berberi, sipahinin karsn buldurtup l
sz b alada her ikisini de gmgk zengin etti. Sipahi ile
dady ise hakaretlerle ldrtt."

Hikaye: "Sultan Aliieddin Havarizmah yaya ve atl say

sz asker toplayp Hta beyleriyle st ste savalara giriti.
Sonunda Acem askeri tarmiir oldu. Kendisi yarar bir peyk
ile kt bir iftinin eline tutsak oldu. Sultan o zaman he
nz yiit, peyk de yalyd Peyk amazdan (st kapal) sul
tana iaret edip 'Sultanlk, kaybedilen tahtn stnde kald.
Burada, hileden gayri kurtulu aresi grnmez ve doru
tedbirden zge kurtulma yolu mmkn deildir. Sultan bu
nkteyi anlad ve peykin gzel tasarrufuna itikat gsterdi.
kisi de kurnaz davranmaya baladlar. Uak ayan uzat
t; Sultan Aliieddin izmesini ekip kard. Bir gzel silip
s akl ad. Dier btn hizmetleri, sanki kle kendisiymi gibi
yapyordu. ifti, kleyi efendi, efendiyi kle s and ! Birka
gn her ikisini 'Benim tutsaklanmdr.' diye koruyup sak
lad. Sregelen s ava s onulanp ortaln yatt haberi
gelince Aliieddin'in adam, iftiyi arp 'Benim varlm
oktur. Yaknlanm, kurtulabilmem uruna aklnn alamaya
ca kadar mal verirler.' diye pazarla oturdu. Sonunda on
bin altna uyutular. Uak, iftiye, 'Eer isteinin ayana
gelmesini istiyorsan, u benim klemi birka becerikli yi
itle memleketime yollayalm. Varsn, paray getirsin.' dedi.
ifti gerek s anp sevindi: Aliieddin'in yanna atllar ko
yup s avd. Sultan Aliieddin'i gtrenler bir mddet sonra
dndler ve kle s anlan ah memleketine ulatrdklarn
sylediler.

215
 DURU TARIH

Sultan Alaeddin tahtna kavuur kavumaz dalan as

kerini . toplad. Tahtn glendirdi. Yal uak bunu duyun
ca pek sevindi ve gerei iftiye de aklad. kisi birlikte
tebdil-i kyafetle sultana gittiler. Alaeddin, akll ve souk
kanl klesine stn sayg gsterdi. iftiye de uyarnca ba
ta bulundu."

Hikaye: "Timurlenk ar derecede irkin yzl, topal bir

adamd. Bir gn airleri toplad. Onlara, 'Beni, gerek gr
nm tasvir edebilecek biimde vebilir misiniz?' diye
sordu.
ou, 'Byle bir deneme hi de iyi sonu vermez; hele
ihsan, hi kazandrmaz, ' eklinde dndler. Nkteci, her
trl sz inceliklerinde usta bir air, mhlet dileyip al
maya koyuldu. Timur'u gerek grnyle tasvir eden ama
hem de ven Farsa u parlak drtl yazd Trkesi u
dur:

Huda ol dem ki aksak yaratt

Seni hep cmleye sultan edipdr.
Saadet topunu atmaa her dem,
Ayan birisin evgiln edipdr.7

Timur bu drtln geree uyarln beenerek aire

bol bahi verdi. O srada, usta bir nakka (ressam) ie ka
rt, 'Timur'un bir gz yoktur ve bu hal nazmda belirtil
memitir. Emrederse bunu bir resimle canlandraym' dedi.
Timur'u tahtnn stnde tfek atyormu gibi bir ayan
bkm, bir gzn yummu resmetti ! Dinsiz Timur, bu us
talkl benzetmeden da holand:
'Yksek niteliklerimi ve cihangirliimi tasvir etmi, afe
rin ! ' deyip ressama da bata bulundu."

Eskiden pek mehur olan bir oyun, omak veya gy-i-evgand. Ellerinde
evgan denen ucu eri birer denek bulunan atllar, ortadaki topu, belli bir s
nrdan dan karmak iin at koturur, evgan (omak) vururlard. Drtlkte,
Timur'un dizden bklemeyen aya ite bu denee benzetilmi.

216
 DURU TARIH

Hikaye: "Msr fatihi Sultan Selim Han, hazretleri kendi

adyla anlan cennet misali kasrda elenirken dar kmak
ihtiyac duydu. Uurlu sayd mhr-yzn parman
dan karp hizmetilerinden birine verdi. Bulunduklar yer
. deniz kysyd. Hizmeti, bu esiz yz merakla evirip e
virirken denize drd ! Eli aya birbirine dolat; tatl ca
nndan vazgemeyi ehven grd. Kendisini kurtarmas iin
eyh Hac Efendi'ye (?) bir kapc koturdu. eyh, gnln
dnya bandan zp dald; elini koynuna soktu:
'Hay hay oul, meer mhr-yzk suya dm. te ! '
diyerek koynundan kard yz uzatt. Hizmeti, yzk
eline ulanca sevincinden deliye dnd. O anda da padi
ah iini bitirip kt. Hizmetisinin glmsemesinden bir
hal olduunu sezdi. Hizmeti, olay batan sona anlatnca
sultan, 'Yalan sylyorsun. Bakalm eyh Hazretleri nasl
karacak?' diye fkeyle yzn denize frlatt. Kat kalem
getirtip eyhe bir pusula yazmaya hazrlamyordu ki, o kutlu
kiiden yzk geldi bile ! stelik eyh yle demiti:
'Bu yoksula hor bakmasnlar. '
arp kalan p adiah, doruca eyhin tekkesine gidip iyi
dualarn ald."

Hikaye: "Harunerreid evket ve azametle ava giderken

anszn Behll'le8 karlat. Halife bu ermi kiiyi kendisi
ne karde bellemiti. Vezirine, 'Gel, Behll'n syleyilerin
den t alalm,' dedi.
Birlikte yaklatlar. Behll, vezir iin, 'Acaba, z biline
rek mi vezir edinilmitir?' diye konutu.
'Ey Behll, ya u seninle hobe eden (Harunerreid) kim
dir?' denildiinde ise, 'Bu o kiidir ki, kendisi douda iken
batda bir zavallya eziyet etseler, sorumlu olur ! ' cevabn

Behh11-i Dana (Ebu Vheyb bin Amr Sayrafi): slam solisi (. 805). Trk ve ran
edebiyatndaki nkteleriyle nl dr. Akllca szlerinden tr "Dana=bilgin"
tannrd. Rivayete gre, Harunerreid'in kardeiydi. Devrinin fkh bilginle
rinden olduu, mam Cafer Sadk'tan ders ald da rivayet edilir. Badad'da
yaad ve tam bir mecnun hayat srd. Ciifer Sadk'n katline fetva verme
mek iin kendini delilie vurduu nakledilmitir.

217
 D U R U TA R I H

verdi. Harun bunu duyunca gzlerinden ya boand. 'He

sapla,ma gnnde, benim halim ya nice olacaktr?' diye sz
land. Behll, 'Sk davran, halkn, byklerin, zenginlerin
durumlann birer birer sorutur. Zulm ortadan kaldr. Tef
titen geri dunna. Belki bunlarla ceza gnnde yakay kur
tarrsn.' dnde bulundu. Sonra elindeki denee at gibi
binerek, 'Yar gidelim, konaklama yeri nmzdedir; gre
lim hangimiz daha nce eriiriz?' deyip mezarlk ynnde
seirtmeye balad ! Harunerreid vezirine, 'yi gezdik ve pek
gzel av olduk ! ' dedi aknlkla hilafet merkezine dndler."

Hikaye: "Tabiinden9 Sabk Berber namnda doruluk

ve dindarlk rnei kiiyi, Halife mer bin Abdlaziz davet
etti. Daha yeni halife olmutu. Ona, 'Ey Sabk, benim halife
olman iyi karladn m?' diye sordu. Sabk, 'Mslmanlar
iin iyi amma sana yaramaz ! ' cevabn verdi. Halife , 'yleyse
ekileyim ve kurtulmu olaym.' deyince, S abk, 'Hayr! ' dedi.
'O yce mevkiyi Hak Teala sana layk gnn . Brakma. Yeri
ne gelecek adam nice ola? Lakin, Mslmanann byklerini
baba yerine tut. Kklerini oul tut. Orta yallann kendi
ne karde bil. Birincilere sayg, arlama; kklerine efkat
ve sevgi; karde bildiklerine ise gnl scakl gster. Hep
sine yardm eli uzat. Bylelikle bu dnyada kul hakkndan,
gnahtan saknm olursun. Ayn zamanda Tann katnda,
gzdelerin gzdesi, sevilenlerin en sevileni yceliine eriir
sin.' diyerek dn tamamlad."
Bu safa kitabn yazmaktaki murat ve meramm, saa
detli padiahmzn iyiliini kazanmak, hayr dualann al
makt. Yce Tann, padiahmn temiz varln, sultanlk
tahtnda devaml klsn; adalet ve dorulukla, glgesini yer
yznden eksiltmesin. Amin.

Tii.biin: Hz. Peygamber'i grm, toplantianna katlm olanlar "sahii.be ,"

sahii.belere yetien ve bunlarla grp hadis nakledenler de "tii.biin"dir.

218
 BTRME
( Tetimme )

Bu kitapta anlatlanlara gz gezdiren aydnlar, kendile

rine pay karacaklar ve gaddar dnyaya meyletmeyip gece
gndz ibadete, Allah yolunda zaman tketmeye koyula
caklardr. nk burada anlatlanlar kadai-, u vefaszlk
dnyas . iin ahit bulunmaz.

Kani ol yeryznde ah olanlar

Sipihr-i saltanatda mah olanlar

u liile-kim yeri hiik-i siyehdir

Sorarsan asl bir La 'lin klehdir

emende dil uzada sebze-i ter

Sana bir sebz-i hat hdlini syler

iekler-kim kar yerden seraser

Ya em-i yardr ya zlf ya dilber

iekler-kim kar zir-i zeminden

Niandr herbiri bir nazeninden

B alayan Allahn yardmyla kitap tamamland.

219
 D Z N

A Ab Hatun I B I
Acem askeri 2 5
(Atik) Valide Medresesi 7
acemi oca 30
Abaka Han 17 1 , 72
Acem (ran) 94, 15B, 163
Abbas, Hazretleri 102, lll, 142
Acem melikleri 26
Abbasi 2 1 , 22 , 104, lll, 127, 140
Acem lkesi 129
Abbasi, Halifesi, Halifeleri 102 '
Adem Ata oullan 5B
107, 109, l l 6, ll9, 120, 122.
Adid (l l 60-l l74) 143
126, 127, 12B, 130, 133, 135,
Adid-billah 143
136, 137, 143, 159, 162, 1B9
Adid'din II. Si'd bin Ebubekir l BO
Abbasi Halifesi N asr-billah 17 1
Adid-dinillih, Fatimi Halifesi 1B2
Abbasiler 14, 1 5 , B B ,lOB, ll6, ll7 ,
Adil 1B4
ll9, 12 1, 122, 139
Adil , II. B4
Abbasiye 122
Adil Slemi 1B7
Abbasoullan BB, B9, 100, 101,
Adli 6 1
102, 104 , llO, ll4, 127, 1B6,
Aduddevle zzeddin Ebu ci Sul
1B7, 201
tan Alparslan Mehmed 160
Abbas soylulan 129
Adddevle 122, 123, 145 , 146, 147,
Abdullah 92, 99, 103, 104, 105,
149
1 17, 12 1 , 123, 12B, 133, 134
Adddevle Kaba Hsrev (Fars) 144
Abdullah bin S alih 201
Afrika BB
Abdullah bin Zbeyr 92 , 93
Afyon 99
Abdullah el-Mehdi ll9, 139
Ararkelis 77
Abdullah ibn Hasan 102
Ab Hseyin! ah Hseyin 145
Abdullah (Ubeydullah) 139
Ahmed (Abbas soylu) 1B7
Abdurrahman 103 , 132, 133
Ahmed bin Hasan 1B7
Abdurrahman, Avf olu 92
Ahmed bin shak 23
Abdurrahman Dahil BB
Ahmed (Burcil 93
Abdurrahman, I. 34
Ahmed Efendi 16
Abdurrahman, II. 132, 134
Ahmed (Halife) 14, 16, 125, 127
Abdurrahman, III. 120, 134
Ahmed Han 72
Abdurrahman, IV. 133, 134
Ahmed, I. 5, 9, ll, 14, 15, 16, 7,
Abdurrahman, Nasr-billah, III.
1B, 24, 30, B2, 170
133
Almedi B4
Abdurrahman, V. , Mustazhir-bil-
Ahmed ibn Hanbel llO, lll, ll2
lah 134
Ahmed Paa 5 1 , 52, 53
Aldlaziz ( 1405) 194
Ahmed Sideddin Bey 73
Aldlkerim Tayi'billah 122
Ahmed (Samanolu) 137, 13B
Abdlmelik 93 , 94, 9B, 101 , 103 ,
Ahmed Sebti lOB
134, 137, 13B
Ahmet bin smail 1 5 1
Abdlmelik, II. 137, 13B
Alvaz 135
Abdrreid 155, 157

220
 D U R U TAR I H

Akroinon 99 Anadolu kadaskeri 17

Aksungur olu madeddin Zengi Anadolu Seluklu Devleti 89, 168,
177 169, 172, 173
Ak Temr 27 Anadolu Seluklu taht 169
A. Kik ( 134 1) 189 Anadolu sultanl 168
Alaeddin Havarizmah 129, 2 15, Anadolu ve Rumeli kazaskerlik-
2 16 leri 6
Alaeddin, III. 25, 173 anber-i ham 146
Alaeddin, II. olu Gyaseddin 173 A'ne ehri 124
Alaeddin Keykubad, l. 25, 170, 173 Ankara 169
Alaeddin Keykubad, II. 173 Ankara Meydan Sava 4 1
Alaeddin Keykubad, III. 172, 173 Antalya (?Antakya) 168
Alaeddin Muhammed 175, 176 Anutegin 174
Alaeddin Paa 26, 28, 29 Arabi 209, 2 1 1
Alaeddin Teki 176 A'raf Suresi 95
Alaman 7 1 Arap 60, 62, 209, 2 10, 2 1 1, 2 12,
Alevilik 128 2 13, 2 1 5
Ali 6, 8, 10, 16, 19, 22, 35, 36, 40, Arapa 5, 14, 15, 17, 36, 90, 95, 97,
44, 45, 63, 64, 90, 92, 96, 102, 100, 103, 106, 108, 109, 126,
103, 1 10, 1 13, 1 17, 1 18, 126, 136, 138, 14 1, 145, 147, 150,
128, 129, 133, 139, 144, 145, 17 1, 180, 201, 209, 2 10, 2 12
146, 149, 150, 155, 157, 178, Arap destanlan 99
182, 186, 189 Arap diyan 177
Al-i Abbas i ve kuzzat- slam 192 Arap edebiyat 93
Ali (Bahri) 189 Arap rk 1 12
Al-i Bveyh 144 Arap rivayetleri 99
Ali (Gaznelil 157 Arap yanmadas 93
Al-i tnran Suresi 12 1 Aristoteles 162
Alime Hatun 46 Ariyaniler (ranllar) 159
Ali Naci Karacan 6 Arslan-Argun 16 1
Ali oullan 1 13, 129 Arslan, II. ah 167
Al-i Osman - Al-i Abbas-Mlik-i Arslan, I. ah 166
mteferrika 8 Arslanah (Gazneli) 156, 157
Al-i Sebktekin 1 5 1 Arslan ah (Seluklu), !. 165, 166,
Ali sevgisi 92, 128 167
Ali soyu 129 Arslan ah (Seluklu), II. ( ortakl
Ali (Zengi) 178 167, 178
Alkami olu Muideddin 128, 130 Asaf 19 1
Alparslan 160, 163 Asm 96
Alp Arslan (Havarizm) 174 Aere-i Mbeere 92
Alparslan olu Ani 16 1 Akpaazade 25, 26, 27
Alparslan olu Melik ah 168 Aure gn 129
Alptekin 1 5 1 Atabegiyye ve Saluriyye Devleti
Amasya 44, 59, 169 178, 180, 181
Amir (Amr) 136, 142, 143 Atabegler 89, 177
Amuderya (Ceyhun) 174 Atabeg Muzaffereddin Zengi bin
Anadolu 6, 17, 18, 3 1, 33, 40, 4 1, Mevdud 180
5 1, 53, 66, 72, 89, 158, 168, 169, Atabey 160
172, 173, 185 Atiyye-i Clis 39
Anadolu beylerbeyi 53 Atiiye ehri 1 12

221
 D U R U TA R I H

Atmeydan 78 Bay Koca 26

Atsz 1 74 Bedreddin Ll 1 78
Atsz ( l l 28) 1 76 Bedreddin Melik Rahim 1 78, 1 80
Atsz Armaan 8, l l Behll-i Dana (Ebu Vheyb bin
Avni 55 Amr Sayrafi): slam sofisi 21 7
Avusturya Aridkas 83 Behram 1 56, 204, 205, 206, 207,
Ayak Divan 33, 80 208
Ayasofya 99 Behram (opin) 1 44
Aybek 1 84 Behram opin soyu 1 37
Aybey 1 89 Belram- Gr 203
Aydodu Bey 26 Behramah 1 57
Aye Hatun 60 Behram ah 183
Ay Hatun 1 8 1 Behram ah 1 67
Azerbaycan 1 00, 1 6 5 Behram ah'n olu Mehmed ah
Aziz 1 43 1 67
Aziz-billah 1 40 Bektailik 1 28
Aziz'ed-dinillah 1 42 Belh 1 08, 135
Aziz Osman 1 83, 1 84 Ben Ali'denim 1 39
Bendhan ehri 1 49
B Beni meyye 88, 98, 1 0 1
Beni meyye 1 4 , 90, 1 32
Ba'albek'e 1 83
Beni meyye C amii 94
Babak 1 58
Berke ( 1 279) 1 89
Bab- Hmayn 67
Berkuk 1 89, 1 90, 1 94
Babsselam 60
Berkyaruk 1 6 1 , 1 62, 1 63
Badad 72, 1 04, 1 05, 1 1 2, 1 14, 1 18,
Berkyaruk ah 1 74
1 1 9, 1 20, 1 21 , 1 22, 1 23, 1 24,
Bernekoullan 1 08
1 25, 1 26, 1 29, 1 30, 1 33, 1 36,
Bersakl Sungur 77
1 37, 144, 1 4 5, 1 46, 1 47, 1 48,
Bersbcly 1 9 1 , 1 94
1 58, 1 59, 1 60, 1 6 1 , 1 62, 1 64,
Beyan- Vak' a-i Sultan O sman 6,
1 68, 1 86, 1 87, 21 1 , 213, 217
7, 9, l l
B adad halifesi 99, 1 36, 1 52, 1 60
Beyehri 35
Badad Kads Ebi--evarl 1 1 5
Beyti Mukaddes 1 06
Badad Kprs 213
Beytullah (Kclbe) 1 27
Badad Nizamiyye Medresesi 1 62
Bilbay 1 93, 1 94
Bahar'n olu Dakaf 1 58
Bilge Tekin 1 51
Bahaddevle 1 23, 1 47, 1 48, 1 49
birnarhane 94
Bahriler 1 89
Bizans 35, 36, 99
Bahri Memllkleri 1 86
Bizans imparatoru 45, 1 69
Bahtiyar 1 22,- 1 4 5
Bizansllar 94
Bahtiyar zzddevle 1 4 5
Bostan Efendi 1 0 , 1 7, 53, 70, 7 1
Bakara Suresi 1 97, 208
Bostan 'n Sleymannamesi 1 7
Bala Hatun 26
Bostan Mustafa Efendi 17, 1 8
Basra 93, 1 0 5, 1 07
Bostanzade Mehmed Efendi 6,
Bat edebiyat 2l l
1 0 , 76
Battal (Kahraman) Gazi 99
Bostanzade Yahya Efendi 5, 6, 1 0 ,
Baybars, I. 1 87, 1 89
l l , 1 7, 18
Baybars, II. ( 1 309) 1 89
Bostanzade/zadeler 5, 6 , 7, 1 0 , l l ,
Bayezid Han 40
1 7, 18, 76
Bayezid-i Bestami 6 1
Buhara 40, 52, 1 37, 1 58

222
 D U R U TAR I H

Burci Memlikler 86 , 90 amzn Sleyman' 8

Bursa 6, 8 , 2 5 , 26, 30, 3 3 , 34, 3 5 , akr Bey 59 , 60, 66
36, 3 7 , 38, 40, 4 , 42 , 43 , 44, 45, akr Bey olu Kavurt 66
56, 60 akmak ( 1 438) 94
Bursa Kalesi 38, 42 apa 5
Bursal Mehmed Tahir 8, o elebi Mehmed Han 43, 47
Busi Hazretleri 59 eriikise (Klemen) 2 2
Biye 44 erh-i heftm 8 7
Bveyhoullan 2 , 22 , 44, 49 erkesler 89, 92, 94
Bveyh Sultanl 48 erkes Memlikler 67
Byk Seluklular 58 erkes Trkleri 94
etin Altan 6
c etr 23
evgiin 2 6
C afer o8, 2 , 3 , 7
ifti 2 5 , 2 6
C ahiliyye devri 209
in 29, 205
caize 53
in Hakan 86
cami (Sultan Selim) 7
in padiah Hakan 203, 205
C anane 98
in lkesi 205
C anbolat 93 , 94
omak 2 6
C andarl Halil Paa 36
C andarl brahim Bey 46
C andarl Kara Halil 29 D
C andarl Kara Halil Hayreddin 29 Diid 1 05
C andarllar 3 5 dad 2 4, 2 5
C elaleddin Harezm a h 75, 7 6 Daistani Ali Hilmi O
Celaleddin Mahmud mer 79 Dakak 58
C elaleddin Melikah 60 Damat Rstem Paa 70
Celaleddin Syiti 92 Damgan 44
eeliililer 84, 2 Danii=bilgin 2 7
C eliili Yusuf Paa 84 Diirssiide 92
C eliilddevle 48, 50 Diirssseliim am 90
C em 59, 6 , 86 Davud 64, 66 , 68, 92
C emaleddin Yusuf 94 Davud akr 58
C emiileddin Yusuf 92 Davud, Hz. o6
C emid 87 Davud (II. Mu'tezid) 9
C enab - Hakk 97 Davutpaa Saray 84
C ene 58 Denis, Sirakza Kral 2
C engiz Han 29, 75 Dernek olu Ehliiyi (Talai bin
C engiz mparatorluu 89 Ruzzk) 43
C engiziyye 6 Det-i Abbas 5
Cengizoullan 85 Devlet Hatun 3 9
C engiz soyu 89 Devlet hazinesi 3 , 97
Cevher 40 Devletli Kavak 34
Ceyhun rma 5 9 Deylem 62, 2 , 44, 66
Cezayir 39 Deylem hakanlan 2
C ezire't-ibni-mer 78, 79 Deylemiler 2 2
Cihangir C amii 7 1 Deylemiye 44
Clus 3 9 Deylemliler 49, 52
C rcan 5 2 Deylemliler (Bveyhiler) 88

223
 D U R U TA R I H

Deyrizor 82 E debali 26
D Hazine 3 , 65, 86 E debali'nin kz 26
Dicle 109, 29, 45 , 209, 2 3 Edirne 6 , 5, 1 8 , 34, 44, 54, 69, 7 5 ,
Dimetoka 3 5 84, 85
Dirhem, Sistan valisi 3 5 E dirne tahtgah 84
Divan 82, 84 Efdal 83
Divanhane 65 Efdal Nureddin Ali 8 2
Diyarbakr 6 , 69 Eflatun 62
Diyar- ark u garb 7 1 Eri Kalesi BO
Dou Emevi halifeleri o Ehli snnet vel-cemaat 1 1 3
Dokak 58 , 6 Ehvaz 49
drt halife 96 Elbistan 1 69
Drt Halife Devri 88 el-Gazzali 1 6 2
Dulkadiriye 43 Elkas Seferi 1 7 , 7 0
Dulkadirolu Sli Bey 43 El-Mustansr-billah 1 1 3
Duru Tarih 2 , 3, 6, 9 El-Mutez-billah Muhammed bin
Drziyye 42 C afer' 1 1 4
Dvel-i islamiye 49 El-Msterid-billah Fazl bin
Dzme Mustafa 47 Ahmed 25
el-Trkmeni, (Aybeg) 86
E Emevi 92, 99, o3 , 04
Emevi halifeleri 92, 96, 7
Ebu-Abdullah 1 06
Emeviler 6, 88, 90, 92, 93, oo ,
Ebu Ali bin Keyhsrev 49
1 1 6, 1 64
Eb Ali Hsrev 50
Emeviler Devleti 1 34
Ebubekir (Atabeg) 80, 8
Emevioullan 1 03
Ebubekir bin Sad'i bin Zengi 80
Emevi soylulan 1 3 2
Ebubekir (Hz.) 9 , 2 2 , 92, 96, 28,
Emeviyye C amii 62
40
Emin o9, l l , 30
Ebubekir (Memluk) 88, 89
Emine Hatun 43
Ebu-C afer o3 , 2
Emir Ahmed Buhari 44
Ebu Enes bin Malik o 7
Emir Aladdevle 60
E b u Hanife 1 05
Emir Buhari 44, 60
Ebu shak l O , 1 1 5
Emir akmak 92
Ebu shak brahim 1 5 1
Emir Danimend 99
Ebulfeth Sultan Mehmed Han 50,
Emir Hazretleri 47
59
Emir smail Samani 36
Ebu'l-Hasan Ali el-Ferayi 1 1 8
Emir Munis 20
Ebu'l-Mni 1 1 7
Emir Nevruz 9
Ebu-Mansur 1 1 9
Emir Sebktekin 2 2
Ebu Mansur Pulat (Kolad) Stun
Emir Sultan 40, 4 1 , 44, 4 7 , 48, 60
1 49
Emir Sultan C amii 41
Ebu Mslim 1 04, o8
En' am Suresi 97
Ebu Mslim, Horas anl 1 00
Enbiya Suresi 34
Ebu-Nasr 1 2 3
Endls Emevi Devleti 1 34
Ebu Said 1 49
Endls (spanya) 20, 32 , 33
Ebu beyde el Cerrah 92
Endls Padiahlan 32
Eblfadl Abbas 94
Enek 1 86
Eb'l-Fazl 1 1 3
Engr 69
Ebl Hseyin Ahmed 45
Enver Koray 1 0 , 1 3 , 1 6

224
 D U R U TA R I H

Ercevan 4 Fatimiyil.n 39
Erdebil ah smail (Safevi) 63 Fazl, Muti'y-billah 2 , 22
Ereli 73 Fehmi Karatay o
Eretna Bey 73 Feramurz bin zzeddin Keykavus
Ergand 36, 3 7 72
Ergun ah 7 2 Feramurz olu Alii.eddin Keykubad
Errecan 49 72
Erturul Bey 70 Ferec 90, 94
Erturul Gazi 26 Ferecik 34
Erturul ah 70 Ferh 90
Erzincan 72 Feridun soyu 59
Esed 37 Ferruh 90
Eski Msr (Menfis) 40 Ferruh ah B3
E ski Saray 34 Ferruh-zad 56 , 57
Eref Musa B4 Fetret Devri 7 2
Etrak-i bi-idrii.k (kavray kt Fetret-i kesret B B
Trkler) 24 Fevayih-i Miskiyye 4, o5
Eyyubi Devleti B6 Fezleke 29, 34, 3 5
Eyyubiler B9 fkh 2 7
Eyyubiye B 2 Fi Beyan- Vak'a-i Sultan Osman
Eyyubiye-i Yemen B4 7, 9, l l
Ezher C amii 40, 42 Firdevs C enneti 54
ez-Zii.hir la iziiz-ed-diniilah 42 Firdevsi (Ebl Kasm Hasan) 53 ,
54
F Fulii.d Sut1n 5o
Fussilet Suresi 205
Fahrddevle 44, 47, 49
Ftuhat- Mekkiyye oB
Fahrddevle Ali 46
Faiz bi-nasrullah 43
Fanis-Pay 93 G
Fars 36, 46 , 49, 50 Galata 6, B, 94
Fars Atabegleri BO, B Garp ocaklar 39
Farsa 5 , 4, 5, 7 , 63, 66, 67, 99, Gavri, (Kansu) 66, 93
3 , 52 , 53 , 54, 62 , 2 6 gayb alemi 62
Farsa Divan 67 Gazi elebi 73
Fars hakimi 44 Gazi Hdavendigar 24, 3 3 , 35, 36,
Fars ili 49 37, 44
Fars (ran) 23 Gazne Devleti 5 , 55, 57
Fars Padiah Ebu Said Hsrev Gazne hakimi 5
ah 49 Gazne Kalesi 5
Fas 39 Ga:tne Komutan N asireddin Se
Fatm halifesi/halifeleri 24, 42, bktekin 37
43 Gazneiiler BB, 5
Fatih 5 Gazneli Sultan Mahmud 07, O,
Fatih Sultan Mehmed 4 54
Fatimi 2 2 , 39 Gazne sultanlar 57
Fatimi Devleti 42 Gazne ehri 5
Fatimi Devleti 1 1 9, 24 Gazneviye 5
Fatimiler BB, 39, 40, 42 Gelibolu 3 3 , 44
Fatimi padiahlar 39 Gelibolulu Ali

225
 D U R U TA R I H

Germiyanolu 39 Halep Atabeyi/Atabegleri 1 78 , 1 79

Gyaseddin 1 56 Halid o8
Gyaseddin Keyhsrev, I. 1 73 Halid bin B ermek 02
Gyaseddin Keyhsrev, II. 1 69 , Halife-i msemmen (Sekizli Halife)
1 7 1 , 1 73 lll
Gyaseddin Keyhsrev, III. 1 72 , Halife Kaaim 1 24
1 73 Halife Kaaim-biemrillah 88, 1 59
Gyaseddin Me' sud, III. 1 73 Halife Mansur 1 05 , 1 06
Gyaseddin Muhammed ah 1 76 Halife Mutemid-billah 88
Gkdere 40 Halife Mutezid 1 36
gubiir 1 9 1 Halife mer 1 3 7
Gur Hakan Alaeddin 1 56 Halife Razi-billah 8 8
G1rlular 1 64 Halife Seffah 1 08
g1y-i-evgan 2 1 6 Halife Sleyman 94
Guz (Ouz) Trkleri 1 67 Halil Bey 39
Gl-i Sad-berg 6, l l , 1 8 Hama 1 82
Glistan ve Bostan 1 80 Hamd (Hammud) 1 1 9
Gndz 26 Hami Danimend, . 9
Gndzalp Sultan 26 Hamidolu lyas 3 5
HamidouHan 35
H Hanbel olu Ahmed 2 2 , l l O
Hanefi 1 05
Haberler ilmi l l 4
Hanikn 209
Haccac bin Yusuf 93, 95
Haremeyn-i Muhteremeyn 2 2 ,
Hacc'l-Haremeyn 6 1
43, 67
Hac, I . 1 8 9
Harem saray l l 8
Hac, I I . 1 89
Harezm Devleti 1 75
Hac Kemaleddin 29
Harezmliler 1 74
Hac Muzaffer 1 89
Hallar 1 77 Harezmahlar 1 6 , 1 74, 1 76
Haova Sava 80 Harezmahlar Devleti 89
Hadi o6 , o7, 3o Harezm vilayetleri 1 74
Hadim'l-Haremeyn 67 Harici 93, 1 64
Hadim'l-Haremeyn tac 67 Hann 1 07, 1 1 2 , 2 1 8
Hadramut 1 1 8 Hannerreid 1 07 , 1 08 , l l O , l l l ,
Hifz 143 1 30 , 2 1 7 , 2 1 8
Hafiz-ed-dinillah Abdlmecid 1 42 Hannerreid'in olu Abdullah
Haile-i Osman 9 1 09
Hakan 56, l l 3 , 1 29 , 204, 205, 206, Hasan 1 9 , 2 2 , 8 1 , 98, 1 02 , 1 03 , 1 1 8,
207, 208 . 1 26 , 144, 145, 1 48, 1 52 , 1 53 ,
Hakan Kaps 64 1 54, 1 87 , 1 88, 1 89 , 209
Hakem bin As 93 Hasan (Bahri) (ilk kez 1 347) 1 8 9
Hakem bin Hiam 1 3 2 Hasan bin Sehl 2 1 4
Hakem, I. 1 34 Hasan bin Yusuf 1 26
Hakem, II. 1 3 3 , 1 34 Hasan Meymendi 1 52
Hakemiyye 142 Has Bik 1 6 5
Hakim 1 4 1 , 1 42 , 1 43 H a s yaz 1 53
Hakim-biemriBal 89, 1 87, 1 89 Hasoda 64
Hakim-biemriBal Mansur 1 4 1 Haimi l l 2
Halep 6, 1 8 , 89, 1 25, 1 2 7, 1 4 2 , 1 6 1 , Hatem't-tai 209
1 77, 1 78, 1 79, 1 82 , 1 83 , 1 93 Hatl Kazk 93

226
 D U R U TAR I H

Hattab'n olu 1 98 Horasan emirleri 1 37

Hattab olu mer 20 Horasan hakimi 1 5 1
Havarizm 1 27 , 1 5 2 , 1 74, 1 7 5 Horasanl Ebu Mslim 1 0 2 , 1 04,
Havarizm beyleri 1 64 132
Havarizmiye Devleti 1 6 5 , 1 74 Horasan valilii 1 5 1
Havarizmiye sultanl 1 76 Hokadem 1 93
Havarizm ah 1 2 7 Hokadem ( 1 46 1 ) 1 94
Havarizmahlar 89 Hucurat Suresi 200
Hayat Mecmuas 5 Huld Cenneti 25
Hayreddin Efendi 7 2 Hulefa-y Abbasiye 14, 1 3 1
Hayy a l a hayr'l-'amel (Hayrl Hulefa-y Raidin 96
ilere kounuz) 1 24 Hundi Fatma Hatun 41
hayy ' ala's-salat (Namaza kounuz) Hutbe 1 06, 1 23
1 24 Huzistan 1 49, 1 50
Hazinedarba 43 Hdavendigar 3 3 , 35
Hazine-i Amire 3 1 , 83 Hlagu 1 29 , 1 30, 1 1 1 , 1 12 , 8 ,
Hazine-i Hmayin 3 1 1 86, 1 87
Hazreti Peygamber 47 Hrrem Sultan 70
Hazret-i ResuluHal 1 02 Hsameddin Liiceyni (Lain) 1 88 ,
Hazreti Sultan Orhan 28 1 89
Hazreti Sleyman 99 Hseyin 9, 1 0 , 1 7 , 1 9 , 2 2 , 35, 40,
Hemdem Pa a 63 l l 3 , 1 33 , 144, 1 45
Hemedan 1 23 , 1 26, 144, 149, 1 59, Hseyin Gazi Yurdaydn 1 0
1 64 Hsrev 87, 1 48
Herakliya 1 6 9 Hsrev'in olu ir1ye 1 1 3
Herat 1 35 Hsrev Melik (Melikah) 1 57
Herat (Dou Horasan) 1 5 1 Hsrev ah 1 56, 1 57
Hristiyanlar 30, 1 4 1 Hz. Ali 90, 96, l l O, 1 1 7 , 1 28, 145,
Hristiyanlk 1 4 1 1 64
Hrvatistan B a m 7 3 Hz. Ali'nin olu Hasan 1 26
Hta beyleri 2 1 5 Hz. Ebubekir 1 22 , 1 40
Hzr Aleyhisselam 96 Hz. Fatma soyu 1 39
Hicaz 93 Hz. Hasan 90
Hicret 88, 89, 90, l l l , 1 29, 1 40, Hz. Hseyin l l 3 , 1 22 , 1 46
149, 1 60 Hz. Hseyin'in soyu 1 3 3
Hicri 1 02 , 1 87 H z . Muhammed l l , 3 0
Hindistan 1 56 H z . Osman 93, 1 98
Hire (N ecet) 209 Hz. mer 1 40
Hiam, . 95, 99, o , 103, 1 32 , 1 34 Hz. Peygamber 9 1 , 93, 96, 103, 1 1 3 ,
Hiam, n. 1 33 , 1 34 . 1 40, 2 1 8
Hiam, III. 1 34 H z . Peygamberin mescidi 94
Hive 1 74 Hz. Resul-i ekrem 1 26
Hoca Abdullah Efendi 5 1 Hz. Resul soyu 1 39
Hoca Abdullah Nakibendi Hz. Resulullah 1 3 7
(Semerkandi) 50 H z . Sleyman 1 9 1
Hoca mer 7
Horasan 93, 1 04, 1 36, 1 52 , 1 60, I
1 6 1 , 1 63 , 1 64, 1 74, 1 75 , 1 78
I. Hal Seferi 1 2 5
Horasan Beyi Mahmud Sebktekin
III. Hal Seferi 1 82
1 38

227
 D U R U TA R I H

Irak Seluklulan 1 64 ran 62, 76, 88, 89, 1 37 , 147, 1 54,

Irak Seluklu sultanlan 1 66 1 58 , 1 59, 1 62 , 1 64, 1 68 , 204
Irak sultanl 1 6 2 ran (Fars) Atabegleri 89
Isparta 3 5 ran illeri 62
bn Abbas 200 ranllar 209
bn C abir 2 1 0 ran-Sasan 1 1 4
bn Makle 1 20 ran ah 1 66, 1 67
bn Tarid 93 ran ahlan 1 37
bn'l Esir 1 58 ran lkesi 1 5 1
bn Yezidi 1 2 1 ran vilayetleri 1 3 5
brahim (Emevi) 1 2 1 rec 1 59
brahim (gazne) 1 56 trem-i Zat'l-mad 1 1 8
brahim, Halife 1 00, 1 0 1 sa 6 1 , 1 43 , 1 83
brahim (II. Hakim) 1 89 sa elebi 44
brahim (Mehdi olu) 2 1 1 sfahan 1 24, 1 26, 1 44, 146, 1 49,
brahim Paa 36, 70 1 52 , 1 65
brahim Paa Saray 78 sfahanllar 1 26
brahim (ehzade) 39, 2 1 1 , 2 1 2 , sfendiyar kz 50
2 1 3 , 2 1 4, 2 1 5 sfendiyar olu Sleyman Bey 46
Hazine 3 1 , 86 sfendiyar soyu 74
kinci Seffah 1 1 7 shak (Atabeg) 1 78
l Arslan 74, 1 76 shak (Horasan valisi) 1 5 1
ilm-i gayb 1 3 9 skender 82
madddevle Ali 1 44 skender Adaleti 82
skender Aynas 83
madeddin a h Nian 7 9
skenderiye 1 92
madeddin Zengi 1 78 , 1 79, 1 8 2
skenderiye Kalesi 1 9 1
madddevle Ali 144, 1 49
skenderiyeli Plotinos 1 62
madddinullah (madddevle),
slam 3 7 , 67, 88, 94, 96, 1 1 0, 1 1 3 ,
Merzaban 148, 1 50
1 28 , 1 37 , 1 64, 1 77 , 2 1 1
mam Ahmed l l l
islam alemi 88, 1 3 7
mam Ata 98
slambol Hisan 84
mam C afer Sadk 2 1 7
slam dini 1 6 1
mam Ebu- Yusuf 1 08
slam dnyas 1 64
mam Gazali (Ebu Hamid bin Mu-
slam filozofu 1 62
hammed) 1 62
slam Halifesi 2 1 1
mam Hasan Basri 98
slamiyeti 1 58
mam- Azam 98, 1 04, 1 05
slam mezhepleri 1 1 3
mam Malik 07
slam lkeleri 88, 94

mam Muha med 1 08
smail (Atabeg) ( 1 259- 1 2 6 1 ) 1 78
mam Sfyan Sevri 96
smail (Bahri) 1 89
mam a'bi 98
smail (Fatimi) 1 40
mam afi Hazretleri 96
smail (Gazne) 1 5 1 , 1 52
mam'l-Hak 1 2 1
smail (Saman) 1 38
mri'l-Kays olu) en-Numan bin spanya 88
Mnzir Ebu Kabus 209 srail 1 58
nal 1 92 , 1 94 sra Suresi 200
nceviz 34 stanbul 2, 5 , 6, 7 , 8, 9 , 1 0 , l l , 1 2 ,
inegl 28 1 3 , 1 6 , 1 7 , 1 8 , 30, 36, 40, 4 1 , 45,
Irak 93, 1 2 1 , 1 44, 1 45 , 1 49, 1 50, 5 1 , 57, 58, 59, 63, 69, 8 1 , 84, 85,
1 52 , 1 58, 1 64 94, 99, 1 1 8, 1 22

228
 D U R U TAR I H

stanbul (Bizans) kral 1 1 8 Kalemah Bey 7, 44

stanbul Fatihi 46 Kamil (melik) 84
stanbul Fatihi Sultan Mehmed Kansu I, (Gavri), Ebu Said 93
22 Kansu, Il. 94
stanbul kadl 8 Kanuni 7
stanbul kral 3 6 , 45 Kapaas 43
stanbul ktphaneleri 3 Kaplca 38
stanbul'un fethi 5 Karaaa 3 5
stanbul niversitesi Ktphane- Karacan Armaan 6
si o Karadeniz 34, 73
van Aleksandr, Bulgar Kral 3 6 Kara Hayreddin 3 5 , 3 6
yaz 52 , 53 Karahisar 26
lzahl Osmanl Tarihi Kronolojisi Karaky 94
9, 6 Karaman 7 , 58, 73
zzeddin 7 Karaman (Anadolu) Seluklulan
zzeddin Abdlaziz 90 68
zzeddin Aybek 83 , 84 Karaman (Anadolu) lkesi 89
zzeddin nek 86 Karaman Beylerbeyi Hemden Paa
zzeddin Keykavus, I. 73 63
zzeddin Keykavus , II. 72 , 7 3 Karamani 55
zzeddin Mesud, l. 78 Karaman ilieri 7 1
zzeddin Mesud, II. 78 Karamanolu 55
zzddevle, Bahtiyar 22 , 45 , Karamanoullan 73
47 , 49 Karaman Sultanl 68
Karaman vilayeti 68
K Kasm 1 1 , 3 3
Kasm, Kaaim-biemrillah 3 3
Kaadir 30
Kastamonu 7 3
Kaadir-billah 48
Katr 86
Kaahir (Billah) 1 1 7 , 1 1 9, 20, 2 ,
Katrl Hakim 4
30
Kitip elebi 29, 3 4 , 3 5
Kaaim 89, 24, 30
Kavurt 66, 6 7
Kaaim-biemrillah 60
Kay 70
Kaaim-Biemrillah 40
Kay Boyu 8 5
Kaaim-biemrillah Hamza 92
Kaytbay ( 1 468) 94
Kaasim 43
Kaymakam Mahmud Paa 8
Kibe 6 , 94, o6, o, 24, 2 7
Kayruvan 20
Kabihe 1 1 3, 1 1 5
Kayseri 69
Kibin 35
Kayser-i Rum 86
Kadasker Ali Paa 36
Kefil 2 1 1
Kadasker Takpriil zade
Kemaleddin Hseyin Bey 35
Kemalddin Mehmed Efendi
Kemal Paazade 68, 69
6
Kerak 89
Kadri Efendi 69
Kerak Hakimi Adil a3
Kaf 63
Kerimddin Karaman Bey 73
Kahire 40, 82 , 94
Ketbua 89
Kahire Kalesi 42, 87
Key-Argun 6
Kahraman 84
Keyboa (Ket-boa) el-Mansuri
Kaim, Halife 24
88
Kalavun 87 , 89
Keyhsrev 70

229
 D U R U TAR I H

Keyhsrev, II. 1 7 1 Kutlumu bin zzeddin 1 58

Keykavus 1 69 , 1 70 Kutup 1 08
Keykavus, II. 1 7 1 Kutuz 1 86
Keykubad 1 69 , 1 70, 1 7 1 Kuzey Afrika 1 03 , 1 20 , 1 39
Kbns Adas 7 5 Kuzey Suriye 1 77
Klarslan 70 Kbrevi tarikat 41
Klarslan bin Sleyman bin Ku- kk Selim 66
talm 1 68 Krdistan 62, 1 00
Klarslan, I. 1 69, 73 Ktahya 53
Klarslan, Il. 1 69, 1 7 3
Klarslan, III. 1 70 , 1 73 L
Klarslan, IV. 1 73
Lala Mustafa Paa 76
Kpak lleri 205
Las hatun 41
Knm ili 54
Las kafiri 39
Krkl mderrislik 6
Las kz 4 1
Kvamddevle 1 50
L a s kral 46
Kzlba 7 1 , 7 2
Lazar, Srp (Las) Kral 3 9
Kzlba (Safeviler) 6 6
Leh Seferi 8
Kilerciha 43
Leys 'el-Saffar olu Yakub 1 3 5
Kirman 89, 1 2 3 , 1 49 , 1 50, 1 52 , 1 66,
Leys olu Amr . 9 9
1 67
Lisan- Fars 6 7
Kirman Seluklular 1 66, 1 67
Lokman Bey 1 58
Kirman Sultanl 1 67
Ll 1 78
Kirman ah 1 66, 1 67
Kisra Perviz 209
Kitab- Ahlak 4, 1 52 M
Konstantin, (Kstendil Bulgar Maanolu 1 82
Prensi) 36 Main 205
Konya 1 68, 1 70 Magaradakiler 1 40
Konya-Ereli 1 69 Marib 88, 1 34, 1 39, 1 40, 1 69
Konya Kalesi 1 68, 1 70 Marib ilieri (Kuzey Afrika) 1 1 9
Kos Ova 36 Marip lkesi 1 39
Kostantiniyye 1 69, 1 70 Marip vilayeti 1 03
kle 2 1 5 mahfil 9 1
Klemenler 1 86 Mahmud 1 52 , 1 54, 1 64
Klemenler Devleti 1 84 Mahmud olu Sultan Musa 62
Kuds 1 06, 1 25 Mahmud Paa 57
Kuds- erif 1 42 Mahmud (Sebktekin) 1 47, 148,
Kfe 93, 1 05 1 52 , 1 54, 1 59, 1 64, 1 78
Kur' an, Kur' an- Kerimi 2 2 , 90, 93, Mahmud (Seluki) 1 64, 1 66
1 1 0, l l l , !l7 Maide Suresi 1 97
Kurtuba 1 3 2 Makan ibn Kaki 1 44
Kutalm olu Sleyman ah 1 68 , Malatya 1 69
1 73 Mal Hatun 26
Kutbeddin Mehmed 1 79 Malik bin Enes 1 07
Kutbeddin Melik ah 1 69, 1 73 Maliki mezhebi 07
Kutbeddin Mevdud 1 78 , 1 7 9 Malik olu Enes 96
Kutbeddin Muhammed 1 74, 1 76 Maltepesi 59
Kutbeddin '1\rul bin Sungur 1 80 Manisa 78
Kutlumu 1 68

230
 D U R U TA R I H

Mansur (Abbasi, Saffah) 8 8 , 1 03 , Melik Davud (Seluki) 1 73

1 04, 1 2 6 , 1 28 , 1 30 , 1 37 , 1 38 , Melik Dinar (Kirman Seluki) 1 6 7
143, 1 49 Melik Efdal (Eyyubi) 1 83
Mansur Amr ba-hllim-Allah 1 42 Melik el-Aziz C emaleddin Yusuf
Mansur bin Muhammed bin Ab - (Burci) 1 92
dullah bin Abbas 1 03 Melik Eref Alaeddin Ksek 1 87 ,
Mansur- devanki 1 04 1 88 , 1 9 1
Mansur (II. Muhammed) 1 89 Melik Eref Halil 1 89
Mansur Nureddin Ali 1 86 Melik Eref Musa 1 84
Marya 3 6 Melik Eref Selahaddin Halil 1 87
Maverannehir 1 3 7 , 1 58, 1 76 Melik Eref a 'ban bin el-Emir
Mecdet, Mecdddevle Ebu Talib, Hseyin, II. 1 89
Rstem bin Fahrddevle bin Melik Hac 1 8 9
Rknddevle 148 Melik-i kebir akmak 1 92
Medine 2 2 , 43 , 67, 94, 1 07 , 1 1 2 , Melik Kamil 1 8 3 , 1 84
1 40, 1 45 Melik Kutbeddin Melik ah 1 69
Medine mam 07 Melik Mansur 1 83
Mehdi Muhammed 1 06 , 1 20 , 1 30, Melik Mansur Ali (II.) 1 84, 1 8 9
1 33, 1 39
Melik Mansur Kalavun 1 87
Mehdi olu brahim 2 l l , 2 1 2 Melik Mansur Seyfeddin Ebubekir
1 88
Mehdi olu Musa 1 06
Melik Mecdeddin Mes'ud ah 1 6 9
Mehdiyye 1 40
Melik Mes'ud 1 84
Mehdiyye ehri l 1 9
Melik Muiseddin Turul ah 1 69
Mehmed elebi 45
Melik Muiziddin Kayser ah 1 69
Mehmed (Gazneli) 1 57
Melik Muzaffer II. Baybars
Mehmed Han Gazi, Konstantiniyye
anigir 1 88
Fatibi Sultan 50
Melik Muzafferiddin 1 86
Mehmed Han, Sultan III. 16, 80, 85
Melik Meyyed 1 9 1
Mehmed (ran Seluki) 1 6 5
Melik N asr Davud 1 83
Mehmed Kasm 5 1
Melik N asr hcibeddin Ahmed
Mehmed (Kirman Seluki) 1 66
1 88
Mehmed Paa (Sokollu) 73, 74, 7 5 ,
Melik Nasireddin Hasan 1 89
76, 78
Melik Nasreddin Berkyaruk 1 6 9
Mehmed (Saffari) 1 3 6
Melik Nizameddin Arun ah 1 69
Mehmed (Seluki) 1 60
Melik Nureddin Sultan ah 1 69
Mehmed Sreyya 8, 1 6 , 1 7
Melik Rahim Hsrev 'badiddinul-
Mehmed ah'n olu Mahmud 1 6 3
lah 1 48
Mehmet Efendi 1 7
Melik Sa'id Berke Mehmed 1 87
Mehterhcine 5
Melik Salih (Fatimi) 1 43
Mekke-i Mkerreme 2 2 , 43, 67, 94,
Melik Salih madeddin smail 1 88 ,
1 06 , 1 07 , 1 1 2 , 1 24, 1 2 6 , 1 40,
1 89
1 62
Melik salih smail 79
Melek ah (Irak Seluki) 65 Melik Salih Necmeddin Eyyub 1 83
Melik Adil (Eyyubi) II. 1 83 Melik Sancar ah 1 69
Melik Adil Seyfeddin Ebubekr Melik ah (Gazneli) 1 56 , 1 57
(Eyyubi) 1 82 Melikah, II. 1 62 , 1 63
Melik Adil Zeyneddin (Bahri) 1 88 Melik ah (Kirman Seluki) 1 66 ,
Melik Arslan ah (Seluki) 1 69 1 67
Melik Aziz Osman (Eyyubi) 1 8 2 , Melikah (Seluki) 1 24, 1 2 5, 1 6 1 ,
1 83 1 63 , 1 68 , 1 77

23 1
 D U R U TA R I H

Melik'r Rahim 1 50 Msr (Abbasi) halifeleri l l l

Melik zahid Davud 1 82 Msr erkes sultanlan 1 94
Melik Zahir Gyaseddin 1 82, 1 83 Msr fatibi Sultan Selim Han 2 1 7
Melik Zahir Rkneddin Baybars Msr sultanlan 42, 1 24
1 87 Msr taht 1 88
Memliikler 1 86 Msr Trk sultanlan 1 89
Me'mun 1 07 , 1 09, l l O, l l l , 1 30, Msr Trk Sultanl 1 86
1 37, 2 1 1 , 2 1 3 , 2 1 4, 2 1 5 Msr lkesi 1 40
Meneke arab 75 Msr 52, 75
Mentee 1 7 2 Mihrmah 6
Mercidabk 1 93 Mikail 1 58, 1 68
Merdavih (Mardavic bin Ziyar) Miklas 1 05
ah 1 44 Miladi 1 02
Merv 1 63 Milliyet Gazetesi 6, 1 0
Mervan bin Muhammed bin Mer Milliyet Yaynlan Tarih Dizisi 6
van, II. 1 00, 1 0 1 Mir'at 'l-Ahlak 6, 1 8
Mervan I. 9 2 , 9 3 , 98, 1 0 1 , 1 04 miskal 94
Mervan- Himar (Eek Mervan) Mithat Sertolu 9
1 00 Mool Ran 1 73
Mervaniye Ailesi 92 Mool tl-han 1 7 2
Mervan olu Abdlmelik olu Mool/Moollar 25, 1 7 1 , 1 72 , 1 85,
Hiam'n olu Il. Muaviye 1 32 1 86
Merzaban bin Sultanddevle 1 47 , Mool valileri 1 73
148 Molla Ali 44
Mescid-i Aksa 1 06
Molla Grani 55, 57, 60
Mesleme, Emevi komutan 99
Molla Rnkar 34
Mesud (Gaznevi) 1 54, 1 55 , 1 57
Molla Rnkarl (Mevlana) 1 70
Mesud (Gaznevi) II. ( 1 049) 1 55 ,
Molla Pir Ali 1 6 , 44, 45
1 57
Molla Yegan 49
Mesud, II. 1 73
Muaviye 90, 9 1 , 9 2 , 1 0 1 , 1 03, 1 1 7 ,
Mes'ud, II. (Anadolu) 1 72, 1 73, 1 78
1 64
Mesud, (III. ) (Gaznevi) 1 56, 1 57
Muaviye bin Ebu Sfyan 90
Mesud (Kirman) 1 66
Muaviye, II. 9 1 , 92, 93, 1 0 1
Mes'ud (Seluki) 1 64, 1 65, 1 69,
Muiseddin Sultan Melek a h bin
1 72 , 1 77 , 1 78, 1 79
Mahmud 165
Mesud'un olu Ferruh-zad 1 56
Muhammed-Ali-Abdullah-Abbas
Mehed 1 46
1 02
Mevdud 1 5 7
Muhammed (Bahri) II. 1 89
Mevlana Abdurrahim Efendi 7
Muhammed bin Abdullah bin
Mevlana Ali Efendi 3 5
Hakani l l S
Mevlana C eliileddin Rumi 34
Muhammed bin C erir'el-Tabei
Mevlana Fevi 7 1
l l7
Mevlana Grani 55
Muhammed bin Davut'el-Cerrah
Mevlana Knmi 54
l l7
Mevlana Mehmed Efendi 7
Muhammed bin Mu'tasm 1 14
Mevlit Alay 85
Muhammed bin Mstekfi-billah
Msr 1 0, 42, 56, 64, 6 5 , 66, 67, 88,
89, l l l , 1 24, 1 27, 1 39, 1 40, 1 4 1 , bin Abdurrahman 1 34
142, 143, 1 79, 1 82, 1 83 , 1 84, Muhammed (Endls) I. 1 34
1 86 , 1 87 , 1 88, 1 89, 1 90, 1 9 1 , Muhammed (Endls) II. 1 34
1 92, 1 93 , 1 94, 2 1 7 Muhammed (Endls) III. 1 34

232
 D U RU TA R I H

Muhammed Er-Razi-billah 1 20 Musul 1 77 , 1 78, 1 79, 1 86

Muhammed (Fatimi) l l 3 , l l 5 , 1 32 , Musul Atabeyi/Atabagleri 1 78
1 40 Mu'tasm l l O, l l l , l l 2 , l l 4, 1 30,
Muhammed (Gaznevi) 1 54, 1 55 1 90
Muhammed (Halife) 1 24, 1 27 , 1 94 Mu'tasm-billah l l O, l l l
Muhammed (Havarizm) 1 74 Mu'tasm-billah Zekeriya ibn
Muhammed'i Kaahir-billah l l 9 brahim 1 90
Muhammed'in olu- Abdullah 1 24 Mii'temid 1 30
Muhammed, Mehdi, Il. 1 33 Mu'tez-billah l l 4, 1 7 , 1 30
Muhammed Mustafa 1 9 , 2 2 , 47 Mutez'billah l l 5
Muhammed'l-Emin 1 08 Mu'tezid l l 6 , 1 2 1
Muharrem aylan 1 22 , 1 29 Mutezid 1 30
Muhyiddin elebi 69 Mutezid-billah I B9
Muiz 1 40 , 1 43 Mu'tezid-billah I 1 6
Muizeddin Mahmud 1 79 Mu'tezid, Mu'temid-billah 1 1 0,
Muizeddin S ancar ah 1 79 l l 3 , l l 6 , 1 36
Muiz'id-dinillah Sa'd' 1 40 Muti' 1 30
Muiz'ddevle 144, 1 45 Muti'y-billah 1 2 2
Muizddevle 1 49 Muttaki-billah 1 2 1
Muiz'ddevle ebl-Hseyin Ahmed Muzaffer ebu-s-Saadat Ahmed 1 9 1
144, 145 Muzaffereddin Ebubekir 1 8 1
Muktedi-billah 1 24, 1 30 Muzaffereddin II. Sad 1 8 1
Muktedir-billah 1 20, 1 2 1 , 1 23 , 1 30, Muzaffereddin . Sad 1 80, I B I
1 33 , 1 6 1 Muzaffereddin Mehmed ah I B I
Muktedir-billah 1 1 7 , l l 9 Muzaffereddin Seluk ah 1 8 1
Muktefi 1 26 Muzaffereddin Sungur I B I
Muktefi-billah 89 Muzaffereddin Tekle 1 80, 1 8 1
Muktefi-billah 1 65 Muzaffereddin 1\rul I B I
Muktefi Liemrullah 1 26 Muzaffereddin Zengi I B I
Muktefi (Muktezi) 1 30 Muzafferiddin Katr I B7
Muktezi-U-emriilah 1 26 Muzaffer Zeyneddin Hac Gazanfer
Munis l l 9 l BB
Murad 79 Mu'ziddevle 1 2 1 , 1 22
Murad Han, I. 33, 39, 1 40 Mcahid irkii.h Muhammed I B3
Murad Han, II. 29, 4 1 , 47, 48 Meyyed-billah 1 33
Mura d Han, III. 1 7 , 29, 30, 76 Meyyediyye C amii 1 9 1
Murad Paa 84 Meyyedddevle 144, 146, 1 49
Musa 1 58 Mft Ali elebi'ye (Zembilli) 63
Musa elebi 44, 45 Mhtedi, Mhtedi-billah l l 5 , 1 30
Museviler 1 06 mhr-yzk 2 1 7
Mushaf- erif 1 2 1 Mktefi-billah 1 1 7 , 1 2 1 , 1 22
Mustafa Efendi l O Mktefi (Mstekfi) 1 30
Mustafa, I . 1 6 Mlk-i Acem 7 1
Mustafa Yeil l O Mlii.k-i Gazneviyye 1 5 1
Mustansr-billah l l 3 , l l 4 Mlii.k-i Tevaif (Beylikler kargaa-
Mustansir 1 33 , 1 42 , 1 43 , 1 87 l) 1 34
Mustansir-billah Maa'z' 1 42 Mrninler Emiri 1 20, 2 l l , 2 1 3 , 2 1 4
Mustansir, I. 1 30 Mneccimba 1 5B
Mustansir, II. 1 3 1 Mnzir 1 33 , 1 34
Musta'sm-billah 1 28, 1 29 , 1 3 1 Mslim 1 04

233
 D U R U TA R I H

Mslman 3 , 4, 2 2 , 3 , 4 , 94, Niisr Muhammed (ilk kez 1 293)

o8, o, 42, 60, 72 , 200 89
Mslman devlet 4 Niisr, veziriolu 1 28, 1 30, 1 37 , 142
Mslman fkh o Nasihat'l-Mluk (Sultanlara
Mslmanlar 54, 67, 75, 88, 90, 97, tler) 1 62
99, 06 , 25, 28 , 40 , 77, 82 , N asireddin Hasan 1 88
98, 2 8 N asireddin Muhammed 82 , 1 88
Mslmanlk 29 Nasrani 3
Mslman lkeleri 60 Nebe' Suresi 52
Mstahzir-billah 25 Necdet Sakaolu 6, 2 , 1 8
Msta'in, Msta'in-billah 4, Neml Suresi 25
30, 90, 9 Neriman 84
Mstii'li-billah 42, 43 Nevbahar 1 08
Mstansr-billah 28 Nevbendecan 1 49
Mstasim-billah 89 Nev'i Efendi 77, 78
Mstazhir 25 , 30 Nev'iyii 77
Mstazhir'in olu Muhammed Nevruz 1 9 1
26 Nibolu 40
Mstiizi-bi-emrillah 26 Nide 1 69
Mstiizi-billah 89 Niksar 1 69
Mstekfi-billah, II. 92 Nilfer Hatun 28
Mstekfi/Mstekfi-billah 1 7 , Niabur 1 35
2 , 30, 89 Niabur ah Sencer 1 75
Mstemsik-billah 93 Nizamlmlk 1 60, 1 9 1
Mstencid-billiih 26, 30, 92 , Nizam 't-Tevarih 1 4 , 1 47, 1 49
93 nbet 1 23
Msterid-billah 89, 25, 30, 64 Nuh 1 37 , 1 38, 1 5 1
Merrefddevle Hasan 48, 5o Nuh, II. 1 37, 1 38
Mtevekkil 1 1 3 , 1 1 4, 1 1 6 , 30, 89, Nu'man bin Sabit 1 05
90, 1 9 2 , 1 93 Nu'man ibn Mnzir 72, 209- 2 1 1
Mtevekkil Abdlaziz Yakub, II. Nu'maniyye 209
1 93 Nurbiinil Sultan 77
Mtevekkil-alellah'l-Abbasi 42 Nureddin Ali 1 86 , 1 89
Mtevekkil-billah 1 1 2 , 1 1 6 Nureddin Arslan ah, I. 1 78
Mtteki (Muktezi) 1 30 Nureddin Arslan ah, II. 1 78
Mzevir Vezir 70 Nureddin Mahmud 78
Nureddin Mahmud Zengi 1 79
N Nureddin-Sfi 1 73
Nureddin ehid 1 82
Nabiga 209
Nre-Sfi Bey 1 73
Nahl Suresi 97, 97 , 99
Nuri Akbayar 8
nakka (ressam) 2 6
Nrubiinu 77
Niisr-billah 1 1 0, 1 27 , 1 28, 1 3 0
Nusaybin 1 05
N asreddin Mahmud Zengi ( 1 2 9-
Nireviin 82
1 233) 1 78
N asreddin Muhammed 1 88
Niisr (Gaznevi) 1 38 o
Niisr Hasan (Il.) 1 89 II. Osman- Sultan Mustafa 9
Niisr Muhammed 1 93 , 1 94 Odaba 43
Niisr Muhammed (ikinci kez) 1 89 Ouz boylan 1 58

234
 D U R U TA R I H

Ouzlar 1 63 peyk 2 1 5
Ouzlann Kaar boyu 1 7 3 Piri Paa 65, 66
Ouz ehri 1 58 Piri Tekin 1 5 1
Ouz tayfas 1 63 Plevne Kalesi 34
Oktay 1 85 Polonya (Plevne) 34
Orhan aik Gkyay 8, l l Prenses Mara 46
Orhan Tabl 3 1 Prenses Olivera 39
Osnan 6, 7 , 8, 9, l l , 1 2 , 14, 1 6 , 1 9 , Prof. Dr. Abdlkadir zcan 6
22, 25, 26, 27, 28, 43 , 62, 76, 78, Prof. Dr. Hseyin Yurdaydn 1 7
92, 93, 96, 1 70, 1 82 , 1 83 , 1 92 , Prof. Dr. Mehnet pirli 7
1 94, 1 98 Prof. Dr. Mustafa anc l O , l l
Osnan Bey 1 70
Osnan Gazi 24, 25, 26 R
Osnan, II. 1 6
Ra'd Suresi 1 0 1
Osnanl 2 3 , 24, 26, 27, 29, 30, 42,
Rafizi 1 28, 1 40
67, 1 07
Rahibin, Ba (rahib) 1 05
Osnanlca 1 5
Raid 1 26, 3o
Osnanl Devleti 29, 35, 53, 89,
Raid-billah 1 64
1 70, 1 85
Raun (Argun?) 1 6 1
Osnanl Divan 50
Raun'un olu Arslan 1 6 1
Osnanl Hanedam 27, 36
Razi 1 20. 1 30
Osnanllar 39, 70, l l O
Razi-billah 1 1 7, 1 30
Osmanl MeUifleri B, 9, l O, l l , 1 6
Rebilahiri 1 32
Osnanl padiah 1 5
ResuluBal 72, 90, 9 1 , 1 39
Osnanl padiahlan 14, 2 1 , 24,
Reid 1 07, 1 08
29, 85
Rey 148, 149, 1 5 2
Osnanl Saltanat 43
Rey' 1 49
Osnanl ahlan 34
Rdvan 1 6 1
Osnanl taht 60, 70
Rtl 1 46
Osnanl tarihi 9
Ridaniye 1 94
Osnanl lkesi 68
Rodos 72
Osnanoullan 22, 23, 25, 28, 30,
Ronan Diogenes 1 60
39, 43, 45, 46, 48, 59, 62, 64, 67,
Run 94
80, 1 94
Run (Bizans) 1 60
Osnan Paa 78
Runeli 33, 34, 3 5 , 65, 66
Osnan ah 1 92
Runeli beylerbeyi 78
Osnan ah, Sultan Alenah olu 62
Runeli kadaskeri 70
ner 7, 1 9 , 22, 92, 95, 96, 97, 98,
Runeli kadaskerlii 1 8
1 0 1 , 1 28, 1 37, 1 40, 1 78, 1 79,
Runi hiznetkar 1 1 2
1 90, 1 98, 2 1 8
Run kantan 96
ner bin Aldlaziz 9 5 , 96, 9 7 , 98,
Run Padi ah Sultan Mehned
1 01 , 2 1 8
Han 5 1
ner bin Hattab 96
Rim Suresi 9 1 , 1 07
zbek ilieri 1 59
Run lkesi/lkeleri 60, 99
zdenirolu Osnan Paa 76
Rkneddin, IV., Klarslan 1 7 1
Rkneddin Sleynan 1 69
p Rknddevle 144, 1 46, 1 49, 1 68
Pa di ah - is lan 1 3 Rknddevle Hasan 1 44, 1 45
Pehlivan Mehned 1 80 Rknddin 1 68

235
 D U R U TA R I H

Rkn'd-Din 6 Sekizinci Halife O

Rstem Hilesi 70 Selahaddin Eyyubi 79, 84
Selahaddin Yusuf 82
s Selame 98, 99
Selaniki Mustafa Efendi 7
Saadeddin Efendi 80
Seluk 58 , 59
S ab k Berber 2 8
Selukiyye taifesi 6 6
Sadaret Kaymakam 85
Seluklu 25, 24
Sad bin Ebubekir 8
Seluklu Devleti 6 6
Sad, Ebu Vakkas olu 9 2
Seluklular 25, 89, 26 , 54, 55 ,
Sii'd, I . 80
58 , 6 , 66, 67 , 68 , 73 ,
Sadreddin-i Konevi 70
80
Sadr- er'ia 70
Seluklu Mikail 74
Saffarller 88
Seluklu padiah 63
Saffariye 3 5
Seluklu Sultan Melikah 67
Saffariye taht 3 6
Seluklu Sultan Mes'ud 2 5
Saffaroullan 36
Seluklu Sultanl 7
sahabe 2 8
Seluklu taht 60
Sahabe C amisi 94
Selukoullan 58, 68
Sahaflar ars 5
Seluk ah 8
Saln- Sernan 6
Seluk'un olu Mikail 66
Said 39
Selemiye 39
Said, Zeyd olu 92
Selim 67
Salgurlular 8
Selim Han 62, 67
Salih 84
Selimiye 75
salih 88, 89
Selmani 67
Salihiyye 43, 83
Semerkand 5 , 52
Samani sultan 5
Sencer 63 , 64
Saman olu Esed 37
Sencer ah 75
Samanolu smail 36
Sermen-ray 1 1 2
Siimiin olu Nuh 5
Settar 84
Samanoullan 88, 37 , 38, 5
Sevr 40
Samerra 1 1 2
Seydiehri 35
Samileri 59
Seyfeddin Gazi, I. 78, 79
Samsam, Samsamddevle Merza-
Seyfeddin Gazi, II. 78
ban 23 , 47 , 49
Seyfeddin Kalavun 87
San'a 1 1 8
Seyfettin zege 8, 9
Sancar ah 78, 79
Seyfddevle 78
Sandk Trnan (Sepet Tman) 78
Seyfddin Kutuz 89
Saray- Amire 60
Seyit Ali Kahraman 8
Saru Yat 26
Seyyide Hatun 47
Saru Yatu 26
Seyyide't-n-Nisii 46
Sasani 203
Seyyit Battal Gazi 99
Savc Bey 3 5
Sffin Sava 64
Schiller, Alman air 2 1 1
Srp Kral Brankovi 46
Sebktekin 37 , 38 , 5 , 52 , 53 ,
SiciU-i Osmani 8, 9, l l , 6 , 1 7 , 8
57
Sicilmase ehri 39
Sebktekin olu Yusuf 54
sikke 23
Seer-d-Drr ( 1 250) 83 , 84
Sincar 79
Seffah o2 , 1 03 , 30
Sincar Atabegleri 79

236
 D U R U TA R I H
Sinop 1 73
sipahi 2 1 3 , 2 1 5
Sipahiler 85
Sipahi olan 35
Siriderya 1 58
Sistan 1 36
Sitt'l-Mlk 1 42
Sivas 1 69
Skender 86
Sokollu Mehmed Paa 75
St 26
St Sava 26
Sultan Abdullah 59
Sultan Ahmed 13, 17, 18, 2 2 , 24,
46, 50, 59, 62, 8 1 , 83
Sultan Ahmed Han 24, 8 1 , 83
Sultanahmet C amii 13, 30
Sultan Alaeddin 26, 46
Sultan Alemah 59
Sultan Bayezid 24, 5 1 , 54, 59- 62
Sultan Bayezid Yldnm Han 24,
39
Sultan Cem 54, 60
Sultan Cihangir 71
Sultan elebi Mehmed Han 24
Sultan Emir 62
Sultan Gazan Han 1 73
Sultan Hasan 46
Sultan III. Mehmed 14, 1 5
Sultan (III.) Murad Han 23
Sultan nal 1 92
Sultan Korkud 59, 62
Sultan Mahmud 46, 1 5 1 , 1 53 , 1 55,
1 59 , 1 6 1 , 1 63
Sultan Mahmud Han 80
Sultan Mahmud Sebktekin
(Gaznevi) 1 58
Sultan Mehmed 45, 55, 56
Sultan Mehmed Han 44, 46, 47, 49,
50, 52, 53, 54, 56, 58, 60, 8 1 , 82
Sultan Mehmed Han Gazi (II) 24
Sultan Mehmed Han (III) 24
Sultan Mehmed ah 1 6 2
Sultan Mes'ud 1 2 6 , 1 59
Sultan Mevdud 1 55
Sultan Muhammed (Mehmed) 1 55
Sultan Murad 24, 35, 36, 37, 47,
48, 49, 50, 55, 76, 78, 79, 80, 82
Sultan Murad Han 24, 46, 47, 48,
49, 50, 55, 76, 78, 79, 80, 82
237
Sultan Murad Han (II) 24
Sultan Murad Han (III) 24
Sultan Musa 45
Sultan Mustafa 54
Sultan Orhan 24, 26, 28, 29, 30, 3 1 ,
3 3 , 46, 62
Sultan O sman 24, 2 5 , 26, 28
Sultan Osman Gazi 1 87
Sultan Osman Hazretleri 25
Sultan Osman'n ehadeti, II. 8 ,
9, l l
Sultann 2 5
Sultan Selim 1 22 , 1 94
Sultan Selim Han 59, 60, 62, 64,
65, 66, 68, 69, 7 1 , 7 3 , 74, 75, 76
Sultan Selim Han Gazi 24, 62, 1 93
Sultan Selim Han (II) 24
Sultan Selim Han- Kadim Medre-
sesi 7
Sultan Sencer 1 56, 1 62
Sultan Sleyman 66, 72, 73, 1 07
Sultan Sleyman Han Gazi 7, 24,
66, 69, 70, 7 1 , 73
Sultanah 1 6 1
Sultan ah 1 66 , 1 67 , 1 74, 1 75, 1 76
Sultan ehinah 59
Sultan (ehzade) Bayezid 59
Sultan irzad 1 56
Sultanddevle 1 48, 1 49
Sultan'l-ulema 1 70
Sultan Yldnm Han 44
Sultan Yusuf 46
Sultan Zeyneddin Ebu's-Saadat
Ferh 1 90
slr- hmay1n 70, 78
Suriye 93
Suriye Seluklulan 1 6 1
Suriye taht 1 6 1
S1riyye kasidesi 78
fyaniler 92
Shreverdi 1 7 1
Slemi 1 89
Sleyman 67, 7 1 , 95, 98, 1 0 1 , 1 33 ,
1 34, 1 65, 1 66, 1 68
Sleyman bin Abdlmelik 94
Sleyman elebi 44, 45
Sleyman Heybet 82
Sleyman, Hz. 1 06
Sleymaniye 6, l l , 7 1
Sleymaniye Ktphanesi
 D U R U TA R I H

Sleyman, Mstain-billah 1 3 3 eyh Aldlhadi 5 1

Sleyman Paa 33 eyh Baba lyas 73
Sleyman Peygamber 200 eyh Hac Efendi 21 7
Sleyman ah 39, 1 69 eyhi Mehmed Efendi 6
Srremen-Ray 1 1 2, 1 1 4, 1 1 5 eyh Mahmud 1 9 1
aban, I. 1 89 eyh Muhlis Paa 1 73
aban, II. 1 89 eyh sa'di 1 80
afi 6o eyh emseddin Muhammed bin
ah- Fafr 86 Ali Hseyin-i Buhari 40
ah smail olu Elkas Mirza 70 eyh 1\si 59
ah Kk 1 7 5 eyhlislam Bostanzade Mehmed
ah Mahmud 1 7 5 Efendi 5, 1 7
ah Muhammed 1 74 eyhlislam v e Mftilenam
ah Said 87 Bostanzade 7
ah Sencer 1 63 eyh Vefa Camisi 80
air Eref 5 eyh Vefa Hazretleri 80
am 94, 1 03 , 1 04, 1 25 , 1 39, 142, ihabeddin Ahmed 1 94
143, 146, 1 6 1 , 1 62, 1 77 , 1 8 2 , ihabddin 1 89
1 83 , 1 87 ihabddin 1 56
am hakimi 1 43 ii 1 22, 1 45
am- Darsselam 1 4 1 iiler 1 27
am- erif 9 0 iilik 1 1 0, 140
eba 1 4 1 iraz 1 36 , 1 80, 1 8 1
ecere't-r-Rmiye 1 83 iraz ve Kazrun 144
ecer'd-Drr 1 86 irye, ireveyh bin Hsrev 1 14
ehid 1 78 ir-zad 1 57
ehinah olu Mehmed 62
ehinah Sultan 80 T
ehinah ah Nian 1 79
Taberistan 1 52
ehnane 1 2 , 1 53 , 1 54
Taberi Tarihi 7
ehnane, ran destan 84
tabhane 94
ehriyar-i Acem 86
Tabii 92, 2 1 8
ehzadeba C amii 6, 1 8, 7 1
Tac'l-mille (Milletlerin Tac) 1 23
ehzade Mehrned Han 30, 7 1 , 78
Tahir 1 36
ehzade Sultan Bayezid 70
Tahir N adi 5, 6
ehzade Sultan Mehmed 55
Tahmasb 72
ehzade Sultan Mustafa 70
Taife- Atabekiyye 1 7 7
ehzade Sultan Selim 70
Taife-i Rabise (Kt Topluluk) 1 3 9
email-i Al-i Osman 14, 24
Taife-i S affariye 1 3 5
ems 75
Taife-i Samaniye 1 37
emseddin Sami 16
Takak 1 58
emsi Paa 74, 75
Talha 9 2 , 1 1 6
emsddevle 1 49
Tapar 1 62
erefddevle 1 23 , 147, 149
Tarab-efzun (Trabzon) 1 69
eriat hkmleri 107
Tarih-i Mirhn 14, 1 67
erif 1 03
Tarih-i Saf 5 - 1 2 , 1 6 , 88, 1 3 1 , 1 3 2
erik/erik bin 'Adi 209, 2 1 0, 2 1 1
Tarih-i Saf!Tuhfet 'l-Ahbdb 1 3 , 1 6
evket Rado 5
Tarih-i saf ve Tuhfet 'l- ahbdb 8 ,
eyh ( 1 4 1 2) , Ahmed 1 94
9
eyh Abdullah Hazretleri 5 1

238
 D U R U TAR I H

Tarih-i Seliiniki 7 'I\l (Thrul) 1 58

Tas olan 3 5 'I\nus 1 39
Takpri-zade Mehmed 'I\r 1 59
Kemaleddin Efendi 8 'I\raniler 1 59
Takprlzade '!\ran ah 1 83 , 1 84
Takprzade 9 'Iran ah 1 66
Takprzade Mehmed Kemaled- '!\ran ah, I. 1 67
din Efendi l O '!\ran ah, II. 1 67
Tatar 1 9 1 , 1 94 'I\s 1 53 , 1 54
Tatarlar 1 7 1 'I\slu 59
Tatarlar (Moollar) 1 28 'I\tu 1 6 1
Tatar lkesi 205 Trk 9 9 , 1 08 , 1 77
Tayi 1 22 , 1 30 Trke 63, 66, 67, 108, 1 09
Tay'i-billah 1 22 , 1 23 , 146, 147, 1 48 Trke Eserler Fihristi 1 0
tazarru-name (yalvan mektubu) Trk emirler 1 26
1 24 Trk-sliim hanedanlan 1 73
Tebriz 70 Trkistan (Karahan) 1 58
Tecdid-i Berat 39 Trkistan (Karahan) hakan 1 38
Tefrid 1 52 Trk kabileleri 1 58
Teke ah 1 75 Trkler 1 04, 1 58 , 1 63 , 1 88
telhis 37 Trklerin hakan 62
Temir-Baka 1 93 Trklemi erkesler 1 86
Temir-Boa 1 94 Trkman Hatun 1 80
Terakki Matbaas 8 , 9, 1 3 , 1 6 , 1 3 1 Trkmen beyleri 60
Teravih namaz 1 40 Trkmeniyye 1 86
Tetimme 2 1 9 Trkmenler (Memlikler) 89
Tevbe Suresi l l l Trk olan 23
Timur 4 1 , 43 , 44, 1 54, 1 85, 2 1 6 Trk slalesi 36
Timurlenk 4 1 , 2 1 6 Trk taifesi 1 1 3
Tire 1 6, 1 7 , 44
Tireli Bostanzade ailesi l O u
Tokat 1 69
Ubeydullah 1 43
Tomanbay 1 93 , 1 94
Ubeydullah el-Mehdi 1 39
Tomanbay, II. 1 94
Ubeydullah'l-Mehdi 1 1 9
Tophane 7 1
Ulama Paa 70
Topkap Saray 60
Ulu Cami 40, 42
Topkap Saray Kitapl l l
Ulufe 85
Torun 1 44
Uak 2 1 5
'Ii Solak Hseyin bin Sefer 9
Utarid 85
'I\ran 1 55 , 1 56
mera-y Etrak (Trk Komutanlar)
'I\rul Bey 1 24, 148, 149, 1 57 , 1 58,
1 24
1 59, 1 60, 1 63 , 1 65 , 1 80
skdar 84
'I\rul Han 1 55
skdar kadl 7
'I\rul, I. 1 6 6
Thrul, I I . 1 66
V
Thrul Mehmed 1 59
'I\rul ah 1 66, 1 67 Valide (Nirubil.nu) 6, 7
Thrul ah/Sultan Mes'ud 1 64 Valide (Nirubil.nu) Sultan Medre
Tuhfet 'l-Ahbab , 2, 5, 1 3 , 1 4, 1 5 , sesi 7
1 6 , 1 7 , 1 8 , 1 95 Valide Sultan 77

239
 D U R U TA R I H

Van 70, 72 Yeni Eflatuncu felsefesi 1 62

Van Kalesi 7 1 Yeralt C amisi 94
Viisk 1 30 Yezdcerd olu Behram 203
Vask-billah l l 2 , l l 5, 1 89 Yezid 9 1 , 92, 98, 1 0 1 , 1 03 , 1 1 7
Vas k' -billah mer ibn brahim, Yezid bin Abdlmelik, II. 1 00
II. 1 90 Yezid bin Muaviye 9 1
Vast ehri 1 28 Yezid, II. 98, 1 0 1
Vekayi'i Sultan Osman Han (bret Yezid, III. 1 00, 1 0 1
nma) 9 Ytul 1 58
Velid bin Abdlmelik bin Mervan Yldnm 39, 40
94, 1 0 1 Yldnm Bayezid Han 24, 40, 4 1 ,
Velid, II. 1 00, 1 0 1 44 , 1 90
Veziriazam Mahmud Paa 54, 57 Yunan (Anadolu) 1 58
Veziriazam Piri Paa 65 Yunan filozoflan 1 62
Vezir Sahib 1 46 Yusuf 75, 1 26 , 1 84, 1 92
Vezir erik bin 'Adi 209 Yusuf Aa 30
Vezir Tatar 1 9 1 Yusuf Paa 84

y z
Yahudi 1 1 3 , 1 39 (Mu) Zaffereddin Sungur bin
Yahudiler 59, 1 4 1 Mevdud 1 80
Yahudilik 1 4 1 Zafir-billah smail 1 42 , 1 43
Yahya 1 08 , 1 33 Zahir 1 30, 142, 1 43
Yahya bin Halid bin Bermek 1 08 Zahir-bi-emrillah 1 28
Yahya elebi Efendi 7 Zahir-biemrillah 1 28
Yahya Efendi 5, 6, 7, 8, 9, O, l l , Zalolu Rstem 84
1 7, 18, 1 9 Zat'n-nitakeyn Esma 92
Yahya, Muttali-billah 1 33 Zehebi 1 58
Yahyazadeler 8, 1 8 Zengi 1 77, 1 78
Yakak 1 58 Zeyneddin a'ban 1 88
Yakub 1 3 5, 1 36 Zeyne'l-Mecalis 1 59
Yakuba 1 28 Zigetvar 73
Yalva 35 Zigetvar Kalesi 73
Yavuz Sultan Selim 67, 68, 1 06 zira 1 4 1
Yedikule 53, 65 Ziya'l-mille" (Ulusun I) 1 47
Yemen 1 46 Zrinyi 73
Yemii Hasan Paa 8 1 Zuble Kaps 1 94
Yenieri As Doan Aa 5 3 Zbeyde 1 08
Yenieri Aas Ferhad Aa 30 Zbeyr 92
Yenieri Aas Mahmud Aa 64
yenieriler 85

240
 13osta nzade a hya

CO U R U TA R I H
Duru Tarih ( Tarih-i Saf> , Emevi halifesi Muaviye'den (66 1 -680)
Osmanl padiah I. Ahmed'e ( 1 603- 1 6 1 7) VII-XVII. yzyllar boyunca

slam lkelerinde halife, sultan, padiah olarak saltanat srenlerin bir

panoramasdr. Gnmzde yaanan kimi olgu ve olaylarn, Ortadou slam

tarihindeki izdmlerini, halifelik sultanlk yaklamlarn ulema snfndan,

babas eyhlislam kendisi kadasker-mderris, dindar bir Osmanl yazarnn

kaleminden okumak, gnmz insaniarna yeni baklar aralayacaktr.

Bostanzade Yahya Efendi'nin, 400 yl nce ocuk yata tahta kan

I. Ahmed'e "tarihten ders al" dncesiyle yazp sunduu bu zgn kitap,

slam dnyasnn ilk 10 yzylndaki egemenleri tantan klasik bir yapttr.

Yazma nshalar bulunmayan Tarih-i Safn 1 870 tarihli Arap harfli basmn,

Necdet Sakaolu 1 968'de, "Eski Eserlerin Bugnk Dile evirilmesi" konulu

Milliyet Karacan Armaan Yarmas iin hazrlayarak "birinci" olmutur.

Yllar sonra Alfa Tarih yeni batan hazrland.

AL FP: ISBN 978-605171 257-4

www. alfakitap.com

.lli!IJIII I JI,IJJI!I
f /aakitap
'fl /alfakitap
1!:!1 /alfakitap