GSTERGEBLME GR1

Fatma ERKMAN-AKERSON

-ZET-
zetleyen: Seil DUMANTEPE STN

GR

Gstergebilim, yaamn her alanna gstergeler araclyla yaklaan ve bu

gstergelerin iinde bulunduu dizgelerin oluum srelerini inceleyen bir bilim daldr.
Her uzmanlk alan, gstergebilimin gzyle yeniden deerlendirilebilir.

Gsterge
Gsterge, zihnimizdeki bir kavramn yerine geen bir durum, eylem ya da varlk
anlamna gelir. Bir szck ya da grnt eklinde karmza kan gstergeler, mesaj
iletme ilevine sahiptirler. Bu mesaj, iletiim, uyar ya da sanatsal amal olabilir. Ayn
gsterge, iinde bulunduu balama gre farkl ekillerde yorumlanabilir.
Birden ok ve deiik gstergelerin bir araya gelmesinden oluan yeni anlama
ar gsterge ad verilir. Bu gstergelerin oluturduu btnden anlama ulamak iin
onlar tanmamz salayacak baz n bilgilere gereksinim vardr. Sanat ve edebiyat da
bir ar gsterge nitelii tar. Fakat kendisini oluturan eler, tam olarak zihnimizdeki
kavramlara karlk gelmediinden bunlar yorumlamak daha zordur.

Dizge
Dizge, birbirine eitli ynlerden bal birtakm gstergelerin uyumlu bir ekilde
bir araya gelerek oluturduklar btne denir. Bir dizge, kendisini meydana getiren
gstergelerin niteliine gre kapsama, dlama, bir arada bulunma gibi eitli ileyi
ilkelerine sahiptir.
nsan evreleyen dizgelerin tmn, doa ve kltr dizgeleri olarak
snflandrabiliriz.
1.Doa ve Kltr
Doa, birbirini tamamlayan ve etkileyen belli kurallar etrafnda bir araya
getirilmi byk bir dizgedir. nsan da bu balamda doann bir paras olarak kabul
edebiliriz.
nsann sahip olduu pek ok zellik, genlerinde tad bilgilerin kuaktan
kuaa aktarlmas yoluyla belirlenmitir. Bu kaltmsal bilginin dnda insan, bilgiyi
renme ve iletiim yoluyla bilinli bir ekilde elde eder. Bylece bireylerin tarihsel ve

1
Fatma Erkman-Akerson, Gstergebilime Giri, Multilingual yay., stanbul 2005, 262 s.

Kitabn uygulamalara ayrlan son blm, zetin kapsam dnda tutulmutur. Burada, V.Propp, A.J.
Greimas, Genette, R.Barthes gibi aratrmaclarn gstergebilime ynelik grleri ana hatlaryla
verilerek; edebiyat, karikatr, reklam, resim gibi alanlardan seilmi rnekler zerinde zmlemeler
yaplr. Gstergebilimsel yntemin uygulanabilirliini yerinde grmek asndan, bu rneklerin
incelenmesi gerekir.
toplumsal gelime sreci iinde kazand her trl deerlerin ve bilgilerin, kuaktan
kuaa aktarlmasyla oluan ikinci byk dizge de kltr adn alr.
nsan evreleyen bu iki byk dizgenin(doa ve kltrn) ortak noktas, ikisinin
de temelinde bilginin olmasdr. Fakat birey tarafndan bilinli ve bilinsiz olarak
alglanmas yoluyla birbirinden ayrlrlar. Gstergebilimin temel konusu da insanlarn
bilinli olarak oluturduu kltr dizgelerini aratrmaktr.

2.letiim ve Dil
Kltr meydana getiren en nemli etken iletiim ve iletiimi salayan temel ara
ise dildir. letiim, hayvanlar arasnda da mevcut olan bir olgudur. Fakat onlarn
iletiimi igdsel olarak kendilerinde doutan bulunan baz davran kalplaryla
snrldr ve sonradan renme yoluyla elde ettikleri bilgi, insana gre ok azdr.
Ayrca, hayvanlardaki iletiimin en belirgin zellii de onlarn hep iinde bulunduklar
na, dier bir deyile imdiye gre hareket etmeleridir.
nsanlarda ise an, gemiten gelen ve gelecee doru uzanan bir izgi zerinde
bulunur. Bu da onlara davranlarn sorgulama imkn verir. Bylece dnya, insann
uzaktan bakabildii bir nesne boyutuna geer. Bireyler, bu zaman sreci iinde
rendiklerini soyutlayp bakalarna aktarrlar. Bylece kltrn olumasna katk
salanr.

Dil
Bireylerde belli bir bilgi birikiminin olumas, dil sayesinde gerekleir. Dili bir
iletiim arac haline getiren en nemli etken, szcklerin bir araya gelmesiyle oluan
dizgedir.
Dilin ilk ve ne zaman ortaya kt bilinmemekle birlikte, insan yavrusunda dilin
gelime srecinin takip edilmesi, bu konuda bir fikir verebilir. ncelikle ocuk, somut
bir nesnenin adn renir. Daha sonra bu ad, sadece o nesne iin deil, ona benzeyen
tm nesneleri iine alan bir kmeyi de kapsayacak ekilde kullanr. Szce verdii bu
geni anlam, zaman iinde ayrntya inerek daha snrl bir hale getirir. Bylece oluan
yeni kk kmelere de yeni adlar vererek szck daarcn gelitirir.
Bir nesnenin bir szce soyutlama yoluyla balanmas, nesnelerin kendileri
yokken de onlar hakknda konuabilmemizi, dnebilmemizi salar. Bylece oluan
gemi ve gelecek kavram, dnyaya bakmza derinlik kazandrrken, bilin
duygusuna da kaynaklk eder.
Szckler, ncelikle genel ve kapsayc zelliklerine gre bir kmeye dahil
edilerek snflandrlr. Bir genelleme ilemi olan bu snflandrmalar yoluyla zihnimizde
kavram ad verilen soyut birimler oluur ve szcklerle temsil edilir. Bu sre bilgi
aktarmn mmkn klan en temel sretir. Fakat bilginin asl taycs, szcklerin
bir araya gelmesiyle oluan tmceler ve tmce gruplardr.
Tmcelerin anlam kazanmas ve iletiimi salayabilmesi iin belli kurallar
btnlne sahip bir dil dizgesi iinde yer almas gerekir. Dil dizgesi, zihnimizin ve
dncelerimizin olumasnda nemli rol oynamas nedeniyle dier dizgeler iinde
nemli bir yere sahiptir. Gstergeler ve bunlarn bir araya gelmesiyle kurulan ilikiler
a, zaman iinde birtakm deiikliklere urayabilir. Fakat iletiimi salayabilmek iin
dizgenin genel kurallarna uymak gerekir.
 Birey, toplumsal ve kltrel yaamnda birbiriyle karlkl etkileim iinde olan
pek ok dizgeyle evrelenmitir.

Dnya ve Biz
Gstergeler, nesnelerin asllar olmad ve insanlar tarafndan oluturulduu iin
bir anlamda bizimle nesne arasna mesafe koyarlar. Bu da bireye dnyay dardan bir
gzle alglama imkan verir.
Bir kavramn kapsad alan ve buna verilen ad, toplumdan topluma deiir.
Ayrca bu deiiklik bir toplumda zaman iinde de gerekleebilir. Eski Yunanllarda
olduu gibi baz toplumlar, kavramlar karlamak iin kendi dillerinin kullandklar
szckleri, onlarn deimez ve yegne bileeni olarak grmlerdir. phesiz bu
anlay, gnmzde geerli deildir. nk her toplum kendi dnya grlerine ve
kltrlerine gre uzlamaya dayal olarak kavramlar adlandrmlardr.
Kavram ve ona verilen ad arasndaki ilikinin dnda, kavram olgusunun
kendisini de sorgulamak gerekir. Varlk, nesne ya da durumlar, her toplumda farkl
ekillerde snflandrlabilir. rnein Trkedeki almak fiili, bir harekette bulunmak
ve satn almak anlamlarn karlamakla birlikte ngilizcede ayn kavram take ve
buy olmak zere iki szckle karlanr. zellikle ak gibi baz soyut szcklerin
zihnimizdeki karlklar topluma, dneme ve kiiye gre farkllk gsterebilir. Bu
nedenle bir kavram oluturan asl etken, dnyadaki somut karlklarndan ok, bunlar
yorumlaymzdr. Fakat bir topluluk iinde iletiimin salanmas iin, kavramlarn
ortak noktalarnda uzlamaya varabilmek gerekir.

TARHSEL SRE

GSTERGEBLMN TARHES-ESK DNEMLER

Eski Yunandan gnmze gelinceye kadar birok dnr ve filozof gsterge

kavram zerine eitli fikirler ileri srmlerdir. Bu kavramn bir bilim dal olarak
olgunlama sreci gstergebilim ad altnda ancak 20. yyda gereklemitir.

1. Gstergebilim Terimi
Trkiyede kabul edilen adyla gstergebilim terimi, Eski Yunancadaki iaret
anlamna gelen semeion szcne dayanr. Eski Yunanllar bu szc daha ok bir
hastaln belirtisini ifade eden bir tp terimi olarak kullanyorlard.
Gstergebilim terimi, 1969da Uluslararas Gstergebilim Aratrmalar
Topluluunun(IASS) kararyla Avrupa dillerinde semiotics szcyle yaygn olarak
karlanr.

2.Eski Yunan
Eski alardan itibaren gereklik, idealizm ve bu kavramlara verilen adlar
arasndaki ilikiler, pek ok dnr tarafndan ele alnmtr. Gerekliin be
duyumuzla algladmz dnyayla m snrl olduu yoksa bunun tesinde zihnimizle
kavramaya altmz idealara m dayand fikri, kavramlarla bu kavramlara verilen
adlar arasndaki ilikinin boyutlar, zerinde en ok tartlan konular arasnda yer
almtr.

Eflatun
Eflatun ve Aristotelesin gstergeler zerine dnceleri, gnmzdeki
gstergebilim anlayna da kaynaklk etmitir.
Eflatuna gre d dnyay aklmzla deil, be duyumuzla alglarz. Fakat daha
derinde yatan soyut gereklie bir lde yaklamak, ancak akl yoluyla olabilir.
Eflatun, soyut gereklik kavramn idea kelimesiyle karlar. dealizm teriminin
kayna da buradan gelir. Eflatuna gre idealar, varlk ve nesnelerin Tanr tarafndan
nceden belirlenmi ilk hali, yani zdr. Varlk ve nesneler, bu ze gre sonradan
oluur. Daha sonra bu nesnelere bir ad verilir. Fakat Eflatun, szcklerin dier bir
deyile gstergelerin, varln gerisindeki z eksik bir ekilde yansttn savunur.
nsanlarn, varlk ve nesnelerin ilk rneklerine yknerek yaptklar eyler kopyadr. D
dnyadaki nesneler asllarnn kopyalardr. Szckler de alglarmzn kopyasnn
kopyasdr. Bu nedenle bizi gereklikten uzaklatrrlar. Ama, bilginin ze ulamasdr.
z, idealar, mutlak ve deimez olarak kabul edilen gerekliktedir. Matematiksel,
bilimsel, soyut kurallar bizi bilginin zne akl yrtme yoluyla ulatrmaya alr.
Btn bu ifade edilenleri bir ema zerinde biraz daha netletirebiliriz:

kavram ilk ve tek varlk ve nesneler szck

(idea=z) (Tanr tarafndan ze ( insanlarn alglad
(Tanr tarafndan gre yaplm ilk rnekler) nesnelerin temsilcisi)
belirlenmi) (kopyann kopyas)

insanlarn ilk rnee gre yapt kopyalar

(nesnelerin birinci kopyas)

sanat eseri(kopyann kopyas)

(nesnelerin ikinci kopyas)

Aristoteles
Aristotelesin gsterge anlay, Eflatuna gre daha somut olarak kabul edilebilir.
Aristotelese gre gerek dnyadaki nesneler, zihnimizde birtakm kavramlar
oluturur. D dnyann yansmas olan bu kavramlar, herkes iin ayn ve deimez
niteliktedir. Fakat bunlarn ifade edili biimi olan dil, uzlamaya dayal olarak
toplumdan topluma deiir.
Aristoteles, Eflatun gibi nceden verilmi kavramlardan yola kmaz. D
dnyadaki nesnelerden yola karak tm insanlar iin geerli, ortak kavramlara varr.
Ayrca Aristotelesin, dnyadaki canl cansz bir ok canly snflandrmaya almas
gstergebilim asndan dier nemli bir yndr.

3.Mevlna
Mevlana, insan merkez alarak maddi gereklikle soyut gereklii birbirinden
ayrmay hedefler. Mevlana, arnma yoluyla saydamla ulam bir gnln hakiki
gereklii yanstabileceini savunur. Rum ressamlarn duvarlarn cilalayarak inli
ressamlarn resimlerini daha gzel bir ekilde kendi duvarlarna aksettirmeleri gibi,
insanlar da ancak kendi gnllerinin aynasnda saf gereklii yanstabilirler. slamdaki
resim yasa da, gstergeyle temsil ettii varln asln birbirine kartrma tehlikesine
kar konulmutur.

4.John Locke ve Giambattista Vico

Ortaa ve Rnesans dnemlerinde de gsterge kavram zerinde geni olarak
durulmutur. zellikle dini metinler ve kutsal kitaplarn deiik anlam katmalarndan
olutuu ileri srlmtr. Metinler, en dtaki anlam katmanndan en ie doru
gidilerek yorumlanr. En derindeki anlam tabakasna gelindiinde mutlak, deimez
gereklie de ulalm olur. Bu anlaya gre, gstergeyle temsil ettii kavram arasnda
mutlak ve deimez bir iliki vardr. Okur, metni yorumlarken gstergenin temsil ettii
eye bal kalmak zorundadr. Bylece bir yk, herkes tarafndan ayn ekilde
yorumlanr.
ngiliz filozof John Lockea gre insan, duyular araclyla d dnyadaki
nesneleri alglar. Bu alglama sonucunda meydana getirilen fikirler, szcklerle ifade
edilir. Bylece Locke, fikirler ve szckler olmak zere iki tr gstergenin varln
kabul eder. Ona gre fikirler doutan deil, d dnyadaki nesnelerden ileri gelir ve
d dnyann sunduu gereklik tm insanlar iin ortaktr. Bu sayede insanlar arasnda
iletiim salanr.
talyan filozof Giambattista Vico ise toplumsal ve kltrel rgtlenmeleri
gstergesel yaplarna gre inceleyerek insana ulamaya alr. Vicoya gre insanlk
tarihi, Tanrnn nceden ekillendirdii bir sre iinde ilerler. Fakat bunun farkna
varlmas iin, toplumlar ait olduklar kltrel dizgelerine gre anlamaya almak
gerekir.

SAUSSURE, PERCE VE SONRASI

1.Ferdinand de Saussure
svireli dilbilimci Saussure, lmnden sonra yaymlanan Genel Dilbilim Dersleri
adl kitabyla XX. yy dilbiliminin gelimesinde nc bir rol oynamtr.
Saussure, dili gstergelerden oluan bir dizge olarak kabul eder. Saussure,
iletiimi salamak iin eitli gsterge dizgelerinin kullanldn ve bu dizgelerin,
ileride kurulacak bir bilim dal olarak sz ettii gstergebilim bal altnda
incelenebileceini belirtir. Dilin de, bu balamda ele alnmas gereken ve dier
dizgelerin anlalmasn kolaylatran nemli bir gsterge olduunu ifade eder. Daha
sonra gstergenin nitelikleri zerinde durur. Dil dizgesini meydana getiren deimez ve
ortak kurallar karlamak iin kulland yap kavram, yapsalcln temelini
oluturur.
Saussure, gstergeyi bir kavram ve szckten oluan, kendi iinde bir btn olarak
kabul eder. Bu bak asyla, szc d dnyayla balantsna gre deerlendiren
anlaytan farkllk gsterir.

2.Charles Sanders Pierce

 Saussurela ayn dnemde yaam olan Pierce, gstergebilimi, dilbilim ve
edebiyat dnda btn alanlara uygulanabilen, evrensel bir bilim dal olarak kabul eder.
Peircee gre bilgi, dnme ve d dnyadaki dier tm nesneler, gsterge
niteliini tar. Her gsterge ise bir bakasna gnderme yapar. nsan da gemiten
itibaren birbirine eklemlenerek gelen gstergeler zincirinin bir halkasdr.
Saussurea gelinceye kadar Aristoteles ve Locke gibi dnrler, gstergelerin d
dnyadaki nesneleri olduu gibi yanstt grn benimsemilerdi. Bu durumda
szck ve onun gstergesi, herkes iin geerli ve deimez, tek boyutlu bir birim olarak
kabul ediliyordu. Saussure ise gstergeyi, kavram ve szckten oluan bir btn olarak
deerlendirerek d dnyadan bamsz bir ekilde ele almtr.
Pierce, gstergeye aamal bir kavram olarak yaklar. lk nce duyularmzla
algladmz somut bir biim karmza kar. Bu somut biimle temsil ettii ey
arasndaki iliki, ikinci aamay meydana getirir. kinci aamay deerlendirebilmek
iin yorumlama adn verdii nc bir srece gerek vardr. Yorumlama sreci, temsil
edenden temsil edilene doru gerekleir. Fakat Peircee gre temsil edilen her
gsterge, daha nceden yorumlanm baka bir gstergeye dayanr. nsan da bu ekilde
bir gstergeletirme sreci (semiosis) iinde bulunur. Bu anlaya gre d dnyadaki
nesneleri, gemiten imdiye kadar uzanan bir gstergeletirme sreci iinde alglarz.
Bilgiyi de akl yrtme yoluyla deil algmza yansyan gstergeler yoluyla ediniriz.
Peircee gre bir gstergenin anlam onun kullanm deerine gre llr. Bylece
gstergeyi toplumsal bir olgu olarak deerlendirerek, daha dinamik ve deiken bir
gsterge anlayn savunur. Peirce, Kantn Bilgilerimizin ieriini belirleyen, bilgiyi
edinme yollarmzdr. grn benimser. Kanttan fark, bilgiye akl ve mantk
yoluyla deil, gstergeler yoluyla ulamaya almasdr.
Peirce, bizim dmzda gerek bir dnyann var olduunu, bunu dorudan
alglayamayacamz, ancak zihnimizde gstergelere dntrerek
somutlatrabileceimizi savunur. Bylece gstergelerden yola karak d dnya
gerekliine aamal olarak ulamaya alr.
Gstergeler araclyla edinilen bilgi, ilevine ve uygulanabilirliine gre deer
kazanr. Peirce, gstergenin uygulanabilirlii ve kullanm iindeki deerini pragmatik
kavramyla ifade eder.
Bir gstergenin geerli olabilmesi iin toplumsal uzlama dayal olmas gerekir.
Her bilgi, sebep-sonu ilikisi iinde bir nceki bilgiye dayanr. Peircee gre bilgiler,
tmevarm, tmdengelim ve varsayma dayal sonu karma olarak ekilde edinilir.
Bu varsaym olgusu, yorumlama sreci olarak deerlendirilir ve baka gstergelere
bavurmay gerektirir. Peirce ve Saussure, gstergeyi bu ekilde insan zihninin bir
ilemi olarak alglamlardr.

20.yyda Gstergebilim
20.yyda Saussurein etkisiyle dilbilim, byk nem kazanmtr. Daha sonra
bunu, gstergebilim ve yapsalclk alanndaki almalar takip eder. Rus biimcilii,
V.Proppun masallarn ortak yapsndan yola karak edebiyatta evrensel bir yap arama
almalar ve Todorovun ayn balamdaki incelemeleri bu dnemde yer alr.
Edebiyata yapsal adan yaklaan Greimas, 1960l yllarda, bata Tahsin Ycel
olmak zere Trkiyede de pek ok edebiyaty grleriyle etkilemitir. Barthes, Levi-
Strauss ve U.Eco, yapsalcl eitli alanlara tayan nemli isimlerdir.
 Ancak, gstergebilimin zerk bir bilim dal haline gelmesi 1950lerden sonra
gerekleir. Gsterge, zellikle medya alannda gelien ve dorudan kendini temsil eden
bir kavram haline gelir.

GSTERGEBLMN ZERKLEMES-1950LERDE NE OLDU?

lkalardan itibaren insanlarn iinde bulunduu toplumsal artlar ve ihtiyalar,

onlar belli bir zm ve bunun sonucunda da bilgi retmeye zorlamtr. retilen
bilgiler, ister somut; ister felsefe, matematik gibi soyut alanlarda olsun sonular
birbirini etkileyen bir btndr.
Gstergebilimin 20.yyn ikinci yarsnda yaygnlamaya balamasn belli bir
toplumsal ve kltrel ereve iinde deerlendirmek mmkndr. Dnya lkeleri,
zellikle ABD ve Avrupa, uzun sava dnemlerini geride braktktan sonra, 20. yyn
ikinci yarsnda satn alma gcnn olduka artt bir bolluk dnemine girer. Yaanan
bolluk retimin bir sonucu olmasna karn, tketimin n plana kmasna neden olur.
nsanlarn dnya grleri de bu dorultuda deiir. Bu dnemde kitle iletiim aralar
ad verilen reklam, sinema, televizyon gibi medya unsurlar byk bir hzla yaylarak
insanlar, kolay tketilen deerlerden oluan gstergeler dnyasna yneltir. Kitle
iletiim aralarnn yaygnlamas ise, lkeler arasndaki ilikilerin younlamasna
neden olur. Bu durum da, yabanc dil renme ihtiyacn dourur. Kolay dil renme
istei, insanlar dilbilime ynlendirir. Dilbilimde elde edilen bilgiler, edebiyat,
reklamclk gibi farkl alanlara uygulanr. Kolay tketilen ve insanlar byk lde
etkileyen pembe dizi, reklam gibi elencelik unsurlarn temelinde yatan dizgeler
aratrlr. Bunun sonular, yine iletiim alannda uygulanr.
U.Eco, Barthes, Strauss gibi aratrmaclar, gstergebilimi edebiyat ve dilbilimin
merkezinden kararak, onun mimari, endstri, mitoloji, antropoloji, sinema gibi farkl
alanlara da uygulanabileceini gstermilerdir.
Gstergebilimin hazrlaycs olarak kabul edilen yapsalclk, sadece metni temel
alarak, onu oluturan toplumsal yapnn gz ard edilmesine neden olmutur. Marksistler
ise st yap olarak belirledikleri dil ve edebiyat yaptlarn, alt yap eklinde
adlandrdklar toplumsal ve tarihsel balamlar iinde deerlendirmilerdir. Ayrca, iki
byk savan yaratt bulanm, gelenein sorgulanmasna, bu deerlerin de zaman
iinde deiebilen gstergeler olduu dncesine yol amtr.

GSTERGEBLMN LEMLER

TEMEL BLMSEL KAVRAMLAR

Gstergebilimin inceleme alanlar arasnda bilgi edinme ve bilimsel dncenin

yaps da yer alr. Bu alanlar gstergebilim yntemleriyle inceleyebilmek iin, ncelikle
onun aratrma nesnesi saylan temel baz kavramlar aklamak gerekir.

1.Terim, Terimce, stdil

Yaz dilinde szck olarak karmza kan gstergeler, gndelik dile ait olan
szckler ve bilimsel terimler olmak zere ikiye ayrlr.
 Gndelik dilde bir szcn, kullanld balama gre birden ok anlam olabilir.
Fakat bilimsel bir kullanmda, anlamn okluu sakncalar yaratabilir. Bu nedenle
anlamlar kullanldklar yere gre deimeyen, kesin tanml szcklere terim ad
verilir. Terimler, bilimsel almalar ifade etmede, metne aklk getirir.
Terimce(terminoloji) kavram ise, bir bilim dalna ait terimlerin tmne verilen
addr.
Belli bir bilim dalndaki aratrmalar sunmak iin gerekli olan terimler ve ifade
biimlerine, o alann stdili denir. Aratrma nesnesi ve ifade arac ayn olan
dilbilimciler, olas bir karkl nlemek iin gndelik dilden farkl ifade biimlerinin
yer ald stdil terimini ortaya atmlardr. Bu terim, daha sonra btn bilim
dallarnn da zel terimceleri anlamnda kullanlmtr.

2.Aratrma Nesnesi, Balam, Yntem, rneke

Her bilim ya da ura alannn kendi zel artlar, ortam ve amacna ynelik
olarak zerinde alt nesneye aratrma nesnesi denir. Ayn aratrma nesnesi,
farkl alanlarda ve o alana zg bak alaryla ele alnabilir. Bir fiziki ve kuyumcu,
kristali, kendi bak alarna gre inceleme nesnesi olarak kullanabilir.
Belli bir aratrmay kimin, ne zaman, nerede ve ne amala yapt bizi
aratrmann balamna gtrr.
Yntem ise her bilim dalnn aratrmas iin kulland zel deney ve gzlem
yapma yollardr.
rnekeler eitli deney ve gzlemlerle elde edilen sonularn herkes iin
geerli soyut kurallara dntrlmesidir. Buna izlenebilirlik de denir.

3.Kuram, Paradigma
Kuram, belli bir alandaki ya da konudaki, birbiriyle uyumlu ve tutarl kurallar
btnn aklayan kapsaml bir bak asdr. Kuram szcnn bat dillerindeki
karl theorydir. Yunanca bakmak, grmek anlamna gelen theorein kknden
tremitir.
Bir kuramn, zaman iindeki gelimeler sonucunda, byk lde deiiklie
uramasna paradigma ad verilir.

BRMLER VE LEMLER

Gstergebilimin aratrma nesnesi olan gsterge, Saussure ve Peirce tarafndan

kapsaml olarak ele alnmtr. Gstergeye dil asndan yaklaan Saussure, onun ortaya
ktktan sonraki srecini takip eder ve gstergeyi kalplam, byk lde duraan
bir nesne olarak alr. Peirce ise dil-d gstergelere ve gstergeletirme srecine byk
nem verir.

Saussuren Gstergesi ve Dizgesi

Saussuree gre gsterge, bir kavramla, onu somut olarak temsil etmeye yarayan
biimden oluur. Gstergenin tam olarak neyi temsil ettii ilk filozoflardan beri
tartlmaktadr. Fakat Saussure, bunu zihinsel bir ilem olarak kabul eder ve dilbilimin
konusunun dnda tutar. Onun iin nemli olan, kavramn nasl olutuu ve neyin yerini
tuttuu deil, olutuktan sonraki durumudur.
 Saussure, dilsel gstergeyi ve onu oluturan dizgeyi kendine rneke olarak
semekle birlikte, dil dndaki gstergelerin de varln kabul eder ve bunlar
inceleyecek semiyoloji adl yeni bir bilim dal kurulacan syler.

1.Dilsel Gstergenin Tanm

Saussuren dilsel gstergesi gsteren ve gsterilenden oluan iki ynl bir
kavramdr. Gsterilen, zihnimizde oluan soyut bir kavram, bir imgedir. Bu kavramn
belli bir ses zinciriyle ifade edildii somut ekline, dier bir deyile szce gsteren
ad verilir. Saussuree gre gsteren ve gsterilenden oluan gsterge, bir kadn iki
yz gibi ayrlmaz, kalplam bir btndr. Fakat gsteren ve gsterilen arasndaki
ba, bir toplumda o dili konuanlar arasndaki uzlam sonucunda kurulur.

2.ifre ve Nedensizlik lkesi

Bir topluluun kulland dilde, bir kavram temsil etmek iin seilen, zerinde
uzlalan szckler, o dilin ifresini oluturur. Bu ifrenin seilmesinin herhangi bir
nedeni yoktur. Bunu Saussure nedensizlik ilkesi olarak ifade eder. nemli olan
iletiimin salanabilmesi iin, seilen szck zerinde toplumsal bir uzlama
varlmasdr.

3.ifrenin Uzlamsall, Yaptrmcl ve Deiebilirlii

Bir dilde gsterenle gsterilen arasnda kurulan iliki o dilin ifresini verir. Bir
dilin ifresi, o dili konuanlarca renme yoluyla bilinir. Her toplumun zerinde
anlat bir dil ifresi vardr. zerinde uzlalan bu ifrelerin sonradan deitirilmesi
zor olsa da mutlak deimez olarak da kabul edilemez. Yeni bir uzlama bal olarak
gsterilenlerin ad deiebilir ya da yeni szckler ortaya kabilir. Bu sre, baz
iletiim kopukluklarnn yaanmasna sebep olsa da, zaman iinde yeni szckler
toplum tarafndan benimsenir.

4. Nedensizlik lkesinin stisnalar

Gsterilen ve gsteren kavramlar arasndaki nedensizlik ilgisi, baz durumlarda
deiebilir. rnein doay taklit eden yansma seslerle kurulan szckler, nedenli
olarak kabul edilebilir. Fakat her dilin doay yanstmak iin kulland szckler yine
farkldr.
Ayrca benzetme ilikisine bal olarak iki ayr varlk ayn szcklerle ifade
edilebilir. Simgelerin olumas da bu ekilde gerekleir. rnein adaletin teraziyle
simgeletirilmesi yaygn bir kullanmdr. Deien artlara bal olarak bir toplumun
kulland simgeler ve ona verilen anlamlar zamanla deiebilir.

5.Saussuren Dizgesi
Saussuree gre bir gstergenin deeri, bulunduu dizge iindeki yeriyle llr.
Dil, birbiriyle etkileim halindeki alt dizgelerin birlemesinden oluur. Bir dizgenin
birimleri arasndaki ierme, dlama, kartlk ve bir arada bulunma ilikileri tm
dizgeler iin geerli olabilecek genel ilkelerdir. Dizgenin kurallar ya da yapsal
zellikleri ise o dizgeye zg niteliklerdir.
Saussureden esinlenen gnmz dilbilimi, dilin dizgelerini yle sralar:
 -Sesbirimlerini inceleyen ses dizgesi: Sesbilim(fonoloji), sesbilgisi(fonetik) ve
sesdizim
-Szcklerin anlamlarn inceleyen anlam dizgesi: anlambilim(semantik)
-Tmceleri inceleyen dizge: szdizim(sentaks)
-Tmcenin kullanld balam inceleyen dizge: edimbilim(pragmatik)

6.Ses Dizgesi:
Sesbirim(fonem), dilin en kk ve temel birimidir. Sesbirimlerin, bir ses dizgesi
iinde bir araya gelmeleriyle szckler oluur. Sesbirimler, szce bal olarak anlam
kazanrlar. Tek balarna bir anlamlar olmamakla birlikte szckler zerinde ayrt edici
zellie sahiptirler.
Sesbirimler, her dilin kendi kurallarna gre bir araya getirilirler. Tm dillerde
insann karabildii ses saysna bal olarak ortalama altm sesbirim vardr. Fakat
bunlardan kullanlanlarnn says ortalama otuzdur.

7.Anlam Dizgesi
Her sesbirimin ancak belli bir szck iinde anlam olduu gibi, her szcn de
kullanld balam iinde bir anlam ve deeri vardr. Szckler tek balarna
kullanldklarnda anlamlar belirsiz hale gelebilir. Bu ekilde sadece soyut bir
genelleme nitelii tarlar.
Baz szckler, baka szckleri de ieren bir st kavram niteliindedirler.
rnein iek szc, papatya, meneke, gl gibi dier trleri de kapsayan bir st
kavram olarak dnlebilir.
Ayrca anlamsal adan bir arada kullanlmas uygun olan ya da olmayan
szckler de bulunur. Fakat dilin dinamik bir dizge olduunu ve zaman iinde
deiebileceini kabul edersek, bu durumu mutlak bir kural haline getirmek doru
deildir.

8.Dizi ve Dizim: Tmce Kurgusu-Metin Kurgusu

Tmcelerin kurulmas iin gerekli olan iki temel kural, szck eklindeki
gstergelerin seilmesi ve bunlarn bir dzen iinde dizilmesidir.
Tmce iinde birbirinin yerine alabilecek, anlam asndan birbiriyle uyumlu
szckler listesine dizi(paradigma) ad verilir. Daha sonra bunlarn bal bulunduu
dilin kurallar erevesinde art arda dizilmesine ise dizim(sentagma) denir.
Tmceler, genellikle metin iinde bir ileti olutururlar. Metinlerin de belli kurulu
zellikleri vardr. Bir tmcenin kullanld balam ve ortam erevesinde anlamnn
deimesi edimbilimin konusu iine girer. Salkl bir iletiim kurabilmek iin dilin
kullanm deerlerine hkim olmak gerekir.

9.izgisellik
Dilin dizgelerinin birimleri olan sesbirim, szck ve tmcelerin anlaml birer dizge
oluturabilmeleri iin, birbiri ardnca sralanmalarna izgisellik ilkesi ad verilir. Fakat
dil dizgesi iin geerli olan bu durum, rnein resim alan iin geerli olmayabilir. Bir
resmi, herhangi bir noktasndan alglamamz mmkndr. Ancak dil dizgeleri, art arda
sralanmalaryla oluan btn iinde anlam kazanrlar.
 10.Artzamanllk ve Ezamanllk
Saussure, dilin zaman iinde geirdii deiikliklerin, farkl zaman kesitlerindeki
tm kullanm zelliklerinin karlatrlmas yoluyla incelenmesine artzamanl
inceleme adn verir. Ezamanl inceleme ise, dilin belli bir zaman kesiti iinde ve
tm ynleriyle incelenmesidir. Her iki inceleme ynteminde de Saussure dili, bir dizge
halinde, dier bir deyile birbirini etkileyen kurallar btnl iinde ele alr.

11.Dizge ve Sylem
Saussure, insann dille olan balantsn dil yetisi, konuma dilleri ve sylem
olmak zere ayr dzlemde inceler.
Dil yetisi, her bireyin dilsel gstergeleri anlamlandrma ve bunlar bir dizge iinde
kullanma becerisine sahip olmasdr. Bu beceri sayesinde her toplum, kendi ortak
ifresini oluturan dil dizgelerini meydana getirir. Bylece her birey, kendi
toplumlarnn konuma dillerini, ana dili olarak doutan itibaren renir. Yaz,
konuma dilinin baka bir dzlemde gstergeletirilmesidir ve konumadan sonra gelir.
Sylem ise, her bireyin iletiim kurarken kendi setii szckleri kullanmasdr.
zellikle sanat ve edebiyat yaptlarnda n plana kan bireysel sylemler
oluturulurken, salkl bir iletiimin gereklemesi iin dil dizgesinin kurallarna
uyulmas gerekir.

Peircen Gstergesi
Peircen gstergesi, dinamik bir yapya sahip olup bir gstergeler zinciri iinde
yer alr. Onun gstergesi biim, gnderge ve yorum/yorumlaycdan oluan bir genle
ifade edilebilir.
Saussuree gre, gsteren ve temsil ettii ey arasnda kurulan iliki nedensiz ve
toplumsal uzlamaya baldr. Peirce, bu anlaya yorum srecini ilave eder. Bir
gstergenin neyi temsil ettiini anlamak iin bir yorumlaycya ihtiya vardr. Yorum,
bireysel zellik tar. Peircee gre bu gendeki elerden hangisinin n plana
geecei gstergeden gstergeye deiebilir. rnein sanat yaptlarnda duyularmz
harekete geiren somut biim n plandadr.
Peircen 76 gsterge tanm vardr. Onun tanmna gre, bir gsterge ya da temsil
eden(representamen), bir kiinin zihninde benzer zelliklere sahip baka bir gstergeyi
artrr. Oluan bu yeni gstergeye Peirce, ilk gstergenin yorumlaycs adn
verir.
Peirce, gsterge terimiyle, daha ok gsterileni temsil eden somut ve biimsel
tarafa arlk verir. Onun yorumlayc sreci, bir gstergenin bireyin zihninde yaratt
izlenim sonucu oluturduu ikinci bir gstergedir. Bu ikinci gsterge, ilk gstergenin
birey tarafndan kendi deneyimlerine gre yorumlanm, belki de daha kapsaml hale
getirilmi eklidir.
Peirce, gstergenin temsil ettii nesneye gnderge adn verir. Bir haritann, bir
corafi alan tam olarak ifade etmesinin mmkn olmamas gibi bir gstergenin de
nesnesiyle tam olarak rtmesi beklenemez. Gnderge de birey tarafndan daha
nceden yorumlanm ve bir gsterge haline getirilmi olduundan, mutlak ve
deimez olarak kabul edilemez.
 1.Gsterge Trleri
Peircen gstergeleri belli snflara ayrmas, gstergebilimin, dilbilim dndaki
alanlarda da kullanlabilmesine imkan salamtr. Peirce, gstergeleri, ncelikle biim,
gnderge ve yorumlayclarla olan ilikileri bakmndan snfa ayrr.
Gstergenin trlerine ait ilk bek nitel, tikel ve kavramsal(kural) gsterge trlerini
iine alr:
Nitel gsterge: lk aamada duyularmzla algladmz bir niteliktir. rnein
aa szcn ilk olarak bir ses zinciri eklinde duyarz.
Tikel gsterge: Tek ve belirli bir varla ya da duruma gnderme yapan
gstergedir. Bireysel bir sylemin iinde yer alan belirli szckler bu guruba girer.
rnein evimizin arka bahesinde duran aa, tikel bir gstergeyi belirtir.
Kavramsal/kural gsterge: Tek balarna ele alnan gstergelerin, temsil ettii
kavram genel zellikleriyle yanstmasdr. Szlkte karlatmz aa kelimesinin,
tm aa kmesi elemanlarn karlamas rnek olarak verilebilir.

Gsterge trlerine ait ikinci bek, grntsel gsterge(icon), belirti(index) ve

simge(symbol)den oluur:
Grntsel gsterge: Temsil ettii nesneye benzeyen gstergedir. ounlukla
grsel sanatlarda karmza kar. Bu ilke, benzerlik ynyle edebiyata da uygulanr. Bir
metinde(temsil eden), olaylarn anlatl sras, olaylarn gerek srasna (temsil edilen)
uyuyorsa; temsil edenle temsil edilenin birbirine benzedii kabul edilir.
Belirti: Neden- sonu ilikisiyle birbirine balanan gstergelerdir. Burada nemli
olan nokta, doal olarak her zaman var olan bu ilikiyi, bizim deneyimlerimiz
sonucunda alglamamzdr. rnein duman, atein varlnn belirtisidir.
Simge: Uzlama dayal olarak oluan gstergelerdir. rnein bir szlkteki
szckler, o dili kullananlarca zerinde uzlalm kavramlardr. Bu nedenle ayn
zamanda bir genellemeyi de yanstrlar.

Gsterge ile yorumlayc arasndaki ilikiye dayanan nc bek ise terim,

nerme ve sav trlerini ierir:
Terim: Tek bana kullanldnda bir genellemeyi ifade eden ve doru ya da
yanl bir deer tamayan szcklerdir. Bu adan bakldnda, tek bana kullanlan
her szck bir terim olarak dnlebilir.
nerme: Birden fazla terimin bir araya gelmesiyle oluan, bilgilendirme amal bir
gstergedir. Ancak nermeler, verdii bilginin doru ya da yanl olduunu kantlamaz.
Baz tmceler nerme nitelii tarlar.
Sav: Neden-sonu ilikisi iinde bir araya getirilen, nermelerden daha karmak
gstergelerdir. nermeden farkl olarak bir savn doruluu veya yanll akl yrtme
yoluyla ispatlanabilir.
Peirceye gre bir gsterge, bu trlerden birouna dahil olabilen, devingen bir
birimdir.
Gstergeletirmenin Dinamikleri
Peircen gstergeleri, yorumlanabilen, kullanld balama gre anlam deien
dinamik bir sreci ifade ederler. Zaman iinde bir dil dizgesine yeni gstergeler
eklenebilir. Ya da daha nce kullanlan bir gstergenin yerine, yeni bir gstergenin
gemesiyle anlam alan daralabilir. rnein hayat szcyle birlikte yaam
szcnn, saadet szcyle birlikte mutlulukun da kullanlmas, kltr
dizgemizin de zaman iinde deiebileceini; bu yeni dnya grlerini karlamak
ihtiyacnn yeni szckleri de beraberinde getirdiini gsterir.
Ayrca bir gstergenin temsil ettii kavram zerindeki uzlam, zaman iinde
kaybolabilir. Bu durumda herkes gsterileni kendine gre yorumlamaya balar.
Umberto Eco, Gln Ad adl romannn ismini, bu dnceye gre koyduunu
belirtir. Gln, birok toplumda bir simge olarak ok sk bir ekilde kullanlmas, zaman
iinde neyi temsil ettii dncesini nemsiz hale getirerek, onu simgelerin simgesi
deerine tar.

DZANLAM VE YANANLAM
Konuma dilinde bir szc duyduumuz anda uzlama dayal olarak
zihnimizde oluan ilk kavram, o szcn dzanlamdr. Yananlam ise dzanlamdan
kopuk olmamak artyla, bireyin yorumunun n planda olduu, szcklerin ikinci
anlamdr.
Dzanlam:
Morrisin snflandrmasna gre dzanlam, genel ve tekil olmak zere ikiye
ayrlr. Genel dzanlam(denotatum), tek bana kullanlan bir szcn, tm kmeye
gnderme yapmasdr. Szcklerin szlk anlamlar bu soyut genellemeyi yanstr.
Tekil dzanlam ise(designatum), szcn kullanld balam iinde tek ve
belirli bir nesneye gnderme yapmasdr. Burada tekil gstergenin oluabilmesi iin
ayn balam iinde yer alan dier gstergeler arasndan bir ya da birden ok seim
yaplmas gerekir. rnein bardak kelimesinin szlk anlam, szcn genel
dzanlamn, evimdeki masada duran mavi su barda ya da bardaklar ise tekil
dzanlamn karlar. Peirce, bu gstergeyi tikel gsterge olarak adlandrr.
Dzanlamn karmak olma zellii, onun yananlamlar kazanmasna neden olur.

1.Kavram Alan, Anlambirimcikler

Szcklerin zihnimizde oluturduu kavram karmaktr ve birden ok nitelii olan
bir kmenin elerine gnderme yapar. Buna szcn kavram alan da denir. Bir
szcn kavram alanndaki eler, anlambirimcikler(sem)i meydana getirir. Bu
anlambirimciklerden bazlar, kavramn ekirdeini oluturur. Balam iindeki bir
szc, kavram alanndaki anlambirimciklerden biri ya da birkan nplana kararak
tikel bir gstergeye dntrebiliriz. rnein yenge szc Trkede kadn, evli,
akraba gibi pek ok anlambirimcii iine alr. Bu saydklarmz ayn zamanda her
kullanmda geerli olabilen ekirdekteki anlambirimcikleri gsterirler. Yenge
szcn amcann ei kavramyla karladmzda ise, belirli bir yengeden
bahsedildii iin, tikel bir gsterge ortaya karm oluruz.

Yananlam
Yananlam, bir szcn zihnimizde oluturduu kavram alanndan yalnz bir
tanesinin(anlambirimcik) seilerek yeni bir deer kazanmasdr.
Yananlamlar, kalplam ya da bireysel olabilirler. Ataszleri, deyimler ve bir
szcn toplumun kltrne yerlemi kullanmlar kalplam yananlama girerler.
Dini resimlerde kalplam, kltrn bir paras haline gelmi yananlam katna
ikonografi ad verilir.
 Fakat ayn deeri karlayan bir yananlamn ifadesi, toplumdan topluma deiir.
nk her toplum, yaad benzer tecrbeleri farkl ataszleri ve deyileri kullanarak
anlatr.
Ayrca zellikle sanat ve edebiyatta bireysel yananlamlara sklkla bavurulur.
Bireysel imgelerin yanlamlarn zmek iin sanatlar, eserlerinde belli ipular verir.
rnein bir airin bu ipularn fazla belirgin sunmas iiri bayala, kapal vermesi
ise anlam karklna yol aar. Barthes, bu tr ipularnn kullanlmasna yerdelik
oluturma adn verir.
Ayn gsterge ya da szck, iinde birden ok yananlam katn barndrabilir.
Bunun anlalmas iin, o szc balam iindeki ipularna gre deerlendirmek
gerekir. Tek bir szck bir yananlam zellii tayabilecei gibi, tam bir metin de bir
yananlam kat oluturabilir.

Eklemlenme ve Balam
Bir dilin en kk birimi olan seslerin birlemesiyle szckler, szcklerin bir
araya gelmesiyle tmceler oluur. Dil birimlerinin bu ekilde birletirilmelerine
Saussurenin ifadesiyle eklemlenme denir.
Bir tmcenin ileti olabilmesi iin, dier baz tmcelerle bir araya gelerek bir
balam iinde yer almas gerekir. Tmcelerin birbirine eklemlenmesiyle oluan bu
iletiye szce ad verilir. Szcelerin de bu ekilde baka szcelerle evrilmesi
szcelem(enonciation)i meydana getirir. Bylece metinler oluur. Metnin anlam,
szcelem dzleminde dier bir deyile kltrel ve toplumsal balamda ortaya kar.
Nasl szckler ve tmceler bir balam iinde deer kazanyorsa, bir edebi metin de
eitli balam katmanlar asndan yorumlanabilir. Bir metin, iinde bulunduu
kltrel ve siyasal ortama ve dier edebiyat metinleriyle kurduu ilikiye gre deiik
yananlamlar kazanr.
Metin kavram, iletiim zelii tayan tm dier ifade alanlarnda da
kullanlabilir. Bu adan figratif bir resim de bir metin olarak deerlendirilir. Ancak,
resim gibi baz dil d gstergelerin, kalplam birimleri olumadndan eklemlenme
katlar daha azdr. Bir resmin anlalmas iin, zerinde uzlalm birimlere ihtiya
yoktur. nk her resim, nesneye farkl bak alarndan yaklar. Fakat sanat ve
edebiyat yaptlarnn bir iletiim deeri tamas iin kltrel ve toplumsal balam
iinde deerlendirilmeleri gerekir.