GR

Ozan Martialis'in bize anlattna gre, Roma'da sabahn er-

ken saatleri olduka grltlyd ve bu da artc bir d u r u m
deildi. Martialis sabahn bir ksmn, hamisinin bir gece nce-
ki konukseverliinden kaynaklanan ve bitkin grnmesine yol
aan yorgunluunu atlatmaya alarak geirmi olmalyd.
Eskiden Akdeniz lkelerinde yaam imdiki gibi kltr kadar ik-
lim tarafndan da biimleniyordu ve bu ikisi kesinlikle i ie ge-
miti. Yaz mevsiminde le sca almay dayanlmaz hale ge-
tirdii ve bu saatlerde i yapmak aklc olmad iin insanlar a-
fak vakti kalkarlard. Romallar ilerini sabahlar yrtmekten
holanrlard.
ehrin dar, kalabalk sokaklarnda yer olmadndan gndz
saatlerinde ara trafii yasakt, ancak pazara mal tayan ve de-
me talar zerinde patrt karan yk hayvanlar bulunurdu. F-
rnclar kadar, o dnemin hazr yiyecek bfeleri ve barlar ile s-
cak yemek lokantalar ve hemen her sokak kesinde karla-
lan gnmz Roma pizzaclarnn edeeri dkkanlarn sahiple-
ri oktan kalkm ve alyor olmalydlar. Berberler ise kendile-
rini tra edecek klesi bulunmayan mterilerin rahatl iin
sokaklarda tezgah kurard. Bu srada tacirler ve zanaatkrlar da
mallarn sergileyip, iliklerini dzenliyor olmalydlar.
Harekete geen, konuan, tartan, hazr yiyecek dkkanlarn-
dan kahvalt satn alan komularn sesleri de bu yaygaraya ekle-
nince Martialis'e hak vermeye balayabiliriz. Romallarn oun-
luu byk, kalabalk, kaynaan ehirde serin, ie dnk vahala-
r andran villalarda deil, apartman bloklar ya da dier adyla
insulalarda yaamaktaydlar (Resim.l, bkz. s. 2). Bu apartmanlar
rahatlk ve boyutlar asndan byk eitlilik gsterir, ancak
byle bir apartman dairesinde yaayan herkesin bilecei gibi, ses
geirirlerdi.
Pek ok modern Avrupa ehri bu kalabalk kouturma ve g-
rlt alkanln yitirmiken Akdeniz evresini, Gney Avrupa,
Afrika ve Asya ehirlerini gren birisi eskiden buralardaki yaa-
mn nasl olduunu hl hissedebilir.
 1. Bahe avlusu bulunan bir insula

Bir aile gn nasl karlard? Kukusuz hakknda bilgi edindi-

imiz insanlarn ou varlkl, okumu, nemli, dikkat eken ve
gl kiilerdi. Arkeolojinin deilse de tarihin temel gereklerin-
den birisi, bu insanlarn bizlere iir ve dzyazlar, imparatorluk
fermanlar ve hukuk davalar, tarihi ve bilimsel almalar, mek-
tuplar aracl ile kendi zamanlarnn yklerini braktklardr.
Onlar dericilere, ressamlara, heykeltralara, kuyumculara ve du-
varclara i vermiler, ancak genel anlamda yaamlarn ssleyen
veya kolaylatran bu insanlar hakknda ayrntlara girmemiler-
dir. Bu nedenle bizler de sz konusu bilgiler iin graffitiler, dk-
kan tabelalar, reklam ilanlar (evet, eski Roma'da da bunlarn
hepsi bulunmaktayd) ve benzer ama ikinci derecede nemli,
raslantsal kk hazinelere bavurmamz gerekmektedir.
Arkeolojik olanlar kadar, tamamen tarihi delilleri de dikkate al-
dmzda ortaya kan tablo dengelidir. Zenginlerin muhteem
evleri ve gsterili yaplar yannda, orta snf halkn konutlar ve
ilikleri de yer alr. te yandan, arkeolojinin rahatszlk veren
bir gerei de bir felaketi incelemenin gnmz bilimadam
iin ne denli kazanl olduudur. Kent, doal bir biimde terke-
dilirken insanlar tanrlarn, mutfak eyalarn ve mobilyalarn
da yanlarna alrlar. Oysa, ehir istila veya doal bir afet sonucu
ykldnda sadece tanrlar, kapkacak ve mobilyalar (eer soyul-
 mamsa) deil, insanlarn bir ksm dahi ortala salm halde
kalr. Bin kul ve volkanik tozlarn altnda kalan, dieri ise yanan
amur iinde sertleen Pompeii ve Herculaneum halklarnn
ansszlklar, Romallarn yaantsnn incelenebilmesi asn-
dan bizim ansmz olmutur. lk uyarda ehri terk etmeyenler
iin kanlmaz son ylesine ani gelmitir ki, bizler onlarn sra-
dan yaamlarndan bir gn olaanst biimde - yars yenmi
yemekler, yataklarnda hasta ocuklar, frndan yeni km m-
teri bekleyen ekmekler ile - yakalayabiliyoruz.
Bu kitapta 'sosyal yaam ve konular' deil, gnlk yaam, sra-
dan ve her gnk yaanty -bir Romal olmann neye benzedii-
ni- inceleyeceiz.
te yandan, balangta sosyal koullar ile ilgili olarak deinme-
miz gereken birka genel nokta vardr. Bunlardan biri her yer-
de karlalan ve yaamsal neme sahip klelerdir. Ekonomi k-
lelik zerine kurulmutur. Romallar teknolojik h n e r ve bilgi
asndan endstri devrimi yapabilecek yeterlikte olmalarna
karn, b u n a hibir zaman gerek duymamlardr. Zira iiler,
cret maliyeti asndan bedavayd ve her yerde bulunabiliyor-
du. Ancak, kukusuz ki, klelerin de satn alnmas veya yetiti-
rilmesi, giydirilmesi, barndrlmas, yiyecek ve iecek verilmesi
gerekiyordu. yle ki, Seneca klelerinin bakm iin harcad
para konusunda ikayetidir. Cato ise klelerin masraflarn ve
satlarn tarm aletleri ve bykba hayvanlarn ki ile bir tutar-
d. Roma'daki klelerin (ve azad edilenlerin) says o denli faz-
layd ki, bir rnek giyinmeleri konusundaki neri, bu uygulama-
nn klelerin saysal gcn grnr hale getirecei endiesiyle
reddedildi. Kleler her yerde ve - mparatorluk ailesini etkile-
yip, ynlendirecek grevlerden, byk iftliklerde (latifundia)
sefalet iinde yaamaya kadar - her konumda Roma toplumunu
derinden etkilemekteydiler.
Roma dnemi yaantsnn burada ele alnmayan ancak yine de
yaanan ve izlenen gndelik bir ayrnts ve ikinci bir zellii de
toplumun politik makamlar ve onlarn maddi derecelenmesi ile
belirlenen kesin snflara blnmesidir. Bu snflandrma iinde
en bata senatrler snf, sonra valyeler (equites) ve nihayet
halk yer alr. mparatorluk dnemine gelindiinde ise aristok-
ratlarla halk tabakas arasndaki eski ayrm etkisini tamamen
kaybetmiti. Eski aristokrat snf, son Cumhuriyeti iddete sar-
san i savalar dneminde byk lde silinip gitmiti.
Roma'da yaamn modern ada benzerini bulmakta zorland-
mz nc zellii ise, gllerin ellerinde tuttuklar art-
c miktardaki varlktr. rnek olarak, Iulius Caesar vasiyetinde
her bir Roma vatandana nemli miktarda para brakm, Marcus Agrippa
masraflar kendi hesabndan denmek zere byk
kamu yaplarnn inaasn yrtmt. Sansrc Cato zamann-
da bir ii ylda 300 denarius kazanrken, ayn d n e m d e Scipio
Africanus'un bir milyon dinarlk bir servete sahip olduu syle-
nirdi. Caesar'n ada ve ara sra grt arkada Triumvir
Crassus ise, 50 milyon denarius deerinde emlak sahibiydi. Bu
konuda belki zenginerkil Amerika ile ya da Hindistan'n zengin
eyaletleriyle veya petrol eyhleriyle baz benzerlikler grlebilir.
Roma'nn ekonomisi retim ve tarmdan ok, imparatorluk ve
fetihlerle desteklenmekteydi; bu ekonomi iin tamamen gven-
li bir yol olmasa da, Roma'da inanlmaz bir servetin varl gz ard edil-
memelidir. Herkesin bu varlkta pay yoktu. Ancak var-
lkl olanlar iin yaam kolayd ve klelik kadar Roma'nn st ta-
baka yaantsn mehur eden arlk ve yaamda zarafete duyu-
lan cazibe de ke katkda bulunan etkenlerdi. Gnmzde
bir kii merkezi stmal, akan suyu olan, shhi tesisat dnyann
pek ok yerindeki modern rneklerden daha iyi planlanm, do-
kunulmam ve bo bir Roma villas bula bilse, bu eve elektrik ge-
tirtip, tesisat modernliin konforu ile yenileyerek kendisine
mkemmel bir ev yaratabilirdi.
Bu kitaptaki ayrntlardan alt izilmesi gereken ve gnlk yaa-
ma aykr olan drdnc ve son sosyal konu ise hami-himaye
edilen ilikisidir. Bu da yine tm toplumu ilgilendiren bir konu-
dur ve karlkl ba ve sorumluluklardan oluan kurallar ile ge-
limi ve kentlemi Roma toplumundan ok, daha erken bir ka-
bile kltrnn kalntsdr. Roma'da pek ok ey kolay ulala-
bilir ve anlalabilir olduundan, bu mttefikliin esaslar da ki-
ide ok etkisi yapar. Sz konusu olan ciddi ve nemli bir iliki-
dir ve toplum iinde balayc bir gc vardr (kukusuz mpa-
ratorluk dneminde, mparator iin tm halk koruyup, kolla-
mas gereken kiiler - himaye edilecekler - olarak grlebilir).
Bu sistem, hi phe yok ki her iki taraftan da istismara aktr.
Buna karn, sz konusu iliki bizim de greceimiz gibi gnlk
yaamda nemli bir yer tutmaktadr.
yle ise bir aile gn nasl karlamaktayd? imdiye kadar ak-
ladmz nedenlerden dolay, burada dierlerine nazaran daha
varlkl bir aile ele alnacaktr - zira bunlar haklarnda en fazla
bilgiye sahip olduumuz kiilerdir -, ancak topluma daha geni
adan bakmay da ihmal etmeyeceiz.
 SABAH

Romallar erken kalkarlard: baba i ilikilerini dzenler, oul-

lar ve erikin olmayan kz ocuklar eitilirlerdi. Varlkl bir evde,
evin hanmnn gne domadan nce veya afak vakti uyanma-
s beklenmezdi. Yerine getirilmesi gerekli tm ev ileri klelerin
grevi idi.
Buna karn abucak yataktan kalkmak ve giyinmek pek de zor
bir i deildi. Bir erkek veya ocuk, tunii ile uyurdu ve kiinin
konumuna bal olarak, o gnn veya yln hangi zaman oldu-
u bundan daha fazlasn gerektirmezdi. Kle veya ii ksa bir
tunik giyer, k aylarnda ise bunun zerine daha kaln olan ve
ayak bileklerine dek uzanan bir ikincisini geirirdi. Bu giysi sa-
de veya ok ssl olabilir, deiik arlkldaki ynlerden, hat-
ta Hint veya in ipeinden yaplrd (bu, erkekler iin kt bir
biimse de, ho grlmesine engel deildi). imdiki ile ayn yer-
lerde, ayn yntemlerle kaliteli pamuklu kuma retilen Msr
ile olan ilikilere ramen, bu tr dokumalar yaygn deildi. Bir
Yunan adas olan Kos, ipek ticaretinde antrepo k o n u m u n d a
olup, ipek ve keten karmndan oluan bir dokuma bu adada
retilerek Roma'ya gnderilirdi. Bu tr kumalar daha ok ka-
dnlar tarafndan kullanlmakta idiyse de, zengin renklerde ve
narin kumalardan yaplm gz alc giysiler giyen erkeklerin de
bulunduu bilinmektedir.
Bu giyimin Romal olmayan ve kadns tarz, byle giyinmeye pa-
ras yetmeyenler iin bir tr teselli olmalyd. Bir sonraki blm-
de de izleyeceimiz gibi tuniin daha sade modelleri erkein
toplum iindeki yerinin bir gstergesidir.
O halde ister uzun ister ksa olsun tunik, giyimi kolay ve rahat
temel Roma giymiiydi (Resim.2, bkz.s.6). Ancak bu iki sfat, Ro-
ma vatandann kendine zgn ve sekin giysisi "toga" iin kul-
lanlamaz (Resim.2). Bu kullanm zor giysi, Roma ve uygarlk
ile eanlaml saylr; togay giymek iin de uygar bir kiilik gerek-
li grlrd. Bu giysiyi tayabilmeniz iin gerekten soylu olma-
nz nemliydi, zira bu ekilde giyimliyken yersiz bir ie karma-
nz m m k n olamazd. Toga byk yarm daire eklinde, yn-
l dokumadan yaplm ve bu nedenle de ar bir giysiydi. nce
sol omuzdan aa dklr, sa kolun altndan dolar ve sonra
arkadan sol omuzun stne kard - sariye benzemekle birlikte
 saman ve benzeri bitkilerle doldurulur, sahiplerinin zevkine ve-
ya maddi gcne gre deiik kalnlk ve rahatlkta olurdu. Me-
zar stelleri zerindeki sahneler, pek ok Romal ve taralnn hi
de yokluk ekmediini dndrr - zira bunlarda kaln, ikin
ilte ve yastklar, oymal kaide ve bacaklar, ssl dokumalar be-
timlenmitir.
Yatak odalar ok byk olmayp, arkadalarn kabul edildii
oturma odalarndan ziyade sadece uyku iin kullanlan mekan-
lardr. Bu odalarn gnmz anlayna aykr olan bir zellii
(korunmu olan boyalardan rendiimize gre) Pompeii kr-
mzs hatta siyah gibi ok koyu renklerde boyanm olmalardr
(koyu renkteki badanalar nc Stil diye tannan ve yaklak
I.S. 100-160 arasna tarihlenen duvar resimlerinin tipik zellii-
dir). Oda mekann "gz yanltc resimle" geniletme teknii iyi
bilinmekle beraber, Romallar bugnn insan gibi ak renkler
kullanarak oda mekannn farkl alglanmasn salayacak zevke
sahip deildiler. Bu zellik odalarn kabuller iin kullanlmay-
, Roma evinin bahe veya bir eit klk evresinde ina edile-
rek parlak Akdeniz gkyznn ndan yararlanlmas, ya da
sadece farkl bir zevki yanstt dnlerek aklanabilir. Oysa
10 Roma evlerinin de, talyan evlerinde halen olduu gibi yamur-
lu klardan ziyade, bunaltc yaz scaklar gz n n e alnarak
dekore edilmesi beklenirdi; zira parlak k rengi emer ve koyu
renkler de sca arttrr ve tutar.
Gerekten zengin ve ayrcalkl kiiler ise, kalabalk Roma'da
deil ama sayfiye ya da deniz kenarndaki evlerinde, yatak odas
konusunda daha fazla seenek sahibiydiler ve genileyecek yer-
leri vard. Gen Plinius, kendi durumundaki dierleri gibi bir-
den fazla yere sahipti ve bize ehir dndaki bu sayfiye evlerini
ayrntl olarak anlatan mektuplar brakt. Kskandracak konfo-
ra haiz bu evlerde deiik yatak odalar, mevsimlere uygun ye-
mek odalar ve ev halknn grltsnden kamak iin sakin k-
eler bulunuyordu.
Odada yatan yansra yer alan dier eyalar arasnda giysiler
ve deerli eyalarn konulduu dolaplar, masa, sandalye ya da ta-
bure, ayakl amdanlar saylabilir. Kleler salarn ve makyajn
yaparken evin hanm kilitlenebilir mcevher kutusunu yann-
da tayor olmalyd. le banyosundan veya uzun sre ak ha-
vada kaldktan sonra, hanmn tuvaletinde ufak tefek rtular
yaplmas veya makyajnn yenilenmesi gerekebilirdi. Ovidius
2. Toga, tunik, sandaletler ve tek para ayakkablar
 o n u n kadar hafif, uzun ya da gvenli deildi. Kuma kvrmlar
korunmak amacyla veya sayg iareti olarak ban zerini rtebilirdi; bu
kullanmn bir rneini Augustus'un Bar Suna'nda ki (Ara Pacis) dini
trenlerde betimlenen mparatorluk ailesin-
de izleyebilmekteyiz. Toga'da bir kvrm, cep olarak da kullan-
labilirdi. Toga, bu kyafeti tayan kiinin makamnn grsel ola-
rak tasdiki anlamna gelmekteydi.
Toga kukusuz ok soylu bir grne ve ok sembolik bir an-
lama sahip olmakla birlikte, bu denli kullanl bir giysi deildi.
.S. 1.yzyldan itibaren tedrici olarak gzden dt. Tunik ve
pelerinler daha allm gndelik kyafetler haline geldiler.
Erkek togasn giymeden nce souk su ile hzl bir ekilde y-
kanrd, zira gnn esas banyosunu leden sonra hamamda ya-
pacaktr. Diler, gnmzde kullanlan di tozlar veya sigara tir-
yakilerinin di macunlarndan farkl olmayan ponza ta veya
boynuz tozu ile temizlenirdi. Artk bu tr temizleyicilerden me-
det ummayacak durumdaki kiiler iinse altn bantlarla tuttu-
rulmu ve "fildii"den yaplm takma diler hazrd.
Yataktan kalkan ocuk, gece kard muska (amulet) veya
mhr (bulla) yeniden takmaya zen gsterirdi. Bu tr koruyu-
cu simgeleri tamak ok yaygn bir alkanlkt. Bunlar deiik 7
aletlerle temsil edilir, en sk phallos biiminde grlrd. Phallos'un Yunanis-
tan'daki gibi Roma'da da nemli koruyucu bir an-
lam olup, kiisel ve toplumsal pek ok balamda eytan kovan
bir sembold. Muskalar, pandantif veya bazen ok kk halka-
lar halindeydiler. Bu halkalar kzlar iin doumlarndan sekiz,
erkekler iinse dokuz gn sonra yaplan isim verme treni sra-
snda, ok kk bebeklerde kullanlyor veya onlarn boyunla-
rnn evresine taklyor olmalydlar. zgr bir ocuun bu e-
kilde daima korunacana inanlrd. Bir fakire ait m h r muh-
temelen deri bir klfta, soylu doumlarnda ise altn klfta sak-
lanyordu.
Evin hanmna gelince, o daha karmak i amarlar giyer-
di. Kadn akrobatlar st ksm basit bir kua andran, bikiniye
benzer giysilerle tasvir edilmilerdi; ayn biime duvar resimle-
rinde ve mozaiklerde de rastlanr, iirlerde deinilirdi. Ancak
hanmlar iin daha baka korsaj olanaklar bulunduuna dair
ipular davardr; rnein Ovidius (Ars Amatoria, III.274-5) k-
k gsller iin alttan destek yapacak yastklar nerir. Lond-
ra'da, zenle yaplm bir deri bikini alt bulunmutur. Bu giysi
3. Bir Roma yatak odas

byk olaslkla sahneye kan birisine aitti ve i giyim retimin-

deki mkemmellii gstermektedir (bu giysinin hijyenik korun-
may salamak iin kullanld ne srlmekle birlikte, betim-
lemelerde bu ekilde giyinmi akrobat bir kzn yer almas ikin-
ci olasl kuvvetlendirmektedir). Romal kadnlarn giysileri
genelde bol olduu iin, korse kullanm bir zorunluluk deildi.
Gs bantlar, sade elbiseler ve petamallar en sk rastlanan i
amarlaryd. Sade bir iliin zerine tunik ve b u n u n da zeri-
ne elbise giyilirdi. Bir hanmn hazrlanmas ve tuvaleti kocasnnkinden
daha uzun sreceine gre, kadnlarn giyimlerini
ayrntl olarak ele almadan nce biraz duralm ve yatak odasna
yle bir gz atalm (Resim.3).
Bir insulann kk ve skk dairelerinde (genellikle tavan
ykseldike daire klr ve fiyat da ucuzlar) ayr yatak odala-
rnn lks bulunmaz. Bir villa veya byk bir dairede, mesela
bir dkkan sahibinin iyeri stndeki evinde, birden fazla yatak
odas vardr - stelik bu d u r u m sadece aile halk deil, kar ve
koca iin de geerlidir. Arkeolojik ve yazl bulgular elerin her
zaman birlikte yatmadklarn gstermektedir. Yataklar genellik-
le tek kiiliktir ve nadiren ayn odada iki yatak yer alr. Herculaneum'daki
bir rnekte birbirine dik a yapacak ekilde yerleti-
rilmi byle iki yatak ele gemitir.
 Dier taraftan Gney Gaul'de ele geen etkileyici bir figrnde
ayn yatakta rahata kucaklaan bir ift izlenmektedir, ayak ula-
rnda. iftin kpei uzanr. iftleri gsteren pek ok betimle-
me bilinmektedir, ancak bulgular elerin normalde ayr odalar-
da yattklarna ve zel nedenlerle bir araya geldiklerine iaret
eder.
Yataklar divan tipinde ve ahaptr, ilteler ise ahap kafes veya
ip file zerine yerletirilir. Yataklarn tarafn evreleyen bir
kenar olmalyd (Resim 3 ve 4); b u n u n rnei Herculaneum'da-
ki "Mcevher Ta Kesicisinin D k k a n n d a k i kakmal yatakta
grlr. Ne ac ki bu yatak, zerinde son olarak uyuyan ve anla-
ldna gre bir hemirenin bakmna braklm hasta bir o-
cuun kemiklerini tamaktadr; hemirenin dokuma tezgah ise
yatan yan bana kurulmutur. Ancak odada hemirenin ke-
mikleri bulunmadndan, ok da sadk olduu sylenemez.
Odann ve yatan dekorasyonu ev sahibinin maddi d u r u m u n u
yanstr: yatan ayaklar torna ii ve telkari ya da ahap kakma-
lar ile sslenmi olmaldr. Herculaneum'da ahap bir bebek be-
ii de yine iinde kk kemiklerle birlikte bulunmutur. Yan
ksmlar ak ve parmaklkldr. ilteler ve yastklar ynle veya

4. Simpelveld 'den bir ev sahnesi ile ssl lahit

 saman ve benzeri bitkilerle doldurulur, sahiplerinin zevkine ve ya maddi
gcne gre deiik kalnlk ve rahatlkta olurdu. Mezar stelleri
zerindeki sahneler, pek ok Romal ve taralnn hi
de yokluk ekmediini dndrr - zira bunlarda kaln, ikin
ilte ve yastklar, oymal kaide ve bacaklar, ssl dokumalar betimlenmitir.

Yatak odalar ok byk olmayp, arkadalarn kabul edildii

oturma odalarndan ziyade sadece uyku iin kullanlan mekan-
lardr. Bu odalarn gnmz anlayna aykr olan bir zellii
(korunmu olan boyalardan rendiimize gre) Pompeii kr-
mzs hatta siyah gibi ok koyu renklerde boyanm olmalardr
(koyu renkteki badanalar nc Stil diye tannan ve yaklak
I.S. 100-160 arasna tarihlenen duvar resimlerinin tipik zellii-
dir). Oda mekann "gz yanltc resimle" geniletme teknii iyi
bilinmekle beraber, Romallar bugnn insan gibi ak renkler
kullanarak oda mekannn farkl alglanmasn salayacak zevke
sahip deildiler. Bu zellik odalarn kabuller iin kullanlmam, Roma
evinin bahe veya bir eit klk evresinde ina edile-
rek parlak Akdeniz gkyznn ndan yararlanlmas, ya da
sadece farkl bir zevki yanstt dnlerek aklanabilir. Oysa
10 Roma evlerinin de, talyan evlerinde halen olduu gibi yamurlu
klardan ziyade, bunaltc yaz scaklar gz n n e alnarak
dekore edilmesi beklenirdi; zira parlak k rengi emer ve koyu
renkler de sca arttrr ve tutar.
Gerekten zengin ve ayrcalkl kiiler ise, kalabalk Roma'da
deil ama sayfiye ya da deniz kenarndaki evlerinde, yatak odas
konusunda daha fazla seenek sahibiydiler ve genileyecek yer-
leri vard. Gen Plinius, kendi durumundaki dierleri gibi bir-
den fazla yere sahipti ve bize ehir dndaki bu sayfiye evlerini
ayrntl olarak anlatan mektuplar brakt. Kskandracak konfo-
ra haiz bu evlerde deiik yatak odalar, mevsimlere uygun ye-
mek odalar ve ev halknn grltsnden kamak iin sakin k-
eler bulunuyordu.
Odada yatan yansra yer alan dier eyalar arasnda giysiler
ve deerli eyalarn konulduu dolaplar, masa, sandalye ya da ta-
bure, ayakl amdanlar saylabilir. Kleler salarn ve makyajn
yaparken evin hanm kilitlenebilir mcevher kutusunu yann-
da tayor olmalyd. le banyosundan veya uzun sre ak ha-
vada kaldktan sonra, hanmn tuvaletinde ufak tefek rtular
yaplmas veya makyajnn yenilenmesi gerekebilirdi. Ovidius
5. Sslenen hanm tara, bilezii, kozmetik kavanozu ve sa
inesi ile

ok makyajl hanmlarla ilgili olarak, bunlarn makyajnn terle

birbirine karp yzlerinin rengarenk bir hal aldn anlatr.
Bu itah kapatc grn bir tarafa brakrsak, kadnlarn
makyajlar ile erkekleri etkilediklerini ve bu amala kullandkla-
r kimi maddelerin salklarna zarar vermesini bile gze aldk-
larn syleyebiliriz; rnein beyaz kurun en zehirli makyaj mal-
zemelerinden biriydi.
Ancak yzne zen gsteren hanm sabah makyajna balama-
dan nce, geceden yzne uygulad ekmek ve sudan oluan
maskeyi karrd. Bu kadnlar hakknda nyargl bir yorum ola-
rak dnlse de, maske onun gece kocasyla yaayaca yasal
ilikiden ziyade, gndz a ile geecek srede bakml grn-
mesini salayacaktr. te yandan hatrlanmaldr ki, erotik iir-
ler yazan ozanlar bu konuda en can alc bilgileri verirler. Zira
onlarn eserlerinin amac ve tabiat, belli eilim ve yarglar ier-
meye yneliktir - oysa saygdeer Romal bir kadn kendisine
zen gsterirken, bunu, yarlarda kiminle flrt edeceini, ya da
tapnak ziyaretinde kimi tavlayacan dnerek yapm olma-
yabilir (bir tapnak randevular iin en bata gelen buluma yeri-
dir).
Kadnlarn kendilerini nasl gzelletirdikleri ile ilgili yazl bil-
gilerin yansra, taraklar, aynalar, parfm ieleri, cmbzlar, k-
k kavanozlar, makyaj iin spatller, kk havan ve havan elleri gn-
mze dek ulamtr (Resim.5, bkz.s.ll)). Resimler ve
bst eklindeki portreler de bize sa stilleri konusunda ok ey
anlatr. Bu stiller moda akmlar ile birlikte yle ok deiirler
ki, mparatorluk dnemi iin tarihlendirme teknii olarak kul-
lanlabilirler (.S. 1. ve 2. yzyllarda) ve yaratabilmeleri iin
byk beceri, sabr ve zaman gerektirecek derecede karmak-
trlar. Bu sa modelini kullanmak iin de azim gcne gerek
vardr. Ancak beceri her zaman beklentilerin karln veremeye bilir,
yle ki birden fazla kaynakta sinirlenen hanmn sa i-
nesini talihsiz klenin koluna batrd veya ona ayna ile vurdu-
u belirtilir.
Elencede arya kaan, dikkati ekecek derecede tketim ya-
pan ayrcalkl aznlklara sahip dier kltrlerde (18. yzyl Avrupa's)
olduu gibi Romallar iin de peruk zm olabilirdi. Bu, sa-
dece san karmak bir modelde yaplmas iin gerekli uzun saat-
lerden tasarrufu salamyor, ayn zamanda kiiyi sala zararl g-
zellik rnlerinin ve dikkatsizce kullanlan bukle maalarnn teh-
likesinden de koruyordu. Alman esirlerin san salar ile Hindis-
tan'dan ithal edilen siyah salar peruk yapmnda kullanlyordu.
Ama imdi hanmn zevklerine bir sre iin ara verip evin dier
sakinlerinin ne yaptna bir gz atalm; zaten unutmayalm ki
tm kadnlar byle sefa srmyorlard. zgr ya da kle, pek ok
Romal kadn iin gn ksa bir ykanma ile balar, giyinilir, salar
arkada toplanr ve evin iinde veya dnda hemen ie balanrd.
Kadnlarn en yals bile evde her eyin yolunda gitmesi iin bir so-
rumlulua sahipti.
 6. Bir villann plan, Trajedi airinin Evi - Pompeii.
a = giri, b = dkkanlar, c = atrium, d = merdiven, e = yatak odalar,
f= koridor, g = tablinum (alma odas), h = oecus (kabul salonu),
i = mutfak, j = peristil ve lararium (ibadet yeri),
k = triclinium (yemek odas), 1 = arka kap

Evin gen sakinleri olan ocuklar afak vakti, hatta kn d a h a

da erken kalkar ve paidogogus eliinde okullarna giderlerdi.
Bu szck Yunanca'dan alnmtr ve genellikle "zel r e t m e n "
eklinde evrilir. Bu kii gvenilen bir kle, hatta bir Yunanl
olabilirdi; zira Romallar Yunanllara eitimleri (sanat dallar,
h e m e n b t n yaznsal trler ve tp bilgileri) k o n u s u n d a ok ey
borludurlar. Bu kiinin grevi ocuu okula gtrmek, o n u n l a
okulda kalmak ve eve geri getirmekti. Ayrca kz ocuklarn ei-
timi de dahil olmak zere ek eitim vermesi istenebilirdi. Soylu
snftan olan kz ocuklara mutlaka eitim verilir ve hatta okula
gnderilebilirlerdi; ancak bu d u r u m olanlar iin olduu kadar
yaygn deildi. zel retmenlik grevini yklenen kiinin evde
kukusuz ayr bir yeri vard.
ocuklar ve onlarn zel retmeni, okul retmeninin (litterator) b u l u n d u u
yere giderlerdi. lkretim olarak tanmlanabi-
lecek d n e m alt-yedi yandan genlik ana kadar srer ve
byk lde geleneksel dersten oluurdu: okuma, yazma ve
hesap (Roma rakamlarndan dolay hesap ok ilek bir zeka ge-
rektirirdi). O k u m a ve yazma dersleri ocuun grammaticus'la
alabilecei 11-16 yalar arasnda ve Yunanl akranlar gibi ei-
timinin temelini oluturacak Homeros ile, Yunanca ve Latince
olarak yaplrd. Homeros destanlarnn renilmesi, gnmz
modern (ngiliz) ders mfredatnda yer alan Shakespeare ve
Kral Arthur efsaneleri ile karlatrlabilir. te yandan, iyi ei-
tim alm bir kiinin de bu destanlardan alntlar yaparak konu-
mas beklenirdi. mparatorluk dneminde Vergilius bu stnl-
ksmen yasaklasa da, Yunan edebiyat daima temel kaynak ve
tarz olarak kalmtr.
Okula giden ocuk, yannda zel retmeni varken ii ar-
dan alamaz, buna karn kendini huzursuz hissederdi. Ama yine
de yolda giderken, okuldaki retmeni ile yaayabilecei olas
bir srtmeyi aklndan uzaklatracak pek ok ey grrd.
Evde erken sabah saatlerinin allm kouturmas olur; kah-
valt Roma'da ok zel bir yer tutmamakla birlikte, pek ok ye-
mein hazrlanmas uzun ve kark ilemler gerektirdiinden
zellikle mutfaklarda bir tela yaanrd. Esas sabah etkinlii ise,
modern bat kltrnde paraleli olmayan ve evin beyinin al-
ma odasnda (tablinum) yer alan, "himaye edilenlerdin sabah zi-
yaretleriydi. Merakl bir ocuk, yaz aylarnda geceden kalma ha-
fif bir serinliin hkm srd caddeye kartlmalarndan
nce, ziyaretilerin geidini izlerdi. Mevsim k ise, tniklerin
zerine giyilmi scak ynl pelerinler ve yamurdan korunmak
iin geni apkalar olurdu.
Villann n kapsndan dar kan ocuk, kimi zaman kap-
nn h e m e n yannda kk bir kulbesi olan kapcy selamlar
(daha anssz kapclar duvara bile zincirlenirdi) ve beki kpe-
inin ban okar, ya da byk bir dikkatle kpein evresinden
dolard. zerinde "cave canem" - "Dikkat Kpek Var" - yazan
mozaikler bulunmutur ve kpein hrszlara kar en iyi savun-
ma silah olduuna kuku yoktur. Kpekler evcilletirilmiti. Du-
var resimlerinden mezar stellerine kadar pek ok betimlemede
sevimli kpek yavrularnn, kucaa alnan kpeklerin canlandrld grlr;
bu kk kpekler mit iinde yemek masasnn
yannda otururken, sahiplerinin ayaklarnn dibinde kvrlm
olarak ve aileyle mutlu bir halde yaarken resmedilmilerdir.
Beki kpekleri ise ayr bir konudur.
Roma evi ie dnktr, fakat n cephelerde kiralanacak k-
k dkkanlar bulunur ve n kapdan kan ocuun dar sokak-
lardaki yryne balamadan nce bu kiraclar arasnda se-
lamlayaca zel arkadalar olabilir. ocuk yolda giderken ace-
 leyle babasyla selamlamaya giden ve babasnn himaye ettii ki-
ilerle, hatta belki de kendi hamisine giden babas ile karlaa-
caktr.
Burada, efsaneler dneminden Roma'nn .S. 5.yzylda istila-
sna kadar olan srete, Roma kltrne nfuz eden hami-himaye edilen
ilikisinin yapsn incelemeyecek, sadece gndelik
yaam etkileyen ynlerine deineceiz. Ge Cumhuriyet ve m-
paratorluk dnemindeki ykmllkler, tarihi olaylarn ve g-
rnenin tersine ok kapsaml, zveri gerektirir ve etkili deiller-
di. Ancak sistem yaamn bir gerei idi ve sabahlar "himaye
edilen "den beklenen, hamisine giderek sayglarn sunmas ve
hatta ie, zellikle de mahkemelere ve politika yaplan Forum'a
giderken ona elik etmesiydi. Tamamen ayn olmasa da, feodal
sistemi akla getirir ekilde herkes bir bakasna balyd ve mpa-
ratorluk dneminde en st mevkide mparator yer alrd. Buna
karn soylu bir vatanda, bir bakasna sayglarn sunmaya git-
mez, b u n u n yerine misafirlerini beklerdi. Byle durumlarda hi-
maye edilen kii yasal konularda veya maddi yardm almak iin
gelir ve sz misali, eer Martialis gibi tavan arasnda yaayan,
yoksul bir air, ya da Satyricon'da anlatlan Encolpius gibi bir
delikanl ise kendisini akam yemeine davet ettirmek iin ura-
rd. Her zaman tanr olarak yerine getirilemese de yemek ver-
mek haminin ykmll idi ve lezzetsiz de olsa bedava yemek
karlacak bir frsat deildi.
Bu nedenle sabah ziyareti gnn nemli ilerinden biriydi. Hi-
maye edilen kii, kimi zengin evlerinin n n d e duran bir bank-
ta oturup bekledikten sonra, olduka sade cepheli evin n kap-
sndan girer ve bambaka bir dnyaya adm atard (Res.6,
bkz.s.13). eride atrium'a uzanan bir koridor grnr ya da ka-
p dorudan atrium'a alrd. Gkyzne doru dikdrtgen bir
akla (compluvium) sahip bu iki kat yksekliindeki havadar
salon evin en nemli ve merkezi blmyd. Yamur suyu bu
aklk yardmyla, atrium zemininin iine gmlm olan altta-
ki havuzda (impluvium) toplanabilirdi (Res.7, bkz.s.16). leride
yeniden deineceimiz gibi, atrium'daki mobilya, dekorasyon
ve kullanlan malzemelerin kalitesi ev sahibinin k o n u m u n a ve
cebindeki paraya gre deiirdi. Atrium'dan evin beyinin al-
ma odas olan tablinum'a geilirdi. Bu aslnda hem atrium'a ve
hem de arkadaki baheye alan bir odayd ve otoritenin merke-
ziydi. Burada evin beyi yannda sekreteri (byk olaslkla Yu-
nanl erkek bir kle) ile birlikte otururdu. Bu odada parmen
rulolar iin raflar, ailenin kasas (Hrszlardan korumak amacy-
la zemine raptedilmi ve iyice kilitlenmi olurdu. te yandan,
gnmz modern kilit sistemlerine benzeyen birok Roma kilit
mekanizmas ve dili anahtarlar ele gemitir), alt ular hayvan
penesi eklinde ve zenle kalplanm ayaklara sahip mermer
masa, bronz ve fildii kakmalarla ssl sandalye ile odann du-

7. Mangal, masalar ve lararium'un yer ald bir atrium

 varlarnda soylu atalarn portre maskeleri yer almaktayd. Byle
sekin atalara sahip olmayanlar iin bu maskeler, duvar resimle-
rinin daha ge stillerinde kullanlan ve ok sevilen bir motifti.
Ortamn tm bu etkileyici zellikleri haminin himaye edilen ki-
iyi kendi yannda tutabilmesi iin gerekliydi. Buna karn z-
grl verilmi bir kii ile onun eski sahibi ele alndnda,
azad edilenin daha zengin bir yaam srmesi de olasdr: Zira bu
kiinin para biriktirmesini ve oullarnn soylular snfna yk-
seliini hayal etmesini engelleyecek hibir sebep yoktur.
Himaye edilen kii mitli veya bunalm olarak darya kar-
ken evresine gz gezdirmekten kendisini alamaz. Bu varsaym,
Pompeii'de yaam sona erdiren patlama ve Tiber Nehri'nin y-
d kum ve amur sayesinde tm olarak korunan ehri gre-
bilme ansmza dayanmaktadr. zellikle Pompeii'de varlkl ve
iyi yaayanlarn evleri ile karlalmakta; Herculaneum'da ise in-
san hayrete drecek kadar zengin ve sradan ehirlilerin kar-
m saptanabilmektedir; Ostia ise alanlarn limandr. Btn
bunlar biraraya getirerek R o m a n n bunaltan karkln g-
zmzde yeniden canlandrabiliriz. Ama u an iin, gzel atri-
um'larn gnmze dek korunmu eitli rneklerine bir gz
atalm (Res.7, bkz.s.16).
Tabanlar basit geometrik desenlerle ssl olmalyd, bazen
impluvium evresinde sslemeli byk mozaikler yer alrd. Ro-
ma villalarn mehur eden, ok detayl ve ileri derecede beceri
gerektiren taban mozaikleri, atrium'dan ziyade oturma odala-
rnda ve kutsal alanlarda kullanlrd, ancak bunlar resimsel ta-
sarmlar yerine, sade geometrik biimlerden oluurdu (mozaik
duvarlarn sslenmesinde de kullanlrd.). ok nl bir moza-
ik yemek odasnn tabann kaplamaktayd ve zerinde evin hay-
van tarafndan yenilmeyi ya da klelerin sprmesini bekliyor-
mucasna duran, yemek masasna ait dkntler ve yiyecek ka-
lntlar betimlenmiti. Romal ( Romallar iin alan fakat b-
yk olaslkla Yunanl olan) sanatlar doal grntlerle ilgile-
niyorlard. yi bir renk ve k anlaylar vard, bylece camn
effafln veya bir meyva zerindeki lty canlandrabiliyor-
lard. Gerek perspektif olgusunu anlayamyorlar, ancak yine de
derinlii salayabiliyorlard. Bu zellie rnek olarak, duvar
zerinde kabartma gibi grnen ancak boya ile yaplm stun-
lar veya odann bir manzaraya ald izlenimini veren resimler
gsterilebilir (bu zellikle kinci Stil karakteristiidir). Btn
bunlar sanatlar ve patronlann zevklerini mermer taklidi y-
zeylerden, bahe sahnelerine ve Drdnc Stil'in karmak teat-
ral fantazilerine dek trompe l'oeil etkilerine uymaya ynlendir-
mitir.
Ziyareti evin eskiliine bal olarak, geliigzel denmi ya
da przsz mermerden yaplm bir zemin veya taban mozaii
zerinde yrrd. Bu, hakknda speklasyon yaplmayan bir ko-
nu olsa da, deri peneli veya kabaral bir ayakkabnn bakml ve
parlatlm bir zemin zerinde ne sklkla kaydn merak etme-
mek elde deildir.
Ziyareti evin iinde iken evresinde byk bir boluk olduu
duygusuna kaplrd. Atrium yksekti, hatta Herculaneum'da
ele geen bir evde (Samnite Evi) ikinci kat da evreleyen bir ga-
leri yer almaktadr. Compluvium'u destekleyen stunlar arasna
aslm ve oscilla ad verilen ssl yuvarlak plakalar rzgar estik-
e hafif hafif sallanr, bunlara baheyi evreleyen peristilde de
rastlanrd. Atrium evin merkezindeki tren alan olduu iin
darda da bir tr kutsallk duygusu oluurdu.
Evin tanrlar Lares ve Penates iin lararium ad verilen bir kut-
sal alan bulunurdu (bu blme evin bir baka ksmnda ,rne-
in bahede, yer verildii de grlr.)(Resim.7 Bkz.s.16). Bu
kutsal alan minyatr bir tapnak veya iinde tanr betimlemeleri-
nin yer ald daha basit bir dolap eklinde olabilir. Evin efendi-
si tanrlara her gn kurbanlar sunard.
Lararium'da bebeklere isim verme, ergenlie ulama ve evlilik
trenleri de yaplrd. Mobilyalar arasnda zoomorfk (hayvan
eklinde) bacaklar olan byk masalar yaygndr. Roma evlerin-
de kapanabilen, ayakl kk masalara sk rastlanlr ve bun-
lar ok eitli amalar iin kullanlrlard: Bazlar kase veya ka-
zan tamak iin halkal iken, bazlar da hemen bir sandalyenin
yanna getirilip sehpa olarak veya sanat eserlerini sergilemek
iin kullanlmaktaydlar. Atrium, deerli heykelleri veya Eski Us-
ta yapm Yunan resimlerini sergilemek iin en uygun alandr. O
gnlerde Eski Usta eseri olarak toplananlar, bugn ancak para-
ya veya istila etme ansna sahip kiiler tarafndan edinilebilecek
deerdeydiler. Romal bir antikac devletin makamlarna (cur-
sus honorum) trmanarak ve uygun tara grevlerinde alr-
ken bu tr sanat eserlerini almak iin pek ok frsat yakalayabi-
lirdi.
dz ve gece oniki saate blnmekle birlikte, saatlerin uzunluu
aydnlkta geen zamann uzunluuna gre deiirdi; altnc sa-
at (gn ortas) ise sabitti. Ancak pek ok insan gnn hangi sa-
atinde olduunu gnein gkyzndeki duruuna bakarak ya
da karnlarnn ackmasna gre belirlemekteydi.
Evden ayrlmadan nce latrina'ya (tuvalete) gitmek her zaman
iyi bir fikirdir. Her ev byle bir konforla donatlm deildi (ok
sayda halk tuvaleti bulunmaktayd), ancak tuvalete sahip evler-
de bu blm, kanalizasyon tekilatn kolaylatrmak iin mutfa-
a yakn bir yere yaplrd. H e m ev ve h e m de genel tuvaletlerde
ayn usl izlenir; buna gre kii alt ksmndan kanalizasyona
doru srekli su akan bir deliin zerine otururdu (Resim.8).
Oturma yeri iin kullanlan malzemeler askeri kamplarda ahap
iken, mozaik tabanl ssl odalarda mermerden yaplmtr ve
kol koyma yerleri de bulunan muhteem rnekler grlr, otur-
ma yerleri odann kenarlar boyunca sralanrd. Halk tuvaletle-
ri daha elenceli yerlerdi (tunik byle yerlerde rtnmek iin
pantolona gre daha kullanl ve arbal bir giysiydi.) - Timgad'daki tuva-
letlerin yanndaki basaman zerine kaznm hal-
de bulunan oyun tablas ise kukusuz zaman geirmek isteyen
birinin eseriydi. Bu arada, eer Martialis'in sylediklerini dinle-
yecek olursak (XI.27), latrina ayn zamanda akam yemei dave-
ti almak iin de uranlan bir yerdi. Kadnlar ve erkeklere mah-
sus farkl tuvaletler olup olmad konusu fazla ilgi ekmemekle
birlikte, deliller byle bir ayrm yaplmadna iaret etmektedir.

8. Roma latrinalar
 Daha nce de belirtilen "arbal rtnme" tarz da bu d u r u m u
aklar. Romallar tuvalet kad yerine snger kullanmaktayd-
lar. Hadrianus Duvar'ndaki Housesteads kalesinde yer alan lat-
rina'da, oturma yerlerinin n n d e herkesin kendi sngerini
(sngerler bir sopann ucuna takl idi) ykamas amacyla kulla-
nlan kanal hl grlebilmektedir.
Tuvalet ve duvarlarndaki karalamalar belli insan davranlar
ile dorudan balantldr ve Roma da bu konuda bir istisna
oluturmaz. Hatta evde tuvaleti bulunan bir aile bile bu alkan-
ln dnda tutulamaz. Herculaneum'da "Gem Evi'ndeki latri-
na'y kullanan mparator'un doktoru, bu konfor hakknda bir
eyler sylemekten kendini alamaz ve "mparator Titus'un dok-
toru Apollinaris burada iyice rahatlamtr.", diye yazar.
Romallarn yaamlarn kolaylatran en nemli becerilerin-
den biri su ile ilgili mhendislikleridir. Hidrolik sistemi anlam-
lar ve mimari kadar bir inaat mhendislii harikas da olan su
kemerleri zerinden suyu geirmekle kalmayp, nemli tm ha-
mamlara, sokaklara ve suyun hem ihtiya hem de dekoratif
amalarla kullanld evlere dek ulamasn da salamlardr.
Kirli veya atk ieren su ise Roma'da kanalizasyon ebekesi yar-
dmyla Tiber Nehri'ne dklmekteydi. ehir kanalizasyonlar
arasnda en nls Cloaca Maxima olup, Tiber'e baland
nokta bugn de grlebilmektedir.
Roma'nn yaama kolaylk getiren bu i yaps, iyi planlanm
tara kentlerinin verimliliine ulaamazd, nk daha eskiydi,
daha rastgele kurulmutu ve ok bykt (kentin mparatorluk
dnemindeki nfusu bir milyon kii olarak tahmin edilmekte-
dir; bu gnmz standartlarna gre fazla byk bir rakam gibi
grnmese de, antik a iin mthi kalabalkt ve kent yaklak
13 km 2 lik bir alan kaplyordu).
Gnn her saatinde ve zellikle sabahlar sokaklarda rastlanan
manzarada, ev ileri iin su doldurmak zere eme banda bir araya gelen
kadnlar vard; bunlar evlerine su gelmeyen oun-
luu oluturuyorlard.
A k a r s u y u olmayan ehir ve kylerdeki eme ve kuyular bulum
yapmak ve randevulamak iin o zaman da im
yerlerdi. Evde ise impluvium'da bir
linde bir kuyu azndan ekilerek alnrd. Bunlar
olup, kenarlarndaki ip izleri dzenli kullanldklarna iaret e
 imdi bizim okul ocuuna geri dnelim; bir smklbcek
gibi isteksiz ya da yeni ezberledii bilgileri gstermeye hazr iler-
lemekte iken, mutlaka yandaki insulae'dan tand ve su dol-
durmakta olan kadnlarn yanndan skarak gemek zorunda
kalmtr, zira Roma ehirleri cazip olan veya olmayan, i ya da
konut blgeleri diye kesin bir biimde ayrlmamtr. Pompeii gi-
bi bir kentin planna baktmzda, Roma ehirlerinde farkl s-
nftan kiilere ait evlerin smsk ve karmak bir dzende rasgele ina edil-
diini grrsnz. Ancak bu nitelik, dk seviyeli
konutlarn younlat alanlarn bulunmad anlamna gel-
mez; rnein Suburra kt ne sahip byle bir yerdi. Zengin-
ler, orta halliler ve fakirler kelimenin tam anlam ile alt alta st
ste yaamaktaydlar; hali vakti yerinde olanlar bir insula'da otu-
rurken, daha fakir aileler kk, rahatsz ve odalarnda yangn
tehlikesi kol gezen evlerde barnyorlard. st katlardaki odalar-
da tanabilir mangallar bulunurdu (yangnlarn esas nedeni
bunlard); yemek piirmek iin olanaklar olduka snrl ve teh-
likeliydi; bu nedenle bu evlerin sakinleri taze ve scak ekmek
iin frnlara giderlerdi. Yuvarlak biimli ve zeri dilimli ekmek,
gnmz pizza frnlarn andran ve odun kmr ile stlan f-
rnlarda yaplrd (Resim.9 Bkz. s. 23). arap iin thermopolium'a uranr,
yemek iin de peynir, fndk, kek veya meyve al-
nrd. Tezgahn arkasndaki odun kmrl ocak ise daha doyu-
rucu tarifesi ile mterilerini hazr beklerdi.
Bu hazr yemek dkkanlar, pek ok Roma rneinde olduu
gibi n cephesi ak, tezgah sokaa kurulu ve spesiyalitelerinin
duyurulduu bir de ilan tabelas bulunan yerlerdi. Kk ocu-
un, sabah ziyaretinin ardndan pasta dkkannn ekici koku
ve grntlerine kaplaca kukusuzdu. Herculaneum'da dik-
kate deer ekilde korunmu, Sextus Patulcus Felix'e ait byle
bir dkkan vardr. Burada duvarlarna zenle aslm deiik b-
yklkte frn tavalar, kartrma kaplar, depolanm budaylar
ve budayn tld deirmenler (kalntlar hl grlebi-
len katrlar tarafndan dndrlmekteydiler) yer almaktadr.
Dkkanda asl phallos eklindeki semboller, modern talya'da-
ki dkkanlarda aziz resimleri ya da heykelciklerinin bulundurul-
mas ile karlatrlabilir.
Tavernalar, mermer tezgahlarna dizilmi kavanozlaryla arap
dkkanlar ve thermopolia yansra iletilen yerler ok byk
eitlilik gstermese de, var olan i yerleri de grmezlikten geli-
nemez. Ote yandan, ehirde kalabalk ve rahatszlk o denli art-
mt ki Domitianus bir yasa ile tm kaldrmlarn ve ara sokak-
larn geniletilmesini ve dzenlenmesini emretmiti. Martialis'e
gre bu uygulama sokaklarda yrmeyi ok daha zevkli bir hale
getirmi, daha ok yer, daha az amurun yansra, sokak berber-
lerinin aletleri ile yaralanma riski de azalmt (VTI.61). Modern
bir pazarda olduu gibi Romal tccarlar ve zanaatkrlar da so-
kaklarda mallarnn trlerine gre gruplanmay yeliyorlard,
rnein Velabrum peynircilerin sokayd; bir baka soka g-
m ustalar mekan tutmutu, bir dierinde ise dericiler vard
(bu ok kt kokulu bir iti ve ehrin merkezinde bir tabakha-
ne pek de ho kar lan mazd). Manavlar, kuyumcular, kasaplar,
marangozlar, balk tccarlar, sa iileri etrafta iken gz gren
bir kiinin Roma sokaklarnda yryp de cannn sklmas im-
kanszd.

9. Ekmek frnnda
 Ama imdi, ne vazk ki okulla yzlemek zaman. ocuk, harf-
leri renmek iin, babasnn zerine mektuplarn yazd mal-
zemenin benzerlerini kullanacaktr - bu, iki veya daha fazla b-
lme sahip menteeli ahap bir tabladr, tanrken kapatlabilir
ve i ksm mumla kapldr. Harfler bir taraf yaz yazmak iin
sivriltilmi, dier ucu ise hatalar silmek iin yassltlm bir alet-
le bu mumlu yzeye kaznrd. Msr'da yetien papirs bitkisin-
den yaplm kat ve karbon esasl mrekkep de vard, ancak bu
malzemeler Msr'n l iklimi gibi ok zel koullar salanama-
d takdirde dayankszdlar, stelik kolay da getirtileiniyorlar-
d. Hatta Cicero Atticus'un serbest braklmas karlnda kefa-
let olarak kat stou yapmak zorunda kalmt. Romallar par-
men de kullanmaktaydlar.
Hatip dersi yakndan izler ve fkesinin arl tembel ren-
cilerin zerine ok edebi bir ekilde inerdi. Horatius bize bir
okul retmeni olan ve kendisini dven Orbilius'dan sz eder
(Epistles II.1.69). Martialis ise okul yneticisinin sadece sertli-
inden deil, fakat barlaryla komularn uyandrmasndan
da ikayet eder (VTII.48). te yandan Horatius okulla ilgili ola-
rak daha lml bir tablo izmeyi ihmal etmez ve rencilerini
24 gzel bir yiyecekle dllendirerek renmeye tevik eden ret-
m e n d e n sz eder (Satires 1.1.25 f.). Eitimin nemli bir bl-
m n ezber olutururken, Roma 'szl kltrn' izlerini hl
tar: yle ki insanlar kendi balarna iken de yksek sesle oku-
makta, bakalarnn okuduu kitap ve iirleri dinlemekteydiler.
Kitaplar, merdaneler zerine sarl rulolar biiminde olup,
uzunlamasna yaptrlm papiruslardan yaplmlard ve her
ruloya da aklayc bir etiket ilitirilmiti. Zira alk olduumuz
kitap ekli "kodeks" birinci yzyla kadar grlmez ve bu daha
ok Hristiyan yaznna ait bir gelenektir. Kitabn balang for-
mu muhtemelen "membranum" olup, buza derisinden hazr-
lanan parmen (vellum) ile yaplm bir tr not defteridir. Atticus gibi
zengin kiiler, ktphanecilerin kitap yapm, bakm
ve etiketlenmesi gibi konularda beceri sahibi olmasna zen gs-
terirlerdi. Bu kitaplar okumak zahmetli bir iti, zira okuyucu ru-
loyu bir ucundan aarken dier ucundan sarmak zorundayd.
Kontrol etmek iin geriye dnmek, detaylar iin hzl bir tarama
yapmak, yle bir kartrmak veya daha sonraki blmlere gz
atmak hi de kolay deildi ve bu da farkl bir okuma yntemini
gerekli klard. Hafzasn gelitirme, duyma yeteneini kullan-
 ma ve okuma srasnda dikkatle izleme koulunun Romalya,
modern ada krelmi olan ok deerli bir zihinsel avantaj salad sy-
lenebilir. Bu, zellikle retme deneyimine sahip kii
iin kazanlmas art olan bir niteliktir.
Dnyaya ayak uydurmak isteyen bir Romal iin gzel konu-
ak hereyin stndedir, bu nedenle ocuklar temel bilgilerle
urarken, aabeyiler onalt yandan itibaren bir retor (hitabet
sanat ustas) ile almaya balar. Ama, konu ne olursa olsun
dinleyicileri etkileyip ynlendirecek kadar iyi konumaktr ve
)unun iin tm tarz seenekleri denenir ve szcklerin kullanlmasna dik-
katle allr. Gelien konuma becerisini snamak
in nceden belirlenmi konular tartlr ve bu konuda kitaplar bile yazl-
mtr. Byle bir eitimde "konumacnn kiisel
inanlar ve dncesi olmakszn da makul olabilecei" eklin-
deki hatal yarg eski insanlarn zihinlerini megul etmise de,
bu konu kitabmzn kapsam dndadr.
Daha yksek dzeyde "niversite" eitimi iin Yunanistan'a,
Atina'daki felsefe okullarndan birine gitmek gerekir. Roma ei-
timi her adan Yunanistan'dan etkilenmise de, mzik, entel
lektel ve fiziksel eitimde Yunan dengesi kurulamamtr.
phesiz pek ok Romal ocuk iin eitim, ticaret, zanaat ya
da ev ile ilgili ileri renmektir. Bu nedenle sabah saatleri ba-
bann atlyesinde, iftlikte, mutfakta veya evcil hayvanlar, oyun-
cak arabalar, tahta atlar, ilmekler, kova ve krekler ve kilden be-
beklerle oynayarak geer.
Eer evin beyi hamiliini yapt kiilerin eliinde veya kendi
hamisiyle birlikte Forum'a gitmiyorsa, grmesi gerekli yazma-
lar, yazmas veya yazdrmas gereken mektuplar olabilir. Bunla-
r yerlerine ulatrmak da o kadar kolay deildir. Bu ile bir kle grevlen-
dirilebilir, veya eer posta yurtdndaki bir adrese
gnderilecekse resmi bir haberciden mektubu gtrmesi istene-
bilir. Ancak mektup kiiden kiiye zel (resmi olmayan) bir ya-
zma ise, adresin bulunduu tarafa gidecek birini uzun sre
beklemek gerekecektir; ve mektup ister mhrl isterse mhr-
sz olsun, yazlrken merakl gzler dikkate alnmaldr. Cicero'nun kayn-
biraderine yazd ok saydaki mektup, Cumhuri-
yetin can ekitii alkantl gnlere denk geldii iin kendisi
bu konuda daima nlem almak zorunda kalmtr.
Evin beyi sabah selamlamas ve yazmalarla gnn uralar-
na koyulur ve eer halkla ilgili katlmas gereken bir toplants
yoksa i yerlerinin banda duran yardmclarn ziyaret edebilir.
Romallar tam anlam ile fabrika olarak nitelendirilebilecek yer-
lere sahip deildiler. retimin byk blm kk iliklerde
gerekletirilir; ancak kllar, pimi toprak kandiller veya ok
sevilen yank krmz renkteki Arretine seramii (ngiltere'de Sa-
mos olarak bilinir) bir tr seri retimle elde edilirdi. Sz konu-
su seri retim kukusuz mekanizasyona deil, kle gcne da-
yanmaktayd. te yandan evin beyi bankerini ziyaret etme veya
Ostia'ya, ambarlara ya da imalathanelere gitme gereini duyabi-
lirdi. Bu imalathane brolarnn nndeki kaldrmlarda moza-
ik ile yaplm ticari ilanlar yer almaktayd. Dier taraftan, tara
acentalarndan gelen arap ve ya retimine dair retim rapor-
lar dikkatle incelenirdi, hatta Plinius kt geen mevsimler ko-
nusunda endielenmi tir. Latifundia diye adlandrlan, ok b-
yk ve kimi zaman kanuni yollardan elde edilmeyen hayvan ift-
liklerinin sahipleri stok raporlarn okur veya derilerin kalitesini
kontrol ederlerdi. Bu iftlikler, kyl snfnn Ge Cumhuriyet
Dnemi'ndeki savalar nedeniyle yokoluunun ardndan ortaya
kan talya'nn tarmsal temelinin ykmna son noktay koy-
mulard. yle ki, inekler et ve stlerinden ok derileri iin
nemli saylrlard. Peynirler, gnmz talya'sndaki gibi, kei
ya da koyun stnden yaplmaktayd.
Btn bu kouturma devam ederken ii gc olmayan evin
hanm stln (stola) giymi olarak sandalyesine oturmaya
hazrdr (Trier'den nl bir kabartmada, yksek arkalkl ve ok
ssl bir biimde rlm hasr bir koltukta oturmu, tuvaleti
yaplan ve etraf hizmetkrlarla evrili bir hanm grlmekte-
dir) , bylece makyaj ve sa tuvaleti yaplacak, taklarnn nasl
durduuna baklacaktr (Resim.5,bkz.s.ll). Daha nce de anla-
tld gibi i amar yapmaktaki becerilerine karn (deri biki-
ni alt) Romallarn terzilik konusunda ok uramadklar g-
rlr. Tm elbiseler biim asndan gayet sadedir ve dikilmi
dikdrtgen kumalar ile hazrlanan model eitlemelerinden
oluur. Bu dikdrtgenin eni ise giysinin uzun kollu olup olma-
yacan belirler (aslnda kollar daima ksadr). Giysinin zerafet
derecesi, kuman omuzlar zerinde nasl toplandna bakla-
rak deerlendirilir; brolar, ineler veya dikiler ok basit ya da
son derece arpc bir etki yaratabilir. Elbisenin giyenin ayakla-
rn rten alt kenar, evli kadnlarda genellikle ssl bir bordr
ierir. Giysi, gsn h e m e n altnda toplanarak "mparator iz-
 gisi" diye isimlendirilen biim verilir; zaten erken 19. yzyl ve
1960'larn stilinde aslnda bu klasik dnem orijinal modellerin-
den esinlenilmitir. Kadn giysilerinin basit biimleri yzyllar
boyunca deimemi, sadece renkler ve kumalarda (pahal el-
biseleri almaya gc olanlar iin), ssleme ve aksesuar modasn-
da eitlilik grlmtr.
Bu giysilerin yapmnda kullanlan iplikler reke ve kirmen
yardmyla elde irilmi, genellikle dikey tezgahlarda dokun-
mutur. Erkeklerin tnikleri iin allm renk beyazken, kadn-
lar renkli kumalar tercih ederler. Yn ham haliyle zengin ve
ekici renklerde bulunmaktayd. Ovidius, kadnlara her tipe
uyacak renkler konusunda tler vermiti: Mavi, deniz yeili,
safran rengi, ametist moru, pembe, farkl gri ve kahverengiler.
Ona gre, ok daha pahal olan "krali mor" (erguvan) dnda
bu renklerin her biri kendine has mkemmel bir kaliteye sahip-
ti (Ars Amatoria, III. 170-92). Doal boya maddesi olarak krm-
z iin kzlkk, sar iin safran, siyah iin maz aac, ak yeil-
ler iin likenler kullanlmaktadr. Bu maddeler hassasiyetleri ne-
deniyle ve kimyasal boyayclardan holanmayanlar tarafndan
hl tercih edilmektedirler. Alum renk sabitletirici, slfr ise
aartc olarak kullanlmaktayd. En nl, en lks ve en pahal 27
boya ise az nce deinilen "krali mor" (erguvan) idi ve kabuklu
deniz canllarndan elde ediliyordu. Azck bir boya iin ok sa-
yda kabuklu deniz canlsnn tketilmesi gerekiyor ve bu ok
masrafl renk sadece dikkat ekmesi istenen rnlerde veya to-
ga ya da tnikler zerindeki ayrt edici izgilerin yapmnda kul-
lanlyordu.
Kuma, giysi haline getirilmeden nce dokumaclar tarafndan
belli ilemlere tabi tutulurdu: idrar veya soda ile aartma, sabun
kili ile ykama, homojenlik kazandrmak iin germe, lye g-
re ektirme (kltme), taraklama, krpma ve presleme. Aart-
ma ve sabun kili ile ykama, kiri karmak iin tekne iinde yeni-
den ykama ve durulama ilemleri dokumacya aitti. Pompeii'de-
ki bir dokuma iliinde ele geen duvar resimleri bu aamalar
betimlemektedir.
Bir ornatriks, yani kuafr ve makyaj sanats olmann tehlike-
lerini daha nce renmitik. Sa stilleri Flavius dnemine ka-
dar ok abartl deildir. Modaya bal olarak ve etkileim sonu-
cu kopya edilen basit modeller, bu dneme dek ve hatta sonra-
lar bir sre daha Yunan sa stillerine yakndr. Bu stilde ortadan
 ayrlan sa bir topuzla toplanr, bir a ile dalmas nlenir ve
genellikle file ile sslenirdi. Hatta lgnca ayrntl ve yksek sa
modellerinin gzde olduu d n e m d e n sonra bile salar, zerle-
rine yerletirilebilecek diademler kadar karmak olabilmektey-
diler.
Ote yandan, san rengini aan kozmetik rnleri ok pop-
lerdi ve bu ilem kk buklelerin yaygn olduu Kuzey'den
alnmt. Batavia kp, Wiesbaden sabun tabletleri ve Mainz
sabunu (kei ya ve kayn aac klnden yaplrd) bu tr renk
ac rnlerdendi. zellikle sonuncusu iyi bir ampuansa da
gerekte san rengini ac bir etkisi bulunmuyordu. Kna bili-
nir ve kullanlrken, bir dier doal ve gvenli renk ac olan
papatyadan sz edilmemektedir.
Salardan sonra sra yze gelir. Bu konudaki ayrntl bilgileri
yine erotik ozanlara ve hiciv yazarlarna borluyuz - zellikle
Ovidius'un Ars Amatoria adl eseri sanki gelecein sosyal tarih-
ileri dnlerek yazlm gibidir. Ovidius'un gnmze ne ya-
zk ki sadece balang ksm kalabilen bir iiri makyaj sanat ze-
rinedir (Medicamina Faceiei Feminae). Makyaj malzemesini
saklamakta kullanlan kk kaplarla dolu kutular, muhteme-
len alabasterden veya gsterili Roma camndan yaplm par-
f m ieleri makyajla ilgili arkeolojik hazine niteliindedirler
(Resim.5, bkz.s.ll). Bunlarn hepsi, taraklar, cmbz, trnak temizliyiciler,
parlatlm bronz ya da gmten veya kurunla
kaplanm camdan yaplm aynalar ile birlikte, hanmn sabah
bakm iin tuvalet masasnn zerine yerletirilmi olmalyd.
Ve tm bu malzemeler leden sonraki hamam sefasnda yeni-
den kullanlmak zere toplanmak zorundayd.
Vcuttaki tyler istenmez ve bu nedenle az ya da ok gz kor-
kutan yntemler kullanlrd. Bunlardan Suetonius tarafndan
anlatlan ve gnmzde pek fazla merakls kmayacak bir yn-
teme gre, kor haline getirilmi ceviz kabuklar bacaklarn ze-
rinde gezdirilirdi (Augustus, 68), ancak bu uydurma bir bilgi de
olabilir. Ayn yazar Iulius Caesar'n bu i iin, ok daha fazla ba-
vurulan cmbz kullandn syler (Iulius,45). Sylentilere g-
re Otho tepeden trnaa depilasyona tabi tutulmu ve hi deil-
se yzne ekmek lapas uygulanmt (Otho, 12). Ponza ta
andrc bir ty giderici iken, Iuvenalis reine kullanldndan
bahseder (VIII. 115). Bunlarn yansra, Plinius'dan renildii-
ne gre kan, d ve ylan tozunun karmndan oluan daha tik-
 sindirici reeteler de vard (Naturalis Historia, XXVIII.249-55).
Ancak hangi yntem kullanlrsa kullanlsn, alntlarda aka
grlen bu konudaki titizliin sadece kadnlara zg olmad-
dr.
Vcut bakm evden ziyade hamamda yaplrd. Ovidius insan-
lar bu hazrlk srasnda grlmemeleri konusunda uyarr. te
yandan, sabah ilk i olarak bir yz maskesi yaplmasn tavsiye
eder ve makyaj konusundaki iirinde deiik zorluktaki reete-
lerden bir seki de sunar. Bunlar iinde en kolay olan dvl-
m haha tohumlardr. Boynuz tozu, dvlm tohumlar, ta-
hl ve bal gibi maddeler muhtemelen ok yararl ve etkiliydiler.
Tam tersine son derece zararl olan beyaz kurun ve doal sod-
yum karbonat ise daha az bavurulan malzemelerdi. Ku yuvala-
rndan retilen (retim aamalar belirtilmemitir) bir maske-
nin, yzdeki siyah noktalara kar ok etkili olduu ise merak
uyandracak denli ilgin bir bilgidir.
Asl yz makyajna gelindiinde, koyun ynnden elde edilen
bir nemlendirici/fondten ya yaygn olarak kullanlmaktadr
(gnmzde de ayn madde "lanolin" adyla bilinir), ancak ol-
duka kt kokuludur (Ars Amatoria, III.213-15). Yz pudralar
ise, yukarda da belirtilen beyaz kurun veya krmz sodyum kar- 29
bonat, ya da dvlm ac bakla ekirdekleri veya Illyria ssen-
leri gibi, az ya da ok zehirli maddelerden yaplmaktadr. Allk
(veya ruj) krmz a boyas veya asma posasndan hazrlanr-
ken, gz kapaklarnn rengini koyultmakta kullanlan pek ok
rnden de sz edilmektedir. nerilen reeteler arasnda, Pli-
nius'un anlatt ay ya ve kandil isinden hazrlanan maskara,
karnca yumurtas ve ezilmi sinekler; Ovidius'un sz ettii ve
gz far olarak kullanlan safran ve kl; Iuvenalis'in yazd ve
ka kalemi olarak deerlendirilen kurum bulunmaktadr. Ovidi-
us gzellik tamponlarndan sz etmekte ve yukarda belirtilen
kimi maddelerin cildi harap ederek ac ektirdiini sylemekte-
dir, bu da artc deildir. Gariptir ki, dudaklara ayn ilgi gs-
terilmez, ancak yanaklar iin kullanlan allk malzemelerinin
dudaklar iin de geerli olduu dnlebilir. T m bu makyaj
rnleri becerikli ornatriks tarafndan kk spatller kullan-
larak uygulanrd.
Makyajn ardndan mcevher seimi gelirdi. Bu konuda sy-
lenmesi gereken, antik dnyadaki altn ve gm kuyumcular-
nn yeteneklerinin ok etkileyici olduudur: telkari, granlas-
yon, deliklerle ssleme, repousse iilii, balmumu kalp gibi
teknikler bilinmekte ve kullanlmaktayd. Deerli talarla kak-
ma, kesme yerine perdahlama yaygnd ve Romallar Msr'dan
gelen safir, akuamarin, zmrt gibi ounlukla doal kristal bi-
imlerinde kullanlanlar yansra, kuvars, lal ta gibi yar deer-
li talara da yer vermekteydiler. Kesilmemi elmaslara nadiren
rastlanrken, en sevilen ve en ok vlen mcevher kukusuz in-
ciydi.
Fazla mcevher takmak ho olmayan bir davrand,
yle ki Petronius Satyrikon'da Trimalchio'nun altnla donanm
karsyla alay eder. iirlerde ise, kadnlarn aile servetlerini ku-
laklarnda tadklarn anlatan inelemelere rastlanr - zira k-
peler daima pandantif formunda olup, sevilen bir sslenme bi-
imiydi. Bilezikler, kolyeler, diademler ve sa ssleri de takl-
maktayd (Resim.5, bkz.s.ll). Fibula diye bilinen yaygn bro ti-
pi, bir tr ssl engelli ine olup Yunanistan'dan Kelt Britan-
yas'na dek tm antik dnyada grlr. Balangta nian yzk-
leri demir iken, sonralar altn iine yerletirilmi demir veya saf
altn yzkler yaygnlat ve gen kzlar tarafndan gnmzde-
kiyle ayn parmaa takldlar (bu parmaktan kalbe giden bir si-
nir olduuna inanlmaktayd.). Britanya'da ise, yzk ta ze-
rinde kavumu ellerden oluan bir motifin yer ald gsterili,
altn ge Roma yzkleri bulunmutur. Altn yzkler valye-
ler (equites) tarafndan da snflarnn bir iareti olarak taklr-
d.
Tuvalet mutlaka parfm sklarak tamamlanr ve Dou ya da
Capua pazarlarndan gelen kokular kozmetik koleksiyonundaki
yerlerini alrlard. Kokular, ya bazl olup cam ielerde (pimi
toprak ve metal ieler de var olmakla birlikte, camda daha iyi
saklandklar bilinmektedir) tutulurlard. Neron ile birlikte ksa
ve m e n f u r bir egemenlik sren mparatorie Poppaea, daha
sonralar da kendi adyla anlan ar bir parfm karmt (Par-
fm hediye olarak da mezarlara konulur ve cesetlerin gzel kok-
mas salanrd. Bu amala seilen kokular arasnda gnlk ve
mr yansra, tuz, sedir ya, bal, mr ve balsam ieren bir ree-
te de saptanabilmitir).
Anlatld gibi gzelce hazrlanan evin hanm, hamama git-
me zamanna kadar bu hazinelerini kaldrr (hatta asma kilitle
kilitler) ve pelerinine (palla) sarnarak arkadalarn grmeye,
tapmaa ya da alverie gitmeye hazr olurdu. Palla, pelerinden
ziyade uzun bir al olup, vcudu ve ba saran bir dikdrtgen
formundayd. Zira kadn iin ba ak dolamak saygdeer bir
davran deildi. Sadece fahieler toga giymekteydiler.
Hanmmz bir tahtrevanda tanmay isteyebilir, bu d u r u m d a
kleler akam saatlerinin ara trafiinden kaynaklanan kalaba-
lkta, kaplama talarndaki tekerlek izleri zerinde ve kanallar
arasnda yrmekte glk ekerlerdi (Pompeii'deki baz so-
kaklarda yaya geii iin adm talar bulunmaktayd, bu neden-
le sv atklar ve yamur suyu iin yaplm kanal sistemleri her
zaman mkemmel deildi). Tahtrevanla ilerlemek, oktan ka-
labalklam, ou dar ve iki yandaki yksek insula'lar nedeniy-
le karanlk sokaklarda tam bir dertti. Kiinin iinde yatarak do-
lat ve evredekilerin baklarndan perdelerle korunduu
tahtrevann yansra, koltuk eklindeki deiik tama aralar
da vard. Hafif arabalar (sava veya yar arabalar), yk ve yolcu-
luk arabalarna ise gnn bu saatinde rastlanmazd.
Unutmamamz gerekir ki, bu denli ilerleme gsteren bir kl-
tr ayakta tutmak iin gerekli olan ve yazl eserlerle deil, fa-
kat yarattklar yaplar ve sanat eserleri ile iz brakan zanaatkr-
lar, duvar ustalar, marangozlar, demirciler, ip yapmclar, cam
fleyicileri, dericiler, dokumaclar, tekerlek ustalar, mleki-
ler, ressamlar ve dierlerinin yetenekleri Roma yaamn ycelt-
mi ve zenginletirmitir. Zanaatkarlar hakkndaki bilgilerimizin
kaynan sadece rettikleri deil, ayn zamanda kazlarda orta-
ya karlan i aletleri, duvar resimleri ve mezar kabartmalarn-
daki betimlemeler, malzeme fiyatlar gibi resmi kaytlar da olu-
turmaktadr. rnein marangozlarn, bazlar ok modern g-
rnl, yksek kaliteli aralara sahip olduklarn biliyoruz. Ma-
rangoz rendeleri, keserler, testereler, keskiler ve lme aletleri-
nin hepsi gnmze dek kalmtr. Buluntular arasnda veya be-
timlemelerde hi torna tezgah ile karlalmamsa da, bu d-
zenein zellikle mobilya bacaklarnn retiminde mutlaka kul-
lanlm olmas gerekir. Yal Plinius aalardan en iyi hangi
amala yararlanlabileceini anlatmtr; rnein, yumuak ka-
yn aac sandalye, masa ve kaplama yapmna uygundur. Pek
ok aa tr pratik ve dekoratif nedenlerle tercih edilmitir.
Plinius ayrca, Kuzey Afrika'dan getirilen aa kavunu kereste-
sinden (XIII.96) yaplarak ok yksek fiyatlara satlan ve herke-
sin sahip olmak iin deliye dnd masalardan sz eder. Cice-
ro byle bir masa iin bir milyon sesterces demitir. Gnmz-
de Sahra l n n her yerinde yetitirilen aa kavunu, Roma'nn Kuzey Afrika'da
I.S 1. yzyln sonlarna doru tkenmiti.
Cam objeler, allmn dnda bir sanat dzeyinde retilen
eyalar olduklar iin ilgintirler. Ama dier taraftan da .. 1.
yzylda fleme cam ynteminin bulunmas ile, Roma'da seri
retime rnek oluturan eserlerdir. Cam, daha nceleri ubuk-
lar eklinde hazrlanr, bir i kalp zerine sarlarak istenilen
form verilir veya kalplara dklrd. Camn flenerek biim-
lendirilmesi ise bu zanaat iin bir devrimdir. Roma dnyasnda-
ki cam frnlarna ait pek az kalnt ele gemitir. Dalmaya'da
bulunan bir kandil zerindeki betimlemede, camn fleme iin
gerekli sya ulamasn salayan mlek eklindeki frn yer al-
makta, b u n u n st ksmnda ise camn krlmadan ve dereceli
olarak soutulduu oda grlmektedir. Camn temel maddele-
ri silika (kum), soda ve kiretir. Kalitesi yksek cam elde etme-
de kullanlan kumun safl nemli olduundan, Levant'tan,
Cumae yaknlarndaki talya sahilinden, Gaul ve spanya'dan al-
nan kum ok deerliydi.
Camn esas rengi mavimsi yeil olmakla beraber Romal zanaat-
krlar mineral katklar yardmyla deerli talarn renklerini yans-
tan zengin bir seki yaratmasn bilmilerdir. Ssleme kalp iinde
hazrlanarak fleme ilemi srasnda uygulanabilmekte veya dei-
ik renklerde camlar kullanlarak plastik formda veya cam zerine
kazma yntemiyle yaplmaktayd. Cameo tarz oymalarn en nl
rnei Portland Vazosu'dur ve sadece gzellii ile deil, zanaatkrnn usta-
lyla da seyredenleri byler. Lykurgos Kadehi de rliyef oyma cam ii
ile olaanst bir beceri ve sanat gcn ser-
giler. Zarif, kaba, sade veya gsterili, nadide veya gndelik vazo-
larn yansra, Romallar pencereler iin de cam levhalar retmek-
teydiler. rnein, Herculaneum'daki hamamlardan birinde sr-
lanm bir resim penceresi bulunmaktadr ve Papirsler Villas'nda
da srlanm peristillere ait paralar ele gemitir. Bunlar, kukusuz
tek bir cam levhadan deil, kk cam panellerden olumaktayd.
Burada daha fazla ayrntya girmek mmkn deilse de, Vergilius ve Hora-
tius'un iirlerinin, Cicero'nun nutuklarnn, Livius tari-
hinin ardnda gizli olan ve sradan bir Romalnn ( bu Romal ar-
tk phesiz bir eyler yemek ihtiyac duymaktadr) yaad gnn
kouturmasn akldan karmamak gerekir.
Uzun bir sabah idi. imdi le yemei vakti.
 LEDEN SONRA

ocuk, snfn eziyetlerinden kurtulunca, her yat gibi yaa-

mndaki iki nemli ama olan "yemek ya da oyun "dan biri iin
sabrszlanr. Belki de adan yiyecek bir eyler koparmak umu-
duyla mutfaa, ya da eer yemek henz hazr deilse bahede
oynamaya koar. Bizim rneimizdeki gibi olduka varlkl bir
ailenin kendi bahesi olacaktr; bu, villada byk bir bahe, ve-
ya dkkann arka tarafnda daha alakgnll bir avlu eklinde
olabilir. nsula'nn Ostia'daki Resimler Evinde grld gibi
bir bahe avlusu bulunabilir (Resim.l,bkz.s.2); ancak daha fakir
tabakaya ait ocuklar kendilerini ya sokakta ya da odann bir k-
esinde oyalamak zorundadrlar. Enerjilerini hamama, ya da
genlerin fiziksel eitim aldklar askeri talim alan olan Tiber
kysndaki Campus Martius'daki almalara gidene dek sakla-
malar gerekir. Byle kalabalk kentlerde bile ok zenginler sa-
dece peristyl bahelerle yetinmeyip, park alanlar da edinmiler-
dir. Sylentilere gre mparator Neron, ok sayda insann evini
yakarak gzel bir park yaratmtr. Buna karn allm villa
bahesi gnmz rneklerinden farkl bir biimde, evin iinde
yer alabilmekteydi.
Polen analizi, aa kk kalntlarnn incelenmesi gibi teknik-
lerin ve o d n e m e ait ada tanmlarn kullanlmas sonucun-
da Pompeii ve Herculaneum'daki bahelerden bazlarnn re-
konstrksiyonunu yapmak mmkn olmutur. Romallar bahe-
lerden ok holanrlar ve doal gzelliklerden ince bir zevk du-
yarlard. levsel olduu kadar zevk iin de kullanlan baheler,
belli emalara uymakla birlikte ahenkliydi de (Resim. 10.
bkz.s.34). Dekoratif kanallar veya kk su yollar, emeler, ha-
vuzlar (Cicero, balkl havuzu olan zenginler, zellikle de bu tr
havuzlar ile mehur Lucullus hakknda ok acmaszd), heykel-
ler, kafesler ve pergolalar, aalar ve bitkilerle zarif bir ekilde
kaynatrlnlard. Kalntlarn yansra bahelere ait resimli be-
timlemeler de bilinmektedir; Prima Porta'daki Livia'nn Villas'nda yer alan
ve Roma sanatnn zaferlerinden biri kabul edi-
len "Bahe Odas" freskleri ile, daha az nl villalarda bulunan
dier bahe sahneleri gibi. Yal Plinius, bahe villa ve manzara
resimleri modasnn Spurius Tertius tarafndan Augustus dne-
m i n d e b a l a t l d n s y l e r (Naturalis H i s t o r i a , X X X V . 1 6 ) . Ba-
mzn stnde bir hayvan varmcasna, Livia' nm odasndan ka-
fes eklindeki itin karsndaki imlere ve dekoratif bir teras du-
varnn tesindeki allklara, ieklere, zerine kularn kon-
makta ya da zerlerine doru alalmakta olduu meyva aala-
rna, kaln ve genileyen bitki rtsne, uzaklardaki soluk mavi-
ye bakarz. Bu g r n t d e n edinilecek izlenim, Gen Plinius'un
Toscana'daki villa bahesinde de yer alan kutu eklinde kesilmi
allklardan oluan itleri ve tesindeki kr manzaral gzellii
anlatrken artrd "dzen ile gzel vahilik arasndaki uyu-
m u d u r " (Mektuplar, V.6). Ge Avrupa tarih ile ilgilenenler, bu
k o n u d a ge 16. - erken 19. yzyl d n e m i zevkini karakterize
e d e n "kalplara bal ile romantik bileimini" farkedeceklerdir.
Meyva ve bitkiler dekoratif olduu kadar tketim amacyla da
retilmekteydiler. Plinius'un Laurentium'daki evinde bir mut-
fak bahesi vard ve buras imir, biberiye allarna, d u t ve in-
cir aalarna, asma sardrlm bir pergolaya sahipti (Mektup-
lar, 11.17). Pompeii'de gerek bir pazar bahesi ortaya karl-
mtr. Akanthus ve sarmak gibi trmanan bitkiler, nar, def-
ne, selvi gibi aalar, nar, aakavunu, ayva ve m r d m e r i i gi-
bi meyva aalar, frenk maydanozu, kini otu, rezene ve may-
danoz gibi otlarn t m bu bahede yerini almt.

10. Zenginlere ait baheler - Herculaneum 'daki Papirs Villas 'na

dayanlarak canlandrlmtr.
 Roma bahesi bitki eitleri ve farkl kokularla doluydu, bah-
van ise zevk ve profesyonel iekilik iin farkl topraklardan na-
sl yararlanacan bilirdi - yle ki bu durum iirlere bile konu ol-
mutur- (Vergilius, Georgics, II). Gller, menekeler ve smbl-
ler en sevilen iekler olarak bilinmektedir ve Pompeii'deki Vetii Evinde
bulunmulardr.
Bahede bir de kutsal alan vardr ki, bu basit bir niten, byk-
e bir tapnaa dek deiik biimlerde olabilir. Roma ile Tivoli
yolu zerindeki Hadrianus'un dev villasnda yer alan Serapeion
buna bir rnektir. Burada olduka yaygn ekliyle Priapos'un
phalloslu bir heykeli yer alyor olmaldr, zira bir Yunan dour-
ganlk tanrs olan Priapos Romallar iin bahe tanrsyd.
Darda (al fresco) yemek Akdeniz ikliminde yaamann zevk-
lerinden birisiydi ( sivrisinekler rahat brakrsa) ve pek ok bah-
ede bir ak hava triclinium'u (yemek odas) vard. Sz konusu
alan, muhtemelen bir tente altndaki basit bir yemek kesi ve-
ya Plinius'un Toscana'daki bahesinin derinliklerinde yaratt
gibi, ortasnda kk bir havuzun yer ald beyaz mermerden
rustik bir fantezi olabilir, kimi yiyecekler bu havuzun iinde yz-
drlrd. Hatta baheye alan ancak kendisi evin iinde yer
alan yemek salonlar da tasarlanmt ve Pompeii villalarnda g-
zel havalarda yemek iin kullanlan oturma odas (oecus) bu-
lunmaktayd. Daha lks ve geni evlerde ise i ve d mekanlar
arasnda ok kesin bir ayrm yaplmas art olmayp, daha ok bu
ikisinin gzel ve uyumlu bir karm kullanlrd. te yandan,
bir insula zerindeki kalabalk, dar ve yangn tuza odalarda
yaayan daha anssz insanlar iin romantik tasarmlarn salad-
alanlar yoktur. Yoksul bir ocuk thermopolium'dan getirile-
cek, ya da tehlikelerle dolu portatif bir mangaln zerinde pii-
rilmekte olan yemei beklerken, varlkl bir akran gibi ak ke-
mikleri ile oynayarak oyalanacaktr.
Ak, Klasik dnemin sevilen bir oyunu olup, zarlarn bir eitlemesidir
ve oyun elemanlarnn biimleri dzgn olmadn-
dan daha da ilgin kabul edilir. En yksek sonu (tm rakamla-
rn farkl oluu) bir Vens, en dk sonu (tm rakamlarn ay-
n oluu) ise bir kpektir. Dier taraftan Vens tane alt gel-
mesidir (Roma oyun zarlarnn say dzeni halen kullanlan zar
lardaki ile aynyd). Oyun tahtas zerinde gerekleen oyunlar
iin zar gerekliydi. Bu oyunlardan biri yetikinlerden uzak bir
kede ve muhtemelen onlarn aksine parasz oynanrd. Ital-
ya da gnmzde hl oynanan bir baka basit ve sevilen oyun
ise morra diye bilinen (Latincesi inicatio) tahmin oyunuydu.
Oyuncular, sa ellerinin baz parmaklarn deiik saylar iaret
edecek ekilde havaya kaldrrlar ve toplam sayy sylerlerdi.
Oyun, ilerinden birisi doru sayy tahmin edene dek devam
ederdi. Augustus'un en sevdii oyun ise "tekler ve iftler" (par
impar) adn tard ve oyuncularn avularna gizledikleri akl
talarnn saysn tahmin etmek zerine kuruluydu. mparator
para iin oynar, ancak ailesinin oyun kazancndan yararlanmas-
na da izin verirdi. Bu fazladan heyecan olmasa, gen olduka a-
buk sklabilirdi. Buna ek olarak, oyunun ocuklardan birinin
henz bebek olan kardeinin yaknlarnda oynanmas halinde,
bebein yrmesine yardm eden ara sayesinde harekete ge-
ip, oyun talarn yemeye kalkmas tehlikesi de vard. Ro-
ma'dan 2. yzyla ait bir mezar resminde, yeni yrmeye bala-
m kk bir olan, tekerlekli ereve eklindeki ve n n d e sa-
bit durmasn salayan tekerlekli bir ubuu da olan yrme
arac iinde grlmektedir.
Kukusuz, isteyen ocuk evcilletirilmi bir hayvanla da oyalanabilirdi.
Kabartmalarda, resim ve mozaiklerde sk sk rastlan-
lan ve hatta yazl eserlerde dost olarak ya da insana yardmc
(avlanma ve bekilik iin) hayvanlar eklinde belirtilen (Marti-
alis,1.109) kpekler kadar, kular da en sevilen evcil hayvanlar-
dand. Lesbia'nn evcil seresi (Catullus,3) bunlarn iinde en
nls iken, kularla ilgili baka yaznsal ve resimsel anlatmlar
da bulunmaktadr. Martialis nktelerinden birinde deiik evcil
hayvanlarn listesini vermektedir, ancak bunlardan bazlarna
duyulan ilginin pek de masum olduu sylenemez: Vaak, k-
pek, maymun, firavun faresi (gelincie benzer bir hayvan), sak-
saan, ylan ve bayku (VII.87). Bu, Roma'daki evcil hayvanlarn
eitliliini gsteren yeterli bir bilgidir. Bir akam yemei dave-
tinin betimlendii kabartmada ise daha allmadk bir hayvan
yer almaktadr. Bu, gzleri mitle bakan bir kpek yerine kane-
penin zerinde oturan kk, tombul bir domuzcuktur. Kedi
ise evcil olmaktan ziyade vahi bir hayvandr. Ama yine de Pompeii'de ele
geen bir resimde, iyi beslenmi ve ok evcil gr-
nml bir kedi ayak taburesinin zerine uzanmtr. Gney
Fransa'dan dokunakl bir mezar stelinde ise, ayaklar dibindeki
tavukla betimlenmi gen bir kz; kucandaki yavru kediyi g-
sne bastrrken, ellerini de hayvann karnnn etrafna dola-
maktadr, farelerin evlerde beslenmek zere mi tutulduu, yok-
sa sadece yok edilmek iin mi yakalandklar bilinmemekte, fa-
kat Horatius farelerin kk arabalara koulduu bir ocuk oyu-
nundan sz etmektedir (Satires, II.3.249).
Sanat eserlerinde izlenen vahi veya evcilletirilmi hayvan be-
timlemeleri byk bir sevgi ve duyarl yanstmakta ise de, Ro-
ma karakterinin dier yz de unutulmamaldr. Zira btn bu
gzel tasvirlerin yannda av sahnelerinin karanlk grntleri
yer alr. Av, Romalnn en nde gelen ve hi deilse tamamen
yapay olmayan zevklerinden biridir, ancak bundan da kts
oyunlardaki tiksindirici barbarlklardr. Gladyatr yanmalar
sayesinde insanlarn lene dek ikence grd oyunlar barn-
dran bir kltrn, hayvanlara ilgi gstermesi ve egzotik trlerin
korunmasna ncelik vermesi beklenemez. Bunun tam tersine,
vahi hayvan arenada avlanr veya insanlar katlederken, yorgun
damaklar heyecanlandracak bilinmeyen tatlar aranrd. Bir
yandan Kuzey Afrika'daki doal bitki rts Roma'nn tahl sto-
unu arttrmak iin tahrip edilmi (ve bylece onarlmaz bir l-
leme balatlm), dier taraftan da allmadk hayvanlarn kat-
lini izleme zevki iin Kuzey Afrika ve Orta Dou'daki aslan, kap-
lan, su aygr ve fil nfusu ortadan kaldrlmt. Bunlar da Ro-
ma'nn gnlk gereklerindendir.
imdi eer mide bulantnz geti ise artk beinci saat ve le
yemeini dnme zaman. Talihsiz Pompeii ve Herculane-
u m ' u n sakinlerinin le yemei planlar dramatik bir biimde
ve bazlar iin sonsuza dek blnmt. sis'in rahipleri, hepsi
de ok iyi korunmu durumda bulunan yumurta, fndk ve mer-
cimek yemee hazrlanyorlard. Herculaneum'daki odasnda
hasta yatan bir gen tavuk yiyordu. le yemei gnn ana -
n olmad iin hafif yiyeceklerle geitirilirdi - buday veya ar-
pa ekmei (arpa zellikle kleler ve fakirler iindi), et veya ba-
lk, sebze ve peynir allm yemek tarzyd. Marcus Aurelius
(mparatorun dnemi bizim bahsettiimizden daha ge olsa da
bu gibi eyler fazla deimemitir) kent dndaki yerleimlerde
yenen basit le yemeini tanmlarken, ekmek, fasulye, soan ve
yumurtalaryla beraber piirilen ringa balndan bahsetmitir
(Mektuplar, IV.6). Zeytin, incir ve salatalar da antik italya'da bu-
gn olduu kadar sevilen yiyeceklerdi. Neron, hazr yemek (fast
food) olarak satlabilecek yiyecekleri yeil sebzeler ve kuru fasul-
ye ile snrlayan emri verdiinde, kukusuz arap satan barlara
ska gidenler b u n d a n hi de m e m n u n olmamlard (Suetoni-
us, N e r o n , 16) - bu da Iulio-Claudius imparatorlarnn tketimi,
harcamalar ve masraflar snrlayan kanunlarla azaltma giriim-
lerinden biriydi (hatta bir kurala gre, tavernalarn ve scak ye-
mek dkkanlarnn sahipleri Roma'nn byk tketicileri ara-
snda yer almamalyd). Ancak masraflar kstlayc bu kanunlar
da benzer kanunlarn nihayetinde olabildii kadar baarlyd,
zira insanlar tutumlu hale getirmek iin kanunlar koymak da iyi
insanlar yaratmak iin yasa yapmak kadar imkanszd.
le yemeini slatmak iin su, ball su veya seyreltilmi arap
iilirdi. Yemeklere merakl ve bir sosyal tarihi olan Apicius'un
yemek kitabnda, ucuz ve besin deerleri de yksek olan fasulye,
arpa veya klksz budaydan yaplm yemek sular ile sebze
orbalarna olduka fazla yer ayrlmt.
Ekmein temel besin saylmasndan nceki d n e m d e , tahl esas-
l olan ve su veya stle piirilen lapalar, binlerce yl boyunca Ak-
deniz evresindeki ky n f u s u n u n ana yiyecei olmutur. Polen-
ta, bulgur, kuskus veya risotto gibi yiyecekler bunlarn devam-
dr. Apicius'un kitabnda da belirtildii gibi bu tr yemekler ak-
am sofralarnn m e n s n e aittir, ancak ok souk bir k g-
n n d e bir iinin le yemeinde de yer alabilir, hatta i yerine
ya da tarlaya "vakumlu bir matara" iinde tanrd. Bu zel kap
aslnda sanld kadar karmak bir yapda deildir. Romallar
yaltm prensiplerini zmler ve Pompeii'de m o d e r n vakumlu
kaplarla ayn sisteme sahip, i ve d hazneli, hava ile yaltlm,
bronz ve d e m i r d e n bir vazo bulmulardr.
Martialis altnc saatin siesta zaman o l d u u n u anlatr. Siesta
sadece Roma'daki yaz gnlerinin bunaltc sca iin aklc ve
zevkli bir zm deil, ayn zamanda ( h e r ne kadar Romallar
le yemeini olduka hafif yiyeceklerle geitirseler de) egzer-
siz ve banyo ile geirilecek olan leden sonraya da salkl bir
nlem ve hazrlktr.
Kalabalk bir insulann st katnda yaayan yoksul insanlar iin
dinlenmek d a h a zordur ve h a m a m a ka onlar iin gerek bir
rahatlamadr. Zenginler sz konusu olduunda, bu d i n l e n m e
tad d a h a gzel kartlabilecek bir olanaktr. Evi tarada ya da
deniz kysnda olanlar (mesela Campania sahili), bu ama iin
zel olarak tasarlanm, yaz gnlerinde denizden esen rzgara
ak veya k mevsiminde ev frn ile snan, ev halknn grlt-
s n d e n uzak odalarda dinlenmektedirler. Zenginlerin Ro-
 ma'nn kalabalndan uzaklamak iin kullandklar ve mpte-
las olduklar bu gsterili ve bazlar ok byk tesislerde yln
ve gnn farkl zamanlarna uygun tasarlanm daireler bulun-
maktayd.
Siesta zaman kukusuz kk ak kaamaklar iin de iyi bir
frsatt. Panjurlardan ieri aalar arasndan geliyormucasna
szlen, afak vakti ya da gnbatmnn yumuak tonlarn and-
ran k, Ovidius tarafndan da dorulandna gre (Amores,
1.5) utanga genkza cesaret verir -glge olsun olmasn, gen
kz o n u n yannda iken ekingenliini uzun zaman srdremez-
di. Catullus da siesta saati iin randevu verir (32), o n u n rnei
daha az hassasiyetle dile getirilse de kendisinin bekletilmekten
holanmad aktr.
Ve imdi de hamama gidelim (Resim.ll, bkz.s.40). Her snf-
tan Romalnn gnlk yaam iin hamamn nemini kestirmek
ok zordur. Bu mekanlar kiinin sadece kirlerinden arnmasn-
dan ok daha fazla ileve sahipti: sosyal kulp, gymnasium, halk
ktphanesi, auditorium ve hatta sanat galerisi olarak da hizmet
veriyorlard. Romal bir kadn veya erkek leden sonralarnn
nemli bir blmn burada geirebilirlerdi, zira olup biten
ok ey vard. Hatta Roma avam takmnn asayiini salamak ko- 39
n u s u n d a n e m l i iki e olan e k m e k ve sirklere bu n c s n
eklemek gerektiini de syleyebiliriz. Ekmek, potansiyel anlam-
da sevgisiz olan ehirli ve fakir halkn karnn doyuran tahl yar-
dmn temsil eder, sirkler ise ksmen trensel bir grevin, ks-
men de hakim snfn halk elendirmek iin yapt kendi rek-
lamnn sonucudur, kald ki sirklerde geirilecek pek ok tatil
vard (yl boyunca 150 gnden fazla). nc e hamamd;
halkn temizliini salamak, onlar elendirmek, herkesin yarar-
lanabilecei gzel, geni ve scak bir mekan yaratmakt. Byle
yaplarn inaat yine halk otoritesinin sorumluluunda idi ve
masraflarn karlanmas sadece zengin ve giriimci olanlarn c-
mertliine bal deildi (unutulmamaldr ki giriimcilik, ya da
giriimci grnmek ve tevik edici, destekleyici olmak antik dn-
yada olumlu meziyetlerdi).
Orta Dou'nun Trk hamamlar pek ok adan Roma ha-
mamlarna paralel oluturur. Bunlar, baka lkelerdeki Trk
hamamlarnda rastlanan buharl kapallk grntsnden ok
farkldrlar. Roma'da bu yaplar kk, ilevsel ve yerel tesisler-
den, byk ve gzel mimarlk harikalarna dek uzanrlar - hatta
Osmanllarn ihtiam bile Roma hamamlar lsnde rnek-
ler yaratamamtr. rnein b u g n dnyann en byk sahnesi-
ni .S. 3. yzyla ait Caracalla H a m a m n n bir b l m n e ait ka-
lntlar barndrmaktadr. Roma'da ise h a m a m , arkadalarla gi-
dilecek, ykanma sresince iyi vakit geirilecek, souk iecekler
yudumlanrken masaj yaplacak bir yerdir. Buradaki ilemler
birbirine benzer: Scak bir odada (buharla dolu deildir, fakat
oda suyun buharlama derecesine kadar stlr) cildin gzenek-
leri alr, temizlenilir, masajn ardndan souk su ile ferahlanr
ve b u n d a n sonra bir sre dinlenmek gerekir. Roma'daki ileyi
b u r a d a greceiniz gibi daha karmaksa da, benzer ilkelere
baldr ve sonu da ayndr: Kii kendisini, m o d e r n banyo veya
duta ykanm birisinin asla tahmin edemeyecei kadar temiz
hissederek, rahatlam ve bir o kadar da enerji toplam olarak
h a m a m d a n kar. Romallar bu k o n u d a iyidirler ve h a m a m ge-
leneinde dikkate deer zellik bu zevkin sadece ansl aznla
zg olmaydr, zira R o m a ' d a hamamlar ok kk bir cret
karlnda herkese akt ve ocuklara da bedavayd.

11. Hamamda - caldarium (scaklk)

 Daha ansl olan zenginlerden kimilerinin evlerinde zel ha-
mamlar olabiliyordu, ancak bunlar halk hamamlar kadar sk
kullanlmyorlard. Ev hamamlar misafirler iin yaklr, ykan-
ma eylemi de iyi bir akam yemei gibi bir parti etkinlii olarak
kabul edilirdi (rnein, Cicero, Atticus'a Mektuplar, II.3).
Hamamlar, h e m kadnlara h e m de erkeklere akt, bazlarn-
da ise cinsiyete gre ayrlm blmler bulunmaktayd (kadnlar
hamam bitiikteki erkekler h a m a m n d a n daha kalabalk olur-
du; rnein, Pompeii'deki Forum H a m a m ve Stabian Hamam,
ilgintir ki kadnlar erkeklere gre daha scak banyodan holan-
maktaydlar, H e r c u l a n e u m ' d a k i Forum H a m a m n d a kadnlar
blm ayr bir frna ve d a h a ok scak hava b o r u s u n a sahip-
tir), Hadrianus d n e m i n e kadar byk t h e r m a e ' d e (kaplcalar)
kark ekilde banyo yaplabildii kesindir, ancak imparator sz
konusu usuln skandal olaslklarn arttrdna ve ok sk reza-
let ktna karar vermitir. Her adan daha alakgnll ve
yerel olan balneae (banyolar) ise bu ayrma aldrmayan kadnla-
ra hizmet vermektedir ve yeni hamamlar ina edildiinde eskile-
rinin kadnlarn kullanmna braklmas nerilmitir. (Eer tu-
valetlerin sorun olacan dnyorsanz, sadece kadnlara ait
latrinalarn b u l u n d u u yerlerden biri de kadn hamamlaryd.)
B u n u n dnda, sz konusu ayrm mekan yerine saatlerle yapl-
yordu; H a d r i a n u s ' u n mdahalesinden sonra erkekler h a m a m a
ancak sekizinci saatten sonra gidebilirlerdi. Burada da Doulu
h a m a m l a bir benzerlik vardr. Tesisin kark olarak kullanlabil-
dii bir d n e m olsa da, d a h a atafatl h a m a m l a r d a erkek ve ka-
dn iin ayr mekanlar bulunmakta, aksi takdirde erkek ve kadn
ayn mekanlarda farkl gnlerde ykanmaktaydlar.
H a m a m a girildiinde ilk durak a p o d i t e r i u m ' d u r (soyunma
odas), burada giysiler karlr ve katlanarak bir yardmcnn ve-
ya kiinin kendi klesinin gz kulak olduu bir rafa konulur. Bil
gerekli bir nlemdi, zira apoditerium'dan giysi alnmas olduk-
a sk rastlanan bir sutu ve gelimi bir ikinci el giysi ticareti var-
d. H e r c u l a n e u m ' d a k i Forum H a m a m ' n d a birka biare, kay-
nayan volkanik a m u r d a n kamak iin giysi raflarna trmanarak
kurtulmay denemiler, iskeletleri b u r a d a bulunmutur. El ve
ayaklarn ykand havuzlar da a p o d i t e r i u m ' d a yer almaktayd.
Ailenin reisi m u h t e m e l e n kendi kleleri, masr ve havlu ta-
ycs ile birliktedir, zira bu hizmetkrlar yalnz o n u n istekleri-
ni ve kaprislerini bilmekle kalmaz, ayn zamanda h a m a m yne-
timinin salad deiik hizmetlere harcanacak tutardan da da-
ha ucuza mal olurlard. Hanm ise hizmetileri ve ornatriks'i
(makyajcs) ile birliktedir ve kendisine hem banyosu sresince
yardm edilir, hem de banyonun ardndan ssl ve boyal g-
rnts elden geirilerek tazelenir.
Ykanacak kii stma ve serinletme ilemlerinden kademeli
aamalar halinde geer: Roma hamamlarnda tek bir scak oda
yerine lk oda (tepidarium ) ve scak oda (caldarium), hatta
eer istenirse bir de ter atma odas (sudatorium) vardr. Bu oda-
larn tm, Romallarn evlerinde kullandklar merkezi stma
sistemi ile ayn trden zemin altna yerletirilmi dzenekle s-
tlmaktaydlar (frn ile stlan hipocaust). Tabanlarn altndan
iletilen s, scak hava kanallar sayesinde stunlara ve duvarlara
doru ykselirdi. Bazen de scak su kaynatlan kazanlar kullanl-
maktayd. (Evlerdeki merkezi stma sistemi, kukusuz mpara-
torluun kuzey blgelerinde daha yaygnd.) Scak veya souk
suyun ak vana sistemleri ile kontrol edilirdi. Romallar scak
su kaynaklarn kendi karlar iin kullanrlar, bu doa nimetin-
den saaltc etkileri yansra elence amacyla da yararlanrlar-
d. rnein, ok tehlikeli olan Vesuvius evresindeki volkanik
arazi, scak su kaynaklar ve zengin topraklarn salad kazan-
lar da barndrmaktayd. Hamamda serinleme ise bir yzme ha-
vuzunda yaplrd.
Dier taraftan egzersizden nce banyo yapmann pek bir an-
lam yoktu ve hamamlar ou zaman salk kulb olarak da ka-
bul edilirlerdi. Byk hamam tesislerinin bir blmn de eg-
zersiz sahas olan palaestra oluturmaktayd. Burada, h e m ka-
dnlar hem de erkekler deiik oyunlar oynarlard. Romal kz-
lardan istenen, ne Spartal akranlarndan beklenen zor ve titiz
eitimi almalar, ne de Atinal kzlar gibi inzivaya ekilmeleriydi.
Bylece onlar da erkek kardeleri gibi top oyununun tadn -
karrlard. nsanlar ne ise odurlar, Roma'da da erkek gibi kzlar,
elenceye ve "mens sana in corpore sano" (salam kafa salam
vcutta bulunur) deyiine inanan insanlar vard. yle ki, kadn
gladyatrlerden bahseden kaytlara rastlanmtr. Iuvenalis, ah-
ap deneme hedefleri zerinde kl oyunlarna alan ve belki
de arenann hayalini kuran kzlarla dalga geer (VI.246 ff). Bu,
gnmz okuyucusuna olduka garip bir d gibi gelebilir - by-
le bir arenada "yemek listesi"nin bir paras olmay isteyecekle-
rin kabileceini hayal etmek zordur. Ancak bir kle iin glad-
 yatr o k u l u n a seilmek bir aa,lanmadan d a h a fazlas demek-
tir. Sadece l m d e n kurtulmakla kalmayp kalabaln hayranl-
m da kazanan kii zafer, servet, hatta zgrlne ulaabilir
bu g n m z d e mtevaz koullardan gelip halkn sevgilisi olmay baaran

boksrlerin durumuna benzer. Ama kukusuz tek bir farkla. M o d e r n dnyann

karlamalarnda bir yaralanma olur oyunlar cenaze tre

geliim!sonucu ortaya kmtr, dini treler gereke olarak gittike d a h a bo

nedenler ileri srmektedirler). Kald ki tehlike, adrenalin ve
kanla yaamlarna heyecan katan erkekler yansra kadnlar da
vardr. Denebilir ki, elde kl ve kulaklarda kalabaln kkreyi-
i ile arenada duyulan korku, kaya trman yapmann masumi-
yeti kadar gerektir.
Romal bir kz iin salkl egzersiz yapmak bile uzun bir yaa-
m garantilemez. Bir kadn iin ortalama m r 27 yl olarak he-
saplanmtr ve bu, byk lde hamileliin tehlikelerinden
kaynaklanr. Klasik d n e m e ait doktorlarn kaytlarn okumak
amansz ve korkun bir deneyimdir. Jinekolojik bilgiler kimi a-
lardan olduka gelimi, doktorlar b e d e n anatomisini bir dere-
ceye kadar zmlerdir. Ele geen Roma d n e m i n e ait tp alet-
leri arasnda vajinal ve anal muayenelerde kullanlanlar vardr.
Bunlar bir mhendislik harikas gibi grnmekle birlikte, ok
ac veriyor olmalydlar ( bu manzara karsnda korku ile irkilen
hanmlar, ayn gzellikte yaplm olan ve yine kazlarda ele ge-
en kastratorlara (idi etmekte kullanlan aletler) erkeklerin
gsterecei tepki ile teselli bulabilirler). Iuvenalis, kadnlar tara-
fndan takdir edilen ve bu aralarn kullanlmas ile ilgili avan-
tajlar anlatrken, ocuk d r m e olmadn syler (VI.366 ).
Hamilelik ve d o u m kontrol ile ilgili bilgiler gerekler, yaa-
nanlar ve hayali olanlarn bir karm idi; ancak neyin hangisi
olduu bilinmiyordu. Enfeksiyon konusu yeterince anlalmad-
ndan, doktorlar m d a h a l e etmekten ziyade gzlemekle yetiniyorlard ve
kendilerinden d a h a baarl cerrahlar vard. Bu ba-
lamda ok sk rastlanan bir rahatszlk d o u m sonras atelenme
olup, balca lm n e d e n l e r i n d e n biriydi. Bu konulardan baz-
larna kitabmzn s o n u n d a yeniden deineceiz. Burada u so-
ruyu sormamza izin verin: Yazl kaynaklarda, Ge Cumhuriyet
ve mparatorluk d n e m i st tabakasna ait kadnlarda varoldu-
u anlatlan hedonizmin (yaamda zevk ve mutluluu esas alan
gr tarz) ve kadnlarn kendilerine gsterdikleri msamaha-
nn altnda derin bir korku ve zamann snrl olduuna dair
bir sezgi mi yatmaktayd? ocuk sahibi olmak konusundaki vur-
dumduymazlk (yle ki Augustus kendi dneminde zendirici
bir ynetmelii yrrle koymutur) sadece bencillik veya ile-
ri srld gibi, kurun su borularndan kaynaklanan zehir-
lenmeler ile aklanamaz. Kat Cumhuriyeti dnceler ne
olursa olsun, Romal annenin ocuunu bytmeye, onunla oy-
namaya, o n u eitmek veya beslemeye mecbur edilmesi gerek-
mezdi; ancak anne de bu sorumluluu ve dolaysyla ocuk sahi-
bi olma riskini bir bakasna devredemezdi. Klcyla bir hedefe
hzla vuran bir kz, ya da sevgilisi ile randevulamak iin portikodan ayrl-
mayan veya yarlarda flrt eden dierleri, aileleri ile
birlikte olgunluk yllarna dek yaama anslarnn ok yksek ol-
madnn kukusuz farkndaydlar. Ortalama bir evliliin 10-15
yl srd ileri srlmektedir. Erkekler de hastala yakalan-
maktaydlar ve doal olmayan nedenlerle (evdeki ve ev dnda-
ki kazalar) lm says yksekti. Buna ek olarak, st tabakaya ait
kzlar kendilerinden ok daha yal erkeklerle evleniyorlard.
Genlikleri kendilerine ynelik fiziksel zarar arttryor, ancak
eer bunlar atlatrlarsa mutlu ve zgr bir dul olarak yaama
hakkna kavumak iin dayanyorlard. Uzun evlilikler, kar koca
arasndaki sevginin zaferinden ok, lmcl bir kazann meyda-
na gelmemesine balyd.
imdi izin verin, gnn sefasn noktalayp palaestra ya geri
dnelim. Askeri beceri ou zaman spor yapma becerisinin de
temelini oluturur, bu her kltrde olduu gibi Romallar iin
de aynyd. Svarilerin eitimi ve yry talimleri hamamn
evresindeki elence alanlarnda yaplmazd, ama kou, atlama,
yzme, mzrak atma, okuluk, gre gibi gnmz sporlar ara-
snda hl yer alan etkinlikler askerlerin olduu kadar sivil hal-
kn da egzersizleri arasndayd. Gre, bir Olimpiyat sporu ol-
masna ancak gnmzde ok rabet grmemesine karn, Ro-
ma'da ok onurlu ve sevilen bir spor dalyd. Bizim burada bah-
settiimiz okul ocuumuz bile grete rakibine dalarken d-
nlebilir. Usulnde bir karlama iin taraflar soyunur, yumu-
ak ve esnek olabilmek iin yalanr, sonra gre srasnda raki-
binin ellerinden kayarak kurtulmak gibi bir hileye bavurmama-
lar iin bu ya tozla kaplanrd.
 Arlk kaldrma, erkekler kadar kadnlar tarafndanda sevilir-
di. Iuvenalis, arlk kaldrdktan sonra masre koan kadnlardan bahseder

(VI.422-3) ve benzer bilgiler Martialis'de de var Bir ok deiik top oyu

vard,bunlar farkl biimlerdeki toplarla oynanrd:

paganica kuty ile doldurulmu bir el
oyuncularn topu brbirilerine el darbeleriyle attklar vole
kullanlan top, harpastum kumla doldurulmu
ve rugby'e benzer bir oyunda kullanlan top idi (oyunculardan
bin topu kucaklar, itierek, karsndakini kandrarak ve hzla
koarak ilerlerdi). Trigon pila ile oynanrd. Bu oyunda oyuncu-
lar bir genin kelerinde dururlar ve topu birbirlerine rastgele frlatrlard.
Ama topu bir elle frlatp, dieri ile yakalamak-
t. Satyricon'un nl blm cena Trimalchionis'de Petroni-
us'un kahraman, yalca bir adam (daha sonra bu adamn Trimalchio olduu
anlalacaktr) sz konusu oyunu hamamda g-
zel genlerle oynarken izler, ancak adam yere den toplar yer-
den almaya tenezzl etmez ve klesinin tad bir antadan -
kard toplarla oyunu srdrr (27). Ama, kukusuz, topu d-
rmemektir. El topu o kadar sevilmekteydi ki kalabalk ev hal-
k sphaeristerium ad verilen zel tasarlanm bir odaya koup
burada oynayabilirdi. Romallar iin de top yardmyla oynana-
bilecek byk eitlilikte bir sr oyun vard (pelota gibi).
yi fikirler tutulur, yle ki en basit oyunlar ve oyuncaklar bile hi
deimeden yzyllar boyunca sregelmitir. Kadnlar arasnda
sevilen bir baka oyun da "ember'dir (trochus) ve anahtar ad
verilen ucu engelli bir sopa yardmyla yrtlerek, ynlendiri-
lir. Ortaada, Viktoria dneminde veya yirminci yzylda bir
ocuu tpatp ayn oyunu oynarken grmek m m k n d r .
Gree hazrlanan kiinin soyunmas gerekirken, spor yapmak
iin soyunmak Romallar tarafndan ho karlanmazd. Bunun
yerine egzersiz srasnda basit bir giysi olan tuniin deiik bir
biimi giyilirdi. Martialis, kadnlarn kulland tozluklardan
(VII 67) ve yine ayn iirinde, souk gnlerde top oynarken giyi-
len pelerinden sz eder. plakla kar gsterilen bu tutucu-
luk Romallar ile Yunanllar arsndaki yegane farkllk deildir.
deale ulamak, fiziksel gzelliin mkemmellii, atletik stn-
lk eitimli bir erkein hedefleri arasnda iken, bu nitelikler da-
ha kat olan Romal yrekleri titretmiyordu. Onlar egzersiz yap-
mann gerekliliini biliyorlar - mens sana in corpore sano - an-
cak bedeni bir klt gibi alglamyorlard. Campus Martius'daki
askeri fiziksel talim, hergn askerler kadar siviller tarafndan da
yaplmaktayd ve daha nce szn ettiimiz, hamamdaki pala-
estrada yaplmas mmkn olmayan baz egzersizlere alan
gen adamlar burada grmek mmknd. Bu almalar erkek-
lere ve zellikle de srekli ekilde istila ve kolonizasyon hareke-
tinin iinde bulunanlara zgyd, ancak yine de fiziksel m-
kemmellie ulamak onlar iin nemli bir hedef deildi.
Egzersiz sonrasnda anne, baba ve evlatlar vcut bakm (depi-
lasyon gibi), masaj ve benzer rahatlatc hizmetlerden oluan ha-
mam sefas iin oktan hazrdrlar.
Sk bir egzersiz veya hafif bir top oyunundan sonra ilk aama
tepidarium'da vcudun gzeneklerinin almas ve iyice temiz-
lenmedir. Romallar iin sabun vazgeemedikleri ve yaygn bi-
imde kullandklar zeytinyadr. Zeynya bedene yaylr ve
terlenip, vcuda su arpldktan sonra strigilis ad verilen kazy-
c bir aletle temizlenirdi. Bu pis bir ilem gibi grnse de, zel-
likle ykseltilen scaklkla birletiinde temizlenmek iin ok et-
kili bir yntemdi. Trk hamamna giden herkesin bilecei gibi,
terleyerek ve sabunlanlarak geirilen zamann ardndan yap-
lan kese srasnda da, normalde temizlendiini dnen kiinin
vcudundan artc bir kir kar.
Tepidarium'da duvar kenarlar boyunca sralar bulunurdu, -
lks hamam yaplarnda bunlar mermerdendir ve havlularla
petemallar iin de raflar bulunmaktadr - yerler ise basit ge-
ometrik desenli veya daha grkemli mozaiklerle kapldr. Her-
culaneum'daki Forum hamamlarnda ylan eklinde bacaklara
sahip bir Triton ve yunuslardan oluan bir mozaik tasarm kul-
lanlmtr: bu, mekana uygun ve su ile ilgili bir sahnedir. te
yandan, evin reisi hamamda yeniden hamisi olduu kiinin ilgi-
sine zaman ayracaktr. e giderken kendisine elik edilmesi gi-
bi hamama da onlardan bir ksm ile birlikte gidebilir, bylece
prestijini sergilemek ve ald destei kuvvetlendirmek imkan
bulur. Dierleri, himaye edilen ve umut peinde olanlar akam
yemeine davet edilmeyi garantilemek iin banyo g n n d e kar-
lamay semi olabilirler(hamamn uzun ve karmak ilemle-
rinden dolay hamama hergn gidilmeyebilir) ,ayn Encolpi-
us'un Trimalchio'ya yapt gibi.
 Bundan sonras ise istee kalmtr. Caldarium'da (scaklk), s-
ca hafifletmek iin yz ykamakta kullanlan souk suyun dol-
durulduu bir kurna ile, terleyen vcuda dklp serpitirile-
cek scak suyun bulunduu bir kvet vardr (Resim. 1 l,bkz.s.40).
Kii isterse sudatorium ad verilen ve daha ok saunaya benze-
yen terleme odas veya kuru banyoyu da kullanabilir. Caldari-
u m ' u atlayp banyosunu ksa tutmay arzu edenler ise sudatori-
um'dan sonra dorudan souklua geebilir, bu daha acmasz
iskandinav yntemidir. Terlemeye devam ederken bir yandan
da stirigilis yardmyla temizlenilir. Kukusuz bunu insann ken-
di bana yapmas zordur, bu nedenle klenin sahibine yardm
etmesi^ gerekir. Klesi olmayacak denli yoksul kiiler ise para
karlnda hamamdaki bir hizmetkrdan yararlanacaktr. An-
cak giri iin denen cret ne kadar dk olursa olsun, bu hiz-
met karlnda istenen miktar kimileri iin yine de fazladr ve
bu yzden, mermer duvarlara srtnmekle yetinmek zorunda-
drlar. mparator Hadrianus'un, yal bir askeri bu ekilde temiz-
lenirken grp zld, ona para ve kle verdii anlatlr. te
yandan, bir arkadan yardm da istenebilir.
erideki s ve bedenlere ramen, scak odann klostrofobik
bir yer olmas gerekmez. Herculaneum'un banliysndeki ha-
m a m , d e n i z e bakan byk vc srl cam bulunan b i r p e n c e r e y e
sahiptir -bu pencere, odann scakln hafifleten rahatlatc ve
serinletici bir manzaradr. at pencereleri de sk rastlanan bir
k kaynayd.
Banyo, frigidarium'daki souk suya dalnarak tamamlanr. Bu
banyonun gzenekleri kapatmak ve scaktan bunalm bedeni
diriltmek ve canlandrmak gibi ok yararl etkileri vardr. Hercu-
laneum Forum Hamam'nda grdmz ilgin bir d u r u m ise,
kadnlarn scaklk blmn daha scak istemekle kalmayp
(ayr bir frn ve daha fazla sayda scak hava kanal kullanld
daha nce anlatlmt), souk su havuzuna da bir scak su kana-
l detmi olmalardr. Kadnlarn blmnde frigidarium yok-
tur. (Dier yerlerde ise, kadnlara ait hamamlarn erkeklerin-
kinden daha dk slarda olduu anlatlmaktadr).
Hamam, kadnlarn kendilerini yz maskeleri ve benzer yn-
temler yardmyla gzelletirmeleri iin de iyi bir yerdir. Hatta
Ovidius, onlar b u n u yaparken gizlenmeleri konusunda uyarr.
Ama buna ramen o denli bir gizlilik olduu sylenemez: Mar-
tialis, hamama yeil bir depilasyon kremi ile kapl olarak ve y-
Znde tebeir, sirke, fasulye ezmesinden oluan bir maskeyle
gelen Thais'i elaleme rezil eder ve kadnn kokusunun hepsini bas-
trdn anlatr (VI.93). Kendisi bunlar grm mdr, yoksa
birisinden mi dinlemitir? phesiz, kadn erkek kark banyo
ortamlarndan holanan keskin dilliler bile potansiyel mterile-
rine ynelik szlerini aa vurmaktan kanm olmalydlar. s-
koya'daki Caerleon (Isa) askeri kasabasnda yer alan byk ve
gzel hamamlarda ise, eitli elii aletleri bulunmutur. Bu r-
nek, hamamlarn kiinin kk dedikodular yannda konfor
iinde diki dikebildikleri yerler olduunu gstermesi asndan
nemlidir. Banyo yapanlar her zaman plak deildir. Bir pete-
mal veya havlu ile rtnlrd.
Herculaneum'daki Forum H a m a m n n frigidarium'unda bu-
lunan eyalar arasnda bronz bir amdan (candelabra) vardr,
bu sadece ksa k gnleri iin deil, akam saatleri iin de ge-
rekliydi. Cumhuriyet dneminde, Roma'daki hamamlar gn ba-
tmnda kapanrd, mparatorluk ynetiminde ise daha ge saat-
lere dek aktlar. Gidecek lks evleri olmayanlar iin, burada
kalmak ve hamamn eitli zevklerinden olabildiince uzun s-
re yararlanmak kukusuz ok cazip bir fikirdi. Kii usulyle kese-
lenip, eitimli bir masr tarafndan masaj yapldktan sonra
(Martialis ve Iuvenalis'in anlattna gre kadnlara da erkek k-
leler ve masrler tarafndan masaj yaplrd), kukusuz gnlk
temizlikle ilgisi olmayan zevkler de bulunmaktayd.
Hamama azimle hergn gidenler ve farkllk peinde olanlar,
zel hamama veya halk hamamna uzun ziyaretlerden kanr-
lard. Yal Plinius'a gre, Sergius Orata (.. 2. ve 1. yzyllar)
adnda biri dulu banyoyu icat etmitir; kendisinin satt sayfiye
evlerine bu buluunu ekleyerek byk paralar kazand anlal-
maktadr (Naturalis Historia, IX.79).(Ayn kii Baiae'de Campa-
nia kysndaki tatil kynde yer alan istiridye havuzlarn da icat
etmitir; anlalyor ki bu kii Roma zevklerine hitab eden birka
ey bilmekteydi). Baiae yaz aylarnda ehir scann rahatszl-
ndan kamak isteyenlerin gittii ve avlanp at yaparak, balk
tutup yelkenle alarak zaman geirdii, mimari hayallerini ger-
ekletirdii, holananlarn kitap okuyup bakentin taleplerin-
den uzak yaz yazd ve arkadalarn elendirdii yerlerden bi-
riydi - hatta Catullus yat ile ilgili bir iir bile yazmtr (4).
Tm bu egzersiz, terleme, souk suya dal ve masaj ardndan
insann dinlenmeye, bireyler yiyip imeye ihtiyac olmalyd (as-
lnda bu bir gereklilikti, zira tm yaplanlar olduka yorucuydu;
bu yzden hamamda uzanlp dinlenilecek blmler bulunmak-
tayd). Hamamda hazr yiyecekler satlmaktayd ve Caerleon'da
ele geen ilgin buluntular arasnda kadeh paralar ile tavuk
bacaklar, domuz ve koyun kemikleri ve kabuklu deniz hayvan-
lar yer almaktadr. Bunlar, ya hamamda satn alnm ya da pik-
nik yemei olarak getirilmilerdir. phesiz komu tavernalar
da hamamlarn sayesinde iyi i yapm olmalydlar.
Hamama gelenler, grevli veya klelerden aldklar giysilerini
yeniden giydiklerinde, kzarm terli vcut kalabal arasnda
anlalamayan snf farkllklar yeniden grnr hale gelir. Ka-
dnlar sz konusu olduunda, giysinin zerafeti ve kuman ata-
fat belirleyici iaretlerdir, erkekler iinse deiik mevkilerin
niformalar vardr.
Annesi ve dier hanmlar ornatriks'in ellerinde usulne gre
derlenip toparlanrken ve kzkardei kurulanp giyinirken, bi-
zim okul ocuu da tniini yeniden stne geirmekte (Re-
sim.2, bkz.s.6), ve zel bir olay iin resmi bir kyafet setiini far-
zedersek, togasn da giymektedir. Ergenlik ana gelene kadar
(15-16 yalar) erkek ocuk toga praetexta giyecektir. Bu, kenar-
lar boyunca mor izgi bulunan bir togadr. Ergenlie ulatn-
da bunu karacak ve erkeklik ann togas olan dz beyaz
renkteki toga virilis'i giyecektir (Resim.2, bkz.s.6). (Bu giysiyi
hep bembeyaz tutmak ona pek ok amarc masrafna mal ola-
caktr. Bir Akdeniz kentinin tozlu ve kirli sokaklarnda beyaz
ynl bir kyafetle gezmeyi dnn.)
Henz setiimiz aile halk reisinin hangi snfa ait olduunu
sylemedik. O en st snftan deildir, ancak ikinci derecede bir
mevkiye sahip olacak kadar paras vardr(400.000 sesterces) - o
bir eques yani valyedir (bu szck kendi atlarna sahip svari-
ler iin kullanlan bir terimdir). O, toplum iindeki yerininin
gstergesi olarak altn bir yzk takar ve daha da abuk farkedi-
lebilmek iin n ve arka ksmlarnn alt kenarnda dar, mor bir
izgi (augustus clavus) bulunan beyaz bir tnik giyer, ikinci de-
rece mevkiden bir vatanda olmann, bizim anladmz biim-
de ikinci snf vatanda olmakla hibir ilgisi yoktur - equites ve
senatr snf birbirine karm haldedir.
te yandan, senatr snf mevki aacnn en tepesinde yer
alr. Bir senatr, n ve arka ksmlarnda kaln mor bir izgi (la-
tus clavus) bulunan tnii, yine mor bordrl toga praetexta's
ve ayakkablarnn stne ilenmi ya da aplike edilmi "hilal"
motifi ile ayrt edilir. Sulh yargc ise sradan bir senatre gre
daha yksek tabanl ayakkablar giyer, ve onunkilerde de hilal
vardr. Kuzey Avrupa'daki suya doymu ortam koullarnn deri-
yi koruduu yerlerde, dantel gibi ilenmi sandaletlerden kaba-
ra ivili botlara dek eitli ayakkablar ele gemitir (Resim.2.,
bkz.s.6). Ayakkab yapmclar basit bir ayakkaby tek para ha-
linde kesmek konusunda ustalk kazanmlardr, yle ki sadece
keye doru bir diki yeterli olmaktadr. Bazen ok karmak
olan oyma sslemeler yaplyordu. Hafif sandaletler sadece ev-
de, daha dayankl astarl ayakkab veya botlar ise sokakta giyili-
yordu. Modern l botlarn andran tandk bir form Lond-
ra'da bulunmutur, ancak ele geen rneklerin byk blm
daha ak modellerdir.
Tniin boyu da statnn bir gstergesi idi. Evdeki bir beye-
fendi veya bir tccar ayak bileklerine dek uzanan tnikler giyer-
lerdi, askerlerin ve klelerinki ise ksa idi (her eyin tesinde,
daha kullanl olduu iin) ve valye ya da senatrn izgili t-
nikleri de daha uzundu.
Bu tip "gzle grlr snflandrma" Roma toplumundaki a-
rtc garipliklerden birisiydi. Roma, bilinen dnyann byk
bir ksmn yneten ehirdi ve bu ehrin evlerinde, zgr do-
mu vatandalar arasnda birlikten ziyade bir blnmenin iaret-
leri vard. Sulh hakimleri de ehir iinde yrrken, halk varlk-
larndan haberdar etmekten geri kalmazlard. Gnmzn res-
mi arabalarnda rastladmz uuan flamalara benzer kk
imler yoktu, onlarn yerine sulh yarglarnn n n d e n fasces
(hakimlik sembol; otoriteyi temsil eden denek demeti ve oto-
ritenin lm ya da yaam karar verme yetkisine sahip olmas ha-
linde bunlarn ortasnda yer alan balta) tayan lictor (nden gi-
den subay,bal tac) gider ve yol stndekilerin almasn salar-
d. Bu da, zaten kalabalk olan sokaklarda yrmeyi daha da
gletirirdi. Iulius Caes; r'n iktidara doru ilerledii gnlerde,
Cicero talya'y kat ediyordu ve kendisini en emniyetsiz hissetti-
i anlardan bazlarn lictor'larn firarn rendiinde yaam-
t. Bu otorite simgelerinin modern bir rnei, Sovyet Rusya'da-
ki yksek brokratlar tarafndan kullanlan byk siyah otomo-
billerdir; yle ki bu aralar hz snrlamalarna, ya da yayalarn
ve yoldaki dierlerinin gvenliine aldrmakszn hedeflerine
doru ilerler ve amaz bir g iaretidirler.
 Hangi snfa ait olursa olsun, banyo yapp giyinen kii huzurlu
bir d i n l e n m e istei duyabilir. Byk Caracalla Hamamlar gibi
thermae'de, ktphanelerin yansra oturmak ve gezinmek iin
konforlu salonlar da bulunuyordu. Mzik resitalleri ve konu-
malar iin odalar ayrlmt. Roma sosyal yaamnn zevklerin-
den - ya da tehlikelerinden - biri de umut dolu yeni airlerin ve
dier trlerde rn veren yazarlarn eserlerini dinlemekti
(unutmayalm ki, dinleyiciler skc bir tarih kitabn ya da yayn-
lanmak zere hazrlanan bir konumay da dinlemek zorunda
kalabilirlerdi). Horatius, vnmek iin yaplan bu tr yaynlar-
dan ikayeti olanlar arasndayd (Satires, 1.4.74 ff). te yandan
gezilecek heykel galerileri de bulunmaktayd.
nsanlar oyalanp elenmek iin, Roma'nm byk thermae ya-
plarndan daha kk ve gsterisiz hamamlarda bile kalmay
srdrrlerdi. Herculaneum'daki Banliy Hamam (banyodan
sonra dinlenmekte kullanlan ve beden kadar kalbi de sakinle-
tiren bir odasnda denize ve limana bakan pencereleri bulunan
hamam) eer duvarndaki grafftilere baklrsa daha az dinlen-
diren zevkler iin bir odaya da sahiptir. Bu duvar yazlar arasn-
da yenilen offellae (scak yemek lokantalarnda piirilen yemek-
ler) listeleri, kzlar iin harcanan para tutar, Pompeii evresin- 5i
de n yapm ve ok kaliteli bir fahie olan Primigenia iin bir
kran arks, hatta imparatorluk saraynda hizmetkr oldukla-
r anlalan Apelles ve Dexter adndaki iki erkek kardein cilve-
lemelerine dair szckler de yer almaktadr.
Ama imdi yeniden daha kibar ilere dnelim. Akam yemei
iin eve dnmeden nce, iyi zaman geirmenin bir iki oyun oy-
namaktan daha iyi bir yolu olur mu? Dnyada oyunsuz hibir
kltr yoktur ve oyun tahtas zerinde oynanan ayn tr oyunla-
rn dnyann farkl yerlerinde ortaya k artcdr. Viking
Kuzeyinden Pasifik Adalarna dek, kurallar dama, tavla oyun-
larnnkine benzer oyunlar bilinmektedir. Roma'da da durum
farkl deildir. En sevilen oyunlarn kalntlar Akdeniz'den
Hadrianus Duvar'na dek mparatorluun her yerinde ele ge-
mitir.
En sevilenlerinden biri duodecim scripta ad verilen ve s-
ra halindeki oniki kareden oluan bir yarma oyunuydu, karele-
rin herbiri bir iaretle ortalarndan blnmt. Bu oyunda kul-
lanlan tablalar, cam, kemik ve ekil verilmi tula veya tebeir-
den dz ya da oymal piyonlaryla birlikte mparatorluun fark-
l yerlerinde bulunmutur. Gelitirilmi olan oyunda her kenar-
da 15 piyon ve zar durmaktayd. Ostia'da bulunan bir oyun
tahtasnda kareler harflerle iaretlenmitir: Buna gre ortada
yukarya doru oynand, yanda aaya inildii ve daha sonra
nc srada aaya gidildii anlalmaktadr. Amalanan
oyuncunun tm piyonlarn karmaktr (ve kukusuz rakibin pi-
yonlarn engellemektir). Ayn oyonun bir baka eitlemesi ta-
bula'yd ve bu imparator Claudius'un zellikle sevdii bir oyun-
du. Harflerin kullanlmas oyunun zn oluturmaktayd, bu
oyunun bir rneinde alt harfli szckler kullanlmtr ve her
satr anlaml bir cmle meydana getirmektedir. Roma'daki bir
tiyatronun yaknlarna kaznm u rnekteki gibi:

CIRCUS * PLENUS
(Sirk doludur)
CLAMOR * INGENS
(Byk bir grlt var.)
IANUAE * TECTAE
(Kaplar kapaldr.)

Oyunun eitlemelerinde sadece iki sra vardr.

Daha yorgun beyinler iin daha kolay oyunlar da vardr, dokuz
kare zerinde apraz ekilde yerletirilen O ve X'lerden oluan
oyun da bunlardan biri olup, terni lap illi diye isimlendirilmek-
teydi.
En sevilenlerden biri ise ludus latrunculorum ad verilen ve
zellikle mparatorluun kuzeyinde bir ok oyun tahtas ve pu-
lu bulunan oyun idi (Resim. 12). Bu, teknik adan Japon
"Go"suna benzeyen bir strateji oyunudur. Oyun talar damal
bir tahta zerine dizilir ve satrantaki piyonlar gibi yukar, aa
ve kar ynde hareket ettirilirler. Talar "Go"daki gibi rakibin
iki ta arasna sktrlarak alnabilir, bu nedenle piyonlar tek
bana ve korumasz brakmamak nemlidir. Bu oyun iin ahap
ve tatan yaplm oyun tablalar kullanlmaktayd. Ve ylesine
seviliyordu ki, uygun olan her yzeye dama tahtas izilmitir.
Oyuncular kukusuz oturuyorlard. Resimli rnekler ve ele ge-
en kalntlar da her kylnn mutfanda karlaabileceimiz
kaba hasrdan yksek arkalkl sandalyelerden, zarif taburelere
dek farkl mobilya trlerine iaret eder. Portatif olanlar yksek
kalitenin gstergesidirler. Kitabmzn "Sabah" blmnde de-
 inilen "katlanr masalar" gibi, deri oturma yerleri olan katlanr
tabureler de bulunmaktayd (Resim.5, bkz.s.ll). zellikle ba-
caklarda ift U eklindeki kesit (birbirinin zerine dnk olarak
dz durmaktadrlar) kullanlmaktayd. Daha ktlevi olan san-
dalyelerde, bazen yuvarlatlm bir arkala ve bacaklarda da yi- 53
ne ift U f o r m u n a yer verilirdi. Kol koyma yerine sahip veya bu
eleman iermeyen yksek arkalkl sandalyeler, ve arkal otur-
ma yerine kavisli geile balanan rnekler ise yaygn ekilde al-
ak bir ayak taburesi ile birlikte betimlenmitir (Resim.3 ve 4,
bkz.s.9). Bazen sandalyenin kendisi bir kaide veya ok ksa ba-
caklar zerindedir. Masalara gelince (Resim.3 ve 4, bkz.s.9),
malzeme olarak deiik aalar kullanlm, dekorasyon iin ise
deerli aa veya metaller seilmitir. Daha gzel evlerde mer-
mer masa tablalar grlr, ngiltere'de ise bu amala yaygn
olarak killi ist kullanlr. nce dallardan rlm sandalyeler
ise, phesiz Ge mparatorluk Dnemi'ne aittir. u ok aktr
ki, masalarda tercih edilen bacak says iken, Romallar basit
drt ayakl tabureler ve sralara dkndler.
Sunulan pek ok elenceye bakldnda, Roma kentlerinde
zellikle evleri konforlu olmayanlar iin hamamlarn ne byk
bir nimet olduu anlalr. Bu mekanlar, en fakirlerin bile sca-
, rahat, dostluu ve elenceyi bulabildikleri yerlerdir. phe-
siz her hamamda egzersiz sahalar, yzme havuzlar ve elence
iin odalar bulunmuyordu. Ancak u da yadsnmamaldr ki, Ro-
ma arln koymadan nce uygarlk ve kltrn beii olan
Kk Asya'nn ehirlerinden, Kuzey Umbria'nn rzgarl step-
lerine dek Romallarn olduu her yerde muaka hamam da
vard. Hard Knott Pass zirvesinde bulunan ve muhtemelen ngil-
tere'nin en tehlikeli yerindeki Mediobogdum'da kurulmu en
kk garnizon da bile bir hamam klliyesi mevcuttur.
Evdeki yemee gitmeden nce, Romallarn bu denli byk ve
dayankl yaplar nasl ina ettiklerine ksaca deinelim. Roma-
llarn kaydettikleri en nemli gelimelerden birisi, gerek ke-
mer konstrksiyonunu ve buna bal olarak da kubbe yapmn
zmeleridir - bu Yunanllarn baaramad ve yaplarnn bo-
yutlarn ve hacimlerini snrlayan bir etkendir. Dier bir ilerle-
me ise beton benzeri bir har kullanmalar ve o dnemin mad-
deler bilimine dair ayrntl bilgi sahibi olmalardr. Roma ku-
ramlar yansra, zellikle Vitruvius'un yazdklarndan edindii-
miz gzlenebilir uygulamalar hakknda birok bilgiye sahibiz.
Vitruvius, Augustus iin "De Architectura" (Mimarlk zerine)
adn tayan ok ayrntl bir kitap yazm, ehir planlamasndan
stkko hazrlanmasna, simetriden inaat mhendisliine, yap
malzemelerinden hidrolie kadar pek ok konuya deinmitir.
Yazldna gre, hamamlar iin k kayna k mevsiminde g-
nein batt yn ve resim galerileri iin de kuzey olmaldr (bu
sanatlar tarafndan hl kabul edilen yndr) (1.2.6). imen-
to, ana maddeleri kum ve kireten oluan bir karmd. Vitruvi-
us, har karmn oluturan malzemenin safl zerinde dur-
makta (II.4.1 ff.) ve zellikle Vesuvius blgesinden alnan volka-
nik kl "pozzolana'y nermektedir. Pozzolana harca kuvvet ve-
ren ve su altnda sertleen doal bir imentodur (II.6.1). Tercih
edilen dier maddeler arasnda volkanik bir kaya olan tf, kire-
ta ve gnmzde hl kullanlan Carrara mermeri yer alr
(II.7.1 ff). Anlatldna gre, Augustus Roma'y tuladan ina
edilmi olarak bulur ve ehri terkettiinde o, artk mermere d-
nmtr (Suetonius, Augustus,28). Ancak bu durum kulaa
geldii kadar ho deildir. nce mermer levhalar kaplama ola-
rak kullanlm ve yzyllar iinde yerlerinden skldklerin-
den, bugn Roma'da ziyaretilerin hl izledii gibi orijinal tu-
la, tf ve kireta duvarlar ortaya kmtr. Tula rg iilii,
yapmndaki beceri ve lleri asndan olduu kadar etkileyi-
ci dizilii ile de mkemmeldir. Ge Cumhuriyet dnemi'nde
baklava biimindeki opus reticulatum kural haline gelmitir. Da-
 ha erken stil olan opus incertum, imento harcn iine d a h a ka-
baca yerletirilmitir, ok zarif bir g r n m olmamakla birlik-
te d a h a kuvvetli olduu iin Vitruvius tarafndan nerilir
(II.8.1). Insulae' nin daha nce szn ettiimiz gibi gvenli ol-
mayna, kt ve yetersiz inaat malzeme ve yntemleri de ek-
lendiinde, Augustus bunlarn yksekliklerini 21 metre ile snr-
lamtr. Roma'daki byk yangna n e d e n olup olmad sorusu
bir yana, N e r o n bu olaydan sonra daha gl inaat yntemleri-
nin kullanlmas iin ok yararl bir ynetmelii yrrle koy-
mutur (Tacitus, Annales, XV.53).
Bir Romal'nn elenip dinlenmek iin gidebilecei dier yer-
lerden bazlarna deinmeden akam gneinin batn izlemek
m m k n deildir. Arenann deheti burada d a h a fazla bahsedil-
meyi gerektirmeyecek denli iyi bilinmektedir: Gladyatr yar-
malar, vahi canavar avlar ve benzeri sahneler zerine eitle-
meler. Popler olan tiyatro ise, n c e d e n de sylediimiz gibi na-
diren daha az kanldr.
H e r ikisi de Yunan etkisi altnda olan trajedi ve komedilerin
sahnelenmesi iin ina edilen muhteem tiyatro yaplar Roma
d n e m i ehrinde pek ok kiiyi kendine hayran brakmtr.
Anadolu'da Roma tasarmna gre ina edilmi veya deiiklie
uratlm tiyatro binalarna sahip ok etkileyici Yunan kentleri
bulunmaktadr; bu deiiklik Yunanllarda alak bir sahne bina-
snn n n d e yer alan dairesel orkestradan (sahne), Romalla-
rn yarm daire f o r m u n d a k i orkestrasna gei ile tannr (Perga-
m o n , Aspendos ve Ephesos'da olduu gibi). Bu byk ta tiyat-
rolarda seyircinin rahatl da unutulmamtr: Kendi yastklar-
n getiren seyircileri gneten korumak iin tenteler gerilirdi,
hatta gzel kokulu sular fkrtan fskiyeler bile konulmutu.
Pompeii'deki byk tiyatroya aslan ilanlarla hangi gnler oyun
olduu duyurulurdu.
te yandan birka Romal trajedi yazm, ancak yaayan oyun ya-
zarlarnn eserlerinin sahnelenmesi Cladius d n e m i n d e orta-
dan kalkmtr. Yunan Yeni Komedi akmnn stilini ve konular-
n izleyen iki byk Romal komedi yazar, Plautus ve Terence
.. erken 2. yzyla aittirler.
Ciddi d r a m a n n yerini alan ve sevilen tiyatro trleri, m i m l e r
(Roma terimi olarak mim "sessiz yaplan bir tiyatro sanat" deil-
di) ve farslarn elendiren yan kadar karanlk bir taraf da var-
d. Modern korku filmlerinin mide bulandrc tarzn yaratan
olgular plaklk ve ikence iken, bunlarn Romal versiyonlarn-
da hibir zel efekt kulanlmyordu. Mim allmam bir Roma
tiyatro tr idi: Aktr yky mimiklerle anlatr, arkada ise bir
koro ark sylerdi. Oyun tamamen konumaya dayanmasa da
aktrler ok elendirici olabilmekteydiler.
insanlar hamamdan knca at ve zellikle araba yarlarna da
gidebilirdi. Maviler ve Krmzlar, Beyazlar ve Yeiller gibi takm-
lar, kimi modern futbol taraftarlarnn fanatizmini akla getiren
bir cokuyla izlenir ve belki de ayn sonular alnrd. Romallar
da araba yarlarnda olay kartan kavgac ve saldrgan taraftar-
larla (hooliganlar) baetmek zorundaydlar. Dier taraftan glad-
yatr oyunlar srasnda halkn dzenini salamak gibi bir so-
runlar da vard: ..59'da Pompeiililerle komular Nuce-
ria'dan gelen taraftarlar arasnda Pompeii'deki amphitheatron
evresinde yle byk bir kargaa kmt ki buras mpara-
tor'un emri ile on yl boyunca kapal kalmt.
Heyecanl olan sadece yarlar seyretmek deil, Romallarn
da ok dkn olduklar bahise tutumakt, ayrca yarlarda bir
hanmla tanmak da mmknd. yle ki Ovidius Amores adl
eserinde (III.2) her heyecan da bir arada yaadn aka
anlatmaktadr.
Romallar, akllarn ve paralarn kullanarak muhteem bir
gsteri ortaya karabilirlerdi; buna rnek olarak sahte bir deniz
sava iin su ile doldurduklar Campus Martius'u gsterebiliriz.
Rnesans prenslerinin abartl ve allmam yaam tarzlarnda
da bu elencelerin izleri srlebilir. Buna karn kltrl snf,
mzik gibi daha kibar ve sekin zevkler ile kitap okumak gibi ki-
isel etkinlikleri tercih etmitir.
imdi izin verin, bizim izlediimiz evin beyi ve hanm, onla-
rn ocuklar, azatl kleleri ve dierlerinin banyo srasnda ve
sonrasnda daha sakin zaman geirdiklerini farz edelim. ster
moloz temel zerine kt bir inaatla klm insula, ister kon-
forlu bir apartman veya ev ya da byk bir senatr villas olsun,
banyolarn tamamlayanlar artk deri bot ve ayakkablarnn ba-
cklarn balyor; eve, tavernaya ya da misafirlie doru gnn
en nemli olay olan akam yemei iin yola kyorlar.
 AKAM

Dokuzuncu veya belki de onuncu saat allm akam yemei

vaktidir. Bu n (cena) yemee, sylemeye, elendirilmeye ve
dier oyalayc etkinliklere zaman ayran pek ok kltrde oldu-
u gibi Romallarda da sosyal ve ev yaamnn odak noktasdr.
Aile dndan misafirler geldiinde kadnlarn sofraya oturtul-
mad Atina'nn tersine, Romal kadnlar ve hatta onlarn o-
cuklar ailenin erkek yeleri yannda yer alrlar, misafir davet
edileceinde onlar kadar sz sahibi olurlard. Cicero'nun erkek
kardeinin sorunlu evliliini noktalayan tartma, dosta bir da-
vette bulunma isteinin reddedilmesinden kmtr (Atticus'a
Mektuplar, V.l). Diyelim ki bizim evimizde byle konular daha
kibar bir ekilde hallediliyor: Misafirler beklenirken mutfakta te-
lal bir kouturma vardr, masalar hazrlanmakta, araplar dol-
durulmaktadr. Ev sahipleri akam yemei iin giyinmeye hazr-
lanrlar,zira bu da bir Roma adetidir. Giyimleri ssl ve abartl
deil, rahat ve sadedir. Toga giyilmez (imparatorun sofras hari-
cinde), b u n u n yerini daha hafif bir kyafet olan synthesis alr.
Konuklar bu giysiyi beraberlerinde getirir (veya klelerine getir-
tirler), ancak misafirler evsahibinin dengi deil de himaye edi-
lenler ise, giysi kendilerine ev sahibi tarafndan verilir. Ev iinde
ar sokak ayakkablar ve botlar yerine hafif sandaletler giyilir
ve sofraya plak ayakla katlnr.
Gelin mutfakta neler olup bittiine bir gz atalm. Ev halk ka-
labalk ise, her biri farkl bir yemek sanatnda ustalam birka
ah bulunur. Bu, gnmz restoranlarnda mutfan farkl dal-
larnda beceri kazanm eflerin (balang menleri, pastalar,
vb.) almasna benzer. Garsonlarn yansra, yiyecekleri kak
veya parmakla yenmeye uygun paralar halinde hazrlayan ei-
tilmi bir kesici (scissor) bile vardr (Trimalchio'nun Satyricon
adl yaptnda, kesicinin bu ilemi misafirlerin n n d e byk
bir gsteri sunar gibi yapt anlatlr) (36).
Roma yemekleri allmadk derecede ssl ve zengin olabilir
(son derece zarif ve sade olabilecei gibi), ancak piirildikleri
mutfak ok basit bir mekandr (Resim. 13). Tuladan yaplm
ocak iinde o d u n kmr veya odun yaklr ve ate istenildii za-
man beslenip, krklenir. Piirme ii stlm yzeylerde veya
dorudan ate zerinde (zgara), ya da frnda (rosto ve hamur-
lu yiyecekler) yaplr. Rosto ak ate zerinde de piirilebilir.
Vesuvius'un patlamas Pompeiililerin le yemei planlarn
yarda brakm, alarn ilerine de ara vermitir; yle ki Pom-
peii ve Herculaneum'da bulunan mutfaklar, sanki a birka
dakikalna depoya gitmi gibidir: T m mutfak ara gereleri
kullanlmak zere ortadadr. Pompeii'deki Vetii Evi'nde bronz
piirme kaplarndan oluan ok gzel bir koleksiyon ele gemi,
Herculaenum'daki Geyikler Evi'nde ise pimi toprak mlekle-
re ait rnekler bulunmutur. Krlmasna ramen pimi toprak mlekler en
yaygn mutfak kaplardr, nk ucuz ve yerinin
doldurulmas kolaydr. te yandan, yemekleri kk atete ar
ar piirmek iin metalden daha uygun bir malzemedir.

13. Bir Roma mutfa

 Metal mutfak kaplarnn yapmnda en sk kul,anlan ma.zeme
bronzdur ancak dem.r ve kurun-kalay alam, kap kaak da g-
rlr. Bu kaplar sadece ilevsel olmayp ayn zamanda gzeldir-
ler de: Pompe'den Britanya'ya kadar her yerde, delikleri deko-
ratif desenler oluturacak ekilde alm szgeler ve ssl
kulplara sahip tencerelere rastlanr. Kepeler, satrlar ve dier
mutfak baklar, nadiren iki dili atallar, kaklar, sapl derin
tencereler, dz tavalar, kzartma tavas formunda kaplar (pate-
rae) ve ayakl yemek stclar allm mutfak gereleri arasn-
dadr. Pompeii'de (Panza Evinde) iinde ukurluklar olan kare
eklinde bir tava (yumurta piirmek iin olabilir) ve frnclar ya
da pzzaclar tarafndan kullanlanlar anmsatan krek eklinde
duz bir alet bulunmutur. Srahiler, kovalar, depolama iin iki
kulplu byk amphoralar, hatta kaide stnde duran tek kulp-
lu aydanlk ile Roma mutfa, olduka basit ancak iyi yemek
yapmak iin yeterli pek ok ara gerece sahiptir.
Pompeii'den iyi bilinen bir baka mutfak arac ise bronzdan
bir thermospodium'dur (Resim.13, bkz.s.58). Bu ara, semaver
tarznda olup svlar (muhtemelen arab) scak tutmak iin ya-
plmtr. Bir tepsi zerinde ve ssl ayaklar tarafndan tanr
(kanatl insan figrleri ile talandrlm zoomorfk bir kaideye
sahiptir). Bir kesinde, iinde svy tutan ve svnn da bir ka-
nal yardmyla alttaki yuvarlak ate haznesinin eperleri arasn-
daki bolua geerek snd urne yer alr. Ate haznesinin ol-
duu tarafta svnn akmas iin bir de musluk vardr. Tepsi faz-
la yakt tutar ve kller de bu tepsiye boaltlr. Btn olarak ele
alndnda ok pratik deildir, ama yine de dekoratif bir eya-
dr ve mutfaktan ziyade yemek salonunda (triclinium) kullan-
lr. Zira, eer arabnz mutfaktan yemek salonuna getirilirken
souyacaksa stma iini mutfakta yapmann bir anlam yoktur.
Bir Romalnn kilerinde bugnklere benzeyen ve benzeme-
yen pek ok yiyecek bulunurdu. Baklagiller (deiik trde fasu -
yeler ve nohut) temel besin maddeleriydi. Tahllar arasnda, ital-
ya'nn Ge Cumhuriyet Dnemi'nde kendi retimi ile yetinmeyi
baard buday yansra, klksz buday (budayn eski bir t-
r olup gnmzde nadiren yetitirilmekte, Almanya ve Fran-
sa'da hl bulunabilmektedir) ve arpa vardr. Bu iki tahl, ekmek-
lerin (zellikle fakir halk tarafndan yenmekle birlikte, gayet lez-
zetli ve besleyicidir), orba ve lapalarn hammaddesidir. Yufka ise
brek yapmnda veya e frnda piirirken sarmakta kullanlr.
 Metal mutfak kaplarnn yapmnda en sk kullanlan malzeme
bronzdur, ancak demir ve kurun-kalay alam kap kaak da g-
rlr. Bu kaplar sadece ilevsel olmayp ayn zamanda gzeldir-
ler de: Pompeii'den Britanya'ya kadar her yerde, delikleri deko-
ratif desenler oluturacak ekilde alm szgeler ve ssl
kulplara sahip tencerelere rastlanr. Kepeler, satrlar ve dier
mutfak baklar, nadiren iki dili atallar, kaklar, sapl derin
tencereler, dz tavalar, kzartma tavas formunda kaplar (pate-
rae) ve ayakl yemek stclar allm mutfak gereleri arasn-
dadr. Pompeii'de (Panza Evi'nde) iinde ukurluklar olan kare
eklinde bir tava (yumurta piirmek iin olabilir) ve frnclar ya
da pizzaclar tarafndan kullanlanlar anmsatan krek eklinde
dz bir alet bulunmutur. Srahiler, kovalar, depolama iin iki
kulplu byk amphoralar, hatta kaide stnde duran tek kulp-
lu aydanlk ile Roma mutfa, olduka basit ancak iyi yemek
yapmak iin yeterli pek ok ara gerece sahiptir.
Pompeii'den iyi bilinen bir baka mutfak arac ise bronzdan
bir thermospodium'dur (Resim.13, bkz.s.58). Bu ara, semaver
tarznda olup svlar (muhtemelen arab) scak tutmak iin ya-
plmtr. Bir tepsi zerinde ve ssl ayaklar tarafndan tanr
(kanatl insan figrleri ile talandrlm zoomorfk bir kaideye
sahiptir). Bir kesinde, iinde svy tutan ve svnn da bir ka-
nal yardmyla alttaki yuvarlak ate haznesinin eperleri arasn-
daki bolua geerek snd urne yer alr. Ate haznesinin ol-
duu tarafta svnn akmas iin bir de musluk vardr. Tepsi faz-
la yakt tutar ve kller de bu tepsiye boaltlr. Btn olarak ele
alndnda ok pratik deildir, ama yine de dekoratif bir eya-
dr ve mutfaktan ziyade yemek salonunda (triclinium) kullan-
4uv-ZLm;. eer arabnz mutfaktan yemek salonuna getirilirken
souyacaksa stma iini mutfakta yapmann bir anlam yoku.
Bir Romalnn kilerinde bugnklere benzeyen ve benzeme-
yen pek ok yiyecek bulunurdu. Baklagiller (deiik trde fasul-
yeler ve nohut) temel besin maddeleriydi. Tahllar arasnda, ital-
ya'nn Ge Cumhuriyet Dnemi'nde kendi retimi ile yetinmeyi
baard buday yansra, klksz buday (budayn eski bir t-
r olup gnmzde nadiren yetitirilmekte, Almanya ve Fran-
sa'da hl bulunabilmektedir) ve arpa vardr. Bu iki tahl, ekmek-
lerin (zellikle fakir halk tarafndan yenmekle birlikte, gayet lez-
zetli ve besleyicidir), orba ve lapalarn hammaddesidir. Yufka ise
brek yapmnda veya eti frnda piirirken sarmakta kullanlr.
 yemeklere katlan svlar arasnda eitli araplar bulunmakta-
dr. Bazen bu amala sradan sofra araplar da kullanlmakla
birlikte, yemek piirmek iin zel araplarn seilmesi daha yay-
gndr: Passum (misk ieren zm arab); mulsum (bal ve arap
karm); (zm ras ve ball su) hydromel bunlardan bazla-
rdr. T m bu araplar h e m eki hem de tatl tariflerde kullan-
lrlar. Romallar da, ortaa yemeklerinde olduu gibi tatl ile
ekiyi ayn yemekte birletiren bir damak zevkine sahiptiler.
Roma mutfanda eksiklii dnlemeyecek bir baka ey de,
vazgeilmez kabul edilen balk sosu garum veya fermente edil-
mi balk barsaklarndan elde edilen temel sos liquamen'dir.
Liquamen Roma mutfanda, in ve Japon mutfandaki soya
sosu kadar yaygn kullanlr. Romallarn gittii her yere bu sos
da gider ve mparatorluk iinde byk miktarlarnn dolat
bilinmektedir.
Liquamen'in retim yntemi tiksindiriciydi ve her yerde rast-
lanan bu balk sosu, o n u n bu denli sevilmesini anlamakta g-
lk eken pek ok yemek tarihisi iin yakn zamana kadar bir
sr oluturmaktayd. Uzak Dou yemeklerine duyulan ilginin
artmas liquamen'in de yeniden tannmasna yol at, zira bu sos
Uzak Dou yiyecekleri satan her byk dkkanda artk rahatlk-
la bulunabilmektedir. Vietnam'da (nuoc nam ad ile) ve Tha-
iland'da (nam pla olarak) fermente edilmi balk suyundan re-
tilen bu ayn sostur ve her gn kullanlmaktadr. Bu kolaylk,
Roma yemeklerini tatmak isteyip de, evinde bir f dolusu r-
meye braklm uskumru barsa barndrmaya yanamayan bi-
ri iin byuk bir anstr. Liquamen, yapm Romallar iin byk
bir i alanyd ve deiik kalitelerde sos retilmekteydi, bunlar
arasnda en pahals ise ok gzde olan tekir balnn bbrekle-
rinden elde ediliyordu.
Yemeklerde bitki ve baharatlara da ok sk bavurulurdu. Bun-
lardan bazlar baheden toplanrken, bazlar da son derece pa-
hal ve ithal malyd. Romallar, yemeklerinin lezzetini arttrmak
iin gerekli paraya balantlara ve gce sahiptiler. Biber, zence-
fil, kini, kekik, keklikotu ve kereviz tohumu gibi baz baharat-
lar, gnmzdeki kadar yaygnd. Daha ok ortaa veya Eliza-
beth dnemi mutfandan tandmz, ya da bitki ilac olarak
kullanlan dierleri yaban kerevizi, yapkanotu, yaban feslee-
ni, sedefotu ve andzotu ise gnmzde iyi bir ifal bitki bahe-
sinde bulunabilecek olan dierleridir. te yandan, artk hi bu-
knayacamz bitki ve baharatlar da (sakz, Hint smbl, vb.)
vardr. Sakz (mastika) fstk aacndan elde edilen bir reine t-
rdr ve Orta Dou'da hl kullanlmaktadr; Hint smbl ise
Dou Akdeniz ve Hindistan'dan ithal edilen, eski Msrllarn
ok sevdikleri bir baharattr; silphium bir tr dev rezeneden el-
de edilir ve o denli sevilmitir ki .S.l. yzylda Kuzey Afrika'da
tamamen tkenmitir. Romallar adrua otunu (asafoetida)
silphium'un yerine kullanmlardr. Hint yemeklerinin allm
tatlarndan biri olduu iin bu otu Hint yiyecek dkkanlarnda
bulmak m m k n d r . thal ettikleri ve kullandklar lezzetlendi-
ricilerin pek ouna burada yer verilemese de, Romallarn do-
ru tad yaratmak iin ok sayda maddeyi kartrmay bildikleri-
ni, ve istediklerini elde etmek iin gerekirse dnyann br ucu-
na bile gittiklerini syleyebiliriz.
Bu son zellik, yemek zerine yaplan almalarn neden ok
ilgi ektiini de aklyor. Yiyecekler sadece ilgine olmakla kal-
maz, toplumun beslenme alkanlndaki ince zevk, kullanlan
yiyecek maddelerinin eitlilii, bunlarn nereden getirtildii,
retim ve datmla ilgili sorularn tm de toplumun zenginli-
ine, geliimine, ilikilerine, ticari gcne, tarmsal altyapdaki
g ya da zayfla ve hizmetkar basksna dair ipular verir.
Unutmayn ki, talya yiyecek retimi asndan kendi kendine
yeter d u r u m d a deildi ve pasiflze edilmesi gereken bir ayaktak-
m vard; bu koullarda Roma'y ynetenlerin sezgilerini ne ka-
dar ok faktrn etkilediini siz tahmin edin.
Modern talyan mutfanda bulacanz pek ok sebze ve mey-
ve, birka nemli istisna dnda Romallar tarafndan da tketi-
liyordu; ancak domates, biber ve dier Yeni Dnya sebzeleri da-
ha yzyllar boyunca talya'da bilinmeyecekti.
Byk miktar ve eitlilikteki balk ve kabuklu deniz canllar
henz kirlenmemi olan Akdeniz'den salanrken, ierilerdeki
gl ve nehirlerle, ngiltere'nin istiridye yataklar gibi uzak yer-
lerden de ithal su mahsulleri geliyordu. Et olarak tavuk, domuz
ya da olak gibi gnlk bulunabilenlerden, geyik, yaban domu-
zu, tavan ya da sln gibi av hayvanlarna; hatta bize tiksindiri-
ci gelecek yunus, flamingo veya horoz hayalar gibi, kimsenin al-
may aklndan bile geirmeyecei organlara dek her ey kullan-
lyordu. Flamingo dili ve tavus kuu beyni pazarn en lgn tez-
gahlarnda bulunuyordu, ancak bu gerekten berbat sakatattan
her ne tat alnyorsa, onlar da gnlk diyetin bir parasn olu-
 AKAM

turmutu. I doldurulmu inek memesi, skolarn haggis'in-

den (cier ve yrekle yaplan soanl yahni) ya da Macarlarn
doldurulmu ikembesinden daha farkl deildi. Sosisler ok se-
vilir ve et, baharat, bitki, fstkla hazrlanan Lucania sosisi hem
tek bana yenir, hem de baka yemekler iinde kullanlrd. Sal-
yangozlar olduu gibi yenir veya dolma iine konurdu. Salyan-
gozlar kabuklarndan cochlear ad verilen karakteristik incelik-
teki ve sapnn u ksm sivri kakla karlrlard. Salyangozlar
gibi kakrcalar da (sincaba benzer bir tr fare, glis glis) iftlikte
yetitirilirdi. Salyangoz iftliklerindeki baar ylesine bykt
ki kabuklar 10 litre sv alacak irilikte dev salyangozlar retildi-
i iddia ediliyordu (Plinius, Naturalis Historia, IX.82). Apicius
bir doldurulmu kakrca tarifi verirken, Trimalchio'nun ziyafe-
tindeki ordvrlerden biri de ball kakrcadr.
Roma yiyecekleri basit yumurtal bir krema ya da arap iinde
piirilmi dil balndan, domuz kymas, beyin, yumurta, fndk,
baharatla doldurulmu ve frnlanp, ttslenmi sonra da kay-
natlm ikembeye kadar eitlilik gsterir. Pasta trleri ise, ta-
rifi Cato'ya ait olan peynir ve otlu pastadan, Roma ustalnn ta
kendisi olarak bilinen ve De Re Rustica'da yer alan (LXXVT.l-4)
gravitas'a dek uzanr (drst olmak gerekirse Cato daha basit ta-
rifler de sunar, b u n u n yansra insan ve hayvan sal konusun-
da tler, emlak ynetimi, beki kpekleri, aa yetitirme, du-
var svasn kartrma tekniini de ieren ve ky yaantsn ilgi-
lendiren pek ok ilgin bilgi de verir). Ne yazk ki, Apicius'un
inanlmaz yaptlar arasnda rek-brek zerine yazlm bir ki-
tap kayptr; bu nedenle tatl ve breklere ilikin kaynaklar bol
olsa da tarifler azdr ve aralarnda boluklar vardr.
Yemek odasna gemeden nce, a ve mutfak klelerinin ve-
ya daha fakir evlerde, ein ve annenin piirdii yemek trlerine
bir gz atalm.
Ovidius tarafndan anlatlan Philemon ve Baucis'in masalnda,
fakir ev halknn basit bir yemei tarif edilir (Metamorphosis,
VIII.630 ff.). Baucis elinden geldiince iyi bir yemek hazrlaya-
bilmek iin kouturur - lahana ile halanm jambon, taze nane,
hindiba ve krmz turp, zeytin, bir tr konyakl kiraz, peynir ve
kabuklar iinde piirilmi yumurtalardan oluan ilk servisi, fn-
dk fstk, incir, hurma, erik, elma, zm ve bir bal petei izler.
Bu yiyecekler yal ve fakir bir ift iin hi de fena deildir; an-
cak yazlanlarn bir iire ait olduunu ve kk bir evde buluna-
 bilecek taze retilmi yiyeceklerden sz edildiini de u n u t m a y a -
lm. Biz Roma'nn ehir yaylm ile ilgilenirken yknn geti-
i yer ky yaantsn yanstr, ancak yine de R o m a damak tad-
na iyi bir rnektir.
HCV ozanlar yiyecekler hakknda pek ok ey yazmlardr;
bu belki de kendi yiyeceklerinin diledikleri bollukta o i m a m a s m -
dan kaynaklanr. Martialis arkada Toranius'u olduka basit bir
yemei paylamaya arr ve yemektekiler o n u imanlatacaa
b e n z e m e z (V.78). lk olarak kvrck salata, prasa ve dilimlen-
mi yumurta ile birlikte ton bal ikram eder. B u n l a r b r o k o l i ,
j a m b o n , fasulye ve beyaz soslu sosis izler, tatl olarak da kuru
zm, armut ve kebap kestane verir. A n c a k misafirinin midesin-
de biraz daha yiyecee yer o l d u u n u varsayarsak ( Martialis bu-
n u n ok yoksul bir ikram o l d u u n u belirtir) zeytin, ac bakla to-
h u m u ve n o h u t da s u n m u olabilir.
Bu ok basit ancak bir o kadar da itah ac yiyecekler mpa-
rator Vitellus'un agzl ve msrif nyle atmaktadr. Bu im-
parator, gnde drt kez ziyafet sofras kurdurup ok iki ierek
ve her seferinde yediklerini karp yeniden sofrann bana ge-
erek, Roma yemek geleneine kt bir n kazandrmtr. ,te
yandan, anssz ev sahiplerine kendini arlatmak gibi bir al-
kanl da vardr, yle ki bu kiiler insan ok edecek denli b-
yk masraflarla ziyafet vermek zorunda kalyorlard. Ziyafetler-
den biri de erkek kardei tarafndan dzenlenmiti ve zel bir
ne sahipti. Yemekler arasnda 2000 balk ve 7000 av kuu bulu-
nuyordu, ziyafetin asl gurur kayna ise zel olarak tasarlanm
ve malzemesi mparatorluun drt bir yanndan toplanm bir
tarifti. Bu yemekte turna bal bbrei, sln ve tavuskuu bey-
ni, flamingo dili ve ylan bal menisi kullanlyordu (Suetoni-
us, Vitellus,13). Bu garip bileim, normalden ziyade sapkn bir
tarif olarak grlmelidir. Zengin snf yemek konusundaki he-
veslerini tatmin edecek paraya ve bo zamana sahipti. Fakat on-
larn bu kimi gelip geici zevkleri bile, tarihte ve bugn Avrupa
ktasnda yer alan dier mutfaklarnkinden ok farkl deildir.
Bu ziyafetlerin en nls, parann lezzete kar muhteem bir
zaferi olan ve Petronius'un roman Satyricon'un en iyi bilinen
ve en komik ksmn oluturan cena Trimalchionis, Trimalc-
hio'nun ziyafetidir. (Petronius Neron'un arbiter elegantiae, t-
ren amiri ve enicibas idi. Tacitus'a gre Petronius, mpara-
tor gibi ahlak bozuk bir zevk dkn deil, ok ekici bir in-
 sand ve Drone Kulut'nn olduka saygn yelerinden birivdi
X
(Vakayiname, XVI. 17).
imdi bu olaanst yemek iin seilen menye dnelim ve
ordvrler (gustatio) ile balayalm: zeytin, bal ve haha tohum-
lu kakrca, mrdm erikli ve nar taneli sosis, "dii tavus yumur-
talar" (bu yemek aslnda kk kularla doldurulmu hamurla-
rn yumurta sars ve biber ile piirilmesinden oluuyordu) ve
bunlar mideye indirmek iin bal arab. Trimalchio, balang
olarak (fercula) iyi pimi basit bir yemekle yetinmeyecekti. Ana
yemek, uygun yiyecekler seilerek hazrlanm ve dizilmi oniki
burcun sembolleri eklindeydi - Ko Burcu: fasulye, Boa Burcu
: biftek, ikizler Burcu: testikl ve bbrekler, Yenge Burcu: bir
elenk, Aslan Burcu: Afrika incirleri, Baak Burcu: temizlenmi
dii domuz memesi, Terazi Burcu: kefelerinden birinde tart di-
erinde pasta bulunan bir terazi, Akrep Burcu: stakoz, Yay Bur-
cu: boa gz, Olak Burcu: bir tr kabuklu ya da boynuzlu ba-
lk, Kova Burcu: kaz, ve Balk Burcu: iki kefal bal. Bur sem-
bollerinden oluan bu emberin ortasnda ise frnda kzartlm
besili bir kmes hayvan, dii domuz memesi, tavan (kanatlarla
sslenmi) ve iinden biberli liquamen fkran, Marsyas for-
64 munda drt minyatr fskiye yer almaktayd. Yemek, Trimalc-
hio'nun scissor'u (kesicisi) tarafndan sofrada kesilmi, ekmek
ve Falerni arab (en kaliteli tr) ile ikram edilmiti, Trimalchio
arabn yzyllk olduunu iddia etse de bu kadar eski bir iki-
nin iilemeyecek halde olmas gerekir. Zira bekletilmi araplar
ok sevilse de, depolama yntemleri araplarn bu kadar uzun
zaman saklanmasna el vermiyordu.
Zerafetin z, belki de "yeter"in ne zaman yeterli ve "daha
az"n da ne zaman gereinden fazla olduunu bilmekte yatyor-
du. Trimalchio zarif deildi. Mende yer alan bir sonraki ye-
mek, dilerinden Suriye'den getirilmi taze ve Thebes'den kuru
hurmalarla dolu sepetler sarkan dev bir yaban domuzuydu. Do-
muzun etrafnda ise hamurdan yaplm ve ileri canl ardku-
lar ile doldurulmu, meme emen domuz yavrular vard. Bu, or-
taadan bilinen ve yufkadan bir kutu veya "sanduka" iine yer-
letirilen canl kular akla getirir. Bu tarifte, turta sadece hamu-
run pimesini salayacak bir sre frnlanr ve kesildiinde ser-
best kalan kular uard. Neyse ki yemek srasnda sohbet ve gs-
teriler devam ediyordu, nk ziyafet henz bununla da bitme-
di; henz ikinci yemek servisindeyiz. Canl domuzlar sofrann
 etrafnda dolatrlr, ilerinden biri kesilmek zere seilir, ii
kanla yaplan bir puding ve sosisle doldurulurdu. Bylece, do-
muz, misafirlerin n n d e kesildiinde iindekiler hayvann ba-
rsaklarymcasna darya dklrd. Yemeklerin sonuncusu
ise fercula ad verilen ve Ajax klna girmi bir uan kestii,
bana mifer giydirilmi, halanm bir buza idi (zira efsane-
ye gore Ajax bir delilik nbeti srasnda bir otlak dolusu koyunu
dman zannederek kesmiti).
Tatldan (mensa secunda) nce nefes almaya pek vakit yoktu-
Pastalar, safran iinde bekletilmi elma ve zmler h e m e n ha-
zrlanr, meyvalar h a m u r d a n yaplm bir Priapos'un kucana
iyice yerletirilirdi. Yemei bitirirken yenenler de kk ve al-
akgnll lokmalar deildi - normal bir tc kutan daha b-
yk, besili bir capon ve yufka iinde kaz yumurtalar sunulurdu.
Btn bunlar olup biterken Trimalchio bir baka akam yeme-
ini anlatr. Bu, mendeki ay eti yznden konuklar heyecan-
landran, daha basit bir cenaze yemeidir. Ancak Trimalc-
hio'nun payna den arklklar bu kadarla da kalmaz: yufka
iine fndk ve kuru zmle birlikte doldurulmu ard kular,
deniz kestanesi g r n m verilmek iin zerine dikenler sap-
lanm ayvalar, hepsi de aslnda domuz etinden yaplm tombul
bir kaz, balk ve av hayvanlar da ikram edilir. Ve nihayet midye,
deniz tara ve salyangozla yemek tamamlanr. Bundan sonraki
elence de en az yemek kadar acayiptir.
Bu anlattklarmz kukusuz hicivdir, ancak hicivin de gerek-
lere dayanmas beklenir. Vitellius'un her dilediini yapmas, Tri-
malchios'un byk ziyafetinden bir blm olarak sunulmutur.
Daha allm yemekler ise, normal porsiyonlar halinde sunu-
lan ve arkadalarla paylalan taze ot ve sebzeler, et veya balk,
yumurta, peynir ve meyvadan olumaktayd (ancak unu da sy-
lemek gerekir ki yemek srasnda yediklerini karp, sofradaki
dier yemekleri midesine indiren tek Romal Vitellius deildi).
imdi bizim ev sakinlerimizin daha itidalli bir m e n hazrla-
dklarn ve h e m ailenin h e m de misafirlerin iyi bir yemek ve ki-
bar bir elence beklentisi iinde olduklarn farzedelim. Plinius,
kendi ikram olan akam yemei ile arkada Septicius'unki ara-
snda bir kartlktan bahseder (Mektuplar, 1.15). Plinius un k-
vrck salata, salyangoz, yumurta, arpa ekmei, zeytin, pancar,
kornion ve soandan oluan mens, karda soutulmu ball
arapla gvdeye indirilir (Apicius ve dier kaynaklarda kar, so-
utucu madde olarak belirtilmitir) ve bu yemee komik bir
oyun, bir okuyucu veya arkc elik eder. Buna karn, Septicius
baka bir yere giderek istiridyelerin, dii domuz sakatatnn, de-
niz kestanelerinin ve spanyol danszlerinin tadna bakmay ter-
cih etmitir - burada belirtilen, danszlerin denenmesi sadece
dans izlemenin tesine gemitir.
Divanlar dzenlenmi triclinium bu haliyle akam yemei iin
hazrdr; zira gn ortasndaki yemek uzanlarak yenilmezdi. B-
yk evlerde birden fazla triclinium bulunur, hatta daha nce de-
indiimiz gibi ak havada yenilecek yemekler iin de bir me-
kan hazrlanrd. Pompeii'deki Loreius Tiburtinus'un evi veya
Ephebe Evi ekici yemek salonlarna sahiptir.
nemli bir sosyal mekan olarak triclinium daha nce yatak oda-
lar anlatlrken tanmlanan ve koyu renklerde yaplm pahal
bir dekorasyon ierirdi. zellikle "nc Stil"deki bu duvar
sslemeleri siyah veya koyu tondaki kahverengimsi "Pompeii
krmzs", ya da bazen sar zemin zerine kk motifler ve de-
tayl frizlerden olumaktayd. "Drdnc Stil "de kalabalk, abar-
tl sahneler ve fantastik mimari elemanlar yer almaktayd. "kin-
ci Stil" ise, daha fazla derinlik hissi uyandran gereki bir mima-
ri tarzyd. Bu gereklik duygusu, Roma duvarlarn karakterize
eden paral tertibin merkezi blm, gerek mekana al-
yormu gibi resmedilerek salanmaktayd. Ancak bu b l m d e

14. Akam yemeinde

 m i t o l o j i k b i r s a h n e yer alrd. En eski olan "Birinci Stil" ise, mi-
mari ayrntlar veya figrl s a h n e l e r yerine m e r m e r taklidi b o y a -
malar ile en basit olanyd.
Bir villada ierideki yemek salonu bile baheye alabilirdi, by-
lece hem ktan yararlanlr, hem de gzel manzara ve grnt-
lerin tad karlrd. Ancak yine de akam olurken k gerekir-
di. Kandillerde, Roma yaam ve ekonomisindeki nemi artk
apak olan, zeytinya yaklrd. Pimi toprak kandiller impa a
orlugun bir ucundan dierine, ok miktarda Ba- bulunmutun
k a b
ssl^rndrler " ' ^ne.erle
sslenmitirler. Uzer kapal sosluklara b e n z e r b i i m d e d i r l e r
u s t k s m l a r n d a ya d o l d u r m a k iin alm b i r delik v a r d r v e
en az bir fitil aklna sahiptirler. Kulplu ve kulpsuz rnekleri
bulunmaktadr. Pimi toprak, kandil yapmnda en yaygn kul-
l a n l a n m a l z e m e o l u p b u n l a r kalp i i n d e seri r e t i m d i r l e r . t e
yandan, b r o n z veya altndan yaplm m a d e n i rnekler de bilin-
mektedir. Bir veya daha fazla saydaki kandil, ksa ayak ze-
rinde ykselen ve 90-150 cm. boyundaki zarif stundan olu-
a n k o l l u b i r a m d a n a yerletirilir veya aslrd. D a h a fazla ar-
lk tayan ve bu nedenle daha da salam olmas gereken cande-
labrum adl amdan ise ok ssl olup, yivli stunlara sahiptir;
zoomorfik ayaklar ve kaidesi zerinde ince oymalar vardr. Ba-
z kandillerin, kendilerine ait ve alak ayaklar bulunur. Basit
mum ve amdann da kullanld bilinmektedir.
Aydnlatlan bu m e k a n d a k i g e n i divann masaya yakn k-
smlar, a y a k u c u n a g r e d a h a yksektir. Bu divanlar, ilte ve
u z u n yastklarla b e s l e n m i o l u p h e r biri kiinin z e r i n d e uza-
n a b i l e c e i geniliktedir; kare bir m a s a n n k e n a r n evreleye-
cek ekilde yerletirilmilerdir ve d r d n c k e n a r da k l e l e r i n
servis yapmas iin ak braklmtr. Byk, kare bir m a s a yeri-
n e , h e r d i v a n n n n e g e l e c e k ekilde ayr masalar da k o n u l a b i -
lir. Pimi toprak veya g m tabak ve kaseler yansra bak,
krdan ( T r i m a l c h i o ' n u n ki p h e s i z g m t r ) , kaklar da ma-
saya yerletirilirdi (Rnesans dnemine kadar talya'da sofraya
k a r l m a y a n atal, s a d e c e mutfakta kullanlrd) R o m a ka,
u z u n anakh z a r i f formludur ve ince sap da salyangozlar ka-
b u k l a r n d a n karmakta kullanlr. Fincan, k a d e h ve arap iin
kullanlan s r a h i l e r masaya yerletirilir ve k l e l e r misafirlerin i-
ki kadehlerini srekli d o l d u r u r l a r . Pimi toprak ve metal'n ya-
nsra, c a m d a h e m y e m e k h e m d e servis iin kullanlmaktadr.
 Aruk misafirler gelmektedir; bu srada kleler kendilerine yar-
dm eder, ayaklarn ykar, her biri yemek divanndaki yerini al-
madan nce sandaletleri karlr ve eer gerekli ise bir synthe-
sis verilir. Hatta Trimalchio'nun kleleri, fazladan kk bir pe-
dikr bile yaparlar (Satyricon,31).
Oturma dzeni kesin kurallara baldr. En nemli divan or-
tadakidir (lectus medius} ve b u n u n en sa ucundaki yer kons-
le aittir (soldaki divandan balanarak saa doru ilerlendiinde
altnc kiinin uzanaca yer). Sol taraftaki divan lectus summus
ve sa taraftaki de lectus imus adn alr; sofra sakinleri sosyal s-
nftaki nem derecelerine gre, ve en alt pozisyondaki kii en
soldaki divann en sonunda uzanacak ekilde, soldan saa do-
ru yerleirler. mparator gibi en nemli konuk ise, lectus medi-
us'un arkasndaki divanda tek bana uzanr. Daha byk bir da-
vette ise divan says artacak ve dokuzun katlar eklinde dzen-
lenecektir.
Aslnda kadn yemei uzanarak deil, oturarak yer. Kadnlar
bir divann ucunda veya ayr bir sandalyede oturur halde gste-
ren yemek sahneli freskler ve kabartmalar bulunmaktadr. An-
cak kadnlarn da erkek misafirlerle birlikte uzanmas normal
68 karlanmtr. Ovidius, kadnlarla erkekler arasnda yaknlk ku-
rulmasna olanak veren bu dzenin, ev sahibi tarafndan sala-
nan fazladan kk bir elence olduunu syler (Amores,I.4).
phesiz, belli ortamlarda gece inerken bu divanlar batan -
kartcdr: Akam yemeinin betimlendii bir kabartmada, dier
misafirler imeye devam ederken kadnlardan birinin uykuya
teslim olduu izlenmektedir. Ovidius, iki yznden gen bir
kadnn bana gelebilecekler konusunda uyarda b u l u n u r (Ars
Amatoria,III.764-8). Bu sadece kabul edilmesi zor bir bak as
deil, fakat ayn zamanda grup iindeki erkeklere de davetiye -
kartan bir grtr (Ovidius, davet ettii misafirleri uykuya ye-
nik dmeyenlerden seerdi). Ovidius ve benzerleri, bizim evi-
mizdekinden daha lgn partilere de katlrlard. Akam yemek-
lerinde ocuklar da bulunur ve divanlarn yanndaki tabureler-
de otururlard. Bir erkek ocuu, toga virilis'i giyinceye dek uza-
narak yemek yiyemezdi.
Yemein byk blm parmaklarla yenirdi, Ovidius'un Ars
Amatoria'nn (III. 754 f) ayn blmnde deindii gibi yemek
yerken kibarlk da ok nemliydi, yemei tabaktan alrken nazik
olmaya ve yzne bulatrmamaya zen gsterilmeliydi. te
yandan kleler, sofradakilerin ellerini yemekten nce, yemek s-
rasnda ve sonrasnda ykamak iin hazr beklerdi. Trimalc-
ho nun grgsz arlklarndan biri de misafirlerinin ellerini
arapla ykatmasyd.
Roma dnemi talya'snn en byk arap retim merkezi, zen-
gin volkanik topraklarn en gzde balar besledii Campania
idi. Ve aslnda, Roma'da iilen arabn yars bu blgeden gel-
mekteydi. lerinde en nls Falernia araplar olmakla birlik-
te, Setine, Caecuba ve Alba gibi dier blgelerde retilen arap-
lar da nitelikleri nedeniyle kabul grmekteydi. araplk da b-
yk bir i alanyd ve Gaul'e ylda yaklak yarm milyon ampho-
ra arabn satld tahmin edilmektedir (bu amphoralarn her
biri yaklak 30 litre sv almaktayd ve doluyken o kadar arla-
yorlard ki, ancak iki kii tarafndan ve srklara aslarak tana-
biliyorlard). Farkl araplar, formu birbirinden az da olsa farkl
amphoralarda tanyor, amphora kulplarnda ise tccarn mh-
r yer alyordu. te yandan amphoralarn azlar da mantar,
balmumu veya reine ile hava almayacak ekilde kapatlmt.
Yal Plinius, kaln Doa T a r i h i n d e (Naturalis Historia) arap
kltr zerine bir kitaba da yer vermi, bu eser yzyllar boyun-
ca kaynak kitap olarak kullanlmtr.
Roma araplar ar ve tatlyd, ve asla su ile kartrlmadan -
bir de kukusuz iyi bir arkadan elii olmakszn - iilmezdi. Ak-
am yemei veya iki partisinde ( akam yemeini izleyen com-
missato ), kutlamalar amiri olan arbiter elegantiae su ile arabn
kartrlma oranlarn ve ka kadeh iileceini ayarlard.
Ve yemek bylece devam edip gider. Dzenlenebilecek elen-
celerden bazlar olan mzik, okuma, dans eden kzlar, akrobat-
lar, gzel sohbet ve dedikodular daha nceden biliyoruz. Hora-
tius kandil nda iki iilirken yaplan akalardan birini anla-
trken, partiye katlan bir misafirle ak hayat hakknda dalga ge-
ildiini syler (Odes,I.27). nce adamn azndan sevgilisi
olan kadnn ad alnr, sonra da ona ne byk bir hata yapt
sylenir. Galiba baz eyler hi deimiyor. Horatus, Sati-
re II 8'de nceden planlanmam bir ziyafet elencesini anlatr:
Ev sahibi Nasidienus misafirlerini yemek konusundaki bilgisin m
ayrntlar ile skarken, bir tente aniden zerilerine devrilir ve
herkes glmekten krlr.
Dier pek ok konuda olduu gibi, Romallar muzk konusun-
da da byk mzik teorisyenleri olan Yunanllara ok ey bor-
ludur. Genelde ayn tr mzik aletlerini kullanrlar: lyra (genel-
likle baadan yaplm bir ses kutusu bulunur), fltler (modern
fltten ziyade, daha yksek perdeli ahap flemeli alglara ben-
zer) , ift fltler, pan flt, trompet ve kornolar, byk zil ve def-
ler. Pompeii'deki bir mozaik zerinde betimlenen mzisyenler
arasnda, ikili flt alan bir kadn, tapnak anlarna benzer k-
k ziller ve rlanda davulu byklnde iri bir def alan e-
lenkli iki erkek grlmektedir. Su orgu da Roma dneminde se-
vilen bir enstrmandr.
te yandan, byk yemek salonlar olmayanlar ve resmi parti-
lere gitmeyenler, hamamn deiik zevklerini hatrlayarak sessiz
sakin evlerinde yemek yer ya da tavernalara ve dier gece elen-
celerine uzanrlard.
Srahiden doldurulmu bir bardak arap, termopolium ad ve-
rilen bardaki mermer tezgahn zerine konur (Resim.15 bkz. s.
71) ve bununla scak bir yemek de mideye indirilir. Apicius, s-
cak ve souk offellae tariflerinden bazlarn vermektedir. Ot ve
baharatlarla marine edilmi et paralarndan yaplan kebaplar
en ok sevilen yemeklerden biriydi. Bunlarn en basiti, balk so-
su ve bal iinde kzartlm olanyd, ancak daha karmak hazr-
lklar gerektiren trleri de bulunmaktayd.
Karnn doyuran bir kii artk daha hareketli bir etkinlik pein-
dedir. Bunun iin de bir tavernadan daha fazlasna ihtiya duy-
maz. Pompeii'deki Lusoria Tavernas'nn tabelasnda, her iki ya-
nnda birer phallus olan bir vazo yer almaktadr, phallus genel
olarak masum bir anlama sahipse de, bu resim iin ayn ey sy-
lenemez. Ephesos'un Roma dneminde de caddeye izilmi, ay-
n derecede edepsiz bir diilik sembol ve bir ayakizi ile genele-
vin yolu gsterilmitir.
Romallar cinsellik konusunda hi de ekingen deillerdi. Ovi-
dius'un edebe aykr iirler yazmas yasaklanmt, ancak o n u n
erotik iirleri adalarnn ak, tutku ve yitirilenler zerine yaz-
dklarndan, ya da daha erken dneme ait Catullus'un ili gzel-
likle tehlike dolu mstehcenlii birletirdii yaptlarndan daha
kt deildi. Hatta Horatius bile bir zamanlar tercme edilme-
si uygun grlmeyen blmlerden bazlarna yer vermitir. Ro-
ma halknn elence kavram ile karlatrldnda, erotik iir-
ler kabul gren bir edebiyat tryd.
Resimli erotik sahnelere her yerde - kabartmalarda, mozaikler-
de, heykellerde, dekoratif sofra kaplarnda, kandillerde, hatta
 15. Roma usul bara taklanlar

lahitlerde - rastlamak mmknd. Pompeii'de, Sittius'un yeri-

nin yanndaki Lupanare gibi kt ne sahip evlerde edepsiz re-
simler bulunmakta idiyse de, saygdeer evlerde de deiik artis-
tik dzeylerde yaplm erotik sahneler yer almakta ve bunlar ay-
n gnmz evlerinde bulunan tablo ve heykellerdeki plak fi-
grler gibi deerlendirilmekteydi. Roma rneklerinde bir hare-
ketlilik, ayrnt ve bizim pek alk olmadmz erkek-kadn, er-
kek-erkek, insan-hayvan kombinasyonlarna rastlanmaktayd.
Ak elenceleri iin ayrlan mekanlar olduka basittir ve b u -
nun iin azami mahremiyet salayan ve sadece bir p e r d e ile r-
tlen kk kabinler, ya da yukar kattaki gizlilii daha gveni-
lir o d a l a r k u l l a n l r d . Caddelerde mteri bekleyen fahie, toga-
sndan tannrd. Bir zanaat odasna da sahip olan fahieler ka-
 yit yaptrmak ve her mteriden aldklar cretin bir ksmn ver-
gi olarak demek zorundaydlar. Gaius (Caligula), boalan kasa-
larn doldurmak iin byle zel bir ykmllk getirmiti. Hat-
ta fahielii brakp, evlenenlerin bile vergi demeyi srdrme-
sinde srarlyd: Ancak ne de olsa Gaius anlayl ve itidalli bir ki-
i deildi (Suetonius, Gaius ,40). Bir ara kendi genelevini bile
kurmu, evli kadnlar ve zgr domu gen olanlar burada
almaya zorlamt; bu skandal, almaya zorlananlarn cinsi-
yetlerinden ziyade statlerinden kaynaklanyordu (Gaius,41).
Ancak bunlarn tm deli bir mparatorun arlklar ile ilgili
rivayetlerdir. Gndz (ve gece) faaliyetleri, h e r yerde olduu gi-
bi Roma'da da halkn protestolarna yol amadan devam ediyor-
du. Petronius Satyricon ile, bize yabanc bu dnyaya bir gz at-
mamz salar: Kle olan Giton'a delice ak olan Encolpius,
yal fahieler, harika gen kzlar, doymak bilmez kadnlar ve ga-
rip bir cadyla da ilikiye girer. Zira Romallar, homoseksellik
ve heteroseksellik arasna kesin bir ayrm koymaz, ayrc izgi
aktif veya pasif bir e olma arasndadr. Bir ak iiri enfes bir k-
za olduu kadar, gzel bir olana da yazlabilir.
Catullus'un Lesbia's soylu domu bir hanmefendi, Clodia
72 olabilir; ancak Yunan isimlerine sahip Propertius'un Cynthia's,
Tibullus'un Delia's ve Horatius'nin Lydia's takma adlarn ard-
na gizlenmi soylu hanmlardan ziyade, bu kiilerin kapatmalar
gibi grnmektedirler. Bu kukusuz, sokak fahieleri ve taverna
yosmalarna gre daha yksek bir konumdur.
Sokaktaki fahieler bir yana, Romal bir ev sahibi byle bir e-
lenceyi kendi klelerinden bedava olarak salayabilir. Horatius
bunu, zinaya gre ok daha gvenli ve rahat bir alternatif olarak
deerlendirir (Satire, 1.2). Resmi olarak odalk saylmak da
m m k n d r , ancak byle bir ilikinin bir bakas ile yaplm ev-
lilikle birarada yrtlmesi beklenemez. Erkeklerin bakalaryla
cinsel ilikiye girmesini yasaklamak dncesi bu gelenekte yok-
tur, fakat resmi dzenlemeler baka bir konudur.
Augustus'un, halk aile yaamna tevik edecek bir seri kanun
karmak mecburiyeti duymasndan anlaldna gre, tm bu
ilikiler bir nfus patlamasna yol amamtr. Bu kanunda, evli
olmayanlar aleyhine ve ya da daha fazla ocuk sahibi olanlar
yararna maddeler vardr. Byk bir aileye sahip olan Drusus ve
Antonia (Germanicus ve Cladius'un ebeveynidirler) gibi soylu,
eski moda ve ansl iftler bir yana, bu kez de gen yata len ko-
adr ve Roma'da zgr doan ocuklarn says ok azdr. Ksr-
lk, dk, kurun zehirlenmesi, d o u m sonras l m l e r ( a n n e
ve ocuklar iin) doal tehlikelerdir; Plinius'un en ackl mek-
tuplarndan birinde, doum esnasnda len iki kzkarde anla-
tlmaktadr (VI.21). Bebek iin "doal olmayan" dier riskler de
sz konusudur. Krtaj yaygndr. Iuvenalis'in bu nedenle, ha-
dm edilen bir sevgiliden sz ettiini biliyoruz. te yandan Ovi-
dius, srf karnlar bymesin diye bebeklerini krtajla aldran
kadnlara ate pskrr (Amo/es, II.4). Zira iirin devamnda da
anlatld gibi, krtaj da ocuk doumundan daha kolay deil-
dir ve lmle sonulanabilir. Baba, doan bebeinin yaamas
veya lmesi konusunda sz sahibidir ve ocuunun sokaa bra-
klmasn da isteyebilir. Roma'da ocuk cinayetlerinin ve sokaa
terketmelerin boyutlar bilinmemektedir. Sokaa braklm bir
ocuun yeniden ailesine kavumas ve gerek sevgiyi bulmas
ise, Roma'dan ziyade Yunan geleneinden kmtr.
Romallarn gebelikten korunma yntemleri ile ilgili bilgilerin
ounu, Ephesos'da eitim grm ve I.S ge 1.- erken 2. yzyl-
larda Roma'da alm olan Soranus'a borluyuz. Gnmze
dek kalabilen eserlerinden Gynaecology zellikle ok nemli-
dir. (Kadnlarn rahatszlklar ile ilgilenen ve ebelik yapan ka-
dn doktorlar da vard.) Krtaj yerine kullanlan gebelikten ko-
runma yntemleri eitlidir. Plinius'un anlatt bir yntemde,
tyl bir rmcein vcudundan karlan kurtlarla yaplm ve
geyik derisine sarlm bir amulet kullanlr (Naturalis Historia,
XIX.27). Dier metodlar ise, kadnn adet grme ritmine daya-
nan (ne yazk ki Soran us, perhizle geecek ve riskli olmayan d-
nemler iin tamamen yanl saptamalar yapmtr); cinsel iliki
srasnda pamuk ve benzeri tamponlarn kullanlmasn neren;
kadnn birlemenin en can alc annda nefesini tutmasn sy-
leyen nerilerdir. Kadnn kendi kendine kullanabilecei yalt-
c maddeler ise, zeytinya, bal, reine, balsam, beyaz kur un ve
alumdur (Gynaecology,I.61). Bunlardan bazlarnn kukusuz
zararl etkileri olsa da, zaten tm yntemlerin gvenli olduu,
ya da rahatszlk v e r m e d i i s y l e n e m e z .
ehrin hanlarnda nasl bir iki alemi yaplrsa yaplsn, evde
ciddi biimde iki iilmeye ve ak sak konumalara balanma-
dan nce evin gen ve ocuklar yataa gnderilirdi. Zira ne de
olsa, ertesi sabah okula gitmek iin erken kalkmalar gerekiyor-
du.
 Bir peetenin iine konulmu yiyeceklerle birlikle, taverna-
dan, ya da haminin evindeki yemek davetinden eve dnlrken
(ev sahibinin izin verdii kadar ve evdeki en iyi ikinci arapla ola-
bildiince doldurulmu bir mide ile), sarho, ak veya air biraz
d u r u p duvarlar birka graffti ile sslerdi. Gzel bir ehir olan
Herculaneum'da bu karalamalara fazla rastlanmamakla birlikte,
Pompeii'de neredeyse her yerde, satlk ilanlar ve seim afileri
ile rekabet eden ak ve nefret ilanlarn, ar duygusal iyi niyet
ifadelerini, arap hakkndaki ikayetleri okumak mmkndr.
Sokaklar artk sessiz olmaktan ok uzaktr, nk gne batm
ve Iulius Caesar'n yasasna gre ara trafiine izin verilmitir.
Bu nedenle, dkkan sahipleri ve gnn kalabal ortalktan e-
kilmise de, sokaklarda ahap tekerleklerin grlts, at, eek ve
katrlarn uultusu vardr. ki tekerlekli hafif arabalar, taradan
gelen manda arabalar, yolculuklarda kullanlan daha bykleri
ve masif tekerlekli yk arabalar nedeniyle, ana caddelerdeki ses
dayanlmaz olmalyd. Iuvenalis, trafiin grlts yznden
btn gece uyuyamadndan ve trafik kazalarnn neden oldu-
u kemik krklarndan ikayet eder (III.235 ff).
te yandan, sokaklar emniyetsiz hale getirenlerin yine insan-
lar olduu da bir gerektir. Bu d u r u m u n tam tersi de geerlidir,
sadece korumasz olanlar dnerek, onlar iin sokaklarda do-
laan kiiler de vardr. Augustus kendi itfaiyesi olan vigiles'i ku-
rana kadar Roma'da polis gc olarak tanmlanabilecek bir te-
kilat yoktu; oysa gece, soyguncu ve katillerin en sevdii zamand.
Triumviri noeturni ad verilen birliin ise ne yapt tam olarak
bilinememektedir. Ama phesiz olan, su orann aada tuta-
rak isim yapmadklardr. Vigiles ise, yangn gzetleme iini bel-
li bal polisiye grevlerle birlikte yrtmekteydiler.
stenmeyen kiilerin yaklamasn nlemek veya yolu aydnlat-
mak iin sokak lambalar yoktu. Encolpius, Trimalchio'nun ziya-
fetinden evine dnmeye alrken, sokaktaki deme talar ve
anak mlek krklar zerine yuvarlanr, ok zor anlar geirir,
kaybolur, fakat yolu tebeirle iaretleyen Giton'un zekas saye-
sinde sa salim yatana kavuur (Satyricon,79). Maceralarnn
daha en banda gece iner, hi de emniyetli grnmeyen ve
muhtemelen pek ok hrszln yapld bir pazar yerinde yan-
kesicilerden korkar (Satyricon,12). Zira kendisi de alnm mal-
lar tamaktadr ve bu ona doru grnr. te yandan, yankesi-
ciler sokaktaki en az tehlikeli tehditler arasndadr.
 Iuvenalis bir taraftan, ho olmayan kimi maddelerle du yapmak-
tan, bir taraftan da insulae'nin st kadarndan atlabilecek ve arala-
rnda mleklerin de bulunduu plerin altnda kalp lmekten
ekinir. Yolda, kavga etmek iin frsat kollayan sarho bir kabaday
ya da bir soygunla karlaabilirdiniz. Vigiles'in varl bile dayak ye-
menizi, hatta ldrlmenizi engelleyemeyebilirdi; zira devriyeye -
kanlarn says yeterli deildi. Iuvenalis'e gre, eer evinize klele-
riniz tarafndan, evreniz mealelerle aydnlatlarak ve emniyedi
bir ekilde gtrlecek kadar zengin deilseniz, gece sokaa k-
madan nce vasiyenizi yazmanz yerinde olurdu (III.235-319).
Uzun bir gnd. Misafirler divanlarn rahatlndan kalkm,
ayakkab, toga ya da pelerinlerini istemektedirler; artk cesareti top-
layp eve gitmek zere sokaa kmak zamandr. Evin iindeki k-
lar sndrlm, bahenin kokular karanlkta ieri szlmektedir.
nsula'da komularn horlamas, merdivenlerde tartan veya kusan
bakalarnn sesleri duyulmaktadr. Evin hanm, bir sre iin koca-
snn da ziyaret edebilecei odasna ekilmitir. Uyumadan nce
yzne, ekmek ve sudan oluan bir maske uygulamay ihmal etme-
yecektir, bylece ertesi gn daha diri bir grntyle karlayacak-
tr. Belki de evin beyinin yapacak ileri vardr ve geceyi okuyup -
renerek, hazrlklarla geirir. Fakat btn gzler kapanmaldr, hat-
ta beki ile kpeininkiler bile. Naslsa ikisinden birinin kula, ki-
lit ve menteeleri zorlayan hrszn tkrtlarn duyacaktr.
Seyisler hayvanlarn arabalara komak iin hazrlar, veya gece i-
leri bitince onlar dinlendirirler. Insulae'de kiraclar mangallann-
daki son kvlcm da kontrol eder ve sndrrler. Dkkannn s-
tnde yaayan tccar, evresine bir kez daha gz atar ve hereyin
gvende olup olmadna bakar. Vigiles kla ve istasyonlarnda n-
betlerini gzden geirir.
Kleler partinin dkntlerini temizlemeyi bitirmi giderken, es-
nemektedirler. Yataklar onlar bekler. Taban mozaiinde "kedi g-
z" ad verilen floresan talar, birkann dmesini nlemitir mut-
laka (bu talar Pompeii'deki Ceii Evi'nde grlebilir). Ve bylece,
evimizin sakinleri iltelerine gmlp, yorganlarnn altnda uyu-
makta ve arena, politik gler, romantizm /a da ordu hakknda
dler grmektedirler. Kpek yavrusu yataklarn evresinde dola-
np, sahibinin ayakucuna zplayacak ve orada kvrlp rahat bir uy-
kuya dalacaktr. Roma: Bilinen dnyann bu en byk ve en zen-
gin, garip, kalabalk, grltl, muhteem ehri bile, burada ve bir
zaman iin huzura kavumutur.
 ileride Yaplabilecek
alma ve Projeler in neriler

1. Roma kentlerini ziyaret ediniz - benim iin bir Roma kentinin

sokaklarnda dolamann, yaplara dokunmann, Romallarn
yaadklar yerlerde bulunmann yerini hibir ey dolduramaz.
Avrupa ktas, Anadolu, Levant ve Kuzey Afrika'da neredeyse ta-
mam korunmu Roma kentleri bulmak m m k n d r . Bu ne-
denle, geziler iddetle nerilir.
2. Mze kolleksiyonlarnn ve sergilerinin incelenmesi.
3. Kaynaklar okuyun ! Edebi adan daha az deere sahip baz
kaynaklarn, gnlk yaam konusunda n plana kacan g-
receksiniz. Bir baka kltr tanmaya alrken, o kltrn
bizzat kendisi hakknda sylediklerini okumaktan daha iyi bir
yol yoktur.
4. Bir Roma ziyafet sofras kurun. Bu, artlar uygun olduunda
grup almas yapmak iin mkemmel bir frsattr. Zira bu ki-
tapta da dile getirilen farkl konular tek tek ele alnabilir ve da-
ha kapsaml almalara dntrlebilir.
i. Bir R o m a y e m e i n i aratrn ve piirin
ii. Roma mobilyalarn aratrn (en azndan kandillerin repro-
dksiyonlarn bulmak zor olmayacaktr).
iii. R o m a i dekorasyonunu inceleyin.
iv. Roma giysilerini aratrn ve dikin (tiyatro kostmleri ile ilgi-
li bir kitap size bu konuda yardmc olabilir).
v. Roma taklarn aratrn (reprodksiyonlar bulunabilir).
vi. R o m a makyajn inceleyin ( ancak uygulamak k o n u s u n d a dik-
katli o l u n ! ) .
vii. Roma tabak anaklarn aratrn.
viii. Roma mzik aletlerini aratrn (Roma mzii kaytlarndan
oluan kasetler vardr, ar cak bu mziin kulaa nasl geldii ko-
nusundaki bilgiler snrldr).
ix. Bir gsteri dzenleyin; rnek olarak bir oyundan blm
okunmas gibi.
 Okunabilecek Kaynaklara Ynelik
neriler

eviriler ve iki Dilde Yazlm Metinler

Roma'da gnlk yaama dair deliller ok sayda ve eitlilik-

teki kaynaktan elde edilebilir; neredeyse her yerde ipularna
rastlanmakla birlikte, belli eserler ierikleri ve hergn yaanan-
lar anlatmalar nedeniyle daha yararl olabilir: Ak iirleri, hiciv,
romanlar, kiisel mektuplar ve deiik konular zerine yazlm
pratik ders kitaplar. Aada belirtilenler, yardmc ve nispeten
kolay bulunabilir kaynaklardr; ancak yine de tamamlanm bir
liste veya metine bal almalar iin kesin bir rehber olarak ka-
bul edilmemelidirler. Bu konu, daha ciddi almalara bir ba-
langtr ve benim rehberlik ilkem de, bilgiye ulamaktaki kolay-
lktr. evirilerin pek ouna notlar eklenmitir.

Apicius, The Roman Cookery Book, ev. Barbara Flower ve Eli-

sabeth Rosenbaum, Londra, 1958. ki dilli.
The Roman Cookery of Apicius, Translated and Adapted for the
Modern Kitchen,John Edwards, Londra, 1984. Hem birebir
eviriyi, hem de hemen tm yemekler iin modern terimlerle
yazlm ve denenmi tarifleri iermektedir (Apicius, profesyo-
neller iin yazyor ve amatr bir ann "yenebilecek bir yemek"
piirebilmesi iin gerekli olan miktar, zaman gibi bilgilere yer
vermiyordu).
Cato, On Agriculture, ev. William Davis Hooper, Loeb
Classical Library, Londra ve Cambridge, Mass. 1936. Bu
kitap tara yaantsndan sz etmez, fakat yemek tarifleri ve eve
ait dier ayrntlar yznden Cato da listeye alnmtr.
Catullus, ev. Francis Warre Cornish, Loeb Classical Library,
Londra ve Cambridge, Mass. 1988.
The Poems of Catullus, ev. Peter Whigham, Harmondsworth,

Cicero, Letters t o Atcus ( cilt), ev. ^ ^ ^

Classical Library, Londra ve Cambridge, Mass.,1912-1910.
Cicero sk mektup yazard, ancak bu mektuplarda zel bir ya-
knlk ifadesi vard.