You are on page 1of 355

y k k tapla r va r . . .

riMAS YAYNLAR
istanbul 2016

timas.com.tr
AKADEMlK DERS NOTLARI
(1938-1986)
Tmur, Inklap Tarihi, Oman.l Tarihi
HALIL INALCIK

:IMA YAYlNJ.AIlI i 3992


Osmanl Tarihi Dizisi i o7

YAYINA HAZlIlLAYAN
Ali Ik

I'IlOJE EDITORO
Adem KOaI

EDITOR
Zeynep Berkta

KAPAK TASAlUMI
Ravz.a Kzhu

ITASAIUM
Tamer Turp

.BASKI
Man 2016, Istanbul

ISBN
ISBN: '11"'I;OS..c&...i!i!lS.. .

911llI}jl!ljl l lll'lUII}11
:IMA YAl1NLAIU
Caalolu, Alemdar Mahallesi,
A1aykk Caddesi, No: 5, Fatih/Istanbul
Telefon: (0212) 511 24 24
P.K . 50 Sirkeci / Istanbul

rmas.com.tr
imas@imas.com.tr
facebook.com/timasyayingrubu
wier.comltimasyayingrubu

Kltr Bakanl Yaynclk


Sertiflka No: 12364

BASK VE d.:r
Sistem Matbaaclk
Ylanl Ayazrna Sok. No: 8
Davurpaa-Topkap/fsranbul
Telefon: (0212) 482 II OL
Matbaa Sertiflka No: 16086

YAYN HAKI.AJIL
Eserin her hakk anlamal olatak,
T ima Basm Ticaret ve Sanayi Anonim irketi'ne aluir.
!zinsiz yaynlanarnaz. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.

HALIL INALCIK

ADEM
DEJR NOTLA
(1938-1986)
Timur, inklap Tarihi, Osmanl Tarihi
HAliL iNALCIK

Halilnalck, Ankara niversitesi DTCF ve Siyasal Bilgiler Fakltelerinde 1942-1972


yllar arasnda tarih profesrl yaptktan sonra 1972-1986 dneminde Chicago
niversitesi'nde tarih profesr olarak grev almtr. 1993'te Bilkent niversitesi Tarih
Blm'n kurmu olup burada Osmanl tarihi zerine dersler vermektedir. 72 kitap
ve SOO'e yakn makalenin yazar olan Inalck'n, Ingilizce yaymlanm The Onoman
Empire - The ClassicalAge (Osmanl Imparatorluu-Klasik Dnem) ve Economic and
Social History ofOnoman Empire (Osmanl mparatorluu'nun Ekonomik ve Sosyal
Tarihi) adl eserleri Yunanca, Arapa, Rusa ve Leheye evrilmi bulunmaktadr.

Osmanl tarihi alannda nde gelen birok akademisyene hocalk yapan Halil Inalak' i Trkiye,
ABD, Ingiltere, Srbistan ve Arnavutluk Akademileri asli ye semi olup ayrca imdiye
kadar 23 niversite kendisine fahri doktorluk unvan tevcih etmitir. Trk bilimini dnya
lsnde temsil eden Istanbul doumlu tarihimiz bugn oo. yan idrak etmektedir.

Timq'tan fLIW dier kitaplar


Kurulu ve Imparatorluk Srecinde Osmanl
Osmanllar, Fuhat, Imparatorluk, Avrupa ile llqkiler
Osmanl ve MorUrn Turkiye
Tarihe Dlen Notlar
. . .

INDEKILER

. BLM
TMUR
NSZ .............................................................................................. 11
TMUR
CAHUN, BARTHOLD V E BOUVAT'NIN
KARLATRMAl NCELENMES ............ . ............. . ..... 13

1938-1939'DA PROF. FUAD KPRL'NN


ORTA ZAMAN TARH SEMNER vAZFES............................ 13
A. Mevzu'un Tespiti. . ...
...... . ...... ... . . . . .. . . .
.. . . . . . . ... ... .............................. .. . 13
.

B. Mevzuu Tasnif ekilleri . .


. ..... ......................... ................ .... ............. . 14
C. Menbalanrun Mukayesesi .... . ... . . . .. .. . . . . . . . . . . ................................... . . . 16
D. Timur Devleti'ni Douran Tarihi erait ............................. .......... . 19
E. Timur'un Menei . . .. . ................................................. . . . . . . . ... . . ............ 23
F. Maverannehir Hakimi Olana Kadar Timur ..
.... . ........ . .
......... . . .... 24
G. Timur mparatorluu ve Timur Devri Medeniyeti .. . .. .. . . ... . . . ...... 25

Kronoloji: Timur'un Ftuhab ......................................................... 32


Bibliyografya .
.................... ................................................................ 34
FUAD KPRL'NN SEMNERNE SUNULAN AlMANN
ESK HARFL oRJNAL . .. . . . . . . 35
.............. . . . . . ............... . ...... . . .. ..... ..... ...

II. BLM
MLL MCADELE DEVR
(1908-1923)

NSZ . .
.............. ............... ..................... ...................... . ................... 57
MLL MCADELE DEVR (1908-1923) ...................................... 60
nklap Tarihi Milli Mcadele Devri... ................................................ 60
Trkiye Byk Millet Meclisi'nin Almas: 23 Nisan 1920 ........... 95
stanbul'un gali . . .. . . .
......... . .. . . . ...... . . . . .. . . .
.. . . ..... . ..................... ............ . 107
Ankara'da Byk Millet Meclisi'nin Toplanmas . . ..
. ........ . ..... ...... . 109
Sultan'n Mcadelesi, Hilafet Ordusu ve Sevr Antlamas!. ........ .. 114
Sevr Antlamas (LO Austos 1920) ................................................... 117
Dzenli Milli Ordunun Oluturulmas,
i. ve II. nn Zaferleri, Londra Konferans!. . . . ..
.. .... .. . .... ................. 121
Sakarya Meydan Muharebesi ve Sonular . .
............... ... ...... .... ..... . . 132
Sakarya Zaferi'nin Siyasi Sonular ... ..
.......... . . .... . ................ ......... . . 138
Sakarya'dan Sonra Byk Taarruz .
................ .................................. 141
tilaf Devletleri'yle Mudanya Atekesi .... .. . .
... . ..................... ......... . 144
Lozan Konferans ve Antlamas . .
.. ........ ......................................... . 147
Kapitlasyonlarn Kaldrlmas ......................................................... . 152
nkIap Tarihi Dersleri Metnine lave .. . . ... . .. .
... ................ ............... . . 154
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi'nde kan
Makaleler ........................................................... ... . .. . .... ... .
. . .. . ...... .. ... . 155
. . .

NKLAp TARH DERSLERNE


LAVE EDLEN BELGELER . . .. . . . . .. .. ... ........... . ............ .. . . . .. ..
.. . .... . . 157

III. BLM
OSMANL MPARATORLUGU
TARHNE KUBAK
NSZ .. .. . . . . . . .... . ... . . . .. ..... . . .... ....... . . . . .. . . .
. . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . .. . ... .. .. . . ....... . 195

OSMANLI MPARATORLUCU TARHNE KUBAK


(1969 Sofya Kongresi' ne Rapor )................................................... 196
Balkanlar' da Osmanl Fethinin Sosyal Koullar ...... ... .. ... . . . 206
...... . . ..

Fatih ve Brokratik-Merkeziyeti
mparatorluun Kurulmas ........... ........... .. ................................ . .... .. 213
Osmanllar ve mparatorluk Ekonomisi . .. .. . .
.. ......... . . . . . . .... ... ........... 216
Osmanllarda Hilafet, mparatorluun Dnya Siyaseti .............. . . 217
Osmanllar ve Avrupa Devletler Sistemi . . . .
.. . . ............. ....... ........ ... . . 219
Nfus ............... ...................................................................................... 220
Devlet Gelirleri ve Ekonomi ............ .. . . .
.. ...... .. ................................... 222
Osmanl Klasik Kltr . .
. ................. ................... ....... ............... . . .. .... 225
Brokrasi ve Kanunlar . . .
........................ ....... ... .............. . . ......... . .... . .. 229
Byk Bunalm, 1517-1610 ve Kkl Deiim ............................... 229
Merkeziyetiliin Zayflamas, Ayan- Vilayet ............................... 236
Merkeziyeti Brokrasinin Canlanmas:
Tanzimat ve Reaksiyon ............................................................... . . . . . . . . 240
Trkiye Cumhuriyeti .......... . . ................................ .............................. 242

v. BLM
OSMANl TARH
CHCAGO NvERSTES TARH BLM'NDE
1972-1986 DNEMNDE VERLEN DERS ZETLER ........... 249
II. Murad Dnemi (1421-1451) ve Kalknma ................................... 249
II. Murad Dneminde Anadolu Beyleri. . . ........................................ 253
Venedik ve Macaristan'n Balkanlar'da lerlemeleri ...................... 254
Bunalmn Sonu, Rumeli'de
Osmanl Egemenliinin Pekimesi ........ . . . . . ...................................... 256
mparatorluun Kuruluunda Kesin Aama .................................. 261
Toprak ve Kyl ................................................................................ . . 290
o o o o

l B OLUM
o

TMU
NSZ

Timur yazsn, 1938-1939 ders ylnda, Dil Tarih Corafya


Fakltesi'nde Fuad Kprl'nn Orta-a tarihi semineri iin onun ta
limatyla hazrladm. stanbul Darlfnu'nda Ziya Gkalp'in destek ve
ilhamyla Trk kltr tarihi kurucusu byk bilgin Fuad Kprl, yalnz
arahrma metodolojisiyle deil, o zaman hi bilinmeyen bu rencisini
himaye ederek, akademik hayata girmesinde balca destek olmutur.
Aada deitirmeden tam metnini verdiim Timur balkl seminer
devini okuduum zaman Kprl seminerdeki rencilere dnp yle
dedi, "Hepinizden bu ocuun yazd vazife gibi yazmanz beklerim."
Seminer denemesinde bana verilen dev, balca Bahl yazar, ikisi
Fransz, biri Rus, L. Cahun, W. Barthold ve L. Bouvat'Oln Timur zerin
deki incelemelerini karlatrp kaynak ve metodoloji bakmndan sonu
ve yetenekleri zerine bir hkme varmakt. Bu g bir iti. Franszcam
iyiydi, Fransz tarihi L. Cahun, Orta Asya Trk tarihi zerinde nl
eseriyle Trkln nclerinden saylr. L. Bouvat, bir genel tarihte
Timur ve dnemi zerinde bir blm yazmhr. Rus oryantalisti Barthold
ise, o zaman Orta Asya tarihinin en tannm uzmanyd.
DTC Fakltesi'nde seminerlerde seminer denemeleri zerinde ge
nel tartma ahrd. Kprl'nn Orta-a tarihinde en yakn grd
rencisi Osman Turan, Kprl'nn vglerini fazla bulmu olmal,
" Ama efendim, hepimiz biliyoruz ki, bu konuda Barthold sz getirmez
bir otoritedir," dedi, haklyd. Ama seminer vazifesinden beklenen ey,
konunun ileni tarzdr.
Aradan bir yl geti, faklteden mezun oldum. Tarih blm iin bir
ilmi yardmc (asistan) alnacakt. Kbrsl bir Yeni-a tarihisi arkadala
ben namzettik. Krs onu destekliyordu, ansm azdL Kprl o zaman
mdahale etti, Dekan Emin Eriirgil'e gitti ve beni destekledi. Byk
otorite olarak Kprl'nn destei a1amazd. Bylece ben, ilmi yardmc
olarak Yeni-a tarihi krssne atandm, yetmi yllk akademik hayahm
balad. Timur konulu seminer devimi bu itibarla, kiisel biyografim
12 Ha lil inalc/

iin ilk nemli kant olarak aada aynen sunuyorum. Metin, Trke dil
tarihi bakrrundan da ilgin olabilir. Bu denemede, Kprl'nn yaratt
bilimsel dil ve slftbu izledim, hatta gsteri olsun diye, biraz da adal
bir slftp kullandm. Kprl bunu fazla buldu; metnin zerinde bilgi
ve dil bakmndan dzeltmeler yapl.
Soyadm o zaman Bozkurt idi; soyad kanunu, ay iinde bir soya
d ile gelip tescil etmeyenler iin nfus idaresine soyad verme yetkisi
tanyordu. Ailemiz iin nalck ad tescil edilmiti. Tarihte nalck ad,
Sirderya zerinde Otrar valisinin ad olarak geer. nalek, Cengiz Han'm
bir kervann yamalam, bu hareket Mogollarn slam dnyasn istila
etmelerine neden olmutur (1220).
Halil nack
TMUR
CAHUN, BARTHOLD VE BOUVAT'NIN
KARLATRMAL NCELENMES
1938-1939'DA PROF. FUAD KPRL'NN
ORTA ZAMAN TARH SEMNERVAZFES

A
Mevzu'un Tespiti
Cahun, Barthold ve Bouvat'run Timur tarihi hakkndaki almalan
m ve ortaya koyduklar netice ve izahlar mukayese etmek ve sonunda bir
kymet hkm vermek phesiz geni bir anlay ve bilgiye mutavakkftr.
Bunu kendim vazife olarak zerime almaya cesaret edemezdm. Zira bu
vazifeyi hakkyla baarmak iin unlar yapmak lazmd:
1. Bu melliflerin ilmiahsiyetlerini tespit ve izaha yarayacak ekilde
hayat ve ilmi yetime tarzlarm bilmek,
2. Balca eserlerini ve bu eserler hakkndaki tenkidIeri okumu
olmak,
3. Timur devri kaynaklarm bu melliflerin yazlanyla karlabrarak
tetkik etmek ve kaynaklar kullam tarzlarn ve derecelerini tayin etmek.
Bunlar yaplamamtr. Buna kar vazifeme daha basit ve tabii
natamam bir ereve izmeye mecbur oldum. Bibliyografyada saydm
eserleri karlabrmak, verdikleri bibliyografyadan ve alttaki haiyelerden
melliflerin kaynaklarla mnasebetini gstermek, istidlal tarzlarna,
hkmlerine mevzu-bahs ettikleri meselelere dikkat etmek ve btn
bunlardan netice olarak melliflerin umumi karakterlerini takribi olarak
gstermek.

Mellifler
Mellifler hakknda bulduum ksa malmat burada vermeyi
faideli buldum.
14 Halil nalck

L. Cahun Paris Edebiyat Fakltesi'nde serbest profesr ve Mazarin


Ktphanesi'nin hafz-i ktb idi. Introduction ct l'histoire de l'Asie adl
bir eser yazmtr. ark dillerini bilmez.
V. Barthod, stanbul Darlfnun'unda yapt takrirlerden mrek
kep Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler adl kitabn mukaddimesine
gre Barthold, 1891'de Petersburg Darlfnunu ark Dilleri Fakltesi'ni
bitirmi 1891-1892'de Almanya'da Profesr August Mller ve Nldeke'nin
derslerine devam etmi, sonra Trkistan'a seyahatler yapm, 1900'de
doktor unvan kazanm ve 1913'te Rus Ulum Akademisi'ne tabii aza
seilmitir. Muhtelif slam tarihi mecmualarna makaleler vermi ve
slam tarih ve medeniyeti zerine mhim eserler yazmtr. Orta Asya
Trk Tarihi'nin en byk mtehasss olarak gsterilmektedir. slm
Ansiklopedisi'nde Trklere ait makalelerin byk bir ksmnn yazlmas
onun selahiyetli kalemine tevdi edilmitir. Bu makaleler Trk tarihi, Trk
edebiyat, tarihi corafya, Trk etnolojisi zerinedir.
L. Bouvat hakknda da malumat bulamadm. islm Ansiklopedisi' nde
yazlm baz makaleleri vardr. Bunlar arasnda Timur ve Timuriler
maddesi de bulunmaktadr. Tarih-i Osman! Encmani Mecmuas 'nda Halil
Edhem Bey'in bir bibliyografya tenkidinde: Les Barmerides adl bir eseri
olduunu grdm. Halil Bey eseri beeniyor. (Sene 5, sayfa 61) Bouvat'n
bu vazifeyi hazrlarken kullandmz kitab Histoire du Monde serisinde
kan Empire Mongole'dr.

B
Mevzuu Tasnif ekilleri

CAHUN
L. Cahun'n Yazs urada:
Lavisse-Rambaud, Histoire Generale, III, Ch. XiX.
Asya'nn Siyasi Teekklat: Timur. kinci Mogol mparatorluu
1270-1405.

i
Cengiz Han SI.ilesinden Son Gelenler
XIII. asr sonunda Mogol mparatorluu: Yeni seferler; Japonya,
Hind-i ini, Malezya: Byk ticaret yollar,
Dini inklap: Trk Hristiyanlnn sukutu, slamiyet'in zaferi, XLIII.
asr balangcnda Mogol mparatorluu.
A k a d e m i k D e rs N o l a r ( 1 938 - 1 986) 15

II
Timur'un ilk Seneleri
Maverannehir'in siyasi ve dim ahvali-Timur'un doguu-Timur'un
ilk mcadeleleri- agatay Su1tan'na kar Timur'un muharebesi
Timur'un Maverannehir valisi olmas-Timur'un geni emelleri-sulta
na kar yeniden mcadele: Timur halkn ve imann mdafii-Timur'un
mahkum edilmesi-serseri valye ve soyguncular ba olmas-Timur
Maverannehir'in kurtarcs olmas-arazi sahibi beyler ve byk vas
sallarla mcadele-Timur 'un Maverannehir hkmdar ilan olunmas
Snnilik lehine Yasak'la kat-i mnasebet-Timur'un hkmet sistemi,
bir teokrasi.

III
Timur Tarafndan Kurulan mparatorluk
Timur'un portresi, imalde fthat, etenin hezimeti, eski Hristi
yan cemaatlerinin imhas-Horasan'n fethi, Kpak'la mcadele, Aks-i
tesiri olarak Rusya'nn kurtulmas-ran'da fthat-Hind'in fethi- Timur,
Asya'nn hakimi, Hilafeti ihya projeleri-Osmanl mparatorluu ile ih
tilaf kmas-Avrupa ile mnasebat, spanya ve Fransa-Timur'un son
seneleri-Maverannehr medeniyeti: Sanat ve Edebiyat.
Bir umumi tarihin kap ettirdii ekilde konularn her birini birta
km safhalara ayrarak anlatmaktadr. Tarihi oluu ve kuruluu olduka
toplu ve mtesanid bir ekilde canlandracak noktalar tespit etmitir.

BARTHOLD
Orta Asya zerine Dersler kitab stanbul Darlfunun'unda verdii
derslerden mrekkebdir. 12 derstir. Fihrist yoktur. ll.ve 12. derslerde
Timur tarihine ait kaynaklardan, Mogollarn ve agataylarn ictima} ve
dini vaziyetlerinden, Timur'un ahsiyetinden, medeni hayattan bahso
lunmaktadr.
Ulubeg ve Zaman adl eserinde asl mevzuuna girimeden: Mogol
mparatorluu ve agatay Devleti ve Ulus Emirleri Timur'un Saltanat
balklar ile bir giri yapmaktadr. 11. sahifeden 37'ye kadar devam
eden: Ulus Emirleri ve Timur'un Saltanat bahsinde fihriste gre un
lar grlmektedir: Emir Kazgan, onun halefleri ve Timur'un faaliyet
sahasnda grlmesi, Timur'un menei, Timur'un 1370 senesine kadar
faaliyeti, Timur ve ruhamler, Timur'un askeri kuvvetleri, Timur'un sara
ynda kadnlarn vaziyeti, Timur'un halefleri Timur, Cengiz'le mukayese,
Timur'un imari Craat.
16 Halil nalck

Grlyor k i Barthold, askeri ve siyasi hareketlerden ziyade, mo


dem tarih anlayna daha yakn olarak ictimai ve medeni vaziyetlere
ehemmiyet vermektedir.

BOUVAT
Cahun'un aksine, Timur'un hayalnda ilk devirlere ehemmiyet ver
memitir. Derhal askeri ve istila c icraahna geerek kronolojik bir ekilde
bunlan sralamhr. Sonra medeni bakmdan balca Garp eserlerinde
grlen dnceleri ksaca nakletmitir. Eseri toplu ve ksa malumat
almak iin ie yarar.
Netice:
Cahun ve daha esasl olarak Barthold Maverannehr'in agatay
mparatorluu dahilindeki vaziyeti ve ekilleme hareketini izah etmekte
dirler. Onlara gre Timur'da nceleri bu tarihi oluumun bir mmessilin
den baka bir ey degildir. Fakat Timur muazzam imparatorlugunu nasl
kurmutur? Bunu kuvvetli ahsiyetine atfetmektedirler. Bouvat o zaman
Yakn Asya'nn iinde yuvarlandg siyasi teettt ve kaynama devrini
ksa tasvirlerle gz nne koyarak onlan tamamlam grnmektedir

C
Menb al arnn Mukayesesi

CAHUN
Tzktit
Bouvat bu eser hakknda, btn vesikalan tanyan Nizamddin'i
hi zikretmedigine gre gayr-i mevsuktur, diyor. Halbuki bunu ve yine
Timur'a izafe edilen hahrah Cahun tamamyla dogru gibi kullanyor.
Sayfa 968'de Tzkit'n TImur'a ait oldugunu tasrih eder. Timur Trk
eden baka Farisiyi bilirdi. Fakat okumas yazmas yoktu.

Zafername
erefddin Ali Yezdi
Cahun Petis de Lacroix'nn 722'de yaphg tercmesinden istifade
etmitir.
bn Arab ah
Cahun tercmesinden istifade etmitir.
Ravdatussafa
Habibssiyer
Claviho
A ka d e m i k D e rs N otlar ( 1 938 1 98 6 ) 17

Cahun bilhassa Timur'un habrab ve Tzkdt' esas tutmu, ere


fddin, bn Aab ah ve Claviho balca kaynaklardr. Tabii, bunlarn
tercmelerini kullanmaktadr.

BARTHOLD
Tarih-i Hani
Uygur katipleri tarafndan Uygur harfleriyle Timur'un emriyle
yazlm bir Vekayi'name, Barthold, bu eserden istifade eden bir zbek
mellifinin eserini grm.
Zafername
Nizamddin ami
1403'e kadar gelir. Gayr-i matbudur. (Sonradan F. Tauer basm,
Profesr Kprl tarafndan dzeltme.)
Zafername
erefddin Ali Yezdi
1419' da balayp 1425'te bitirmitir. Barthold intikadsz bir ekilde
basldn sylyor. Bu esasen bir cihan tarihidir.
skender Anonimi
1412'de Timur'un torunlarndan sultan skender namna yazlm,
mellifi mehul bir eserdir. Yazma halindedir. Farisi bir cihan tarihidir.
Mellifi Orta Asya anane ve adetlerine erefddin'den daha ziyade
vakfur.
Gyasddin
Zbdetdtevarih
Hafz- Ebru bu eserini 1423'te Timur'un torunu Baysungur iin
yazmbr. Timur'a ait ksmnn muhteviab Abdurrezzak-i Semerkandi' nin
eserinden malumdur.
Essahuttavarih
bn Arabah
Matbudur.
Ravdatussafa
Tahran ve Hint tablan vardr.
Habibssiyer
(F. Kprl'nn notu: Trke tercmesi vardr. Mellif Hondmir)
Matlausa'deyn
Abdlrezzak-i Semerkal1di'nin eseridir.
Claviho
Hamdullah-i Kazmni: Tarih-i Gzide
18 H a l i l na/c k

Barthold, Timur v e torunlar iin u eserlerden de istifade etmi:


Tarih-i Alemarli-i Abbasi, skender-i Mni, Tarih-i Vassaf, Bedail-vekyi,
Asa}i, Devletah

Reahad-i Ali bn Hseyin Vaiz, Samariya: Ebu Tahir Hoca


Tarih-i Reidi (Kprl Reidi, Gayr-i Matbuh)
Mcmel-i Fasihi
Barthold'un haiyelerinde u eserler mezkilrdur: eremddin, sken
der Anonimi, Nizamddin, Claviho, bn Arabah, Abdlrezzak, Tarih-i
Reidi, Gyasddin Ali, Tarih-i Gzide, Devletah, Hvandemir, Musevi, Fasihi.
Bunlar iinde bilhassa Zafername (erefddin), Abdlrezzak, bn
Arapah ok kullanlmtr.

BOUVAT
Tarfh- i Hani
Timur Acem ve Mogol katiplerine her gn vekayii kaydettirirdi ve
sonra tarihi yazmakla mkellef ediblere bu vesaik arz edilirdi. Tarih-i
Hani bu Vekayiname'lerdir.
Zafername
Nizamddin am!
Tarih-i Hani'ye msteniden Timur'un emriyle yazlmtr.
Zafername
eremddin Ali Yezdi
Tarih-i Hani' ye istinad eder. amilnin eserini vesikalarla tamam
lamtr.
eu u Huru
eyh Mahmud-i Zengi ve ogu Kudbddin tarafndan yazlmtr.
Daha ziyade dastani bir eserdir. Timur'un hayatnda yazlmtr.
Gyasddin
Hint seferine ait bir eser yazmtr. Yegane yazma nshas Trkistan
Ktphane'sindedir.
Zbdetdtavarih
Timur ve haletlerinin mahmisi olan Hafz-i Ebri'nun bu eseri kom-
pilasyon olup ran Mslman hanedanlarna ait ksm kayptr.
Essahuttavarih
1412-14'te Musev tarafndan yazlmtr. Umumi tarihtir.
bn Arabah
Eserinin ismi: Acaib el Makdur Fi Nevaib-i Timur' dr.
Akademik Ders Notlar (1938 - 1986) 19

Ravdatussafti
Mirhond'un eseridir. Umumi tarih olup 6. cildi Timur'a aittir.
Habibssiyer
Hvandemir'in eseridir. Kymetli bir mecmuadr.
Matlau'sadeyn
Claviho
Hamdullah-i Mustevff Kazvini
Zaferntime namyla romanesk neviden bir manzume yazmtr.
Hatfi
Zafername adnda romanesk neviden manzum bir eseri vardr.
Schiltberger ve Boucicault'in Hatralar
Bouvat, eserindeki haiyelerde u eserleri zikrediyor: Blochet, e
refddin, bn Arabah, Vamberi, Brown, Grousset, Howard, Barthold,
stim Ansiklopedisi, Deginyi, Hammer, Tzkdt, Heyd, Saladin.
En ok erefddin ve Arabah' kullanyor. Brown'dan ve
Grousset'den de ok istifade etmi.
Bouvat, Tzktif sahte gsterdii halde eserinin 66. sayfasnda
balayan: Hkmet, dare ve Ordu bahsinde bu kitab esas tutmaktadr.
Netice: nn de kaynaklarn gsterdikten sonra diyebiliriz ki
Barthold ve Bouvat kaynaklar iyi tanmaktadrlar. Mamafih Bouvat
gsterdii muhtelif kaynaklarn ekserisinden tarihinde istifade etme
mitir. Halbuki Barthold kk byk her meselede muhtelif kaynaklar
mukayeseli bir surette kullanmaktadr. Cahun'un mehazlar ise mah
duddur ve asl kaynaklarn yanl tercmelerinden ve shhati pheli
eserlerden ibarettir.

D
Timur Devleti'ni Douran Tarih i erat

Cahun
13. asr sonundan itibaren Mogol mparatorluu mstakil devlet
lere ayrlarak paralanmaya balad. Bu ayrlmann en mhim sebebini
garptaki Mogollarn slamiyet'e girmesinde aramaldr. Mamafih daha
xV. asr ortalarna kadar Altn Ordu, lhanive agatay imparatorlarnn,
metbular Kaan'la ballklarn gsteren baz alametler vardr. Garbn
Trkleriyle arkn Mogollar arasnda temas yeri olan Maverannehr'de
dini bir kuvvetin, Mslmaln tesiriyle balar kopacak ve Mogol m-
20 Ha l i l n a l c k

paratorluu tamamen inhHAI etmi olacaktr. Timur bu vetirenin en


son noktasdr. O, Maverannehir Mslmanlarn, mrik Mogollarn
tabiyetinden tamamen kurtaracaktr.
Cahun iktisad ve ictima bir nokta- nazardan ilave ediyor: Trkis
tan gebeleriyle ran ve Maverannehr'in byk ehirleri halk arasnda
zddiyet ve mcadele yeniden domaktadr. Tabii Timur bu ikincilerin
kahraman olacaktr.
MaverMnnehir' de iki hakim unsur vard: Bir yanda slam dini ve
tarikatler, ulema, vakflar bunu temsil ediyordu, br yanda Trk byk
ailelerinden mrekkep byk arazi sahibi askeri aristokras.
Bu askeri aristokrasi arasnda Mogol kabileleri de vard. agatay
hanlarnn Maverannehir'de nfuzlar kalmamt. Memleketi hakikatte
drt kabile reisi idare ediyordu. Bu askeri aristokrasi memleketi iki d
mana kar mdafaa mecburiyetinde idi: imalde kendi hkmdarlarna
ve onunla beraber gelen asker gebeler, cenupta Horasan'dan Hseyin
Kert'in hcumuna kar Kazgan bunu baararak Maverannehir'in hakiki
hakimi oldu. Onun yetitirmesi olan Timur da kendisine bu vazifede
ona halef olacaktr.

Barthold

agatay hanlan gebelik ananelerine badrlar:


agatay han Algu lnce (1266) yerine vey olu Mbarek ah,
agatay Han ilan olunmutu. Bu adam slamiyet'i kabul eden ilk a
gatay handr. Bundan Kubilay'n yardmyla taht kapan Barak -ki o da
Mslmand- gedey'in torunu Kaydu'nun hakimiyeti altna girmeye
mecbur oldu. Kaydu, 1269' da Talas boyunda toplad Kurultay' da
dalar ve bozkrlarda yaamay ve davarlarn tarlalara salvermemeyi
taahht etti. Kaydu'nun, srf ahalinin menfaatine Andican ehrini ina
ettiini de biliyoruz.

Trkistan'n ticari ve zirai harabisi:


Mogol gruplarnn muhtelif medeniyetler tesirinde kalmas ve mu
ayyen bir veraset kanunu bulunmamas yznden birok karklklar
kmaktayd. Bu da ticarete ve ehir hayatna muzr tesirler yapyordu.
Ticaretin inktandan, denize mahreleri olan Mogol devletlerinden ziyade
Orta Asya Mogollar mteessir olmaktayd. Ogeday Han soyu ile aga
tay slalesi arasnda 130S-1306'da balayan muharebe, Maverannehir
A k a d e m i k D e rs Notlar (1938 - 1 986) 21

ve Trkistan'da ziraat ve ticaretin tamamen skutunu mucip olmutur.


Ziraat ananeleri kuvvetli ve topra msait olan Maverannehir kendisini
toplayabilmitir. Fakat T rkistan harap kald. Bundan sonra in' den
gelen Mogol ordulan da burasn tahribde devam ettiler.

Orta Asya Mogollannn Trklemesi ve slamamas:


13. asrda, gayet yava olmakla beraber Trkistan'n slamamas
ve Trklemesi devam etmekteydi. Karakitaylar Mslman olmulard.
Mogollar, glk zamannda yaplan slam takibahn tecdid etmediler.
1318'de Kebek agatay han oldu. Bunun saltanat, Orta Asya Mogollar
nn slam medeniyetine tedrici temesslleri tarihinde byk ehemmiyeti
haizdir. Bu han da selefleri gibi mrik kald. Fakat Maverannehir'de
Kaka-derya Vadisi'nde kendisine bir saray yaptrd. Bu, gebelik ana
nelerini, binaenaleyh Cengiz yasasn terk etmek demekti. ran usul
sikke bastrd. agatay hanlarnn sikkelerinde yazlar Trkedir. Mo
golca kelimelere rastlanmamtr. bn Batuta, Kebek Han Trke konu
an biri olarak gstermektedir. Marco Polo Kaydu'nun lkesine Byk
Trkiye ismini vermiti. Maverannehir'de birok Trklemi Mogol
kabileleri vard. Kebek'in kardei Tarmairin (1326-1334) Mslman
oldu. Bu hann Mslman olmas Maverannehir ile diger Mslman
memaliki arasndaki ticari mnasebatn canlanmasnda amil oldu.
Fakat yine ayn sebepten bu ktann agatay lkesinin ark vilayetle
riyle yabancl arth. Tarmairin yasaya riayet etmiyordu. Bu sebeple
Trkistan'da yeniden kargaabklar balam, 1346' da ve bundan sonra
1370' de Timur'un hakimiyetine kadar devam ederek Maverannehir'de
hanlar hakimiyetinin zavali ve burasnn da Kazgan'n hakim olmas ve
ark eyaletlerinden tamamyla aynlmasyla neticelenmitir.
Mogollar zamannda ran' da la-dini ilimler fevkalade bir varlk
gsterirken Orta Asya'da bilhassa dini ilimler byk bir ehemmiyet
kazand. Mhim eserler yazld. Derviler kendi tarikatlarn, Sir-derya
boyunda, steplerdeki gebe halk arasnda muaffakiyetle yayyorlard.
slam medeniyeti tedricen gebeleri ve hanlar nfuzu altna ald.

slamiyet'e aksulamel, Maverannehir'in ayrlmas:


Tarmairin yasaya muhalif hareket ettii iin hal' ve katl edilmi ve
hann makarn tekrar arka nakledilmi ve slamiyet'in nfuzu azalrruh.
Mamafih Tugluk ve TImur zamannda Mogolistan'da hakim din slamiyet
oldu (1348-1362). Kazan'n lmnden sonra (1347) Maverannehir/de
22 Halil inalck

hakimiyet Trk emirlerine intikal etti. Bunlar, balca drt kabilenin,


Arlat, Celayir, Kavin ve Barlas kabilelerinin reisleriydi. Bu kabileler,
Trklemi Mogolardand. Bu emirlerin ilki Kazgan gebe hayat sr
yordu. Maverannehir'de bu emirlerden mstesna bir ahsiyet, Timur
karak vasi bir devlet kurdu.

Timur, Trklerin Mogollarla mcadelesini mi temsil eder?


arki Trkistan'daki gebe ahali kendisine Mogol ad verdii
halde, Timur hkmeti gebelerine agatay deniliyordu. Mogollarla
agataylar arasndaki muhasamatn Mogollar ve Trkler arasnda milli
bir hus1met addedilmesi caiz olup olmayaca tamamen tavazzuh et
memitir. "Mamafih Trkistan'daki Mogollarn Trkletiini gsteren
kuvvetli deliller olduu halde, 1415. asrlarda Mogokann devamna
at ancak baz zayf emareler vardr."

Bouvat
Bouvat in'den Rusya'ya, Kbrs'a kadar Timur'un zuhurunda
mevcut btn devletlerin vaziyetinden ksaca ve ayn ayr bahsetmek
tedir. Ben mhim grdklerimi hlasa ediyorum.
Trkler ve MogoUar: agatay'n ve gedey'n lmnden sonra
agatay mparatorluu kart (12411242). Birok saltanat mddeileri
mcadelelere giritiler. Bunun neticesinde 1321'de Maverannehir'le
ete aynld. ungarya ile arki ve Garbi Trkistan'n byk bir ksm
ete'ye dahildir.
in'den eski yurtlarna atlan Mogollar da orada in metbuiyetini
tanyarak birtakm beylikler tekil ettiler (1370).
ran: Son derece taksime uram ve anariye dmt. Hanedanlar
iinde en mhimi Muzafferiter ran ruhunu temsil ediyordu. Fars ve Iraki
Acemi ve Kirman'a hakimdi. Merkezleri Yezd idi. Badat ve Tebriz'e
Celayiriler hakimdi. Kurt hanedan merkezi Herat olmak zere ran'n
imal-i arkisinde hkmet sryorlard. Sebzaver ve civarnda mfrit
ii olan Serbedaran hanedan hakimdi. Taht kavgalar bu hkmetlerin
hepsinde birer zaaf amiliydi.
Hindistan: Burada Mehmed Tulug'un din tazyikat yznden
umumi bir isyan km ve memleket valiler arasnda paralanmt.
Bouvat Barwne'nin fikrine itirak ederek, "Timur, asrlardan beri ezilen,
paralanan, ran'n vahdetini ve intikamn hazrlamtr," diyor.
A l a d em i k D e rs Notlar ( 1 93 8 1 98 6 ) 23

E
Timur'un Menei

Cahun
Timur, 1333'te domutur. Babas Taragay yahut Turgay adyla
anlrd. Taragay'n mensup olduu Barlas kabilesi daha ziyade Trk
meneinden grlmektedir. Esasen, muhakkat surette Mogol olan Arlat,
Celayir, Solduz gibi kabileler, Maverannehir'de yerlemi, dil, din ve
ruh itibariyle tamamen Trklerle bir olmulard. Timur irsen Barlaslarn
hakimiydi.

Barthold
Timur 1336'da domutur (erefddin). Anas Tekina Hatun'dur.
Babas Emir Taragay' dr. Kaga-Oerya Ovas' na ve Ke ehrine hakim
olan Barlaslardandr. Fakat Barlas kabilesinin reisi ve Ke'in hakimi
deildir (Nizamddin). erefddin'e gre Timur'un ceddi, agatay ulu
sunun hakimi ve agatay'n muasn Karaar'dr. Halbuki Reidddin'de
Karaar'n Barlas kabilesine mensup bir agatay emiri olduu mukay
yettir. Kaga Oerya Cengiz'in, sonralar agatay hanlarnn kanma yeri
olmutur. Kebek Han'n burada kendisine bir saray yaphrd malumdur.
Barlaslarla hanlann munasebeti hakknda kayt yoktur. Mavefinnehir,
harlar tarafndan, gelen kabileIere arpalk olarak verilmiti. bn Arabah'a
gre balca drt kabile vard: ArIaL, Celayir, Kavn ve Barlas. Barlas
(Mogol telafuzu Barulas) Trklemi Mogol kabilelerindendir. agatay
mparatorluu'nun ark vilayetlerininde de Barlas soyu vardr. Mogollar,
Trklemi hemcinslerine tezyifen (Karavnas-melez) derlerdi.

Bouvat
Timur, 1336'da Ke civarnda domutur. Timur'un ceddi Cengiz'in
amcaolu Karaar'dr (erefddfn). Timur'un eceresi mezar kitabesinde
yazldr. Bu ecere, Tumana Han'a kadar kar. (Not: "Tumana'nn olu
KauU' dir. Bunun rdemci Barulas namnda bir olU vardr. Barulas
kabilesi ve Timur bundan gelir. Barulas, kumandan demektir." ecere-i
Trki: s. 67)
Netice: Cahun Barlaslarn Trk olmas ihtimalini ileri sryor.
Ona gre Timur'u, Trk saymaldr. Barthold, erefddin'in rivayetle
rini Reidddin'in eseriyle karlahrarak salam neticelere vanyar ve
Timur'u Trklemi Mogollardan gsteriyor. Bouvat ise, erefddin'in
rivayetini tenkitsiz olarak kitabna geiriyor. Timur'un irsen Barlas kabi-
24 H a l i l na l c h

lesinin hakimi olmas meselesinde Barthold'la Cahun ayrlyorlar. Timur,


Nizamddin' de kabilenin reisi Had ile (birader) olarak gsteriliyorsa da,
ayn mellif bu tabiri kabilenin dier birka babuu iin de kullanmak
tadr. erefddn'e gre Timur'la Had'nin mterek cedleri agatay'n
muasr Karaar'dr (Barthold: Ulugbey ve Zaman, s. 13). Keza Bouavat ile
Barthold, erefddn'den alarak doum yln 1336 olarak tespit ettikleri
halde, Cahun nereden aldn gstermeden 1333 gsteriyor.

F
Maverannehir Hakimi Olana Kadar Timur

Cahun
Cahun, Timur'un kendisinin yazd iddia olunan tercme-i haline
istinaden hayatnn ilk devrelerini uzun uzun anlatmaktadr. (Halbuki bu
eser Barthold'a gre sahtedir. Zira bundan resm tarihte hi bahsolunma
mtr.) Cahun, Timur'u sedye bakmndan ideal bir valye olarak tasvir
etmektedir. Tuglug Timur'un olu lyas Hoca'nn Maverannehir'deki
yamalarndan bizar olan halk kurtarmak, halkn ve dinin hamisi ve
kurtarcs olmak Timur'un balca gayesiydi. Bunun iin ilk hareketinde
han tarafndan asi ilan olundu ve ldrlmek zere takip edildi. Bun
dan sonra bir mddet serseri hayat geirdi. Kuvvetlerini yava yava
oaltt. Halk onu, kahraman tanyordu. 1363'ten 1369'a kadar agatay
lar, Horasanllar ve Maverannehir'de rakipleri beylerle mcadeleden
sonra siyasi hakimiyeti eline geirdi. Balangtan beri din adamlar,
kendisine maddi ve manevi destek olmulard. Hseyin'i de yendikten
sonra 1369'da Belh'te Maverannehir hkmdar ilan olundu.

Barthold
Timur'un babas dindar bir adam olup ulema ve eyhlerle samimi
mnasebeti vard. Keza Maverannehir ve Mogolistan'da birok mhim
emirleri tanmakta ve mnasebette bulunmaktayd. Timur bunlardan son
ralar istifade etmitir. Timur, babasnn lm tarihi (1360) ile 1370 senesi
arasnda mstakbel kudretini hazrlyor, agatay ve Mogollar arasndaki
mcadeleye itirak ediyor, etrafna silah arkadalar topluyordu. Bun
lar bilhassa kendi kabilesinden alyordu. Hayatnda ok yalnz kald
ve dt zamanlar oldu. Fakat asla yeis gstermedi. 1360' da Mogol
hakimi Tuglug Timur'un yardm ile Ke ve Kari ehirlerinin idaresini
eline geiriyor. Kazga'nn torunu Hseyin'le ittifak ve Mogollara isyan
A kadem i k Ders Notl a r ( 1 938 - 1 986) 25

ediyor. ercik'te malup oluyor (1365). Nihayet Hseyin'le beraber


dahili ve harici dmanlarn alt ederek Maverannehir'in idaresini
eline geirmeye muvaffak oluyor. 1370'e kadar gah Hseyin'le beraber
gah Hseyin'e kar mcadelede bulunuyor. Bu tarihte Hseyin'i de
bertaraf ederek agatay hkmetinin reisi ilan olunduktan sonra, Arlat
ve Celayir emirleri ile uzun zaman hakimiyet iin arpt. Celayir ulusu
1376'da mahvedilmi ilan olundu.

Bouvat
Bouvat, 1370'e kadar Timur'un hayatndan gayet ksa bahsetmekte
dir. Timur'un genliinde cesaret ve zekas ile hret aldn yazdktan
sonra Tuglug Timur'dan bahsetmekte ve Timur'un saltanat hakikatte
ete'nin ve Hvarezmin fethiyle balar (1369-1370) diyerek, seferlerine
gemektedir.
Timur'un ftuhatn aada kronolojiden takip edebiliriz. Bunlar
uzun uzun yazmay lzumsuz buldum.

G
Timur mp ar atorluu ve Timur Devri Medeniyeti

Cahun
Siyasi ve ktirna tekilat:
Timur'un hkmet sistemi bir teokrasidir. Yasa'y (Cengiz'in ka
nunu) kaldrm yerine eriat koymutur. Bundan baka kendisi yeni
bir saltanat kanunu (droit souverain) ikame etmitir. Bu da Tzkat'dr.
Cengiz kanunu mucibince yasaya reayet etmeyen hkmdar Kurultay
hal' ederek Cengiz soyundan birini hkmdar ilan edebilirdi. Halbuki
imdi Timur, slam hukukuna istinaden hakim-i mutlaktr. Yeryzn
de Allah'n vekilidir. Trk-Mogol cemiyetlerinde bata hanedan aza
s ve Tarhanlar gelirdi. Halbuki Timur tebaasn 12'ye ayryor ve en
baa Peygamber'in ahvadn koyuyor. Btn evkaf ve idaresini, kaza
selahiyetini, belediye ilerini bir seyidin eline brakyor, dini takibata
ve propagandaya balanyor ve adli sahada din esaslar hakim oluyor.
Timur halife olmak istemitir. Peygamber soyundan Seyitler ken
disine biat etmilerdi. O, asnnda ve memleketinde dinin ihya edicisi
saylyordu. Mriklere kar Hind'e sefer amt. Bayezid'e yalnz
Kayser-i Rum unvan kullanyordu. slami unvann ondan esirgiyordu.
26 Ha lil Ina/ck

Timur, cihan hakimiyeti hlyasndayd. Dinin mmessili ve cihann


hakimi olmak, hilafetten baka neye delalet edebilirdi?

Askeri Tekila.t:
Timur umumiyetle askerlie sevk olunan Trkler iin ayn bir kad
(kadasker) tayin etti. Btn Trkleri askerlie sevk etmek iin askeri
oban kolonileri tehis etti. Tarhanhklar olanlarn elinden bu araziler
alnarak Sard'lara taksim olundu. Birinciler gebe oldular. Cengiz'in
bozduu kabile vahdetleri yeniden teessse balad. Timur ulusunda
40 umak (klan, asil hanedan) vard. Bunlardan l2'si tamga imtiyazn
haizdi. Bu umaklar Trk ordusun tekil ediyordu.

Medeniyet:
slam dini ve medeniyeti, Orta Asya Trklerini tamamen deitir
mitir. Xv. asra kadar Avrupallarla medeniyete msavi seviyede olan
Orta Asya Trkleri slam'n parlak devirlerindeki felsefe ve ilme tekrar
balamakla yerlerinde saydlar. Skolastik'e saplanp kaldlar. Pir, manevi
sahada. Sultan dnyevi sahada Trk'n hakimiydi. Sanat ve edebiyat,
dinin tesirinde btn aaasyla parlad. Fakat din, plastik sanatlara ve
elenceli rahat hayata mdahale etmedi. Bu hususta in tesiri Trkleri
msamahakar yapmt. orta Asya Trkleri, XV. asrda birok mhim mi
mari eserler ykselttiler. Claviho, Semerkant'ta birok muhteem saraylar,
camiler, baheler grmt. Bir yerde "buradan en mahir sanatkarlann
bulunduu Paris'e kadar herkes, bu kemerler, mozaikler, mermerler,
mavi ve yaldzh iniler karsnda hayran kalr diyor./I
Semerkant silahhanesinde her gn bin amele alrd. ehirde has
taneler, hamamlar vard. Timur zamannda Maverannehr'de ipekilik,
pamuk ziraati inkiaf ettirildi. Mhim kanal ebekeleri ina ve tamir
edildi. Memlekete keten ve kenevir ziraati getirildi. Herhalde Timur,
memleketini in'den ve sanayi tefevvukundan kurtarmaya alyordu.
Timur'un saraylannn duvarlannda seferlerini tasvir eden resimler
vard. Musuki de Timur ve halefleri zamannda takdir ve rabet bulu
yordu ve olduka yksek bir derecede idi. Minyatrler o devrin Garp
eserlerinden geri kalmamaktadr. Timur'la Trk dili ran diline galebe
ald. Maverannehir Rnesans adamlar, agatayca yazmaktadrlar. Fa
kat saray ve ilim dili Farsa idi. XV. asr ortasna kadar Maverannehr'de
Uygur harfleri de kullanlmakta idi. Timur devrinde Trke, Farsa ve
A k a d e m i k Ders N o t l a r (1938 - 1 98 6 ) 27

Arapa birok edebi eserler, lgatlar, dini eserler yazlm ve btn islam
alemince hret kazanm byk alimler yetimitir.

Barthold
Devlet ve Ordu:
"Timur'un kurduu devlet, Trk-Mogol devlet esaslar ve Trk
Mogol askeri tekilat unsurlar ile slam, bilhassa iran Medeniyeti un
surlarnn kendine mahsus bir telkibini gsterir. " Timur'un manevi
hamileli olan eyhler tandmz gibi (emsddin Kular, Seyit Berke,
eyh Zeynddin) seyitlere de hrmetle muamele ettiini biliyoruz. Za
mannda bunlar zahiren memleketi en nfuzlu ricali saylmtr. Mem
lekette Timur'un haleflerinden baka yalnz seyitlerin hayat tehlikeden
masun saybrd. Hafz-i Ebru, Timur'un eriat ve dini takviyeye urat
n yazyor. "Bununla beraber din Timur'un elinde daha ziyade siyasi
maksatlarna nail olabilmesi iin kulland bir aletten baka bir ey
deildi." Suriye'de Ali taraftarlarnn hamisi grlen Timur Horasan'da
Snnilii ihya etti. Timur, din adamlarnn sadakatine ehemmiyet verirdi.
imparatorluunu kurarken herhalde Trk milli gayeleri gzetmiyordu.
Gayesi, kabilse btn dnyay hkm altna almakt. mrnn sonunda,
btn slam fatihlerini cezbeden in'e sefere kmt. Zengin ve yksek
medeniyet sahibi Garp lkelerinden baka arktaki Trk-Mogol ge
belerini de inkiyad altna almak iin teebbslere girimi, bozkrlarda
kaleler ina ettirmitir.
Timur zamannda Kurultay'n hkm kalmamtr. Kurultay,
Tuva'lar vastasyla toplantya arbrd. Bu memurlar devlette hkm
dardan sonra gelirlerdi.
Timur, her eyden evvel Mogol tipinde bir asker ve babudur.
Mogol ananesinin bir mmessi1i olmak zere Timur, Cengiz Han sla
lesiyle karabete ok ehemmiyet verirdi.
Kazan Han'n kz Saraymlk'e saraynda ba zevce payesini ver
miti. agatay soyundan Soyurgatm' ve o lnce olu Mahmud'u
tahta karm han tanmt. Bunun da lmnde artk han tayin etmedi.
Hutbede ve sikkede bunlarn ad geerdi.
Timur, Mogollarn "daima g etmek" ananesini brakarak crm
addolunan bir fiilde bulunmutu: Semerkant' payitaht yapm ve ehirleri
surlarla evirmitir. Mamafih Timur, slam' dan ziyade Mogol kyafeti
tayan askerlerini kendisine balam ve ok muntazam bir ordu vcuda
getirmiti. Timur kendisini ehir ve ky ahalisinden ziyade bu askerlere
28 H a li l nalck

yakn grrd. Claviho agataylar yle tavsif etmektedir: "Yaz ve k


istedikleri yerde srlerini otlatmaya giderler. stedikleri yerde ekin
ekerler ve yaarlar. Tamamen serbest olup imparatora vergi vermezler.
nk davet olunduklar vakit orduda hizmet ederler." agataylar,
dier Mslmanlarn kendilerini kafir saymalarna ramen, tamamyla
Mslman askerleri olduklarna inanyorlard.
Askeri tekilat T rk-Mogol ordularnda olduu gibi idi. Timur
askerlerine belli bir ekilde serpu tayin etmiti. Yedi(?) koldan hcuma
girmekten ibaret yeni bir tabiye ekli tatbik etti. Timur'un askerleri ara
snda bir valyelik ananesi yaamaktayd. Harbe kadnlar da beraber
giderdi. Timur istila ettii yerler ahalisinden de asker alr ve bu askerler
iinde putperestler de bulunurdu. Timur, yama ve ktalleri dini sebep
lerle hakl gstererek askerine byk ganimetler temin ediyordu. Onlar
da kendisine sonsuz bir ballk gsteriyorlard.
Muayyen bir veraset kanunu yoktu. Prensler hususi ihtimam ve
terbiye grrd. Bu bir devlet ii saylr, ocuk pek kk yata anne
sinden alnarak mrebbilerin eline verilirdi. Sonra mstakil bir hkm
dar kabiliyet ve bilgileri alamak iin atabekler tayin olunurdu. Devlet,
btn slale azasnn malikanesi saylyor ve prensler kendi lkelerini
adeta mstakil birer hkmdar gibi idare ediyorlard. Timur, hanedan
azasndan kimseyi, en ar suu da ilese, idam ettirmezdi.
Timur/un idaresi ok iddetliydi. syanlar vahi bir ekilde
katliamlarla cezalandnrd.

Medeniyet:
Timur ve halefleri zamannda Trkistan, medeniyet itibariyle en
parlak devrini yaamhr. Timur, devletinin medeni unsurlar iin yalnz
yabana bir islilaa olarak kalmambr. Ayn zamanda aman vermeyen
tahribkar ve azimkar yapayd. Eski ehirleri ihya ettirmilir. Resmi
tarihe gre, Timur ekilebilecek olan bir kar yerin bo kalmasna m
saade etmezdi. Timur'un imara faaliyeti tahribkar faaliyetinden daha
kk olmayan bir inliba brakmaktadr. slam mimarisinin en gzel
devri Timur ve haleflerinin ismine baldr. Semerkant'ta yaplan binalar
umurniyetle ran mimarisinden saylyorsa da, byklk ve harici ihtiam
itibariyle asl ran numunesine faiklir. Timur mm! bir ehemmiyeli haiz
olan Ahmed-i Yesevi trbesini ina ettirmitir. Saraylar, camiler, byk
baheler yaphrmtr. Timur tarafndan vasi rnikyasta yaplan irva ve iska
A k a d e m i k D e rs N o t l a r ( 1 93 8 - 1 986) 29

ileri yalnz vatan olan Maverannehir'de deil, Mogol sahras Kabil


havzas gibi Semerkant'tan uzak memleketlerde de icra edilmekteydi.
Timur, Semerkant' dnyann en byk ehri haline getirmeye almb,
buras Timur ve halefleri zamannda byk bir ticaret merkezi olarak
kalmb. Buraya in emtias da geliyordu. TImur fethettii memleketlerin
sanatkarlarn zorla oraya gnderirdi. Payitahtna alimleri celbetmeye
de dikkat ederdi. Mimari ve ilim sahasnda aslen rani olan kimselere
tabi bulunuyordu.
Timur'un vefatndan sonra medeni faaliyet daha kesif bir hal ald.
Herat, Semerkant'n yerine geti. Timur'un torunlar zamannda yaplan
binalar daha salam, daha muhteemdir. Bu devrede Trk Edebiyat
da mhim bir inkiafa mazhar oldu. Kabilah, Seyfddin Barlas, Timur
devrinde Trke iirler yazyorlard. Timur'un lmnden sonra yetien
iki air halk arasnda mehur oldular. Bunlar da Sekkaki ve Ltfi'dir.
Btn agatay airlerini 15. asrn ikinci msrnda yetien Mir Aliir
Nevai glgede brakmbr. Babr'n eserleri ise, sonralar unutulmutur.
Nevai mrnn sonuna doru bir eserinde Trk lisannn Acem lisanna
stnln ispata alyordu. Timur'un torunu Ulug Beg de, Trk
Mogol ananatnn taraftar ve bir dereceye kadar Trk vatanperveriydi.
Timurller arasnda ilk defa T rke sikke bashran odur. Timurller iin
milli Trk piri Ahmed Yesevi idi. Tmur kendisi ve ahlaf Trkeden
baka Farsa biliyorlard. Timur zamannda hkmdarn ziyafetlerine
halk da itirak ederdi. Semerkant'ta ehir hayah ve elence inkiaf etmi
ve dini taassup gevemiti.
Gebe fatihler iin halk, Mslman hkmetlerindeki cizyeye tabi'
gayr-i mslim ahali gibi gebelere para vermek ve onlarn hesabna
almakla mkellef cizye-gzar bir snfl. Gebelerin slamiyet'i kabul
etmeleri de, slamiyet'le zddiyet tekil eden bu eraiti deitirememiti.
Hkmdar, cizyeden muaf tutmak iin yine gebe adetlerine mracaat
ederek Tarhan ilan ederdi.
Timur'un ahlaf, bozkrlardan km dier bir Trk kolu olan z
beklerle mcadelede mahvolmulardr.

Bouvat
slam'n mdafii ve nairi olan Timur, rakipleri Cengizhanilerin
gevek olarak takip ettikleri eriah, Yasak ile beraber kabul ettiriyor
ve din adamlarn ictimai snflarn bana koyuyor. erefddin'e gre
Hind'e seferini dini bir gaye ile yapmhr. Timur, casus olarak kulland
30 Halil nalck

tccarlara da cemiyet snflar arasnda yksek bir mevki veriyor, adetleri


40 olan Mogol kabilelerinden l2'si rtbeli kumandanlarn idaresinde
gzide bir snf tekil ediyordu.
Bir Divan Beyi'nin riyaset ettii nazrlar meclisi, halk ve eyalat
veziri, ordu veziri, seyyahlar ve emval-i metro.ke veziri, hkmdar
hanedan veziri ve tane de hudutlar ve dahiliye vezirinden mrek
keptir. Vilayet idaresi yeknesak deildi. Her vilayette halk, ordu ve
metro.k emvale mahsus olmak zere vekil vard ki nizam ve asayii
muhafaza ve ticaret ve senayiin inkiaf ettirilmesiyle mkellef idiler.
Timur, her taraftan kendisine haber getiren 3000 kiilik mkemmel bir
istihbarat cihaz kurmutu. ehirlerde ve kylerde Kuri adn tayan
polis tekilat yaplmt.
Timur, fethettii yerlerin ahalisiyle uzlamak iin yerli memurlar
ve vergi sistemini ibka ediyordu. Prensip olarak vergi aynen ve mah
suln te biri veya yedide bir olarak tespit edilmiti. Suiistimal yapan
tahsildarlar iddetle cezalandrhrd!.
Timur, nafia ilerine ehemmiyet verdi. Kprler, kervansaraylar
ina ettirdi. Kendi parasyla birok cami, tekke ve medrese yaptrd.
Dilencilii iddetli tedbirlerle men' etti. Sulular, kadlara teslim
edilirdi. Dine riayet etmeyenler sudura verilirdi. Dini tekilat dier
Mslman devletlerinde olduu gibiydi.
Timur zamannda Kadiriye, Mevleviye, Yeseviye tarikatlar en ok
mritleri olan tarikatlard. 40 Mogol.kabilesi ordunun esasn tekil
ederdi. Askeri tekilat, bakumandan, emirler, binbalar, yzbalar,
onbalardan mrekkep bir hiyerari tekil ederdi. Orduda teknik snf
lar da vard. Tehizata itina ediHrdi. Y ryte lazm gelen malzeme,
hayvan ve insan ahaliden angarya olarak alnrd.
Timur imparatorluu dahilinde, ticaret ve sanayiyi tevik iin
elinden geleni yapt. (Fransa Kral) V I . arl'a yazd mektupta, tacir
gndermesini istiyor ve onlar vastasyla dnya refaha kavuur diyor
du. Timur'un rutuhatyla Garp'la Hind ve arki ran sahalar arasnda
ticaret iin yollar ald.
Timur devrinde edebiyat ve ilim sahasnda byk ve mehur adam
lar yetiti. Fakat bunlar Farsa ve Arapa yazyorlard. Mimaride mhim
eserler vcuda getirildi. iniler bina tezyinahnda bol bol kullanld.
Tebriz'de ve Semerkant'ta inli iniciler vard.
Akadem i k D e r s Notlar (1938 - 1986) 31

Umumi Netice
Cahun, Timur'un hatrat denilen esere Tzldit'a tabi olmutur
ki, bunlarn sahte olduu sanlyor. Sonra erefddin ve bn Arabah'n
ancak tercmelerini kullanabilmitir ki, bunlar da Barthod'a nazaran
doru tercmeler deildir. Cahun bunlara ve bilhassa ilk iki kitaba da
yanarak ve muhayyelesine de fazlaca serbesti vererek Timur' un tarihini
canlandrmaya alyor. Onda, okuyucusunun zihninde kahramann
tamamyla yaatmak iin hususi bir itina grlmektedir. Bazen hakikat
tagyir edebilecek tebihlerden ekinmez. Esasen canl bir slubu var
dr. Vekayii mantki ve gzel teselsl ettirir. Umumi fikirlere dayanan
istidlaller yapar. Mesela, "Trkler ftraten disiplinli bir dehaya sahip
olduklanndan ilahiyat mnakaalarna mstaid deildirler," der. Mama
fih Barthold'la verdii malmat ve hkmler itibariyle baz noktalarda
birlemektedir. Dini, iktisadi, Ctimai amilleri gz nnde tutar, vekayii
geni izahlarla aydnlatmaya alr. Cahun, tahlili-ilmi bir karakter
gstermekten ziyade canlandrc, toplayc ve terkib edicidir.
Barthold bulunabilen btn kaynaklan tanmakta ve mkemmelen
kullanmaktadr. Nadir yazma eserleri bile gzden karmamtr. Vekayii
sra ile dizmekten ziyade, Timur devrinin siyasi, dini, iktisadi, ictimai,
etnolojik meselelerini, kaynaklardan muntazam ve sk bir ekilde isti
fade etmek suretiyle aydnlatmaya almaktadr. Timur'un faaliyette
bulunduu sahalarn evvelki tarihi ve oralarn hayat eraitini de iyi
bildiinden, meseleleri bulmakta ve selahiyetle izah etmektedir.
Barthold, ilmi ve mkemmel tahlili almadan sonra salam h
kmlere varan bir tarihidir. Bouvat mahdud kaynaklara baldr. Umumi
hkmlerinde bilhassa Browne'nn tesirlndedir. Merkez skleti, Timur'un
seferlerine vermitir. Timur devrinin eraitini, oluunu gsterememitir.
Komu hkmetlerin vaziyetini anlatmakla, Timur'un ftuhatn izah
etmi grnmektedir. Halbuki bu noksandr. dare ve hkmet ksmn
da Timur'un Tzldit' denilen eserden ve Grousset'in Asya tarihinden
istifade etmitir. Sanat bahsinde C. Huart ve Saladin'in eserlerini kullan
mtr. Bouvat, umumiyetle basittir ve bir toplayc gibi grnmektedir.
Kronoloji: Timur'un Ftuhah

1333: Horasan hakimi Hseyin Kert'in Maverannehir'e hcumu


ve Emir Kazgan tarafndan magup edilmesi.
1336: Timur'un dogumu.
1343: Emir Kazgan'n Kazan Han'a isyam.
1346-47: Kazan Han'm magup olmas ve ldrlmesi Kazgan'n
fiilen Maverannehr'e hakimiyeti.
1358: Hseyin Kert'in tekrar hcumu, Kazgan'n pskrtmesi ve
Horasan ilerine kadar ilerlemesi ve Emir Kazgan'n damad tarafndan
ldrlmesi.
1361: Tuglug Timur Han'n Maverannehir'e gelmesi ogu lyas
Hoca'y memlekete vali nasbetmesi.
1364: Tuglug Timur'un lm, Timur ve diger agatay beylerinin
lyas Hoca'y kovmalan, Maverannehir'de anari.
1365: lyas Hoca'ya Hseyin ile Timur'un ark'da magup olma-
lar, Hseyin'in emir olmas.
1368: Timur'la Hseyin arasnda mcadele.
1369: Timur'un 34 yanda Berh'de emir ilan edilmesi.
1370-81: ete'ye (arki Trkistan ve li Havzas) be defa, Harezm'e
drt defa sefer yaparak buralar fethetmesi, Togtam'n Timur'a ilticas.
1381: ran fethine balanmas, Horasan'da Kertlerin magup edil-
mesi.
1382-83: Mrik Mogollara kar sefer, Crean, Mazenderan, imali
ran'n fethi, Seyistan'n zapt, Serbedarilerin ve diger hakimlerin inkiyad.
1384: Herat'ta Kertlerin tamamen imhas.
1386-87: Fars-ran ve Azerbaycan'n istilas.
1387: Erzurum, Mu, Ahlat ve Reva'mn fethi, Fars'a avdet ve isyan
etmi olan ahalinin katliam, mer eyh'in Maverannehr'de Togtam'a
magup olmas.
1391: Togtam'a kar hareket ve Togtam'n maglubiyeti.
A k a d e m i k D e rs Notlar (1938 - 1 9 8 6) 33

1392: Be Sene Harbi'nin balamas, ran'da isyanlarn tenkili,


smaililerin imhas.
1393: Fars'a tekrar girmesi, baz kalelerin alnmas, Muzafferi
Hanedan'nn tamamen imhas, Badat'a yrmesi, Sultan Ahmed
Celayir'in Berkuk'un yamna kamas, Badat'n zapb, Berkuk'un Ahmed
Celayir'i vermemesi zerine Urfa'mn Musul'un alnmas, Sultaniye'ye
avdet.
1394: Kara Yusuf'un arazisine girmesi, Avnik'in zapb, Grcistan ve
Tiflis'in fethi, Mezopotamya'ya dn .
1395: Togtam'n yeniden hcumu, Timur'un Togtam' takibi,
Kpak'a girerek Moskova'ya kadar ilerlemesi, ran'da isyanlarm bas
brlmas.
1396: Semerkan'a dn, Be Sene Harbi'nin sonu. Bayezd ile Msr
Sultan'nn ittifak, Kad Burhaneddin'in lm, Bayezid'in Karaman'
zapt.
1398: Hint seferi, Ahmet Celayir'in Badat'a girmesi, Bayezid'in
Sivas' ve Malatya'y zapb.
1399-14o: Timur'un Hint'ten Semerkant'a avdeti, Yedi Sene
Harbi'ne balamas, Miranah'm azli ve Azerbaycan'da ilerin yoluna
konmas, Grcistan'n yeniden zapb, Kk Asya'ya girmesi, Sivas'n
zapt, Malatya'y almas, Suriye'ye dhul, Halep, Humus ve am'n
sra ile zapb, Msr Sultam Alfere'in malup olmas, Badat'n tekrar
zapb, Ahmed Celayir'in Bayezid'in himayesine snmas, Karaba'da
kladktan sonra Timur Kayseri'ye yolundan Ankara'ya ynelir.
1402: Ankara Harbi, Bayezid'in malubiyeti, zmir'in alnmas.
1403: Bayezid'in lm Msr Sultam'mn Timur'un tabiiyetini ta
nmas.
1404: Karaba'da klamas, Semerkan'a avdet, in seferine kmas.
1405: Timur'un lm.
Bibliyografya

. E. Lavisse-A. Rambaud, Histaire Generale, 1892-1901, 3. cilt iinde,


L. Cahun, "Formatian Histariale de L' Asie" .
2. W. Barthold: a. Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, stanbul
1927.
b. Ulug Beg ve Zaman, tercmesi stanbul 1930.
c. slam Medeniyeti, F. Kprl yayn.
3. L. Bouvat: L'Empire Mangale, Paris 1927.
slam Ansiklapedisi: Timur ve Timurller maddeleri.
FUAD KPRL'NN SEMNERNE SUNULAN
ALMANN ESK HARFL ORJNAL

..., ,
: "
36 H a l i l nalck
A l a d e m i k Ders No l a r (1 938 - 1 986) 37

1- - -

- .-- --- H--i-H-HH- ' .. . - -- - -


--t--1
1:- . - >:- .:i- i-i rt- i+-i- -,.. ----- --- -- ' -- - i- - 1- .....''''-;-
+-+-+-11- 1 -
- -

+-H-++-H--+-H-+H-+--H-t-+--++-H-l-+-I-I--I-I- i-"'"-I--+--H--I-t-t-i
1- -1--+-+I-
- -I-t-r- -H-t-rH-f-+-I-r-++-H-+
-f-f-l-'-1-t-+-t---t--,t.--+-I I-+-+-t
-j-,- -II -1- +-+-+-1-+-+- 1 ---I-- -+-1--1-1
- -

, .
.... ' -

- i -I-I-t"--f-'-t-I-++-I-'+-f-H -+--H-++-H--+-++-I-++-H-+-+-+-I- -

.[1 . .
;(It ;- .
-1--
i
. _ . . 1':. . _ j :'J] i 1 . ! i 1- J...
A k ad e m i k Ders N o l a r (1 938 - 1 9 86) 39

iJ i
40 H a l i l nalck
Akade m i k Ders N o t l a r (1 938 - 1 9 86) 41
42 Halil Ina lc k
Akad em Io K
L Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 43
i
- -
i
. ,
,
-
LL ""
:- J.."" r(
-':t" .<t\:'i> ' -
L ""', .
i " i
. \ lr ::1, , .. i
, r \i .
1
., i
' _ } ,1 .j-i. '

i.
1
,
1-
-
- -
, , ,
r
p'
v " ,

iJ'fri'", 'r.
, " " . ' ,
1
i r-
'y' n " ' I'T r . ,' \1. ,

J
. .... .t

. 'F-:-trpi "i !
, .1 ,
- , -- f .. " ."
, , , \
-
, i
rl'1o' " 'L. 1

, ..
" )
'i ' '1lr
"

IR
IYI , "L i, i'
V
i
i
i . , ' .
i i f i i \
tt
A k adem i k Ders N o l a r ( 1 938 - 1 986) 45
46 H a l i l Ina l c l

i ,j, '
Aha d e m ' h D e r s N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 47
48 Ha/il Ina/c h
A k a d e m i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 49
\ J l !l U l H l !l H os
A k adem i k D e rs Notlar ( 1 938 - 1 986) 51

1. r' : l ' i J Lt' J" " ,


, '-' ....
' ,1 :
'-1' - ,rj ';:
'l.-r :
i
.
'u
'
'-FC .J'1"'4-
' .
L '
, "J '

____ \.
'.'1' "_-. -or 1 r
. ' r . ,
oL)
, L, ,- .

-' .' .
-
, ,' -. t"

.JJ.. -/" j, ..lJi -,..; ':'' l r


' !
i
',j
i
. _
. i
I r . , ' .n., , . : :1 ,oji \
J. ... >
. '

o

'
"",...;
- .
r-

\ ..,..;
i
" j
' ,lu.o 1\SI,
.
,,\ ' . . L 1-1 , 1-1. -'
'

11.0. \1-0 i ' ..


i
i, /
, ' \

52 Ha l i l n a l c k
A k a d e m i k Ders Nolar (1 938 - 1 986) 53
54 Ha/il na/ck
o o o o

110 BOLUM
MLL MCADE L E
DEV
(1908-1923)
NSZ

1935 ylnda Balkesir Necatibey Muallim Mektebi'nden mezun


oldum. O yaz TBMM yesi Prof. Sadri Maksadi Arsal bana u haberi
verdi: Atatrk'n emriyle zellikle Anadolu ve eski Trk uygarln
aratracak Dil ve Tarih Corafya ad altnda yeni bir Faklte kurulmu,
Ata'nn yakn eski retmenlerden Afet (nan) Hanm b u imtihanlara
liseler gibi 6 yl retim gren muallim mektebi mezunlarnn da katlma
sn kabul ettirmi. "Faklte'ye 40 yatl renci alnacak, bu imtihan iin
hazrlan, " dedi. Trk Tarih Kurumu tarafndan yaynlanp mektepIerde
okutulmak zerek Atatrk'n gzden geirdii 4 ciltlik tarih kitaplarn
yeni batan okuyup imtihana iyi hazrlandm. Ankara ve stanbul'da
imtihana yzlerce kii girdi . mtihan kazananlar arasnda idim. Sonra
lar imtihan katlarn okuyup not veren komiteden rahmetli Faik Reit
Unat bana imtihan birincilikle kazandm syledi.
Faklte binas olarak Vakflar Binas ayrlm, yeni Faklte snflar
ve seminer kitaplaryla dzenlenmiti. O zaman Hitler rejiminden kaan
birok tannm Alman profesr eitli disiplinlerde faklteye retim
yesi atanm Eski Anadolu ve Mezopotomya medeniyetlerine, eski diller
Smerce, Hititce, Latince ile beraber arkeoloji ve antropoloji blmlerine
ncel ik verildii aka gzlenmekte idi. Smerol oji Krss' ne bu ala
nn tannm otoritesi Prof. Benno Landsberger, Hitit Krss'ne Hans
Gterbock, Arkeoloji Krss' ne ilkin Arkeolog R. Ouz Ark, Prof. Kurt
Bittel, sonralar yurda dnen arkeolog tarihi Dr. Ekrem Akurgal getirildi.
Fakltenin temel retim ve aratrma hedefi Anadolu Hitit (o
zaman nerilen adyla Eti) medeniyetini o zaman hz verilen arkeoloji
ve dil alanlarna derinliine aratrmak, Mezopotamya medeniyeti ile
balants ivi yazl belgelerden ortaya karmak, yayn yapmakt.
Ata'nn Anadolu' da milli Trk devletinin kurulma ideolojisi er
evesinde belli bir tarih tezi vard ve bunu bilimsel temellere oturtma
ihtiyacn hissediyordu. Anadolu, Trk halknn antropolojik ve kltrel
kaynaklar zerinde duruyor, yksek bir medeniyet temsilcisi olarak
58 Ha/i l na/c k

Orta-Asya Trklerinin gn esas almakla beraber Anadolu ilk byk


devletin kurucusu Hititleri benimsiyor, arkeoloji, antropoloji ve filoloji
metodlanna bavurmak geregini anlyordu. Onun gzetimi altnda DTC
Fakltesi'nin almalar bu konularda odaklanmal idi. Bununla beraber
ilme ve bilim adamlarna saygs dolaysyla yeni kurulan fakltenin a
lmalarna kesinlikle mdahale etmemi sadece zaman zaman ziyarette
bulunup aratrmalar tevik etmekle yetinmi, ilgili konular zerinde
kongreler dzenlenmesine nc olmu, kongre almalarn izlemitir.
Anadolu'ya Orta Asya'dan kitle halinde T rk gleri ve bin yllk
Trk devlet gelenegine inanyordu. 1909-1919 II. Merutiyet dneminde
yaygn yeni ideolojiler ortaya kmt. Mustafa Kemal gen bir kurmay
subay ve sonra komutan olarak yaadg yllarda bu ideolojiler zihninde
yer etmi, T rklk, Anadolu'da milli' iradeye dayanan milli modem bir
Trk devleti ideolojisini o zaman benimsemi bunuyordu. Bagmszhk
sava onun nclgyle baarya ulanca Trk halk yannda kurtarc
Halaskar Gazi sfatyla bu ideolojiyi gerekletirme yoluna girdi.
Bu ideolojinin dnce temeli Orta-Asya Trklg ve onun yksek
medeniyeti inanc idi. Bylece Gazi, en eski devirlerden balayarak Orta
Asya' da T rk tarihinin en eski kaynaklara gre incelenmesini birinci
derecede nemli saymakta idi.
T rk tarihinin en eski kaynaklar in vekayinameleridir. Ata'nn
fakltesinde Sinoloji Krss kuruldu ve balca tarunml Sinolog-Trko
log Von Gabain getirildi (sonralar Wolfram Eberhard gelecektir). Ata'nn
Osmanllara olumsuz bak bilinmekle beraber faklte gretim plannda
Seluklu ve Osmanl mparatorlugu tarihleri gzard edilemezdi. Orta
Asya Trk tarihi iin emseddin Gna1tay, Ortaag iin Fuad Kprt,
Yeniag iin Muzaffer Gker (sonralar E. Z. Karal), krsleri kuruldu,
Almanya'da doktoralarn verip yurda dnm bulundu. Ben fakitede
rencilige baladmda Sadri Bey Sinoloji'ye girmemi tavsiye etti.
Ben Yeniaglar Krss'nde Osmanl Tarihi alann setim. Bu seite
nceliklerim u idi: Osmanl Devleti'nin genel tarihinin Bat'da J. Von
Hammer (LO cilt), W. Zinkeisen (7 cilt) ve N. Jorga (5 cilt) tarafndan daha
ziyade bir siyaset ve savalar tarihi olarak yazld, kurumlar ve hukuk
medeniyet tarihinin yazlmadg, zengin Osmanl arivlerinin hakkyla
kullanlmadg inanc idi. Bu konularda ariv belgelerini kullanan tarih
ilerin banda rahmetli Ahmed Refik ve . H. Uzunarl gelir.
A k ade m i k D e rs N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 59

II. Dnya Sava akabinde toplum ve kitleleri ilgilendiren sosyal


ekonomik sorunlar tarihin temel arahrma konusu olarak ele alan yeni
tarihilii izlemek gerei ortada idi. Tm akademik hayahnda bu do
rultuda altrmaya karar verdim ve bu hedeften amadm.
Osmanl devlet sistemi devlet kanunlar brokratik sistem yannda
ekonomik-sosyal hayat, kltr ve medeniyet konular daim aratrma
alanlarm oluturdu. 1940-1942'de doktora tezim Tanzimat ve Bulgar Mese
lesi, Rumeli isyanlarnn toplum iinde sosyal ahmann sonucu olduu
inancyla yazld; eski mr toprak idaresinin ortadan kalkmas zerine
yerli Osmanl aa sfatyla Bulgar kyls arasnda toprak sahiplii,
toprak vergileri ve angaryalar konusunda atma zerine odakland ve
iki rakip byk devletin Avusturya ve Rusya'nn yaylma siyasetlerinde
bu durumu nasl istismar ettiklerini gstermek oldu.
DTCF'deki grevlerim yannda 1956'da Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde
dari Tarih Blm'nde ders vermem iin bir davet aldm. O tarihten
1972'ye kadar S.B.E'de nklap Tarihi dersleri verdim. Burada yaynlanan
ksm o zaman rencilerime verdiim ders notlardr. dari Tekilat Ta
rihi derslerime Vecdi Gnl, lber Ortayh, smail Beiki ve bugn vali,
kaymakam, bykeli olan birok tannm kii itirak etmitir.
Halil nalck
MLL MCADELE DEVR
(1908-1923)

1. 1908 Devrimi'nden Mondros Mtarekesi'ne


nkldp tarihimizi bir tarihi btn olarak kavramak iin 1908
Devrimi'nden balamak en doru yoldur. Esas konumuz 1918 Mondros
Mtarekesi'nden son inklaba kadar geldiinden, 1908-1918 devresindeki
belli bal gelimelere ancak kubak yapmakla yetineceiz.
II. Abdlhamid (1876-1909 ) ilk Osmanl Anayasas'n 1876'da
ilanndan ksa bir zaman sonra yrrlkten kaldrm ve ilk Mebuslar
Meclisi'ni datm, ilk Merutiyet rejiminin balca kurucusu olan Mit
hat Paa'y mahkum etmiti. Abdlhamid'in mutlakiyeti ve mstebit
idaresine kar yabanc memleketlere kam olan hrriyeti aydnlar
uzun bir mcadeleye girmilerdi. Bunlar 189S-189 8'te ihtilalci ttihad ve
Terakki Cemiyeti'ni (Birlik ve ilerleme Cemiyeti) kurdular. Bu cemiyet,
Trkiye'de aydn ve ileri gr1, vatansever subaylar ile iliki kurarak
ihtilal hazrlklann genilettiler. erideki balca faaliyet merkezlerinden
biri Selanik idi. Ayn ehirde domu olan gen Mustafa Kemal de bu
hrriyet faaliyetleri ile ilgilendi. 1907'den sonra Osmanl Devleti'rlin
durumu birdenbire ok kt, tehlikeli bir hale gelince bu yurtseverler
harekete gemeye karar verdiler; zira 1903'ten beri Makedonya'da Bulgar,
Yunan, Srp etelerinin faaliyeti fazlasyla genilemi, byk devletler
bu vilayete zerklik verilmesi iin basky artrm ve nihayet ngiltere
ile Rusya hkmdarlar Reval'de, 1907'de buluarak Trkiye aleyhinde
yeni bir anlamaya varmlard. O zaman Osmanl Devleti, Arnavutluk,
Makedonya, Bat ve Dou Trakya ile Ege Denizi Adalar'n, bugnk
Suriye, Irak, Msr ve Arabistan' snrlar iinde bulunduruyor, Bulgaris
tan, Bosna-Hersek, Msr, Kbrs zerinde padiahn yksek egemenlik
A k a d e m i k D e rs N o t l a r (1 938 - 1 986) 61

haklar tannyordu. Bu sonuncular, gerekte ya bamsz prenslikler


veya yabanc igali altndaydlar. O zamanki Trkiye'nin en nemli
paralarndan birini oluturan ve yz binlerce Mslman Trk' iine
alan Rumeli vilayetlerinin kaybolmas tehlikesi ba gsterince btn
yurtseverler memleketin kurtuluu iin kesin harekete geme zamannn
geldiini grdler. ttihad ve Terakki Cemiyeti ile ilikisi olan Makedonya
ordusuna bal baz subayla bata Niyazi Bey ve Enver Bey (sonra paa)
olmak zere isyan bayran kaldrdlar. Ordunun emirlere uymamas
zerine padiah sonunda ba emeye ve Kanun-i Esasl' yi (Anayasa)
tekrar yrrle koyduunu ilan etmeye mecburiyet duydu. 23 Tem
muz 1908'de II. Merutiyet ilan olundu. Padiah snrsz otoritesinin,
anayasa ile snrlandrlmasna ve memleket idaresini milletvekillerinin
kontrol altna koymaya raz oluyordu. Bu deiiklik btn memleket
te hrriyetin ve birliin ilan olarak karlanm, gelecee kar byk
bir mit uyandrm, fikir ve siyaset hayat hrriyete kavutuundan
ei grlmemi bir yayn faaliyeti, memleketin gelecei zerinde fikir
tartmalar alabildiine gelimitir.
mparatorluu kurtarmak iin Osmanllk denilen fikir balangta en
hakim grt. Anayasa'da, din ve milliyet fark gzetilmeden Padiahn
btn uyruuna kanun nnde eitlik tannyordu. te, kanun gvencesi
ve eitlik sayesinde imparatorluu oluturan eitli milletlerin; Trk,
Arnavut, Rum, Bulgar, Arap, Osmanl ad altnda birlii koruyacaklarna
ve Osmanllk iin alarak ilerlemeyi salayacaklarna, bylece hem bu
milletlerin hem de imparatorluun gelieceine inanlyordu. te bu
Osmanllk ideali, ttihad ve Terakki mensuplarnn o zaman balandklar
siyasetiydi. Bunun yannda yine Anayasa' da devletin dini, slam dini
ii

dir" deniyor ve padiahn, btn Mslmanlarn halifesi olduu ayrca


belirtiliyordu. Padiah ve siyaset adamlar devletin ieride Mslman
kavimler arasnda birliini, darda nfuzunu salayacak bir esas olarak
slamiyet'i devletin siyasi yapsnn temeli saymakta tereddt etmiyorlar
d. Bununla beraber slamclar arasnda gelenee sk skya bal, tutucu
ounlukla slamiyet'i modern gereklere uydurmak isteyen aydn bir
grup vard. nc kuvvetli akm Trklk idi. Trklk balangta
Osmanl siyasetinde yer almad. Osmanllk ve slamclk imparatorluun
yaamas iin zorunlu esaslar sayldndan Trklk bu devrede kltr
faaliyetlerinde kendini gsterdi. Oysaki imparatorlua bal kavimler
arasnda milliyetilik bir asrdan beri kuvvetle kendini gstermi bu-
62 Halil nalck

lunuyor ve Osmanl hakimiyetine kar bamszlk mcadelelerinin


ruhunu oluturuyordu. Baz Osmanl aydnlar arasnda da buna bir
tepki olarak ve Avrupa kltrnn etkisiyle Trklk bilinci daha 19.
yzyl ortalarnda uyanm olmakla beraber, yaylmam ve siyasette bir
nfuz elde edememiti. nk milliyet prensibi, imparatorluk birlii iin
en zararl akm saylyordu . Trkiye' de Trklk bilincini temsil eden
bir grup da, Rusya idaresindeki Trk ellerinden, Azerbaycan, Kazan ve
Krm'dan kap gelmi Trklerdi. Bunlar, Rus hakimiyetine kar milliyet
fikrine balanm ve Trkl gelitirmilerdi. Osmanl Devleti'nde
Trklk ilk olarak Trk dili ve tarihi zerinde kltr faaliyetleri ek
linde kendini gsterdi ve bu faaliyetler Trklk benliini ve bilincini
derinletirdi. Bununla beraber 1908 nklab'yla iktidara gelen ttihad ve
Terakki yelerinin birou aslnda bu akmn kuvvetli etkisi altnda olup
samimi dnceleri imparatorluun Trkler iin muhafaza edilmesini,
Trkln kuvvetlenmesini isteyen vatanseverlerdi. Hristiyan unsurlar
imparatorlua balamak iin Osmanllk nasl siyasi bir esas saylyorsa,
slamclk da Arnavut ve Araplar tutmak iin zorunlu saylyordu. 1.
Dnya Sava sonunda da bu unsurlar devlete kar dmanlarla bir
olduklar zaman Trklk siyasi faaliyete esas tekil edecektir.
te, 1908 nklab'n yapan ttihad ve Terakki Cemiyeti'ne ve sonra
onun siyasi liderlerine hakim olan ama ve dnceler bundan ibarettir. O
zaman orduda gen bir subay olan Mustafa Kemal (Atatrk) bu atmosfer
iinde yetiti. Bununla beraber hibir zaman ttihad ve Terakki nin faal bir
'

yesi olmad. 1908 nklab'ndan nce Abdlhamid'in istibdad idaresini


devirmek iin gizli cemiyetlere girdi ve hatta ttihad ve Terakki Cemiyeti'yle
temasa getiyse de, sonra bu cemiyetin faaliyetlerini eletirmeye balad
ve liderlerine, zellikle Enver Paa'ya, cephe ald .

2. II. M erutiyet Devri


Aralk 1 908'de genel seimler yapld. Mebusan Meclis'i ve Ayan
Meclis'inden olumu Osmanl Parlamentosu ald . Merutiyet devri
esas amalarnda baar kazanamam ve imparatorluun tamamyla
tasfiyesine yol amtr. Merutiyet'in amalanndan balcas, yukarda
iaret ettiimiz gibi, imparatorluun birliini ve devamn salamakt.
Oysaki daha genel seimler yaplmadan Avusturya-Macaristan Devleti
1 878' den beri igal altnda bulunan Bosna ve Hersek vilayetlerini kesin
olarak ilhak ettiini duyurdu. Ayn zamanda Osmanl padiahna tabi
olan Bulgaristan prensi tam bamszln ve arln ilan etti. Arkasn-
A k ade m i k D e rs N o t l a r (1 938 - 1 986) 63

dan zerk bir idareye sahip olan Girit Adas, Yunanistan ile birletiini
bildirdi. 1911'de talyanlar Trablusgarb' igal ettiler ve yeni hkmet
talyanlara kar savaa girdi. Buralar, Osmanl mparatorluu'na ismen
bal yerlerdi. Fakat ok gemeden Balkanl devletler, yani Yunanistan,
Srbistan ve Bulgaristan, Rusya'nn tevikiyle Osmanllar aleyhine Balkan
ittifakn yaptlar ve Osmanl ordularna kar ezici bir zafer kazanarak
(1912) Rumeli'deki btn Osmanl topraklarn zaptettiler. Bu arada
Edirne de kaybedilmiti. Fakat Balkan devletleri zaptedilen topraklar
aralarnda blemedikleri iin birbirine kar savaa tututular, bundan
faydalanan Osmanl kuvvetleri Edirne'yi geri almaya ve aa yukar
bugnk Trakya snrlarmz tespite ulam oldular. B.alkan Savalar,
yeni rejimin tm zaaflarn ortaya kard gibi byk Avrupa devletleri
arasnda imparatorluun artk son saatlerinin geldii inancn uyandrd.
Bu devletler, Anadolu ve Arap devletlerini aralarnda nfuz blgelerine
ayrmak iin kesin antlamalar yapmaya baladlar. Tren yolu imtiyazlar
ve iktisadi faaliyet blgeleri elde eden ngiltere, Fransa, Almanya, tal
ya, Avusturya, Macaristan, Rusya birbirleriyle yaptklar antlamalarla
kendi paylarn nceden belirlemeye dikkat ettiler ve zen gsterdiler.
Balkan Savalar'ndaki baarszln balca sebebi i politikadaki ikti
dar kavgalar olarak gsterilmitir. Aada bu mesele hakknda biraz
ayrnt vereceiz.
1908 nklab'ndan dokuz ay sonra inklaba kar stanbul'da klalar
daki baz askeri birlikler mrteciler ile birleerek bir kar ihtilal yaptlar,
merutiyet idaresinin dine aykr olduunu iddia ediyorlar, eriat ve
halifenin mutlak hakimiyetini geri getirmek istiyorlard. Birok aydn
asiler tarafndan ldrld ve bu isyan ancak Rumeli ordusunun stanbul
zerine yryerek duruma hakim olmasyla ortadan kaldrlabildi. tti
hatlar baz partileri kapattlar ve hrriyeti kstlar. II. Abdlhamid, isyan
hareketinden sorumlu tutularak taht brakmaya mecbur edildi. Onun
yerine V. Mehmed Read padiah yapld. ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin
Selanik ubesi, bunlarn arasnda Enver ve Talat Paalar da vard, iktidar
fiilen ellerinde toplamaya altlar. Mesela, dier ittihatlar, Paris'te
merutiyet iin yllarca alm kiilere mevki vermek istemediler. t
tihatlarn Selanik'teki merkezi, hkmetleri istedii gibi kurduruyor,
beenmedii vekillere iten el ektiriyordu. Yani zetle memlekette ne
padiah ne de mebuslar, meclise hakimdi. Gizli bir cemiyet, memleketi
idare ediyordu. Bununla beraber, ttihatlar mecliste ounlukta idiler.
64 Halil na/ck

Fiilen otorite Selanik'teki gizli merkezin elinde bulunuyordu. ttihad


ve Terakki Cemiyeti'nin bu tutumu ile mecliste birok kimsenin muhalif
bir cephe kurmasna yol at. Dier taraftan ttihatlann merkeziyeti
politikasn beenmeyen aznlk mebuslan ile baz milli haklar peinde
olan Arnavutlar, Araplar ve Rumlar mecliste bu muhalif gruba katldlar.
Bylece ttihatlara kar bir Hrriyet ve tilaf Frkas kuruldu ve baz
ara seimlerde de kazand. Balkan Sava'nda ttihatlann baarszl
zerine bu parti iktidar da ele geirmede baanl oldu (1912). Memleket
o esnada ok buhranl bir durumdayd. Balkan Sava kaybedilmi, Edir
ne ve Trakya Bulgarlarn eline dmt. Edirne'yi kurtarmak azmiyle
ttihatlar hkmet darbesi yaptlar. Bab-i Ali'yi basan ttihat liderler,
Enver ve Talat, Harbiye Nazr Nazm Paa'y ldrdler ve kabineyi
istifaya zorladlar. Bu tarihten sonra ttihatlar, tek parti halinde kendi
dikta idarelerini kurdular. Demokratik bir rejim yerine terr idaresi geldi.
unu kabul etmek lazmdr ki, inklabn amalarn tahrib eden bu idare
esas itibariyle normal olmayan artlann bir sonucudur. Trablus ve Balkan
Savalar, imparatorluu perian bir hale getirmiti. 31 Mart irtica ayak
lanmasndan sonra Hrriyet ve tilaf, rakipleri gibi suikast, gizli cemiyet
rgtlenmesi gibi korkutma, yldrma yntemleriyle almaktayd.
Bab-i Ali basknndan sonra ttihatlarn kahraman Mahmud evket
Paa, hkmeti kurmu, fakat ksa bir zaman sonra bir suikasta kurban
gitmiti. Bundan bir yl sonra Dnya Sava'na Trkiye'nin girmesinde
de ttihatlar sorumlu tutulmutur. Muhalifler, memleketi bu savan
darbelerinden kurtarmak iin tarafszlk politikas yrtmenin mmkn
olacan syleyeceklerdir. Genel savan devamnda bakumandan vekili
ve harbiye nazr olarak Enver, sadrazam olarak Talat Paa, memleketin
kaderini ellerinde tutacaklardr. Mustafa Kemal muhalifler arasnday
d. Onlar ordunun siyasete alet edilmesine, Enver 'in diktatrlne,
Almarlara memleketin bamszln ortadan kaldracak ekilde fazla
yetkiler tannmasna aka itiraz ediyorlard. anakkale'deki byk
zaferinden sonra Mustafa Kemal'in nfuzu artm, ittihatlara muhalif
olanlar ona mit balamaya balamlard. Bununla beraber, Mustafa
Kemal, prensiplerine sadk, yalnz bir asker olarak vatana hizmet etmeye
almakta, faal politikaya karmamaktayd.
ttihatlar, ileride gerekleek byk olaylarn hazrlanmasnda,
zellikle Trk milliyetiliinin gelimesinde byk rol oynadlar. Bal-
A kadem i k D e rs N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 65

kan Sava'nn, bu mthi yenilgisinin, etkisi altnda memlekette mill


bir uyan kendini gstermi, Trk ocaklan ve Trklerin faaliyetleri
genilemi, Trklk devletin siyasetinde egemen olmaya balamtr.
ttihatlar bu faaliyetleri var kuvvetleriyle desteklediler. Esasen Balkan
Sava'ndan sonra, Arnavutlar ayn bir devlet halinde ayrlmlar, Yemen
isyann Arap memleketlerinde baka direniler takip etmi, imparatorluk
idarecileri Trkle dayanmaktan baka are kalmadn anlamlard.
Bu devrin yaynlarn inceleyenler, bu kuvvetli milliyet cereynnn ne
derece g kazandn grrler. Denebilir ki, 1919'dan sonra kendini
gsteren milli ayaklanma ve milli hakimiyetin temelleri bu devirde
atlmtr.
ttihad ve Terakki Cemiyeti, memleketin her tarafnda meydana ge
tirdii ubeleri ile de, gelecek iin milliyeti bir kadro ve tekilat hazr
lamtr. zetle, saltanatn ve imparatorluun ortadan kalkmas ve milli
devletin kuruluu olaylar, ttihatlar idaresindeki II. Merutiyet devri
anlalmadan izah edilemez.

3. i. Dnya Sava ve Osmanl mparatorluu


ttihatlar batangta, Bat devletlerinin sempatisine ve yardmna
gveniyorIard. Fakat grdler ki, Avrupa yksek politikas impara
torluu paralamakta kararldr ve bunun iin kendi aralarnda blme
antlamalar yapmaktadr. Hatta Trkiye'nin kalknmas iin ilk art olan
kapitlasyonlarn kaldrlmasn tartmaya dahi yanamamaktadrlar, o
zaman bu kmazdan kurtulmak iin Abdlhamid gibi onlar da Almanya
ile sk bir i birlii yapmaktan baka are grememitir. Almanlar, 1913'te
Trk hkmetinin daveti zerine Liman von Sanders' bir askeri heyet
ile Trk ordusunu yeniden dzenlemek zere stanbul'a gnderdiler.
Saraybosna cinayeti zerine Dnya savana gtren uluslararas buhran
patlak verdii zaman Enver Paa, Almanlar ile gizli bir ittifak antlamas
imzalad. Trk sularna snan ve Trk hkmeti tarafndan satn al
nan Goeben ve Breslau kruvazrlerinin Karadeniz'de Rus limanlarn
bombalamas zerine Trkiye'nin savaa girmesi bir oldubitti halini ald.
Burada, . Dnya Sava'n anlatacak deiliz, ancak konumuz ba
kmndan nemli olan gelimelere temas edeceiz, bunlarda anakkale
Zaferi, Sarkam felaketi, Ermeni tehciri, Trkiye'nin paylalmas iin
mttefikler arasndaki antlamalar, Yunanistan'n siyaseti ve stanbul
zmir zerindeki ihtiraslar, ngilizlerin Arap memleketlerini tamamyla
elde etmeleri, Rusya'da Bolevik htilali ve Trkiye iin sonular, Wilson
66 Halil nalck

Prensipleri'nin lkede uyandrd derin yankdr. ngilizler Boazlar'


ve stanbul'u zaptetmek iin anakkale'ye donanmalarn sokarlar, fa
kat Trk topusu nnde ar kayplar vererek ekilirler. Arkasndan,
25 Nisan 1915'te Gelibolu Yanmadas'na bir kuvvet kamlar. Mustafa
Kemal'in dahiyane idaresi ve Trk askerinin azim ve dayankll kar
snda bu kuvvet, aralksz olarak takviye edilmekle beraber, (dman
kuvvetlerinin toplam says 400 bini amtr) ilerleyememi ve sahile
mhlanm kalmtr. 6 Austos'ta Suvla'ya kanlan bir ordu da Mustafa
Kemal'in ani baskn ve kar koymas neticesinde baarszlkla sonu
lannca ngilizler yarmaday boaltmaya karar verdiler (8 Ocak 1916).
stanbul kurtulmutu. Mustafa Kemal, Trk milletinin derin krann
kazanm ve milli kahraman olarak kutlanmt. Alman Kayseri zel bir
adamm gndererek Mustafa Kemal'i tebrik etti. Bu zafer, Trklere 250 bin
kiinin kaybna mal olmutur. Dmann kayb da bir o kadardr. Hibir
imparatorluk, k annda bu kadar parlak bir zaferle batmamtr.
Bunun ileriki olaylar bakmndan en nemli sonularndan biri, Trk
milletine gven ve Mustafa Kemal gibi bir kahraman vermesidir. Siyasi
sonularn bir Amerikal yazar olan H. Howard yle zetler: "The failure
of the expedition lost Bulgaria to the allies, lowered Entente prestige in
the East, probably prolonged the war by two years and was one of the
main contributory causes n precipating the Russian catastrophe of 1917."
Bununla beraber, ngilizler, anakkale seferine karar verince, Bo
azlar ve stanbul meselesi mttefikler arasnda birtakm pazarlklara yol
at ve stanbul'un, Trkiye'nin geleceine dair birtakm antlamalar ya
pld. ilk antlama, stanbul Antlamas (The Constantinople Agreement)
ad altnda siyasi literatre gemitir. stanbul ve Boazlar'n gelecei
sorusu meydana knca, Rusya buralar zerinde eski emel ve ihtirasla
rm ortaya att. 3 Mart 1915'te, yani anakkale'ye ngiliz taarruzundan
on be gn nce balayan ngiliz-Fransz-Rus grmeleri 10 Nisan'da
neticelendi. Antlamaya gre, sava sonunda Rusya stanbul ile beraber
Trakya' da Enez-Midye hatt ve Anadolu' da Sakarya gerisindeki araziyi
alacakt. Fransa ve ngiltere o zaman sava zorunluluklarnn basks
altnda bunu kabul etmilerdi. Buna karlk onlar da kendi isteklerini
Rusya'ya onaylattlar. ngiltere, Arabistan ve ran' nfuz blgelerine
ayrd. Fransa ise Suriye ve ukurova'y (Klikya) alacakt. Megalo dea
hayalleri iinde olan Yunanllar, stanbul'u almak, Bizans' ihya etmek
emelleri besliyorlardI. Fakat o zaman Yunanistan' da Kral Konstantin ile
A k a d e m i k Ders Not l a r ( 1 9 3 8 1 98 6 ) 67

bavekil Giritli Venizelos arasnda takip edilecek siyaset konusunda tam


bir aykrlk vard. Almanlara sempati duyan Kral yanszh korumak
azmindeydi, Venizelos ise Bahl mttefikler yannda Yunanistan' bir an
nce savaa sokmak ve Trkiye aleyhinde vaatler koparmak kararn
dayd. Balangta, stanbul zerinde mttefikler arasnda konumalar
balad zaman Venizelos, stanbul zerinde Yunan isteklerini ortaya
atl. Mttefikler bunu Rusya'ya peke ekiyorlard, Yunanistan' savaa
sokmak mttefiklerin Balkanlar'daki durumunu fazlasyla glendirece
inden, Yunanllara bir karlk olarak zmir ve yresini vadelliler. Fakat
Kral savaa girmeyi red edip, Venizelos'u istifaya zorlaynca bu vaatleri
geri aldlar. Ardndan, Venizelos 1917 Haziran aynda Kral Konstantin'i
drp mttefikler yannda Yunanistan' savaa sokuncaya kadar, ikisi
arasnda mcadele devam etti. 1915 yaznda mttefikler Selanik'e bir
ordu karmlar ve buradan Venizelos'un da yardmyla Yunanistan
savaa sokmak iin srekli olarak bask yapmlard; 1917 yaznda Yu
nanistan nihayet savaa karar verdii zaman zmir, talya'ya vadedilmi
bulunuyordu.
19 16'da Fransa ve ngiltere Sykes-Picot Antlamas denilen bir
antlama ile Arap memleketleri zerinde nfuz blgelerini daha kesin
bir ekilde tespit etmiler ve Araplar Osmanl Devleti aleyhine ayaklan
drmak iin savatan sonra Arap devletlerinden olumu bir federasyon
kurulaca vaadinde bulunmulard; talya da Osmanl ganimetlerinden
kendisi iin bir pay istemekte srar ettiinden, nihayet ona Saint-Jean de
Maurienne'de yaplan bir antlama ile (19 Nisan 1 916) Antalya blgesi
ile zmir'i ve i blgesini brakmaya raz olmulard. Sonradan, zmir
ve blgesi tekrar Yunanllara verilince, talya itirazlarda bulunacak ve
Trk bamszlk savanda Yunanllar ve ngilizler aleyhinde bir tavr
taknacaktr. Mttefikler, talya ile vardklar anlamann kesinlemesi
iin Rusya'nn onayn art komulard. Halbuki, Rusya' da ihtilal kp
nihayet Bolevikler iktidara sahip olunca btn gizli taksim antlamalar
n red ettiler ve dnya komuoyuna akladlar. Tabii, talya ile mttefikler
arasnda yaplm olan antlama da onaylanmadan kald. Sonradan mt
tefikler bunu ileri srerek, talya'ya zmir'i vermek istemediler ve yalnz
Antalya blgesini braktlar. Aslnda, ngiltere sava sonunda stanbul
ve Boazlar' a yerleince bu blgeye yakn zmir evresinde zayf bir
devletin, Yunanistan'n yerlemesini tercih etmekteydi, onun iin 1918
bar grmeleri esnasnda zmir'i tekrar Yunanistan' a brakacaktr.
68 Halil nalck

Burada belirtilmesi gereken nokta, anakkale Zaferi'nden sonra


mttefiklerin Trkiye'yi paralamak zere daha sava esnasnda, kendi
aralarnda birtakm antlamalara varm olduudur.
1877-78 Trk-Rus Sava'nda Ruslar; Batum, Ardahan, Kars vila
yetlerimizi igal etmilerdi. i. Dnya Sava'nda Enver Paa buralar geri
almak iin Rusya'ya kar douda byk bir sefer hazrlad. lk baarlar
Sarkam'ta felaketli bir yenilgi takip etti (2 Ocak 1915). O zaman Trk
ordusunun gerisinde, Rus ajanlarnn da tahriki ile Ermeni etelerinin
faaliyeti, Trk kylerinin baslmas ve Ermeni aznlnn genel bir is
yan iin hazrlklar, Trk hkmetini esasl nlemler almaya zorlad
ve Ermeni aznlklarnn Dou vilayetlerimizden memleketin gney
ve i ksmlarna srgn edilmelerine karar verildi. Ermeni etelerinin
yaptklar vahetlerin dourduklar nefret bir tarafa bu tehcir hareketi
esnasnda souk, alk ve tekilat eksiklii yznden istenmeyen olaylar
oldu. Bu olaylar, dmanlarmz tarafndan tm dnyada aleyhimize ok
abartl ve iftiralarla dolu bir propaganda kampanyasna yol at. Ruslar,
souk alk ve tekilatszlk yznden perian bir halde olan Trk ordu
sunu gerileterek Erzurum, Erzincan, Van ve Mu blgelerini igal ettiler
(1916 k ve bahar). Fakat 1917'de Rusya Bolevikler idaresine geince,
Almanya ve mttefikleri (bu arada Osmanl Devleti ile imzaladklar ant
lamaya gre Ruslar sava srasnda igal ettikleri yerleri boaltyorlar),
1877-78 Sava neticesinde zaptetmi olduklar Batum, Ardahan ve Kars
vilayetlerini de geri veriyorlard (Mart 191 8). Boleviklere kar Gney
Rusya'da arlk taraftar generaller idaresinde bir cephe kurulduu gibi,
Kafkasya'da, Erivan'da bir Ermeni Cumhuriyeti kuruldu. Bolevikler bu
tarafta hakimiyeti tamamyla ellerinden kardlar.
Rusya' daki gelimelerin Trkiye iin derin sonular ol mutur.
Rusya kendisine stanbul'u vadeden mttefiklerden tamamyla ayrlm,
stanbul zerindeki iddialarndan vazgemi ve ngiltere ile dman
hale gelmiti. Atekesten sonra Osmanl hkmetinin, bu durumdan
yararlanmaya alacan greceiz. Bamszlk sava esnasnda ise,
Dou' dan tehlikenin hafiflemesi, Bat' da Yunanllara kar direni cep
hesinin kurulmasna yardm edecektir.
Boleviklerin Trkiye'nin paralanmas hakkndaki gizli antlama
lar yaynlamalar, ngiltere, Fransa ve Amerika'y g bir duruma soktu.
ngiltere, zellikle Hint Mslmanla nmn tepkisini gz nne alyordu.
Bu sebeple, Lloyd George 5 Ocak 1918' de u bildiride bulundu: "We do
A ka d e m i k Ders Notl ar ( 1 938 - 1 986) 69

not challenge the maintenance of the Turkish Empire in the homelands of


Turkish race with Istanbul capital at Constantinople." Ancak, stanbul ve
Boazlar'n milletleraras ve tarafsz bir idareye tabi olmasn istiyordu.
Trkler ile yurt edinilmi blgelerin ve stanbul'un geleceini garanti
eden bu aklama, Osmanl lkesinde iyi karlandi. Burada Trklerin
milli haklan tannyordu. Bu prensip, daha sonra Wilson'un mttefiklerin
sava amalann tespit ve ilan eden on drt maddeli mehur beyana
tnda daha ak ve kuvvetli bir ifade buldu . Bu bildirinin 12. maddesi
Osmanl Devleti'ne aitti ve aynen yle idi: "The Turkish portions of the
present Ottoman Empire should be assured a secure sovereignty but the
other nationalities which are now under Turkish rule should be assured
an undoubted security of life and absolutely unmolested opportunity
of autonomous development and Dardanelles should be permanently
opened as a free passage to the ships and commerce of all nations under
international guarantees." Savan neticesi hakknda mit duymak ve
bana yanamak ynnde bu garantiler, Osmanl komuoyuna etki etti.
Ayn etki, bir dereceye kadar Almanya'ya yaplan teklifler hakknda da
sylenebilir. Wilson Prensipleri Trkler arasnda Trk milletinin kurtu
luu iin milli hareketin domasnda nemli rol oynar. Mttefikler bu
prensibi inemeye kalknca, Trkler bu esas zerine kar koymaya
alacaklar, mttefiklerden bu garantilerin yerine getirilmesini talep
edeceklerdir. Atekesten sonra gerek Trk basn gerek Mdafaa-i Hukuk
Cemiyetleri daima Wilson'un garantilerini hatrlayacaklardr. Wilson
Bildirgesi'nde bu esas ayrca u szler ile onaylamaktayd: "It is the
principle of justice to all peoples and nationalities and their right to live
on equal terms of liberty and safety with one another, whether strong or
weak unless this principle be made its foundation, no part the structure
of international justice can stand."
1918 ylnda askeri harekat, Trkiye aleyhine tehlikeli bir ekilde ge
liti. zellikle iki olay Trkleri atekes istemeye zorlad: 30 Eyll 1918' de
mttefikler Yunanllarn da katlmasyla, Selanik'te harekete getiler
ve Bulgarlan bozguna urattlar. 30 Eyll' de Bulgaristan teslim oldu.
Bylelikle stanbul byk bir tehlike altna girmi oluyordu. 18 Eyll'de
Filistin Cephesi'nde yeni ngiliz kumandan Edmund Allenby taarruza
geti, l Ekim' de am dt. Bu esnada Filistin Cephesi'nde 7. Ordu
Kumandan olan Mustafa KemaL, Suriye' de direnmenin imkanszln
grm ve ordusunu Halep'e dzenli bir ekilde ekmiti. O zaman
70 Halil nalck

durumun mitsiz olduunu gren Padiah, Talat Paa'y istifaya davet


etti ve yeni sadrazam zzet Paa, Wilson'a atekes iin bavurdu. 30
Ekim 1918'de Mondros'da Amiral Calthrope ve Rauf Bey Trkiye ile
mttefikler arasnda atekesi imzaladlar.

4. Atekes Dnemi
Mondros Mtarekesi'nin balca maddeleri unlardr:
anakkale ve stanbul Boazlarmn mttefik sava gemilerine al
mas, Karadeniz' e gvenli ve serbest geiin salanmas, anakkale
ve stanbul Boazlar kalelerinin mttefikler tarafndan igali (m. 1 ),
smrlar ve i gvenlii korumak iin gerekenler hari, Trk ordusunun
derhal terhis edilmesi (m. S), silahlarn ve tehizatn teslimi (m. 20),
Hicaz, Yemen, Suriye ve Irak'taki btn Trk gamizonlarnn en yakn
mttefik kumandanlarna teslim olmalar (m.16), Trk kara sularnda
polis hizmeti grecek kk gemiler hari, Trk donanmasmn teslimi
(m.6), btn demiryollarnda mttefik kontrol subaylarmn yerlemesi
(m.lS), telgraf hatlarmn ve kablolarn mttefiklerce kontrol (m. 12),
mttefiklerin emniyetini tehdit edebilecek bir durum ortaya karsa
herhangi stratejik bir yeri igal etme hakk (m.7), alt dou vilayetinde
herhangi bir karklk halinde mttefiklerin bu blgenin herhangi bir
ksmm igal etme hakk (m.24).
Yukarda zetlediimiz maddeler, Osmanl Devleti'nin btn nemli
blgelerinin, demiryollar ve tefti aralarnn mttefiklerin kontrol alt
na girmesi, ordunun terhis edilmek ve silahlar alnmak suretiyle herhangi
bir direni hareketine gemesi imkannn kaldrlmas demektL Bundan
baka 7. ve 24. maddeler yeni igallere meydan vermek iin konmutu.
Mttefikler atekes maddelerine uyduklar taktirde, Musul ve skende
run-Antakya blgesi dahil olarak Trkiye igalden kurtulmu olacakt.
Ancak mttefiklere bu snrlar aarak yeni igaller yapmak frsatn ya
ratmamak iin memlekette herhangi bir kargaaln kmasna meydan
vermemek gerekiyordu. Osmanl hkmeti bunu salamak iin btn
valilere gnderdii bir genelgede ieride gvenliin ne kadar hayati bir
nem tadn belirtiyor ve gelecekten mitli olduunu bildiriyordu.
1 911 ylndan beri savamakta olan yorgun ve yaral memleket, atekesi
ar artlarna ramen, ferah bir kalp ile karlad. Gelecei, tevekkl ve
mitle beklerneye balad. Savan son gnlerinde Suriye cephesindeki
Yldrm Ordular bakumandanlna getirilmi olan Mustafa Kemal,
atekesin hemen sonrasnda stanbul'a dnd. 3 Temmuz 1 91 8' de tahta
A k a d e m i k D e rs N o t l a r (J 938 - 1 986) 71

kan yeni padiah Vi. Mehmed Vahideddin, Mustafa Kemal'i takdir


ediyor ve tutuyordu. 1917 ylnda ehzade iken Almanya'ya onunla bir
seyahatleri olmu, aralarnda bir yaknlk domutu. ttihatlar hk
metin bandan uzaklalklar iin, onlarn muhalifleri arasnda olan
Mustafa Kemal'in nemli grevler almas beklenirdi; fakat bu grev,
hi de Vahideddin'in ve adamlarnn dndkleri trden olmayacakt.

5. Ulusal Tepki
Elverili bir bar salamak iin padiah ve hkmetinin atekes
ile birlikte yrtt siyaset u noktalarda toplanabilir:
Mttefiklerin yaknln kazanmak amacyla, memleketi savaa
sokmann btn sorumluluunu ttihad ve Terakki'nin diktatr idaresine
mal etmek, savaa girmemizi ktlemek.
Hkmetin bu ynde ald nlemler unlard: ttihat1ann iktidar
da iken yaplklar yolsuzluklar incelemek iin Harbiye Nezareti'nde bir
Tedkik-i Seyyiat komisyonu oluturuldu. Mebusan Meclisi'nde bir Divan-
All (Yce Divan) kurularak sava sorumlularnn sularn meydana
karmak, Ermeni Tehciri sorumluluunu ttihatlara ykleyerek bu
hareketin hkmete resmen ktlenmesi, on vilayette sorumlu devlet
adamlarn ve dier sorumlular aratrmak zere soruturma heyetleri
gnderilmesi.
Bu dnemde yaanan Boazlyan Kaymakam Olay kayda deer. Bu
kaymakam, sava esnasnda Ermenilere kt muamele yapl suuyla
Padiah hkmeti tarafndan lme mahkum edilir. Kilikya'da Erme
ni etelerinin gelii gzel Trklere saldrp dehet satklar bir srada
hkmetin bu karar vatanseverleri protestoya gtrr. Bunun zerine
padiah durumu kurtarmak iin, bu idam hkmnn eriata uygunlu
u hakknda bir fetva almak mecburiyetini duyar. Bu olay, hkmet ile
milli duygular arasndaki aykrl gsteren dikkate deer bir olaydr,
milletin hkmete kar siyasetini aka gsterir.
Nihayt hkmet, ttihatlarn hakim olduu Mebusan Meclisi'ni
kapatma karar alr (21 Aralk 1918). Yeni mecliste iktidar elde etmek iin
ttihatlarn eski rakipleri Hrriyet ve tilafPartisi faaliyetlerini amrd ve
arlk herkesin ktledii ttihad ve Terakki ad allnda alamayan eski
ttihatlar yeni bir parti, Teceddd Frkas'n kurdular. Bu suretle Bal
kan Sava'nda memleketi felakete srkleyen parti kavgalar yeniden
canlanmak zereydi. Atekesten hemen sonra (9 Kasm 1918) ttihat
liderler Talat ve Enver stanbul' dan kallar. O zamanki sadrazam zzet
72 Ha/il na/ck

Paa bundan sorumlu tutularak istifaya zorland ve Tevfik Paa hkmeti


kuruldu. zetle, dahilde sava sorumlularnn ve gttkleri siyasetin
tam tasfiyesine gidilmekteydi ve bu yeni siyaset o zaman doal bir yol
olarak grlyordu.
Hkmet, mttefikleri kzdracak bir ey yapmaktan dikkatle ka
nyor, hatta onlann baz isteklerini siyaset gerei diyerek kabul ediyor
du. Bilhassa, memleket dahilinde herhangi bir direni ve honutsuzluk
hareketine meydan vermemek, aznlklar aleyhine hareketleri nlemek
konusunda birinci derecede dikkat ediliyordu. Bu siyasetin bir neticesi
olarak, mttefiklerin atekes maddelerine aykr yeni igal hareketini
dahi lazm geldii ekilde protesto etmeyecek, milleti kendi kaderine
ve mttefiklerin eline brakacakbr.
Mttefiklere ho grnmek politikas, zellikle padiahn bir si
yasetiydi. O, ngilizlerin yardm edeceine inanyordu. Zira ngilte
re, Rusya'daki Boleviklere dmand ve Trkiye'yi ayakta tutmaya
muhta olduu dnlyordu. kinci olarak, ngiltere, Hindistan' daki
Mslmanlarn hislerini gz nnde tutarak btn Mslmanlarn ha
lifesi sfahru tayan Osmanl sultanna kar radikal bir ekilde hareket
edemeyecei, aksine onu himayesi altna alaca san s vard. Balca
bu noktalar gz nnde tutularak, ngiltere'nin yardm ve himayesine
gveniliyor, ngiltere'ye yaranlmak isteniyordu. Bu siyasetin bir sonucu
olarak sonralar 1919 Austos'unda, stanbul'da bir ngiliz Muhibleri Ce
miyeti kuruldu. Padiah ve Damad Ferid Paa bu cemiyete ye oldular.
Vatanseverler ve uza grenler, bu yaranma siyasetinin aksine, Trkiye'yi
bsbtn esarete gtreceine, merhamet dilenmekle bir devletin varlk
ve bamszln korumann bir hayal olduuna inanyorlard. Ata
trk bir mektubunda unlar yazmaktayd: (Bkz. T. Byklolu, Atatrk
Anadolu'da, s. 32) "Franszlarn ho tutulmasnda ne kazancmuz olacana
dorusu bizim aklmz ermiyor. Garp zihniyeti tabasbus /yalvarma ve
riyakarln hassaten zulm ve itis'afna urad bir milletten ktn
grrse, o milletin yaamak hakk olmadna, zelil, hakir, duygusuz
bulunduuna hkmeder ve haince maksatlarn tatbike beis grmez...
dilimiz dnd derecede yzlerine vurrnalyz ki, hayatmza kasdetrni
olan Avrupa nazarnda yaamak hakkna sahip olduumuz anlalsn.
Mmaat ve riyakarlktan ibaret olan Bab-i Ali politikasnn mrevvici
deiliz" (Bunlar 12 Kasm 1919'da yazyordu).
A kadem i k Ders N o t l a r ( 1 9 3 8 - 1 98 6 ) 73

Bu grte olanlar, hakszlk ve igaller karsnda milli direnie


giritii zaman Padiah ve hkmeti, yahhrma ve yaranna politikasna
sadk kalarak bu hareketi ktleyecekler ve durdurmaya alacaklardr.
Padiahn bu tutumunu biz daha Mustafa Kemal Samsun'a kp milli
direnii tekilatlandrmaya balamadan nce Adana'nn ve baka yerlerin
igali srasnda greceiz: u halde padiahn yahhrma ve himaye arama
siyasetiyle Milli Mcadele siyaseti daha balangtan itibaren birbirine
zt iki yol olarak meydana km bulunuyordu. Gerekten padiahIn,
boyun een, her eyi kabullenen siyaseti, mttefiklere Osmanl Devleti'ne
her eyi kabul ettirebilecekleri, Trkiye'nin l bir vcut haline gelmi
olduu sansn verdi ve mttefikler birtakm tedbirler aldlar ki, bunlar
milli direniin iddetle kendini gstermesi ve millf siyasetin, Padiah si
yaseti yerine gemesi sonucunu vermitir. Mttefiklerin, Trk milletinin
haklarna, kendi vaadlerine ve nihayet mtareke hkmlerine aykr
olarak aldklar tedbirler unlardr:
a. Mondros Mtarekesi'nin sert bir ekilde uygulanmas ve mtte
fiklerin sava srasndaki blme planlarn uygulamak zere baz baha
nelerle memleketin eitli yerlerinde yeni igal hareketlerine girimesi.
b. Dou Anadolu'da bir Ermeni devleti oluturmak iin faaliyetler.
c. Rumiarn stanbul'da ve Karadeniz sahillerinde gsteriler yaparak
ve eteler oluturarak faaliyete gemeleri.
d. Yunanllara zmir ve yresinin vadedilmesi, mttefikler adna
bir Yunan ordusunun zmir'e kmas, istila ve yldrma hareketlerine
giriilmesi.
Milli direni hareketinin domasnda balca etken olan bu olaylar
hakknda biraz ayrnh vermeye alacaz.
ncelikle, igalleri ele alalm. Atekesten hemen sonra, daha 1918
Kasm aynda ngilizler, savata igal edemedikleri, fakat daima gz
diktikleri Musul ve blgesini, szde burada km bulunan kargaa
lklar bahane ederek igal ettiler. 1919 yl balarnda da Antep, Mara
ve Birecik'i igal altna aldlar. Bu hareketler, Trkler tarafndan atekes
hkmlerinin bozulmas eklinde kabul edildi. Musul Meselesi Lozan
Antamas'ndan sonra da uzun sre bir anlamazlk konusu olarak
kalacaktr. Franszlar da 1918-19 knda Adana ve Mersin dahil olarak
Pozanh'ya kadar btn ukurova (Kilikya)'y igal ettiler. Franszlarn
igal kuvvetleri yalnz deildi, onlarn gzetimi alhnda birok Ermeni in
tikama susam bir halde memlekete geldiler, trl yldr hareketlerine ve
74 Hal i l i n a l c k

cinayetlere giritiler. Mttefiklerin yerli Ermenilere birtakm ayrcalklar


vermeleri Trkleri bsbtn korkuttu. Ermeniler, bir ntikam Alay olu
turmulard, bazlar Fransz niformas tayordu. Ermeni fedailerinin,
Adana'nn iinde bile yapmaya cesaret ettikleri katliamlar nihayet halk
ayaklandrd. Adana'da hemen byk bir miting yaparak bu cinayetleri
protesto ettiler ve stanbul gazetelerine Fransz igalini protesto eden
"feryatnameler" gnderdiler. stanbul Hkmeti, bu mill tepki karsnda
stanbul'daki mttefikler temsilcisi ngiliz Amirali Calthrope'n dikkatini
ektiler, fakat sonunda olanlar kabuendiler ve Adanallara yattrc
emirler gnderdiler. Bununla kalmayarak Aenby'nin atekes dnda u
isteklerini yerine getirmelerini bildirdiler: Ermenilere yaplan zarar tespit
iin gelecek yabanc subaylara her trl kolaylk gsterilecek, Trk halk
elindeki silahlar teslim edecekti (Adana olaylar ve burada mill direniin
ortaya k hakknda olaylarn iinde olan Saip'in Kilikya Facialar ve
Urfa'nn Kurtulu Mcadeleleri adl eserinde ayrnh vardr). Silahl Erme
ni eteleri karsnda silahsz ve savunmasz braklmak istenen blge
halk Sultan'n ngilizlerin zorlamasyla verdii emirleri dinlemeyerek
varln kendi savunmaya karar verdi. Halk, "leceksek namusumuz
ve erefimiz ile lelim," diyordu. Bir taraftan mill kuvvetler kurulurken
br taraftan aydnlar Trk halknn haklarn savunmak iin mill bir
cemiyet, ntibah Cemiyeti'ni, kurdular. Sonralar bu hareket genileyecek,
btn gney vilayetlerine yaylacak, bu tarafta erkenden bir mill cephe
kurularak Franszlara kar millet kahramanca mcadeleye giriecektir.
Gneyde bu igaer olurken, 9 Mart 1919' da ufak bir ngiliz kuv
veti (200 asker) Samsun'u igal etti. Buna sebep bu yrede gvensizlik
hareketlerinin grlmesiydi. ngiliz makamlar atekesin 7. maddesini
ileri srerek harekete getiler. Fakat aslnda bu asayisizlik Rum ete
lerinin eseriydi. Onlar be yz sene nce Trabzon merkez olarak bir
Yunan devletinin yaam olduunu dnerek, orada bir Pontus Rum
devleti kurmak hayaliyle buradaki ufak Rum aznl kkrhyorlard.
stanbul'da Rum Muhacirlerini skan Cemiyeti ad alhnda faaliyet gsteren
Etnik-i Eterya, ihtilal cemiyeti, Samsun halkna ajanlar gndererek eteler
kurduruyor, gizlice silah datyor, Yunan hkmetinin destekledii bu
cemiyetler ve eteler orada Trklere saldrarak kargaa karmak istiyor
lard. "Patrikhane Merkez Komitesi bu faaliyetlerle ilgiliydi. ngilizlere
gelince Rum eteleri Trklere saldrlarn artrmlard. Mustafa Kemal'in
19 Mays'ta Samsun'a gnderilmesinin balca sebeplerinden biri bu du-
A kadem i k Ders N o t l a r ( 1 938 . 1 98 6 ) 75

rumdu. O, Samsun'a varr varmaz ilk ilgilendii mesele blgede asayii


geri getirmek olmutur. 22 Mays 1919 tarihi ile hkmete gnderdii
raporda durumu yle anlatmaktayd: "Mtarakeden sonra Yunanl
emeli gden btn Rumlar her yerde mardlar. Samsun havalisinde
de Pontus hkmetini kurmak iin birletiler. Btn Rum eteleri, bu
maksat urunda siyasi bir ekil ald. Son zamanlarda Samsun havalisin
deki Rum nfuzunu artrmak iin Rusya'da ne kadar Rum varsa buraya
getirtilmeye allmtr. Bugn Samsun havalinde 40 kadar Rum etesi
vardr. Buna kar Trk ahali, hkmet tarafndan korunamadndan
Laz etelerini Trabzon havalisinden getirerek mal ve namuslarn koru
mak zorunda kalmlardr. Bu suretle 13 Mslman etesi faaliyettedir.
Samsun'da nfuz ounluu Rumiardr, fakat liva iinde ezici ounluk
Trklerdedir."
Trk askeri kuvvetleri, Samsun havalisinde ekyalk hareketlerine
kar faaliyette bulunarak durumu yabbrmlardr. ngilizler de burada
milli kuvvetlerle atmaya girmernek iin ve zaten kuvvetleri az oldu
undan Sivas Kongresi'nden sonra 20 Eyll 1919'da Merzifon, 4 Ekim
1919'da Samsun'daki kuvvetlerini ekmilerdir. Bylece Rumiarn Pontus
hlyalar suya dmtr. Esasen, btn bu gibi meselelerin zm
Bat Anadolu'ya km bulunan Yunan kuvvetlerine kar yaplan byk
mcadelenin sonucuna balyd.
ngilizler, Samsun'dan nce DoU Karadeniz'de nemli Batum
Liman'n igal etmilerdi ve Trk kuvvetlerinin ekilmesi zerine Bak
dahil Kafkasya ve Brest Litovsk Antlamas ile Trklere geen Kars ve
Ardahan ngilizler tarafndan igal edilmiti. ran ve Afganistan'da da n
giliz nfuzu yerletiinden bylece Batum'dan Hindistan'a kadar ngiliz
imparatorluu yeni bir yol tesis etmi saylabilirdi. ngiliz politikasnn
bu taraftaki faaliyet ve igalleri bu adan ayrntlaryla grlmelidir.
Fakat ngilizler, Kafkasya'dan ekilince Kars, Ermenilerin eline dm
olup Erivan'da kurulan Ermeni hkmeti nemli kuvvetler oluturarak
Dou Anadolu'yu igale hazrlanyordu. stanbul Hkmeti tehlikeyi
grerek, 3 Nisan 1919'da Kazm Karabekir Paa'y Erzurum'da 15. KoIor
du Kumandanl'na tayin etmiti. Kazm Paa stanbul'dan ayrlmadan
Mustafa Kemal ile grm ve Anadolu'da Milli Mcadele'nin kurul
mas konusunda baz kararlara varmlardr. Kazm Paa'nn Ermenilere
kar Dou Anadolu/yu baaryla savunduunu ileride greceiz. imdi,
76 Halil nalck

stiklal mcadelesinin byk mcadele sahnesine, yani zmir ve Bat


Anadolu'nun Yunanllar tarafndan igali olayna geiyoruz.

6. Yunanl zmir'de
i. Dnya Sava srasnda bir aralk zmir ve yresinin mttefikler
tarafndan nasl Yunanistan'a vadedildiine yukarda iaret etmitik.
Atekes imzalannca, Yunanllar mttefikler yannda yenen bir devlet
tavr taknarak amalarn aa vurdular. Halbuki Yunanistan 19 17'de
savaa girmi, Trkiye ile ilikilerini kesmi, fiilen sava ilan etmiti.
Atakes imzalannca Yunanllar, Dou Trakya demiryoarn mttefikler
adna kontrol etmek zere bu blgeye askerlerini soktular, fakat atekes
maddeleriyle saptanm olan bu durumu, Trakya'y tamamyla igal
etmek ve sonra Yunanistan'a katmak iin bir bahane olarak kuanmak
istediler.
stanbul'da Patrikhane'de, Merkez Komitesi ve skan Cemiyeti ad
altnda ihtilalci bir cemiyet faaliyetteydi. Mttefiklerle stanbul'a geimi
olan Yunan zabitleri, yerli Rumlar kkrtan tavr ve bildirimlerden
ekinmiyorlar, Rumlar trl gsteriler yapyorlar, stanbul'da Trk hal
knn zntsne sebep oluyorlard. Yunan Amirali Kakolidi stanbul'da
Yunan kulbnde yapt bir konumada "Heenizmin ana vatan" diye
bahsettii stanbul'a Yunan bayran getirdiini sylyordu. Venizelos,
Paris Bar Konferans'nda stanbul zerinde Yunan iddialarn aktan
ortaya koyamyordu (zira mttefikler stanbul'u uluslararas bir idare
altna vermeyi tasarlyorlar, gerekte ngiltere bu ehri kendi nfuzu
altnda muhafaza etmek istiyordu, Sultan, Konya veya Bursa'ya gnde
rilecekti.) Venizelos stanbul'u aka isteyemiyorsa da, onun bir Yunan
ehri olduunu iddia ediyordu.
Venizelos, 30 Ocak 1919'da Paris'te byk devletlerin Yksek Sulh
Meclisi'ne sunduu bir raporla Meis Adas ile Marmara Denizi arasndaki
Bat Anadolu'nun Yunanistan'n igali altna verilmesini istedi. Bunun
gerekesi olarak bu blgenin bir Rum ounluu tarafndan iskan edilmi
olduunu iddia ediyor, bu nedenle Wilson Prensipleri'ni hatrlatyor ve
szde burada zmir ve Aydn'da RumIarn emniyetini tehlikeye dren
ciddi kargaalklarn ktn ve Mondros Mtarekesi'nin 7. maddesinin
uygulanarak mttefikler adna Yunanllarn buray igal etmesini talep
ediyordu. Lloyd George, planlarn uygulayabilmek iin Anadolu' da
yeterli kuvvet bulunduracak durumda deildi, bunun iin Yunanllarn
istei kendi planlar iin ok faydalyd. Venizelos'un raporu incelenmek
A ka d e m i k Ders N o t l a r ( 1 9 3 8 - 1 98 6 ) 77

zere bir komisyona yolland. zmir daha nce talyanlara vadedilmi


olduundan, talyan delegeleri Yunan isteklerine itiraz ettiler. Komis
yon, Yunanllara Krkaa, Ayvalk ve zmir arasnda bir blgeyi igal
blgesi olarak tayin etti. Arazi ilerine bakan merkezi komite, talyan
itirazlarna ramen ngiltere ve Fransa'nn destei ile bu plan kabul etti.
6 Mays'ta Trkiye'deki RumIar korumak amac ile Venizelos'a, zmir'e
iki tmen karma izni verildi. Bununla beraber askeri' uzmanlar u
gr ilave etmek mecburiyetini duydular: "Bu gibi hareketlerin atekes
hkmlerine uygun olduuna emin olmadmz iin bu kararn talyan
ve Trk hkmetlerine vaktinde haber verilecei ni kabul ediyoruz."
Halbuki Venizelos herhangi bir Trk direniine meydan brakmamak
iin Trklere, karma yaplmadan ancak 12 saat nce haber verilmesini
nemle istiyordu. ngilizler, zmir'de herhangi bir Yunan giriimine silahla
kar koymaya karar vermi olan Nureddin Paa'y stanbul Hkmeti
nezdinde bask yaparak oradan aldrmlard. Bu hazrlklardan sonra
15 Mays sabah ngiliz, Amerikan, Yunan ve Fransz sava gemilerinin
korumasnda, Yunan askeri birlikleri zmir'e ktlar ve derhal katliama
giritiler.
nceden silahlar elinden alnm Trk gamizonuna bal askerler
ve dier yksek rtbeli subaylar soukkanllkla ldrld, Mslman
lara ait binden fazla maaza yama edildi. Yunanllara yalnz stratejik
noktalar, kalelerin igali izni verilmi olduu halde, Yunan kuvvetleri
sratle memleketin iine ilerlemeye baladlar, hatta Paris Konferans
tarafndan tayin edilmi olan igal snrlarn amaya yeltendiler. Katli
ama urayan halk yerlerini yurtlarn brakp memleketin i taraflarna
kamaya balad. stanbul'da RumIar, bu igali bir bayram gibi kutluyor
Iard. Facialar yurdun her tarafnda sratle duyul du ve btn millet, bu
haksz tecavz karnda bir vcut gibi dikildi. Her tarafta Yunan igalini
protesto etmek iin mitingler toplanyor, redd-i ilhak ad ile Yunan i
galini red iin heyetler oluturuluyor, mttefiklere protesto telgraflar
yadrlyordu, zetle btn Trk milleti heyecanla bir anda birlemi
ve ayaklanm bulunuyordu.
Mttefikler dahil, hi kimse bu tepkiyi hesaplamamt. Her eyi
kabul ettireceklerine inandklar, yorgun ve geleceini metanetle bekle
diini sandklar Trkler imdi, " Ya lm! Ya kurtulu! " diye haykrarak
ayaklanmt. zmir igali karsnda bu milli heyecan ve birlik, gerekten
milli Trk devletinin kuruluuyla biten mcadelenin byk olaydr.
78 Ha l i l n a / C l n

stanbul'da Sultanahmet Meydan'ndaki iki yz bin kiinin topland


byk mitingde minarelerin ve siyaha boyanm Trk bayrann gl
gesi altnda Halide Edib Hanm yle haykryordu, Aah'a, hakka,
ii

milletlerin ilahi hakkna dayanan Trk milleti, btn Mslman ve


Trk dnyasna davamz ilan ediyorum." Sonra yazlan bildirgede,
"Vatandalar, bu muazzam itima'mzla biz btn cihana gsteriyoruz
ki, Trk buradadr, burada yaayacak, burada lecektir," diye belirtil
mekteydi. Ayn gnlerde Mustafa KemaL, byk milli savan esaslarn
tespit etmekteydi.
Yunanllarn hareket tarz mttefikleri g duruma soktu. Hak
ve insaniyet adna hareket edenler imdi sulu duruma dmlerdi.
lan edilen prensipler adna hakk, insanl mdafaa edenler, Trkler
oluyordu. Hindistan Mslmanlar mttefikleri knyordu ve ngiltere
iin Mslman dnyasnn tepkisi, siyasi bakmdan byk bir nem
tamaktayd. Bu durum karsnda ngilizler, Yunanllar lmh hareket
etmeye sevk etmek ve zmir havalisinde soruturma yapmak zere
milletleraras bir soruturma komisyonunun kurulmasn kabul etmek
zorunda kaldlar. Bu komisyon, 7 Ekim 1919 tarihli raporunda unlar
yazacakh: "Mtarekeden beri Aydn vilayetinde Hristiyanlar tehlikede
deillerdi. Gvenlik artlar, mtarekenamenin 7. maddesine dayana
rak zmir istihkamlarnn igalini gerektirmez. Asayiin korunmas iin
yaplan igat gerekte bir ilhakn btn ekillerini gstermektedir."
Amerikal General Harbord'da 19 Ekim'de raporunda "igalden sonra
zmir'de kan karklklardan" byk devletlerin sorumlu olduklarn
kaydetmitir.
stanbul'da bu olaylar karsnda hkmetin tutumu u oldu: H
kmet yukarda iaret ettiimiz gibi Yunan hareketlerini protesto ederek
bir soruturma komisyonu gnderilmesini ister, Yunan igalinin geici
olduunu, blgenin kaderinin ancak bar konferansnda yaplacak
antlama sonunda belli olaca dncesindedir. Yunan ilerlemelerini
durdurmak iin mttefikler nezdinde harekete geer. Bah Anadolu' da
Trk halknn korunmas ve jandarma miktarn artrmak iin nlemler
alr, fakat hala yattrma politikasna bel balayarak halkn direnme
hareketlerine girimesine ve silahlanmasna meydan vermek istemez.
Yattrc bildiride bulunur. nk silahl bir direniin bar konferan
snda devletin durumunu zayflataca kansndadr. Sultan nihayet,
A kadem i k Ders N o t l a r ( J 938 - 1 986) 79

durumu grmek ve nlem almak zere sarayda ura-y Saltanat ad


allnda byk bir danma meclisi toplamaya karar verir.
Fakat her ey, artk Padiah hkmetinin uzlama ve yattrma
politikasnn tamamyla iflas etmi olduunu, milletin kendi savunma
sn kendi eline aldn, milli' iradenin memleketin kaderinde son merd
haline geldiini gstermekteydi. imi-y Saltanat'ta yalnz hkmet ve
nemli resmi' kiiler deil, btn milli' kurumlar, bu arada niversite (o
zaman Darlrunun) ve Hukuk-i Milliye Mdafa Cemiyet/eri gnderdikleri
delegeler ile temsil edilmitir. ariya katlan delegelerin ounluu ku
rulu iin milli' iradenin hakim klnmasn tek are olarak ne srerler.
rnein, Celaleddin Arif Bey unlar sylemitir: "Rumeli' den Erzurum
ve Bayezid'e kadar gidiniz, buralardaki millet fertlerinin hepsi gazete
lerdeki miting ve protestolardan da gryoruz ki, bugn vatann saadeti
iin kanlarn son damlasna kadar dkmeye azmetmitir. Millet azmini
gsterebilmek iin evvela kendisini ifade edebilecek bir hale getirilmelidir.
Kendi azim ve iradelerini memleketlerini igal etmi olan hkmetlere de
gstermi olurlar." Rauf Ahmed Bey ise, "Bugnk durumumuz, harici
siyasetimizin dayanaca tek nokta kanaatirnce Wilson Prensipleri' dir,"
iddiasndadr. Fakat onun Amerikan mandas teklifi, itirazlarla karland.
mer Feyzi Bey ise, "Hkmetin verecei oy milletin kaderine ait ise, bu
hakk haiz deildir," dedi ve Millet Meclisi'nin toplanmas zorunluluu
zerinde durdu ve szn, "Hakikate doru gitmek ve hakikati Htizam
etmek lazmdr. Bu vaziyet ise ancak kendi mukadderaln milletin tayin
etmesidir," diyerek bitirdi.
Hrriyet ve itilaf Frkas adna Sadk Bey, "Millet rehberlerinin bir
iareti bunun iin (mcadeleye atlmak iin) kafidir, bu iareti bugn
her tarafta sabrszlkla ve heyecanla beklerler," szleriyle gelecei ke
fediyordu (Bu sz 26 Mays 1 919'da sylenmitir). Ayrca, Sadk Bey
fiili silahl direnie gemenin zorunlu olduuna iaret etti. Delegelerden
Sleyman Nazif Bey, Osmanllk ve imparatorluk fikrini terk etmenin
zaman geldiini, milli birlik iin almann ve Dou'da ngilizlere kar
bir direni cephesinin oluturulabileceini savundu.
Bu konumalar, o zaman hakim grleri tespit bakmndan zel
likle dikkate deer. Damad Ferid siyaseti eletiriliyor, milli iradeyi temsil
eden millet meclisinin bir an nce toplanmas ve milli menfaatlerin sa
vunmasnn ancak bu ekilde mmkn olacan, milli silahl direniin
zorunluluu belirtiliyor, hatta memleketin bir lidere ihtiyaa olduu ifade
80 Ha l i l n a l c k

ediliyordu. Grlyor ki, Mustafa Kemal bu fikirleri benimsemek yoluyla


o zamanki genel duygular temsil etmitir. O daha balangtan itibaren,
memleketin ve halkn temsilcisi olmu ve bu sayede hzla baarya doru
yryebilmitir. Yine bu konumalar gsteriyor ki, o zamanki kamuoyu,
Padiah siyasetinin iflas etmi olduuna kanaat getirmi ve mill siyaset
cephesine dnmtr. Trkiye' deki bu gelimeler zerine mttefikler
Osmanl hkmetini Paris'te bar konferansna davet ettiler.

7. Mustafa Kemal Anadolu'da


Erzurum ve Sivas Kongreleri: Millf radenin Memlelet Geleceine
Hakim Olmas in Mcadele
Mustafa KemaL, zmir'in igalinden sonra Samsun'a hareket etti.
Fakat tayini iin teebbsler daha Nisan aynda balamt. stanbul' da
Erkan- Harbiye bu atama iine n ayak olmutu. Saray, Sultan Vahided
din ile sadrazam Damad Ferid Paa da, bu tayini o zaman desteklediler.
Aslnda, Mustafa Kemal'den baka baz gzde paalar Anadolu'ya,
mesela Kazm Karabekir Paa Erzurum'a 15. Kolordu Kumandanl'na
gnderilmilerdir. Mustafa Kemal, o zaman sarayn takdir ettii ve
Vahideddin'in gvendii generallerdendi. O, Yaver-i ehriy(lri unvann
tamaktayd. Dnya Sava'nda memleketin kaderini elinde tutan ve
birok yanl admlarla felakete sebep olan ttihatlarn kamasndan
sonra, onlarn ve zellikle Enver Paa'nn muhalifi olan Mustafa Kemal'in
nfuzu artm bulunuyordu .
Mustafa Kemal'in Anadolu'ya gemesiyle esas rol Erkan- Harbiye
oynam grnmektedir. Memleketin bulunduu feci artlar en yakn
dan gren ve bilgisi olan Erkan- Harbiye yksek makamlar da birok
aydnlar gibi Anadolu' da mill hareketin tek kurtulu cephesi olduunu
grmekteydiler. Mareal Fevzi akmak' n belirttiine gre, bu konuda
aralarnda grmeler de olmaktayd. Erkan- Harbiye-i Umurniye Reisi
Cevat Paa ile sonradan onun yerine gelen Fevzi Paa, Mustafa Kemal
ile bu konuda anlamlard. Mustafa Kemal'e Samsun' da ve evresinde
Rum Pontus tekilahnn sebep olduu kargaalklar giderme grevi
verildi. Fakat bu grevi ok aan geni yetkiler ile Mustafa KemaL, III.
Ordu Mfettilii'ne atand. Geni bir heyeti vard. Kazm Karabekir
kumandasndaki 1 5 . Kolordu'dan baka 3. Kolordu onun emri alhna
verilmiti. Bu kolordunun merkezi Sivas'ta olup yeni kumandan Refet
Bey, Mustafa Kemal ile beraber stanbul' dan hareket etmi bulunuyordu.
Kolordunun bir tmeni Amasya'da, dieri Samsun'da idi. Fakat III. Ordu
A k ademi k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 81

mfettii Mustafa Kemal'e bu mfettilik grevleri dnda dier ordular


ile iletiimde bulunmak, onlarla birlikte i grmek, hatta gerektiinde
valilere emir vermek ve geni bir alanda olaanst nlemler almak
yetkileri de verilmiti. KemaL, Ankara' da Fuad Paa kumandasndaki xx.
Kolordu ile temasa geme yetkisini de almt. Mustafa KemaL, gelecek
iin tasarlarn gerekletirmek amac ile bu yetkilerin verilmesinde srar
etmiti ve Erkan- Harbiye onun bu arzusunu yerine getirmiti. Mustafa
KemaL, 1927' de Byk Millet Meclisi nnde verdii byk nuhkta bu
yetkilerin kendisine verilmesinde tereddt ile hareket edildiini, hatta
Harbiye Nazr'nn mhrn okunmayacak ekilde bastn sylemi
tir. Erkan- Harbiye phesiz onu desteklemekteydi, sonradan Saray,
ngilizlerin basksna ramen, bir sre onu desteklernekte devam ede
cektir. Mustafa Kemal stanbul'dan ayrlmadan nce Harbiye Nezareti
Mstearl'nda bulunan smet Bey (nn) ile grm ve anlamtr.
Mustafa KemaL, Anadolu'ya geerken hi phesiz orada Trk
milletinin kendi iradesine dayal bir tekilat kurmay ve dnyaya Trk
milletinin sesini duyurmaya karar vermi bulunuyordu. Erzurum ve
Sivas Kongrelerinde alnan kararlar, bu tasary ak bir ekilde gster
mektedir. Mustafa Kemal byk nuhkta bunu yle ifade etmektedir
(ifade bugnk Trkeye uyarlanmtr) :
"Osmanl mparatorluu, Padiah, Halife, bu kelimeler bo laflardan
baka bir ey ifade etmiyordu ... Bu durumda verilecek bir tek karar vard:
Mill hakimiyet esasna dayanan kaytsz artsz bamszla sahip yeni
bir Trk devleti kurmak. te stanbul' dan ayrlmadan nce aldmz
karar buydu ve Samsun'a ayak basar basmaz bunu gerekletirmeye
altk."
Mustafa Kemal'in Samsun'a kyla balad i, her eyden nce
bir ihtilaldi: Fiilen otoritesini kaybetmi ve Trk milletinin bamszl
n koruyamayacak bir duruma dm olan Osmanl saltanat yerine,
mill hakimiyet esasna gre yeni bir devlet kurmak. Saray, Mustafa
Kemal'in bu ihtilalci kararn hissetmekte gecikmedi. Esasen ngilizler
de stanbul'da Mustafa Kemal'in bu kadar geni yetkilerle Anadolu'ya
gnderilmesinden phelenerek hkmeti sktrmaya, sonra Erkan-
Harbiye reisini grevden almaya altlar. Damad Ferid ncelikle Mus
tafa Kemal' i stanbul'a geri ard, gelmeyince grevinden azletti ve
Erzurum Kongresi'nden sonra onu tuhklamaya alt. Mustafa Kemal
ise, asl amacna ulancaya kadar durumu idareye alm, balangta
82 Ha l i l n a / c k

padiaha kar dorudan doruya cephe alm grnmekten kanmhr.


O, uzak grlln, plann, askeri taktik uzman biri gibi aama
aama gerekletirecektir. lk i, milli iradeyi temsil eden bir meclis,
kongre toplamak olacak, ona dayanarak milli iradeyi temsil eden bir
otorite meydana getirecektir. Bu ama, Erzurum ve Sivas Kongrelerinde
gereklemitir.
Mustafa Kemal alt yz senelik Osmanl saltanahna ve halifeye
kar bu ihtilal kararn verirken, davasnn tamamyla hakl ve kutsal
olduuna inanyordu. Byk Nutuk'ta diyor ki: "Esas olan Trk milleti
nin eref ile yaamasdr. Bu ancak tam bir bamszlk ile mmkndr...
Ne kadar zengin ve refahl olursa olsun bamszlktan mahrum bir
millet, medeni milletler nazarnda kleden baka bir muameleye layk
deildir... ve Trk, vakur, haysiyet ve erefi yksek bir millettir. Byle
bir millet iin kle olarak yaamaktansa yok olmak daha iyidir. Onun
iin ya istiklal ya lm."
stanbul' daki politikaclar baka trl dnmekteyditer. Onlar
Trk milletini kle durumuna drecek fedakarlklar,ile devleti, daha
dorusu kendi hayatlarn ve saltanatlarn devam ettirmeyi umuyorlard.
Bu iki asrdan beri Bab-i Alfnin yrtt aalanma siyasetiydi. B
yk devletlerin yardm ve ltuflarn beklemek ve devletin haysiyetsiz
bir hayat ile devamna raz olmakt. Mustafa Kemal, milli iradeye, milli
haklara dayanarak hr bir milletin mutlak ekilde bamszh davas
ile ortaya kyordu. O gnk artlar iinde bu amacn gerekletirilme
sini deiL, hayalini bile imkansz grenler ortadayd. Fakat atekesten
sonra yaplan hakszlklar, milletin hayatna yaplan ihanet ve kastlar
sonucunda Trk milleti ayn eyi duymaktayd. Milli bir lider bu arzu
yu gerek yapacakt. te Mustafa Kemal'in byk tarihi grevi buydu.
Asya'nn mahkum milletleri nnde ilk defa bu davay btn anlam
ve kapsamyla ortaya koymak, onu baarl klmak ve Mustafa Kemal' in
asl byk tarihi zaferi ve giritii hareketin ruh esasdr.
Byk Nutuk'ta, yani 1 927'de her ey bittikten sonra sylenmi
szlerde bu tarihi ama ve grev mutlak bir aklkla ifade edilmitir.
Kukusuz Mustafa Kemal Anadolu'ya geerken ayn dnceler ile
hareket etmitir. Onun kafasndaki sorulara tarih olumlu cevap vermek
zorundadr. Zira onun 22 Haziran 1919' da valilere ve orduya gnderdii
Amasya Genelgesi ve ondan sonraki hareketleri, baka bir ekilde yo-
A kadem i k Ders N o t l a r ( 1 9 3 8 - 1 986) 83

rumlanamaz. stanbul Hkmeti de bu nedenle ona kar cephe almakta


gecikmemitir.
Amasya Genelgesi yle demekteydi: . Vatann btnl tehli
kededir. 2. Merkezi hkmet stne ald sorumluluun gerektirdii
eyleri yerine getirememektedir. Bu durum milletin hie saylmas so
nucunu vermektedir. 3. Milletin bamszln yine milletin azim ve
karar kurtaracaktr. 4. Duruma are bulmak, milletin hak isteyen sesini
dnyaya iittirmek iin her trl bask ve kontrolden kurtulmu serbest
bir milli heyetin ortaya kmas gereklidir. 5. Anadolu'nun her bakmdan
en emin yeri olan Sivas' ta milli bir kongrenin toplanmas kararlatrlm
tr. 6. Bunun iin btn vilayetlerin her livasndan delegenin en ksa
zamanda yetirnek zere hemen yola karlmas gerekir. 7. Her ihtimale
kar bu hazrln gizli tutulmas ve delegelerin seyahatlerini kimlik
lerini belli etmeden yapmalar uygun olur. 8. Dou vilayetleri adna 10
Temmuz' da Erzurum'da bir kongre toplanacaktr. Bu tarihe kadar dier
vilayet delegeleri Sivas'a eriebilirlerse, Erzurum Kongresi'nin yeleri
de Sivas genel toplantsna katlmak zere oradan hareket edeceklerdir.
Mustafa Kemal bu karar, Amasya'da Rauf Bey, Refet Paa, Ali Fuad
Paa gibi arkadalaryla grtkten sonra almt. Ayn zamanda, her
tarafa gnderilen bir yaz ile zmir ve Aydn'n igaline kar protesto
mitingleri dzenlenmesini ve milletin dnyaya sesini duyurmasn istedi.
A m asya Genelgesi milli ihtilalin balangc, milli iradeyi
tekilatlandrmaya aran bir belge, yeni Trk devletinin kuruluuna
doru ilk admdr ve Mustafa Kemal'in gerek amaon ortaya koymutur.
Bu ihtilalci ve cesur karar alrken arkadalar onun kadar kesin davran
madlar ve baz tereddtler gsterdiler. Gerek inklap o idi. stanbul
Hkmeti, Mustafa Kemal'in gerek amacn erkenden kefederek onu
grevden ald. Dahiliye vekili Ali Kemal vilayetlere gnderdii 23 Haziran
tarihli bir genelgede, ngiliz yksek komiserinin istei zerine Mustafa
Kemal'in grevinden azledildiini bildirdi. Hkmet ondan yetkilerini
alarak giritii harekette faaliyetlerini yasaklamaya alyordu. Mustafa
KemaL, kongreler toplarup gereken yetkilerini bu kongrelerde beliren
milli iradeye dayandrncaya kadar, bu azli kabul etmedi. Esasen, ordu
arkasndan ayrlmad. Sivas valisi, stanbul' dan Mustafa Kemal'in faali
yetine son vermek, hatta onu tutuklamak emri ald. Sultan, Ali Kemal'i
onaylamaktayd. Bu andan itibaren milli ihtilal balamt. unu belirtmek
lazmdr ki, Trk bamszlk sava ilk aamada bir milli ihtilal hareketi
84 Halil nalck

olarak balamlr. Hakimiyetin kaynaru sultandan alp millete aktarma


eklinde kendini gstermitir. Mustafa Kemal'in stanbul Hkmeti'nn
gnderdii emirleri dinlememesi ve milli bir kongre toplamaya karar
vermesi bir ihtilal niteliindeydi.
Mustafa KemaL, Sivas'a geldi, halk ve ordu onu, anakkale kah
raman bir milli lider olarak heyecan ve sevgi ile karlad. Sivas valisi
Mustafa Keman tutuklamaya cesaret edemedi. Bu amala Sivas'a geimi
olan Elaz valisi Ali Galip de giriiminde baarl olamad. Mustafa
Kemal oradan Erzurum'a hareket etti.
Erzurum'da Vilayet-i arkiyye Mdafaa-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti' nin
giriimi ile 3 Mart 1919'da Dou vilayetlerinin geleceini gz nnde
tutan bir kongre toplanmasna karar verilmiti. Mustafa KemaL, Sivas'tan
Erzurum'a hareket etti (3 Temmuz). Bir hafta sonra grevinden ve as
kerlikten istifa ettiini padiaha bildirdi. Bundan nce Erzurum ve Bitlis
vali1eri ile Rauf Bey, Kazm Karabekir Paa'nn bulunduu bir toplanhda
Milli Mcadele'ye devam edeceini aklad, toplantdakiler kendisini
takip edeceklerine sz verdiler ve hareketi onun idare etmesini istediler. O
btn bu karar ve hareketlerinde belli bal askeri eflerle temas halinde
bulunuyor, onlarla ahenkli alyordu. Bu efler arasnda stanbul'da
Erkan- Harbiye Reisi Cevat Paa, o zaman Sulh Hazrlk Komisyonu'nda
bakanlk yapan smet Bey (o zaman miralay) bulunmaktayd. Nihaye
tinde istifasn millete aklad.
Erzurum Kongresi'nin almas 10 Temmuz gn iin kararlahnl
mh. Fakat delegelerin gecikmesi ve dier sebepler yznden kongre
ancak 23 Temmuz'da ald. Mustafa Kemal'in abalaryla vali ve kuman
danlarn i birlii, bu tarihi ve hayati kongrenin toplanmasn salad.
zellikle, ordu kumandanlan onu istifa etmemi gibi sadakatI e dinliyorlar
ve emirlerini derhal yerine getiriyorlard. O, birok hallerde, hatta askeri
olmayan ilerde kararlarn mlki yetkililerden saklyor ve yalnz asker
lere bildiriyordu. Konya valisi Cemal Paa'nn stanbul'a gitmesi zerine
Mustafa Kemal orduya milli davaya balamak zere bir genelge sundu
ve genelge diyordu ki, devletin ve milletin yazgsnn belirlenmesinde
milli irade hakimdir. Ordu bu milli iradenin hizmetkardr.
Mustafa Kemal, ordu kumandanarna vazifeleri bandan ayrlma
malann bildirdi. gal kuvvetlerinin zoru ile hkmet bir askeri birliin
kaldnlmasna karar verdii taktirde, merkezi hkmetin buna ait emirle
rinin dinlenmemesini istedi. Mlki idarenin de milli harekete kahlmasru
' 85
A k adem i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986)

istedi. Bu suretle o, Anadolu' da devlet kuvvetlerini ve tekilatn kendi


emri altnda, milli davaya sk skya balamak istiyordu. stanbul H
kmeti ise, bu hareketi aka kendisine kar bir isyan kabul ediyordu.
Atatrk bamszln ve millete hizmet kabiliyetini ve imkann kaybet
tii iin stanbul Hkmeti'nin, Anadolu'ya baml olmasn, yani yasal
hakimiyetin Anadolu' da olduunu savunuyordu. leride btn olaylar
onun bu grnde ne kadar hakl olduunu gsterecektir. Fakat ileriyi
gremeyen birok politikac, bu hayati anda, saltanatn ve hkmetin
otoritesi ve tek yasal egemenlii fikrinden kendilerini kurtaramadlar
ve neticede milli harekete zararl faaliyetlerde bulundular.
Mustafa KemaL, sultan zerinde bask yapmak zere onun tarafn
dan bir milli meclis oluturulmas ve milli hareketi sultann giriimlerine
brakma teklifleri de alyor, fakat byle dnenleri onaylamyordu. Bu
fikirde olan Samsun valisi Hamid Bey'e yle diyordu, "Evvela milli bir
hkmetin dayanaca temeli ortaya karmak gerek, bu da Erzurum ve
Sivas Kongreleri ile mmkn olacaktr." Bu sz, Mustafa Kemal'in bu
kongreleri toplamaktaki amacn ak bir ekilde gstermektedir. Bu da
Sultan' a baml olmayan bir hkmet oluturmaktr.
Mustafa Kemal'in bu srar yakn i arkadalaryla arasnda baz
gr ayrlklar kmasna sebep olmu ve bu hal Trkiye Cumhuriyeti
kurulduktan sonra da devam etmitir. Mustafa Kemal grlerinin ye
rindeliini 1927' de byk nutukta aklamaya ve incelemeye almtr.
Mustafa Kemal'in dierlerinden fark uza grmesi, tam bir ihtilalci
olarak radikal arelere bavurmas, ideallerindeki kesinlik ve derinliktir.
O, dierlerinden farkl olarak, bu yksek ve uzak ideali gerekletirecek
kuvvet ve enerjiyi kendinde ve milletinde hissediyordu. Ayn zamanda
byk stratejist olarak dava iin dnya siyasi koullarnn salad
imkanlar iyi tahmin etmi ve hesaplamtr.
Erzurum Kongresi 23 Temmuz 19l9/da nihayet bir okulun salo
nunda topland ve ilk gn Mustafa Kemal'i bakanla seti. O, durumu
aklayan bir nutuk verdi ve delegeleri yalnz ark vilayetleri deil, bir
btn olarak memleketin byk davas zerine ekti. Erzurum Kongresi
kararlar sonradan Sivas Kongresi'nde ve Byk Millet Meclisi' nde alnan
kararlara esas olduu iin ok nemlidir. Ayn nutukta, Mustafa Kemal
milli haklarn hibir kuvvetin yok edemeyeceini belirterek milli ruhun
ve iradenin baarl olacana inancn delegelere aklad. Bunun iin
86 Ha l i l n a l c k

Anadolu'da milli iradeye dayanan bir meclis ve kuvvetini bu meclisten


alan bir hkmet oluumu gerektiini aklad.
14 gn sren Erzurum Kongresi, Mustafa Kemal'in tespit ettii u
hedefleri bir bildirge halinde ilan etti:
1. Milli hudut iinde vatan bir btndr, onun muhtelif ksmlar
ayrlamaz (vatann btnl prensibi, douda Ermenilerin, gneyde
Franszlarn, batda Yunanllarn igal ve istila hareketlerine kar mu
kavemet ve sava karar demektir).
2. Her trl yabanc igal ve mdehalesine kar ve Osmanl hk
metinin dalmas halinde, millet bir btn olarak mdafaa ve mukave
met edecektir (Milli bamszlk prensibi). Bununla milletin blnmezlii
ve bamszl esas ilan ediliyor ve bunu korumak iin sava gze
alyordu. Sultan'n hkmeti dalsa bile, Trk milleti ve onun yaama
ve bamszlk haklar devam edecektir. Trk devleti, sultana deil, Trk
milletinin iradesine baldr (Bunda "milli iradenin stnl" esas
ifadesini bulmutur).
3. Vatann bamszln korumaya stanbul' daki merkez hkmet
muktedir olamad takdirde, bu gaye ile geici bir hkmet teekkl
edecektir. Bu hkmeti, Milli Kongre seecektir. Kongre toplant halinde
deilse, bu seimi Heyet-i Temsiliye yapacaktr. (Bu madde ile milli ira
deye icra kuvveti ve rgtlenme hakk isteniyor ve ona, sultann tayin
ve onayna gerek kalmadan devlet ilerini yrtme yetkisi tannyordu.
Burada kullanlan geici kayd sultan ve onun hkmetini tek yasal
makam sayanlar karsnda kabul edilmi bir kayttr. Milli hareketin
balangcnda, hatta sonra Byk Millet Meclisi topland zaman dahi
Mustafa Kemal bu noktay ihmal edemedi. nk henz memleketin
byk bir ksm onun mutlak milli irade hakimiyeti esasn, tam anlamyla
ihtilalci grn benimseyecek durumda deildi. Bu yzden Mustafa
Kemal, esas ama olan milli kurtulu savana zarar vermemek ve ayrlk
domasna meydan brakmamak iin kaytsz artsz milli hakimiyetin
ilann sonraya brakt. O zaman, Mustafa Kemal'in en yakn arkadalar
arasnda dahi bu prensibi kabul etmeyenlerin bulunduu dnlrse,
onun ihtilalci amalann hemen ortaya karmakta tedbirli hareket etme
sinin sebebi anlalr. Fakat aada grlecei gibi, daha o zaman saray
ve hkmeti bu hareketteki ihtilalci esas belirlemede glk ekmemi,
Mustafa Kemal'e ve kongreye kar cephe almtr. Saray ve hatta Mustafa
Kemal'in yannda bulunan biroklar hareketi, mttefikler zerinde etki
A ka d e m i k Ders N o t l ar ( 1 93 8 1 986) 87

yapmak iin milli' tezahrat seviyesinde brakmak dncesindeydiler.


Mustafa Kemal ise, ona radikal bir milli ihtilal karakteri verdi ve bu
hedefi adm adm gerekletirdi).
4. Bu mcadelede milli kuvvetleri harekete geirmek ve milli ira
deye Mkim klmak esastr (bu madde ile 3. maddede az ok ifade edilen
ihtilalci prensip ifade edilmektedir).
5. Hristiyan unsurlara siyasi hakimiyetimizi ve itimai dengemizi
bozucu ayrcalklar verilemez (bu madde ile douda Ermenilere zerk
bir idare vermek isteyen mttefiklerin bu siyaseti red ediliyordu).
6. Manda ve himaye kabul edilemez. (O zaman, Trkiye'nin iinde
bulunduu koullar hesap eden birok aydn byk bir devletin himaye
ve idaresini isteyerek memleketin paralanmasn nlemenin mmkn
olduunu dnyordu. Bylece byk bir devletin dierlerine kar
menfaatlerimizi savunaca hesaplanyordu. Bu yaklam, memleketin
bamszln ve erefini bir pazarlk konusu yapmaya alm olan eski
Bab- Ali politikaclarnn zihniyetiydi. Milli iradenin mutlak egemenlii
prensibini savunan bir lider iin bu fikri kabul etmek mmkn deildi.
Bu savunduu fikri inkar etmek olurdu. Bamsz bir devlet kurmak,
btn ihtilal hareketlerini milli iradenin Mkimiyeti esasna dayandrmak
isteyen bir milli lider iin baka bir devletin himaye ve vaslliini kabul
etmek elikili bir fikirdi. Nihayet, baka bir milletin vasiliini kabul
etmeyi, tarihinde hibir zaman bamszln kaybetmemi bir millet ve
onun kahraman nderi kabul etmezdi, bu nedenle o zaman biroklar
tarafndan, bir zm ekli olarak ileri srlen bu fikir, Mustafa Kemal'in
nclyle, kongre tarafndan rededdildi . )
7. Kongre, Milli Meclis'in derhal toplanmasna ve Meclis'in hkmet
Craatn, kontrol etmesine allacaklr. (Kongre, Mustafa Kemal'in d
nd gerek bir milli hkmetin val iin yeter derecede yetkili bir
oluum deildi . Delegeler, millet tarafndan seilmi deillerdi. Mustafa
Kemal, bu amac I920'de Ankara'da Byk Millet Meclisi'ni toplamak
yoluyla gerekletirecektir.)
stanbul Hkmeti, bu milli kongrenin toplanmasna engel olmak
iin nlemler almt. Damad Ferid Paa kongrelerin datlmas iin
askeri ve sivil makamlara emirler gnderdi. Fakat ordunun ald kar
nlemler sayesinde, hkmetin bu giriimleri boa karld.
Kongre esnasnda Mustafa Kemal'in lider konumunu ortadan
kaldrmak isteyenler kl. Tze gre seilen Temsil Heyeti iinde
88 Hal i l I n a / c h

Mustafa KemaL, Rauf Bey bulunuyorlard. Temsil Heyeti'nde bazlan;


yalnz vilayet temsilcilerinin bulunmasnn, darda daha iyi etki yapa
can, Mustafa Kemal'in adn grenlerin milli hareketi kiisel amalara
balamalarnn muhtemel olacan ileri sryorlard. Fakat Mustafa
Kemal, byk Nutuk'ta itiraf ettii gibi, milli iradeyi harekete geirmek
iin Kongre'yi aydnlatmak ve idare etmek zorunluluuna inanyordu.
Sonra da Kongre'nin yrtme heyeti olan Temsil Heyeti'nde grev ald.
Bu tekilat, yeni Trkiye devletinin ilk z saylabilirdi. Gerekten, bir
Osmanl Mebusan Meclisi vard, fakat toplant halinde deildi, memle
ketin ve milli iradenin gerek temsilcisi bu Mebusan Meclisi'nin olmas
gerekirdi. Onun iin Erzurum Kongresi bu meclisin toplanmasn da
istekleri arasnda belirtti. leride stanbul'da toplanacak olan bu meclisin
baarszh zerinedir ki, Mustafa Kemal Anadolu' da, Ankara'da milleti
temsil eden gerek bir Millet Meclisi toplayacak ve yeni Trk devletinin
kuruluunda bu, kesin adm oluturacaklr. Erzurum Kongresi sonunda
15. Kolordu kumandan Kazm Karabekir'e gelen Harbiye Nazr'nn bir
telgrafnda, Mustafa Kemal'in derhal tutuklanarak stanbul'a gnderil
mesi emrediliyordu. Bu emir yerine getirilmedi.
Bu srada Kara Vasf'n kurduu gizli bir tekilat btn orduyu emri
altna almak istiyordu. Mustafa KemaL, byle gizli bir bask kuruluuna
gerek olmad dncesi ile bunu onaylamad.
Erzurum Kongresi'nin izledii amalardan biri, byk devletlere
buradaki Trk varln tantmak ve bu Trk yurdunda bir Ermeni yurdu
kurmak isteyenlere kar milli iradeyi belirtmektL Onun iin Kongre'de
alnan kararlar yabanc devletlere bildirildi. Erzurum Kongresi, dou
vilayetleri iin toplanml. Mustafa Kemal, memlekette benzeri btn
rgtleri temsil eden ve btn milletin iradesine tercman olacak bir
kongrenin Sivas'ta toplanmasna Amasya Genelgesi ile girimi bu
lunuyordu. 2 Eyll'de Mustafa Kemal Sivas'a geldi. Fakat delegeleri
setirip Sivas'ta toplamak kolay olmad. stanbul Hkmeti buna engel
olmak zere nlemler almakta ve gerici akmlar, bu kongreyi memleket
karlarna aykr gstermekteydiler. Dier taraftan Sivas'a gelen Fransz
jandarma mfettii M. Brunot, kongre topland takdirde Sivas blgesi
nin igal olunacan bildirdi. stanbul Hkmeti de bu haberi onaylad.
Sonradan Fransz kumandan bu Kongre'nin, mttefiklere kar dmanca
hareketlerde bulunmad takdirde toplanmasna izin verilebileceini
bildirdi. Mustafa Kemal bunda, btn kongre yelerinin toplanmasna
A ka de m i k D e r s N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 89

izin verdikten sonra, onlarn toptan tutuklanmas amacn sezdi. stanbul


Hkmeti'nden de ayn nitelikte telgraflarn gelmesi, sultan hkmeti
nin igal kuvvetleriyle i birlii halinde alhna phe brakmyordu.
Bununla beraber delegeler seilip gnderildi. Erzurum Kongresi
yelerini ve dolaysyla Dou vilayetlerini temsilen Kongre'nin semi
olduu Heyet-i Temsiliye, balarnda Mustafa Kemal olduu halde Sivas'a
gelmi bulunuyorlard.
Sivas Kongresi 4 Eyll 1919'da saat 2' de resmen ald. Sabahleyin
Mustafa Kemal, Rauf Bey, Bekir Sami Bey ve bakalarnn toplanarak
kendisini Kongre bakanlna sememe kara r aldklarn rendi.
Kongre ald zaman alfabetik srada her vilayet delegesinin bakanlk
seimi darda iyi bir etki brakmak iin bylece ahsiyet meselesinin
kaldrlaca ne srld. Bu teklif, oya sunuldu ve reddedildi. Sonra
oy dnda Mustafa Kemal yelerin oyu ile bakanla getirildi. Bu
giriimler dikkate deer. nk memleketin vatansever ve kabiliyetIi bir
lidere muhta bulunduu bir zamanda, kiisel rekabetler onu grevden
uzaklatrmaya alyor; Trk Milli Mcadelesi'ni bu esiz nderden
yoksun brakmak istiyordu. Mustafa Kemal byk Nutuk'ta, bakanlk
makamna geme kararnda olduunu, bunun kendisi iin bir vatan
borcu olarak kabul edildiini ve hareketin baarl olmas iin kendisinin
mcadeleyi idare etmesi gerektiini, ksaca memleketin bir milli lidere
ihtiyac olduunu ifade etmitir. Milli dava, onun ahsnda toplanmam,
onun btn engelleri ykmasn bilen iradesine tabi olmam olsayd ba
arya ulaamazd. Bunu ona kar olanlar da sonradan onaylamlardr.
Bakanla seilmekle Mustafa Kemal, milli hareketin bana milletin
delegeleri tarafndan getirilmi oluyordu. Artk otoritesini bu kaynaktan
alyor ve daha kendisini sultann hkmetinden, yetkili gryordu.
0, liderlik mcadelesini kazanmt, fakat bunu lider olma zevki iin
deil, vatan kurtarmak ve tam bir kudretle hizmet etmek iin istemiti.
zamanki koullar iinde biroklar dikkatli hareket etmekten dem
vurduklar halde, o kendi ahsn her trl tehlikelerin nne atmaktan
ekinmiyordu.
Atatrk bu tarihlerde anakkale kahraman bir vatansever olarak
genel hrmet grmekteydi. Kongre'nin Sivas'ta toplanmasndaki sakn
calar bildiren Sivas valisi Reid Paa'ya Mustafa Kemal fikrinde srar
ettiini yaznca Reit Paa'nn cevab u olmutu, "Vatanseverliiniz inkar
90 H a l i l Ina l c k

edilemez oldugundan v e vatann selameti sz konusu bulundugundan


bu konuda son karar vermek size aittir."
Kongre'nin ilk gnlerinde konuulacak konular zerinde tarhmalar
yaplrken bu konularn siyasi ierikte olup olmadg eklinde garip bir
fakir ortaya atld. Bu Sultan'n siyasi hak ve yetkilerini hala korumak
abasyla ne srlyor, Kongre'nin fikri sradan bir milli gsteri hare
ketinden ibaret bulundugu alanmaya allyordu. Bu grn Mus
tafa Kemal'in ihtilalci grne taban tabana zt oldugunu sylemeye
gerek yoktur. Kongre'nin siyasi ierikte oldugu geregi kabul edildikten
sonra Erzurum Kongresi kararlar gzden geirilerek orada ifade edilen
esaslarn btn memleketi kapsayacak ekilde degitirilmesine gidil
di. ark Anadolu Mdafa-i Cemiyeti yerine Anadolu ve Rumeli Mddfaa-i
Hukuk-i Milliye Cemiyeti ad kondu. Amerikan mandas kabul edilmesi
hakknda Kongre'ye sunulan muhtra zerine uzun tartmalar oldu.
Bunu zellikle imparatorluun paralanmasn nleyecek bir tedbir
olarak dnyorlard. Bekir Sami Bey, bu konuda Amerikan temsilcisi
ile temasa gemi o da Trk milleti adna bakan Wilson ve Senato'ya
bavurulmasn tavsiye etmiti. Amerika mandasn ngiltere'nin de
sonunda kabul edecei dnyordu. Amerika'nn siyasi amalar
beslemeden Trkiye'nin kalknmasna yardm edecek tek lke olduu
da iddia ediliyordu (Halide Edip Hanm'n fikri). Vasf Bey, Kongre'ye
mandann z hakknda bilgi verdi ve prensip olarak kabuln istedi.
Bekir Sami, brahim Faz! Paa ve Refet Bey Amerikan mandasnn ka
bulnden yana aklamada bulundular. Raif Efendi ise manda kart
konutu. Sonunda muhtray verenler geri aldlar. Nihayet Amerikan
Kongresi'nin Trkiye'deki gerek artlar incelemek zere bir heyet
gndermesi hakknda bir mektup yazld. Fakat Mustafa Kemal, o za
man buna nem vermedigini ve mektubun gnderilip gnderilmediini
hatrlamadgn sylemitir.
Sivas Kongresi 11 Eyll 1919'da sona erdi. Ertesi gn Mustafa Kemal
stanbul Hkmeti ile ilikileri kesti ve 13 Eyll' de sultan hkmetinin
seimlerle Mebusan Meclisi'ni toplamaya yanamadgn ileri srd.
Bir Millet Meclisi'nin mmkn olan en ksa zamanda toplanmas ge
rektiini ordu kumandanhklarna bildirdi. Bu yolla Sivas Kongresi'nden
sonra Mustafa KemaL, sultann hkmetini tamamyla bertaraf etmek,
Anadolu'da milli hakimiyet esasna gre yeni bir Trk devleti kurmak
zere en nemli karar aklam bulunuyordu. Millet Meclisi' nin top-
A k a d e m i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 91

lanmas iin gnderdii bu tamimde, Mdtifaa-i Hukuk Cemiyeti'nin


derhal seim hazrlklar yapmasn ve gnderilecek mebus miktarnn
tespitini istemekteydi. Ayn zamanda btn devlet memurlarnn Milli
Kongre'nin emirlerine uymasn, stanbul'dan deil Kongre'nin setii
Heyet-i Temsiliye' den emir almas gerektiini bildirdi. Kar gelenler,
millet adna cezalandnlacakb. Irk ve din ayrl gzetilmeden, herkesin
hayat, mal, erefi ve memleketin gvenlii garanti ediliyordu. Bu yolla
devlet ve sorumluluklar da Milli Kongre, daha dorusu onun temsil
eden Heyet-i Temsiliye ve ba Mustafa Kemal tarafndan devralnm
bulunuyordu. htilal tamd. Bundan sonra Sultan'n hkmeti ile Mustafa
Kemal arasnda iddetli bir mcadele balayacaktr, stanbul Hkmeti
ile ilikilerinin kesilmesi sonucunu veren olaylar, Sivas Kongresi esna
snda gemitir. eitli kaynaklardan gelen haberler, Kongre srasnda
stanbul Hkmeti'nin ngilizlerle i birlii halinde Dou Anadolu'daki
kabileleri harekete geirmek, Kongre'yi basmak ve yelerini tutuklamak
giriiminde bulunduunu gstermekteydi. Harput valisi Ali Galip Bey
bu hareketin bandayd. Bir ngiliz kurmay Nowil, Bedirhaniler ile Ali
Galip Malatya'ya geldiler. Burada kabilelerin toplanmasna allyor
du. Mustafa Kemal Diyarbakr ordu komutanlna bal birliklerden
bazlarn harekete geirerek Ali Galip'i ve yoldalarn tutuklamaya ve
datmaya alt. Bu kuvvetler Malatya'ya geldiler, fakat sz konusu
ahslar kamlard. Onlarn, kabileleri toplayarak bu kuvvetleri baskna
uratmak istedikleri renildi.
2 Eyll 1919'da Ali Galip'e dahiliye vekili tarafndan gnderilen yaz,
tarihibir nem tar. Burada Dahiliye Nazr Adil Bey, Ferid Paa'nn onay
ile unlar yazmaktayd: "Erzurum'da baz ahslar toplanp birtakm
kararlar almlar. Bunlar memlekette ve danda kt etki brakmtr.
ngilizler, bunu bahane ederek Samsun'a kuvvetler karp memleketin
n"emli geni alanlarn igale hazrlanmaktadr. Sivas'ta sekiz on kii
toplanacakm. Bu aslnda nemsiz ise de, Avrupa/da geni yank yap
maktadr. Ordunun her derece subay ile askeri bu ahslarn grlerini
benimsemektedir. Sizin greviniz, gvenilir yz veya iki yz adam ala
rak bu ahslar tutuklamakbr. Bunlar blgenizdeki kabileler arasndan
toplayabilirsiniz. Bylece bu maceraclarn Sivas/ta toplanmasna engel
olabilirsiniz. Hkmet, yabanclan igal niyetlerinden vazgeirebilir. Sizi
Padiah'n iradesi ile Sivas valisi ve kumandan atadk."
92 H a l i l I n a l c l

Bu suikasttan haberdar bulunan Mustafa Kemal, dahiliye nazrm


iddetle sulayan bir telgraf gnderdi: "Milletin Padiah'a isteklerini
bildirmesine engel oluyorsunuz. Dmanla i birlii yapyorsunuz.
Millete bunun hesabn vereceksiniz," dedi. Bu olay, 10 Eyll'de oldu.
Mustafa Kemal bu kararlarn Padiah ve Sadrazam Ferid Paa'mn bilgisi
dahilinde alnd grndeydi. Durumu aydnlatmak iin Mustafa
Kemal dorudan doruya Padiah'la temasa gemek istedi, hkme
tin kabileleri ayaklandrarak arada Mslman kammn dklmesine
sebep olacaklarm padiaha ektii telgrafta bildirdi. Bu oyunlara son
verilmesini, hkmetin namuslu ve vatansever kimseler tarafndan
oluturulmasn, aksi halde m illetin hkmet merkezi ile her trl ili
kisini keseceini, ordunun milletle beraber olduunu ilave etti. Bylece
o, milletin ve ordunun iradesini temsil ettii inancndayd (Bu karar
lar, daima orduya genelgelerle bildirmeye de dikkat ediyordu). Fakat
stanbul'da onun padiahla dorudan doruya ilikiye gemesine ve bu
isteklerini bildirmesine engel oldular. Bunun zerine 12 Eyll'de Mustafa
Kemal stanbul ile Anadolu arasnda her trl haberlemeyi yasaklad.
Anadolu'nun stanbul Hkmeti ile balants kesildi. Anadolu artk
Sultan'n hkmetinden deil, Kongre'nin temsilcilerinden, Mustafa
Kemal'den emir alacakd . Son hareketle bu, fiilen salanm oluyordu.
Burada, stanbul Hkmeti'nin durumu ve ald nlemler hakknda
biraz bilgi vermek olaylarn geliimi ve devletin iinde bulunduu gerek
artlar renmek bakmndan faydal olacaktr. Paris'te toplanan bar
konferansnda Trklerle yaplacak bar antlamas sona braklmt .
Nihayet Haziran'da, yani Mustafa Kemal Anadolu'ya gnderildikten
bir ay kadar sonra Damad Ferid Paa kendisini Paris'e davet ettirdi ve
mttefiklere bar hakknda Osmanl isteklerini bildirdi. Bu istekler,
Osmanl mparatorluu'nun dman elinde bulunan Arap memleketleri
de dahil olarak bir btn halinde korunmas esasnda birleiyordu. Arap
memleketleri iin zerklik kabul ediliyor, Ermeniler iin baz garantiler
veriliyor, zellikle rk bir yap halinde Osmanl mparatorluu'nun
devam, her eyin stnde tutuluyordu. Bu Halife-Sultan'n durumuna
uygun bir siyasetti. Mevcut rk yapy korumak iin ngiliz himayesine
snlacakt. Milyonlarca Mslman tebaas dolaysyla ngiltere'nin,
Osmanl Halifesi'ni himaye grevini zerine alaca ve korumas altndaki
bu devleti btn olarak muhafazay kendi kar, kabul edecei umulu
yordu. Bu nedenle, Damad Ferid Hkmeti ngilizlere yaranmak iin
A kade m i k Ders N o t l ar ( J 938 - 1 986) 93

her eyi yapyordu. Bu politikaya karn Mustafa Kemal ve milliyetiler,


Trk milletinin bana bela olan Osmanl mparatorluu fikrini tamamyla
brakmak, onun yerine Trk milletine dayanan ve yalnz onun karlarn
hesaba katan milli bir politika taraftarydlar. Anadolu'da ve Trakya'da
yalnz Trklerden olumu Trk millf devletinin kurulmasn istiyorlard.
i. Dnya Sava'ndan sonra milliyet fikrinin kazand nem ve byk
devletlerin bu esasa deer vermeleri (hi olmazsa grnte) sebebiyle,
en akllca ve mit verici politika da buydu. Bu nedenle milliyetilerin
gr milletleraras artlar bakmndan da en uygun politikayd. Bu
artlar, zaferin onlarda kalmasnda balca rol oynayan sebeplerdendir.
Buna karn yeni Osmanl mparatorluu'nun ngiltere'nin himayesi
altnda korunmas Trk milletinin deil, Osmanl Hanedan'nn kar
nayd. Bu suretle i politikada meydana gelen derin deiiklik kendini
d politikada ifade etmekteydi.
Mttefiklerin Osmanl sadrazamnn khne ve iddial istekl erine
kar tepkisi btn milletin derin ac ile hissettii sertlikte oldu: Fransz
Babakan Clemenceau, Trklerin hakimiyetinden km ve mttefik
l erin igali altna girmi hibir milletin tekrar Trk hkmetinin idaresi
altna verilmeyeceini, nk Trklerin tarihte nereye gittilerse orann
ilerlemesine engel olduklarn ac ve alay l bir dille ifade ederek, b u
plann tartmaya dahi demediini syledi. Bir tokat gibi inen bu ac
cevapla ezilmi olan Damad Ferid, utan iinde memlekete geri dnd.
Clemenceau'nun bu haksz ve merhametsiz szleri b tn Trkler, b u
arada doal olarak Mustafa Kemal zerinde d e derin bir etki yapt. Millet,
artk medeni dnyamn, Osmanl mparatorluu hakknda ne dnd
n renmi bulundu, Trkler iin artk takip edilecek bir tek siyaset
ve mit vard; o da Trklerle yurt edinilmi topraklar zerinde milli bir
Trk devleti kurmakt. Milliyetilerin ve Mustafa Kemal'in idealleri,
millete takip edilecek tek yoldu. Mustafa Kemal, milletin duyduu
derin acya tercman olarak Sadrazam'a bir mektup gndermekten
kendini alamad. Byk vatansever bu mektupta diyordu ki: "mpa
ratorluu paralamak ve yok etmek hususundaki sarslmaz kararn bu
derecede kltc bir ekilde iMm karsnda sarslmayacak hi kimse
dnemiyorum. Allah'n yardm ile milletirniz bu gibi caniyane ka
rarlar karsnda irkilmeyecek metin ve ylmaz bir ruha sahiptir. una
inanyorum ki, zat- devletleri genel durumu, imparatorluu ve milletin
hakiki menfaatlerini ay ncekinden farkl bir ekilde grmektesiniz.
94 Ha l i l n a l c k

eride v e darda selahiyetle konumak v e kendini dinletmek iin


mutlak surette mill iradeye dayanmak gerektir. ngilizlerin gsterdii
yolda bir kurtulu aramak manaszdr. Hkmet, mill harekete kar
koymaktan vazgemelidir. En ksa zamanda Meclis-i Mebusan' topla
maldr." Fakat Damad Ferid, Mustafa Kemal'in mill iradeye dayanarak
devlet otoritesini Anadolu'ya geirmekte olduunu gryordu. Bu durum
karsnda stanbul' da Meclis-i Mebusan' toplamaya karar verdi . 20 Eyll
1919'da Sultan Vahideddin bir genelge yaynlad. Bu genelgede millet
ve hkmet arasnda bir anlamazlk olduunu ileri srenlerin milleti
yanlttklar, seimlerin bir an nce yaplmasn ve Meclis-i Mebusan'n
hemen toplanmasn istedi. Fakat ad geen ahslarn hareket tarzlarnn,
bunu geciktirmekte olduklarn iddia etmekte, byk devletlerin adalet
hissine gvenilmesini, bu sayede erefimizin ve dnyadaki durumumu
zun korunacan belirtmekteydi.
Bu bildiri, son yzyldaki Osmanl Hanedan'nn kaderini Avrupa
devletlerinin eline brakm, baml ve korkak ruhIu entrikac politikas
nn son ifadelerinden biri olmas itibariyle dikkate deer. br taraftan,
kuvvet karsnda ylmayarak hakkn ve bamszln gerekirse lme
ahlarak savunmaya karar vermi ses, Trk milletinin kendi sesiydi. Millet
o sesin arkasndan gitti. Mustafa KemaL, Sultan'n galiplerden merhamet
ve doruluk dilenen clz sesini gr sesiyle bodu. Byk Nutuk' ta der ki:
"Nisfet ve merhamet niyaz etmekle millet ileri, devlet ileri grlemez;
milletin, devletin eref ve istiklali temin edilemez. Nisfet ve merhamet
dilenmek gibi bir prensip yoktur. Trk milleti, Trkiye'nin mstakbel
ocuklar bunu hatrdan karmamaldr."
Mustafa Kemal btn hayat felsefesini u cmlede zetlemitir:
"Hayat demek mcadele demektir. Hayatta muvaffakiyet mutlaka mca
deleyle mmkndr." Onun bu inan, bu mcadeleci, enerjik karakteri
btn tarih boyunca Trklerin karakteri olmutur. Yeni Trkiye bu yeni
ruhla doacakh. Trk milleti tekrar kendi birincil hayat felsefesine kavu
acak ve o ruhla ykselecekti. Bamszl, hrriyeti zerinde pazarlk
yapmak, onu baka menfaatler iin ksmen olsun glgelernek, yardm
dilenmek, Trk milletinin karakterine hibir zaman yakmazd. Yenilmez
grnen glkleri, Mustafa Kemal ve onun Kuva-y Milliye ocuklar
byle yendiler. Onun sunduu devletin gelecei, bu mcadele felsefesine
baldr. Yeni yetien nesiller, gerek Atatrkln bu prensibini, tam
bir bilinle benimsemilerdir.
A k adem i k D e rs N o t l a r ( 1 9 3 8 - 1 986) 95

Atatrk, Clemenceau'nun zehirli iftiralarn hibir zaman unutma


mtr. 1 930'dan sonra Mustafa Kemal vaktinin, enerjisinin byk bir
ksmn, Trk tarihinin ve medeniyetinin kaynaklarn, asil karakterini
meydana karmaya karar verirken, btn istei szde tarihilerin Trk
milletinin tarihine kar sistemli bir ekilde ykledikleri bu haksz iftira
lan ve hatalar yine ayn silahla, ilimle dzeltme, Trk milletine milletler
arasnda hakk olan erefli mevkii salamakt. Onun btn hayat, Trk
milletinin haklarn almak iin mcadele ile gemitir. Onun, layk oldu
u hayat ve mevkii iin sava meydannda, ilim alannda, teknikte, her
alanda ylmaz bir azimle almak, Atatrkln gerek temelindeki
mcadeleci ruhtur.
Atatrk, ayn zamanda gereki bir politikacyd. Mcadelesinin
daha banda Avrupa'da, dnyada hakim akmn milliyet kavram oldu
unu btn akl ile grm, bu davann baar ansn iyi kavramt.
Ayn ekilde, emperyalist devletler arasnda savatan sonra kendini
gsteren rekabetin, Trk milli davasn baarya eritirme bakmndan
nemini anlamt. Bunun iin o, daha balangtan itibaren ngiltere'ye
kar Fransa'ya yaklamaya alt . Sultan'n ngiliz taraftar siyasetine
kar Fransz taraftar bir siyaset gtt. Avrupa kamuoyunda milli akm
lara kar sempati kuvvetliydi. Her millet kendi varln duyurmaya ve
haklarn istemeye her zamankinden daha ok abalamaktayd (bu arada
Ermenilerin ve Yunanllarn faaliyetleri, zellikle kamuoyunu Trkler
aleyhine evirmek abasndayd). Mustafa Kemal de Erzurum ve Sivas
Kongrelerinin karalarn milli iradenin ifadesi olarak yaymak ve btn
dnyaya duyurmak iin mmkn olan btn yollar kulland.

Trkiye B yk Millet Meclisi/nin Alm as:


23 Nis an 1920
Saray, Anadolu'da Damad Ferid Paa Hkmeti aleyhine gittike
kuvvetlenen hareketten ve nihayet ilikilerin kesilmesi ile sonulanan
olaylardan habersiz deildi. Hkmetin Paris'ten hayal krkl iinde
dn, onun nfuzunu sfra indirmiti. 2 Ekim 1919'da Ferid Paa
istifaya mecbur oldu. Yerine milli harekete taraftar bulunan Ali Rza
Paa sadrazam oldu. Saray, kendi hkmeti ile Anadolu' daki hareketin
uyum iinde almas iin, daha dorusu Anadolu'yu tekrar stanbul' a
balamay zorunlu grmt. Ali Rza Paa, Bahriye Nazr Salih Paa'y
Mustafa Kemal'e gndererek anlamay salamaya alt. Mustafa KemaL,
96 Halil Inalck

bir genelge yaynlayarak yeni hkmet karsnda durumunu belirtti. Bu


bildiride u artlarla yeni hkmeti destekleyeceklerini bildirmekteyd:
Meclis-i Mebusan toplamncaya kadar hkmet, milletin geleceine ait
hibir karar almayacak, Erzurum ve Sivas Kongreleri kararlarm ve
Kuva-y Milliye'yi tamyacakhr. Mustafa Kemal, Rza Paa'ya, imdiye
kadar Kanun-i Esasl'ye (Anayasa) ve milli amalara aykr hareket eden
hkmetlerin hareketlerinden milletin ok skntya dtn; imdi
Kuva-y Milliye'nin milli iradeyi temsil edecek bir hale geldiini ifade
etti ve bu artlar tarnnmadka Anadolu ile stanbul Hkmeti arasndaki
ilikileri kesmeye karal olduunu ilan etti. Aym zamanda milli hareketle
i birlii yapmayan eski hkmet zamamnda stanbul'a baml kalan
Konya, Elaz, Malatya valilerinin tutuklanmasm, Trabzon valisi ile eski
Kastamoni ve Ankara valilerinin grevden alnmasm ve yeni bir greve
atanmasn bildirdi. stanbul' da Harbiye Nezareti'nde nemli mevkilere
kendi istedii kimseleri tayin ettirmek iin ordu kumandanlarnn yeni
harbiye nazrna telgraf ekmelerini istedi. Fevzi veya Cevat Paa'nn
Erkan- Harbiye Nezareti Reislii'ne; smet Bey'in (nn) Harbiye Neza
reti Mstearl'na tayinini talep etti. Bu isteklerinin ou yerine getirildi.
Ali Rza Paa cevabnda, kongrelerin kararlarn esas hatlarnda
hkmetin siyaseti olarak benimsediklerini, fakat Heyet-i Temsiliye'nin
hkmete ait yetkileri zerine almasnn kanuna aykr anormal bir
durum olduunu ve Anadolu'da hkmet otoritesine itaat olunmasn,
yabanclar ile siyasi ilikiye gemekten kamlmasn dile getirdi. Ak
a, Mustafa Kemal'in kongreler yoluyla ve zellikle ordunun destei
ile Anadolu' da fiilen kurduu ihtilal hkmetini tammyor ve ortadan
kaldrmak istiyordu. unu belirtmek yerinde olur ki, Mustafa Kemal'in
en yakn arkadalarndan bazlar da, onun Halifenin hkmetini hie
sayacak ve ona hkmedecek kadar ileri gitmesini doru bulmuyorlar,
bunu zaman zaman kendisine bildiriyorlard.
Millet iradesinin hakim olduu ve btn hareketleri buna dayan
drmak gerektii noktasnda srar eden Mustafa Kemal' e kar yeni
hkmet, ayn prensipleri ne sryordu. Ali Rza Paa telgrafnda,
"Memleketimizde Kanun-i Esasl'ye gre millet hakimdir." diyordu.
Medis-i Mebusan'n toplanmas ve bylece milli iradenin memleketin
geleceine hakim olmas halinde, Mustafa Kemal'in bakanlk ettii
Heyet-i Temsiliye'nin otoritesinin kalmamas lazmd. Mustafa Kemal'in
kendisi de bu esas savunuyor fakat milli amalar bamsz bir biimde
A k a d e m i k D e r s N o t l a r ( 1 9 3 8 - 1 98 6 ) 97

gerekletirecek yetenekte bir heyet toplannadka milli hareketi gevet


mek istemiyordu. 0, anakkale'de nasl hayati tehlike karsnda amirine
danmadan askeri hareketi kendi giriimiyle ele alm ve anakkale
Zaferi'ni kazanm ise, milli hareketi amacna eriinceye kadar liderlii
altnda yrtmeye karalyd. Mustafa Kemal kendine, Trk milletine
gveniyordu. Trk milletini esenlie kard gn hareketlerinin, ald
btn nlemlerin haklln millet onaylayacaktr.
Mustafa Kemal, yeni hkmet milli hareketi ve onun cra kurulu
olan Heyet-i Temsiliye'yi yasal ve kanuni saymadka onunla hibir za
man anlamaya gitmemeye karar verdi. Bamsz hareketlerine devam
ederek hkmete danmadan millete bir bildiri yaynlad. br taraf
tan hkmette kendi bildirisini yaynlamaktayd. Mustafa Kemal milli'
iradeyi temsil ettiklerini ne sryor ve buna dayanarak btn otoriteyi
Heyet-i Temsiliye'de gryor, Anadolu'da her yerde memurlarn Heyet-i
Temsiliye'nin emirlerine tabi olmalarn istiyordu ve bunu gerekletir
rneyi baarmt da. Ordu ve millet onun arkasndan yryordu, kar
gelen valileri, ordu kumandanIarna gnderdii bir emirle grevden
uzaklatryor veya tutuklahyordu.
Mustafa Kemal, btn iyi niyet gsterilerine ramen Ali Rza Paa
kabinesine gvenmemekte u bakmdan kendini hakl gstermektedir: Ali
Rza Paa devletin srklenmekte olduu uurumdan habersiz gerekle
ilgisi olmayan nlemlerden bahsetmektedir. Millete, davasn anlatacak,
aldatlmasna engel olacak bir lider gerekti. Bundan baka yeni kabinede
Mustafa Kemal'in aleyhine fikirler besleyen Damad Ferid Paa Dahiliye
Nezareti grevini zerine almt bu gvensizlii artrmaktayd. Dier
taraftan hkmet bildirisi, Mustafa Kemal'e ve Heyet-i Temsiliye'ye
nem vermedii iin bu esasl bir gvensizlik kayna oldu.
Hkmetin gr, Mustafa Kemal'e yle zetleniyordu: imdiye
kadar milli kuvvetler ve tekilatn faaliyetlerinin iyi sonularn herkes
kabul etmektedir. Fakat bundan sonra, kanuni bir idarenin bu eserin
meyvelerini toplamas gerekir. imdi devletle millet arasndaki bu ay
rla son vermek zorunludur. Esasen Mebusan Meclisi'nin toplanmas
iin btn nlemler alnmtr.
Aka grlyor ki, Anadolu' daki milli hareket, sultann hkmeti
iin bir aratan ibaretti. Ondan mttefik devletler ile yaplacak grme
lerde bir koz olarak yararlanmak isteniyor ve merkezi hkmete tam itaati
uygun grlyordu. Fakat Mustafa Kemal, Anadolu'da milli kurtulu
98 Ha l i l I n a l c k

grevini ve milli iradeye dayanarak gerek otoriteyi benimsemi bir


ihtilal hkmeti meydana getirmi olup bu hareketi derinletirmekteydi.
Daha o zaman stanbuL, bu hareketin saltanatn kaldrlmasyla sonula
nacak bir ihtilal hareketi oldugunu tahminde gecikmedi. Ali Rza Paa
bu fikirdeydi. 8 Ekim' de Rza Paa'ya gnderdigi bir telgrafta Mustafa
Kemal, o zaman hareketin bu karakterini dogal olarak, itiraf edemezdi,
ona kabine ile anlama halinde oldugunu, bugnk hkmetin, milletin
gvenine sahip oldugunu bildirdi. Bunun zerine stanbul'dan hkmeti
temsilen Bahriye Nazr Salih Paa'nn Anadolu'ya gnderilmesine ve
Heyet-i Temsiliye ile grerek antlamann esaslann tespit etmesine
iki taraf karar verdi.
Damad Ferid'in dmesinden beri Heyet-i Temsiliye'nin Anadolu' da
nfuzu kuvvetlenmekteydi, her tarafta askeri ve sivil makamlar milli
tekilat takviye etmek ve geniletmek iin faaliyetlerini arhrmlard.
rnegin, Bursa'da Damad Ferid'in adam olan vali, stanbul'a srlm
ve yerine yerel bir komite idareyi ele almt. Aydn ve diger blgelerdeki
halk direni hareketlerinin, Kuva-y Milliye'nin tekilatlandrlmas iin
Heyet-i Temsiliye oralara subay ve kumandanlar gnderdi. gal edilen
blgelerde de gizli direni tekilah kurmak zere emirler verildi.
Mustafa Kemal, milli hareketin siyasi tekilat olarak Mdafa-i
Milliye Cemiyetlerini de kuvvetlendirmeye ve ileride yaplacak Meclis-i
Mebusan seimlerinde bu rgtlerin adaylann setirmek iin nlemler
almaya balad. Bu yolla hem siyasi hem askeri cephede milli hareketi
hakim duruma getirmeye alh. stanbul Hkmeti ve sultan, daha o
zaman fiilen Anadolu' da hakimiyeti kaybetmi saylrd.
Yeni toplanacak Meclis-i Mebusan, milletin gerek ve yasal temsilcisi
olarak Heyet-i Temsiliye'nin grevini sona erdirecek, eger faaliyetinde
devam etmek iin srar ederse, biroklannn iddia ettigi gibi; asi ve kanuni
olmayan bir yap haline gelecekti. Mustafa Kemal mecliste milli hareket
taraftarlannn ogunlugu elde tutmalann, kendisini baa getirmelerini,
bylece meclis ve hkmet ile milli hareket arasndaki aynlga son ver
me i erini istiyordu. Meclisin, sultann ve igal kuvvetlerinin etkisinden
uzak; milli amalan serbeste takip edebilecek bir durumda bulunmas
iin de stanbul'da degil, Anadolu'da bir yerde toplanmasn zorunlu
gryord u. Meclis-i Mebusan, sultan degn milli hareketi desteklemeliy
di. Mustafa Kemal, milletin genel onayn alyor, millete destekleniyor,
yoklukla varlk arasnda bulunan Trk milleti kurtulu midini ona
A ka d em i k D e rs N o l a r (1 938 - 1 98 6 ) 99

balyordu. Mustafa Kemal'in gerek Cra kuvveti ise ordudan geliyor


du. Yeni hkmet ile memleketin i, d davalar zerinde gdlecek
siyasi amalar tespit etmeden nce, ordu kumandanarna bir genelge
gnderdi ve onlarn fikirlerini sordu.
18 Ekim' de Amasya' da Salih Paa ile Mustafa Kemal bulutular.
Halk, byk tezahuratta bulundu. Grmeler 20-22 Ekim arasnda
gn srd. Alnan kararlar ordu kumandanlarna bildirildi.
Mustafa Kemal'in hkmete kabul ettirmeye all esas noktalar
unlard: Milli tekilat ve Heyet-i Temsiliye merkezi hkmet tarafndan
resmen siyasi bir varlk olarak tannmaldr. Grmelerin resmi nitelii
ve alnacak kararlarn uygulanmas her iki tarafa da mecburi olmaldr.
Konumalarn ve kararlarn resmi protokoller halinde tespit ve imza
olunmasna Mustafa Kemal nem verdi. Bu suretle milli tekilaln gayri
meruluunu iddia edenlerin bu iddialar dm olacakl.
Devletin temel kanunlarna gre, padiahn devlet iindeki makam
sebebiyle, protokolde saltanat ve hilafet makamna kar ballk belirti
liyor, sonra Sivas Kongresi kararlar esas noktalarnda kabul ediliyordu.
Buna gre:
1 . Trklerin yerletii vilayetlerin dmana u veya bu suretle terk
olunmas, bir himaye veya mandann kabul edilmemesi, bir kelime ile
Trk vatannn btnl ve bamszlnn korunmas,
2. Gayrimslim unsurlara Trk vatannn siyasi egemenlik ve top
lumsal dengesini bozacak nitelikte ayrcalklar verilmemesi,
3. Anadolu ve Rumeli Mdtifaa-i Hukuk Cemiyeti'nin hukuki bir rgt
olarak stanbul Hkmeti' nce tannmas,
4. Bar konferansna Heyet-i Temsiliye tarafndan onaylanacak
kimselerin gnderilmesi,
5. Osmanl Meclis-i Mebusan'n stanbul'da toplanmas doru
olmadndan, bu esaslar, ileride Meclis-i Mebusan tarafndan kabul
edilmek zere iki taraf arasnda bir anlama halinde tespit edilmi bu
lunuyordu. Seimlerde Heyet-i Temsiliye'nin hibir mdahalede bulun
mayaca, seimlerin serbeste gerekleecei belirtilmekteydi. Heyet-i
Temsiliye'nin faaliyeti ayr bir protokolde tespit edilmiti. Salih Paa
meclisin stanbul' da toplanmayp Anadolu' da daha emin bir yerde top
lanmas fikrini kabine arkadalarna kabul ettirmeye alacan, baarl
olamad takdirde istifa edeceini vadetmiti.
1 00 Halil Inalck

Milli iradenin nfuzunu krmak, ileri yine sultann ve hkmeti


nin eline vermek iin Sivas'ta eyh unvan tayan birtakm insanlarn
padiaha gnderdikleri bir telgraf, fazlasyla dikkate deger. Telgrafta,
"Mustafa Kemal Paa, Padiah'n fermanyla hareket ettigi sylentisini
yayarak kendini milli iradenin temsilcisi olarak gstermek abasndadr
ve bu abasnda bir avu tabiIeri kendisine yardma olmaktadrlar. Bizler,
dinimizin bir geregi olarak Halifemiz efendimize her bakmdan sadk
bulunuyoruz. ki yzden fazla ulema ayan ve tccarn imzas ile Salih
Paa'y Sivas'a davet etmisek de bir cevap alamadk," denmekteydi.
Bu olay ngilizler ile beraber hareket eden Said Molla'nn bir
icadyd. Mustafa KemaL, davet telgrafn Salih Paa'ya verdi ve entrika
clarn cezalandrlmasn istedi. Sivas'ta telgrafhaneyi sk kontrol albna
aldrd. Bu olaylar, Mustafa Kemal'in yeni hkmete kar gvenini sarst.
Buna kar Ankara halk valilik vekaletinde bulunan Yahya Galip Bey
ve stanbul'un gnderdigi valiyi kabul etmeyeceklerini belirterek, Ferid
Paa'nn adam oldugunu ileri srerek stanbul' a bir protesto gnderdiler.
Harbiye nazr memleketin her tarafnda bu gibi iddialarn hk
metin otoritesini sfra indirdiginden, benzer giriimlere son vermekte
Mustafa Kemal'in yardma olmasn isteyen bir telgraf gnderdi.
Btn bu olaylar, merkezi hkmet ile Heyet-i Temsiliye arasnda
yasal otoriteyi kimin temsil ettigi noktasndaki esasl fikir ayrlgn ve
mcadeleyi yanstmaktadr. Merkezi hkmet, sultann tayin ettigi bir
hkmet olarak tek meru hkmet oldugunu iddia ettigi halde Hayet-i
Temsiliye kendini milli iradenin i bana getirdigi bir heyet sayarak bu
otoriteyi kendinde grmekte, Mustafa Kemal'in byk Nutuk'ta syledigi
tarzda bir hkmet gibi hareket etmekteydi. Grlyor ki, Mustafa Kemal
mcadeleyi aka sultanla millet arasnda bir atma eklinde anlyor
ve yasal otoritenin tek sahibinin millet oldugu teziyle sultann otorite
sine kar geliyordu. Mustafa Kemal bir millet meclisinin Anadolu' da
toplanmas ve milli harekete tam bir meruiyet kazandrmasn, bundan
sonraki faaliyetlerinde balca hedef olarak seti. Bu almalar, ncelikle
stanbul Hkmeti'nin meclisi stanbul'da toplamas neticesini verdi.
Fakat bu meclisin ngilizler tarafndan dagtlmas zerine Mustafa Ke
mal istedigi gibi bagmsz bir millet meclisini Anadolu'da toplamakta ve
yeni Trk devletini saglam esaslar zerinde kurmak ta baarl olacakbr.
ngilizler, ncelikle, Yunanllan zmir'e karmak, ikinci olarak, Meclis-i
Mebusan'i dagtmakla milli hareketin uyanmasna ve zafer kazanmasna
A kade m i k Ders N o tl a r ( 1 938 1 98 6 ) 101

balca sebep olmulardr. Baka bir ifadeyle, onlar Trk milletinin ve


onun liderlerinin neler yapabileceklerini hesap edememilerdir. imdi
bu olaylan biraz daha yakndan takip edelim.
stanbul'da Osmanl Meclis-i Mebusan'n toplanmasna Mustafa
Kemal kesinlikle bir ekilde karyd. ncelikle kendisinin stanbul' a
gitmesi ahs iin tehlikeliydi ve stanbul'a bar imzalanncaya kadar
ayak basmamas stanbul'daki milli tekilat tarafndan bildirilmiti.
Mustafa Kemal, stanbul'da mttefiklerin kontrol altnda toplanacak
bir meclisin, milletin gerek karlarna uygun serbest faaliyette bulun
mayacan dnmekteydi. stanbul'dakiler ise, Padiah'n stanbul'da
bulunduu, meclis, Anadolu'da topland taktirde idari glkler doa
ca iddiasyla Meclis'in stanbul' da toplanmas gerektii dncesinde
srar etmekteydiler. stanbul'dan Kara Vasf da Mustafa Kemal'e ayn
eyi kabul etirmeye alyordu. Bu mesele sonu olarak, sultan ile milli
tekilat arasnda otorite mcadelesinin, baka bir ekilde ortaya k
masyd. Meclis Anadolu' da toplanrsa, hi phesiz Mustafa Kemal'in
nfuzu alhnda hareket edecekti.
Mustafa Kemal iin bu nazik meselede halkn ve seilecek me
buslarn hangi eilimde olduklarn bilmek nemliydi. Ayn zamanda
ordu kumandanlarnn fikirlerini sordu: Meclisin stanbul' da toplanmas
ynnde kuvvetli bir eilim grldnden bunu kabul etti. Fakat ayn
zamanda mebuslann stanbul'a hareket etmeden nce baz merkezlerde
toplanarak emniyet tedbirlerini dnmeleri, kuvvetli bir grup olutur
malan ve 'milli t.ekiahn programn savunmak zere hazrlanmalar
konusunda karar ald. Milli tekilat memlekete yaymak ve kuvvet
lendirmek zere orduya emirler gnderildi. Mebuslarn mil1f davalar
tam serbestlikle grtkleri hakknda gven oluuncaya kadar milli
tekilatn her zamanki gibi faaliyetlerine devam edecei kararlatrld.
Ayn biimde Paris Konferans'nda millf tekilat aleyhine bir karar alnd
ve bu karar hkmet ve meclis tarafndan onayland takdirde, amac
gerekletirmek iin mmkn olan hzda ve en uygun ekilde milletin
fikri alnarak harekete geilecekti.
Bu kararlar, Mustafa Kemal'in daveti zerine Sivas'ta toplanan
bir konferansta alnmh. Bu konferansa Kazm Karabekir, Rauf Bey,
Ali Paa, Vasf Bey kahlmlardr. Bu isimler, Mustafa Kemal'in milli
tekilatta balca kimlerle a1hn gstermesi bakmndan dikkate
deer olduu gibi milli tekilahn gelecei sz konusu olduu zamanlar
1 02 Halil nalClh

onun nasl hareket ettiini belirtmesi bakmndan da nemlidir. Meclisin


toplanmas ile beraber mill iradenin bu mecliste ortaya kh ve arhk
onun dnda milleti temsil etmek iddiasnda bulunan bir rgte yer
kalmad akh. Fakat grld gibi meclis bu karar alsa dahi, mill
amalar gerekletirmek iin Mustafa Kemal ve arkadalar mill tekilah
devam ettirmek kararndaydlar. Mustafa Kemal mebuslara bu kararlar
bildirdii gibi, u noktalara onlarn dikkatini ekti: Mttefiklerin mecli
sin yelerini tutup srgn etmeleri ihtimali vardr. Mecliste dmann
amalanna alet olacak gruplar (Rum mebuslar, ngiliz Muhipler Cemiyeti,
Nigehban Cemiyeti yeleri) hazr bulunacakhr. Bu artlar alhnda meclis,
tarih mill grevini yapmakta byk glkler, hatta imkanszlklar
karsnda kalabilir. stanbul'da toplanmas doru deildir. Bu konuda
mebuslarn fikirlerini bildirmeleri rica olunur. stanbul' da topland
takdirde durumu incelemek iin mebuslarn Trabzon, Bursa, Eskiehir,
Bandrma, Edirne gibi merkezlerde toplanmas uygun olur.
Bu arada Mustafa Kemal ile hkmetin aras gittike almaktay
d. Hkmet, meclisin stanbul' da toplanmasnda srar ediyor, mill
tekilahn seimlere mdehalesini istemiyor, mill tekilat adna devlet
ilerine karlmamas uyars yaplyordu. Bunlara uyulmad takdirde
hkmetin istifa edecei tehdidinde bulunuluyordu. Bu tehdit seni d
manlarn karsnda yalnz braknz anlamna geliyordu. nk Ali Rza
Paa kabinesi, mill hareketi ve Mustafa Kemal'i destekler bir hkmet
kabul ediliyordu. Harbiye Nazr Cemal Paa, mill tekilata ye biriydi.
Bu arada mill hareket aleyhinde Bandrma Anzavur Ayaklanmas'nn
olmas endieyi artrd. Mustafa KemaL, devlet ilerine karmamak
gerektiini kabul etmekle beraber mill hareketi ve tekilah zayflatacak
durumlara gz yumulmayacan da hkmete bildiriyordu. Mustafa
KemaL, hkmetin mill karlara aykn gizli cemiyetlerin stanbul'da ser
beste faaliyette bulunduklarna da dikkat ekmekteydi. zellikle, ngiliz
Muhipler Cemiyeti ad alhnda Said Molla'nn faaliyetleri mill karlara
kar haince amalara ynelmiti. Mustafa KemaL, Meclis-i Mebusan'n
stanbul' da toplanmasna engel olamaynca, mill hareketi destekleyen
bir grup oluturarak Meclis'te mill amalann Sivas Kongresi'nde tespit
edildii gibi savunulmasn salamaya alh. Mebuslarn Eskiehir' de
toplanarak kendisi ile toplu nasl hareket edeceklerini belirlemelerini
istedi, bu amala Ankara'ya hareket etti ve 27 Aralk 1919 tarihli bir ge
nelge ile Heyet-i Temsiliye'nin, yani mill hareket icra organnn merkezi
A k ade m i k Ders N o t l a r (1 938 - 1 986) 1 03

olarak Ankara'y belirledi. Yolda ve Ankara' da kendisine halk tarafndan


yaplan gsterileri bir gven gsterisi olarak kabul etti ve bunu her tarafa
bildirdi. Ankara'y merkez yapmak fikri, onda daha iki ay ncesinde
vard. Merkezin Sivas'tan Ankara'ya naklini dogtIdaki savunma iin
zararl sayan baz arkadalar bu deiiklie o zaman itiraz etmilerdi,
Mustafa Kemal merkezin stanbul'a ve Bah Cephesi'ne yakn olmas
zorunluluuna inanmaktayd. imdi meclisin stanbul' da toplanmas
bu zorunlulugtI bsbtn kuvvetlendirmiti. Ankara'ya geldikten sonra
Mustafa Kemal stanbul' a gidecek mebuslarn toplanma ve grme yeri
olarak Eskiehir'den vazgeti ve Ankara'y tayin etti. Hkmet ve bu
arada Mustafa Kemal'in gvendii Harbiye Nazr Cemal Paa, Ankara
toplants fikrine karyd. Meclisin bir an nce toplanmas iin Ankara'ya
gidilmemesi ve esasen Ankara' da byle bir toplanhrun gereksiz olduu,
bunun ieride ve darda meclisin otoritesini sarsacak bir hareket olaca
iddia edilmekteydi. Mebuslar kararszlk iindeydiler. Bir ksm Ankara'ya
gelmi bir ksm doru stanbul' a gl tmilerdi. Hkmet Mustafa Kemal'in
mebuslar ile dorudan doruya ilikiye girmesini, mebuslarn onun n
fuzu altnda kalmasn istemiyordu. Mustafa KemaL, hareketini stanbul
Hkmeti'ne yle anlatt: "ayet mecliste milli tekilatn destekledii
kuvvetli bir grup bulunmaz ve Sivas kongresinde belirlenen milli amalar
ezici bir ogtInlukla meclis tarafndan onaylanmaz ise, milletin davada
birlii ve kuvveti gsterilemez. Ayrlk dmana hizmettir."
Bu arada Mustafa Kemal'in Harbiye Nezareti ile anlamazla d
t bir meseleyi de burada anmak gereklidir. Bu srada Harbiye Na
zr, Anadolu'da kolordu ve tmen kumandanlklarnda bulunan gen
kumandanlarn yerine stanbul' dan yal ve byk rtbeli generalleri
getirmek istiyordu. Mustafa Kemal buna itiraz etti. zellikle, Ankara' da
bulunan ve Damad Ferid tarafndan azledilmi Ali Fuad Paa' nn yerine
Fevzi Paa'nn gnderilmesine inatla kar koydu. Ali Fuad Paa, Bah
Cephesi'nin tekilatlandrlmasrda balca rol oynamtr. Mustafa
KemaL, harbiye nazrnn stanbul Hkmeti gibi serbest hareket et
medii, dman devletlerden emir almakta olduu dncesindeydi.
Bu sebepten milletin bamsz temsilcisi olarak Heyet-i Temsiliye'nin
kararlarn hkmetin kararlarnn stnde tutuyordu. Bunu u olay ile
belirtmek istemitir: Yunanllar 15 Mays'ta szde bu evredeki RumIarn
emniyetini salamak bahanesi ile zmir'e ktktan sonra, memlektin
iine doru sratle yaylmaya ve mmkn mertebe geni bir araziyi
1 04 Halil nalck

igal altna almaya altlar. gal hareketi, Trk halknn katliam, yk


lp yaklmas ve vahet usullerine bavurulmas gibi korkun bir tarzda
yaplmakta, buna kar Trkler arasnda nefs-i mdafaa iin yer yer
direni kuvvetleri kurulmaya ve dmana kar ete sava yaplmaya
baland. Bu harekatta Demirci Efe gibi efeler kendini gsterdi. Bundan
baka 29 Mays 1919' da ilk defa Ayvalk'ta Ali Bey kumandasndaki ordu
birlikleri Yunanllara ate aarak bu direni hareketine katldlar. Ondan
sonra Mustafa Kemal Refet Bey'i (sonra mehur Refet Paa) Bat'ya, efeler
arasna gndererek bu milli halk direni hareketini tekilatlandrmaya ve
ordu ile balantsn kurmaya alt. Mttefik devletler Yunan igalinin
dourduu huzursuzluu grerek buraya bir soruturma komisyonu
gnderdiler ve bu komisyon Yunanllarn bir igal ordusu gibi hareket
ettiini, yldrma hareketlerinde bulunduunu tespit etti. Mttefikler
bunun zerine Yunanllarn daha fazla ilerlemesine engel olmak, bu yolla
Trkleri yattrmak ve arpmalan nlemek zere iki taraf arasnda bir
hat tespit etti. Bu teklif stanbul' da General Milne tarafndan bildirildii
iin buna Milne Hatt denilmitir. ki taraf arasnda mttefik kuvvetleri
yer alacakt. Osmanl hkmeti ise bu kuvvetlerin dzenli Osmanl askeri
olmas ve arazinin de mttefik kuvvetleri tarafndan igal edilmesini
teklif etti. General Milne, Osmanl Harbiye Nazr Cemal Paa'ya, Paris
mttefik makamlan tarafndan bu konuda alnan kararlarn uygulanmas
konusunda bask yapmaya balad. Cemal Paa'nn bunlan uygulamad
n ileri srd. Cemal Paa ise, buna kar yaplan hareketler karsnda
halk direnmekten alkoymaya imkan olmad, Osmanl hkmetinin
tekliflerinin kabuln ileri srd. Nihayet, mttefik makamlan Cemal
Paa'y istifaya mecbur ettiler (22 Kasm). Bu unu ispat etmekteydi ki,
Osmanl hkmetine mttefikler hkmetmekteydiler. Mevcut artlar
altnda stanbul Hkmeti'nden emir almak, dmana hizmet etmek
demek olurdu.
Cemal Paa'nn ve onunla beraber Genel Kurmay Bakan Ce
vat Paa'nn mttefiklerin basksyla istifaya zorlanmas, stanbul
Hkmeti'nin memlekette nfuzunu bsbtn krd, milliyetilerin ve
vatann esenliini isteyenlerin tamamyla Mustafa Kemal'e balanmalar
neticesini verdi. Onlann istifasyla Mustafa KemaL, stanbul'da kendine
taraftar saylan iki adam kaybediyordu. Ali Rza Paa kabinesi bu dar
beden sonra fazla yaamayacaktr. Meclis-i Mebusan Ali Rza kabinesi
zamannda toplanacaktr.
A kade m i k Ders N o t l a r (1 938 - 1 986) 105

Cemal Paa'nn ve hkmetin, mebuslarn Ankara'da toplanarak


mill bir cephe halinde stanbul'a hareketi fikrine kar olduklarna yu
karda iaret etmitik. Mttefik devletler, deil byle bir mill grubun,
Meclis-i Mebusan'n dahi toplanmasna karydlar.
Mebuslarn hepsi Ankara'ya gelmediler. Fakat gelenlerle Mustafa
Kemal toplantlar yaparak memleketin kurtuluu iin gidilecek yolu
ak bir ekilde belirtti. Szlerinin zeti udur: Devlet ve millet bir lm
kalm noktasna gelmitir. Millet kurtulu iin kendi kaderini kendi eline
almtr. stenen ey aktr: Bamszlk ve hrriyet. Bunun zerinde
kimsenin tereddt yoktur ve btn millet bu ama arkasnda birlemi
tir. Kurtulu iin birlik arttr. Mecliste milletin vekilleri, milletin bu tek
amacnn szcs olmal, bunun arkasnda birlemelidir. Amacmz, Sivas
Kongresi'nde ak bir ekilde ifade edilmitir. Bundan baka bir program
ve siyaset olamaz. Mill hareket, daha imdiden dnyada T rkiye'ye
kar bak deitirmi bulunmaktadr. Bu yolda yrmek mutlaka bizi
kurtulua gtrecektir. zetle mebuslar, Sivas Kongresi'nde ifade edilen
mill amalar etrafnda birlik halinde bulunmaldrlar. Mustafa Kemal'in
arzusu, onlarn Mdafa-yi Hukuk Partisi halinde tekilatlanmalaryd.
Fakat mebuslar, bu cesareti gsteremediler. Mustafa Kemal sonradan,
kurtulu hareketi baarya ulatktan sonra, onlarn bu hareket tarzn,
bu ekingenliklerini, onlara gstedii yoldan kamalarn iddetli bir
dille eletirmi, mill davaya bir ihanet saymtr.
Mustafa Kemal stanbul'a mebus olarak gitmemeye karar verdi.
nk meclise kar mttefik kuvvetleri tarafndan bir suikast dzen
leneceinden ve meclis tarafndan kendisinin bakan yaplacandan
phe etmekteydi. Meclis bakanl kendisine milletin lideri olmak iin
gereken formaliteyi salam olacakt. Bakanlk teklifini birka kiiye
syledi, fakat onlar stanbul'a gidince bunu unuttular.
Meclis-i Mebusan 19 Ocak 1920'de stanbul'da topland. Ayn tarih
te Cevat ve Cemal Paalarn istifasn istediler. Gsterilen sular, mill
kuvvetleri desteklemekti. Mustafa KemaL, bunun devletin bamszlna
indirilmi ar bir darbe olarak dnleceinden istifay kabul etmeme
lerini kendilerine ve sadrazama yazd. Bu ayn zamanda mill tekilata
indirilmi bir darbe olacakt. Fakat o, bunu nleyemedi.
Mustafa KemaL, Meclis-i Mebusan'n almalarn yakndan takip
etti. zellikle, Heyet-i Temsiliye yelerinden Rauf Bey' den raporlar
almaktayd. Kendisinin bakanla seilmesi suya dt. Rauf Bey'e
1 06 Halil na/ck

yazd mektupta Mustafa KemaL, bunu milli kuvvetlerin millet tara


fndan resmen tannmas amacyla istediini, meclis dahld takdirde
onun bakan sfat ile grevlerini devam ettirrnek imkann bulacan,
bu ite kiisel ihtirasn sz konusu olmadn yazd. Meclis toplanr
toplanmaz hkmetin beklendii gibi yapt ilk ilerden biri, Heyet-i
Temsiliye'nin milli iradeyi temsil ettii iddiasna kar cephe almasdr.
Rza Paa btn vilayetler iin hazrlad bir genelgede, toplanan mec
lisin milli iradeyi temsil eden tek yer olduu ve milli rade adna yaplan
her tr faaliyetlerin bundan sonra kanunlara gre cezalandrlacan
ilan etmitir. Bu olaan zamanlarda bir hkmetin yapabilecei normal
bir hareket saylabilirdi. Fakat igal kuvvetlerinin basks ile nazrarn
iten uzaklatran bir hkmetin, milletin bamszl ve vatann kur
tarlmas iin faaliyette bulunan bamsz bir oluuma ve onun liderine
kar bu iddialara kalkmas, eer bu hareketi bir siyasi manevra ifade
etmiyorsa, ok hatal bir karard. Buna kar Mustafa Kemal de millete
bir bildiri ilan ederek milli birliin nemini, milli komite ve tekiHitn
milli vazifesine devam etmesi gerektiini ifade etti. Bu srada igal kuv
vetleri kumandanlnn stanbul'un Trklere braklaca hakknda
szl vaadleri de Milli Tekilat ve direnii datrnak amacyla Osmanl
hkmetini destekliyordu. Gerekleri gren milliyetiler, balarndaki
Mustafa Kemal'in bilinli uyarlaryla kzgnla kaplmadlar. Meclisi,
politikaclarn ve saray hkmetinin tahmin ve mit ettii gibi dal
maya brakmayp toplanmasn saladlar. Ordu ve milli tekilat, milli
haklarn ve bamszln sarslmaz dayana olarak faaliyete devam
etmeye karar verdi.
imdi stanbul'da Harbiye Nezareti'ne Fevzi Paa (Mareal) ge
tirildi. Harbiye Nezareti'nde smet Bey, bu srada Mustafa Kemal'in i
birlii halinde bulunduu balca kiiydi. Mustafa KemaL, Ankara'ya
Heyet-i Temsiliye'yi naklettii zaman smet Bey Ankara'ya gelmi, sonra
stanbul'da bulunmas faydal grlerek tekrar Harbiye Nezareti'ne
dnmtr. smet Bey, 3 Mart'ta stanbul'dan ok nemli baz haberler
gnderdi: Hkmeti devirmek, medisi ve milli kuvvetleri datrnak zere
bir birlik kurulmu olduunu; bunlarn stanbul'da bir hilafet yksek
meclisi oluturarak milletin kaderini ellerine almaya hazrlandklarn
bildirmekteydi. ngilizler, stanbul'u sultana brakacaklarn vadederek
byle bir hareketi desteklemekteydHer. br taraftan Yunanllar yeni
bir saldr hareketine hazrlanmaktaydlar. Anzavur, Balkesir ve Biga
A ka d em i k D e r s N o t lan ( 1 938 - 1 986) 107

evresinde milli kuvvetler aleyhine faaliyetlere gemiti. ngilizler bir


taraftan da Ali Paa zerinde bask yapmaktaydlar. 3 Mart'ta Yunan
taarruzu balad. Ali Rza Paa istifa etti.
imdi Ferid Paa'nn temsil ettii ngilizlere dayanmak isteyen
saltanat ve gerici grupla Mustafa Kemal'in banda bulunduu milli
yetiler arasnda iktidar iin gizli, iddetli bir mcadele balad. Mustafa
Kemal, Sultan' a bir telgraf gndererek milli amalar temsil eden bir
hkmeti i bana getirmek zorunluluunu belirtti. Saray, Salih Paa'y
hkmeti oluturmakla grevlendirdi. ktidar, Mustafa Kemal'e vermek
dnlyordu. Fakat onun stanbul'a gelme ihtimali olmadndan,
buna imkan yoktu. Aslnda ngilizler buna izin vermezlerdi. Mustafa
Kemal' in milletin yamndan ayrlarak Sultan' n sadrazam olmay kabul
etmeyecei akt. stanbul' da ancak saltanahn ve ngilizlerin karlarna
hizmet edecek bir hkmet kurulabilirdi. Milletin gerekten gvendii
milli lider ise, bu iktidar ancak, milletin yannda, onun elinden alabilirdi.

st anbul'un gali
Salih Paa, Amasya grmelerinden beri milli amalar benimsemi
bir kii olarak, milliyetileri tatmin eder bir hkmet bakan saylrd.
Fakat ngilizler darbeyi hazrlamlard. 16 Mart 1920' de tilaf Devletleri,
stanbul'u resmen igal, ettiler, devlet dairelerini, Meclis-i Mebusan'
baShlar ve belli bal mebuslar tutukladlar. Daha sonra bu mebuslar
Malta'ya srgn gnderdiler.
Yaynladklar bildiride tilaf Devletleri, bu hareketi hakl gstermek
iin, milliyetilerin bar konferans tekliflerini reddederek Anadolu'da sa
va tekrar alevlendirdiklerini, Hristiyan halka tecavzde bulunduklarm,
bu yzden mttefiklerin birtakm nlemler almaya mecbur kaldklarn
belirtiyorlard. stanbul'u Trklerden almak maksadnda olmadklarm
tekrarlyorlard. stanbul igalinin geici olduu, halkn makam hilafet
merkezi olan stanbul'dan alacaklar emirlere uymalar gerektii ifade
ediliyordu.
Bu bildiriyi hazrlayanlar, milli kuvvetin zmir faciasndan dodu
unu bilmezlie geliyorlar, kuzu postuna brnerek yeni igal ve teca
vzlerini rtmeye alyorlard. Hkmet, arhk tamamyla dmann
himaye ve emrinde olan bir hkmetti.
stanbul'un igali Milli Mcadele tarihinde yeni bir aamadr. O
zamana kadar saltanattan ve ngiliz himayesinden yardm mit eden
1 08 H a l i l na l c

birok kimseler d e arhk Anadolu' da mill harekete katlmaktan ba


ka are olmadgn grmlerdi. imdi Trk milletinin asl hkmeti
Anadolu'da kurulacakhr.
Meclis-i Mebusan'n toplanmasyla politikaclarn konumunu sars
maya altklar Mustafa KemaL, meclisin ngilizler tarafndan zorla
daghlmas zerine eskisinden ok daha kuvvetli hale geldi. Arhk mill
amalar yalnz o temsil etmekteydi. stanbul' da kendilerini emniyette
hissetmeyen birok kimse Anadolu'ya geip Mustafa Kemal ile birletiler.
ngilizlerin hareketi, btn yurtta mill hisleri tekrar galeyana getirdi.
Millet, amac ve lideri etrafnda her zamankinden daha bilinli olarak
birleti. ngilizler Trklerin gzn korkutmak istedi, ama aksine Trk
milletinin daha azimli mcadeleye devam etmesi karar ile kar karya
kald . Burada Mustafa Kemal' in uzag gren, azimli lider kiiliginin birinci
derecede rol vardr. Mustafa KemaL, yaz ve genelgeleri ile ieride halk
uyarp, yaplan hareketin anlanum halka aklad gibi, dnya kamuoyu
zerinde bir etki yapmaya, uygulanan hareketin hakszlm anlatmaya
alt. En cesaret krc olaylar karsnda irkilmeden, mitsizlie d
meden bu olaylardan yeni saldr planlar iin istifade etmesini bilen
Mustafa Kemal o zaman byk lider kabiliyetini kamtlad. Vilayetlerde
mitingler dzenletti, igali protesto ettirdi. Bu hareket, her eyden nce
Mondros Mtarekesi'nin maddelerine aykryd. 16 Mart gn yayn
lad bildiride stanbul igalinin yediyz yllk Osmanl egemenliine
son vermi olduunu, arhk bizzat milletin bamszlm, varlm ve
geleceini savunmak zorunda bulunduunu ilan etti. Bu genelgede
Atatrk, bu amaca, yani millf hakimiyete dayanan bir hkmet kurmaya
azimli olduunu, evresini buna hazrladm gstermekteydi .
Bununla beraber durum ok tehlikeliydi. tilaf Devletleri'nin ald
sert tedbirlerin amac Trkiye'yi ar bar artlarm kabule hazrlamak
t. Fransa ve ngiltere, mill kuvvetlerin bu artlar kabul etmediklerini
gryor, g kullanmak gerektiini anlyoriard. Fakat sava sonrasnda
Anadolu'ya tekrar yeni Fransz ve ngiliz askeri gndermek bu devletler
iin kolay deildi. Mttefikler, Yunan ordusunun bu ama iin kullaml
masna razydlar. Paris'te bulunan Venizelos da ngiliz, Fransz bakan
larna Yunanistan'n bu ii baaracak yeterli kuvveti olduu hakknda
gvence veriyor, bylelikle mttefiklerin amalarna da hizmet edilmi
olacam vnerek sylyordu. Herhalde Anadolu'da Mustafa Kemal'in
idare ettii mill direni mttefikleri dndrmekte, hatta Fransa bu
Aladem i k Ders N o a r ( 1 9 3 8 - 1 986) 1 09

ynden TrkJere kar bar artlarnda lrnh davranrnak gerektiine


inanrnaktayd.
Mustafa Kernal'in idare ettii rnilli d ireni, Asya'da Mslrnan
lar arasnda heyecanla takip ediliyordu. stanbul igaline kar pro
testo bu Mslrnan rnilletlere de bir bildiri ile ilan edildi. ngiltere'nin
Hindistan' da ve barnsz bir Arap devleti kurma vaadi ile TrkJer aley
hine ayakJandrd Araplar arasnda nfuzu sarslrn, buralarda isyan
hareketleri grlrneye balamt. Msr'da 1919' da, Irak' ta 1920' de isyan
kt. Irak isyan ngiltere'ye 400 kii kayba ve krk rnilyon Sterlin'e rnal
olrnutu. Mustafa Kernal, bu rnernleketlerde rnilli barnszlk arnalar
nn kahrarnan olarak alklanrnaktayd. ngiltere btn bunlar hesaba
katrnak rnecburiyetindeydi. O zarnan ngiltere'yi korkutan iki hareket
vard: Biri Mustafa Kernal'in rnilli ayakJanmas, dieri BolevikJik.
Mustafa Kernal, sradan bir direni hareketin lideri deildi. O rnilli
irade esasna gre yeni Trk devletini kurmak idealini g artlar iinde
dahi balca arna olarak izlemekteydi. Hatta denebilir ki; 1 919'da olduu
gibi 1920' de de onun esas faaliyeti bu ynde topland. Ankara' da Trkiye
Byk Millet Meclisi'nin toplanrnas bu itibarla bir dnrn noktasdr.

Ank ar a'd a Byk Millet Meclisi'nin Topl an m as


Atatrk o dnernde, en nernli iin bir rnilli meclis toplarnak oldu
unu ifade etmitir. stanbul'un igali zerine Anadolu'da rnttefik igal
kuvvetlerine kar alnan tedbirler (Eskiehir'de, Afyon' da yabana asker
lerin silahlarnn alnp gnderilrnesi, yabanc subaylarn tutukJanrnas,
Gevye ve Ulukla blgelerinde derniryollarnn tahribi) bu i yannda
ikinci plandayd. Mustafa Kernal, ordu kurnandanlaryla telgrafla g
rtkten, onlarn fikirlerini aldktan sonra milli rneclis toplanrnas iin
19 Mart'ta bir genelge gnderdi. Bunda, stanbul'un iga1i ile devletin
yasarna, yrtrne ve adli kuvvetlerinin i grernez hale geldikJeri, bu
sebeple rnernleketin bamszl iin Ankara' da bir rneclis toplanmasnn
zorunlu olduu, bu rneclisin olaanst yetkilere sahip olaca ve dalan
rneclis yelerinin ona katlacakJar bildiriliyor, seirnlerin yaplrnas iin
vali ve kurnandanlara talirnat veriyordu . Meclise her Hvadan be rnebus
seilecekti. Seirn iki dereceli olup idaresi Mdlifaa-i Hukuk Cemiyetlm'nin
kontrolne izin verir ekilde yaplacakt . Bu arada Dzce'de datlan
Meclis-i Mebusan Bakan Celaleddin Arif Bey Ankara'ya anld. Se
irnler, rnernlekette ciddiyet ile yapld. Baz blgelerde biraz tereddt
110 Halil nalck

ve isteksizlik grld. Dersim, Malatya, Konya, Diyarbakr ve Trabzon


balangta mebus gndermekte tereddt ettilerse de, sonuta Meclis'te
btn seim blgelerini temsil eden mebuslar hazr bulundular. .
Sultan ve hkmeti, hibir deiiklik olmam gibi hareket ediyor,
yasal hkmetin stanbul' da i banda bulunduunu, yeni bir mec
lis toplamak, hkmet kurmann Sultan'n hkmetine isyan demek
olduunu ilan ediyorlard. Mustafa Kemal, kendisi byk Nutuk'ta
ald tedbirlerin gerekte bir ihtilal nitelii tadn syler. Tek meru
hkmet olarak sultann hkmetini tanyan bir ksm halk, Adapazar,
Dzce, Bolu, Nallhan, Beypazar, Nevehir, Nide ve baka yerlerde
milli kuvvetlere kar cephe aldlar. Ordudan firarlar oald, hatta bir
ksm subaylar Samsun'da Mustafa Kemal'i ve Heyet-i Temsiliye'yi tan
madklarn bildirdiler. Fakat bereket versin ki, halkn byk ounluu
bu tepkiye kaytsz kald ve asl nemlisi, ordu milli davaya sadakatten
ayrlmad ve milli liderin emrinden kmad.
Mustafa KemaL, eitli yerlerde kumandanlara gnderdii emirlerin
yerine getirilmesi sayesinde bu bozguncular sindirmekte ve tutuklaya
rak zararsz hale getirmekte baarl oldu. Mustafa Kemal, Ankara' da
toplanmakta olan mebuslarn zihnindeki sorular da ortadan kaldrmaya
alyor, onlarla sk sk konuarak kendilerini aydnlatyordu. Meclisin
toplanamamas ihtimali, onu endielendirmekteydi. Meclisin bam
szln korumak, hilafet makamn dmanlarn elinden kurtarmak
esas ama olarak gsterilmekteydi. Nihayet, 23 Nisan 1920'de Meclis'i
resmen amaya karar verdi. Meclis' in alnda; Hac Bayram Camii'nde
zel bir dini tren dzenleyecek ve btn mebuslar buna katlacaklard.
Meclis cuma gnne denk getirilmiti. Hutbede Sultan'n ismi anlacakt.
Mustafa Kemal bu merasimin ayrntlarnn en uzak kylere kadar du
yurulmasna zel nem veriyordu.
Meclis'in al nutkunda Mustafa Kemal, milli devlet ve milli si
yasetin takibi gereken tek yol olduunu belirttikten sonra yeni iktidarn
nitelii meselesi ortaya kt. O zamanki artlar ve zorunluluklar gz
nnde tutan bir teklif ile Mustafa Kemal yeni hkmetin ieriini bir bel
ge ile Meclis' e kabul ettirdi. Bu nemli belgenin esas noktalar unlardr:
. Hkmet oluumu zorunludur (Byle bir karar alnmas gere
kiyordu, zira biroklar, stanbul'da Sultan'n hkmeti varken ayr bir
hkmet oluumunu gereksiz ve gayri meru buluyorlard).
A k adem i k Ders Not l a r ( 1 9 3 8 1 98 6 ) 111

2 . Geici olarak bir hkmet reisi tanmak veya "padiah kaymaka


m" belirlemek uygun deildir (Yukardaki itirazyapanlar, stanbul'un
igal altnda bulunduu olay karsnda geici bir hkmet bakan
seilmesi teklifinde bulunuyorlard. Oysaki bu Millet Meclisi'ne gerek
ve tek otorite merkezi gzyle baklmamas, milli egemenlik prensibinin
reddi anlamn tard. Milletin vekillerinin seecei hkmetin devletin
gerek hkmeti olduu kabul edilmeliydi. Pratik bakmdan da Milli
Mcadele'yi yrtecek bir hkmetin tamamyla serbest olmas ve tam
otoriteyle i grmesi zorunluluu akl. Mustafa Kemal, bu maddedeki
teklifi ile bu noktalar belirtiyordu).
3. Meclis'te toplanm milli iradeyi gerekte vatann kaderine hakim
olarak tanmak esaslr. Trkiye Byk Millet Meclisi'nin stnde bir
kuvvet mevcut deildir (Cumhuriyet esasn kuran bu madde ihtilalci
bir karakter tayordu. Yeni hkmetin varl ve otoritesi bu milli irade
esasna dayanmaktayd).
4. Trkiye Byk Millet Meclisi yasama, yrtme yetkilerini ken
dinde toplamlr. Meclis'ten ayrlacak bir heyet, Meclis'e vekil olarak
hkmet ilerini grr. Meclis reisi bu heyetin de reisidir (Bu madde
yukardaki maddede belirtilen milli iradenin doal sonularn gerek
letiren bir maddeydi.) Baka ifadeyle Meclis, yasama kuvvetinin, yani
kanun yapma kuvvetinin ve cra kuvvetinin yani kanunlar uygulama
ve idare grevinin sahibi ve merkezi saylyordu. Bylece, Sultan'n
hkmetine i kalmyordu. Meclis; kanun yapma grevine sahip oldu
undan halktan vergi toplamas, askere armas yasal ve mmkn
olacakt. Mustafa Kemal ve arkadalar otorite ve faaliyetlerini meru
bir temele dayandrabileceklerdi. Sultann hukukuna kar milli iradenin
stnl prensibi esasl. te bu nokta halifenin her trl otoritenin kay
na olduu hakknda eski slami dnceye bal kalan topluluklarn,
zellikle ulemann itirazlarna urayacaktr. Ksaca bu nerge, Amasya
Beyannamesi'nden beri Mustafa Kemal'n ve arkadalarnn ortaya at
tklar prensibi, milli iradenin hakimiyeti esasn en kesin ekilde ifade
eden, ona meclis ve hkmet ile somut bir ekil veren ihtilalci bir anayasa
niteliindeydi. Milli Trk devletinin douunu gsteren bir belgeydi.
Meclis'in toplanmasyla bu milli irade, kanuni yollardan usulne gre
tam olarak meydana km oluyordu. Meclis'te btn yurdun usulne
gre temsiline Mustafa Kemal onun iin byk nem vermitir. Padiah
hkmeti arlk Mustafa Kemal ve arkadalarnn faaliyetlerini kanun
1 12 Ha l i l n a l c k

d sayamayacaklar onun valilere ve kumandanlara emir vermesini,


halktan vergi toplamasn kanuna aykr isyan niteliinde yorumlama
yacaklard. Sultan hkmeti ve onu destekleyenler, bu konuda srar
ettikleri taktirde milli iradeye, yani gerek yasal otoriteye kar gelmi
saylacaklard. Bu esasa dayanarak ayn meclis bu gibileri milli iradeye
kar isyanclar saymak ve cezalandrmak yetkisine sahip oluyordu.
te bu dnceler zerine Hiyanet-i Vataniye Kanunu karlacak, milli
harekete kar gelenler ve meclis hkmetinin emirlerini dinlemeyenler
cezalandrlacaklardr. Mustafa Kemal meclise sunduu nergede hatra
bal altnda kaydettii u ifade ile o zamanki artlar iinde yabanc
dmanlara kar arprken bir i sava nlemek amac ile saltanata
kar aka cephe almaktan kandn belirtti: npadiah ve halife, al
hnda bulunduu tazyikten kurtarld zaman meclisin dzenleyecei
kanuni esaslar dairesinde vaziyetini alr." Burada, sultann otoritesi
yine meclisin iradesine baml tutuluyor, yani milli irade esasndan
fedakarlk yaplmyordu. Meclisin dzenleyecei esaslar ifadesiyle bu
nokta salanyordu. Dier taraftan Sultan bask altnda bulunduu iin
otoritesini kaybetmi gstererek nergenin btn otoriteyi milli iradeye
ve meclise devretmesi zorunlu bir tedbir olarak gsteriliyordu, aka
sultann otoritesine kar cephe alnm bulunuyordu. Bu sorunun aka
tayini ileride yabanclar memleketten ahldktan sonra meclisin kararna
braklyordu. Mustafa Kemal, prensiplerde gsterdii titizlik ve uzak
grll ile mevcut artlar iyi hesap eden, asl amac gzden ka
rmayan bir siyaset ve devlet adam olduunu bu "Hahra" fkrasnda
ispat etmitir.
Mustafa Kemal ve stanbul' daki kartlar bu kararn tam bir ihtilal
karar olduundan phe etmediler. Zaten Mustafa Kemal, meclisi
Ankara'ya toplanhya arrken bata bunun bir kurucu meclis (Meclis-i
Messisan) olmasn dnm, taslaa yle yazm, sonra bu fikirden
vazgemiti.
stanbul' da milli hareketin mualifi olup saltanatn stn haklarn,
Osmanllk ve ngiliz siyasetine balayarak bir bar imzalamak politikasn
takip eden, yani her bakmdan Mustafa Kemal'in muhalifi ve dman
saylan ahs, Damad Ferid Paa tekrar Sultan tarafndan sadrazam
yapld (5 Nisan). Bu hkmet, milletin temsilcisi Mustafa Kemal'i, 11
Mays 1920'de, yani Trkiye Byk Millet Meclisi bakan ve onun hk
metinin ba seildikten sonra idama mahkum etmek cesaretini gsterdi.
A k ade m i k Ders N o t l a r ( 1 9 3 8 - 1 986) 113

TBMM'de kabul edilen nerge, yeni Trk devletinin karakterini


belirttiinden ve tarihi mevcut artlarla sk skya bal olduundan,
ona zel tarihi ve milli kimliini kazandran nitelii zerinde durmak
gerekir. nergede deniyor ki, hkmet meclisten ayrlacak bir heyet
tarafndan grlecek ve bu heyetin ba, meclisin ba olacakhr.
Bu, kuvvetlerin ayrl prensibi deil, kuvvetlerin birlii esasdr.
Yani btn devlet yetkileri; kanun yapma ve bu kanunlar uygulama,
kontrol etme yetkileri bir tek organa, Byk Millet Meclisi'ne verilmek
tedir. Bu organn idare tarz, sultan olduu taktirde mutlakiyet, istibdad
idaresi olurdu. Bu yetkiler mecliste toplannca mecl isin mutlak hakimiyet
rejimi anlamna gelecekti. Byle bir rej im o zaman zorunluydu. Dman,
milletin varln tehdit etmekte, ilerlemekteydi. Bu durumda sratle ka
rar almak, bu kararlar hzla uygulamak ve yaplan ileri hemen meclisin
denetimi alhnda bulundurmak, vekiller zerinde yakn bir denetim cra
etmek zorunluydu. cra kuvvetine meclis d nda bir dereceye kadar ba
msz bir ekilde tedbirler almak, bunun hakknda zaman getikten sonra
sorumlu saylmak ve iktidardan ekilmek imkan o artlar alhnda verile
mezdi. Dier taraftan sultan karsnda meclis btn devlet yetkilerinin
bavurulacak tek mercii ve destei olmak iddiasndayd. Milli iradenin
kuvvetini, blnmezliini gstermek, entrikalara meydan vermemek
ve milli iradeyi zaafa uratmamak yine o zamanki artlarn gerektirdii
bir eydi ve bu durum da ancak kuvvetlerin milli iradenin sahibi olan
mecliste younlamas suretiyle salanabilirdi. Vekiller, teker teker meclis
tarafndan seilmekteydi. Bylece hkmetin her faaliyet sahasn meclis
dorudan doruya ve yakndan kontrol edecek durumdayd. Hkmet
bakan, meclisin de bakanyd. Bu durum kuvvetler birlii sistemini
son derece kuvvetlendirdii gibi bakan, devlet iinde olaanst yet
kilere ve allmam bir yere getirmekteyd i. Bu da o zamanki artlarn
getirdii bir durumdu. Memleket kurtulu ve milli inklap hareketinde
bir tek liderin iradesi alhnda toplanmak ve belirli amalara sratle ve
etkili bir ekilde ynelmek mecburiyetinde bulunuyordu. Bu lider Trk
milletinin byk talihi olarak Mustafa Kemal'in ahsnda kendini gs
termiti. Mustafa Kemal 24 Haziran'da meclis bakanlna seildi. 2
Mays'ta cra vekilleri heyeti yeni devletin ilk hkmeti olarak 11 yeden
olutu. Mil li mdafaa vekaletinde Rza Paa kabinesinde Harbiye Nazr
olan ve stanbul'un igalinden sonra sonra 8 N isan 1920'de Ankara'ya
gelmi bulunan Fevzi Paa (Fevzi akmak) Erkan- Harbiye-i Umumiye
114 Ha/i l n a / c k

Bakanl'na atand. Bylece milli hkmet, i ve d dmanlara kar


mcadeleyi tekilatlandrmaya giriti.

Sult an 'n Mc adelesi, Hil afet Ordusu ve


S evr Antl am as
Sultan Vahideddin, Mustafa Kemal'in idam kararn 24 Mays/ta
onaylad. Yine Nisan iinde hilafet ordusu ad altnda bir ordu hazr
lanmaya balad ki bunun amac milli kuvvetleri ortadan kaldrmak ve
memlekette sultan-halife'nin otoritesini geri getirmekti. Bundan baka
halife adna yaynlanan beyannameler ve slam dinini temsil eden en
yetkili makam olarak eyhlislam efendinin kartt fetva halk Mus
tafa Kemal ve milliyetiler aleyhine ayaklanmaya tevik etmekteydi.
Bunun sonucu olarak 1920 ylnda birok yerde milli hareket aleyhinde
ayaklanmalar ve saldrlar kendini gsterdi. Byk Millet Meclisi bir
taraftan bu i savala urarken dier taraftan Franszlar gneyde ve
Yunanllar batda taarruza getiler. tilaf Devletleri, milliyetileri bu
duruma getirirken br taraftan Osmanl hkmetini kendi istedikleri
ekilde bir bar antlamas imzalamaya zorladlar ve 10 Austos 1920'de
Sevr Antlamas'n onaylathlar. Byk Millet Meclisi, siyasi hayatnn bu
ilk ylnda ok zor zamanlar geirdi, ancak byk liderin ileri grl
l, enerjisi ve vatanseverlii sayesinde bu buhran atlatt. 1. nn ve
II. nn Zaferleri bu buhranl devrenin atlatldn ve Milli Mcadele
tarihinde yeni bir sayfann baladn gstermek itibari ile bir dnm
noktas saylabilir.
Mustafa Kemal byk Nutuk' ta, ayaklanmalarn yurdu kapladn
ve Ankara kaplarna dayandn ifade ederek durumun arln hak
kyla belirtmi, cehalet, kin ve banazlk bulutlarnn vatan ufuklarn
kararllin sylemitir. Milli kuvvetler, aleyhinde harekete geen etelerin
faaliyette bulunduklar balca blgeler, Balkesir ve Bandrma BlgeS,
Kocaeli Blgesi, Yozgat, orum Blgesi, Beyehir, Konya, Ilgn, Bozkr
Blgesi ve nihayet Bolu, Beypazar Blgesi idi. syanclar, Ankara'da
milli hkmetin merkez binasna kadar sokulmulard. Ankara civarnda
Ziraat Okulu'nda karargahn kurmu bulunan Mustafa Kemal her an
asilerin saldrsn beklemekteydi. Milliyetileri ele geiren asiler bunlar
akla gelmedik ikencelerle ldrmekteydiler.
Bu genel ayaklanmada en tehlikeli elebaarndan biri Anzavur
idi. Anzavur Ayaklanmas ilk olarak 21 Eyll 1919/da Balkesir'in ku-
A k a d e m i k Ders N o t l a r ( 1 9 3 8 - 1 98 6 ) 1 15

zeyinde balad, daha sonra 1920 Nisan'nda Bolu, Dzce ve Beypazar


blgelerine kadar yayld. Nihayet 11 Mays' ta Gevye yresinde yapt
taarruzda dzenli ordu kuvvetleri tarafndan ezildi ve kamaya mec
bur edildi. Nisan iinde meclisin almas hazrlklar yaplrken Dzce,
Gevye ve Adapazar asilerin eline dt. Gevye kumandan Mahmud
Bey pusuya drlerek ldrld. 24. frkann silahlar asilerin eline
geti. stanbul'dan gelen zmit Valisi erkez brahim Bey asileri tebrik
etti. Padiahn selamlarn iletti ve gnlller toplayarak Gevye Geidi'ne
saldrd. Mustafa Kemal, Yunanllar karsndaki mil kuvvetlerden bir
ksmn bunlarn zerine gndermek zorunda kald.
zmit'te Sleyman efik Paa, Suphi Paa gibi hainler grubu da,
stanbul'un verdii talimata gre, hilafet ordusu gibi atafatl bir ad
altnda eteleri tekilatlandrmaya alyorlard. Suphi Paa, Mustafa
Kemal'in kiisel dmanlarndandi.
Bolu, Dzce ve Adapazar isyanlar ay srd. Bolu yresine
ilerlemi olan hilafet ordusu yenildi ve zmit'teki esas kuvveti, stanbul'a
kamaya mecbur brakld.
Halifeye ballk propagandasyla ortaya kan eteler, Orta
Anadolu'da Yozgat yresindeki halk kendi taraflarna ekmekte, ehirleri
igalde, dzenli askeri kuvvetlere saldrmakta baarl oldular. Gneyde
Urfa evresinde Milli' aireti 4000'i bulan nemli kuvvetlerle buradaki
askeri birlikleri yenmeye ve kasabalar ele geirmeye balamh. Ancak
Eyll iinde dzenli askeri kuvvetler bunlarn hakkndan gelebilirdi.
Konya isyan 5 Mays'ta bu ehirde bir gizli cemiyetin kard ayak
lanmadr, bu ayaklanma blgenin kumandan tarafndan bastrlmtr.
tilaf Devletleri, Paris Bar Konferans'nda Trklerle barn daha
fazla geciktirilmesenin mmkn olmadn grdler ve bir taraftan
Yunanllara Anadolu' dan taarruza geme iznini verirken, br taraftan
Osmanl hkmetini Paris'te bar grmelerine ardlar. Bu suretle
milli kuvvetleri ezmek, onlarn bir ey yapamayacan, aksine memle
ketin yeni igallere ak kalmasna sebep olduklarn gstermek, mt
sizlik iinde kalan, aciz ve otoritesiz sultann hkmetine bar artlarn
imzalatmak Lloyd George'un planyd. O, Damad Ferid'in ahsnda bu
planna hizmet edecek adam da bulmutu.
itilaf Devletleri, 24 Nisan 1920' de San Remo' da Osmanllara kabul
ettirmek istedikleri bar artlarn esas hatlaryla kendi aralarnda karar
latrm bulunuyordu. Bundan iki gn sonra Osmanl hkmeti bar
116 Ha l i l n a l C l h

konferansna davet edildi. Sultan, 26 Nisan' da, eski sadrazamlardan


Tevfik Paa bakanlnda bir heyeti Paris'e gnderdi. tilaf Devletleri
bar artlarn 11 Mays'ta Tevfik Paa heyetine bildirdi. Tevfik Paa
bu ar artlar bamsz bir devlet anlayyla badahrlmaz bulduu
iin grmelere kallmad. Bu srada Trkler zerine bask yapmak
dncesi ile mttefikler, Venizelos' a saldrya gemek, Milne hatln
aarak Anadolu ierisine yaylma izni verdiler. Milli hkmet aleyhine
ayaklanmalar ayn tarihlerde olmaktayd. Venizelos Paris'ten hk
metine gnderdii telgrafta, ngiliz bavekilinin geliinden memnun
olduunu, bar antlamasnn Trkler tarafndan reddedildii takdirde
Yunanistan'n askeri mdahalesini istediini, talya'nn bu antlamann
uygulanmasna taraftar olmadn ve Fransa'nn da Trklere sempati
duyduunu bildirmekteydi. Venizelos ayn telgrafta unlar ilave etmek
teydi: "Yunanistan gerekli kuvvetlere maliktir . . . uras muhakkaklr
ki, eer Trkiye imzay reddeder ve biz de sulhu tatbik iin kuvvet sarf
edersek, bir taraftan Pontus ve Ermenistan' ihtiva eden bir devlet-i mtte
hidenin tekili, dier taraftan Trklerin belki stanbul' dan uzaklalrlmas
ve Yunanistan'n Edremit sahillerine kadar yaylmas eklinde eraitin
lehimize tadil edileceini zannederim. Trkiye'de byk devletlerinkine
muadil bir kta igal edeceini ve Boazlar'n nezaretini istihsal edeceini
mit ediyorum," diyordu. Venizelos'un bu szlerinde, hangi amalarla
hareket ettii ak bir ekilde itiraf olunmaktadr. Venizelos'un ngiliz
bavekiline vadettii askeri bask, Yunanllarn 22 Haziran'da taarruza
gemesinde kendini gsterdi . Yunanllar, o zamana kadar Milne hatt
denilen ve Ayvalk'n kuzeydousu ile Manisa-demi'in dousundan
ve Aydn'n gneyinden geen hatln bal ksmnda kalmlard. Kuzeye
doru ilerleyerek Bursa'y, dier taraftan douya ilerleyerek Uak' igal
ettiler. Her iki cephede milli kuvvetler ar kayplar verdiler, ok zayf
ladlar. Aydn Cephesi'nde de baarl olan Yunan kuvvetleri, Nazilli'ye
kadar geldiler. Kuvvetlerimiz Eskiehir' e ekildi. Mdafa hatlarmzn
yarlmas ve kolay Yunan baars, milli hkmeti ciddi bir buhran iine
atl. Mttefiklerin Paris Bar Konferans'nda basklar kuvvetlendi. Byk
Millet Meclisi'nde bir mebfs, "Milli kuvvetler denilen eyin bir hayalet
ten ibaret olduunu son yenilgiler dnyaya gstermitir," diyecek kadar
ileri gitti. Mustafa Kemal, mecliste yaplan iddetli eletirileri karlamak
iin zor anlar yaad. stanbul Hkmeti'nin, bu baarszln balca
A k adem i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 1 17

sorumlusu olduunu ileri srd_ elik iradeli adam, durumun yaknda


dzeleceini vadetti ve yeniden asker toplanmasna karar verildL
Bu esnada Paris Bar Konferans'na gitmi olan Osmanl delegele
rinden oluan heyetin bakanln Sadrazam Ferid Paa bizzat zerine
ald. Mill hkmet Trk milleti adna bu lm vesikasnn tannmasn
nlemek amacyla u nlemleri ald: 30 Nisan'da Trkiye Byk Millet
Meclisi hkmetinin kurulduunu byk devletlere bildirildi, bu suretle
Osmanl hkmetinin Trk milleti adna bir uluslararas antlama imza
lamaya yetkisi olmad anlatlmak isteniyordu. 7 Haziran' da, stanbul
Hkmeti'nce yaplacak her trl antlamann hkmsz saylaca
Byk Millet Meclisi'nce kabul edildi: 18 Temmuz'da Meclis, Millf
Msak' a yemin ettL Msak' ta ifade edilen mill amalar gereklemedike
mcadeleden vazgeilmeyecekti. Bu durum, Trk milletinin iradesini
dnyaya ilan etmesi itibariyle nemli bir karar tekil etmekte ve Sevr
Antlamas daha imzalanmadan reddetme anlamn tamaktayd. Fakat
Damad Ferid o Austos'ta Sevr Antlamas'n imzalamaktan ekinmedi
(unu da ilave etmek lazmdr ki, Dou'da mill kuvvetlerin durumu
tehlikeli bir ekildeydi. Ermeniler, Yunan taarruzu baladnda Haziran
iinde saldrya gemi, Oltu blgesini igal etmilerdi).
Osmanl heyeti, mttefiklere bar artlar zerinde esasl hibir
deiiklik yaptrmadan Sevr Antlamas'n, l domu bu belgeyi im
zaladlar. Dmanlarn amalarn gstermesi ve mcadelenin Lozan' da
elde ettii baary ayrntl aktarmak dncesiyle esaslarn anlatacaz.

Sevr Antl am as (10 Austos 1920)


Antlamann snrlara ait maddeleri yledir: Trakya'nn byk
ksm terk ediliyor, Midye hattnn berisinde stanbul' a kadar olan blge
Trklere braklyordu. Burada da Boazlar Komisyonu ad altnda olu
turulan uluslararas bir organizasyon, gerek otoriteyi ele geiriyordu.
stanbul sultana brakldysa da, arta bal braklmtr. Trkler eitli
szlemelerle aznlklara tannan hak ve garantileri yerine getirmedikleri
takdirde stanbul zerindeki haklarn da kaybedeceklerdi. Aznlklara
verilen haklar ise ok genitir. Yunanllarn kasten yeni bir olay kar
malar ve stanbul'un kaderi meselesini ortaya atmalar imkan ak
braklmtr.
Yunanllar Trakya'nn byk bir ksmyla zmir blgesini almak
taydlar. Bu blge Akhisar, demi, Tire, Ske, Bergama'y iine almakta
1 18 Halil nalck

ve grnte Osmanl egemenlii alhnda saylmaktayd. Fakat ileride


Yunanllarn tamamyla ilhak etmelerini salayacak zel nlemler aln
mt. Bu tedbirler yleydi: Osmanl hakimiyetini temsil etmek zere
hisarda bir Trk bayra sallanacakb. Fakat devlet bu hakimiyetin yerine
getirilmesini Yunanistan' a brakyordu. Szlemenin yaplmasndan 5 yl
sonra yerel parlamento blgenin Yunanistan'a katlmasna karar verip,
Cemiyet-i Akviim'a bavuracakh. Cemiyet-i Akvlim isterse, bir halk oylamas
yaphracakh. Trkler orada nfus ounluuna bakarak, gelecekte halk
oylamasnn kendi lehlerine kacan mit edemezlerdi. nk buradan
Trkleri karmak ve Yunanllar yerletirmek iin Yunanllar 5 senelik
sre esnasnda istediklerini yapabilirlerdi. Gneyde Osmaniye, Antep,
Urfa ve Mardin'i Trk snrlar dnda brakmaktayd. Ermenistan snr,
Amerika Cumhurbakan Wilson tarafndan izilmi, o da Gmhane
ve Erzincan' iine alarak Van'dan Trabzon'a kadar geni bir blgeyi
bamsz Ermenistan devletine peke ekmiti. Boazlar Blgesi Trak
ya'daki arazi ile beraber Anadolu'da zmit ve Edremit'e kadar uzayan
geni bir araziyi kontrol blgesi haline getiriyordu. zetle burada Trk
hakimiyeti lafta kalyordu.
te bu snrlar iinde dnlen Trk lkesi de talyanlar, Franszlar
ve ngilizler arasnda nfuz blgelerine ayrlm bulunuyordu. Bunun
anlam uydu: Bu devletlerden her biri kendine ayrlan blgede kapit
lasyonlar ve mali zorunluluklar himayesinde demiryollar yapmak, ilet
mek, sanayi tesisleri kurmak, eski borlar karlnda memleketin gelir
kaynaklarn kontrol etmek ve smrmek imtiyazlarn elde etmekteydi.
Trkiye'den, fakirlii dolaysyla sava tazminah istenmesinden
vazgeildii belirtildikten sonra, szde Trkiye'ye yardm bahanesiyle
Trk mali ve iktisadi hayat uluslararas bir komisyonun eline verili
yordu. Osmanl, Fransz, ngiliz ve talyan delegelerinden kurulu bir
komisyon Trkiye'nin iktisadi kalknmas iin uygun grecei tedbirleri
alacak, Trkiye'nin devlet btesini dzenleyecek ve mali kanunlarn
uygulanmasn kontrol edecek, para politikasn dzenleyecek, bu ko
misyonun rzas olmadan devlet hibir d bor alamayacak ve Duyfn-i
Umumiye'ye, yani yine yabanc devletlere ayrlm vergi kaynaklar
dndaki btn gelir kaynaklar bu komisyonun kontrol alhnda buluna
cakh. Bu kaynaklar ncelikle tilaf Devletleri'nin karlarn gz nnde
rotarak harcanacak ve kalan para Osmanl hazinesine braklacakhr. Ya
banc memleketlere imtiyaz verme yetkisi de bu komisyona verilmitir.
A k a d e m i k D e rs N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 119

Gmrkler, genel mdrn de bu komisyon tayin ve azledecektir. Bu


mali hkmler, devletin btn maddi gcn ve ekonomik, mali haya
tna ait en nemli yetkileri komisyona devretmekteydi. Yalnz bu mali
hkmlere baklrsa, Trkiye'nin bamszl bir laftan ibaret kalyor
ve bir smrge durumuna dyordu.
Vergileri, gmrkleri, btenin ynetimi, para politikas yabanclar
dan kurulu bir komisyona verilmi olan bu devletin ordusu da ortadan
kaldrlyordu. Devletin jandarma olarak 35000 kiilik bir ordusu olma
sna, bunu takviye iin 15000 kiilik bir yardmc kuvvete izin verilmitir.
Bu kuvvetlerin mitralyzdan daha ar silah olmayacakhr. Bu kuvvetler,
4 lejyona ayrlm olup her lejyon byk devletlerden her birini nfuz
blgesinde hizmet grecek ve subaylarnn on be kadar bir ksm o nfuz
blgesini benimsemi olan devletin subaylarndan meydana gelecekti.
Yani bu kk ordunun kumanda heyeti de, yabanclarn kontrol altna
girmi olacakt. Her trl talimat yasakt. Sava gemisi olarak ancak 600
tonilato altnda 13 kk gemiye izin verilmiti.
Bundan baka Trkiye'nin herhangi bir yerini, kargaa kt baha
nesiyle mttefiklere igal etme hakkn veren Mondros Mtarekesi'nin 7.
maddesiyle telgraf hatlarn kontrol ve Dou Anadolu'yu igal hakkn
veren 12. ve 24. maddeleri de Sevr Antlamas'nda yrrlkte brak
maktayd. Bylece Trkiye' nin antlamadan sonra da yeni igallere
uratlmas iin kapnn ak braklmas demekti.
Maliyesi, ordusu yabanc kontrol altna alnan ve arazisi nfuz
blgelerine ayrlm bulunan bu zavall devletin tebaas da adeta elinden
alnmt. Zira Osmanl tebaasnda her kim isterse hibir kayda bal
kalmadan mttefik veya yeni kurulan devletlerden birinin tabiiyetine
geebilecekti. Bundan baka mttefik devletler tebaasndan, isteyen
Osmanl lkesine yerleip sanatn Cra edebilecekti. rnein bir yabanc
doktor Trkiye' de doktorluk yapacak, kapitlasyonlarn himayesinde
vergilerden muaf tutulduu iin Trkiye' de Trk meslektalarndan
daha imtiyazl alma imkanlar bulunacakh. Trk devletinin kendi
tebaasna sahip olma, onu koruma hakk dahi tannmamt. Aznlklara
dnyann hibir yerinde grlmemi geni haklar ve imtiyazlar tannm
bulunuyordu. Aznlklar, her eit okul ve niversite kurma hakkn elde
ediyordu. Mttefikler, bu aznlklara kt muamele edildii kanaatine
varrlarsa, o blgeyi igal etme hakkn da sakl tutuyorlard.
1 20 Halil nalck

Kapitlasyonlar braklyor, dier mttefiklere de ayn haklar tan


nyordu. rnein, Yunanistan ve Ermenistan Trkiye'de Franszlar ve
ngilizler gibi memleketin yerli kanunlarna tabi olmadan, vergi deme
den istedikleri gibi i yapma msadesine sahip olacaklard. Bu demektir
ki, Trkler eit olmayan artlar altnda hibir zaman sanayi ve ticaret
alannda yabanclarla rekabet edemeyecekler, ortadan kalkacak1ardr veya
bu alanlarda almak isteyenler, Osmanl Devleti'nin son zamanlarnda
birok rneklerle grld gibi yabanc devletin tabiiyetine geecektir
(Zaten tabiiyet deitirme de yukarda iaret ettiimiz gibi gayet basit
bir hale getirilmi bulunuyordu). Trkler, kendi vatanarnda aciz, fakir,
zavall bir hayat srmeye mahkum oluyordu.
Bu belge, Trk milletine kar banazlk ve kin dolu devletlerin
a gzl, utanmaz bir emperyalizmin pervaszca tasarlanp dikte ettii
bir imha planyd.
Tevfik Paa, Ferid Paa'ya yazd bir mektupta, bu artlar altnda
"Devlet-i 'Aliyye dvel-i mttefikann hakimiyet-i mterekesi altnda
bir gna hakk-i istiklaIden mahrum bir mstemleke haline ifra" edil
mekte olduundan, bunlar kabul edemeyeceini bildirmekteydi. Fakat
sonra (o bu mektubu 17 Mays'ta yazd. Ondan sonra Yunan ve Ermeni
saldrlar geldi ve Yunanllar Anadolu'da nemli ilerlemeler yaptlar)
Austos aynda Tevfik Paa da bu artlar az farkla imzalad.
Mttefikler Osmanl Devleti'nden zaptettikleri Arap memleketlerini
kendi aralarnda paylamak zere yeni antlamalar yapmlard. Fakat
Fransa, Filistin ve Suriye yznden, talya Anadolu'da kendisine ayrlan
zmir Blgesi'nin Yunanistan' a peke ekilmesinden dolay ngiltere'ye
krgndlar. Mttefikler arasnda ganimetin paylalmas srasnda kan
bu anlamazlklar, Mustafa Kemal hkmeti tarafndan iyi bir diplomasi
ile milli bir dava lehine kullanld. Mustafa Kemal o zaman Bat devletle
rinin hcum ve tehditleri karsnda yalnz kalm olan Bolevik Rusya
ile siyasi ilikiler kurarak milli hkmetin durumunu kuvvetlendirmek
bakmndan faydaland. 11 Mays 1920'de Hariciye Vekili Bekir Sami Bey
bakanlnda bir heyet, Moskova'ya hareket etti. Bu heyetin temaslar
neticesinde 20 Austos 1920'de yeni Sevr Antlamas'nn imzalanma
sndan 10 gn sonra Moskova ile bir antlama imzaland. Yeni Trk
devleti, Franszlarla Gney Cephesi'nde yapt baarl mcadeleden
sonra (Franszlar Pozant' da yenilmi, Mara ve Urfa' dan geri ekilmek
zorunda braklmlard), Fransz hkmeti ile bir atekes imzalad. Yeni
A k a d e m i k D e rs N o t l a r ( 1 938 1 98 6) 121

devleti mttefiklerden birinin tarumas anlamna geldii iin b u antlama,


nemli bir diplomatik baar saylabilirdi. Milli hkmet, Yunanllar
nnde gerilemekle beraber kuvvetleri dalm ve direnii kesilmi
deildi. Yunanllar karsnda dzenli bir ordu meydana getirmek ve
Eskiehir - Ktahya hatt zerinde bir cephe kurmak milli hkmetin
direniinin gcn gsterdi ve bundan sonraki Yunan saldrlarna (n
n Muharebeleri) kar baar kazand. Milli hkmetin 1920 ylnda en
byk baarlarndan biri, sultan hkmetinin tahrik ettii i ayaklan
malar bastrmas ve hilafet ordusunu yok etmesidir. Milli hkmet Sevr
Antlamas'n tanmadn ilan ediyor, Trk milletinin gerek hkmeti
olan Millet Meclisi ile Milli Misak esaslar dahilinde yaplmayan hibir
antlamay yasal saymyordu. Mttefikler Anadolu' da milli hkmeti
yenip ortadan kaldrmadka Sevr Antlamas'n uygulamaya imkan
olmadn grder. Halbuki milli hkmet, imdi dzensiz ete sava
yapan "Kuva-y Milliye" yerine dzenli bir ordu kurmaya karar vermi
ve bunun uygulamasna gemiti. Bu sebepten Anadolu'da milli direni
gittike daha sertlemekteydi. Bunun zerine onlar allm taktie ba
vurdu, bir taraftan Yunanllar Bursa zerinden Eskiehir ynne yeni
taaruzlara geerken br taraftan, dorudan doruya milli hkmetle
temas kurarak Sevr'i baz deiikliklerle uygulamay denediler.

Dzenli Mill i Ordunun Oluturulm as,


. ve II. nn Z aferleri, Londr a Konferans
Yeni hkmetin karsnda en ad ve nemli grev, milli davay y
rtecek, dmana kar direnecek gte dzenli bir milli ordu meydana
getirmekti. Bu kolay olmad. ncelikle, yorgun ve bitkin Trk halkn
yeni fedakarlklara ikna edip, ondan elinde avucunda kalan son varln
vermesi isteniyordu. Sultan hkmeti ayn halka halife azndan buna
gerek olmadn telkine almaktayd. Yzyllarca itaate alm, halife
den yz evirip onu kurtulu mcadelesine aran milli liderin peinde
her eyiyle atee atlmak, hibir millet iin kolay bir ey olamazd. Fakat
olaylarn dili her eyden kuvvetliydi. Trk halk, Yunanllarn korkun
zulmn, kylerinin yaklp ykldn, ailelerin katledildiini, topra
ndan karldn gryordu. Bunun bir lm kalm sava olduu
meydandayd. Halk lidere gveniyordu. Bu lider kudret ve enerjisiyle
ona mit veriyordu. Ordu ve orduda toplanan aydnlar, bu bilind en
gl ekilde temsil etmekteydiler. Byk Millet Medisi ondan asker
1 22 H a l i l n a l c k

ve para istedigi zaman Trk milleti buna en kt artlar iinde olsa dahi
gnlden cevap vermekle byk bir millet oldugunu gsterdi. Tarihi
bu byk geregi ortaya koymazsa, Trk mucizesini aklayamaz. Bizzat
Mustafa Kemal, bunu eitli hrsatlarda iaret etmi, ne yaplmsa Trk
milletinin eseridir diye bu geregi tanmtr.
Dzenli milli orduyu kurmak iindeki glklerden biri Kuva-y
Milliye denilen direni etelerini disiplinli ordu saflarna sokmak, erkez
Edhem gibi Kuva-y Milliye kumandanlarn yola getirmekte grld.
erkez Edhem buhran, milli kuvvetlerin daglmas, siyasetin Boleviklige
kaymas ihtimali ve merkezi bir faaliyet yerine keyfi bir ete idaresinin
srekli olmas gibi byk tehlikeler tayan bir buhrand. Bu buhrann
atlatlmasn esiz liderin sabr, cesaret ve uzak grllg saglamtr.
Bu, onun en nemli baarlarndan saylmaldr.
Byk Millet Meclisi aldktan sonra Ankara'da siyasi parti nite
liginde birka rgt meydana geldi. Bunlarn oluturulmasna Rusya
olaylarnn ve Rusya'da yaylan komnist fikirlerin az ok etkili olmutur.
Bu partiler iinde bir hayli nem kazanan, meclisi ve orduyu igal eden
Yeil Ordu'dur. Bir siyasi hareket olarak ortaya kan Yeil Ordu'nun asl
nemi askeri idi. Henz yeni Trk devletinin dzenli ordusu oluma
m ve genel sava kalnts olan ordu ksmlar ise senelerce savaarak
yorulmu bulunuyordu. Asi eteler zerine gnderilen askere halifenin
fetvasnda, Ankara Hkmeti'nin yasal olmadgndan bahsedilerek etki
edebildikleri birka defalar grlmt. Bu durumda yeni Trk ordusu,
yeni zihniyete gre yetitirilinceye kadar milli hareket iin gvenilir
askeri kuvvetler vcuda getirme propagandasyla baz gizli tekilatlar
kurmaya kalkanlar olmutu. Bu tekilata, Yeil Ordu ad verildi. Yeil
Ordu'nun kurulmasna teebbs eden kimseler bu teebbslerinden
Mustafa Kemal'i haberdar etmeksizin onu kuvvetin banda gstererek
tekilatlarn geniletmeye almaktaydlar. Mustafa Kemal bunu gre
nince, ileri gelenleri ve Genel Sekreter Hakk Behi Bey'i agrd. Millet
Meclisi'nde mebus olan erkez Reit Bey ve Tevfik Beyler batda Kuva-y
Milliye hareketlerini kumanda eden erkez Edhem'in kardeleri olup hep
birlikte bu Yeil Ordu tekilatna girmilerdi. erkez Edhem, Anzavur
ve Dzce isyanlarnn bastrlmasnda nemli bir rol oynamt. Devletin
baka nemli askeri kuvvetleri bulunmadgndan bu kuvvetlere gveni
liyordu. Fakat erkez Edhem bulundugu mevkiiden gurura kaplarak
ordu kumandanlarn tanmamaya, valilere bizzat emir vermeye, zetle
Akadem i lz D e rs N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 1 23

bamsz bir tavr almaya ve devletin gerek hakimi gibi hareket etmeye
balad. Yeil Ordu talimatnamesini bashrp zel ajanlarla memleketin her
tarafna gndennekte, tekilahn yaymakta, Eskiehir' de Yeni Dnya ad
altnda grnte komnizm meyilli bir gazete karmaktayd. Kuvd-y
Seyyare adn alan erkez Edhem Ordusu ve Yeil Ordu Byk Millet
Meclisi'nde taraftar kazand. Meclis' te Mustafa Kemal'e muhalif olarak
Halk tirdkiyun frkas adyla komnizm eilimli bir frka kurmu olan
eski valilerden Nazm Be kendini dahiliye vekil1iine setinnede baarl
olmutu. Tehlikeyi gren Mustafa KemaL, Nazm Bey'i istifaya zorlad.
erkez Edhem'e nem verdi dnlen Garp Cephesi kumandan
Ali Fuad Paa geriye alnarak yerine smet Bey (nn) Garp Cephesi
Kumandanl'na tayin edildi. Cephenin gney ksm kumandanhna
Refet Bey atand. Yeni kumandanlarn grevi, sratle dzenli ordu ve
svar kuvveti oluturmak, hkmeti erkez Edhem ve benzerler
nin disiplinsiz kuvvetlerine tabi olmaktan kurtarmakt. Edhem kendi
kuvvetlerinin smet Bey tarafndan teftiine raz olmayarak itaatsizlik
gsterdi. Dorudan doruya meclis bakanl ile yazmak iddiasnda
bulundu. Daha sonralar da btn milli kuvvetleri kendi kumandas
alhnda toplamaya ve Garp Cephesi Kumandanl'n kendi eline almaya
alh. Meclis'teki kart gruplar Yunanllarn tehlikeli durumu sebebiyle
Mustafa Kemal, erkez Edhem ve kardelerinin hareketlerine kar ak
tan nlem alamad. i zamanna brakt. Fakat smet Bey Garp Cephesi
kumandan olarak Ferid Paa' dan farkl hareket ederek Edhem' in keyfi
hareket1erine set ekecek tedbirler ald. ahslarn herhangi bir ekilde
tutuklanmas veya mal ve para istenmesini devletin kanunlarna gre
sorumlu makamlarn yapabileceini ilan etti (Edhem kendi bana can
istedii kimseleri tutuklahyor ve hatta idam ettiriyor, halktan kendi
adna mal ve para topluyordu, bunu yaparken de milli kuvvetler adna
hareket ettii iddiasnda idi). Dzenli ve kanuna bal devlet olduu
nu gstennek iin Byk Millet Meclisi u esaslar ilan etmiti: Asker
ancak TBMM adna onun kard kanunlar erevesinde toplanabilir.
Vergi ayn esaslar erevesinde alnr ve devletin hazinesine yahrlr;
a1uslar sorgulamak ve cezalandnnak ancak resmihakimler tarafndan
kanunlara gre yaplabilir. Edhem'in tuttuu yol milli hareketi bir ete
hareketi durumuna d rebilir. Halkn gvenini sarsar, btn milli
davay kltebilirdi. Edhem ad geen emirlere kar gelince nihayet
asi olduu Win edilerek aleyhine dzenli kuvvetler gnderildi. Bu milli
1 24 H a l i l I n a lc k

kuvvetler arasnda bir i sava demekti. Yunan basksnn tekrar ken


dini gsterdigi bir zamanda alnan bu karar ok tehlikeliydi. Bursa ve
Uak Cephelerinde Yunan kuvvetlerine kar duran dzenli birliklerden
oluan kuvvetler ayrlarak Edhem'e kar Ktahya zerine gnderildi.
Edhem bu kuvvetlere kar koymak cesaretini gsteremeyerek sratle
batya ekildi. Yunan kumandan ve stanbul' da veziriazam ile iliki
kurdu. Mustafa Kemal mecliste Edhem'in koruyucusu olan mebuslar1a
da ugramak zorunda kald. Bu mebuslar af istediler. Bunu ahsi ekime
sonucu ortaya kan bir olay gibi kmserneye ve yahhrmaya altlar.
Edhem'in direnii ile milli cephenin kecegine iaret ettiler. Gnderilen
kuvvetler karsnda Edhem ve kardeleri nihayet Mustafa Kemal'in
kullandg ifadeyle layk olduklar yere yani dman Yunan cephesine
katlar. Edhem'in son sgna Gediz ele geirildi.
Milli kuvvetler arasnda bu i mcadeleden haberi olan Yunanllar
Edhem'in snmasnn ertesi gn Uak'tan znik'e kadar uzanan cephe
zerinde saldmya getiler (6 Ocak 1920). Bu taarruz nn' de krld. Milli
ordu, i. nn Sava'n kazand. Aagda biraz daha ayrntl anlatmak
zere Edhem'in Ktahya'da braklan zayf kuvvetler zerine taarruz
ettiini belirtmekte fayda var. Geriden yaplan bu tehlikeli saldr zzed
din Bey'in ve Refet Bey'in kuvvetleri tarafndan pskrtld. O srada
nn Sava'n kazanan kuvvetlerden bir ksm Ktahya tarafndan
gnderilerek Edhem'e kar saldnya geildi. Edhem tekrar Yunanllarn
yanna sgnd. O bu hareketiyle gerek amacn ortaya koymu, mem
lekette ve Byk Millet Meclisi'nde btn nfuzunu ve taraftarlarn
kaybetmitir. Bu byk tehlikenin yok edilmesinde Mustafa Kemal'in
gsterdigi taktik kabiliyeti ve siyasi kararlarndaki cesaret, onun Milli
Mcadele'deki liderligini pekitirdi.
Milli hkmetin ilk zaferi olan . nn Zaferi'nden nceki askeri
ve siyasi durumunu zetlersek bu baarnn nemini anlarz. Sevr
Antlamas'na kar Mustafa Kemal'in aldg kesin tavr ve direni ka
rar mttefikleri dndrmeye balad. Memlekette bu antlamann
agr hkmleri iyice anlald. Antlamann imzalanmasndan bir ay
gemeden Ferid iktidardan ekilmek zorunda kald ve hkmetin ba
na Sevr artlarn zamannda reddetmi olan Tevfik Paa getirildi. Yeni
sadrazam derhal Ankara'yla temas kurdu. Mustafa Kemal'i iyi tanyan
zzet Paa ile Salih Paa bakanlgnda (birincisi dahiliye, ikincisi bah
riye nazrydlar) bir heyet Ankara'ya hareket etti. Saraydan gnderilen
A k adem i k Ders N o l a r ( 1 938 - 1 986) 1 25

bir subayn getirdii belgelerde, daha elverili ban artlar salamak


midinden bahsediliyor, zellikle zmir ve stanbul'un Trk hakimiyeti
altnda muhafazas umuluyordu. Mustafa Kemal Anadolu' da direnii,
stanbul Hkmeti ile i birlii bar artlarnn deitirilmesi iin en
nemli etkendi. Bu nedenle stanbul, Ankara ile iliki kurmay zorunlu
grd. Mustafa Kemal tarafndan durum yle ele alnmaktayd: Byk
Millet Meclisi hkmeti i banda iken stanbul Hkmeti'ni tanmak
kendi yasalln inkar etmek olurdu. Sevr'i yapanlar onaylamak anlam
na gelebilirdi. Dier taraftan bar antlamasnda stanbul Hkmeti'nin
yannda yer almak, imzalanan bu belgeyi, ufak ve aldatc deiiklik
lerle kabul etmek, Milli Misak' a ihanet etmek demekti. Mustafa Kemal
stanbul'un gnderdii heyet karsnda durumunu bu esaslara gre
dzenledi. Bilecik'te zzet Paa heyetiyle bir grmeyi kabul etti. Bu
esnada Mustafa Kemal, Edhem meselesiyle meguld. Ankara'ya gelmi
olan Edhem'i yanna alarak Eskiehir'e hareket etti. Orada onun cephe
kumandannn emri altnda hizmeti kabul etmesini salamak amacn
dayd. Yukarda grdmz gibi, Edhem ve kardeleri bu anlamaya
yanamadlar ve asi ilan edildiler. Eskiehir'den Bilecik'e geen Mus
tafa KemaL, orada stanbul' dan gelen kabine yeleriyle grt, fakat
hkmet azas sfatlarn tanmad. Sonra onlar, kendi isteklerine kar
Ankara'ya gtrmeye karar verdi. Kendilerinin milli hkmet ile birle
tikleri haberini yayd. Bu yolla ieride ve memleket dnda Ankara' daki
milli hkmetin tek yasal hkmet olduunu, sultann nazrlarnn da
ilk frsatta onunla birletiklerini, stanbul'daki hkmeti gerek hkmet
saymadklar izlenimini yaratmak istedi. Paalara gereken btn say
gy gstermekle beraber onlar Ankara'ya getirdi . stanbul Hkmeti
onlarn Ankara Hkmeti'ne katlma haberini alnca ard. Kendileri
ile temasa gemeye alt.
te bu srada Edhem'i uzaklatrma ve Yunan saldrs oldu. ngi
lizler Sevr Antlamas'n kurtarmak iin Yunanllarn saldrya gemele
rine msaade ettiler. Edhem'in isyann frsat bilen Yunanllar Bursa'y
igal eden frkalk kuvvetlerinden iki frkasm Eskiehir'e doru
harekete geirdiler. Venizelos, Trk kuvvetlerini kmsyor ve ngiliz
Babakan'na mttefiklerin askeri yardm olmadan kendi kuvvetlerinin
milli kuvvetlerin hakkndan geleceini sylyordu. Yunan kuvvetleri
nn mevzileri nne geldikleri zaman smet Bey Edhem'in takibiyle
meguldu. Garp Cephesi kumandan acele gelip dmann saldrlarn
126 H a l i l na l c k

karlad v e pskrtt ( 1 0 Ocak 1920). Dman yine geldii yere, Bursa'ya


doru ekildi. Bu savaa Yunanllar 20000 tfek, 150 ar makineli tfek,
50 topla Trkler ise 6000 tfek 50 makineli, 28 topla girdiler. Trk kuv
vetleri, Gndzbey-nn arasnda bir hat halinde demiryolunun getii
vadiyi kesmilerdi ve bylece Eskiehir'i koruyorlardI. Yunan kuvvetleri
balangta sa kanadmzda yaptklar saldnda baar kazanmlar, fakat
nn'de yapbklar saldnlar askerimizin iddetli direniiyle karlam
ve pskrtlmt.
nn Zaferi geni lde bir sava olmamakla beraber, milletimizin
tarihinde yeri byktr. Bu zafer, mttefiklerin zannetikleri gibi, nemsiz
milli kuvvetlerin etelerden ibaret olmadn gstermi, Paris'teki devlet
adamlarn dndrmeye balam, Sevr Antlamas'nn deitirme
gerekliliini ortaya koymutur. Dier taraftan Byk Millet Meclisi h
kmetin nfuzunu ve otoritesini lke iinde ve dnda kuvvetlendirmi,
gelecek baarlarn temel tan koymutur.
Milli hkmetin bu tarihe kadar baka nemli baarlar da olmu
tur. Bunlardan balcas, Dou Cephesi'nde Ermenilerin saldrlarnn
yok edilmesi ve vatan topraklarnn kurtarlmas, Gney Cephesi'nde
Adana, Mara, Antep ve Urfa blgelerinde kurulan milli kuvvetlerin
Franszlar durdurmas ve Adana, Mara Cephelerinde dman geri
letmekte baarl olmasdr.
Ermenilere kar yaplan baarl askeri harekat burada zetleyelim:
Bolevik Devrimi neticesinde Rusya'da arlk devrilince meydana kan
mil1i devletlerden biri de Erivan, Gmr ve Kars blgesinde kurulan
Ermeni devletiydi. Bolevik rejimine kar olan yeni Ermeni devleti
mttefiklere dayanmakta, aka ngilizler tarafndan desteklenmekteydi.
u halde Trk milli kuvvetlerine kar batda ve douda ayn dmann
saldrlar devam etmekteydi. Bu kk Ermeni devleti ve mttefikler,
dou vilayetlerimizi de iine alan byk Ermenistan' meydana getirme
politikasn gerek yapmak zere bir taraftan kendi blgelerindeki, Trk
ounluunu katlederek veya karmak suretiyle zayflatmaya alyor,
dier taraftan henz Trk kuvvetlerinin himaye etmekte olduklar dou
vilayetlerimizi igale hazrlanyorlardI. Bu durum karsnda 9 Haziran
1920'de dou vilayetlerimizde geici seferberlik ilan edildi ve asker
toplanmaya baland. Haziran ay iinde Ermeniler, Oltu blgesini igal
ettiler. D ilerimiz bir ultimatom gnderdi ve taarruzlarna kar ihtar
A k a de m i k D e r s N o t l a r ( 1 938 1 98 6 ) 1 27

etti. Fakat onlar, Ktek ve Bardis blgelerinde kuvvetlerimize saldrmak


cesaretini gsterdiler. Bardis'i basknla ele geirdiler.
Kuvvetlerimiz Kazm Karabekir kumandasnda kar taarruza geti
(28 Eyll 1920). Sarkam'tan sonra 30 Ekim'de Kars kurtarld. Bir hafta
sonra Gmr'de ele geirildi. Bu suretle 1878'den beri dman igali altna
gemi olan topraklar kurtarlm oluyordu. Bozguna urayan Ermeni
devleti, derhal bir bar antlamas imzalad (2 Aralk 1920).
Bu cephede yeni Grc devleti de, Trk topraklarna kar amalar
n gerekletirmeden nlendi ve 1920 Temmuz aynda ngilizler Batum'u
igallerine son verince burasn igal ettiler. Bu, Osmanl Devleti'nin
1 91 8' de Rusya ile imzalad Brest Litovsk Antlamas maddelerine
aykryd. Sonradan Osmanl Devleti ile yeni Grc devleti a rasnda
imzalanan antlama blgeyi brakyordu. Milli hkmet bunu protesto
etti. Grcler mzakereyi kabul ettiler ve nihayet 21 Mart 1921'de imza
lanan antlamayla Batum, Ardahan ve Artvin'i terk etmeye raz oldular.
Grlyor ki, 1921 yl balarnda milli hkmet, her zamankinden
daha gl bir hale gelmitir. Bu durum karsnda mttefikler, bar
grmelerine Ankara Hkmeti'ni de davet etmek zorunluluunu
hissetmilerdir ki, bu milli hkmet iin son derece nemli bir baary
d. Bylece hi olmazsa fiilen dnya devletleri de Trk milli iradesini
temsil eden hkmetin meruluunu tanyodar ve Trk milletinin ve
vatannn geleceini tayinde sorumlu buluyorlard. Veziriazam Tevfik
Paa, 27 Ocak 1922 tarihli telgrafnda Mustafa Kemal'e unlar yazd: 25
Ocak'ta Paris'te toplanan bar konseyinin verdii karara gre, Londra'da
21 ubat'ta bir konferans toplanacak ve buna mttefiklerle Osmanl ve
Yunan delegeleri katlacaktr. Konferasn konusu Dou Meselesi'ne bir
zm bulmaktr. nanldna gre son olaylar mevcut antlamada dei
iklikler yaplmasn gerektirecektir. Padiah hkmetinin bu konferansa
katlmas, Ankara'nn tam yetkiye sahip delegelerinin Osmanl heyetine
dahil olmasna bal tutulmutur. Bu kararlar mttefik devletlerin s
tanbul' daki temsilcileri tarafndan hkmete bildirilmitir. Gnderilen
telgrafta "seeceiniz kimseler ve burada tayin edeceimiz kimselerle
birleip Paris'e hareket edilmesi iin kararnz beklemekteyim. Mesele
nin zel ehemmiyeti sebebiyle bu konuda muhaberenin salanmas iin
telgraf hattnn serbest bulundurulmas hususunda emir vermenizi rica
ederim. Cevabnz telgrafhanede beklemekteyim." kinci bir telgrafta
Tevfik Paa Yunanllarn yeni bir taarruz iin zmir'e ordu karmakta
1 28 Halil nalck

olduklarn ve bununla alacak Londra Konferans'na etki etme amaa


gttklerini bildirmekteydi.
Mustafa Kemal, iki yllk mcadelesinin davaya ynelik ilk sonucu
nu alm, Osmanl hkmetine izledii yolun doruluunu onaylatm,
milletin gznde yrtt politikann doruluunu btn berrakl
yla ortaya koymu ve galip devletlere Trk milli varln tantm
bulunuyordu. Bu noktalardan sadrazamn yazs tarihi neme sahiptir.
Mustafa KemaL, Trkiye adna sz sylemeye yetkili tek ve meru
temsilcinin bamsz Byk Millet Meclisi olduunu cevabnda belirtmi
ve Milli Misak dnda artlar ieren bir antlamay imzalamaya gidil
meyeceini ilave etmitir. Ankara Hkmeti'nin tek meru hkmet
olduunun padiah tarafndan bir fermanla ilan edilmesini de istemitir.
Tevfik Paa cevabnda milletin bamszl yolunda Mustafa Kemal'in
imdiye kadar yapt gayretlerin durumu elverili hale getirdiini ka
bul edip onayladktan sonra herhalde bu konferansa katlmann gerekli
olduu, yoksa Trk delegasyonunun hazr olmad halde Yunanllarn
bulunduu bir toplantda aleyhimize kararlar alnacan bildirmekte
ve Ankara'nn delegelerini gndermesinde srar etmekteydi. Buna kar
Mustafa Kemal, 20 Ocak 1921 tarihinde kanunlaan ilk anayasann metni
ni sadrazama gnderdi. Burada anayasann hangi artlar iinde meydana
geldiini aka grmekteyiz. Bu anayasann ikinci maddesinde, cra ve
yasama kuvvetinin Byk Millet Meclisi'nde bulunuduu ve milletin tek
gerek temsilcisinin olduunu btn aklyla belirtilmitir. Mustafa
KemaL, sadrazama bu anayasann hkmleri dnda hareket etmenin
imkansz olduuna dikkat ekmekteydi.
Mustafa KemaL, Londra'ya gnderilecek delegasyonun, Byk
Millet Meclisi'ni temsil eden ve onun tarafndan gnderilen bir heyet
olmas gerektii noktasnda srar etti.
Tevfik Paa tedbirli bir politikac sfatyla u olaslklar ileri srerek
Ankara Hkmeti' nin padiahn hkmetle i birlii yapmasnn zorunlu
olduunu ifade etmekteydi. Ona gre ihtimaller: stanbul ve Boazlar'n
kesin olarak kayb, mttefiklerin Yunanllara mali ve askeri yardmda
bulunarak zaten bitkin olan Anadolu halkn yeniden ldrc bir sava
karsnda brakmas, Trkiye'nin ok byk fedakarlklar sonunda yine
Bat' dan yardm istemeye mecbur kalaca ve bamszln kaybedece
iydi. htiyar vezirin, Sakarya Muharebesi'ni nceden grdne phe
yoktur. Fakat o, milliyetilerin ya istiklal ya lm kararn anlayamazd,
A kadem i k Ders Not l a r ( 1 938 - 1 986) 1 29

o millf kudrete gtivenemezdi, Mustafa Kemal'in ve Trk milletinin mu


cizeler yaratacan tahmin edemezdi.
Mustafa Kemal nihayet meseleyi Byk Millet Meclisi'nin nne
getirdi. Oradaki grmeler sonunda Hariciye Vekili Bekir Sami Bey
bakanlnda Londra'ya ayr bir heyet gnderilmesine ve mttefikler
tarafndan ayrca davet edilmedike, gidilmemesine karar verildi. Bu
davet talyan Hariciye Nazn Kont Sforza araclyla geldi. Delegelerimiz
Londra'ya hareket ettiler.
Londra' da grmeler 23 ubat'ta balad: Bu srada Yunanllar,
Anadolu' da byk taarruzlarn hazrlamaktaydlar. Mttefiklerin de
iiklik teklifleri esasa ait olmayp Sevr Antlamas'nn mill hkmet
tarafndan da onaylanmas amacn gdyordu. Mill Msak esaslarna
bal kalan Trk delegasyonuyla bir uzlamaya varmaya imkan yoktu.
Mttefiklerin ne srdkleri deiiklikler yledir:
a. Kurulmasna izin verilen jandarma ve dier kuvvetlerin biraz
daha fazla olmas, yabanc subaylarn azalhlmas.
b. Boazlar mnhkasnn snrlarnn daha dar tutulmas.
c. Devletin btesi zerine konulmu olan snrlamalarn biraz ha
fifletilmesi ve kapitlasyonlar zerinde baz deiiklikler yaplabilmesi.
d. Ermenistan snrlarnn Milletler Cemiyeti tarafndan tayin olunan
bir komisyon araclyla belirlenmesi.
Bu deiikliklerin en nemlisi zmir blgesine aitti: Buras szde
bize geri veriliyordu. Fakat Yunan kuvvetleri zmir ehrinde kalacak,
vilayet iinde dzen ve asayii mttefik subaylar salayacak, jandarma
kuvveti Trk ve Hristiyanlardan nfus nisbetine gre oluturulacak, bir
Hristiyan vali tayin edilecek ve vilayet Osmanl hkmetine yllk bir
vergi deyecekti. Fakat bu tekilat, be sene sonunda Milletler Cemiyeti
tarafndan iki taraftan birinin bavurmas ile deitirilebilecekti.
Bu plana Trk heyeti daha cevap almadan Yunanllar btn cep
helerde byk kuvvetlerle genel taarruza getiler. Bu saldr, l. nn
Sava'nda dmann tam yenilgisiyle neticelenecektir.
Dman kuvvetleri iki blgede toplanm bulunuyordu. Bursa
havalisinde ve Uak blgesinde. Bizim kuvvetlerimiz, biri Eskiehir'in
kuzeybatsnda dieri Dumlupnar'dayd. Buralar Yunan ordularna
kar iki nemli demiryolu kava olan Afyon ve Eskiehir'i rtmek
teydi. Baka bir kuvvetimiz Menderes Vadisi boyunca dmana kar
koyacakt. 23 Mart'ta Bursa ve Uak'taki Yunan kuvvetlerinden bir ksm
1 30 Hal i l n a / c k

ileri harekata baladlar. Biz dmam ileri mevzilerde karlamaya karar


verdik. 27 Mart'ta btn hatlarmz dmanla savaa tutumu bulu
nuyordu. Sava, Bat Cephesi kumandam smet Bey idare etmekteydi.
Dmann taarmza soktuu kuvvetler 40000 tfek, 370 ar ve hafif
makineli tfek, 144 toptan, bizim kuvvetlerimiz ise Eskiehir Cephesi'nde
15000 tfek, 150 ar ve hafif makineli tfek ve 56 toptan ibaretti. Afyon
Cephesi'nde 9000 tfek, 64 makineli, 51 top vard.
Yunanllar, 30 Mart'ta yeni takviyelerle nn mevzilerimize yap
tklar saldrlarda pskrtld. Sarslm olan sol kanat Ankara'dan
gnderilen takviyelerle desteklendi ve sonra her iki kanattan kar ta
armza geildi. Bu savalar ok etin ve tehlikeli aamalar gstermitir.
31 Mart 1 Nisan gecesi dman geri ekilmeye balad ve Bursa dou
-

sundaki mevzilerine kadar kovaland. Bu zaferi bildiren telgrafn smet


Paa yle bitirmekteydi, "Dman binlerce maktulleriyle doldurduu
muharebe meydamm terk etmitir." Mustafa Kemal buna verdii tarihi
cevapta, "Btn tarih-i Mernde sizin nn Meydan Muharebesi'nde
demhte ettiiniz vazife kadar ar bir vazife demhte etmi kumandan
lar enderdir. Siz orada yalmz dmam deil, milletin makus talihini de
yendiniz . . . Nammz tarihin kitabe-i mefarihine kaydeden ve btn
milleti hakkmzda ebedi minnet ve krana sevk eden byk gaza ve
zaferlerinizi tebrik ederken, stnde durduunuz tepenin size binlerce
dman lleriyle dolu bir meydan-i erefle seyrettirdii kadar milleti
rniz ve kendiniz iin aaa-i itila ile dolu bir ufk-i istikbale de nazr ve
hakim olduunu sylemek isterim. Byk Millet Meclisi kumandam
Mustafa KemaL"
Gneydeki Uak Cephesi'nden gelen dman kuvvetleri nem
li ilerlemeler yaptlar ve 24 Mart'ta Dumlupnar blgesini zapteniler.
Afyon' a girdiler. Konya ynnde yrmekle bir strateji hatas yaptlar.
B u arada nn'de baar kazanm olan kuvvetlerimiz bu cephenin
yardmna yetiti. Bunun zerine dman tekrar Uak ynne ekildi.
Afyon kurtuldu. Bu cephelerdeki Trk saldnlan dman nemli Dum
lupnar mevzilerinden atamad. Mustafa Kemal bu cephede kumanda
mevkiinde bulunan Refet Paa'y geri alarak Milli Mdafaa vekaletine
getirdi. Milli Mdafaa vekili Fevzi Paa Erkan- Harbiye bakanlna
tayin olundu. Bu grevi brakan smet Paa ise btn Garp Cephesi'ne
kumandan oldu. Bylece, Gney ve Kuzey Cepheleri bir tek kumanda
altnda birletirilmi oldu.
A k ade m i k Ders N o t l a r ( 1 938 " 1 986) 131

l. nn Zaferi Byk Millet Meclisi hkmetinin ieride ve da


rda nfuzunun artmasna ve milli davann kuvvet kazanmasna yardm
etti, Milli Misak esaslarna inanc kuvvetlendi. Londra/ya Trk temsil
heyetinin bakan olarak gitmi olan Bekir Sami Bey'in ngiltere, Fransa
ve talya ile yapt antlamalar, Mart 92'de Ankara/ya dnnde
Mustafa Kemal ve meclis tarafndan Milli Misak esaslarna aykr gr
lerek onaylanmad.
Bu szlemeler, Mart 1921'deki artlar karsnda imzalanm, bun
dan baz diplomatik faydalar mit edilmiti. Ankara'da o zaman byk
devletlere kar mcadeleyi sresiz devam ettirmek imkanszln ne
srenler oalm, bu devletleri Yunanllar yannda yer almaya zorlayacak
yerde onlar ayracak siyasi tedbirlere bavurulmas ve bunun iin de
sert grnlmesi tavsiye ediliyordu. O zaman ngiltere Bavekili Lloyd
George Yunanllar destekliyor, Yunan ordusunun Ankara Hkmeti'ni
ortadan kaldrma gcne sahip olduu hakknda verdii garantile
re gveniyordu. Fakat savatan sonra savan kazanlar bakmndan
kendini tatmin edilmemi gren ve bundan balca ngiltere'yi sorumlu
tutan Fransa ve talya devletleri, ngilizleri ve Yunanllar desteklernekte
gnll deildiler. zellikle Fransa, Arabistan ganimetlerinin blt
rlmesinden memnun bulunmuyor, Ren Havzas zerinde isteklerinin
ngiltere tarafndan desteklenmemesi yznden bu devlete baka saha
larda yardm etmek istemiyordu. te yandan Franszlar, Kilikya, Gney
Anadolu blgesini, igal etmi olan ngilizlerden devraldklar zaman
burada oluturulan Trk milli kuvvetlerine kar etin bir mcadeleye
balamak ve bu cephede devaml olarak 60-70 bin kiilik bir ordu bu
lundurmak zorunda kalmlard . Savatan bkrn olan Fransz halk
bu fedakarln ancak ngiliz politikasna yarad dncesindeydi.
ngilizler hibir zorlua girmeden Franszlar ve Yunanllar Trklere
kar mcadeleye sokup bunun sonucunda Sevr'i onaylatmak istiyor
lard. Sevr ise daha ziyade ngiliz karlarna hizmet eder grlyordu.
Bundan baka dnya sava iinde zmir zerinde vaatler alm olan
talya, burasnn Yunanllara peke ekilmi olmasndan dolay krgn
bulunuyor, bu davada Yunanllar ve ngilizleri desteklemek istemiyor
du . te bu artlar, Ankara Hkmeti'ne baz diplomatik manevralarla,
Yunanllar ve ngilizleri yalnz hale getirme ansn vermekteydi. Bekir
Sami Bey Londra'da Fransa ve talya ile yapt szlemelerde birtakm
fedakarlklar yapmak suretiyle bu iki devleti ngilizlerden ve Yunan-
1 32 H a li l n a l o h

hlardan ayrma amacn gtm bulunuyordu. Franszlarla yaplan


antlamaya gre, Gney Cephesi'nde askeri harekata son verilecek,
milli kuvvetler silahtan tecrit edilecek, oradaki Trk zabta kuvvetlerine
Fransz zabitleri dahil olacak, halk kark olan yerlerde jandarma, milli
yet oranna gre oluturulacak, Gney Anadolu' da iktisadi giriimlerde
Franszlara stn hak tannacak, Ergani madeni Franszlara verilecektir.
En nemli kazancmz, Antep, Urfa blgesinin tekrar snrlarmz iine
alnm olmasyd.
talyan Hariciye Nazn Kont Sforza ile Bekir Sami Bey arasnda
yaplm olan ikinci szlemeye gelince, talyanlar zmir ve Trakya'nn
Trklere geri verilmesi hususunda konferansta yardm vadediyorlar, buna
karlk Antalya, Konya, Burdur, Isparta, Ktahya blgelerinde iktisadi
ilerde talyanlar tercih edilecek, keza Ereli Kmr Maden letmeleri
bir Trk irketie devredilecekti.
Bu iki antlama Sevr'e yabanc devletler iin iktisadi nfuz blgesi
esasn muhafaza ediyor, yani milletin tam istiklaH esasna aykn bulunu
yordu. Bunun kabul Milli Mcadele'nin Urunda arpb prensipleri
zayflatabilir, onun ruhunu ldrebilirdi. Baka bir deyile stanbul
Hkmeti'nin uzlama politikasna dnmek demek olurdu. Mustafa
KemaL, Bekir Sami Bey'i istifaya zorlad ve antlamalar onaylatmad.
ngilizlerle yaplan szlemeler ise, esirlerin deitirilmesine aitti.
Fakat btn ngiliz esirlerinin geri verilmesine karlk, Trk esirlerinden
Ermenilere ve ngiliz esirlerine kt muamele yapbklar iddia edilerek
Trk esirlerini geri vermeme hakkn muhafaza etmekteydiler. Bu suretle
birok vatanseverin dman elinde kalmas, hususu ile stanbul iga
linden sonra Malta'ya srgn edilen mebuslarn gelmemesi ve ngiliz
esirleri tamamyla iade edilmi olduundan Trk esirlere her trl kt
muamelenin yaplmasna imkan braklmas tehlikesi vard. Bu antlama
da onaylanmad. Onun yerine 24 Ekim I92I'de stanbul'da yaplan bir
antlama ile Malta'da tutuklu btn Trklerle Anadolu'da esir tutulan
ngilizlerin deitirilmesi esas zerinde anlamaya varld.

Sakarya Meydan Muharebesi ve Sonular


II. nn Sava'ndan 2,5 ay sonra Yunanllar, ok daha geni l
de kesin sonulu bir saldr hareketine giritiler. Bu saldnnn amac,
Ankara'y almak, milli hkmeti ortadan kaldnnakb. Bu hareket, Sakar
ya Sava'yla neticelendi ve milli hareketi tam bir zafere gtrd. imdi
A kade m i k D e r s N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6) 1 33

bu savan siyasi ve askeri hazrlklar ile aamalann ve sonulann


anlatacaz.
1 920 sonunda Yunanistan' da nemli bir deiiklik olmutu: Yaplan
seimlerde Venizelos kaybetmi, memleketten uzaklanu, onun ve po
litikasmn kart olan Kral Konstantin tekrar tahta kmt. Konstantin
Dnya Sava srasnda tilaf Devletleri'nin btn basklarna kar koya
ra Almanya' ya kar savaa girmekten kand iin ngiliz ve Fransz
halk tarafndan sevilmeyen ve gvenilmeyen bir kiiydi. Konstantin'in
iktidara gelmesi zerine, ngiliz bavekili Anadolu'daki harekata Veni
zelos gibi Yunanistan'n yeter kuvvetlerle devam edip etmeyeceini ve
kuvvetlerinin yetip yetmeyeceini sordu. Konstantin hkmeti, bunun
milli bir siyaset olduu ve Yunan kuvvetlerinin Trk direniini krmak
iin yeterli gcnn bulunduu hakknda garanti verdi. Gerekten, Kons
tantin memleketinde yerini kuvvetlendirmek iin bir zafere muhtat.
Herhalde Sevr Antlamas'yla Venizelos'un elde ettiklerinden daha azna
raz olamazd. Aksine Anadolu'da saldr sahasm geniletti. Mttefikler,
Franszlar Yunanllarn askeri glerinin Anadolu ilerinde byle teeb
bse gemelerini tehlikeli gryor ve uyan da bulunuyorlard. Trkler,
Anadolu iine ekilerek Yunan ordusu iin gittike daha etin artlar
yaratabilirler, ordular dalsa bile ete savana devam ederler ve d
man zaafa uraynca kar saldrya geebilirlerdi. Mustafa Kemat tm
bu olaslklar hesaba katyor, neticeden emin bir stratejist olarak Yunan
ordusundan ve saldrlarndan biroklar gibi telaa dmyordu. Son
are olarak gerilla savan da hesaba katyordu.
Kral Konstantin iin i siyaset zorunluluklan bir genel saldry ge
rektirdii gibi, ngiliz Babakan da Trkleri Sevr'i imzalamaya zorlamak
iin Yunanllan bu saldrya tevik etti. Franszlar durumu onaylamadlar.
Dier taraftan Yunan bakumandan Papulas, rgt halinde bulunan
Trk ordusu kuvvetlenmeden saldrarak, milli kuvvetleri en zayf zama
nnda vurmak ve datmak gerektiini bir askeri zorunluluk olarak ne
srmekteydi. te bu suretle Yunan hkmeti, 300.000 askeri silah altna
ard. Artk Veruzelos' un Sevr'de saladklanyla yetinmiyor Ankara'y
almay stanbul'da Bizans' ihya etmeyi hayal etmeye balyordu.
Konstantin, i. ve II. nn Muharebeleri'nde baanszla uraynca,
ngilizler Yunanllarn askeri gcnden ve bu ii baarabileceklerinden
phe etmeye baladlar. Anadolu'daki Yunan harekat karsnda, tarafsz
olduklann dahi ilan ettiler. Franszlar ve talyanlar ise, Yunan teebb-
1 34 Ha / i l Ina/ c n

sn balangtan beri beenmiyorlar, hatta Mustafa Kemal hkmetine


zaman zaman yaklama eilimi gsteriyorlard.
Yunanllar ve ngilizler bir taraftan bizi diplomati k yollardan trl
tekliflerle avutmaya alrken, br taraftan askerf hazrlklaru saldr
iin tamamlamaya alyordu. Anadolu'daki kuvvetlerini yedi frkadan
on iki frkaya karmlard , yani 96.000 tfek, 5.600 hafif ve ar makineli
tfek ve 345 topla donanm bir orduyu saldrya hazrlamlard. Milli
hkmet ise siyaset manevralarnn gerek amaan grp eldeki btn
imkanlar hazrlayarak bu Yunan taarruzunu karlayacak kuvvetleri Bab
Cephesi'ne yd. Bu bakmdan, gney blgesinde Franszlarla arpma
larn kesilmesi ve douda Ermenilerle Gmr Antlamas'nn yaplmas,
gney ve doudaki kuvvetlerimizi bu tarafa nakletme imkann vermiti .
10 Temmuz'da balayan Yunan saldrs, 13 Eyll'e kadar sren ok
etin savalarla devam etmi ve Sakarya' da parlak Trk baarlaryla
son bulmutur. Bu savalar iki aamaya ayrlr. 10 Temmuz-25 Temmuz
arasnda Ktahya ve Eskiehir savalarnda Yunanllar baar kazand
lar. 25 Temmuz'da btn kuvvetlerimizi Sakarya rma'nn gerisine
ektik. Nihayet 23 Austos'ta Sakarya Sava balad ve 13 Eyll' de
zaferimizle bitti.
Yunanllar bu defa, nn mevzilerimize kar zayf kuvvetler
gndermi, esas kuvvetleriyle Ktahya nnde merkez sol cephesine
yklenmilerdir. stn dman kuvvetleri karsnda bu cephe ekilmi,
Eskiehir'de kuvvetlerimiz sarlmak tehlikesi karsnda kalmtr. U zun
cephede bu elverisiz durumda direnie devam etmek fazla kayba neden
olur, kesin bir bozguna yol aabilirdi. Fakat Eskiehir ve Ktahya gibi
nemli demiryolu kavaklarnn ve Yunan askerinin pervasz zulmle
rine kar geni yurt paralarn terk etmek kararn almak gt. Garp
Cephesi Kumandanl bu noktada kesin karar alamyordu. Eskiehir'in
dousunda toplanan kuvvetl erimizin yapt saldr (Eskiehir Muhare
besi) baarszla urad. Cephe karargahna gelen Mustafa Kemal, u
atak karar verdi: "0rduyu Eskiehir imal ve cenubunda topladktan
sonra dman ordusuyla araya byk bir mesafe koymak lazmdr ki;
ordunun dzenleme ve takviyesi mmkn olabilsin. Bunun iin Sakarya
arkna kadar ekilmek caizd ir. "
Bu emre gre Garp Cephesi kumandan smet Paa, Trk ordu
sunu dalmasna meydan vermeden, dzenli bir ekilde, Sakarya'nn
dousuna ekti, 23 Austos'a kadar geen bir ay iinde hkmet geceli
A k a d e m i k Ders N o t l a r ( 1 938 1 98 6 ) 135

gndzl alarak ordumuzu Sakarya arkasnda hazrlayp takviye


etti. Bu esnada askeri zorunluluklar anlamayanlarn kard bozguncu
cereyanlar nleme ve maneviyah ykseltme grevi de Mustafa Kemal' e
dt. Zira bu bozguncu havann devam, dmann iine yararnaktan
baka bir netice vermezdi. Mecliste bu "feHiketli" sonutan sorumlu ola
nn arahrlmas Mustafa Kemal'in ordunun bana getirilmesi sylendi.
Mersin mebusu Selahattin Bey, Mustafa Kemal/in kurnanday ele alma
sn istedi. Buna kar koyanlar oldu. Ordunun tamamyla yenildiine
inanlyor, st rtl ya da aktan Mustafa Kemal'e kar hcumlar
yaplyordu. Onun perian bir ordunun banda kendi lm kalm sava
n vermesi isteniyordu. Fakat onun kumanday almasn isteyenlerin
bir ksm durumu ancak Mustafa Kemal'in askeri dehasnn kurtarabi
leceine inanyordu. Mustafa Kemal 4 Austos'ta gizli bir oturumda
durumu aklad. Bakumandanl kabul etti. Durum gerei Mustafa
Kemal, bakumandan olarak Byk Millet Meclisi'ne ait btn yetkileri
tam ve mutlak olarak istiyor, bu yetkiyi ancak orduyu kuvvetlendirmek,
hzl ve kesin kararlarla onu zafere ulahrmak istediini belirtiyordu.
Mecliste onun bakumandan kaymakarn unvanyla atannasn ve meclis
denetlemenmesinin devamn isteyenler kh. Bakumandann byle
kritik bir zamanda meclisten fikir sormas, bizzat kumandank grevini
tehlikeye drebilirdi. Hatta baz mebuslar bu tam yetkinin bakuman
dan tarafndan kendi ahs lehine kullanlacandan dahi endie etmek
cretinde bulundular. Mustafa KemaL, meclise rum bu noktalarda gvence
verdi, fakat tam yetki noktasnda srar etti. Baz dzeltmeler yapldktan
sonra kanun kabul edildi. Bu tarhmalar, isabetli olup olmadklar bir
tarafa, . Byk Millet Meclisi'nin karakterini ve faaliyetlerini gstermesi
bakmndan dikkate deer. Kanun kabul edildikten sonra yapt ksa
konuma tarihimizin bu trajik annda byk liderin vatanperverliinin
ve kendine gven hissinin tam bir gstergesidir: "Mazlum milletimizi
esaret alhna almak isteyen dmanlar tamamyla yeneceimize dair
inancm hibir zaman sarslmamhr. Bu sarslmaz iman bu vesilesiyle
yksek meclisin, btn milletin ve btn dnyann nnde ilan ederim."
Ankara'da birka gn daha kalarak vekaletlerin faaliyetini ortak ama
urunda organize etti. Halktan maddi vastalar ordunun hizmetine almak
iin Milli Ykmllk Komisyonu'nu kurdu. Birok eyann, karl
sonradan denmek zere, yzde krkna el koydu. Askeri nakliyahn
bedava tanmas zorunlu oldu. Bu emirleri uygulamak iin Kastamonu,
1 36 Hali l nalch

Samsun, Eskiehir ve Konya'da stiklal Mahkemesi'ni faaliyete geirdi.


lm kalm savan btn milletin mal yapan bir lider sfatyla, savan
tm gerekliliklerini yerine getirdi. Bunlar dzenledikten sonra cepheye,
hareket sahasna gitti.
Dman son baarlaryla marrruh. Kral Konstantin, bizzat zmir'e
gelerek Yunan ordusu bakumandanln zerine ald. Aldklar askeri
karar, Trk ordusunu mahvederek Ankara'y zaptetmekti. ngiltere ba
vekili Parlamento'da u szler ile Yunallar tevik ediyordu, "Yunanistan
kazand zaferden sonra, Sevr Antlamas ile yetinmez, daha geni
lde tatmin edilmelidir," Trklerin ezileceine kesin gz ile bakan
byk devletler Trk-Yunan Sava'nda tarafsz olduklarn ilan ettiler. Bu
arada ngiliz bykelisinin bu zaferinden istifade ederek Yunanistan'n
byk devletlerin aracln istemesi teklifini, kral reddetmemi, kendi
iini kendi grmek kararn vermiti.
Karanlk gnler yaanyordu. Btn millet, saray da dahil, bir tek
nefes halinde savamay bekliyor, btn mitler, btn dualar Mustafa
Kemal'in varlnda toplanyordu. Trkln kaderi hibir zaman by
lesine bir kahramann ellerine verilmi deildi. Mustafa Kemal'in iki yl
nce haykrd zaman gelmiti:, "Ya istiklal! Ya lm." Btn sorumluluk
da onun zerine braklmh.
2 Austos'ta dmann hatlarmza kar ciddi bir saldrs balad.
Cephe yz kilometrelik bir hat zerindeydi. Dmann gneyden, sol
kanadmzdan bir evirme yapaca dnlyordu. Sakarya Sava'nda
dman ordusu kuvvetlerimizin iki katyd ve ak denizden Bah'nn,
zellikle ngiltere'nin, salad ara ve gereleri serbeste almaktayd.
Sakarya Sava yirmi iki gn srd. Zaman zaman ve yer yer d
man hatlarmz yard. Tehlikeli durumlar oldu. Bahya bakan cephemiz,
gneyden grd baskyla gneye doru dnd. Dman Ankara'ya
elli kilometre kadar yaklah. Askerlik kurallarna gre krlan hatlarmz
daha gerilere almak gerekirdi. Fakat bu yaplamazd. Bu yenilgiye ve
bozguna yol aabilir, Ankara debilirdi. Bu kanl, inat, amansz bir
savah. Gerilemek, yenilgiyi kabul etmek olamazd. Bu lm kabul et
mek olurdu. O zaman Mustafa Kemal btn birliklere, en ileri hatlardaki
yere kadar u emri ni duyurdu: "Hatt- mdafaa yoktur, sath- mdafaa
vardr. O sath, btn vatandr. Vatann her kar topra, vatandan
kanyla slanmadan terk olunamaz. Onun iin kk byk her cz-i
tam bulunduu mevziiden ahlabilir, fakat kk byk her cz-i tam ilk
A k ad em i k Ders No l a r ( 1 938 - 1 986) 1 37

durabildii noktada tekrar dmana kar cephe olutururarak muhare


beye devam eder. Yanndaki cz-i tammn ekilmeye mecbur olduunu
gren cz-i tamlar ona tabi olmaz. Bulunduu mevziide nihayete kadar
sebatla dayanmaya mecburdur."
Bu emir, ya lm ya zafer parolasnn bir askerf kural haline getiril
mesi demekti. Her birlik yok oluncaya kadar bulunduu yerde arpacak,
fakat vatan topran dmana brakmayacakhr. Bu emir, vatanseverlii
askerliin kurallar zerine karan bir emirdi. Bu emir, stiklal Sava'nn
Trk azmini ve vatanseverliini en parlak ekilde dile getiren bir azim
ve kararn ifadesiydi. Trk askeri, Trk ordusu byk liderin verdii bu
ruhla savah ve nihayet dman yenilgiyi kabul edip ekilmeye mecbur
etti. Trk askerinin gsterdii arhc direnme, dman ypratm,
sarsm ve nihayet ricat ettirmiti.
Dmann yprandn gren bakumandan, zellikle Sakarya
dousundaki sa kanadmzla dmann zayf olan sol kanadna bir
saldrda bulundu. Ondan sonra btn cephe boyunca saldrya geildi.
Malup Yunan ordusu ekilmeye karar verdi ve btn cephe boyunca ri
cata balad. 13 Eyll' de Sakarya dousunda dmandan eser kalmamt.
Bu muharebeyi idare eden Yunan Erkan- Harbiyesi'nin reisi General
Stratikos'un szleri dmann dahi bu sava nasl anladn gstermek
bakmndan burada dikkata deer. O, hahratnda yle yazmh: "Gazi
KemaL, etrafndaki zabitlerle Trkiye'nin son kalesini mdafaa etti. n
ne geilmez azim ve iradeyle onu kurtarmak istedi. Yunan ordusunun
pek gerilmi sinirleri, Ankara nndeki siperler karsnda tamamyla
gevedi. Yunan azim ve iradesi, Mustafa Kemal'in azim ve iradesini daha
kuvvetli grerek nnde ba edi."
Sakarya Zaferi'ni kazanan Mustafa Kemal'i btn millet, sevin
ve minnet gzyalaryla barna bash. Meclis cokun bir biimde ona
Mareal ve Gazi unvanlarn verdi (Mustafa KemaL, sultan hkmetine
istifasn verdiinden beri asker bir rtbe sahibi deildi, imdi askerf
rtbelerin en byn milletin elinden alyordu).
Sakarya Sava, Trkln Anadolu' da, yaayn salayan tari
himizin en kesin sonulu savalarndan biridir. Bu sava, Seluk Trk
lerinin Anadolu'nun kaplarn atklar Malazgirt Sava'ndan da b
yktr. nk bu savata yeni bir yurt amaya gelenler deiL, bin yllk
yurdunu, ocan, en kutsal varlklarn savunan bir milletin hayah ve
gelecei kurtarlmb. Bu sava, dnya tarihinde yaamak azminde olan
1 38 Hal i l n a l c k

bir milletin, btn dnyann maddi kuvvetlerini yenecek bir kudret ve


zafere erieceini ispat eden bir savah. Btn Asya ve Afrika milletlerine
mit ve kurtulu vadeden bir zaferdi. Bu yzden bu sava yalnz Trk
tarihinde deil, btn dnya tarihinde en nemli savalardan biriydi.

Sakarya Zaferi/nin Siyasi Sonular


Sakarya Zaferi'nin ilk sonular, milli devlet iin kesin nem tar.
Bu zafer, Byk Millet Meclisi'nin ieride ve darda hakikaten ve kesin
olarak tannmas, sultann iktidar ve otoritesini tamamen kaybetmesi
neticesini vermitir. Darda dmana kar kazanlan zaferle beraber
Milli Trk Devleti de gerekten kesin olarak kurulmu oluyordu. Mil
letin kuruluu, milletin her zamankinden daha sk bir ekilde TBMM
etrafnda toplanmas Fransa ve Rusya ile antlamalar imzalamas, tilaf
Devletleri'nin bar iin bavurusu ile belirmi oluyordu.
lk antlama, Moskova ile ( 1 6 Mart) imzalanan Moskova
Antlamas'na kesin ierik kazandran Kars Antlamas'dr. Bu antla
ma ile Azerbaycan ve Ermenistan'a ait maddeler Sovyetler Birlii'yle
balanm oluyordu.
Milli hkmet daha 1920 Temmuz aynda Sovyet hkmetiyle
siyasi ilikilere girimi, Bekir Sami Bey idaresinde bir heyet 1920 Tem
muz sonlarnda Moskova'ya varm, dosta karlanm ve 24 Austos
1920'de bir antlama projesi hazrlanmh. Bu taslaa gre, Sovyetler,
Milli Hkmet' e maddi yardmda bulunacakh. O arada Sovyetler hari
ciye komiserinin Ermenistan lehine baz isteklerde bulunmas zerine
ilikiler soumu, fakat Ermeni saldrlarnn milli kuvvetler tarafndan
durdurulmas ve Gmr Antlamas (3 Aralk 1920)'nn imzalanmas
zerine Moskova daha makul bir yol izlemi ve grmeler daha elve
rili bir hava iinde devam ettirilmitir. Rusya ngilizlerin himayesiyle
Boleviklere kar Gney Rusya ve Kafkasya' dan harekatta bulunan
Beyaz Rus Generalleri Denikin ve Yrangel tehdidi altnda bulunuyor,
Ermenistan ve Grcistan' da kurulan milli bamsz kuvvetler ngiliz
himayesinde Sovyetlere kar dmanca hareket ediyorlard. Bu yzden,
bu tarafta Sovyetler ve milli Trk hkmetinin i birlii, her iki tarafn
karlar gereiydi. Sovyetler, Kafkasya' da hakimiyetIerini kurmak iin
mcadele ettikleri sralarda, 16 Mart 1921'de, Trk hkmetiyle nihayet
Moskova Antlamas'n imzalamh. Habrlanmaya deer ki, bu tarihte
Milli Hkmet nn'de varln ispat ve Gmr Antlamas'n imza
A k adem i k Ders Not l a r ( 1 938 1 986) 139

etmi bulunuyordu. Moskova Antlamas'na gre her iki taraf yaptklan


mcadelede menfaatlerinin ortak olduunu onaylamakta, her iki taraf
dierine zorla kabul ettirilmek istenen hibir belgeyi tammamay taahht
etmekte, Sovyet hkmeti Trk Milli Misak'm tammakta, milletlerin
kendi kaderini belirlemede hr olduklar prensibi onaylanmaktayd.
Smrlar meselesine gelince, Kaskasya' da 1878 Berlin Antlamas'mn n
ceki snrlar tamnmakta (yani Kars, Ardahan blgelerinin geri dnmesi
onlar tarafndan da onaylanmakta), ancak Batum Liman Sovyetlere
braklmaktayd. Buna karlk Idr geri veriliyordu. Keza Nahcivan
blgesi Azerbaycan Cumhuriyeti'ne braklmt.
Osmanl Devleti ile arlk arasnda imzalanm btn antlamalar
yok saylyor, Rusya btn mali isteklerinden ve zellikle kapitlasyonlar
dan vazgeiyordu. Boazlar ve Karadeniz'in gelecek stats Karadeniz' de
sahili bulunan devletler arasnda yaplacak konferansta belirlenecekti.
Ancak alnacak nlemlerin Trkiye'nin ve stanbul'un emniyetine zarar
getirmemesi esas belirtildi. Kar tarafn zararna alacak tekilatlara,
her iki taraf kendi snrlar iinde izin vermemeyi zerine alyordu.
Rusya, bahsi geen antlamada Kafkas Cumhuriyetlerine ait maddelerin
kabul edilmemesi iin bu cumhuriyetler nezdinde gereken teebbslerde
bulunmay zerine almakta idi.
Bu son madde, snrlar meselesini Kafkas Cumhuriyetlerinin ona
yna bal tutmakla kapy ak brakmt. Bu onay 13 Ekim 1921 Kars
Antlamas ile yerine getirilmitir. Trkiye hkmeti ile Azerbaycan,
Ermenistan ve Grcistan Sovyet Cumhuriyetleri arasnda imzalanan
Moskova Antlamas'n tekrar etmekte ve bu cumhuriyetler tarafndan
onayn salamaktayd. Kars Antlamas, Sakarya Zaferi'nin bir meyvesi
saylabilirdi. Artk dou snrlanmz her trl pheden uzak bir ekilde
belirlenmi, bu tarafta tam ban ve gvenlik salanm oluyordu. Bu
sonu milli hkmet iin bir siyasi baaryd (Trkiye Hkmeti'nin
ilk uluslararas antlamas 1 Mart 1920'de Afganistan'la yaplan ittifak
antlamas olduu unutulmamaldr).
Sakarya Zaferi'nden sonra milli hkmetin imzalad ikinci
uluslararas antlama Fransa ile yaplan 20 Ekim 1921 tarihli Ankara
Antlamas'dr. Yukarda, 1920 Mays aynda Franszlar Kilikya (u
kurova) Cephesi'nde ate kesilmesi iin milli hkmetin bir atekes
imzaladn sylemitik. Franszlarn, yine yukarda aklamaya al
tmz sebeplerin etkisi altnda, milli hkmete kar ngilizlerden daha
1 40 Halil nalck

elverili bir davran takndna d a iaret etmitik. Fransa, Yunanistan


ve ngiltere karlan iin kr krne Gney Cephesi'nde ugramaktan
kurtulmak ve Trkiye ile bir an nce bir anlama saglamak amacyla 9
Haziran 1921' de Franklin Bouillon' u temsilci olarak Ankara'ya gnderdi.
Mzakerelere 13 Temmuz' da baland. Grmelerde hareket noktas
olarak Milli Misak'n alnmas teklifine kar Fransz temsilcisi Sevr 'in bir
emrivaki oldugu, Londra' da Bekir Sami Bey'le imzalanm antlamann
grmelere esas alnmas gerektigi noktasnda direndi. Bu grmelerde
esiz bir asker oldugu kadar ince bir diplomat oldugunu gsteren Mustafa
Kemal, nihayet Bah'yla yaplacak herhangi bir antlamada Milli Misak
dnda bir esasn itibannn olamayacag grn kabul ettirdi. Bekir
Sami Bey'in Misak- Milli'den bahsetmemi olmasn ileri srd Londra
Antlamas zerinde duran Fransz temsilcisi nihayet Misak- Milli'yi
incelemeye raz oldu. Burada zellikle kapitlasyonlann kaldrlmas
dile getirildi. Bu noktada Mustafa Kemal'in aklamalan dikkate deger,
"stiklal-i tamm bizim bugn deruhte ettigimiz vazifenin ruh-i aslisidir.
Bu vazife btn millete tarihe kar deruhte edilmitir. Bu vazifeyi
deruhte ederken kabiliyet-i tatbikiyesi hakknda phe yok . . . Fakat bir
netice hasl ettigimiz kanaat ve iman, bunda muvaffak olabilecegimize
dairdir. Biz byle ie balam adamlanz. Bizden evvelkilerin irtikap
etmi olduklan hatalar yznden milletirniz lafzen mevcut zannolunan
istiklalinde mukayyed bulunuyordu. Biz haysiyet ve eref ile yaamak
isteyen bir milletiz. Biz hataya tebaiyyet yznden bu evsaftan mahrum
kalmaya tahamml edemeyiz . . . stiklal-i tamm denildigi zaman bitta
bii siyasi, mali, iktisadi, adli, askeri, harsi vesair her hususta istiklal-i
tamm ve serbesti-yi tamm demektir. Bu saydklanmzn herhangi birinde
istiklalden mahrumiyet millet ve memleketin mana-y hakikisi ile btn
istiklalinden mahrumiyeti demektir. Biz bunu temin ve istihsal etmeden
sulh ve skfna mazhar olacagmlZ kanaatinde degiliz. eklen, usflen
sulh yapabiliriz, itilaf yapabiliriz, fakat isitklal-i tamimizi temin etmeye
cek olan bu gibi sulhler ve ihtilaflarla milletirniz hibir vakit hayahna ve
skfnete mazhar olmayacakhr." Bu uzun grmelerde Mustafa Kemal,
nemli diplomatik gr Bouillon'a (eski vekillerden olup Fransa Millet
Meclisi'nde hariciye komisyonu tutanak memuru idi) esas itibariyle kabul
ettirdi. Fakat Fransa hkmetiyle antlama noktalan tespit ve tasdik ettir
rnek iin Sakarya Muharebesi'ni kazanmak gerekiyordu. Bu antlamaya
gre Kilikya (ukurova) Fransz askeri tarafndan boalhlyor, Fransz
A k a d e m i k D e rs Notl a r ( 1 9 3 8 - 1 986) 141

igalinde kalan skenderun Blgesi iin Franszlar zel bir uygulamay


kabul ediyor (burada Trklerin milli kltrne sayg duyacak, Trke
resmi niteliini haiz olacak). En nemlisi tilaf Devletleri'nin en nem
lilerinden olan Fransa mttefiklerinden aynlarak milli hkmetle resmi
bir antlamay onaylyordu. Mustafa Kemal'in sz ile "bu itildfname
ile dmdl-i milliyetimiz, ilk defa olarak dvel-i garbiyeden biri tarafndan
tasdik ve ifade edilmi oldu." Antlamann imzasndan sonra Trkiye
ve Fransa karlkl temsilciler gndererek daimi siyasi iliki kurdular.

S ak arya'd an Sonra Byk Taarruz


Sakarya Zaferi'mizden sonra dmann saldr gc tamamyla
knlm bulunuyordu. Yunan kuvvetleri Eskiehir, Ktahya, Afyon do
usunda bir hatta salamlahnlan blgelerde yer ald. Bu suretle hald
Anadolu' da nemli bir blgeyi igal alhnda bulunduruyor ve mttefiki
ngiltere vastasyla bask yaptrarak isteklerinde srar ediyordu_ Milli
kuvvetler bizzat taarruza geip Yunanllan Anadolu'dan tamamen srp
atmadka Milli Misak hedeflerine erimek imkanszd. Bir kelime ile
imdi taarruz sras Trklerdeydi ve davann son neticesini bu saldmnn
sonucu belli edecekti. Milli kuvvetler bu saldmy yapabilir miydi? Yunan
llan salam mevziilerden atmak kolay grnmyordu. Milli hkmet
bu son saldr iin askeri ve siyasi cephede ok iyi hazrlanmak ve hibir
eyi kadere brakmamak zorundayd. Her ey byle bir saldrnn sonu
cuna balyd. Hazrlklar bir yl srd. Bu zaman zarfnda mttefikler
bir ban saldrsnda bulundular ve milli hkmeti bana zorlamaya
altlar. Aada bundan bahsederek, Trk ordusunun saldrya nasl
karar verdiini greceiz.
Sakarya Zaferi'nden sonra milli hkmet, ieride ve darda iyice
yerlemi ve nfuzu artmtr. Ekim 1921'de Kars Antlamas ile Rusya,
Moskova ile daha nce imzalanm antlamaya kesin bir nitelik kazan
drlm, Ankara Antlamas ile Fransa ile atekes yaplm, ukurova
Franszlar tarafndan boaltlm, bylelikle Trk devletinin ve ordula
nnn doudan ve gneyden bir kayglar kalmamt.
imdi milli hkmet btn kuvvetlerini batda Yunanllara kar
kullanabilirdi. Gerekten ukurova (Kilikya) ve dou cephelerinden
nemli askeri kuvvetler, zellikle top ve silah Bat Cephesi'ne naklediidi.
Sakarya Zaferi'nden sonra btn Anadolu halk, Yunanllan yurdun
banndan skp atmak iin gven duygusu iinde bulunuyor, evk ve
1 42 Halil nalck

heyecanla alyor ve her zamankinden daha byk bir arzuyla ordu


saflarna gelip katlyordu. Bu elverili artlara ramen nakliyattaki g
lkler, yllarca savam fakir memleketin ksr kaynaklar sebebiyle bu
askeri hazrlklar ar yrmekteydi. Bu arada stanbul' da mttefik kont
rol altnda bulunan depolardan cephane, top, cesaret ve fedakarlklarla
Anadolu'ya karld.
Trk saldrsnn gecikmesi zerine mttefikler, zellikle ngiltere,
milli kuvvetlerin hibir zaman saldm yapamayacaklann ve bu durumun
sonsuza kadar devam edemeyeceini ne srerek tehditler, basklar
yaptlar. 29 Temmuz' da Yunanllar mttefiklerle beraber bir nota gnde
rerek, Trkleri bara zorlamann bir vastas olarak, stanbul'un kendi
igallerine braklmasn istiyorlard. Ayn zamanda Tekirda'a asker
karmaya baladlar. ngiltere balangta bunu doru grmediini,
mttefikler ile beraber ilan etti. Byle hareket etmeye mecburdu. Zira
Franszlar ve talyanlar, stanbul'un Yunan igaline braklmasna kati
yen taraftar deillerdi. Bunun stanbul'u ve Boazlar', yalnz ngiltere
kontrolne brakmak demek olaca inancndaydlar. iddetle itiraz
ettiler ve ngiltere'yi bu Yunan isteini reddetmeye zorladlar. Yunan
hkmetine verilen ortak cevapta, stanbul ve Boazlar'da mttefik
igali altnda bulunan blgeye bir Yunan teebbs halinde, mttefik
askeri kuvvetleri tarafndan kar konulaca bildirildi. Fakat daha sonra
ngiliz bavekili, Yunanllarn isteklerini hakl grdn parlamentoda
aklad. Nutkunda Yunanllara kar mttefiklerin hakszlk ettiklerini,
onlann btn kuvvetlerini kullanmaya izin vermedikleri, buna kar "Ke
malistlerin" bara raz olmadklar, bara erimek iin Yunanllara daha
byk hareket serbestlii verilmesi, Trkiye'nin kuzeyini igal etmelerine
msaade olunmas, Trkiye'yi abluka etmek gerektii tezini savundu.
Her zaman olduu gibi bu nlemlerin hakl olduunu gstermek ve
dnya kamuoyunu aleyhimize evirmek iin szde Karadeniz kylarnda
paratlere kar Trklerin zulm yaptklar sulamalarnda bulundu.
Buralara soruturma ve aratrma iin mttefiklerin delegelerinden bir
karma komisyon gnderilmesini istedi. Bu tehditlerin ardndan Trkler
atekesi kabul edip bara yanamazlarsa, imdiye kadar mttefiklerce
teklif edilen elverili artlar dahi kaybedeceklerini ilan ederek milli
hkmeti bara zorlamak istedi.
ngiliz hkmetinin kesin olarak Trkiye zararna ve Yunanllar
lehine bir siyaset gtmeye kararl olduunu gsteren bir siyasi olay
A k adem i k Ders N o l a r ( 1 93 8 - 1 986) 1 43

udur: Hindistan' da milliyetiler kendi milli isteklerini kabul ettirmek


iin ngiliz hkmetine kar faaliyetlerini arttrm, milli lider Mustafa
Kemal'e kar Yunanllarn saldrsn ktlemekteydiler (non-coopertion,
asker vermeme karar). ngiliz delegeler, Trkler lehinde bar artlarnn
hafifletilmesini, Hindistan'daki durum dolaysyla gerekli buluyordu.
Lloyd George bu siyaseti reddetti ve nazr istifaya mecbur etti.
ngiliz bavekilinin tehditkar nutku zerine milli hkmet, Yu
nanllar memleketten atma azminde olduunu, ngiliz artlarnn ve
tehditlerinin hibir zaman kabul edilemeyeceini gstermek ve stanbul'u
tehlikeden kurtarmak iin nihayet nutkun verildii ayn gn Byk
Taarruz kararn ald (6 Austos 1922). Mustafa Kemal daima haklyd:
Haklar kuvvet ve mcadeleyle alnrd.
Trk ordusu geen zaman zarfnda iyice takviye olunmutu. Sald
rdan nce kuvvetlerin durumu yleydi: Yunanllar 130.000 kii, Trk
ordusu 100.000 kii, Yunanllarn 8.000 kadar makineli tfei, Trklerin
2.800 kadar makinelisi vard, top miktar itibariyle ise her iki taraf eit
gibiydi (Yunanllar 348, Trkler 323). Bizim svari kuvvetlerimiz d
mandan stnd (Yunanllar 1 .300, Trkler 5.200).
Saldr plan sratli bir baskn saldrs esasna gre yaplmtr.
Trk kuvvetlerinin byk ksm dmann zayf bulunduu gney ka
nadndan ani olarak btn gcyle saldracak, dman geriden sararak
kesin neticeyi biran nce gerekletirecek, bir yok etme sava yapacakt.
Plann uygulanmas, onun tam bir gizlilik iinde yaplmasna balyd.
Yani dmana sezdirmeden Trk kuvvetlerinin byk ksmn gneye
kaydrmak ve toplamak, dmann byk kuvvetleri karsnda oyala
yc, zayf kuvvetler brakmak gerekiyordu. Dman bu plan fark ettii
takdirde tedbirler alr, kar saldrya geer veya gneyde zayf olan cep
hesini kuvvetlendirir plan uygulanamazd. Bu stratejik harekatta, Trk
kumandanlar tam bir baar gsterdiler. Saldr hazrlklar tamamlannca
bir akam bakumandan son derece gizlilikle cepheye hareket etti, genel
karargah Akehir'e geldi. Genel Kurmay Bakan Fevzi akmak, Cephe
Kumandan smet nn, i. Ordu Kumandan Nureddin, II. Ordu Kuman
dan Yakup evki Paalard. Trk ordusu erleri ve subaylar ile Kurtulu
Sava'nn bu son byk uran evk ve heyecanla gzlemekteydiler.
26 Austos sabah kumandanlar sava idare edecekleri Kocatepe'ye
ktlar (Afyonkarahisar'n gneyinde). Sabah be buukta top ateiyle
sava balad. Cehennemi bir top ateiyle, dman mevzileri dvldk
ten sonra taarruza kalkan asker, akam dman mevziilerini zaptetmi,
1 44 Hal i l n a l c k

savunma hatlarn ele geirmi bulunuyordu. Trklerin bir yldan beri


berkitilmekte olan bu mevziileri yarabilecegine kimse inanmyordu.
Kuzeye dogru ekilen dman gney ve dogudan esas kuvvetlerimizi
sararken, bat ve kuzeyden svari kolordumuz sratle dman evirdi
ve 30 Agustos'ta dman ember iinde kald. Savan bu ikinci aamas
Bakumandan Meydan Muharebesi olarak anlr. Bu imha savanda
alky' de alt Yunan frkas demir ember iinde yok edildi. Gneyde
demiryolu boyunca Uak istikametine kamaya alan dman kuv
vetlerini ise, svarimiz iddetle takibe balad. Keza kuzeyde Eskiehir
Blgesi'nde bulunan Yunan kuvvetlerine kar taarruza devam edildi.
Yunanllarn hibir yerde tutunmasna meydan vermemek, ya tamamyla
yok etmek ya da denize kadar srp atmak arth. Aksi halde Yunanllar,
mttefik kuvvetlerin himayesinde yeni pazarlklara girime imkann
bulabilirlerdi. Bakumandan, savan amacn, "Ordular, ilk hedefiniz
Akdeniz' dir!" tarihi emri ile ifadelendirdi. Panik halinde kaan dman
askeri kalntlarn svarilerimiz, gece gndz uyuyup dinlenme bilme
den, Uak ve zmir'e dogru akan piyade kuvvetlerimizle kovaladlar. 2
Eyll'de Uak'a giren kuvvetlerimiz kamaya vakit bulamayan Yunan
bakumandan General Trikopis ile dier yksek kumanda heyetini
esir ettiler. 9 Eyll' de ordularmz savaarak zmir' e girdiler. Ertesi gn
Mustafa Kemal, zmir'e ayak bast. Kuzeyde Eskiehir Blgesi'ndeki
dman olduka direndi. Fakat sonunda yeniidi, bir frkas esir edildi.
Kurtulanlar canlarn Bandrma' da gemilere glkle attlar. 18 Eyll' de
anayurdun topraklarnda dmandan eser kalmamt. Kuvvetlerimiz,
Gebze ve anakkale ynlerinde ilerleyerek ngiliz kuvvetleriyle karlat.

tilaf Devletleri'yle Mud anya Atekesi


Byk zafer anlam ve sonular bakmndan tarihin en nemli
savalarndan biridir. Bu savala Trk yurdu paralanmaktan kurtuldu.
Anadolu'nun Trklg kesinleti. Asrlardan beri aramzda yaattg
mz, korudugumuz Yunanllarn kalntlar da igal altnda i birlii
yaptg dman kuvvetleri ile birlikte ekip gitti (Mbadele). Btn
dnya grd ki, imkanszlklar iinde dahi Trk, zyurdunu korumasn
bilmitir. Bu sava btn dnyada emperyalizme kar milli haklarn
zaferi olarak karlanm, mahkum milletler arasnda sevin ve mit
yaratmtr. Hindistan'da ve yeni boyunduruk altna sokulmu olan
Arap Ikelerinde,hareketlenmeler son haddine varm, emperyalistler
byk endielere dmlerdir. Asya' da emperyalist byk devletlere
A ka de m i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 1 45

kar kazanlm olan bu ilk byk zafer, ileride bu milletler tarafndan


byk bir rnek olarak alnacak onlar iin mit, cesaret ve kuvvet kayna
olacakbr. Bylece byk zafer, dnya tarihinde yeni bir sayfa amtr.
Bu hareket, gnmzde gelitike, Mustafa Kemal'in tarihi kiilii daha
bymektedir. Savala birlikte Mill Misak'ta ifade edilen bamszlk
ilkeleri gerek olmu, milletlerin kendi zyurdunda hr ve bamsz
yaama, gelime hakknn hibir zorlamayla kaldnlamayacan parlak
bir ekilde gstermitir. Trk'n yaama ve ykselme kudreti, azim
ve iradesi bu zaferle en muhteem ifadesini bulmutur. Bu zafer, ayn
zamanda sultana kar onun siyasetine ve temsil ettii btn Ortaa
geleneklerine kar yeni bir hayat, milli hayab getiriyordu. Nihayet bu
zafer, anakkale galibinin asker dehasnn bir aheseri ve Trk askeri
gcnn yeni ve parlak bir gstergesiydi.
Trk kuvvetleri, stanbul ve anakkale istikametinde yryle
cine devam ettiler. Zira Misak- Milli'yi gerekletirmek iin stanbul
ve Trakya'y da Yunan igalinden kurtarmak gerekirdi. Halbuki Trk
ordusunun yolu zerinde mttefiklerin a skeri bulunuyordu. Mtte
fiklerle sava halinde deildik, fakat Trk kuvvetlerine, direni gs
termesi halinde antlamann hkmsz kalmas ve savan balamas
mmknd. ngiltere, imdiye kadar Yunanllar araclyla bize kar
oynad oyunu aktan kabul edecek miydi? Bununla beraber, Trkler
iinde de yeni bir sava, istenen bir ey deildi. Yine Lloyd George en
son nlemlere bavurdu ve demiryollaryla Yunanistan, Romanya ve
Yugoslavya' dan Boazlar ' savunmak iin mttefiklerin asker gnderip
gnderemeceklerini sordu. ngiliz babakan Trklerin istekleri kabul
edildii takdirde bunun son savata Trkiye zerinde kazanlm olan
tm kazanlarn kaybetmek demek olduunu ilan etmekteydi. Fransa,
ngilizlerin karlar iin bir savaa srklenmek istemedi. Bu siyasetin
tehlikelerini bir notayla belirtti ve Anadolu tarafndaki askerini Rumeli
tarafna geirdi. talya, Fransa'y takip etti. Dominyonlardan Yeni Ze
lenda ve Avusturalya ngitere'ye yardm vaadinde bulundular. Fakat
ordularn terhis etmi ve yeni savatan km olan ngiliz kamuoyu,
yeni bir savaa meyilli deildi. Hindistan'daki kaynama, tehdit edi
ci boyutta idi. Trk askeri anakkale kaplarna dayanmt. ngiliz
hkmeti anlama tarafm seti. Fransz yksek komiserinin, sonra
Franklin Bouillon'un zmir'de Mustafa Kemal'i ziyareti ve grmeler
sonunda gnderilen notada, Edirne ve Trakya'mn Yunanllar tarafndan
1 46 Hal i l na l c k

boaltlmas ve Trk idaresine terki, buna karlk bar imzalanncaya


kadar Trk askerinin Boazlar blgesine girmemesi artyla atekes
teklif ediliyordu. Mudanya'da fevkalade yetkilerle, Trk delegesi smet
nn ile stanbul'daki mttefik kumandanIar arasnda grmeler
balad. Mttefikler Dou Trakya'nn boaltlmasn kesin bar konfe
ransna brakmak konusunda srar ettiklerinden grmeler kesildi. Trk
kuvvetleri Trakya'ya gemek zere stanbul ve Boazlar'a doru ileri
harekata yeniden baladlar. Yunanllarn itirazlarna ramen mttefikler
nihayet hakl isteimizi kabul ettiler. Trakya'y onlar Yunanllara igal
ettirmilerdi. Mudanya Grmeleri (4-11 Ekim ) sonunda balca u
kararlar alnd: Dou Trakya Meri rma'nn son kysna kadar Edirne
dahil, boaltlacak ve bundan 30 gn iinde Yunan memurlar mttefikler
araclyla idareyi Trk memurlarna devir ve teslim edecekler, kesin
bar grmeleri Lozan' da toplanacak konferansa braklacakt. Bar
antlamas imzalanncaya kadar Dou Trakya'da yalnz 8.000 jandar
ma bulundurabilecektik. Mtarekenin imzas ile beraber stanbul ve
Boazlar'da mlki idare milli hkmete teslim olunacak, fakat mttefik
lerin kuvvetleri kesin bar antlamas imzalanncaya kadar stanbul'da
kalacaklard. Ayn atekes antlamasyla Trklerle Yunanllar arasnda
askeri harekata son verilecekti. Mtareke, Yunan delegeleri tarafndan
yetkisizlik iddiasyla imzalanmad. Fakat Yunan hkmeti mttefiklerin
basks altnda Dou Trakya'y zamannda boaltp idaremize teslim etti.
Trk zaferi ve Mudanya'da imzalanan atekes, ngiltere iin de ar bir
yenilgiyi ifade etmekteydi.
Mttefikler, 28 Ekim' de Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetini
padiah hkmeti ile birlikte bar konferans iin Lozan' a delegeleri
ni gndermeye davet ettiler. Padiahn Trk milletinin tek ve meru
hkmdar tavrn taknmas ve milletin bu kadar fedakarlk pahasna
kazand netice zerinde sz sahibi olmaya kalkmas, milli hkmeti
kesin bir karar almaya sevk etti: stanbul'un milli hkmetin idaresi
altna gemesi iin artk orada saltanahn mevcut olmamas gerekirdi.
Kasm 922'de Osmanl saltanatnn kalkt, Byk Millet Meclisi ta
rafndan bir kanunla kararlatrld. Hilafet, saltanattan ayrlp Osmanl
hanedannda Abdlmedd Efendi'ye tevdh edildi. Vahideddin ngiliz
makamlarma hayatn tehlikede grdn, kendisinin baka bir tarafa
naklini isteyen bir mektup gnderdi. ngilizler kendisini saraydan alp
bir sava gemisine koydular. Son Osmanl padiah bu ekilde kat.
A k a d e m i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 1 47

Loz an Konfer ans ve Antl am as


Lozan' da yaplacak mcadele bamszlk sava gibi ok etin bir
mcadele olacakt. Antlama zerinde etrafl bir eser yaynlam olan
Cemil Bilsel'in dedii gibi nceleri ayr ynlerde mcadele ve hareket
eden byk devletler, imdi karmza ortak bir cephe halinde kyor
lard. Konferansa gidecek Trk delegasyonunun ba olarak, o zaman
bavekil olan Rauf Bey'in ismi ortaya atld. O, smet Paa'mn mavir
verilmesini teklif etti. Mustafa Kemal uzun incelemeden sonra nihayet
smet Paa'y delege heyeti bakanlna getirmenin en doru yol olduu
kanaatine vard. smet Paa'ya hariciye vekillii verilerek Trk delege
heyeti bakanlna tayin olundu. Heyetin dier yeleri Shhiye Vekili
Rza Nur ve eski Maliye Vekili Hasan Bey' di. Ayrca, 20 mavir de heyete
dahildi. Lozan' da bulunan ba delegemiz smet Paa, Fransa'ya bavekil
R. Poincare'nin daveti zerine ksa bir ziyarette bulundu. Kapitlasyon
lar hari, dier meselelerde iki taraf arasnda anlama olduu grld.
Konferans, 21 Kasm 1922'de Lausanne'da svire Cumhurbakam' nn,
Lord Curzon ve smet Paa'mn nutuklaryla ald. Paa nutkunda unlar
syledi, "Trk milleti yapt yenilenmi bar teebbslerinin yetersiz
liini ve faydaszlm anlayarak, artk hibir kurtulu midi kalmad
mn farkna vararak mevcudiyetini mdafaa ve maddi manevi kendi
vastalaryla istiklalini salamaya muvaffak oldu . . .
Hr milletler bu hale tevecchl bir gzle ahit olmulardr . . . Hala
bu dakikada bile bir milyondan ziyade masum Trk'n kk Asya ova
larnda ve yaylalarndan mecelsiz ve gdasz dolatklarm da hatrlatmak
isterim. Trk milleti bu insanlk st fedakarlklara katlanmak suretiyle
medeni insanlk arasnda derin bir hayat kuvvetini malik milletlere has
olan mevcudiyet ve istiklal hakk ile sulh ve skuna bir faaliyet unsuru
olmak zere bir mevkii kazanmtr. Trkiye Byk Millet Meclisi'nin
kati gayesi bu mevkii muhafaza ve tahkim etmekten ibarettir."
Konferansn nizamnamesi grlrken smet Paa, terimler ve
ifadeler zerinde durarak, "Kendisi kabul etmedike konferansn hibir
ey kabul etmesine imkan olmadn anlatmak," istemitir. Mesela,
burada ark leri Konferans tabirine itiraz edip bunun Lozan Kon
ferans Nizamnamesi eklinde deitirilmesini istedi. Boazlar rejimi
grrken Rusya, Grcistan ve Ukrayna'mn temsil edilmelerini talep
etti. Bakanlk meselesi grlrken de Trklerin bu konferansta dier
devletlerle eit artlara sahip olarak katld zerinde srarla durdu.
148 H a l i l na l c k

Konferansm toplanma amalar son antlamada yle ifade edilmi


tir, "1914 senesinden beri ark'n skfinunu iha eden hal-i harbe kati
surette son vermek, milletlerin mterek refah ve saadetleri iin elzem
olan dostane ve ticari mnasebetleri yeniden kurmak, bu mnasebetlerin
devletlerin istikla ve hakimiyeti esasna gre kurulmas ne srld."
Trk delegesi, gerek Bat gerek Dou Trakya' da halkn ounluunun
Trk olduunun phe edilemeyeceini syledi. Meri Nehri'nin smr
saylmasn isteyen Venizelos' a kar smet Paa Trk tezi zerinde srar
etti. Yani Edirne stasyonu'nun bulunduu Karaaa stasyonu'nun
ve Edirne-stanbul demiryolunun Kuleli Burgaz-Mustafa Paa ksm
nn bulduu yerlerin Trkiye'ye verilmesini ve Bat Trakya'da halkn
oyuna bavurulmasn istedi. Bat Trakya meselesinde, mttefiklerin
"self-determination" prensibini ne srd. Fakat buras Balkan Sava
sonunda 1913'te terkedilmi olduundan, devletler konferansta ancak
Sevr'den nceki durumun grlemeyeceini ileri srerek, isteklerimizi
reddettiler. Nihayet, snr meselesinde Meri'in sol sahili ifadesi yerine
Meri'in mecras ifadesi kullanlmak suretiyle bu snr kabul edildi. Ancak
Karaaa konusu halledilemedi. Bu sorun konferans kesildikten sonra
ikinci devrede, etin grmelerden sonra zlebildi ve bize brakld.
Snr meselesinde, fedakarlk yapm 1913 smrn istemekten vazge
mitik. Karaaa meselesi ileride Yunanistan'm tamirat borcu yznden
kan ve her iki taraf tekrar savan snrna kadar getirmi olan mesele
ile birlikte ele alnarak zlebilmitir. Geri adm attk, tazminattan vaz
getik. Zaten baka memleketlerde olduu gibi, Yunanistan'a bunu kabul
ettirsek, antlamay imzalasak dahi paray detmek kolay deildi. Onun
iin Yunanistan'n tazminata kar Karaaa' brakmaya raz olmas ile
yetindik. te bugnk Trakya smrmz bylece kesin eklini ald. Snrn
iki tarafnda otuz kilometrelik bir arazi eridi askerden muaf olacak ve
bylece emniyet meselesi garanti edilmi olacakt.
Asya snrna gelince, Fransa mandas altna konan Suriye ile snr
mz, 20 Ekim 1921 Ankara tilMnAmesi'nde belirlenen smrlar olarak kabul
edildi. Bu antlama da Fransa skenderun Sanca yani Hatay Trkleri
iin milli varlklarn ve dillerini garanti eden maddelerle kabul edildi.
Konferans 21 Kasm 1922 Sal gn toplanm, bir kesilme devre
sinden sonra ikinci devre 24 Kasm 1923'te balam ve son antlama
24 Temmuz 1923'te imzalanmtr. Grmelerin kesilmesi, baz esas
meselelerde anlamaya varlarnamas yznden 4 ubat 1 923'te olmu
A kadem i k D e r s N o tl a r ( 1 938 1 98 6 ) 1 49

ve yeniden toplanma ancak 24 Nisan' da gereklemitir. Birinci devrede


byk devletler, kendi isteklerini ve iradelerini kabul ettirmeye al
mlar, ikinci devre daha sakin gemi ve karlkl antlamalar egemen
olmutur. Genellikle Trklerin ne srdkler formller kabul edilmitir.
Birinci devre: komisyon kurularak meseleler paylahrld. Birinci
komisyon siyasi iler, askeri iler ve smrlar komisyonu idi. Bu komsiyona
ngiltere Hariciye Nazr ve Ba Delegesi Lord Curzon bakan oldu. kinci
komisyona talya Ba Deleges Marki Gorki bakan seildi. ktisadi ve
mali ilere ait nc komisyona ise M. Barer bakan seildi.
Birinci siyasi komisyonda, Trakya snrlar, Adalar, sava esirleri
ve ahalinin deitirilmesi, Boazlar meselesi, aznlklar, Musul ii g
rlmtr.
kinci devre: Komisyonlar terk olunarak yalnz komite seilmi,
ikincil komisyonlar yerine uzmanlar toplanmlardr.
Amerika Birleik Devletleri her iki devrede yalnz gzlemci gnder
di. Amerikallar bizimle ayr bir antlama yaptlarsa da, bu metin sena
toda gerekli ounluu toplayamad iin onaylanmadan kalmtr. 24
Temmuz 1923'te imzalanan kesin bar antlamas be ksma ayrlmtr:
Siyasi, iktisadi, ulahrma, salk ileri ve eitli hkmler.
Antlamaya ek olarak Boazlar'n tabi olaca usule dair
mukavelename, Trakya snrna dair mukavelename, ikamet ve adli yetki
mukavelenamesi, ticaret mukavelenamesi, Trk-Rum ahalinin mbade
lesine dair mukavelename ile protokol, tutuklularla esirlerin deitiril
mesine dair mukvalename ve baka meselelere dair 17 mukavelename
ve protokol imza edilmitir.
Lozan Bar Antlamas'nn araziye ait hkmleri unlardr: Trak
ya snrlarnn mzakeresinde Edirne stasyonu ve Karaaa zerinde
tartmalar oldu. Trkiye'nin Meri Nehri'nin batsnda yol emniyeti
bakmarndan yapt istekler, Curzon ve zellikle Venizelos'un dip
lomata hcumlarna yol at. smet Paa isteklerini net bir biimde
bildirmeyerek, dmana aklarnama taktiini takip ediyordu. Venizelos,
i. Dnya Sava'ndan balayarak Trkleri saldrgan gstermek istedi.
smet Paa, 1913 snrlar zerinde srar etti. Venizelos, Yunan ordusu
ile birlikte Dou Trakya' dan 250.000 Rum' un Yunanistan'a g etmi
olduunu belirtti ve buna gre, "skenderun mntkas iin zel bir idare
usul kurulacaktr. Bu mntkann Trk rkndan olan sekenes, kltrn
1 50 Halil nalck

inkiaf iin her trl kolaylktan istifade edeceklerdir. Trk liras orada
resmi mahiyeti haiz olacaktr," dedi.
8 Austos 1921'de oradaki yksek komiserin emri ile skenderun
sancanda yerel zel bir idare kuruldu. 1923 Mart aynda tam otonomi
(muhtariyet) istendi ise de, Franszlar kabul etmediler. Lozan'da Ankara
Antlamas'na gre madde yukardaki ekilde kabul edildi.
Irak'la olan snrlarmza gelince, bu memleket i. Dnya Sava so
nunda Osmanl ordularm kuzeye srm olan ngiliz ordusu tarafndan
igal edilmi bulunuyordu. Atekesten sonra ngilizler o andaki smrlarda
kalmalar gerekirken, bu snrlar amlar ve Musul'u igal etmilerdi.
Savaa son verilip, atekesin imzalanmasndan dolay bu hareket, haksz
olup milletleraras hukuka aykryd. Fakat ayn ngiltere, Trkiye'nin
baka yerlerini de atekesten sonra eitli bahanelerle igal etmi ve ye
nik Osmanl hkmeti buna kar hakkn arayamamt. Musul igalini
hakl gstermek iin ngiltere, birtakm dayana olmayan iddialar ne
srmtr. Musul blgesinin bizim iin hayati bir nemi vard. Zira
burada halk, ounlukla Trklerden olup Milli Misak snrlar iindeydi.
Trk vatannn z paralarndan biriydi. Seluklular zamanndan beri
burada Trk devletleri hakim olmu ve Xi. yzyldaki Ouz Trklerinin
Anadolu'ya gleri esnasnda Trklerin ilk yerletikleri blgelerden biri
Musul blgesi olmu, sonra burada Musul Atabeyleri Devleti kurulmu,
o tarihten sonra Trk devletlerinin snrlar iinde kalmt. ngilizler,
petrol yataklar zengin olan bu blgeyi ellerinde tutmay ve hatta onun
kuzeyindeki blgeyi de ele geirmeyi hayati nemde sayyorlard. Bu
sebepten Musul Meselesi, ngiltere ile Trkiye arasnda uzun zaman
gerginlik douran ok nemli bir anlamazlk konusu olmutur. Bu
mesele Lozan Konferans'nda uzun tartmalara sebep olduu halde
halledilememi, sonraya braklmtr.
smet Paa'nn verdii muhtraya gre, Musul vilayetinin o zaman
ki nfusunun SOOOOO'i yerleik, 170000'i gebe idi. Gebeler burada
devaml oturmazlard. Btn vilayette Araplar aznlktayd. Arapa
konuan ahalinin bir ksm da soy itibari ile Trk't. ngiliz heyeti, Trk
istatistiklerini reddetti, onlara gre Trk ahali onikide bir oranndayd.
Araplar ve Krtleri ayryorlard. Siyasi delile gelince, buradaki halkn
tarih boyunca ve son savata Trk devletine balln ispat ettiini,
ngilizlerle erif Hseyin arasnda kurulacak Arap devleti snrlar iine
Musul'un sokulmam olduunu, yani o zaman Araplarn ve ngilizlerin
Akade m i k D e rs N o t l a r (1 938 - 1 986) 151

buray bir Arap lkesi kabul etmediklerini smet Paa ileri srd. Halkn
oyuna bavurularak hangi idareyi istediinin de sorulmadn ifade etti.
ngiltere'yi emperyalizmle sulad ve milletlerin geleceine kendisinin
hakim olmas (selj-determination) prensibi zerinde srar etti. Musul, Trk
vataruna geri dnm olan Urfa, Mara ve Adana' dan farkl bir durumda
deildir, dedi. Curzon ise grnte Arap karlannn avukatl roln
zerine alarak, buralarn Arapl ve ileride kurulacak Arap devletine ait
olmas gerektii noktas zerinde durdu. Kuvvetli delillerimiz karsnda
zaman zaman aresiz kalan ngiltere Hariciye Nazr Curzon, nihayet
ngilizlerin fesih hakkn yani "cebrin hakka stnl"n ifade etmek
mecburiyetinde kald. smet Paa, Bat Trakya iinde olduu gibi, milli
haklanmzdan emin olarak Musul vilayetinde de halk oyuna bavurul
masn istedi ve bunda srar etti. Demokratik bir memleketin temsilcisi
olan Lord Curzon ise, bu halk oyu isteini daima reddetti. Snrlann be
lirlenmesi iin de bunun iyi bir yol olmadn syledi. Curzon, Musul'un
Irak iin hayati bir iktisadi blge olduunu, bu bakmdan, Irak'a bal
bulunduunu iddia etti (bu gibi iddialar sonradan baka emperyalist
devletler tarafndan da kullanlacaktr ve bugn de siyasi literatrde
hayli yaygn bilimsel bir rtye brnm olan "Mnbit Hilal" (Fertile
Creseent) kavram da ayn nitelikte emperyalist bir propagandadr).
Trk heyeti, Musul vilayetinin Trkiye iin askeri bakmdan da
gerekli bir snr tekil ettiini belirtmitir. Curzon nihayet, Milletler
Cemiyeti' nin hakemliini teklif etti. Trkiye kendi dahil olmad bu
cemiyetin kararlann kabul edemeyeceini bildirince de, sava tehdidi
savurmaktan geri kalmad. Japonya ve Fransa kendisini desteklediler,
bunun dnya bann tehdit eden bir mesele olduunu sylediler. Bu
mesele, konferansn 4 ubat'ta kesilmesine sebep olan balca nedenler
den biri olmutur. Bununla beraber smet Paa bu kesilmeyi nlemek
zere Musul Meselesi'nin bantan sonra ngiltere ile ayn bir antlama
konusu yaplmas ve bu yzden ban antlamasnn yanm kalmamas
nerisinde bulundu.
Trklerin teklifi, konferasn kesilmesini nleyecek ierikte idi. Fakat
kapitlasyonlar meselesindeki daha derin anlamazlk bunu nleye
medi. Konferansn ikinci devresinde Trk teklifi zerinde anlamaya
vanld, yani iki taraf u metin zerinde anlatlar: Blm 1, madde 2:
"Trkiye ile Irak arasndaki snr dokuz ay zarfnda Trkiye ile Byk
Britanya arasnda ban yolla tayin edilecektir. Tayin olunan mddet
1 52 Ha l i l i n a c k

iinse iki hkmet arasnda anlamaya vanlamad takdirde anlamaz


lk Cemiyet-i Akvam Meclisi'ne arz olunacaktr. ki taraf bu anlama
meydana gelinceye kadar, durumda bir deiiklik yapacak herhangi bir
askerf harekatta bulunmayacaktr."

K api tl asyonl arn Kal drlm as


Kapitlasyonlar en etin anlamazlklarn kayna ve konferansn
bir ara dalma sebebi olmutur. Bugnk Trkiye'nin temellerini olu
turan, emperyalizme kar Milli Mcadele'nin en byk baars saylan
kapitlasyonlarn kaldrlmamas konusunda Batl devletler neden srar
ettiler? Kapitlasyonlarn kayna ve nemi nedir, memleketimiz iin
neden byle bir nem kazanmtr?
Kapitlasyonlarn kayna udur: Eski medeniyetlerde olduu
gibi slam medeniyetinde de yabanc tccarlara slam memleketlerine
geldikleri ve yerletikleri zaman kendi hukukIarna bal olma hakk
tannmtr. Bu onlara verilmi bir imtiyazdan ziyade bir zorunluluk
ifade etmekteydi. Zira o zamanlar hukuk, dini ierik tadndan slam
hukukunun onlara uygulanmas zaten mmkn grlmyordu. Bununla
beraber yerli Mslmanlarla olan hukuki anlamazlklar gvenlie ait
cezai, olgularda yabanclar da yerli yarglara tabi olmalyd. Bu suretle
kapitlasyonlar vermeI,<le slam devleti hakimiyet hakkna ait sahada
fedakarlk yapm saylmazd. Fakat Osmanl Devleti'nin k devrinde
kudretli Avrupa memleketleri, bu sahada sultann tek tarafl balad
imtiyazlar bir antlama gibi yorumladlar.
slam hukukuna gre kendisine slam memleketinde geici olarak
ticaret veya baka bir amala yerleme msaadesi verilen Hristiyan veya
Yahudiyi mste'men denir. Mste'men, aman yani himaye isteyip kendisine
bu himaye balanm olan Hristiyan veya Yahudi demektir. Bylece,
kapitlasyonlar tek tarafl bir balamadr. Yani zorla devam ettirilemez.
Avrupal hukukular, tarihi gereklere uyan bu grmz rt
meye almlardr. Onlara gre kapitlasyonlar, her iki taraf karlkl
balayan antlamalar niteliindedir ve bu sebepten bir tarafn arzusu ile
kaldrlamaz. teki tarafn da buna raz olmas gerekir. Zira biz Dnya
Sava knca yukanda anlattmz gre dayanarak, kapitlasyonlan
kaldrdmz ilan etmitik. Avrupa devletleri ise bunu tanmamlard.
Avrupal hukukulara gre Osmanl sultan bu imtiyaz verirken kendisi
de siyasi ve iktisadi birtakm karlar salamtr. Hatta Rosas daha ileri
Akade m i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 1 53

giderek kapitlasyonlarn, Trkiye'nin ilerlemesine yardm ettiini, Ba


tllarla temasa geirdiini, memeleketin adalama ve laiklemesine
yol atn da belirtir. Ona gre karlar karlnda verilen kapitlas
yonlar reddedemez.
Avrupa hukukular ikinci bir delil olarak kapitlasyonlarn oldu
unu, zira iki taraf arasnda baka antlamalar gibi ayn resmi usuller
iinde yaplm belgelere dayandn, hkmet bakanlarnn tasdik
ettiklerini ve yeminle onayladklarn ileri srerler. Mahmud Esad'a
gre kapitlasyonlara bu ekil sonradan, 19. asrda, verilmitir. Onun
bu tezinde byk bir gerek pay vardr. Osmanllar kapitlasyonlar
verirken yalnz kendi slam hukuku erevesinde hareket ediyorlard.
Hibir zaman bunlarn ileride Avrupa uluslararas hukukuna gre yorum
lanacan akllarna getirmiyorlard. 18. ve 19. yzyllarda ise stnle
sahip olan Avrupa devletleri, kaynak itibariyle birer balanma olan ve
yabanclara Osmanl lkelerinde serbeste ve kolayca ticaret yapabilme
leri iin mste'men adyla balama amacn gden bu "imtiyazlar",
devletin zorunlu taahhtleri konumuna sokmular ve aresiz durumda
olan Osmanl hkmetine onaylatmlardr.
Neticede, balanan imtiyazlar devletimizin hakimiyet haklarn
yok eden veya zedeleyen ve Osmanl lkesini bir yar smrge haline
sokan bir durum meydana getirmitir.
Bu imtiyazlar grupta toplanmaktadr: Adli, mali ve idari. Adlf
kapitlasyonlar: Yabanclar belirli hallerde yalnz kendi konsolosluk
mahkemelerinde yarglanrlard. Trk mahkemelerine geldikleri zaman
da konsolosluun temsilcisi olarak konsolos tercmaru (dragoman) hazr
bulunurdu. ncelikle, ceza davalarnda yabanclar arasndaki davalar
kendi konsolosluk mahkemelerinde grlr, devlet karmazd. Dava
Osmanl tebaas ile yabanc arasnda ise Osmanl mahkemelerinde ter
cman huzurunda grrd. Fakat baz devletler bu takdirde dahi
davann konsolosluk mahkemesinde grlmesinde srar etmilerdir.
rnein, 1877' de bir Osmanl tebaasn ldrm olan bir yabanc kendi
konsolosluk mahmekemesinde yarglanm ve sulunun beraat ettii
grlmtr. Bu demektir ki, Osmanl Devleti yabanc devletler kar
snda kendi tebaasnn haklarn savunmaktan acizdir. Byle bir devletin
tebaas da bu tabiiyetten bir an nce kurtulmaya bakar. O devlet dier
devletler seviyesinde deildir, hakimiyeti yoktur.
1 54 Halil nalck

nkIap Tarihi Dersleri Metnine l ave


nklap Tarihi derslerinden birinde Rusya ve komnizm tarhma al
d o zamanlar SBF solcularn karargah durumunda idi. Komnist Rusya
aka Boazlar ve baz Dou Anadolu vilayetlerimiz zerinde resmen
isteklerde bulunmutu. Ben snfta, "Komnist Rusya Trkiye'yi istila etse
Rusa resmi dil olsa dilimiz yasaklansa buna raz olur musunuz?" diye
kkrtc bir soru ortaya athm. Solcu renciler derhal yantladlar, "Evet,
hi sorun yok. nk esas sorun emekilerin kurtuluudur," dediler.
Solcu grup arasnda Abdullah calan dahil 20-25 kadar Krt kkenli
renci vard. Onlar burada yetiip ileride "Krdistan" n idarecileri
olacaz iddiasn aka ifade etmekte idiler. 1971-1981 dneminde
kzm Gnhan nalck SBF' de Fitnat ahinba bakanlnda ngilizce
retiyordu. Onun iin ilgin anlar burada kaydetmeyi bir tarihi ola
rak dev bilirim.
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi dare Blm Bakan
Prof. Tahsin Bekir Balta' dan dare Tarihi okutmam iin bir davet aldm.
Daveti kabul ederek 1956-1972 yllar dneminde bu dersi okuttum. O
dnemde SBF' de ok deerli meslektalarla yakn ilikisi kurma imkann
buldum. Bakan Prof. Balta'dan baka dare Blm' nde Prof. Akif Unat,
Prof. Tahsin Gne, Prof. eref Gzbyk meslektalarm saygyla
anarm. Uluslararas likiler Blmnde Prof. kr Esmer, gen yata
kaybettiimiz Prof. . . . Meral ve sonralar blm bakanlna gelen Prof.
Fahir Armaolu, Deniz Baykal...
dare Tarihi snfnda sonralar Trk idare ve siyasetinde nemli
mevkilere gelen rencilerimle tanhm. Bunlarn arasnda bakanlk
mevkiine gelmi Vecdi Gnl, Atilla Ko ve daha birok vali ve kay
makam var.
Ders notlarmn fotokopi halinde elden ele dolah haberini aldm.
Bu notlar ayr bir yerde yaymlamay planlyorum. SBF dergisinde u
makalelerim kmhr:
"Osmanl Hukukuna Giri rfi-Sultani Hukuk ve Fatih'in Kanun
lar" Cilt: XII (1958), 319-341 .
1972'de Chicago niversitesi' nin daveti zerine SBF' den ayrlmak
zorunda kaldm, dare Tarihi derslerimim deerli rencilerimden lber
Ortayl stlendi. Kendisinin snf arkada Atilla Ko, Kltr Bakanl'na
geldiinde Topkap Saray Mdrl/ne atad. Geni bilgisi ve gzel
A ka d e m i k Ders N o t l ar ( 1 938 - 1 986) 1 55

hitabetiyle Ortayl bugn kamuoyu nnde kazand hakl bir hrete


sahiptir, onunla kvan duyuyorum.
SBF' de dare Tarihi yannda ayrca Trk nklap Tarihi derslerini
okutmam istendi. Btn rencilerin almak zorunda bulunduu bu
dersler dolaysyla 1956-1 972 dneminde tm blmlerde okuyan ren
cileri tanmak frsat buldum. Bu deerli rencilerim arasnda sonralar
Trkiye siyaset idare, maliye, iktisat, d ilikiler alanlarnda nemli
sorumluluklar stlenmi, tannm kiiler bulunmaktadr.

Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi'nde


kan M ak aleler
1 . "Osmanl Hukukuna Giri rfi-Sultani Hukuk ve Fatih'in Ka
nunlar", Cilt: XII (1958), s. 319-341.
2. "Osmanllarda Saltanat Veraseti Usul ve Trk Hakimiyet Te
lakkisiyle lgisi", (1959), s. 69-93.
3 . "Osmanllarda Saltanat Veraseti Usul ve Trk Hakimiyet Te
.

lakkisiyle lgisi", 14. Cilt, (1959), s. 69-74.


4. "Osmanl Padiah", (1958), s. 68-79.
NKILAp TARH DERSLERNE
LAVE EDLEN BELGELER

1914-1926 yllar arasna ait bu belgeler Askeri Tarih ve Stratejik


Etd Bakanl Arivi'nden ve Milli Savunma Bakanl'nn yaymlad
kitaplardan, Halil nalck Osmanl Aratrmalar Merkezi'nde grevli
Ali Ik tarafndan tespit edilmi olup, burada devrim tarihi konusunu
aydnlatma bakmndan yaymlanmas faydal grlmtr. Yeni harflere
evirileri Ali Ik tarafndan yaplmhr.
158 Halil nalck

..Iit... . .....o..i
.::.l..> .:\l';'JI .)iJ\f J J.I'" rL. .... ':'.Jil i .:)l<.1 -if ...:... ,1 ...... JJ'
c:. S):,- "j ....i ...1... .",,1f;1 r' .;:..;.. To.:.-) .;o.oToY" J,... :l.;-:.U..
,jtj J.:,,.. .:.)16.1. j'..) .;:;.1 .....'" ..:tI .;liJo,: J. el- .'J"' .1. ! .;. .::
1s",:"1 .;1" ...;- ":JjJI .,... .. I.;.-;;J .:'lJI J.,:.:.. i or;;Jo ':'J' OL"=:- 4,. ,jJ!
<.::.lJ> ,}... l.);J,'JJI ,11;.:.1 <:oJ !JjJ\f .;-.-.1. J'IJ! '.. .. J,...
t* ';.J<:ol.:- ,,-,I.:-l:. 4j}J' 4-!JJ'" .;..-'-':- sf' ';.JJf- Is)jJ' ....1)J .i s,;;;.:. l.)
wi Ji:.:- 'r;.:.. S;;;J I < ....1) s",: jJ\f.;.-.,... J"':' S;::"" ':'JJ t,;\.:. ).AI

':'.';'JI .s; a:...:.. ..":.:. J-'!I JJ .;..;;-...s:;: ....1. )...1 .",.. '!..,.. .sp.t , .:.,ill..1.
.s.;.- ....Jr d:. u:. J. J\:"' v.-'J ':-111 l....' :Jj ..,.- k Jjt S";" 'Jt
Jr, 's::.. .s.;.- .::.lJ' S";" r- ttJI ,jJ' ':'JJ . J..IJI J \.. "' .:;.-) ........
J:o- h ..I.: ...1 -i, ';.i .uofJ -1;'0' ..;...J."} .s .:.";J 5,:. , .;i'';'J' .)";'
S.,I(...:I;: ...:: i.Jlh. 1IU; .s):JJ' ....I.h .I 'JJ . J....l.;- ... . ..:........... +.I..,JI.-.j
';"'s:::4-! f;.,... ;:';u. !!:':" ,;JIi .;.-...u..;:.;",.. .sjOJjl J.,...... I,iJ '<: .."" ,;;;.
;..("':I J..i .... .I. ..:::.l .J.).iJ.I. !J.I'J .,f''1O, "" .:'lJI":-fo .i.J ).:.olil tA
.:'lJI .d ......1 li.' '; J' ..;.:::... J,... ,j.Iij. ..( < .;oS"'" OL\:. ,j.Iij. J. I fl .
:L';'-IIJ. "I.s..-'-::: '-!..JJ .....1 SJ\ ':"'\:..J .:y .;::,...J .:...1i ....'iiJi JU :'11!..:1 .J-;.,
)-:";' .4.1 SjO.JJI .;:...:.. ....J..... ",,\ali I ""J ..; JI:.:- ..);:S )r-:j p; .j
.:.t il)";:"':' .:}.!. ,.....!.r .:,J S.i""1:i S..... ....I. EY ,;.,o; l....v s,.J.I. .r
J...J\"..' .:...I... .:,i: .s.i""I:i.!. "':;.I. ....(. ....::i' .j. .s\ l....,;;;.:. .!l:..JJ__II

.J.1. .' i.,. IJ",.I. i .;:...:.. J-'!i ..... .....j";> .;J .;-.::. q,. : r);:S A
t < !lj}J, t i..) ! :;.:;:....I .::.lJ'" f ;;.l . ';s;uJ.i .;,...!r .I w ' J rV- .:TJ.
...;t... l):,- ...Ii.. "-'i.:- .. '''''' OJ jJI ... "'y. f . .. ......: SlfS
.;..C:.

.: i.e)1 ":- fo +.1 JI....I) .... . .:lUt.,., , . J-I.; '.)M:- "


" J.I.i. :'- J:<J 1o .:J:.!i .,.;. rJ;..J r"
..J,).I1 J. LJ:"!" "''='' .IM ..cS J .1 --?J .p ;.,f!l. fJ"1J' ,.;:...s.
SAJJI ..;... ':':".JJ'JI ..1'1;. ;'ljl ,J.t.',;t ..Ji' PJJ. ..r.... I ..J'" . ,.c,.Ii,\
..r. ,y. "''''J , ..:ii J .....jOlJ.,.. .... .. .i, .;..lJ'J .:r..; "":" }
"",. ,.;:.J <Ji. .:,.-..... ",i.,.... ..I "..1;..1 d:'!.j .(;\.. ....1,1 .:....1 1yl .
..;'JJI 'Y" Y ....IIJ.J J.)I ..1'1;..). .9.1 ,u...:... ")Ji ''';J; ..,.\:. ,s:;; ........ ":-'
. P;,;...} .:JJ'" .J. j;. .;:..;..
J.1o ",I:- OJr..' .:Ji::IA .s....;:...:. .;...:;.JJI " "';:"':" OJI,....J f ' i. .,..,.J .r
.....,...)1 )A ,.j. .1....1 j J or':-,....... .:.,\:..
1. .;..J'. . )....1. ..,..:.
;..(",:15, ,illJ, ''''-,", So}." . r:-' . J,4JI.::.lJ'J. .s;JJ'\:. .;i.1 j'/i ';.1,,,;.
. P;,lih' .s1 .;.:.1..i,1 CJ-- <t:-J>JI .);1 J Jr-: !II ..,;
. ",... JIP j;. orl'" N'Ii t... , .:rJi}.;.;. :.;. ...:"'\.. ..,.....:. , P;,J...,.:.
'N" .:... JJ.:r.,....: , ... ) 'f'I"'I .:.. ...

,l.!" ,J.

"r' .:.. JA:.rs ,.. : PW,\


....\:.. .:.\0.1' r' .r.:....1 ";.J<f.- :..1)1 .!l:..J:.r- .;.-...:il .) j.,.; .;i J(,...
j ,... .;} .1. .J4.....'A S'";:...:..",J'JIIo.-t- !ly:.. !lJl...JJ .1....1 ;1.;.-
.;!1 .). l",,!! <,;)..';JI.:,l!.;1, !i)";:...:., jA......,.iS)f.;..{'.:..j:.bj.t:- I.;.,.j.J
"J.J ". .s:. "" ..JJ' . '''':il''::' JI,r.'1..i ..JI.:- .,., /{)...,:.Ii; ;:::.....
.. .!."'....
1Il... , ....Ji .:.i,-' J"'d',- u.' J\T J,...,.:. :;i.;;,rJjJ J:.:.,.:. .x..:.. s,;"
. J"'''' J. !!:,:" ,r:.... ;;.; ..1'1;.' Jo;': .:.:.f:-.. ..1'1;. /{).".,.i!. t.' vfl iii
..;:..A\ ..1'<....: " .eJI S.1-JJ .:....A...:i1 .:rf"J !i.... ,":"'JI l u.Ji,..:-p
.f,- o).c!. ' ..;-}Is.;-;JJt 1s,'1Ji J:"-- l). .) . ,,;.\ .r; rj. ...:.,.,\ !!..;:.F-\
...F-..:.J ,s:.IJ fi J j.eJ1 q,.;:;. ...:T: )j !I...;,...t. ,jJ.jJ; ;;.;..PJ lJ4.
. )....,..,y)j ....;.( ....)l .,.r.:..t.I .... j-..;o.. cc!. .....
. . . )JJI ""':' .J.I. ';JJ q,.jJ.,.'" .;;...(IsAI }.lo,."
""....j. !lJ\.. . ......f'.::.l:'J dj! < AI ..... , .::.. , .:l!. i .,o; .sAI Ii. ! .s Al ,.:.
:J.;.-),lr.
'" Jy; t ';"JJ
. J

A k a d e m i k Ders N o l a r ( 1 938 - 1 986) 1 59

BRNC DNYA SAVA LE LGL PADAH'IN


ORDU VE DONANMAYA GNDERDG
BEYANNAMEl

Orduma, Donanmama
Dvel-i Muazzama, (Byk Devletler -ngiltere, Fransa, Alman
ya, Avusturya, Macaristan, talya, Rusya) arasnda harp ilan edilmesi
zerine her daim nagehani ve haksz tecavzlere urayan devlet ve
memleketimizin hukuk ve mevcudiyetini frsat dmanlara kar ica
bnda mdafaa edebilmek zere sizleri silah altna arm idim. Bu
suretle silahl bir tarafszlk iinde yaamakta iken Karadeniz boazna
torpil koymak zere yola kan Rusya donanmas ta1im ile megul olan
donanmamzn bir ksm zerine anszn ate at.
Milletleraras hukuka zt olan bu haksz tecavzn Rusya tarafndan
dzeltimesini beklerken gerek Rusya Devleti, gerek mttefikleri ngil
tere ve Fransa devletleri sefirlerini geri armak suretiyle devletimizle
diplomatik ilikilerini kestiler. Akabinde Rusya askeri dou hududu
muza tecavz etti. Fransa, ngiltere donanmalar birleerek anakkale
Boaz'na, ngiliz gemileri Akabe'ye top attlar. Byle yek dierini vely
eden hainane dmann asar zerine, teden beri arzu ettiimiz sulhu
terk ederek Almanya ve Avusturya-Macaristan devletleriyle ittifakla
meru menfaatlerimizi mdafaa iin silaha sarlmaya mecbur olduk.
Rusya Devleti asrdan beri Devlet-i Aliyyemizi toprak asndan pek
ok zarara uratm, evket ve kudret-i milliyemizi arttracak her trl
gelimemizi harp ile ve bin trl hile ve desise ile her defasnda mahva
almtr. Rusya, ngiltere ve Fransa devletleri zalimane bir idare altnda
inlettikleri milyonlarca ehl-i slam'n dinen ve kalben bal olduklar
hilafet-i muazzamamza kar hibir vakit su-i fikir beslemekten fari
almamlar ve bize ynelen her musibet ve felakete sebep ve kkrt
c bulunmulardr. te bu defa ba vurduumuz cihad- ekber ile bir
taraftan an- hilafetimize, bir taraftan hukuk- saltanatmza kar fka
edilegelmekte olan taarruzlara inaal1ahu teala sonsuza kadar nihayet
vereceiz. Allah'n yardm ve Peygamberimiz'in yardmlar ile donan
mamzn Karadeniz'de ve cesur askerlerimin anakkale ve Akabe ile
Kafkas hududunda dmanlara urduklar ilk darbeler halk yolundaki

Bu belgeler MSB. Ariv Mdrl'nden Ali Ik tarafndan alnmtr.


1 60 Ha l i l n a l c k

gazamzn zaferle neticelenecei hakkndaki kanaatimizi tezyid eylemi


tir. Bugn dmanlarmzn memleket ve ordularnn mttefiklerimizin
hsm albnda ezilmekte bulunmas bu kanaatimizi teyid eden ahvaldendir.
Kahraman askerlerim! Din ve vatanmza kast eden dmanlara
atmz bu mbarek gaza ve cihad yolunda bir an azm ve sebattan,
fedakarlktan aynlmaynz dmana arslanlar gibi saldracaz; zira hem
devletimizin, hem fetva-y erife ile cihad- ekbere davet ettiim yz
milyon Mslmanlarn hayat ve bekas sizlerin muzafferiyetinize ba
ldr. Mescitlerde, camilerde Kabetullah'ta Allah'n huzurunda kemal-i
ciddiyetle megul yz milyon masum ve mazlum mrnin kalbinin
dua ve temenniyab sizinle beraberdir.
Asker evlatlarm! Bugn zerinize verilen vazife imdiye kadar
dnyada hibir orduya nasip olmambr. Bu vazifeyi yerine getirirken
bir vakitler dnyay titretmi olan Osmanl ordularnn hayrl evlatlar
olduunuzu gsteriniz ki dman- din ve devlete bir daha mukaddes
topraklarmza ayak basmasn, Kabe'yi ve Peygamberimiz'in nurlu tr
besi bulunan topraklan igale kalkmasn, mnevver-i Nebevi'yi ihtiva
eden arazi-i mbareke-i Hicaziye'nin istirahatini ihlale cr' et edemesin.
Dinini, vatann, namus- askerisini silahyla mdafaa etmei, padiah
urunda lm istihkar eylernei bilir bir Osmanl donanmas mevcut
olduunu dmanlara etkili bir biimde gsteriniz.
Hak ve adalet bizde, zulm ve tecavz dmanlarmzda olduun
dan dmanlarrnz kahretmek iin adaleti mutlak olan Allah'n yardm
ve Peygamberimiz'in manevi destei ile bize yar ve yaver olacanda
phe yoktur. Bu savatan mazisinin zararlarn telafi etmi anl ve
kuvvetli bir devlet olarak kacamza eminim. Bugnk harpte birlikte
hareket ettiimiz dnyann en cesur ve muhteem iki ordusuyla silah
arkadal ettiinizi unutmaynz.
ehidleriniz, nceki ehitlere mjde-i zafer gtrsn, sa kalanla
rnzn gazas mbarek, klc keskin olsun.
Fi' 22 Zilhicce sene 332 ve ff 29 Terin-i evvel sene 330
Mehmed Read

Arkadalar: 30 Terin-i evvel sene 330


Sevgili ba kumandanmz halife-i zian efendimiz hazretlerinin
irade-i seniyyelerini tebli ediyorum. Allah'n yardm Peygamberimiz'in
manevi destei ve mbarek padiahmzn hayr duasyla ordumuz
A k a de m i k D e r s N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 161

dmanlarmz kahredecektir. Bugne kadar karada ve denizde ziibit


ve asker kardelerimin gsterdikleri kahramanlklar dmanlarm
zn perian olacaklarna en byk delildir. Ancak her zabit ve asker
unutmamaldr ki harp meydan fedakarlk meydandr. Orada hangi
asker daha ileri atlr, hangi asker dmann arapnel ve kurunlarndan
ylmayarak ayak direr sonuna kadar sebat ederse o asker mutlaka ka
zanr. Tarih ahittir ki Osmanl askerinden sebatl, Osmanl askerinden
fedakar hibir asker yoktur. Hepimiz dnmeliyiz ki bamzn ucunda
Peygamberimiz'in ve sahabe-i gzfn efendilerimizin ruhlar uuyor, anl
babalarmz balarmzn ucunda bizim ne yapacamza bakyor. Eer
onlarn hakiki evlad olduumuzu gstennek, bizden sonra geleceklerin
lanetlerinden kurtulmak istersek alalm, zincirler altnda inleyen
yz milyon slam ve eski vatandalarmz hep bizim muzafferiyetimize
dua ediyor. lmden kimse kurtulmayacaktr.
Ne mutlu ileri gidenlere, ne mutlu din ve vatan yolunda ehid
olanlara . . .
leri! Daima ileri ki zafer, an, ehadet, cennet hep ileride, lm ve
zillet geridedir. Mbarek ve mukaddes ehitlerimizin ruhuna "Fatiha".
Padiahn ok yaa!
Bakumandan Vekili Enver
1 62 Hal i l n a l c k

''\:. .. -8
, -.
'-

i ..

i :
E IQ.: i
i

,..., .. ... '(:<.' .... ,

"\ .. , . -
A k a d e m i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 1 63

anakkale Harbi'nin Balangcndan Sonuna Kadar


Trk Birliklerinin Zayiat

Malul
ve dier Muhtelif
Gaip ve
sebeplerle hastalklardan Yaral ehit Yekfn
esir
ktalardan vefat
ayrlan

64.440 21 .498 1 0.067 1 00.000 55.127 251.309(')


(*) Tablodaki zayiat miktarlar toplandnda, yekfn 251 .309 deil, 251.132
kmaktadr

anakkale Muharebesi'nde ngiliz ve Fransz Zayiat

ngiliz Fransz Yekfn

216.000 1 15.000 331.000

(3413-61 (2-2))

anakkale'de 1 8 Terin-i evvel 1331'de


Osmanllarn Genel Kuvveti
Muhtelif
Piyade Makinal Svari Nurdanlk
nsan cins top Mlahazat
tfei tfek klc (projektr)
adedi

401.541 182.059 211 601 4141 177

(3413-61 (2-7))

anakkale Harbi'ne Katlan


ngiliz ve Fransz Kuvvetlerine Ait Cetveldir
ngiliz 460.000
Fransz 79.000
Yekfn 539.000
(3413-61 (2-4))
/
i. 1 f ..

.i '
,

r
)1'
r,

. -_ . .
-. . .
,."' :': ' t,."".....
. .. .. "

L
,/}
-- .,.", .,..... !! ! ,.r:"' ..,, "' .,='''\ ' I '''- '':'''' " "\ "'J.(
.. .. . lO .. ... ..

.

11 ' . I '""'f
. " '"
'
-; ,. .
""" '<r.' '''''' j., "1,I.'fr .. ..,.... 'f' '': f".." .
",. "
..
.
_.

-fIP

:o[.; /;:. :,?', ' , - .-;!' . ;-- Ft I" 'a


: o

-
, __ 6--1' -

.......,.. 0-' :
.... ...
i
;, , . .....

i:, , ", ,, .;,r,...

;'.." "'
; ' #
J
.."" " ".1,. ";':""
,. " '"
;i' ..::;.,
lo> ..
1" . -:- ... :rf
'"
..,.,
.. . )., f''';''' 1 ' "
'i
' *
;J.:
t,. ,,,) ....,. "" ',P' et'1'( ,,:p" "":w t , ;ri:.
_

;.., - ... ('..


o

""',r/ _ v" . ., ...;...'. f , .. 4' ;': , -w ' tr :' ,.Io> . i


__ " ", <It ..", . J

, ' "' .. * ,'"

"\:"r t': ) .,..., ...;n!' !r. !':-.f" ;';'!.


,. ,.
.-.. i...,, .... .. ..-,,1 ' .... .; ;.. ....;.
"" v .. I .. ,
. :. ,;;.:
,. .;; ' .
.. .:..;....
..
..
1 _ t . , r":-'., ' . t.I" :':;
't,': ..
...,);.;:.;.f

':.,.. ("-;" :!:;;t" '.0\""- .:..:' ;... ",,1"":- .. "!"',,:' JU:'rir ;,: ...,r.:;
:.
r
("
- 1<
'

" -;: 'r" '( r:'T'1;} ''t' ;' i::' r..,'",:-,\


.... ....:. , . ' 0. 0

.. ' . ,
! .;t'I'f'.''''' ,'jr ';'('''f'.,I'"
. , : ' i .
. ... ,J,.
" - '

....
1 : ,

).
. .
...... .. .

"'.'t' ;..;.;. ....,.. .... ..... ,. 1"","


" til
- til

f'., 1f'2'" . ,*'1';. t'f(*;... , '1{: ;.,.. ""f'ti", .,.,.:..., ;,..i *('...b:rv
'" - t;:: ,.r.. " r?i( t f(fl rl'(;''''': ' ;r: .t::/' "'.:.
tr.!r-:. !: .
;(4f".tt
;o

(iI :-",i ...


;. .... # .. . '" ;.; . ,;'t",r. ."';';J ,:":- ".
"

.... ..;- qo .; .:. ... . ,,,":,:...


. - I" ,,,\;,,, , , <\,, , ,,,,: ,,,, ,;.: .,,:... a
i . ..
,
! .
-:-: r'"
.

'.f
..

\-
' ,.; .. i . ; -:- f : " -; ..."'1' '.'
. . 4 --

f.:- :?".;:':!.
\ .
<.' , ' -

r!": r ,O,. <f'i fO .".....,.


.. .. .. <t.

()
"

.'

l7Q I
li!J!1' Ul nll' H
A ka d e m i k D e r s N o t l a r ( 1 938 . 1 98 6 ) 165

9. ORDU KITAAT MFETTLG'NE VERLECEK


D REKTF SURET
ube 1
Numara 73

Genelkurmay Dairesi
9'uncu Ordu Ktaat Mfettilii'ne verilecek direktif suretidir:
9'uncu Ordu Ktaat Mfettilii'ne ait grevleri yksek ahsruzn
9'uncu Ordu Ktaat Mfettilii'ne atarmas hususunda padiah onay
kmtr. Ancak bu mfettiiikteki greviniz yalnz askeri olmayp, m
fettiIiin kapsad blgeler inde ayn zamanda mlkidir.
1 . Bu ortak grevler unlardr:
a) Blgenizde i gvenliin salanmas ve devamll, asayisizliin
ortaya k sebeplerinin belirlenmesi.
b) Blgede tede beride dank bir halde varlndan sz edilen
silah ve cephanenin bir an evvel toplattnlarak uygun depolara birikti
rilmesi ve koruma altna alnmas.
c) Deiik yerlerde birtakm topluluklarn bulunduu ve bunlarn
asker toplamakta olduu ve gayriresmi bir surette ordunun bunlar ko
ruduu ileri srlyor. Byle topluluklar olup da asker topluyor, silah
datyor ve ordu ile de ilikide bulunuyorlarsa kesin olarak nlenmesi
ile bu gibi topluluklarn kaldrlmas.
2. Bunun iin:
a) ki tmenH olan 3'nc ve drt tmenH olan IS'inci kolordular
mfettiiik emrine verilmitir. Bu kolordular harekat ve gvenlik ko
nularnda dorudan doruya mfettilikle ve yrrlkte olan ilemler
yani zlk ileri genel kuvve ve sair gibi konularda eskisi gibi Harbiye
Nezareti'yle haberleeceklerdir. Tmen ve blge komutanl veya bir
zel greve atanacak subaylarn tayin ve deitirilmeleri mfettiliin
onay ve istemiyle olacaktr. Bununla birlikte dier konularda gerek ve
yarar grerek mfettiliin verdii direktifi kolordu komutanlklar ay
nen uygulanacaktr. zellikle, salk ileri ok nemlidir. Bu ortamdaki
inceleme ve ilemlerin halka da yaylmas gereklidir.
b) Mfettiiik blgesi Trabzon, Erzurum, Sivas, Van illeriyle Er
zincan ve Samsun bamsz sancaklarn kapsadndan mfettiliin
1 66 H a l i l ina l c k

yukarda saylan grevleri yrtmek iin verecei btn direktifi bu


illerle mutasarrflklar dorudan doruya yapacaklardr.
3. MfettiIik snrna yakn iller ve bamsz iller (Diyarbakr, Bitlis,
Mamuretlaziz, Ankara, Kastamonu illeri) ile kolordu komutanlklar da
mfettiliin grevini yapmas srasnda dorudan doruya olabilecek
isteklerine nem vereceklerdir.
4. Mfettiliin askeri konularda bavuraca yer Harbiye Nezareti
olmakla beraber dier konular iin ilgili makamlarla haberleebilecek ve
bu haberlemeden Harbiye Nezareti'ne de bilgi verilecektir.
ifreye dntrld. 7. 5. 1919
Re'fet
Harbiye Nazn
Mehmed akir
Koleksiyon ad: stiklal Harbi
Kutu: 14
Gmlek: 66
Belge: 66-1
A ka d e m i k Dt'Ys N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 1 67

B OGAZLYAN KAYMAKAM KEMAL BEY'N


DAMINA DAR BEYANNAME

"Milli ehit" Boazlyan Kaymakam Kemal Bey


Vatan severligin bedeli agrd. Bu agr bedeli deyenlerden biri de
Bogazlyan Kaymakam Mehmed Kemal Bey' dir. Hkmetin emrini
yerine getirmekten baka suu olmayan Kemal Bey "maruf" Nemrud
Mustafa Paa'nn bakanhgndaki, ogunluunu Ermeni yelerin mey
dana getirdigi Divan- Harb tarafndan "Ermeni tehcirinde vazifesini
ktye kullanarak lmlere sebep olduu gerekesiyle" lme mahkum
edilmi; Beyazt Meydan'nda aslarak karar yerine getirilmitir. Tarih:
8 Nisan 1919
Ermeni meselesi ne idi ve olaylar niin bu noktaya gelmiti? Kabaca
konuya temas etmek istiyoruz.
Yz yllar boyu Osmanl topraklarnda huzur ve gven iinde
yaayan Ermeniler, Osmanllarn zayflamaya baladklar bir zamanda,
d glerin tesiriyle devlet kurma hayaline kaplp yer yer isyan karr
lar; kadn, ocuk, ihtiyar demeden sivil halk katlederler. mparatorluk
zaten byk gaile iindedir. Ermenilerin "iten" vurular devleti g
durumda brakr. Bata bulunan ttihad ve Terakki hkmeti bir kanun
kartarak Ermenilerin tehcirine karar verir. Sadrazam Talat Paa'nn
imzasyla yaynlanan ve 14 Mays 1331 (1915) tarihinde yrrlge giren
kanunun metni yledir:
Madde 1: Sefer vaktinde ordu, kolordu ve tmen komutanlar ve
bunlarn vekilleri ve mstakil mevki komutanlar ahali tarafndan her
hangi bir surette hkmetin emirlerine, memleketin mdafaasna ve
asayiin muhafazasna ait icraat ve tertibat kar gelme ve silahl teca
vz ve dayanma grlrse derhal askeri kuvvetlerle en iddetli surette
tedibat yapmaya, tecavz ve direnmeyi esasndan yok etmeye izinli ve
mecburdur.
Madde 2: Ordu, mstakil ordu, tmen komutanlar askeri kamplar
mebni veya casusluk ve hainliklerini hissettikleri kyler ve kasabalar
ahalisini tek tek veya topluca diger yerlere sevk ve iskan ettirebilirler.
Madde 3: bu kanun neri tarihinden geerlidir. 13 Recep 1333 ve
14 Mays 1331(1915).
1 68 Halil nalClh

Dahiliye Nezareti, o sra Boazlyan kaymakarn ve Yozgat muta


sarrf vekili olan Kemal Bey'e bir ifreli telgraf eker: "Kazann dahilinde
bulunan bilumum Ermenileri 24 saat iinde yola karacaksruz, bunlarn
sevk edilecei istikamet Suriye'dir. ifrenin alndnn acele bildirilmesi."
Kemal Bey kaza hudutlar iindeki Ermenilerin tehcirini emreder
ve bizzat uygulamaya giriir.
Mondros mtarekesinden sonra tilaf Devletleri'nin basksyla Da
mad Ferid Hkmeti, Ermeni tehcirinde sulu grdkleri yneticileri
Divan- Harb'e sevk eder. Bunlardan biri de idealist vatansever Boaz
lyan Kaymakarn Mehmed Kemal Bey' dir. Hayret Paa bakanlnda
kurulan mahkemede, beli bir savunma yaparak yle der:
"!.. Savata yeniliimizin aleyhimizde meydana getirdii hezeyan
durdurmak maksadyla, iddia makamnn da istei zerine kurbanlar
verilmesi bir siyaset icab saylyorsa bu kurban ben olarnam. Siz kurban
semekle deil, ancak hak ve adaletle hkm vermek vicdani grevini
tayan bir yksek heyetsiniz. Mutlaka kurban aranyorsa herhalde
btn ilerin tertipisi ve idarecisi olarak benim gibi kk bir memur
bulunacak deildir."
"Toplama" ahitler ise Kemal Bey'i en ar ekilde suluyorlar.
ngilizler ve Ermeniler idam cezas vermesi iin Hayret Paa'ya bask
yapyorlard. Basklar karsnda Hayret Paa ekilir, yerine "Nemrud"
lakabyla tannan Mustafa Paa tayin edilir.
Kemal Bey "pein hkml" Nemrud Mustafa Paa bakanlndaki
mahkeme tarafndan 8 Kasm 1919'da idama mahkum edilir. Bu, "sava
sulusu" aleyhine verilen ilk idam cezas idi.
dam karar tasdik edilmek zere saraya gnderilir. Padiah Meh
med Vahideddin karar tasdik etmek istemez. "Bu yoldaki hkmler
devam edecek olursa, i intikam bilahare mukatele eklini alacandan
ekinerek" eyhlislam tarafndan fetva verilmesini talep eder. Mustafa
Sabri Efendi u yolda bir fetva verir:
"Divan- Harb-i rfi tarafndan idama mahkum edilen Kemal'in
muhakemesi hak ve adalete uygun bir suretle Cra edilmi olduu tak
dirde hakknda sadr olan hkm-i idarnn derfin- varakada muharrer
fetva ve nkul-i er'iyyeye muvafk olduu vareste-i arzdr."
Padiahn idam kararna kar kacan anlayan Dahiliye Nazr
Mehmed Ali Bey ile Adliye Mstear ve ngiliz Muhipleri Cemiyeti
Reisi Said Molla, padiah kandrmas iin Damad Ferid Paa'y saraya
A k a de m i k Ders N o t l a r ( 1 938 . 1 98 6 ) 1 69

gndermilerdi. Karar saraydan ktktan sonra Bekiraa Bl'nde


kalan Kemal Bey akamn alaca karanlnda buradan alnarak Beyazt
Meydan' na getirilir. dam sehpasnn etrafn polis ve jandarma sararak,
halk yaklatrmaz. Kemal Bey sehpada halka dnerek son szn syler:
"Sevgili vatandalarm, ben bir Trk memuruyum. Aldm emri
yerine getirdim. Vazifemi yaptma vicdanm emindir. Sizlere yemin
ederim ki ben masumum, son szm bugn de bu budur, yarn da bu
dur. Ecnebi devletlere yaranmak iin beni asyorlar. Eer adalet buna
diyorlarsa kahrolsun adalet!"
Meydana ylan on binler hep bir azdan barr:
"Kahrolsun byle adalet!.." Kemal Bey szne devam eder:
"Benim sevgili kardelerim, asil Trk milletine ocuklarm emanet
ediyorum. Bu kahraman millet, elbette onlara bakacaktr. Vatan urunda
cephede len bir insan gibi ehit gidiyorum. Allah vatan ve milletimize
zeval vermesin, amin."
Halk hkra hkra alamaktadr.
Meydan gren eski rektrlk binasnn penceresinden devrin Adliye
Mstear Said Molla'nn cellatlar paylayan barts duyulmaktadr:
"Syletmeyin bu alak herifiL .. Hemen asn bu k . . . "
Az sonra 35 yandaki bu gencecik bu vatan sever dar aacnda
sallanyordu.
Ke balarn tutan Fransz ve ngiliz askeri halk glkle da
tmlardI. O akam Bayezid Camii'nin gasilhanesine braklan Kemal
Bey'in naa sabah buradan alnarak Kadky' deki teyzesinin evine
getirilir. 10 Nisan 1919'da vasiyeti zerine, Kadky Mahmud Baba
Trbesi'nde olunun mezar yanna gmlr. Cenazesi byk bir tren
le kaldrlmtr. Treni Kadky, Mecidiyeky, skdar Dergah eyhi
Mnib Efendi idare eder. ok sayda subay ve erin de katld cenazeyi
Tbbye talebeleri "Trklerin byk ehidi Kemal Bey" yazl bir elenkle
karlarlar. Cenaze alay geerken Kadky tfaiye Karakolu nndeki
bir manga asker selam durur. Tabut omuzlar zerinde deiL, bir gibi
byyen kalabaln elleri zerinde kabristana getirilir.
Kemal Bey'in zerinden kan vasiyeti tarihe bir belge olarak ka
lacaktr:
"Merhum sevgili olum Adnan'n medfun bulunduu Kadky Ku
dili aynndaki kabristanda yavrumun yannda gmlmemi diliyorum.
Teyzem ve kardeim Kadky'nde sakindirier. Ad smet Hanm'dr. De-
1 70 Hal i l nalck

fin masraf teyzeme tevdi' buyrulmaldr. Kabir tam, hamiyetli Trk ve


Mslman kardelerim tarafndan dikilmeli ve stne yle yazlmaldr:
Millet ve memleket urunda ehit olan Boazlyan Kaymakarn Kemal'in
ruhuna Fatiha! .. Perian zevcem Hatice'ye, yavrularm Mzehher ve
Merref'e muavenet edilmesini, yavrularmn tahsil ve terbiyesine
ihtimam buyurulmasn vatandalarmdan beklerim."
"Babam, Kararnrsel aar memuru'l-sabka Arif Bey de acizdir.
Kardeim Mnir de kimsesizdir. Bunlara da muavenet olunursa mem
nun olurum. Trk milleti ebediyyen yaayacak, Mslmanlk asla zeval
bulmayacaktr. Allah millet ve memlekete zeval vermesin. Ferdler lr,
millet yaar, inallah Trk milleti ebediyyete kadar yaayacaktr."
30 Mart 1335 (1919)
Boazlyan Kaymakam- sabk Kemal
Millet onu unutmad. Trkiye Byk Millet Meclisi 14 Ekim 1922'de
kard zel bir kanunla "Milli ehit" olarak kabul etti. Boazlyan'da
bir mahalle ve bir ilkokul "Milli ehit" adn tar.
"Milli ehid"imizi ehadetinin 97. ylnda rahmetle anyoruz. Nur
iinde yatsn.2

2 Trk Dnyas Tarih Dergisi, Mays 1988, say: 17, s. 44-46.


A kadem i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6) 171

BOGAZLYAN KAYMAKAM KEMAL BEY


1885'te Beyrut'ta domutur. Gmrk BakAtibi Arif Bey'in oludur.
1912'de Gebze, 1913'te Kararnrsel, 1915'te Boazlyan kaymakamlk1a
nnda bulunmu, bilahare zmit Sanca Muhadrin Mdrl'ne tayin
olunmutur.
Son vazifesinde iken 13 / 6 / 1918' de mtarekenin kank ortamnda
bir ksm politikaclann ve Ermeni komitaclannn zorlamas sonucu
memuriyetten azledHmi ve mahkemeye sevk edHmitir.
Konya stinaf Mahkemesi'nden beraat etmesine ramen yine poli
tik basklarla tevkif edilerek stanbul'a gtrlm ve galip devletlerin
basksna dayanamayan stanbul Hkmeti'nce Hayret Paa Divan'na
sevk edilmi, szde bir mahkemeden sonra idama mahkum edilmi. 10
Nisan 1919 Perembe gn de aslarak hkm infaz edilmitir.
Ertesi gn byk bir halk topluluu tarafndan buraya defnedilen
Kemal Bey'in idam milli' uyann ve stanbul Hkmeti'nin kamuoyun
da mahkUmiyetinin ilk ak belirtisi olmu, mezannn banda bir hbbyeli
yle feryat etmitir: "Kemal sen u anda topraa ektiimiz bir ieksin.
Orada byyecek dallarn o kadar ki, seni bu akbete layk grenlerin
hepsini parampara edecek1er, intikamn behemahal anlacakhr Kema1."
Kemal Bey, TBMM'nce 14 Ekim 1922 tarihinde karlan bir kanunla
"Milli ehit" olarak tescil edilmitir.
Ruhu ad olsun.
Kaynak: Trk Dnyas Tarih Dergisi, Mays 1988, Say: 17, s. 44-46.
H a l i l l n a l c l
172

....
A kadem i k Ders N o t l a r ( 1 93 8 1 986) 1 73

3. KOLORDU'NUN LAGVEDLp MERKEZ


ORDUSUNUN KURULMASNA DAR KARARNAME

Numara: 407 -lemi Tamamlanmtr


Kararname
1. Madde: 3. Kolordu lavedilmi ve 5 . ve 15. Tmenlede Sivas'ta
hemen tekil olan 6. atl piyade tmenlerinden oluarak merkez ordusu
tekil olunmutur.
2. Madde: Merkez ordusu kumandanlna seferde ordu kumandan
yetkisi ve vazifesiyle Mirlva (Tugeneral) Nureddin Paa Hazretleri
tayin olunmutur.
3. Madde: Merkez ordusu kumandanl mnhkas Sivas vilayeti
ile Canik (Samsun), Sinop, Amasya, Tokat, orum, Yozgat mstakil
livalarn kapsar.
4. Madde: Merkez ordusu karargah eski 3. Kolordu ve karargahndan
istifade edilmek suretiyle tekil olunacaktr.
5. Madde: Merkez ordusu kumandanl harekat ve asayi bak nok
tasndan Genelkunnay'a ve hususat- sairce Milli Savunma Bakanl'na
baldr.
6. Madde: Tm bakanlklara Bat, Gney, Dou, Elcezire cepheleri
kumandanlklarna, 2. Kolordu, 3. Kolordu, Kastamonu ve Bolu hava
lisi kumandanhklarna, Kastamonu havalisi kumandanl vastasyla
Nureddin Paa Hazretleri'ne, 4. Tmen komutanlna yazlmtr. 9
Kanunievvel 1336 Rumi, 9 Aralk 1920 Miladi.
Dileri Bakan mza
ileri Bakan mza
Adalet Bakan mza
Milli Savunma Bakan mza
Genelkurmay Bakan mza
ktisat Bakan mza
Bayndrlk Bakan mza
Din leri Bakan mza
Milli Eitim Bakan mza
Byk Millet Meclisi Bakan Mustafa Kemal mza
----;, .yy
"'J/!;;tf!?
.... L""
.. ..
,-
!' .. .. c
? :-.
" ..J # ; ',...('II'..,.... ,...
' '' . i rM 'l) J & "/.-.,,1,..,..
.. "'
!" " '-':''
"...,..,
'
. ,,,
.. .. . . ..
'i!" "r ;o;: !.'Jf' .,:- ','!" ,.... . .1't ';............,;:"
.. .
."I!" ."'''''''',,:i' ;;'(1--:r
.. i ... .. , .. .. .. i

1 ;'i! 1.\ j'f'.1i.:..... " ".... ;,..,.. ,..';":'"",,


.. .. "

1'''7.-:'' --:;;:-q
.
.
. "
If"r,...r;r"....rr- "'''Y'''''' .. ... v w'
.. ""'""
rp... , _ ", -Vn ' "
f o '' ' ,-:''
..
, ""T" "I ::;-: ....f" ,.".-p/'JI'" ;.-
r
. "':.
oJ ' i . ?"'1' '",.,;,"'"-:h'" I'IH'

;:""' ...,.. "

" ' # ... 4"'(",
v' /n 1' . _
, ,"'.,. "'-;r.'. ?" .,..,:; r ) ,.,.,;,r. 1'(';"'- ' .. /'" ,.r:'''' ' i
'" i ro , ,... , ,. ,.
,. "
. .... .. ... .. ... ... " , i , .. .. ., ' . i'
<l .. .. . " .. # . ;i
.. ?". ,
' i .,...,

''''/'I!:-r:- ' .;,..:,.,,,./.. /,- P','I" ,; ; ; ,,,;. ; , ,;.


. i
rtJ :n:!" .v,:,r,q
.
,.. '" :: ' ":"' ;.> """:: ' 1,Y"" :/."
, ,
"f':"-:;.r:n .....:....... .

;'A".. ...; ,,:, ;.I'f A"..';'('(P "'r
... ,
-!' . ' , -/ ' : :J . i
.. " n'
.. . .. .. j f ,.;t' .. .. ..,
' "'7- " " ;,,,,, '-;rtl"'''"' ;" '-' :"7' , ....
- 1 ,,'\ ",,;;r r'f"'" i .....
.... ." .. -_;;,..
. ... ... , .. ,:
;:-",,;'.. ...vr ... ",..,
" ".... -;.,.,,- ,,
. 1".., Y'"""t"'
"' ;;" ; . /d'
1 ""III'
, -
..... 7' ..

, t'r.:: _
.. 'Of . lIfI
...'1" - ;.
,- ..
,. - ..,:. ;. ... -f'! f' r"l".,.r.:'''''I &r ''I'' f'
", . , .. .. .. ;.<'" " "
.. .. . ,.
. .., .. .. ..
;;,,1".;: ,., ;tV' :-f" .1'"1/.(10' '''';' ..
.. '!!lo ..

'' '' # ;,.. ,., 4;Vf' i:-:,,,.q-I!" 1'I':!'Jf':;'


.;rf' ,. ,. ... ".

.-r:=. ;. t-;r..,r "*" .-,:,/., .." i'fF (:"


.,
-... tl'
.. 1 '<1' ,." ..... /ILI ;.,..-#'1'
" .... ,.m'P
jf.. .I , ii' . "" .. .... 1'1 ,. :
- f,4 ,. fr :.JW'.. ;'
,
I";.,ri """"r .,
...
., "' it
' "-:, 'I':-,
.. .. ,. "" .1 .. ..
':'' ;t:" :'-r;., r
" , ;'-:n,lf':.r>t"("
..

.. ;
-:-Jt " t'D-<"/77"? ': '- 'rf"': .... ,r..?'('/ .':1''''.
, rr(,,. (r l'l""
.. ., 1,.,.'-: 11 '"
,, *, .. .. " '"
"r"'':rflfl,;.. , ., ..;. .:.v 1":" ;;n..r"'... /r;' ., .. .. -.. .. tIfI ",-Ol '"
... .. ... " ., . .. ",, ..
'" : "
.";.. ,,:, ..-y:i'''' "
, ,., " . .

,
,
-" r ... ---:-.....". ;. ,., # ""'7 .",.,. l""'.r'I'I .. ""t:fY:' ''' 71' .... !"'.'., 'tl.!..i '(J ..
B
.. ,. .. ..
.. , .. .. " 1"" " .,.
.. .. .. , ,

)
'''''''''''..::
' ..
.,.-, . " ....,r,r..': "" ", r' '"", 'C ((','1: i;;.... '...t:'
"'" t . '
'r. . "I'; lif
.. ..", .: .. , , "
. .
f"'I"'\ ..... ... \ f\ " "I:: ;r
i
. ...

-
"'"
vL
j DltlU/ ltlH
A k adem i k D e r s N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 1 75

1 . KUWE- SEYYARE E SK KUMANDANI ETHEM


BEY VE KARDELER TEVFK VE RED B EYLERN
SYANINA DAR RESMI BEYANNAME

Resmi B eyanname 1 76/497


Muamelesi kmal E dilmitir
( lemi Tamamlanmtr)
teden beri gitgide artan keyfi icraat ile topluma kar her trl
zulm yapmaktan ekinmeyen ve bir buuk aydan beri memlekette ya
ma ve haydutluk zerine messesi (kuruluu) bir derebeylik hkmeti
kurmak temayllerini gsteren l'inci Kuvve-i Seyyare eski kumandan
Ethem Bey ve kardeleri Tevfik ve Reid Beyler nihayet Byk Millet
Meclisi'nin meruiyetine ve kanunlarna kar bilfiil isyan etmilerdir.
Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetinin karde kan dklme
sine engel olmak hususundaki arzusu neticesi olarak kendilerine icap
eden nasihatlerde bulunulmu ve bunlar hak ve hakikate tekrar tekrar
davet edilmilerdir.
Hkmetin gsterdii btn -krgnhklara- mukabil Ethem ve
kardeleri bir taraftan Bolevikleri ifal ve ordu ve millet arasnda eitli
vastalara mracaat ederek ihtila yapmaya teebbs etmekle beraber
dier taraftan Yunanllarla ittifak ederek hyaneti irtikap etmilerdir.
Bugn Bat cephelerimizde bunlar kendi tahrikatlanyla taarruz teeb
bsnde bulunan Yunanllada ayn safta olarak vatana kar muharebe
etmektedirler. Bu suretle milli birlii ve memleketin istiklalini dman
larla birlikte ihlale teebbs eden Ethem ve kardeleri emirleri altna
giren memleket savunmas iin grevli kuvvetleri hususi ve hainane
maksatlar iin kendileriyle beraber srklemek istemilerse de bunlar
hakikati derhal fark ederek takm takm hkmete gelip teslim olmaa
balamlardr. Bir taraftan hkmetin takibat- edidesi ve dier taraftan
1 'nci kuvve-i seyyare tekil eden mfrezelerin vatanar aleyhine su
ileyerek bir isyana katlmay kabul etmemeleri neticesi olarak, Ethem
ve kardelerinin maiyyetinde bugn ancak 300 kii kalmtr.
Byk Millet Meclisi hkmeti asl sulu olarak yalnz Ethem,
Tevfik, Reid'i tanyor, dier reisler ve erler evvelce dahalet edenler gibi,
hkmete gelip teslim olduklar takdirde dahaletleri kabul olacaktr.
Ethem, Tevfik ve Reid hainleri Anadolu/yu batanbaa soymak mak-
1 76 Halil InaCk

sadyla kurmak istedikleri haydut hkmetine kavumadan dman


saflar arasnda layk olduklar mevkiye dmlerdir.
Tarihi meselelere tamamyla mdrik olan Trkiye Byk Millet
Meclisi hkmeti, Allah'n yardm ile her zamandan daha kuvvetli
olan milli birlige dayanarak i ve d dmanlara kar vatan ve milletin
selametini yeterli bir surette vazifesini yerine getirecegini beyan ve ilan
eder. 8 Kanunisani 1337 Rumi. 08 Ocak 1921 Miladi tarihindeki Byk
Millet Medisi'nin resmi aklamasdr.
Dileri Bakaru mza
ileri Bakan mza
Adalet Bakaru mza
Genelkurmay Bakaru mza
Saglk Bakaru mza
ktisat Bakan mza
Milli Egitim Bakaru mza
Maliye Bakan mza
Umur- eriye Bakaru mza
Nafia Bakan mza
Milli Savunma Bakaru mza
Byk Millet Meclisi Bakaru Mustafa Kemal mza
A k a d e m i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 1 77

DUMLUPINAR MEYDAN MUHAREBES'NN


KAZANILMASI NETcESNDE BAKUMANDAN
MUSTAFA KEMAL TARAFINDAN NEREDLEN
BEYANNAME

\\ v
. .
",oJ.. J"" ... eJ.-
,

,.JI,;;- -.-W';N;;-; ;' ,.\l;",;J (A / i ', #.:_,'-':;


; u-: t\ !;';6.J .. LI'eJ"04:'U";:- ..
...

',cr..)... '';; :, k .i.l JJ " .,..tf ..::J ,,)..-'":. .; b' J':'--


..
'l +' Lr" . ,
,, - "' .. , '" "'" . ...

.r"'i ::' i':.",;':.s. e.:- h _ ";J rJ:


rV;,,"""'; ;;t.. 9/,., : '!.WJ t.i1 ' .:.. . -' .... i

':'- A )..,V.)l'_ 9 :"; ;'.)/ ' ""Y'y,, ::-\.S''';Jbl4& ' J:i.,


.
__

/ '" - -

;
:;t;
1.4U'__-'
_ 1 1'f\ " . J' . ' ;;:.::.. 1
'r'; <'):A"}'-";,;:;. eJ ;:.!eJ' eJ'
- v c/.Y
'.- - 1 1--'/1 . ..
f:':- '
- . -
, ........ov ""' '''' '' lo .",..A,___ r" _ ....t;t,?" - Y " ....rJ ' ,..;z...P J ..rt .. ...... ...
. q \ : " ;.; ---:

--- . .s
', '
.- .
.. .- . . .' -

,., ;; - .

J,,.'
t,, -,. V f '(L-a
- -
':" e).?.J) -: ' ( ,,ii .:.. .,v ,. ,..,:
-. ' . ', .

..
/. /' \


.r: r".
_' .:...:.. , .(., .... , !.. c..rt .
, _. "".-;r' . .Y_ '..!'
jYeJ ......

\v).i;,,; #':- ;VJ _f J' e.J;.;.. .' _ : : ..J; '''-J . .


f

A i 'i /,J'{I
D T J,
f i

, .
... ,

J.':' ..rAf'...,;.
i

' GNKUR

:
. .
'
ITA: ', :::':
l(OL.', i :. \.
):LS. , i.".,
00$ : "\- \

.-...: . __ .
1 78 Hali l nalck

Byk ve Asil Trk Milleti


Garb Cephesi'nde 26 Austos 1 922'den beri balayan taarruz
hareUtmz Afyonkarahisar-Altunta-Oumlupnar arasnda byk bir
meydan muharebesi halinde be gn, be gece devam etti. Trkiye B
yk Millet Meclisi ordularnn ecaati, iddeti, sratli bir ekilde tatbik
ederek kurtulua vesile oldu. Zalim ve marur dman ordusunun ta
mam akllara dehet verecek katiyetle imha edildi. Tekilat ve tehizat
gibi ananeleri ve muzafferiyat ve ismi muayyen olarak milletimizin
uurundan ezeli ve edebi olan imanndan meydana kan ordularmzn
fedakarlklarna layk olarak size takdim ediyorum. En byk komuta
nndan, en gen neferine kadar ordularmzda hakim olan fikir, milletin
gsterdii vazife urunda ehit olmaktr. Bunu muharebe meydanla
rnda yakndan mahede ederek byk milletime haber veriyorum.
Milletimizin seniyyesindeki kudret ve mefko.reyi buuk sene evvel
arkadalk almasyla ifade etmekten balayarak dayanlmaz mkillH
iinde devam eden mcadelemizin sonucu tezahr ediyor, milletin re'yi
ve iradesine istinad eden her iin neticesi millet iin hayr ve saadet
olduu sabittir. Milletimizin istikbali emindir. Ve sz verilmi zaferleri
ordumuzun yerine getirmesi muhakkaktr.
Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi
Bakumandan Mustafa Kemal
A ka dem i k Ders N o t l a r ( 1 93 8 1 986) 1 79

KURTULU SAVA/NIN ,,", ".L<LU

NETcE SNDE TRKYE


REs

" ,,/ ';",,iI .; eJ /.O .. 1 J.t. a.l-;' t:U...... JI'

J//J ) j ja,;,..-

- ,., .:-..... '


-7 .,.#..# .fx. Wt.
ii ; ....--
( .
O;. a.J
J......

B yk ve Trk
nju!,rn1IZ, 9 Eyll 1922 sabah 9 Eyll 1922
akam Bursa'mz! muzafferen kurtardlar. Akdeniz, askerlerimizin zafer
nameleriyle dalgalanyor. kstah bir
dmann muharebe m(y(jalarra gelrrek cesaretinde bulunan ordu
kumandanlan ile kumanda gnlerden beri Byk Millet
Meclisi Hkmeti'nin esiri bakumandan
General birok gece ve m i tsiz muharebe-
lerden ve olas tecrbe ettikten sonra nil1a1{et m,ly1etldeki
ve erkan- ve kumanda ordunun elinde kalabilen
mevcuduyla teslim oldu. Yunan kral d a esirlerimiz arasnda
bUIUllU'{o:sa, bu hkmdarlarn esasen milletlerinin sefalarna
1 80 Halil lnalclR

itirak etmek olduundan muharebe meydanlannn felaketli gnlerinde


onlann saraylanndan baka bir eyi dnmemek tabiatarndandr.
Bah fabrikalarmn elik zrhlaryla kaplanan muazzam Yunan or
dular arhk Anadolu daglarnda zabitleri tarafndan terk edilmi zavall
srler, cinayetlerinden rkerek, kudurmu kitleler ve aga diplerinde
kalm dennansz yarallardan ibaret kald. Dman ordularmn harp
malzemelerinin hemen hemen te ikisi itibariyle topraklarmzdadr.
Dmann esirlerden baka insan zayiahmn yz binden ne kadar
fazla oldugunu tayin etmek zordur. fakat resmi saaruyet ile milletimize
aklanm ki bizim insan zayiahmz %' hafif yaral olmak zere 10.000
nfusa bAlig olmaktadr.
Byk Trk Milleti! Ordularmzn kabiliyet ve kudreti dman
larmza dehet, dostlarmza emniyet verecek bir kemal ile tezahr
etti. Millet ordular 14 gn zarfnda byk bir dman ordusunu imha
ettiler. 400 km'lik f aslasz bir takip yaphlar. Anadolu'daki btn igal
edilmi topraklarmz geri aldlar. Bu byk zafer mnhasran senin
eserindir. nk zmir'imizi siyasi beklentileri sonucunda adeta sevine
rek dmana teslim eden heyetlerle milletin hibir mnasebeti yok idi.
Bursa'mz istila eden Yunan kuvvetleri ise ancak imparatorluun askeri
tekilahyla, her ite birlikte hareket ederek muvaffak olmulard. Vatamn
hHisa milletin rey ve iradesi kendi mukadderat zerinde kaytsz artsz
hakim olduu zamandan balam ve ancak milletin vicdamndan dogan
ordularla msbet ve kat'i neticelere ayrmhr.
Byk ve necip Trk Milleti! Anadolu'nun kesin zaferini tebrik
ederken sana zmir'den, Bursa'dan, Akdeniz ufuklarndan ordularmn
selametini de takdim ediyorum.
Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi
Bakomutan Mustafa Kemal
A kadem i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 181

1 922 YILINDA ORDUYA VE HALKA


MORAL VERMEK AMACIYLA DZENLENp
BASTRLAN MsAK-I MLL TABLOSU

19 Y/U4IL ord"1l' e Ialki ",oral ermek amaayla dllutlelp btStnlll/l MlJk... Klf tJSIL
TDbJda; llu11ll1111 SIWIII '/lJ/lJ 6Mf1111 ohyJT/lJ/lJ tllrlJUm, 1stik181 MlUfI'ndIIJI tl4r11Dk n beyitlerle
MUstlJfa llemal Pa"'/lJ etrafull lriimeJmnq kalrartu1arn resimleri)IU abrpr.
Solda s";a
1. sra; Ruf Orbay, Bekir Sami KUdul,
. sra; Numtill Pq, MuI/ttin Pq, Gn. AU l1sa" SDbI,r, Geli. c4:Jm llarDbeldr, Geli. Cewst
obalb, Geli. Is"'et IMIIii,
J. s",.; Geli. Cafer Tayyar EIilme, Geli. Ha/iJ llarsalan, SeWtaddin Ad Pq, Marqal Fevd
aAsak, Gen. llemalettil Salt G6e", Gn. Refet Bek,
4. sra; ehit Y. NIvm Bey, Geli. LL4:Jm oa/p.
. - ,.
. , .
. "
" .'
"': ' .'
. .
. '
,
"" i
'. "
ir'fhr / \i/ X .j : .
.
<;t,, (\.. ,f
/ -u,,,, \
,....

'i
,,-. .
,

;'0 0 "'"
/v
1 -
'
: . o '.i:
.
\(

,
... ,'(.. '';' ,-", . ,..:. o,..0 2 o

;;)

i ,J:)
,:!1}
! of "
'\ v ').
,

r o'-;('l'rFr,
\ _r
.. . .
)''. -" :. .""")z.
a /'
\ .

')''f . . :; (" '"'7\.'i\
.' t: .
.LP , " >
.4( G..i<' ,

. .'
i
k "":j ; .--'
/
'w q.:,;,
tw
:Y.:r.:
. i
; p. :
.

i
_.f : i
}1 1' ;r
" . o
i. . i\,'
' "
, i ., if'
.' ' r' mj. ..-w
.,

" U' t:. /:,("";t'(/t;.I(", .


-
. ' .w rI /' I
"c . ---..
.
k >:':.(. ...::.. i
..

L
fJ - :t:ti (/' I)) rf' ;"'.P

1"
r ,. .IJ q"
'
"Y/l'"
' . ,. i n'1" ,
..
.. Jr
t.' t'=:l'i t
"(."
.
. .'
.
:- ' o ' ,
,' .- . . J. .1
m;.J?, ;r'" \)/(.;'{ri 1' r
,.
i
'
i -

, :"!i.
':
' . i

":: ;;/(.1lw';:(.('
...
'9,?-
;;,.!t
:i: :
U;. :, . ;
. '
....

(fi'l'
r/' r" /,I'r,r./A'I'.
j
e
"
a
: . i'; ; ---:1tP !' I'((" " ,'. T. l' i i i
'
. J",
. rl"1.' ,r(,.::-, ,,m ,,119/('(.1 :
Fi ' L
. " .
.' . ,
;'"
. "
i1"" ... : :' ';'
.
. _.
". :: . " j'}!'\' , /,
''.;
. ' tl, ,.- , . m
. ' U ' ,'
i'-< ""'"
.
' .ro
"
' ' . '

hM.. i
.
,,;,t 1 ,r.rif, W ".
f
r:Jf'/ ''f+
.
;rh ,.....ni ,(' .
-
1 f ;' . 1..So i
,
' -
.
. .
. t; ... .. ,
"/
/, """" _-
' '
i
.4 ....
. '
'
r
n

.t..
\
.
'." .
\/"/ v .f.'; 10' -: ,''" i 1
..

.::.:, :;J': !-:: v i1"."1 (, i


, ,,
. "11" ;' ' "'!''tt. ) r4-" .r-f' 1 ,tJ.,--: ' '-
. 0
f' i -
, /: f 1 1'",'./;:o ri; A"',.j ' " .
" <

.
i ('(f1

t',r
. .
,' 1

"
'
. ' ,,'* r,. 'r' i.
:H: i,..i'--;:;". , ;-'." .. / ) 1..r.- , ";' f.:..t;( ,r,.i';Y
' . :
. .. ' .

t
l'

;'">.tr:
'
'
.
-:l'f'f':" rf'"" "f,'f(' j


.
i
o , "
r'\,: ;t; d'l' .]-;;ir,- ".,:.....;... ,.rr. hir /
. :, .: ' '
.
r)": :! f",;.. i , 1 . .
[ t .'il j r,;(';..n .1'((" "'("rJ'? 1.t(' <'
1
/1.';?1(' ' -r ' . ,
' . , , I . . .

Jr.,I \\ .,.. .

o k:...r.
::.:-":r",i, ;'}I .:.;;r. / '1r.' 1 ;.' i'''' """'. ''' 'r
.
. , ' " . : , }. \ "

' '
'. ", ..t;r i
. . ;': ' .
' ='''; ' i . : ;r '
'i' ;(Y. 'i; "J:fi't'1!'!-1 " I
.
!i!i, " ("""[:'' "
.....
:. . .K:. t.i : :: ?': . .j
'
.:'i i,. ;.tr-.: , /rf'/""" 1lj;/, ' .1 .-:' i. 1/...fo(l/"'H I {:t\:1i:: ' :1
.
. .:-
:,K
i':+-'- :=-- -- .;: ' :. :,. . ,- ; . , ' : . ) ,
,:,y" A i ' . "i'i <- . {, l ;" 1'. , . ,rJi(i (; rf/(':;; '
\ J I " Ul ! !l'H s
A kadem i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 1 83

TRKYE HKMET DARE SNDEK VE DARE S


DIINDAK BLGELER BELRTEN CEVAB
TEZKRE

Milli Savunma Bakanl' na


26. . 1926 tarih ve muhakim 102 nolu devlet tezkiresine cevaptr.
1 ) stanbul: 1 Terinisani 1338 Rumi, I Kasm 1922 Miladi tarihli
Byk Millet Meclisi kararnamesine uyularak 4 Terinisani 1338 Rumi,
4 Kasm 1922 Miladi tarihin zevalinden itibaren Trkiye Byk Millet
Meclisi hkmeti idaresine gemitir.
2) stanbul: 6 Terinievvel 1339 Rumi, 6 Ekim 1923 Miladi tarihinde
igal edilmitir. Bu tarihten seferberliin lavi tarihi olan 1 Terinisani
1339 Rumi. 1 Kasm 1923 tarihine kadar seferberliin daire-i mul
dahilinde kalmtr.
3) Byk Harp seferberliin balangc 21 Temmuz 1330 Rumi, 3
Austos 1914 tarihidir. Byk Harb'in bitimi hakknda verilmi bir karar
yoktur. 5 Terinisani 1334 Rumi, 5 Kasm 1918 Miladi tarihinde ihtiyat
erlerinin 1309 Rumi, 1893 Miladi doumluIanna kadar terhisine karar
verilmi ise de, daha sonra Byk Millet Meclisi'nce 21 Temmuz 1330
Rumi, 3 Austos 1914 seferberliine son verilmi nazanyla baklmama
sna dair 8 Haziran 1336 Rumi, 21 Ramazan 1338 Hicri, 8 Haziran 1920
tarihinde verilmi bir karar mevcut olduundan seferberliin sonucunu
Byk Millet Meclisi ordusunun hazara dn tarihi olan 1 Terinisani
1339 Rumi, I Kasm 1923 Miladi tarihi olmak zere kabul icap eder.
4) Trkiye Hkmeti idaresi haricinde kalan memleketler:
a- Irak: Seferberliin balangc olan 21 Temmuz 1330 Rumi, 3 Aus
tos 1914 Miladi tarihinden Musul vilayetinin boaltlmas tarihi olan 30
Terinisani 1334 Rumi, 30 Kasm 1918 tarihine kadar.
b- Filistin: 21 Temmuz 1330 Rumi, 3 Austos 1914 Miladi tarihinden
Halep'in boaltlmas tarihi olan 26 Terinievvel 1334 Rumi, 26 Ekim
1918 Miladi tarihine kadar.
c- Yemen: 21 Temmuz 1330 Rumi, 3 Austos 1914 Miladi tarihin
den Yemen'in boaltlmas olan 10 Kanunisani 1335 Rumi, 10 Ocak 1919
Miladi tarihine kadar Byk Harp seferberliinin daire-i mulnde
kalm olduklan arz olunur.
Erkan- Harbiye Umumiye Reisi
Mir (Mareal)
mza
1 84 Halil nalck

6ZGEMi

1881 ylnda Selan/kte d


gjnii.l896-1899 Asker
oP'e!/me ba.lad, 1 y i a epen
Ocak 1905'te Yw:ba ri.itbestyle ord
Ordu 'da giJrev yapn, 1907'de Kdemli zb o
1 909'da IstanbUl a gelen Harektl Ordunmda Kurmay Balr.am olarak grev gn
Fransa 'ya f!nderifdi. Picardie Manevralanna katld. 1911 Inda IstcmbUl (Ja
Bakanl mn mrinde alpnay: balad, 1911 ylnda ba .Traplusgarp Savanda
Aralk /91 J 'de Ila/ycll1/ar'a liar Tobm Savam linzand. 6 12'de Deme Komutanlna
getirildi. Ekim 19I2'de Ba/ktn Sava/anna kitld. 19J 3 ylmd iftee Militerliine aand.
1913 ylnda Yarbayla ykseldi:.
?fI
srasnda Mustafa Kemal i9 neu Tmen/ kurmak zere Tekirda'da
I9Ij'de Arbmu'na kan lerini Mustafa Kemal'In
011 i au baars -

30 Ekim 1918 Mondros Mliare!resl'nin imzalanmtisindan bir giin onra, 31 Ekim


Yldmm Ordu/an Grubu Komutanlna getil/d/., 1 3 Kasm i9ilI'de Istanbul'a,gelip
Nezareti'nde goreve balad. Mays 191'J'da 9 ncU Ordu Mfettii olarak 1 9 Mays
Samsm'a kii.
22 Haziran I9i9'da Amasya Genelgesini, 23 Temmuz -, 7 Austos I9I9'da Emm.m,
4-11 Eyll 1919 tarihleri arasnlla Sivas KOl1gresini yapt.

23 Nisan I920'de Trkiye Byiik Millet Meclisi'nin almaslyla Trkiye Cumhuriyetinin


kurulmasiyollUlda onemli bir adm atlm oldu. Mustafa Kemal'tn nder/inde Trkiye BiiYiik
Millet Meclisi Kuva-y Mi//iyecileri bir at altnda birletirerekidzenli ordUW meydana
getirdi, Musta]a Kemal'iII ynetimindeki dzenli ordunun. Kurtulu Sayanda kazaiu:J zaferler
, unlardr; " , ., 1 '
-C<lkurov'a. Gaziantep, Kahramanmara, anlurfa SavmmawrJ1919-1921)
-I nci InoniJ Zaferi (6-10 Ocak 1921)
Zaferi (23 Mart-! Nisan 19]1)
.:sakarya Zaferi (23 AusosJ3 EyliJl I9)
" -Bakamutanlk Meydan Muhabesifl6 Austos - 9 Eyll 1922)
19 EYliil 1921 'de Trkiye Byk MilietlJ'iC1i.YiMiS(aja Kemal'e 'Gazi nvann ve Mareal
ri.itbesini verdi, . .

24 'Temmuz 1923 'te itkalanan Lozan Bar Artla.mClS!yla yeni kurula Trk Devleti iin
hibir engel kalmad. 29 Ekim 1923 'te Cumhuriyet idaresi ktbril edildi.Atatrk oybirlii ile ilk
Cumhu'OOktn seildi, ,
-:.:."}::._ ;ATATORK. iO 1938 'deDolmabahe Saraynda saat w j g!!fe hayata
'" ;; eno.zesi 21 938 giin trenle geici ra Etnorafya
topraa verildi. Na 1 0 m 1953 ylnda .Antkaoir' e n
A k adem i k Ders Notlar ( 1 938 - 1 986) 1 85

MUSTAFA KEMAL PAA'NIN ZLK DOSYASI

.. "" . : "': ..\, " \ .

"".#Mt.i';;"-.;..... .L_ ",.... "


.:.:-.(',,:,.(

.....,.. /'t" _
*\t""'''''' k -at(
1 86 Ha l i l na l c k

. ,
\. <..A.'L
, / ' "

t-./j.,.,l ,J ." J.-


-----i. ;.;.....J i dJ..."':'
_.---J;.(, ;;I.- .J1 f
. .. . .
....t
"'

SeLl.l'll cic Koc:a Ka""" pa.- ..&haDdi Ctlmrilk

MCIDvlanDdan lltite.ella (Velat etml, ola.D.)

ALI Raa UeadI"Db Iblduma (oila)

Uza boylu beyu belsJl

SelAnIk
HARBIYELI ATATRK
..u.tata Kemal Efendi

ATATRK'N HARP OKULU


KNYE KAYDI
MSB ARiviNDE BU/.UNAN. ATATRK VE FEVZl PAAYA AIT KNYE DEFTERINDEN TERCME EDIl..MlTtR.

GAZI MUSTAFA KEMAL PAA HAZRETLERI'NIN KNYESI

Ismi. Pedelinin ismi. Memlekfi Gazi Mustfa Kam PIJII Haz/B/Jeli Na'l (Mozuniye) Kaimakm nasb (Y-y) 16 ubsl 329 (191J)
Bsba Adl Ali Riz. MDlazimi sani nsb (To{Jmn) Mi/B/lY (Albay) 19 Mys 331 (1915)
Sic:il Numru \/it Smf 3 1 7-8 PIYADE (1901) MDlazimi vvel nsb (fls/eDmen) A.Ii1Iva (Tu(/Qeno/BQ 1 9 1.1111 332 (1916)
DoDum Trihi Yllzbal nasb 29 KAnunevvel 320 (1904) Ferlk
DuhulD 1 MART 315 (1899) Kd. YllzbaI (KO/*s) 7 Hazi/Bn 323 (1907) Bilinci Fonk
Nasb Binba 14 Tlinsani 327 (19 1 1) MOir (Ma/B"Q 1 9 Ey/DI 337 (1921)

MEMURIYET HAYATI TALTlR :..


;or
SEFERDE CePHeLER. HARICINDE Ve HAZARDA NE YUNAN Ve i HAR81 UMUMIDe 334 (191S) SeNESI 12 K Evvel 322(1906) Beinci A.Ieck1iyf ni"n ::.
GIBI VAZIFeDE VE HANGI MNTKALARDA Ne TALYAN MTERAK:SINDeN 24 T. evvel 329 (1913) Binf18zi Muhs/Bbalmdski Liyaklna msbni 2 ::....
...
i
KADAR MDD GOReVDe BULUNDU(;U HARPLERINDe SONRAKI _na kdem \/it 4 ncO rll1beden Osmani Ni"nl.
334 (191S) SENeSI MTAREK:SINe KADAR) MeMURIYETLER VE T.Sni 329 (19 13) F/Bn.. HOkmeli II/Blndan _len ovslye .
MODDRI VE rOIbe_n LlljyundOner ni"nmm kabulu adesi.
1 26 ,...
BULUNDU(;U 16 T.Sani 330 (1918) 2 Sano Hzli Kdem zmm t:
MINTJKALAR 2 Tmmuz 331 (1915) Tarihli is_ mertut Iftl/B nlZllll/n haJP ...
29 KAnuna"",,' 320 (1904) erluJnl Hart Yzb.s o/a/Bk moda/ylSly/ll.
naelle Uk on:iu. 4 KSani 331 (1915) MUhll8ba AItm liykal m_/y8SIy/I. z
7 Hazi/Bn 323 (1907) NIsb (KOL A(;ASI). 19 Kanun wel 15 Temmuz 331 (1915) 3o Nisan 335 (1919) 27 ubal 331 (1915) AnlI_lIIr muhal8basindan _y 2 sena c
30 ey/DI 323 (1907) Eski 3.OnIl)'ll nkL. 1327 (1911) 15.KoIoII1u KumndallllDna 9. D1u Kall se"'" /udem z .mml.
1
28 K Ewa/ 331 (1915) Demir SaMI> nianyla Illrl hayali im//lCll ::.
9 Haz""" 324 (1907) 3.01u " .S/nik FrluJs Kurmy Bingzi Deme milf8/bpiOino
Subay/a/na. QOnOlIO 19 Aaustos 331 (1915) IBzko/B_n anllmbr.
III1
22 TrinowB/ 32S (1908) 3.01u erluJn h8lfiyesino. KlJInand8n1lal 6. KoIoII1u KumandanllOlno 8 Tmmuz 335 (1919) 19 T.evvel 33 1 (1915) TobdiIon 3 ncO t01boden Osmlni nian.
::::
24 Aaustos 324 (190S) 3.D1u SUby T/imf18h MomuriylJline son 1 9 1.1111 332 (1918) Bir _no kdem zamm (Mil1lvalal l8l1i) 'o
kumsndanllQnl. 21 ubal 327 5 Temmuz 333 (1917) verilmesi hakknda intde. 2II T. sani 332 (1916) M_n 2 nci T1Jlbeden mecidi. w
(1911) Deme 1 1 Kevvel332 (1916) Birselali kdem zamm. 00
19 Tinlvvel 326 (1910) Taknr 3. 01u erluJn
1 7.D1u Kumndnlana
HrtIyoslno. Kumndnla 9 !!YIOL 333 (1917) A Iurya. MaCllisl8n 2 nci rOIbeden hrp
....
31 Aaustos 327 ( 1 9 1 1) E1uu1 Hrtiye Umumiyfsina 9 Tmmuz 333 (1917) /klJl /iyJk.lt Iskoiyo sa/ib ni"n. Amn h_linin ' . 2 nci demr
8IJCllyien 2.01u sal/b rianl8n. 'o
2 Kanunsani 326 (1910) S.KoIon1u erluJn hrtlyosino. 00
14 Ttinsani 327 (1911) Binbsl R0tb8sino Nsb Kumndanlam 14 Tmmuz 332 (1916) Avusturya muhl/Bbl 3 neO t01boden MClliya
14 Ttinsani 329 (19 13) Sofy All,. mllhrliQlne. liyakal mldllylSl.
29 K'nunovvel 329 (1913) Sofya. BelQnJd. Cine III,. 20 Kavvel 333 (1917) 1 9 1.1111 333 (1917) Tbdlen 2 nci rOIbeden Osmanl ni"n.
milho. Va/iahl _nol 23 ey/Ol 333 (1917) Muh",ba Altun imliyllZ modaly...
16 Uba/329 (1913) Kaimkam R0tb8sino NISb /Bfakallllnnd /JImn 18 K,ewe1 333 (1917) Tbdllen bilinci t01boden klnl _.
22 Tmmuz 330 (1914) S_an s. mllhol1no. kBlB1pshl umumisine 19 ubl 334 (1918) 1 nci Iiltbaden Almn KuronrJ6pns nian.
19 Mys 331 (1915) Mi/B/lY R0tb8sino Nsb 21 T.Sani 339 (1923) Knnz yail "rlUi ISTIKLAL MADALYAS
19 Mys 332 (1916) Mitlivs Ratbesine Nisb 17 Aaustos 334 (1918)
19 Ey/DI 337 (1921) MOir Ratbesine Nsb 7.01u K,laml "' .
30 Ttinevvel 339 (1923) REISI CUMHUR / .
.. T , ."
23 Ey/Ol 334 (1918) Fhri
Yawl1ln m.ne
L
;. ,: -. . '\
rr''\i . t
YUKARDAKI BILGILER DeFTER KA YnARNN AYNS O/.UP. BAKA BIR BILGI YOImJR. 12 !!YLL 2002
....
00
.....
/ lKA

AiJi
T
1 A.I.
1
SVL.ME. PERSONEL ALSA Y
=,,"I"
.....,.. :'K {
MUTERC/, MS8 ARIV MDR
1 88 Halil nalck

Mustafa Fevzi AKMAK


Marea/ ( 1311-P. 7)

6ZGEM1J
1876'da btul7ul'da dodu. Ali Suni Bey 'in oludur. 29 Nisan 1893 'te Har;p Okuluna
girdi. 28 Ocak 1896'da Piyade Temen Ttbesiyle mezun olarak Kurmay snjna _aynd.
25 Aralk 1898 'de Kurmay Yzba Ttbesiyle Harp A,kademisini bitirerek Genel Kurmay
4 nc ubesine atand. 11 Nisan 1899'da 3 -nc Ordunun Metrovie'deki 18 nci Tmen
Kurmaynda grevlendirildi_ 6 ubat 1901 'de Kdemli Yiizbal, 48 Nisan 1902'de
Dinba, 19 Temmuz 1906'da Yarbay ve 1 7 Aralk 1907'de Albay oldu. 29 Aralk 1908'de
:l1Jlca Mutasarrf1l_ ve 35 nci Thgll)' Komutanlna getirildi. fIl ubat 1909 tarihli
Rutbelerin Tasfiyesi Kanununa gre Binbasla indirildi. 27-Temmuz 1910'da Kosova
Kolordu Kurmay Bakanlna atand. 29 E yll 1910'da TJli!;i.%rbayla yiilcseltildi.
15 Ocak 1911'de Genelkurmay 5 nci ube Mdro ofdu. 18 Nisan'qa Jkodra
Kolordusu Kurmay..Bakanlna atand. 2 Ekim 1911 'deJ'Bat Rumeli'ye talyanlara
kar savunmak uzere lcurulm olan Bat Ordusu', Kurma}' Bakan olarak
grrNlendirildi. 3 Temmuz 1912'de Yakova Tmen Komiitan Vekilliine, 6 Autos'ta
Kosova Genel Kuvvetler Komutanl Kurmay Bakanlina, 29 Eylfde Vardar Ordusu
Komutanl 1 nci Sube Mdrlpne tayin edilerek Balkan Sava'na katld. 2 Austos
1913 'te Ankara ReaifTmeni, 6 Kasm 1913 'te 2 nci Tmen Komutan oldu. 24 Kasm 'da
Albayla ve 2 Mart 1914 'te de Tmgenerallie yJrs Jiltildi.
Birinci Dnya Sava 'nda 2 nci KaJlr!!s Kolo Komutan, Diyarbalar 2 nci Ordu
Komutan, Filistin Cl!Jlhesinde 7 nc Ordu .J(pmutan olarak grrN yap . t. Savataki
baansndan dolay T irk veyabanc harp mallalyalan ile dllendirildi. 28 Temmuz

f 1918 de . Korgenerallie terJI ettirildi. 24 Aralk 1918'de Genelkurmay Bakanlna


etirildi. 14 Mays 1919'da 1 nci Ordu Mfettiliine atand. 31 Aralk 1919'da As
Ura yesi oldu. 3 ubat 1920 'de Ali Rza FOfa Kainesinde Harbiye Nazrlna atand.
7ceri
Nisan 'da Salih Paa'nn istifa etmesyle Anadolu 'ya "gemeye karar vererek
Kuruluna Kozan M,iIIetvela7i olarali takdim edildi. 3 Mays 'ta Milli Mdafaa Vekili oldu.
1 7 Nisan'da fstanl7ul'dan gizlice aynd. 27 Nisan 'da Ankara'ya geldi. TBMM Genel

fif
24 Ocak 1921 'de Icrq Vekiliiii Heyeti Reisliine ve Milli Mdafaa Vefilliine seildi.
2 Nisan'da II nci nn Zaferindefl hizmeti nede i le
- 16 Mays 'ta fcra Vekillii Heyeti Reisligi ve Milli Mda aa Veki iindn stif a etti ise de
' eneralliie ykseltildi.
19 Mays'ta da xeniden seildi. 5 Austos'ta isti a eden. smet Paa'nn yerine
GenelkUrmay Vekilliine seildi. 12 Temmuz 1922 'de, GenelkUrmay Vekleti CorrNine
)Ieniden seadi. 26 Austos'ta balayacak Byk Taafruz iin 25 Agustos't.
Kocatepe'deki adrl Ordugaha intikal etti. 30 .Austos <Zaferi'nden sonra 3 Eylul
1922'tfe Mareallie yij,kseltil di. 27 Ekim 1922'de smet PdSi'nn Hariciye Vekili olmas
zerine, Genelkurmay Vekilliini korak Bat Ce2.i 'Komutanlna atand.
.
II nci Dnemde Istanl7ul'dan MilletVekIli -a8Tiii. 14 tos 1923'te Genelkurmay
Vekili seildi. Cumhuriyetin ilan zerine 3 Mari1924'te Genel Kurmay Bakan sfatyla
grevini srdrd. 30 Ekim 1924'te Milletvekilliinden ekildi. 23 yl GenelKurmay
Bakanl grevinde l7ulunduktan sonra 12 Ocak 1944'de ya snnndan emekliye
aynd.
VIII nci Dnem iin 26- Temmuz 1946'da yaplan seimlerde Demokrat p'arti
listesindeJl bamsz Jstanl7u1 Milletvekili seilerek 5 Austos 'ta Meclise katld. 10 Nsan
1950'de stanbul'da vefat etti.
A kademi k Ders N o l a r ( 1 938 - 1 986) 1 89

Smh
Dnor' . (LIII-(L-'/ ) -l' o
Raw. : - Safal...1t Cedveli
Sra
)lo. ua1 Cevap
i i,..;
i ;n_k .... tat_ nU En9ll1<
r-;'---------------r----------------------------------
2 1 Ptdcrii,.. ilIN. Ali fir"l.

n!>:!/ 12/1 i - :A ac/I876 o

'laril,i dlrul"

i IIICIltIlT i. ...... rrtifli


.rill
8 son .rW""rt frll; .tuho

8 Tel:ai tarihi 12/.UoXllnn/IH4 ten lUtDren.

11 Lt.ol ,:bdiJii LLL. Mdd1ndon dolo,: o

i :! Ciltrli m.fiIL'iyn/ri:i J,;:znol;

YOkoUT.

H l't:nan ...rp ZMIR" Yola.-.

15 /aJyart ,'rp .;uuu

17 Do)-n;;. barp !NIUI" 16/I ohgrin/a;:Q i :/l o!'o .1D/33t

lrik/lit harp .:our.II\, e/U1oGn/3 , 1!:/A lltl.OD/:39

g Tol""'
ut bd".. ;,N"n

20 Km:.i MI,e:"w.rlik :a,."" .:a. il,;ed...,.u.n ArllnDrodll ,n.l4:.r.

21 60. c:. Ilt1d,le ",wibintI' ll ...... hdJ.of.,

J/.....k<u< D/RWiL iL..,.,. .;;Et.


22
;",w(o!i mjjJJcr
23 .'li.';).<, ..iidJ.,;
21 1/""I{i ._IM" '''JlJI ."e
25 JLYUrlnplt .u!rci

2H :l/tI/iTen miJJ.:ai
:k r is.: !U1"flOt.'oi

Vefat edenler b..kkuda


Il r: .lO :u IllUlr. .1I1lU'" a:r.w1- lJ:nc (:':4) ,I. t.tIor .,HfIZ' .1 ffi"...s .: eJ'"CII i- ....Mitr iIrr h!._""'.

2 i Tonk; .,q."
1 90 Ha l i l n a l c k

smet NN
Orgeneral ( 1319-Sah. Top.l )

OZGEM1j

1884'de lzmir'de dodu. Hac Rait Bey 'in oludur. 14 ubat 1901 'de Topu
Okuluna girdi. 1 Eyll 1903'te Topu Temen rtbesiyle mezun oldu. 26 Eyl/ 1906'da
-Harp AWemisinden Kurmay Yzba riilQesiyle mezun olarak 2 nci Ordu emrine
verildi. 13 Ocak 1908'de 2 nci Svari Tmeni Kurmaynda gm ald; 7 Kasm 1908'de
qJt
Kdemli Yzba oldu. 26 ubat 191J 'de nce Yemen Kuvay M ttebe Komutanl
L
Bakan olaralc grev yapt. 26 Nisan 1912 'de Binbala t erf!..J
Kurmaynda, sonra ubat 1912'de Yemen Kuvay Umumiy{ omutanl Kurmay
tti.
2 Nisan 1913'te atalca ordusu Sa Cenah Komutar..rlnda grev alarak
Balkan Savana katld. 15 Ara/k 1913 'te Genelkurmay I't
..
ubede, daha sonra 1 nci
;s
29 Kasm 1914'te Yarba:fl.ga yliltseldi. 2 Aralk 1914'te
Ordu 1 nci ube Mdrl Kurmaylnda, 3 A tos 1914'te 1 nci Ordu
Kurmaylnda grev ald.
2i
Genel Karargah 1 nci ube Mdr, 9 Elcim 1915'te
t Ordu Kurmay Bakan oldu.
14 Aralk 1915 'te Albayla yltseldi. 12 Ocak 1917 e 4 nc Kolordu Komutan. olarak

.
Harbiye Nezareti Mstearlna getirildi. '.
7
Kafkas Cephesine, I Mays 1917'de 20 nci Kolo u ve 20 Haziran 191 Z'de 3 nc
Kolordu Komutan olarak Filistin ve SUriY Ce ' lerine katld. 24 Elcim J918'de


19 Mart 1920'de istanbul'dan gizlice kaarak 9 Nisan'da Ankara'ya geldi. Biiylc
Millet Meclisinin almas hazrlk/anna katld. 23 Nisan '1920'den itibaren Edime ,
Milletvelcili sfatyla TBMM'nin iiyesi oldu. 3 Mays 1920'd:, Genelkurmay Bakan oldu.
10 Kasm 1920'de bu grevi sakl kalmak ve Genelkurmay l kanlna Milli Savunma
.
Bakan Fevzi akmak vekalet etmek zere ordu komutan yet iyle Bat Cephesi Kuzey
Kesimi Komutan oldu. 1 Mart 1921' de Tmgenera/lie eldi .A Mays 1921 'de
Erkan .. Harbiye..i Umumiye Velcili ve Bat Cephesi Komutan ldu. 5 Austos 1921'de
..Bat Cephesi Komutan ve Mudanya Konferansnda Tr Heyeti Bakan oldu.
31 Austs 1922'de Korgeneral/ieylilrseldi. 27 Elcim 1922'de /eri Bakan ve Lozan
".
Bar Kongferansnda Trlciye Badelegesi oldu. 30 Ekim 1 23 'te Babakan seildi.
' . , ',
30 Austos 1926'da Orgenera/lie yltseldi. 30 Haziran 1911'de askerlikte,! , e,!,ekliye
aynd.
''
' , ' ,
.. Katld Balkan, Birinei I)nya ve istiklal O
/a'd, smanl, ' Alm ,
AvusturyaMacaristan DevletlerlnceeitJi.nan rll' J!!
da istikldl Madalyas ile d/lendirilmtir.
P ,u .
dalyalarla ve TBMM. tarafndan
'
,
'

23 Nisan 19iO'den itibaren i9 72'ye kadar btn dnemleide TBMM iiyesi olarak

bulundu. 25 Ekim 1937 tarihine War Babalcan ve ayn zamanda ek grevle .. 1 Ocak..
28 ubat 1929'a War Milli Eit'm Balcanl, il Kasm 193-14 Mays 1950'ye /r:adar
drt devre Cum,hurbakanl, 20 Kii.rm 1961 ..5 Mart 1965'te Babakanlk yapt,
25 Aralk 1973 ylnda vefat etti. ,"
A kadem i k Ders N o t l a r (J 938 - 1 98 6 ) 191

GARP CEPHES KUMANDANI SMET PAA'NIN


NAN VE MADALYALAR LsTE S

' . ...:....-. .J.J.!.. .- ..., G' ;



- al .-
----"
---
" _ u ....r""
..,. _ - v
... .. ., .
.:; ';';'.;r;_
-::"..t ..,u."-,)f
,-
...
. .. ",.;

\r .-.." .... ..:.... ':..

:. s, \ .

"' ''' '' ''! ... ...... -

4 v.;""
.. . ,,"' :-...
' , ..:.:
.1- , ' .
4 \.:1. _ ... 't..,\,
1' : "<\ .;
1 92 H a / i l n a/ c k

STKLAL SAVAI'NAAT ERKAN-I HARBYE LE GARB CEPHES


KUMANDANUC 269 NOLU DEFfERNN 2 Nc SAHFEsNDEN
KARTLMTR.

SJ..!BEI
ERKAN-I HARB MRLVA (zeri izilmi)
TOPU FERK SMET PAA BN RED BEY NANI VE MADALYALARI

ZMR MUHARABE GM LYAKAT MADALYASI


300 (1-319) DORDNC OSMAN NANI

DUMUL: 316 KNc ALMAN DEMR SALB

HABI: 10 KANUNSAN 337 ALTUN MAA RF MADALYASI

HARB MADALYASI
KNYENN ZERNDE NAKL MUHAREBE GM MTYAZ MADALYASI
YAZLDR. MUHAREBE ALTUN LYAKAT MADALYASI
KNYENN ALTINDA: HARcYE KILu KNc RTBEDEN MECD
VEKALETNE TAYN DUYURULMUTIJR. KILILI KNc RTBEDEN OSMAN

KNc RTBEDEN ACIL RUZ

MUHAREBE ALTUN MTYAZ

BYK MLLET MECLs TAKDRNAMES

BALKAN HARB'NDE SEFER KIDEM

ZAMM 2 SENE

SEFER KIDEM ZAMMI 3 SENE

331 de SEFER KIDEM ZAMM 3 SENE


ARK DAHUL HARBNDE KIDEM ZAMMI 1 SENE

9
o o o o

1110 B OLUM
OSMANL
MPATOUGU
TAJR!HNE
w BAIQ I
NSZ

AlESEE (Milletleraras Gney-Dou Aratrmalar Dernei)


Prehistorya' dan gnmze Balkan tarihi ve kltr zerinde tm dn
yada alan bilim adamlarn bir araya getiren kapsaml bir uluslararas
organizasyondur. Cemiyetin merkezi Romanya, Bkre'tir. Balkan tari
hinin Romen byk aratrmacs N. Jorga, Balkanlar Avrupa tarihinin
ve kltrnn bir paras saymaktayd. Jorga, Balkan (kelime Trke
dalk blge demektir) terimi yerine Gneydou Avrupa terimini tercih
etmekteydi. Romen tarihiler de bu gelenei izleyerek cemiyete ayn
ad vermilerdir. AlESEE, Trkiye dahiL, Balkan devletlerine ncelikle
yer vermi, ayn zamanda tm dnyada Balkan incelemeleri zerinde
alan uzmanlar ye yapmlr. O zamanki statye gre merkez ida
rede Balkan devletleri (Trkiye dahil) temsilcileri daimi yedir, her iki
ylda bir toplanarak cemiyetin faaliyetleri zerinde rapor yazarlar ve 5
ylda bir yaplmas kararlalrlan kongrenin hazrlklarn yrtrlerdi.
Cemiyetin toplantlarna Trkiye'yi temsilen, uzun yllar katldm
ve Balkanlar gezdim. Stat uyarnca 1972-74 yllar arasnda cemiyetin
bakanln yaptm, Trkiye temsilciliim bugn de devam etmektedir.
Halil nalck
OSMANL MPARATORLUGU TARHNE
KUBAK
(1969 Sofya Kongresi'ne Rapor)!

Dnemler
Osmanl mparatorluu'nun douu sorunu zerine . Dnya
Sava'ndan sonra derinlemesine yaplan incelemeler, bu sorunun Sel
uklu Devleti tarihi erevesinde bat udannda (serhad) gazi Trkmen
beyliklerinin kuruluu sorunun bir paras olarak deerlendirilmesi
gerektiini gstermitir.2
Seluklu Devleti'nin smr blgeleri Akdeniz, Karadeniz ve Bat
ucu olarak rgtlendirilmiti. Her blgenin banda Seluklu sulta
runn grevlendirdii bir bey bulunurdu. Bu udar daha 13. yzylda
Denizli (Tonguzlu), Karahisar (Afyon), Kastamonu, klasik slam-Trk
medeniyetinin yerletii merkezler olarak gelimiti. Daha ileride da
lk blgelerde yan-gebe savaI Trkmenler, kaynaklardaki deyimle,
Etrak-i Uc srund.3 Onlar arka blgelerde egemen Ortadou kozmopolit

Bu yaznn asl Milletleraras Gney-Dou Aratrmalar Dernei [AIESEE)'nin Sofyaaki 1966


Kongresi'ne bir rapor olarak sunulmu ve kongrenin tutanaklar [Actes du Premier Congres
nternational des Etudes Ba1kaniques st du Sud-Est Europeen, III, Sofya 1 969) iinde baslmtr.
Burada baz eklerneler ve yeni bibliyografik notlarla Trkesi verilmektedir.
2 Bkz. Fr. Giese, "Das Problem der Entstehung des Osmanischen Reiches, dons", Zeitschrift for
semitistik und verwandte Gebiete, t. II ( 1 924), 24227 1 ; W. L. Langer and R. P. Blokei, The Rise
ofthe Ottoman Trks and its Historical Background, dans: Ameircan Historical Review, XXXV II,
1931, pp. 468-505. M. Fuad Kprl, tes Origines de I'Empire Ottoman, Paris 1 935; Trkesi:
Osmanl imparatorluu'nun Kuruluu, Ankara: TTK, 959; idem, "Osmanl mparatorluu'nun
Etnik Menei Meseleleri," Belleten, VII ( 1 943), 2 1 9-314; Paul Wittek, The Rise ofthe Ottoman
Empire, London 1 938; H. na1ck, "The Question of the E mergence of the Ottoman State,"
International Journal of Turkish Studies, 2-2 ( 1 98 1 -82), 7 1 -79.
3 K. Aksarayi, Mslimeret'l-Ahbilr, yay. O. Turan, Ankara 1 944, 1 02 - 1 10; Udarda sosyal koullar
iin bkz. P. Wittek, Das Frstentum Mertesche, Studie zur Gesch. Westkleinasiens im 13.-15.
Jahrhundert, stanbul 1 934, . Blm; M. Kpr, ibid., III. Blm; H. nalck, "The Ottoman
Turks and the Crusades, 1329- 1 522; A History of the Crusades, Vol. VI, yay. K. M. Setton, H. W.
Hazard and N. P. Zacour, Maclison: The University ofWisconsin Press, 1 989, 222-230; idem, "The
Emergence of the Ottomans," The Cambridge History ofSlam, yay. P. M. Holt, A. K. tambton,
B. Lewis, Cambridge 1970.
A kadem i k Ders N o t l a r ( 1 9 3 8 - 1 98 6 ) 1 97

kltrnn, hayatnn ve merkezi devlet siyasetinin etkisinden uzak ve


bunlara karydlar. Uelarda dini yaama eski Trk gelenekleri egemendi.
Orada aktif elemanlar kendini gazaya adam, aldg ganimetle yaayan
alp-erenlerdi. Dini yaama Rafz (heterodox) derviler, abdal adyla
tannm Trkmen babalar yn veriyordu.
1261'de Seluklu sultam zzeddin Keykav1is, Mogollann korudugu
ve destek verdigi rakibi karsnda yandalaryla birlikte udardaki bu
Trkmenlerin yanna sgnd ve sonunda Bizans'a kamak zorunda kald.
Keykavs'la ilgili bir olay Balkan tarihi ve slamlamayla yakndan ilgili
bir gelimeye yol amtr: Onu destekleyen Trkmenlerden krk kadar
Trkmen obas Bizans topraklarnda ona katlm ve Bizans imparatoru
tarafndan Dobruca'ya yerletirilmit. Orada onlar ky ve kasabalar
kurmu ve gl Altnordu emiri Nogay'n korumas altna girmiler
di. Nogay Mslman'd ve Trkmen babalarndan olup Bakana'da
slamiyet'in yerleip yaylmasnda nderlik eden nl Trkmen baba
s Sar Saltuk'un etkisi altndayd.4 Paul Wittek'e gre bu Trkmenler
Keykavs'a bagllklar dolaysyla Keykavs / Gagavuz adn almlar
dr.s Bunun yannda Balkan Trklerinin byk destan Saltukname'de,
Baba Saltuk slamiyet'i yaymak iin savaan bir gazi olarak gsterilir.
Sonralar Osmanllar bu blgeyi kontrolleri altna alnca Balkanlar' da uc
kuvvetlerinin ve Rafz hareketlerin zellikle Kalenderiligin, AbdalIgn
yaylnda balca odak noktas olacaktr. 1 299' da Nogay lnce bu
Trkmen grubu koruyucularn kaybettiler. Keykavs halknn bir bl
Anadolu'ya dnmeye alt. Kalanlar ise Hristiyanaarak Gagavuz ad
altnda varlklarn srdrdler.
Mogollarn Sultan Mesld'u Konya tahtna yerletinneleri ve onun
rakibini destekleyen Germiyan uc Trklerine kar harekata girimeleri

4 Bu kaynak hakknda bkz. M. Fuad Kprl. "Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar,"
Belleten, VII ( 1943). 430-44 I ; Ebu' Hayr Ru mi Saltukname. yay. F. z, . Tekin, Dou Dillerinin
,

ve Edebiyatlarnn Kaynaklar No: 4. Cambridge. Mass.: Harvard University P. 1973- 1976.


5 Bu olay iin bkz. P. Mutafiev. Die Angebiiche Einwanderung von Seldschuk-Trken in die
Dobrudscha im XIII. Jahrhundert; H. W. Duda. "Zeitgenssische Islamisehe Quellen und das
Ouznlme des Jazyyoglu Ali zur angeblischen Trkischen Besiedlung der Dobrudseha im
1 3. Jhd. n. Chr.: Ba/garska Akademia na Naukite i Izkustvata. kniga LXVI- I , 2, Sofia 1943; T.
Kowa1ski. "Les Turks et la langue turque de la Bulgari edu NordEst. Pols," Akad. Umiej. Mem. de
la commission Orientale. no. 16. Craeow 1 933; P. Wittek. Yazijioghlu Ali on the Christian Turks
of the Dobruja:' BSOAS, XIV3 (1952). 639668; Arab kaynaklar iin bkz. W. de Tiesenhausen,
Altmordu Devleti Tarihine Ait Metinler, Trke evirisi: . H. zmirli. Istanbul 1 94 1 . 169218,
274-283: H. lnalck. "Dobrudja," EI', II, 610613.
1 98 Halil nalck

zerine Trkler gzlerini Bat'ya, Bizans topraklarna evirdiler. Bylece


Bat Anadolu, Germiyan subalar tarafndan fethedildi ve 1290-1310 yl
lar arasnda Aydn, Saruhan ve Karesi beylikleri ortaya kt. Bu beylikler
Osmanl Beylii gibi Seluklu snrlar tesinde fetihle domu yeni bir
Trkmen beylikleri halkas oluturuyordu.6 Osmanl Beylii'ni de ieren
Bat Anadolu beyliklerinin tarihini incelerken balca iki faktr, gaza ve
g, zerinde durmak gerekir. Bu beyliklerin siyasi rgtlenmesinde
Moollardan kap udara gelen Seluklu askeri nderleri balca rol
oynamlardr.

Gazi
Balangta Seluklu snrlar iinde kuzeyde Kastamonu udarnda
gneyde Denizli beyleri 1283'ten sonra da Germiyan beyleri aktiftiler.
Fakat ikinci dnemde bu beylerin emrindeki kumandanlar veya Trkmen
boy-beyleri snr tesi Bizans Anadolu' sunda fethettikleri topraklarda yeni
bamsz beylikler kurdular ve tekileri arka-blge beylikleri durumuna
drdler. Aydnolu Mehrned Saruhan ve Karesi Beyler, Germiyan
uc beylerinin sbalar (kumandanlar) idiler. Osman Gazi ise Kasta
monu beylerinin emri altnda bir boy-beyiydi. Bizansl ada tarihi
Pachymeres ile eski Osmanl rivayeti karlatrlnca u gerek ortaya
kmaktadr: Kastamonu beyleri Bizans'a kar gaza hareketini gevek
tuttuklar zaman Osman udarn en ileri blmnde gazay son derece
atlganlkla srdrm, bylece bu yanda gazileri yanna ekmi, onlarn
gerek nderi durumuna ykselmitir. Onu beylik kurucusu byk bir
gazi nderi durumuna karan baar ise eski Bizans bakenti znik'i
kuatmas ve 1302 yaznda Bapheus'da (imdi bu yerin Yalova'dan 10
km douda Yalak-ova/ Hersek ky olduunu belirlemi bulunuyoruz)
Bizans imparatorunun gnderdii orduya kar basknla kazand za-

6 Bat Anadolu'daki bu beylikler iin zellikle bkz. P. Wittek, Das Frstentum Mentesche; H. Ed
hem Eldem, Garbi Anadolu'da Seluklularn Varisleri, stanbul 1 926; 1. H. Uzunarl, Anadolu
Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1937; Himmet Akn, Aydnoullar
Tarihi Hakknda Bir Aratrma, Ankara 1 946; 1. Melikolf-Sayar, Le Destan d'Umur Pacha, Paris
1954; P. Lemerle, LEmirat di\ydn, Byzance et rOccident, Recherches sur "La geste d'Umur Pac
ha", Paris 1957, B. Flemming, Landschajtsgeschichte von Pamphylien, Pisidien und Lykien im
Spiitmittelalter, Wiesbaden 1 964; Y. Ycel, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar, Ankara:
TTK 1 99 1 ; H. nalck, "The Rise of the Turcoman Maritime Principalities, Byzantium and
Crusades;' Byzantinische Forschungen, iX, 179-219.
A k a de m i k Ders Notlan ( 1 938 1 986) 1 99

ferdir? Bu zaferle kendisi ve kendisinden sonra oullar udarda rakipsiz


bir nfuz ve evket (charisma) kazanm bylece hanedan ve Osmanl
Devleti kurulmutur (1301). Son aratrmalar daha Osman Bey dneminde
beylik kurumlarnn hakkyla kurulmu bulunduunu ortaya koymak
tadr. Osman' m bir kabile reisi mi (F. Kprl) yoksa bir gazi rgtnn
ba m (P. Wittek) olduu tartma konusu olmutur.s Gerekte o, ucda
Kay airetinden yar-gebe bir Trkmen grubunun ba da olabilir
(F. Smer). Fakat yle grnyor ki sonralar Rumeli'de grdmz
Turahanlu, Evrenuzlu aknclar gibi Osman'm evresindekiler, yani
"Osmanllar" da daha okher yandan gelmi gazlerden garip-yiitlerden
olumutur. Eski Osmanl geleneinde9 o garipleri, yani yerini yurdunu
brakp gelmi savalar gzeten bir babu olarak gsterilir. Osman
herhalde Germiyan beyi Seluk Devleti'nin st basamandan bir bey
deildi. br taraftan Akpaazade'nin iddia ettii gibi bir oban da
deildi. Osmanl geleneinde Osman'n etrafndakiler yoldalar, nkerler,
gaziler, ahller, faklar ve dervi-abdallard.1o O fethettii yerleri onlara timar,
valf ve mlk olarak datmaktayd. Gazi Mihal gibi Bizans snr askeri
nderlerinden bazlar da onunla birlemilerdir. Mihal' e yaplm zengin
toprak temlikleri 15. yzyl tahrir defterlerine gre hala Orta Sakarya
blgesinde onun torunlar elindeydi. Aslnda devlet kurucu askeri e-

7 G. Pachyrneres. Kitap X. Blm 25; E. Zachariadou, "Pachymeres on the 'Amourioi' of Kasta


monu," Byzantine and Modern Greek Studies. Vo!. 3 ( 1 977), 5770. Kr. Neshri. Gihdnnilmll, i.
cod. Menzel. ed. Fr. Taeschner. Leipzig, i 95 1, 32; H. tnalck. "The Rise ofthe Ottoman Dynasty:
The Siege ofNkaea and the Battle of Bapheus:' Conference on the Ottoman Emirate. 1 300- 1 389.
1 1- 1 3 1anuary 1 99 1 , Institute for Mediterranean Studies. Rethyrnno.
8 Giese'ye gre. ibid. al! rgtne katlm idiler ve bu rgte egemen ilkeler Osmanl Devleti'nin
kuruluunu salayan dinamik bir temel oluturmutur; H. Gibbons. The Foundation of the
Ottoman Empire. London izleyen C. A rnakis llk Osmanllar. Atina (Yunanca) Rumiarn slim
.

kabul ve Trkmenlerle sosyal kaynamasn savunur.


9 Osmanl tarihinin ilk yzylna ait Osmanl rivayetleri balca iki bamsz rivayet haline gelmitir.
Bkz. H. nalck, "The Rise of the Ottoman Historiography," Historians of the Middle East, ed.
B. Lewis-P. Holt, London. 1 962. 1 52 - 1 67; V. L. Menage. Neshri's History of the Ottomans. The
Sources and Development of the Text. London, 1964.
i O The Trave/s of bn Battuta. ed. and. trans!. Sir Hamilton Gibb, Cambridge 1 958. 4 1 9. Ahiler
hakknda bkz. F. Kpr. Trk Edebiyatnda lk Mutasavvjla r stanbul 1 9 18, 237242; Fr.
.

Taeschner. "Beitriige zur Geschichte der Ackis in Anatolien ( l 4. - I S. lhdt) auf rund neuer Qu
ellen," Islamica, IV ( 1 93 1 ). 1 -47; idem. "Akl!:' EI'; A. Glpnarl, "Burgazi ve Ftuvvetnlmesi:'
lFM, Xv, 1 935, 76- 1 54. "eyh Seyyid Gayb! olU eyh Seyyid Hseyn'in Ftuvvetnamesi:' lFM.
XVII, 1 955-56, 27-72, metin, 73-126. Abdallar zerinde bkz. H. nalck, "Sultan and Dervish:
On Analysis of the Otman Baba Viayetnamesi." The Middle East and the Balkans under the
Ottomans, Bloomington 1992.
200 Ha l i l n a l c k

kirdek Trk-Mool step devletlerindeki gibi Osman' a bal bu nkerler,


Roma comitatusu gibi ortaya kmhr.
1332 veya 1333'te bu blgeleri gezmi olan bn Battuta ahileri, Trk
menlerin lkesinde kyde ve kentte her yerde sosyal rgtlenmenin
en nemli elemanlar olarak grmtr. Ariv belgeleri de bunlarn
udardaki zaviyelerinde yolcular konuk eden, yaylmada, yerlemede
ve Trk kylerinin kuruluunda nemli rol oynadklarn ortaya koymak
tadr. Jl ehirlerde ahilerle beraber en ok faklar uc bey lerine fetihlerini
rgtlemekte yardmc olmular slam hukukunun ve arka blgedeki
merkezlerin slami ynetim ve kltr kurumlarn getirmilerdir. bn
Battuta Bat Anadolu'da kurulan beyliklerde beylerin yannda daima
danman olarak bu faklar bulmutur.12 Osmanllarda andarl fakih
ailesi ayn durumda olup ilk dnemde devlet idaresini tmyle kont
rolleri altnda tutmulardr.

G
Batda gazilerin fethettii verimli topraklara doudan ve
Anadolu' dan youn g hareketini Osmanl arivlerindeki vakf ve
tahrir defterleri tamamyla dorulamaktadr.13 Bu glere sebep olarak,
Orta Anadolu' daki i kargaa kadar Mool vergi siyaseti ve basks da
ileri srlmtr. Bahya doru aralksz gaza ve fetih hareketinin temel
nedeni olarak bu gleri ve nfus basksn gerek faktr sayanlar hakl
grnmektedirler.14 Gerekten 14. yzyldaki fetihler youn bir g ve
yerleme hareketi ile birlikte YTm bylece Bat Anadolu ve Trakya
hzla Trklemitir.
Fetih ve yerleme hareketi Bah Anadolu beyliklerinde Ege Denizi'nde
ister istemez durdu. 1330-1345 yllar arasnda deniz yoluyla Balkanlar' da
gaza nderliini Aydnolu Umur Bey zerine almtr. IS Ondan sonra

II Bkz. O. L. Barkan, "Kolonizatr Trk Dervileri," Vakflar Dergisi, II, 1943, 279-386.
12 lbid.
13 O. L. Barkan, ibid.; idem, "Osmanl mparatorluu'nda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak
Srgnler," FM, stanbul, Xv, 1953-54, 209-237; H. nalek, "Ottornan Method of Conques;'
A. Glpnarl, Studia Is/amica, I1, 1954, 122-129.
14 Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-sldm Medeniyeti, Ankara 1 965, 2 1 1-216; H. lnalek,
"The Yrks, Their Origin, Expansion and Eeonomic Role," Orienta/ Carpet and Textile Studies,
yay. W. Denny, Londra 1986, 39-65.
15 Bkz. P. Lemerle. L'Emirat d:Aydn. Byzance et /'Occident. Paris 1957; kr. H. nalek. "The Rise of
the Tureoman Maritime Principalities. Byzantium and Crusades:' Byzantinische Forschungen.
iX. 79-217.
A kadem i k Ders Nolar ( 1 938 - 1 98 6) 201

Osmanllar corafi durumlar sayesinde bu hareketi Balkanlar'da sr


drebUecek tek beylik olarak kald. 1 345'ten sonra Anadolu gazileri
Osmanl bayra altnda toplanmaya baladlar.
Uc gelenei ve aralksz gaza, yerlemede ve Osmanl
mparatorluu'nun kuruluunda gerekte temel dinamik faktrdr.
Osmanllar gle glenerek uc gazi geleneiyle 15. yzylda btn slam
dnyasnn koruyucular roln benimseyeceklerdir. slam evrenselliini
simgeleyen gaza, dnya egemenlii iin byk atlmlarn devletin askeri
karakterinin ve sk merkeziyetiIiin ana ilkesi olmu ve sonuna kadar
yle kalmtr. Anadolu' da lhanl egemenliinin zayflamas Balkanlar'da
Bizans egemenliinin kmesi zerine ortaya kan yeni gler arasn
da corafi konum g ve gaza bu iki blgede stnlk kurma ansn
Osmanlara balamtr. Osmanllarn Avrupa yakasnda Gelibolu'da bir
kprba kurmalar gerekten bir dnm noktas olmutur.

Balka nl ar'da Yaylma: Yeni Uelar, Osmanl Yaylnn Genel


Koullar
Sultan Orhan'n byk olu Sleyman Paa 1352'de Gelibolu'nun ku
zeyinde Tsympe (Cinbi) Kalesi'nde Bizans mparatoru V. Kantakuzenos'un
mttefiki olarak yerleme imkan buldu. Bu kaleyi Balkanlar'da yaylma
iin bir kprba olarak rgtledi. Bunun hemen arkasndan Aydnak' ta
ki kk Osmanl donanmas ile 3.000 kiilik bir orduyu Gelibolu'nun
7-8 km kuzeyinde Kozlu-Oere'ye kard ve iki deniz arasnda hakim
stratejik tepeleri, bu arada Bolayr ve Hexamilion (Ortaky)' ele geir
di.16 1354 Mart' nn birini ikisine balayan gece bir yer sarsnts Gelibolu
ve teki kalelerin surlarn yknca, hemen bu kaleleri ald ve onara
rak gl harekat sleri haline getirdi. Anadolu'dan abucak geirdii
Trkmenleri bu noktalara yerletirdi. Bylece Rumeli'de Paa Sanca,
Osmanl Rumeli'sinin ekirdei kurulmu oldu. Orhan'n yapt vakf
larn vakfiyesi, bize bu yerlemenin koullar zerinde gvenilir bilgiler
vermektedir. Rivayetleri destekleyen bu belgeye gre Sleyman Paa
bu kprbanda tutunabilmek iin Anadolu' da ksa zamanda buraya
gmen getirip bilinli bir yerleim politikas uygulamt. daresi altna
giren yerli RumIar kazanmak iin istimalet, yani ho tutup kendi yanna
kazanma (Kur'an'daki ta'lifl-kuIUb) politikasn gtt. Rumlar gerekten
Osmanllarla i birlii halinde grnmektedir. Bu arada Gelibolu' daki

16 Bkz. H. nalck, "Edirne'nin fethi ( 1 36 1 ) ;' Edirne Armaan Kitab, Ankara 1 964, 1 37- 1 59.
202 Ha l i l n a l e k

Bizans Asen'in gen ogu kardelerine kzarak Osmanl tarafnda ge


ti. ah Melik adn alp Mslman oldu ve Osmanllara nclk etti.
Sleyman'n anszn lmnden sonra Osmanl yayl durdu. Ancak
1359' da ehzade Murad lalas ahin'le birlikte Gelibolu'ya geince fetih
ve yayl yeniden balad. Geni bir harekat plan sonucunda 1361'de
Edirne alnd. Anmaya deger ki bu harekat srasnda da Osmanllar s
tanbul'daki imparatora kar Mateo Kontakuzenos'un haklarn korumak
iin geldikleri ne sryorlar ve Rum ahalinin destegini saglyorlard.
Edirne fatihi ehzade Murad 1362' de babasnn Bursa' da lm zerine
gelip Osmanl tahtna oturdu.
i. Murad dnemi (1362-1389) imparatorluga dogru geliirnde kritik
bir dnemdir. Osmanllar, Makedonya Srp prensIeri, Bizans ile ittifak
edip Edirne zerine yrdkleri zaman onlar Srp-Sndg (irmen)
Sava'nda kesin bir yenilgiye ugratmlar (1371 ), bunun sonucunda
Gney Balkan prensIeri ve Bizans i. Murad'n egemenligini tanmhr.
Balkan devletlerinin son direni giriimi Kosova Ovas'ndaki meydan
savanda kesin olarak krlmhr (1389). Bylece Balkanlar' da bagml
devletlerden olumu bir imparatorluk kurmu, i. Bayezid ise ilk kez
bunu merkeziyeti bir imparatorluk haline dntrmtr. Fakat onun
istimaleti bir yana atan bu acele giriimi imparatorlugunun Timur tarafn
dan bir vuruta yklmasyla sonulanmtr. Fetret Dnemi'nde ve hatta
i. Mehmed (1413-1421) zamannda Osmanllar uzun bir sre Balkanlar'da
bagml devletlerin varlgna sayg gsterme geregini duymulardrY
Osmanl ehzade-elebileri arasndaki ugrada Bizans imparatoru II.
Manuel stanbul Bogaz zerindeki kontroln ustaca kullanarak Fetret
Dnemi'nde egemen bir durum kazanm, Osmanl tahhna istedigini
getirmeyi becermitir. yle ki II. Murad (1421-1451 ) bile bir yandan
hallar br yandan Timur'un ogu ahruh'un korkusu altnda gerek
Balkanlar'da gerek Anadolu'da bagml devletler dzenini bir sre,
1421-1430 dneminde, kendiliginden bozmaya cesaret edememitir.
Selanik'in fethiyle (1430) Balkanlar' da yeniden Osmanl stnlk dnemi
almhr. Bah Balkanlar'da hzla gelien fetihler Bosna'nn tabiligi, Srp
Despotlugu'nun ortadan kaldrlmas, nihayet Macaristan ve Venedik
ittifakyla hal Avrupa'snn reaksiyonu, John Hunyadi'nin baarl se
ferleri, Varna (1444) ve II. Kosova (1448) savalarnda Osmanl zaferiyle

7 Bu gelime hakknda genel eserlerle birlikte bkz. H. Inalck. "Mehmed II," LA. VIII. "Biiyezid:'
EI'. r. "Mehmed I," EI'.
A kadem i k D e r s N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 203

sonusuz braklmhr.18 II. Mehmed (1451-1481) dneminde Osmanllar


yeniden Yldrm Bayezid'in merkeziyeti imparatorluunu canlandrma
iine giriebilme gcn kendilerinde greceklerdir. Bu genel siyasi
ereve iinde fetihlerin savunma, ynetim ve toplumsal temellerini
aada ana izgileriyle zetlemeye alacaz.
Sleyman Paa Rumeli'ye yerleince eski Trk geleneine gre
gecikmeksizin sa-kol, orta-kol ve sol-kolda uclar rgtledi. Sol-kolda
Evrenuz (Evrenos) Bey, nce psala'ya yerleti. Zamanla kendi uc mer
kezini Gmlcine'ye sonra Serez'e gtrd. Onun torunlar II. Murad
dneminde uc blgelerini daha ileriye gtrerek Arnavutluk'ta Ergirikasri
(ArgyrokastronY da uc tuttular, orada sancakbeyi oldular. Orta-kol, S
leyman Paa'nn, sonralar Rumeli beylerbeyinin sefer dorultusudur ve
Paa Sanca'nn ilk eklidir (i. Murad'n Osmanl payitahtn Edirne'ye
gtrd yanl bir yoruma dayanr. Osmanllarn devlet merkezi
1402'ye kadar Bursa'yd.) Bu kolda beylerbeyiler Edirne, Filibe, Sofya
dorultusunda Bizans' Orta Avrupa'ya balayan eski askeri yol zerin
de ilerlemilerdir. Sa-kol ucu Zagra, Karnovas (Karnobad), Dobruca,
Silistre ynnde gelimitir. 14. yzyl sonlarna doru yanmadann
gbeinde skb, Srbistan, Bosna ve Arnavutluk'a doru; gneyde
Trhala, Yunanistan ve Mora'ya kar uc merkezleri olarak rgtlenmi,
bu merkezlere nl uc beyleri ve Trkmen-Yrk kuvvetleri yerlemitir.
Bylece koldan srekli genilemeyi izleyerek udar yeni yeni
ileri snr blgelerine tanmaktayd. Uc sancaklar 15. yzyl ortalarna
kadar babadan oula irsi uc beylerinin ynetimi altnda merkezi ynetim
karsnda olduka bamsz bir yapya sahiptiler. Onlar fethedilen yer
lerin timar olarak kendi adamlarna datlmasnda da sz sahibiydiler.
Uc beyleri komu devletlerle dorudan doruya iliki kurabilirlerdi.
br taraftan sultanlarn genellikle saraydan kendi kleleri arasndan
atadklar beylerbeyiler, Rumeli'deki btn sancaklar zerinde merkezi
otoriteyi temsil etmekteydiler. Fakat uc sancaklar ile beylerbeyleri ara
sndaki ekime Fatih Sultan Mehmed'e kadar Osmanl Devleti'nin i
politikasnda daima ar basan bir faktr olmutur. Fetret Dnemi'nde
(1402-1413) merkez otorite zayflaynca Rumeli'de gerek iktidarn uc
beylerinin eline getiini grmekteyiz. II. Murad uc sancaklanna sa-

1 8 OsmanIlar. Venedik ve haIlar iin bkz. H. nalck. "The Ottornan Turks and the Crusades,
1329- 1 522:' A History ofthe Crusades, Vol. Vi, yay. K. M. Setton. H. W. Hazard and N. P. Zacour,
Madison: The University of Wisconsin Press, 1989, 222-227.
204 Hal i l I n a l c k

raydan yetimi kullar atamaya balam, II. Mehmed zamannda uc


beyleri devlet iindeki stn durumlann kaybetmilerdir.19 Onlarla arka
blge ve merkezi idare arasnda kartlk zellikle timar sorunl ar agr
atmalara neden olmu Osmanl tarihinin genel geliimini kuvvetle
etkilemitir. Dobruca ve Deliorman ucunda sul tanlk iddiasyla ortaya
atlanlarn zellikle . Mehrned dneminde eyh Bedreddin'in orada
destek aramalar balca bu durumla il gilidir.2D Anadolu'da da durum
ayndr. Biliyoruz ki elebi Mehrned asker ve yanda bulmak iin babas
i. Bayezid'in kaldrdg soylu beylere aile topraklarn geri vermi, son
ralar Fatih Mehrned, onlara birok ykmllkler ykleyerek merkezi
i darenin kontrol altna almtr.
Bununla beraber Fatih'e kadar sren dnemde udar yaylta birinci
derecede rol oynamlardr. Uc gazilerinin srekli basks altndaki komu
Hristiyan senyrler ve devletler bu beylerin basksndan kurtulmak iin
sultann tabiligini ve harac demeyi kabul ediyorlard. Hara miktar
ne kadar kk olursa olsun bir kere yerleti mi Osmanl Devleti o lke
halkn slam hukukuna gre kendi tebaas (ahi al-zimma) sayyordu. Onlar
bagmllk koullarna herhangi biimde kar bir tutuma girince Hanefi
fkhna gre o lke tekrar Dar al-harb durumuna dyor uc gazilerinin
durmayan aknarna sahne oluyordu. Nihayet bagmllk baglarnn
sklatrlmas ve sonuta yerli hanedann ortadan kaldrlmasyla o
lkenin dogrudan dogruya bir Osmanl sancag haline getirilmesi siyasi
koullara gre az ok zaman alyordu.21 Sultanl ar, Osmanl yaylnda
dereceli fetih politikasn 16. yzyla kadar dikkatle izlemilerdir. Tuna
kuzeyindeki lkelerin dogrudan dogruya imparatorluga katlmas iin
hibir zaman koullar tamamyla uygun grlmemitir.22 Macaristan'da
da balangta bu sistem uygulanm fakat Habsburglar karsnda savun-

19 H. nalck, Fatih Devri Ozerinde Tetkikler ve Vesikalar, i, Ankara 1954, 5758; P. Wittek, "De la
defaite d'Ankara il la Prise de Constantinople;' REI, Cahier I, 1938.
20 eyh Bedreddin hakknda Fr. Babinger, Die Vita (Menilkibnilme) des Schejchs Bedr ed-Din
Mahmud, gen. bn Qldi Samavna, von Cha/il b. Schejch Bedr ed-Din Mahmud, Leipzig-Jassy
1943; H. J. Kissling, "Das Menaltibname Scheich Bedr ed-Din's, des Sohnes des Richters von
Samavna;' ZDMG, 100, , 1950, 1 1 2- 176; A. Glpnarl, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin,
stanbul 1966; N . Filipovic, Princ Musa i Seyh Bedreddin, Sarajevo, 197 1 .
21 Bkz. H. nalClk, "Ottoman Methods ofConquest," The Ottoman Empire: Conquest, Organization
and Economy, Col/ected Studies, Londra: Variorum 1978, no. .
22 Bununla birlikte Gney Bogdan'n v e Bucak'n Akkerman Sanca olarak Rumeli Eyaleti'ne
baland binmektedir (bkz. "Budjak," EI2). Ayrca 1 000 / 1 598 tarihinde Eflak ksa bir sre
bir beylerbeyi ynetimine verilmise de bundan abuk vazgeilmitir.
A k adem i k Ders Not/ar ( 1 938 1 98 6 ) 205

ma gerei bu lkenin de geni yetkili bir beylerbeyilik haline getirilmesi


sonucunu dourmutur.
Balkanlar' da Trk nfusunun youn biimde yerleme blgeleri
Meri vadisi, Trakya, Dou Bulgaristan, birbiri ardndan uc blgeleri
olmulardr. Uelara balangta gebe halk gnderiliyordu. Ahilerin ve
dervilerin zaviyeleri yahut uc gazi nderlerinin iftlikleri yeni Msl
man kylerin ekirdeini oluturmaktayd. Bu ilk yerleme aamasmn
ardndan srekli g ve yerleme aamas geliyordu.
15. yzyl tahrir defterlerinden anladmza gre gmen Msl
man Trkler genellikle yeni kyler kuruyorlar ehir ve kasabalarda ise
ayr mahalleler oluturuyorlard.23 Mslman-Hristiyan kark olarak
grdmz ky ve ehirlerde Mslmanlar genellikle slamam
Hristiyanardr. Timur istilas Balkanlar'a Anadolu'dan yeniden byk bir
g dalgas atmtr.24 Timur'dan sonra devletin arlk merkezi Rumeli'ye
gemitir denebilir. Fetret Dnemi'nde elebiler arasndaki mcadele
saltanat sahibini Rumeli'deki savalar zellikle uc beyleri belirlemi ve
devletin asl payitaht Edirne olmutur.
Balkanlar' da Osmanl yaylnn politik ve sosyal koullarna ge
lince o zaman Balkanlar birok devletik ve feodal senyrle blnm
durumdayd. Onlarn aralarndaki ekimeler Osmanl yaylna ok
yardm etmitir. Bu durum Osmanl Devleti'ni nce bir yardmc, sonra
koruyucu devlet olarak egemenliini yerletirme olana veriyordu.2s
Ayn zamanda biri karada br denizlerde ve kylarda egemen iki
byk devlet kuzeyde Macaristan batda ve gneyde Venedik bu siyasi
paralanmadan yararlanarak Balkanlar'da yaylma politikas gdyorlar
ve Osmanllar karsnda gl rakipler olarak ykseliyorlard. Onlar

23 Bkz. O. L. Barkan'n hazrlad 16. Yuzyl banda nfus yayl haritas: "Osmanl mparator.
luunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler," IFM, XII, 56-79 ve XV, 209-237.
24 Babakanlk Osmanl Arivi'nde bu bakmdan nemli olan defterler unlardr: Maliyeden
Mdevver, no. 549. 1 80; SeanikSerez Tapu Defteri, no. 7; Silistre, no. 483; Gelibolu iin bkz.
H. lnalck, "Gelibolu," EI', 1455 tarihli nemli bir defter de stanbul Belediye Ktphanesfnde
(Cevdet yazma no. 89, Paa Sanca) bulunmaktadr. Die Altosmanischen anonymen Chroniken,
I, yay. Giese. Breslav-Leipzig 1922. 45.
25 Bu durumu Bulgaristan iin belirten iyi bir inceleme P. Nilov, "Turskoto Zavaldjavane na
Balgarija i sadbata na poslednite Sismanovci," Izvestija na Istor. Druiestvo, 7/8. 1928. 4 1 - 1 1 2;
bunu tamamlamak zere N. lorga, Histoires des Roumains et Romanite Orientale. IIIIV, Bu
carest 1937; Mora iin bkz. D. Zakythinos, Le Despotat Grec de Moree, I, Paris 1932; Kk
Balkan devletlerinin Osmanl Devleti ile ilikilerini o dnemin kouar iinde objektif olarak
yeniden incelediimizde birok olay ve gelimenin ok daha iyi anlalacana kuku yoktur.
Bu devletlerin durumu Bizans'n durumundan hayli farklyd.
206 Ha l i l n a l c k

siyasi ve askerf egemenlikle beraber Katoliklii yaymaya veya stn


klmaya alyorlar, bu nedenle onlarn egemenlii Balkan halk ynlan
tarafndan benimsenmiyordu. zellikle Ortodoks kilisesinin topraklan
Katolik kilisesine mal edildii iin Ortodoks ruhban, durumu olduu gibi
brakan Osmanl idaresini yeliyorlar, Osmanllar da onlann imtiyazlann
ve kilise bamszln tanyor, bylece onlan Osmanl devlet kadrosuna
sokuyorlard. Bu nedenle 1432 Arvanid defterinde timar tasarruf eden
metropolitlerin varlna amamalyz. Osmanl Devleti, Macaristan ve
Venedik'e kar gerekte Balkanl bir devlet olarak kmaktayd ve bu
onun baansnda byk lde rol oynuyordu. Her Balkan devletinde
daima Osmanllan kuvvetle destekleyen bir politik grup vard. Aristok
rasi ve saray evrelerinin genellikle Bat Hristiyan dnyasndan yardm
bekledii dorudur. Gerekte 1366' da Amadeo de Savoia' nn hal seferi
sonucunda26 Rumeli ile Anadolu arasnda balca geit olan Gelibolu,
Osmanllann elinden kt iin (tekrar ancak 1376' da Osmanllarn
eline geti) Balkanlar'da fetih hareketi bir sre aksamtr. Boazlar'n
byk deniz devleti Venedik kontrol altnda olmas Osmanllann Bal
kanlar'daki durumunu ve siyasetini 1453'e kadar daima etkilemitir.
1416' da bir Venedik donanmas gelip Gelibolu' da Osmanl donanma ve
deniz ssn tahrib etmi, 1423-1430 dneminde Venedikliler Selanik'i
ellerinde tutmular, 1444 hal seferinde Boazlar' kesmilerdir. br
taraftan Balkanlar'da Osmanl yayln kolaylatran temel nedenler
sosyal koullardr.

Balkanlar'da Osmanl Fethinin Sosyal Koullar


Marksist tarihiler (balca Bulgar tarihi V. Mutafieva, Bosnal
N. Filipovi ve Bulgar B. evetkova), Osmanl feodal yayln Marksist
teoriye gre yorumlayarak timar rejimini, geri dou feodalizminin tipik
bir biimi olarak kabul ederler. Bu tarihilere gre, Osmanl merkeziyeti
ynetimi ve bu ynetim altnda tanm topraklannn devlet eline gemesi
bu rejimdefeodal nitelik grmeye engel deildir. Belki bu daha ok onun
ayrt edici bir karakteridir. nk onlara gre feodal toplumun temel
karakteri udur: retim gereleri ve zellikle toprak zerinde reticinin
mlkiyet hakk yoktur, devlete aittir ve retici snflar egemen bir askeri

26 Amedeo di Savoia'nn harekat iin bkz. P. Nikov, ibid.; A. S. Atiya, The Crusade in the Later
Middle Ages, London 938, 379-397; Gelibolu iin "Gelibolu," EI', (H').
A k ade m i k Ders Notlar ( 1 938 - 1 98 6) 207

snf altnda onlara bamldrlar. Tm sosyal formasyonu belirleyen


temel olay budur. Bylece devlet bir smr makinesinden baka bir
ey deildir; sipahller ise bu smrc grubun kalabalk alt tabakasn
oluturur. Bu egemen askeri snf, devlet bata topra kendi kontrol
altnda tutmakta ve topraktan reayarun elde ettii gelirin byk bl
mne ortak olmaktadr. Bu nedenle rnein Mutafieva'nn zerinde
durduu konular toprak mlkiyetini ellerinde bulunduranlar "feodal
rant") ellerinde tutanlar ve baml gruplarn stats gibi konulardr.
Ona gre timar sistemi "feodal rantn bllmesini amalayan bir feodal
toprak mlkiyet sistemidir." Bu sistemde merkezi' otoriteyi elinde tutan
padiah, en byk feodalden baka bir ey deildir. Mutafieva zellikle
byklerin kontrolndeki vakf ve mlklerin baklk ve ayrcalklar
dolaysyla serbestiyet denilen devlet kontrolnden kurtulmu bir rejim
altnda bamszl ve smrc karakteri zerinde durur. Bylece bu
gibi topraklarn smrye yol aan kontrolszle ve geni olanaklara
sahip bulunduklarn vurgular. Bu arada vakflarda kle iiliinin geni
lde uygulandna dikkati eker. Osmanl Devleti'ni askeri zora da
yanan feodal bir kurum sayar. Devletin kanunlarna gre ald vergileri
haksz bir smr olarak yorumlayan Marksist teoriyi eletirmenin yeri
buras deildir. Ancak u kadarn sylemek yeter ki bu yorum biimi belli
bir doktrine dayanr ve tek yanldr. Bununla beraber tarihi gereklerin
belli bir yan sosyal snflarn ilikileri zerinde derinleen bu incele
melerin doktriner yanlar bir tarafa braklmak kouluyla yine de tarih
bilgimizi zellikle halk kitlelerinin yaam koullar zerindeki bilgimizi
zenginletirdiine ve nmze yant bekleyen bir yn yeni tarihi soru
kardna kuku yoktur. Onlar rnein kylnn smrlmesi soru
nuyla ilgili olarak gerek retim ve bundan vergi olarak denen eylerin
oran zerinde durur1ar ki bu kukusuz nemli bir inceleme konusudur.
Bizans'n son dneminde merkezi otoritenin zayflamas ile bir
likte vilayetlerde byk pronia (timar) ve kharistikion (kilise topraklar)
sahiplerinin birtakm mali ve hukuki baklklarla merkezi hkmet
karsnda gittike daha bamsz bir hale geldikleri, toprak ve kyl
zerinde haklarn genilettikleri, kyl zerinde angarya ve feodal
vergileri arttrmaya altklar, son aratrmalarn ortaya koyduu ger
eklerdir.27 Btn bu gelimeler Osmanl yayl srasnda en bunalml

27 G. Ostrogosky, Pour l'histoire de la feodalite byzantine. ev. H. Gregoire el P. Lemerle, Bruxelles


964; G. Ostrogosky, Que/ques problemes d'histoire de la paysannerie byzantine, BruxeUes 1 956;
208 Halil Inalck

noktaya varm bulunuyordu. Rumen tarihi Nkolae Jorga Osmanl


fethini Bat Avrupa' da feodal paralanma ve yerel senyrlkler yerine
merkezi ve mutlak devlet otoritesinin yerlemesi biiminde bir gelime
olarak yorumlarken tmyle hakldr.2Il Osmanllar dorudan doruya
fetih ve ilhak aamasnda yerel aristokrasiye ait topraklan timar haline
getirerek devletin toprak zerindeki kontroln yeniden salyorlar, her
trl yerel feodal ballklar kaldrmaya alyorlard.29 Tarm toprakla
nrun miri toprak sistemiyle devlet mlkiyeti altna konmas ve kylnn
yaIruz ve yaIruz devletin raiyyeti durumunda bulunmas ancak gl
bir merkezi otorite ile olanaklyd ve bu durum gerek bir sosyal devrim
anlamndayd. Osmanllar yaIruz senyrlerin deil birok yerde manas
trlarn topraklanru da timara evirdiler yahut onlarn kyl zerindeki
angarya ve imtiyazlanru kaldrdlar.30 Yen rejimde her trl gelir kayna

P. Charanis, "On the Social Structure and Economic Organization of the Byzantine Empire in
the Thirteenth Century and Later, Byzantino-s/avica, Xi i, 1 95 1 , 94- 1 53; D. A. Zakythinos, Crise
monttaire et crise economique l Byzance du XlIle au XVe site/e, Atina 1948; G. Cankova-Petkova,
"La population agraire dans les teres bulgares Xle-Xlle siedes; Byzantino-slavica, I, Sofya 1 962,
299-3 1 2; D. Angelov, "Certains Aspects de la Conquete des Peuples Balkaniques par les Tures;
Byzantino-s/avica, XVII-2 ( 1 959), 220-275.
28 Histoire des Etats Balkaniques /usqu il 1924, Paris 1925; Geschichte des Osmanischen Reiches, I,
1908, 1 96-304; N. Jorga, "Latins et Grecs et letablissement des Tures en Europe ( 1 342-1 362),"
Byz. Zeitschrift, XV, 1 906, 1 79-222; D. Zakythinos, Le Despotat Grec de Moree, vie et institutions,
Atina 1 953; W. Miller, The Latim in the Levant, London 1 938; K. M. Setton, Catalan Domination
of Athem. 1 3 1 1 - 1 338, Cambridge, Mass. 1 948; idern, The Papacy and the Levant (1204-1571),
I, Philadelphia 1976; H. lnakk, "The Ottoman Turks and the Crusades:' yukarda; D. Angelov,
"Certain aspeets de la eonquete des peuples balkaniques par les turcs:' Byzantino-s/avica, XVII-
2 ( 1 959), 220-275; E. Franees, "La feodalite byzantine et la conquete turque. Studia et Acta
Orienta/ia. IV ( 1 933). 69-90; D. Angelov. "Zur Frage des Feudalismus auf dem Balkan im XIII.
Bis zum XIV. Jhdt.; Etudes Historiques l loccasion du XIe Congres International des Sciences
Historiques. Stockholm 1 960. Sofa 1 960, o7.
29 Vesikalar iin bkz. H. Inalck, Suret-i Defter-i Sancakoi Arvanid, Ankara 1 954,63 (timar 1 63), 64,
84 (!imar 234-237). 94 (timar 255-256), 96- 1 00; zellikle bkz. H. lnalck, Fatih Devri azerinde
Tetkikler ve Vesikalar, I, Ankara 1954, vesika no. l l .
30 Tahrir defterlerinden anlyoruz ki RumeliC:\e eski manastrlar yerinde brwlmtr. Athos ma
nastrlarnn muhtar ynetimi ve eski imtiyazlar Osmanl Devleti tarafndan vakf erevesinde
Osmanl-Islam hukukuna uydurulmutur. Yani topraklar aslen mlk saylm ve miri topmldar
rejimine ba1 tutulmamtr. Fakat her mlk arazi gibi. bu topraklar da am tabi idi. 937 / 1 530
tarihine ait bir Selanik tahrir defterinde ( Babakanlk Arivi, Istanbul, Tapu no. 403) Aynaroz
(Athos) keileri ylda maktu (kesim) olarak 25.000 aka veriyorlard. Bu parann cizye, hububat
aar ile bahe ve bosan aar bedeli olduu aka belirtilmitir. Bu paray verdikten sonra Athos
topraklar snrlar iinde elde ettikleri tarm rnlerinden artk aar vermemekte idiler. stelik
rahiplere her trl olaanst devlet hizmeti ve vergilerden (avarz-i divaniyye) balanmt.
Bu tarihlerde Athos'ta 1 4 manastrda 1 .424 kei saylmtr. Osmanl Imparatorluu yneti
minde Ortodoks ruhbann durumu hakknda bkz. H. Seheel, Die staatsrechtliche Stellung der
A ka d e m i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 209

ve ayrcalk ancak padiah beralyla devlet adna elde edilir hale geldi.

Her ey padiah adna karlan bir kanunla nceden belli edildi ve bu

kanunlarn uygulanmas yerel beylerden alnp bamsz kadlarn eline

verildi. Bu brokratik-merkeziyeti ynetimin ilkin i. Bayezid dneminde

stn geldii anlalmaktadr. Eski gazi geleneini yanstan anonim halk

kroniklerPI bu padiah devrini kul sisteminin merkez vergi tahrr ve

defter yntemlerinin merkez hazine ve hkmdar kontrolnn egemen

hale geldii bir dnem olarak knarlar.

Ariv kaytlarndan anlyoruz ki i. Bayezid Anadolu ve Rumeli' de

ou araziyi yerel senyrlerden alm timar halinde kendi kullarna

datmlr. Bu kaytlar ve II. Mehmed'in ilk saltanat yllarnda kard

Raiyyet Kanunu da bu koullar ve Osmanl brokratik-merkeziyeti


sistemini yanstan nemli belgelerdir.32

kmenischen Kirchenfrsten in der alten Trkei, Abh. der Preuss. Akad. der Wiss., 1942, Phil
hist. Klass, no. 9; L. Hadrovics, :Eg/jse serbe sous la domination turque, Paris 1947; J. Kabrda, Le
system e Fiscal de l'eglise Orthodoxe dans lempire Ottoman, Brno 1 969; H. Inalck, "The Status of
the Greek Orthodox Patriarch under the Ottomans," Turcica, XXI ( 1992), keilerin kendilerine
teden beri vakfarazisi olarak tannm topraklar dnda ektirdikleri yerler, genel devlet vergi
ve arazi hkmlerine tabidir: Yani bu yerler tapu-resmi demek yoluyla tapu ile elde edilir ve
bu gibi yerlerden alnmas allm olan aar ve rsumun denmesi gerekir. Gerekten Athos
manastrlarnn bu gibi birok miri araziyi kendi ellerine geirdikleri, fakat kendilerine ait vakf
arazi imtiyazlarndan yararlanmak istedikleri grlm, bu yzden hkmetle aralarnda kan
anlamazlk 1 568 ylnda u biimde sonulanmtr: Sonradan katlan yerler tapu ile keilere
satlm, bylece bu miri topraklar zerinde mlkiyet haklar kanuna uygun hale getirilmi ve
bundan sonra bu gibi yerlerden elde ettikleri rn iin ayrca 3r vermeleri emredilmitir (buna
ait belge, P. Lemerle ve P. Wittek tarafndan yaymlanmtr: "Recherches sur l'histoire et le statut
des monasteres Athonites sous la domination turque," Archives d'Histoire du Droit Oriental,
Wetteren 1948, 442-472; benim bu belgeyi aklarnam yukarda yazdm gibi biraz farkldr.
Vakf stats verilen manastrlar, slam vakflarna tannan birtakm baklk ve ayrcalklar
dan yararlanmakta idiler. Vergi memurlar ve yerel otoriteler Athos blgesine karamazlard.
Athos'un Bizans deVTindeki statsnn karlatrmal bir incelemesi yaplmamtr. Osmanl
ynetimi, Anadolu'da baz blgelerde, rnein Trabzon'da birok manastn kaldrmtr, kr. H.
Lowry, "Monasteries, Tekkes and Their Fate: . The fate ofByzantine Monastic Properties under
the Ottomans, Examples from Mounth Athos, Limnos and Trabzon," Byzantische Forschungen,
XVI ( 1990), 275-3 1 1 ; idem, MA Note on the Population and Status of the Athonite Monasteries
und er the Ottoman Rule (ca. 1 520)," WZKM, 73 ( 1981), 1 1 5- 1 35; Continuity and Change in the
Late Byzantine and Early Ottoman Society, yay. A. Beyer ve H. Lowry, Birmingham ve Washing
ton 1 986. Szebolu karsnda Keiler Adas'nda keiler cizye karl ylda maktU 1 53 aka
verirler, teki vergilerden ve avarz-i divaniyyeden muaf tutulurlard (T. Gkbilgin, Edirne ve
Paa Livas, Istanbul 1952, 372, not. 579).
31 Yay. Fr. Giese, I, 3 1 .
3 2 Fr. Kraelitz, Kanunname des Sultan Mehmeds, MOG, 1, 1921 -22.
210 Halil Inalck

Osmanl ynetiminde tebaa balca iki byk snfa aynlrd:33 1 )


Asker snf, yani padiah berahyla bir devlet hizmeti yapan retimle
uramayan ve vergiden tmyle bak olan snf, 2) Raiyyet (oulu
reaya), yani retimle uraan, vergiye tabi tebaa. Esas vergiler raiyyet
rsumu denilen ve birtakm eski feodal hizmetler karl alnan parasal
vergilerden (ift-resmi, bennak, mcerred resimleri, Hristiyanlardan ispence)
ve zaman zaman devletin ykledii olaanst vergi ve hizmetlerden
(avarz- divaniyye) ve nihayet toprak rnlerinden alnan aardan oluur.
Bununla birlikte padiah birtakm srekli hizmetler karlnda (der
bendeilik, madencilik gibi) bir blk reayay bu vergilerin tmnden
veya bir blmnden zel bir beratla affeder. Berat sahibi olan reaya
askeri snf ile raiyyet arasnda muaf ve msellem reaya ad ile ayr br
yer alr. Bunlar aslnda daima raiyyet kalrlar; devlet istedii zaman bu
baklklar kaldrarak onlar yeniden tam raiyyet durumuna getirebi
lir.34 Fakat aslnda askeri olanlar ma'zUl ve mtekiit olduklar, yani fiilen
hizmet grmedikleri zaman da (eer kazan hayahna ahlmamlarsa)
raiyyet rsumunu vermezler, raiyyet olmazlar. Askeri snfa maal (ulufeli)
ve timarl askerler, memurlar, saray halk, ulema ve btn bu zmrele
rn akrabalar ve kleleri girer.35 Askeri olanlarn hizmetinde bulunan
klelerin askeri snfa girmesi ve en yksek devlet hizmetlerine kadar
ykselebitmesi olanakldr; Osmanllarda bu yntem gulam veya kul
sistemi denilen temel bir kuruma vcut vermitir.36 Devirme yntemiyle
toplanan ocuklar sonradan bu kullann ounluunu oluturmutur
(devirmenin daha i. Bayezid devrinde uygulandn biliyoruz). By
lece Balkanlar' da Hristiyan kyl ocuklar kul sistemine sokulmutur.
Devirmenin geni lde uyguland dnemlerde ylda ortalama 3.000
devirme olan topland hesap edilmitir.37 Trk-Mslman raiyyetin

33 Bkz. H. nalck, Osmanllarda Raiyyet Rusumu," Belleten, XXIIL-92 (1959). 575600.


34 Bu snflar dzeni iin bkz. H. nalcuk, ibid.; H. nalck. Ottoman Methods of Conquest," bkz.
yukarda not 12.
35 H . nalek, " 1 5. Asr Trkiye ktisadi ve timal Tarihi Kaynaklar." IFM, XV. 53.
36 Kul sistemi iin bkz. H. nalek. "Ghuam.n EI', ii; V. Menage, "Devshirme," EI'. ii; P. Wittek,
"Devsehirme and Shari'a," BSOAS. XVII-2 ( 1955), 27 1 -78; J. A. B. Palmer. "The Origins of
Janissaries.n Bu/letin ofthe John Rylands Library, XXXIL-2 ( 1 953). 448-81; S. Vryonis. "Isidore
Glabas and the Turkish Devshirme; Speculum. XXXI-3 ( 1956). 433-43; idem. Seljuk Gulams
and Attornan Devshirmes," Der Islam. 41 ( 1 965). 224-252; B. D. Papoulia. Ursprung und Wesen
der "Knabenlese" im Osmanischen Reich. Mnehen 1 963; 1. H. Uzunarl. Kapkulu Ocaklar.
Ankara: TTK 1943, 1 3 -18. 623-624.
37 B. Miller, The Pa/ace School of Muhammed the Conqueror, Cambridge 1 94 1 , 79.
A kadem i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 211

askeri snfa girebilmesi ancak gnll adyla uelarda veya seferlerde


hizmet ederek yararlk gstermesi ve padiah beratyla timar veya ult1fe
almas yoluyla olabilirdi. Grlyor ki Osmanllarda snf stats temel
de devlet iinde belli hizmet ve fonksiyonlara bal bir eydir. Osmanl
devlet anlayna gre sosyal bar ve denge herkesin kendi snf iinde
tutulmasna baldr. Raiyyet askeri snfa girince sosyal dengenin bo
zulacana inanlyordu.38
Temel raiyyet vergisi saylan ift-resmi Fatih Kanunnamesi'nde yedi
hizmet karlnda alnan 22 akadr;39 daha sonra 33, hatta 50 akaya
ykselmitir (1350'ye doru bir miskal altn 22 aka ve 1431'de bir Venedik
altn 35 akayd). Bu yedi hizmet gn kiisel hizmet karl aka,
bir araba ot salama karl yedi aka, yarm araba saman karl yedi
aka, bir araba odun karl aka ve kylnn arabas ile hizmet
karl iki akadr. Grlyor ki Osmanllar nceleri kylnn senyre
borlu olduu hizmetleri kolay denir toptan bir para vergisi haline
getirmilerdir. Bizans'n son zamanlarnda para ekonomisinin gelitii
blgelerde, feodal hizmetleri paraya evirme eilimi kendini gstermiti.
Osmanl ynetimi para ekonomisinin gelimesine olanak salayarak
buna imkan hazrlamtr. Dou-bat ticaretini Bursa ve Balkanlar zerine
ekmek, zimmfleri, yani yerli gayrimslimleri aa gmrkle korumak
geni blgelerde yol gvenliini salamak suretiyle para ekonomisinin
gelimesine yardm etmilerdir; bylece kyl iin daha kolay denir
bir para vergi rejimi getirebilmilerdir. Eskiden yerel angaryalar halinde
bulunan bu ykmllkler kyly ezen birok kt uygulamaya yol
amaktayd. Balkanlar'n baz blgelerinde rnein Arnavutluk'ta ve
Tuna nehri boyundaki blgelerde baz eski feodal gelenekler bid'at, yani
kanuna aykr gelenekler olarak Osmanl dneminde de uygulanmtr.
Fakat Osmanl kanunlarn simgeleyen prensipler askeri snfa denecek
vergileri ve her eit hizmeti kesin bir biimde tanmlamak ve angaryalar
kaldrma yolundadr.40 Oysa Osmanllardan nce kylnn senyr iin

38 Kr. Niz;irn al-MuIk. Siyar al-Mulk (Siyasetname). yay. R. Darke. Tahran 1962. 178- 180; Tursun
Beg. Tarih-i AbuI-Path. The History of Mehmed the Conqueror. yay. H. nalck ve R. Murphey.
Minneapolis ve Chicago: Bibliotheca Islamica 1978. Text folios 2-5.
39 H. nalck. "Osmanllarda Raiyyet Rsumu," Bel/eten. XXIII ( 1959). 577-58 .
40 Osmanllann ilk dnemindeki iktisadi durumlar hakknda bkz. H. nalck. "Tirkiyenin ktisadi
Vaziyeti zerinde Bir Tetkik Mnasebetiyle," Bel/eten. XV (1951). 629-66 1 ; idem. "Bursa and
Commerce of the Levant;' Journal of Economic and Social History of the Orient. III-2 (1960).
1 3 - 47 ; idem. "Bursa Xv. Yzyl Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar;' Bel/eten. XXIV
( 1 960). 45-102.
212 Hal i l n a l c k

angarya almas ktye kullanlyor, angarya baz blgelerde haftada


iki gne ykseliyordu.41 Sonuta Osmanllarn Balkanlar daha kullanl
ve belirli bir vergi sistemi getirdii sylenebilir.
br taraftan Osmanllar yukarda belirttiimiz deiiklikler dn
da Balkanlar' da paroikoi ve meropsi ad altnda tandmz baml kyl
kitlesini raiyyet stats altnda aynen devam ettirmiler, yerli kurumlar
Osmanl ynetim ilkelerine gre deitirmekle beraber, genellikle yerin
de brakmlardr. Bu devamll salayan Osmanl Kurumu tahrrdir.42
Tahrr, zel bir komisyon eliyle bir sancan gelir kaynaklarn ve bunla
rn toplanmasna ait yerel gelenek ve yntemleri yerinde incelemek ve
defterlere geirmektedir. Bu defterlerde, herkesin stats ve deyecei
vergiler uzun bir zaman iin saptanyordu. Tahrir ynteminin, i. Bayezid
zamannda uygulandna dair kaytlar vardr. Osmanllar, sonralar her
sancan defteri bana oradaki dzen adetleri gsteren bir kanunname
koymulardr.43 16. yzylda Balkanlar' da bu kanunnameler birbirinden
ok farkl deildir. yle grnyor ki daha 15. yzyln birinci yarsnda
Osmanl vergi esaslar yerlemi belli bir Kn un-i Osman! ortaya kmtr.
Bu kanundaki baz ilkeleri yukarda belirttik; fakat hangi maddelerin
Balkan yerli kurumlarndan ve kanunlarndan, hangilerinin Seluk Dev
leti geleneinden kaynaklandn grmek iin yeni aratrmalar gerek
mektedir. ift-resmi sistemin dahi daha nce Anadolu'da ortaya kt
dnlebilir (rnein bennak vergi ad Ermeniceden gemi olabilir).
Osmanl ynetimi daima raiyyetin koruyucusu olduunu yerel
smrlere ve zorbalklara kar raiyyeti koruduunu aka gstermek
istemitir. Belgelerin olduka bollat 15. yzylda bunun ak ifadelerini
bulmaktayz. Ksacas Osmanl brokratik-merkeziyeti imparatorluk
ynetimini Balkanlar' da geni kyl kitleleri iin herhalde Marksist veya
milliyeti Balkanl tarihilerinin syledikleri biimde, eskisinden ar
bir bask ve smr rejimi olarak tanmlamak haksz grnmektedir.

4 Bkz. G. Ostrogorsky, Pour /'Histoire de lafeodalite byzantine, 356-368; Sojan Novakovit, Zakonik
Stefana Dusana cara Srpskog, Belgrade, 1898; Bid'atlar iin bkz. . L. Barlean, xv. ve XVI. Yz
yllarda Osmanl Imparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslar, I, stanbul 1943;
ayrca bkz. Kanun i Kanun-name za Bosanski, Hercegovacki, Monumena Turciea, I, Orientalni
l nsiu u Sarajevu, Sarajevo, 1957.
42 Tahrir iin bkz. H. Inalck, Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, XV-XXI.
43 Bkz. . L. Barkan, xv. veXVI. Yzyllarda Osmanl mparatorluu'nda Ziraai Ekonominin Hukuki
ve Mali Esaslar, I, stanbul, 1943. Bu kanunnamelerin byk bir blmn basmtr; imdi
daha tam bir yayn giriimi u eserde: A. Akgndz, Osmanl Kanunnameleri, I, stanbul, 1 990
(devam ediyor).
A kadem i k D e rs N o t lar ( 1 93 8 - 1 98 6 ) 213

Balkanlar'da ogu zaman Osmanl yaylnn kolay v e hzl temposunu


senyrlerin kyller tarafndan Osmanllara kar tutulmam olmasn
kabul ederek aklamak olanakldr. Buna ek olarak Osmanllarn ken
dilerine bal grdkleri yerli aristokrasiyi askeri snf iine aldklarn
hatta Ortodoks metropolit ve piskoposlar devlet hizmetlileri arasna
kabul ettiklerini,44 birok nemli manastrn imtiyazlarn onayladkla
rn ve birok ehirlerin eski ayrcalk ve vergi bagklklarn yerinde
braktklarn belirtmek gerekir.

Fatih ve Brokratik-Merkeziyeti
mparatorluun Kurulmas
Fatih Sultan Mehmed imparatorluun gerek kurucusudur. Fatih
bildigimiz temel zellikleriyle klasik Osmanl idare rejimini kesin biimde
yerletirmitir.4s Baka bir deyimle Anadolu ve Rumeli'yi bir tek lke
halinde birletirip, mutlak bir otorite altnda imparatorlugu rgtleyen
Fatih Sultan Mehmed olmutur. stanbul'un fethi dnm noktasdr.
Bylece Fatih bir anda slam dnyasnn en anl ve gl hkmdar
durumuna gelmi ve kendi lkesinde son derece byk bir nfuz ve
otorite kazanm bulunmaktayd. Her eyden nce o btn saltanat
boyunca stanbul'u Balkanlar'n ve Anadolu'nun gerekten siyasi-dini
bir metropol haline getirmeye alt. Bu amala her yandan ehre
Trk, Rum, Ermeni, Yahudi nfusu getirip yerletirdi; Rum Patriklii'ni
eski yetki ve ayrcalklaryla canlandrd. ehri kalkndrma amacyla
talyanlara geni ticaret serbestileri tand. Venedik'e kar Floransallar

tuttu. 1478 tarihli sayma gre Galata'da o zaman 332 Avrupal aile vard.
Btn Galata nfusu 1 .521 haneydi. stanbul ve Galata'nn btn nfusu
16.324 hane (aile) idi, stanbul'da 3.667, Galata'da 260 dkkan saylmt.
Fatih, Kayser'in payitahtn almakla kendisini Roma mparatorluu'nun
biricik hakl mirass sayyor ve fetihlerinde bu grten esinleniyordu.
O, her eyden nce Gazi Sultan unvann benimsemekle beraber kiiliginde
slam, Trk ve Bizans imparatorluk geleneklerini badatrarak klasik

Osmanl padiah yaratm oluyordu. Fatih, Macaristan ve Venedik'e


Balkan ilerine karma frsat verebilecek btn yerli hanedanlar orta-

44 Bkz. H. lnakk, Fatih Devri Ozeride Tetkik ve Vesikalar. 1. 1 37- 1 84; Srpa evirisi "Od Stefana
Dusana do Osmanskog Carstva," Prilozi. -V, Sarajevo ( 1 952-53). 23-54.
45 Bkz. H. nalck, "Mehmed lA, V ( 1 957). 506-535.
214 Halil nalck

dan kaldrarak, Yanmaday bir tek ynetim alhnda birletirme siyase


tinde baanya ulat. 1463'te anakkale Boaz'nda yapmd kalelerle
Boazlarda tam egemenlik kurdu ve bir hal donanmasnn stanbul' a
saldrmas olasln kaldrd. Karadeniz'i bir Osmanl gl haline getir
me plannda ona kar yalnz Bodan Voyvodas Byk Stefan Lehistan'a
dayanarak direni gsterdi. 1484'te Kili ve Akkerman'n fethiyle bu
egemenlik tamamlanmhr. Sultanu'l-Berreyn ve Hakanu'l-Bahreyn (iki
kara ve iki denizin hkmdan) unvann kullanan Fatih, Karadeniz ve
Ege zerinde egemenliini belirtiyor, bylece Anadolu ve Balkanlar'
birletirerek stanbul etrafnda 400 yl dayanan imparatorluk ekirdeini
kurmu oluyordu.
te yandan Fatih ieride merkeziyeti-brokratik ynetimi glen
dirmek iin birtakm kkl nlemler ald: Yenierileri iki kahna, 10.000
ere kard; o zamana kadar olduka bamsz davranan udan merkezin
daha sk kontrol altna soktu. Eski vakf ve mlkleri yeniden gzden
geirip, binas ykk olan veya zamannda devlete onaylanmam yalnz
kad onay ile kalm vakflara ait topraklar devlete mal etti.46 Bu yolla
20.000'e yakn ky ve mezra'a dorudan doruya devlet tasarrufu altna
geti ve timar olarak sipahilere dahld. Ulema ve zellikle zaviye ve
toprak sahibi eyh ve derviler bundan etkilendiler. Anadolu'da eski yerli,
soylu kiiler elinde brakh mlk topraklar iin de, ekinci adyla orduya
asker gndermeyi zorunlu kld. Devlet, tarm topraklarnn plak ml
kiyet hakkn, harad-mirf nitelii sebebiyle yalnz kendisine ait sayyordu.
Temlik ve vakfin dahi bu hakk kaldrmad gr bu dnemde yerlemi
grnmektedir. Zayf ynetimler zamannda zel kiiler, temlik ve vakf
yoluyla mr aleyhine toprak zerinde tasarruf haklarn ve alanlarn
geniletmilerdi. Bizans dneminde olduu gibi, Osmanl dneminde de,
tarm topraklarnn kullanm ve kontrol devletle zel kiiler arasnda
gizli-ak, srekli bir ura ve anlamazlk konusu olmutur. Osman
llar vakf ve mlkleri, ilk kez i. Bayezid (1389-1402) dneminde geni
lde devletletirdiler. kinci reformu Fatih yapmhr. Devlet, toprak
zerinde gerekli kontrol 16. yzyldan sonra kaybetmeye balayacakhr.
Ayan dneminde, mM topraklar zerinde, kiilerin kontrol ve kullanm

46 Bu "nesh" hareketine ilk u yazlarmda deindim: "Mehmed II," LA, 533; "Mehmed the Con
queror ( 1432- 148 1 ) and his Time," Specu/um, XXXV-3 ( 1960). 408-427; kr. V. P. Mutafieva,
Agrjjr;jjn Re/jjtion. in the Ottomjj/l Empire in the 15th jjnd 16th Centuries. New York 1 988; B.
Cvetkova, Sur Certaines reformes du regime foncier au temps de Mehmed II," JESHO, v 1 -

( 1 9631, 104 - 1 20.


A k a d e m i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 215

haklan, mdliktine-mukataa yoluyla hayat boyu, hatta irsi bir hal alarak
son derece genilemitir. Tanzimat dneminden sonra yava yava bu
topraklar zerinde Roma hukuku ve Bah'nn mlkiyet anlayna yakn
bir mlkiyet anlay yerleecektir. u bir gerektir ki devlet toprak rejimi,
timar sistemiyle sk skya baldr. Anadolu'da ve Rumeli'de 1475'te
aa yukan 40.000 timarl sipahi tahmin olunuyordu. Fatih'in toprak
reformu sonucu zellikle vakflardan yararlanan dini gruplar ve eski
byk toprak sahibi soylular honutsuzluk gsterdi. II. Bayezid tahta
geince vakf ve mlkleri geri verdiyse de bu tepki ok genilemedi.
br taraftan Fatih alh kez yeni ake (devletin resmi gm paras)
bashrd ve her defasnda eski akay dolamdan kaldrd. Eski akalan
gm rayid zerinden dediinden, piyasadaki gm stokunun alhda
birini devlet geliri olarak alm oluyordu. II. Bayezid tahta kar kmaz
ayaklanan yenieriler ona bu yntemden de vazgemesini zorla kabul
ettirmilerdir.
Fatih dnemi anlahlrken Bizans etkisi sorununa da deinmek gere
kir. Gerekte N. Jorga ve bakalan bunu abartmlardr. M. F. Kprl'nn
eletirileriyse yanl anlalmhr. Kprt, saray ve merkezi devlet
kurumlarnda Bizans etkisini, Osmanllardan nceki slam devletle
rinde aramann daha doru olduunu sylemi, vergilerde ve adet
lerde dorudan doruya etki olabileceini kabul etmitirY Bugn bu
alanda bilgilerimiz genilemitir.48 Osmanllann Balkanlar' da ve Bizans
topraklarnda istimaet politikas sonucu olarak birtakm vergileri, baz
ehirlerin ve gruplarn baklklann ve ayncalklann, yerli askeri
snflan, halkn yzyllardan beri alk olduu birok kurumu yerinde
brakhn grmekteyiz.49

47 M. Kprl, "Bizans Messeselerinin Osmanl Messese/erine Tesiri Hakknda Baz Mlahazalar;


TH1M, i ( 193 1 ), 165-3 13.
48 Bkz. H . nalck, -The Problem of Relationship between Byzantine and Ottoman Taxation;
Akten des XI. Internatlona/en Byzantinisten-Kongresses, 1958, 237-242; B. evetkova, "Influence
exercee par certaines Institutions de Byzance et des Balkans du Moyen age sur le systeme feodal
Ottoman," Byzantino-Bu/garica, i (Sofya 1962), 237-250.
49 M. Hadzijahic, Die privilegierten Stiidte zur Zeit Des Osmanischen Feudalismas," Sdost
Forsehungen, XX, ( 1961) 1 30 - 1 58; H. nalck, Stefan Duanaan Osmanl mparatorluuna,"
Fatih Devri Ourinde Tetkikler ve Vesikalar, Ankara, 1954, 1 36 - 1 84; H. Beldiceanu, Les aetes des
premiers sltans conserves dans /es manuserits, 1390-1512, Paris-La Haye 1 964; H. Sabanovic,
"Upravna podejela Jugoslavenskih zemlja pod turskom vladavinom do Karlovackog mire 1699
god," Godisnjak Istoriskog Drustva Bosne i Hereegovine, V, ( 1 952) s.I71 -204 idem, Bosanski
PaSaJk, Sarajevo 1959.
216 Hal i l ina l c k

Osmanllar v e mparatorluk Ekonomisi


Osmanllarn tarm ve ticarete yabanc kaldklar, Trklerin yalnz
asker veya gebe olduklar biiminde dar ve bagnaz grlerin en son
yaynlarda dahi tekrarl andn bugn hayretle grmekteyiz. Bu g
rleri dzeltrnek iin u olgular anmsamak yeter: Daha ilk dnemde
Orhan'n kurduu yaya ordusu, Trk iftilerden olumaktayd. 1330'larda
bn Battuta 300 ehir ve kalesi olan Orhan' Trkmen beyleri arasnda

en zengini sayar.so Bursa'nn erkenden Arabistan ve ran kervanlarnn


Bab' da vardklar en ileri bir slam pazar durumuna geldiini ve stanbul
ve Galata araclyla Akdeniz uluslararas ticaretine aktif olarak katl
dn biliyoruz.s Bursa bedestenini yaptran ve Cenevizlilerle 13S2'de
bir ticaret antlamas yapan Orhan' dr.
Bursa'nn zenginlii, zellikle ran ipek kervarundan kaynaklan
maktayd. J. Schiltberger,s2 14. yzyl sonlarnda Bursa'y Yakn Dou'nun
en byk ipek sanayi ve ticaret merkezleri arasnda sayar. Kk Asya
ve ran'n ticaret antrepolar olan Balat, Ayasoluk ve Foa'nn Osmanl
egemenlii altna gemesinden sonra, talyan deniz devletleriyle ticaret
ilikileri daha da genilemitir.
Anadolu' dan giden buday, ap, ipek, pamuk ve deri talya ticareti
iin o zaman son derece nem tamaktayd. Osmanllar, Venediklilerin
ve Cenevizlilerin tam gmrk baklna son vermi, fakat yzde iki
gibi dk bir gmrk koymulardr.s3Gmrk oran Fatih tarafndan,
1463'te Venedik'le sava balaynca %S'e karlmtr. Mslmanlar ve
haracgzarlar (yani Osmanllara harac veren btn gayrimslimler) iin
oran o zaman %4't. Levant'ta kolonisi olan talyanlar, yerli unsurlara,
uluslararas ticareti yasaklamlar kendi tekellerinde tutmulardr. Os
manl koruyucu politikas sonucu, yerli RumIar, Yahudiler, Ermeniler,
Raguzallar ve tabii Mslman Trkler Levant ticaretinde her tarafta
talyanlara rakip duruma gelmilerdir. 15. yzyl sonu Akkerman ve

50 bn Battuta, II, 45 i -452.


51 H. nalck, "Trkiye'nin ktisadi Vaziyeti," 640-47; "Bursa EI2
52 J. Schildberger.
53 Osmanl gmrk politikas iin bkz. H. Inalck, "Notes on Beldiceanu's Translation of MS
fonds Turc ancien 39 Bib. Nationale," Der Is/am 43 (967), 1 39- i 57; B. evetkova, Kan vaprosa
za pazarnite, pristanistnite mita i taksi v njakoi balgarski gradove prez XVi. v. (Le regime des
droits et des taxes perus sur les marches et les ports dans certaines villes bulgares du XVle s.),
Izvestija na Instituta istorija pri BAN, XIII (963), 1 83-260.
A k adem i k Ders N o r a r ( 1 938 - 1 98 6) 217

Kefe gmrk defterlerinin gsterdii gibi54, kuzey lkeleri, yani Bodan,


Lehistan ve Moskof lkeleriyle ticaretin yerli elemanlar elinde canlluu
koruduunu, hatta genilediini grmekteyiz. Gneyden kuzeye baharat,
Bat ve Orta Anadolu pamuklulan, Bursa ipeklileri, arap, kuru zm
gitmekte, kuzeyden ise krk, Eflak at, ynl kuma, keten, demir eya,
balk ve havyar gelmekteydi. Akkerman-KiIi ve Dobruca blgesi et ve
hububatyla stanbul'u besleyen bir ambar durumuna gelmiti, tanm
ve hayvancln ilerlemesi sonucu blge hzl bir ekonomik gelime
gstermitir. O zaman stanbul, Balkan lkeleri rnleri iin byk bir
pazar haline gelmiti.55
zetle, Osmanl ynetiminde blgeler aras ticaret yerli eler

lehine bir gelime dnemine girmi ve btnlemi bir imparatorluk


ekonomisi ortaya kmtr.

Osmanllarda Hilafet, mparatorluun Dnya Siyaseti


IL Bayezid dneminde Osmanllar, ilk defa olarak ak denizde
Venedik' e meydan okuyabilecek bir donanmaya sahip olduklaruu gster
miler ve Bat Anadolu' dan hareket eden deniz gazileri Bat Akdeniz' de
Kuzey Afrika slam lkelerini istilaya balayan spanya'ya kar sefer
lere balamlardr. Hind Okyanusu'nda . Selim Arabistan mthatyla
Osmanl Devleti'nin bir dnya politikas gdebilmesi iin gereken ko
ullan hazrlamtr. O, nce Anadolu'da Kzlba-i' i airetleri ve onlan

54 Akkerman ve KiJi !imanlarna ait 1 495- 1 5 1 5 tarihli gmrk defterleri iin bkz. JESHO, III-2,
s.132; H . nalck, The Ottoman Empire: The Classical Age. London 1943; N. Beldiceanu, "La
conquete des ctcis marchandes de Kilia et de Cetatea Alba par Bayezid II;' Sddost -Forschungen,
XXIII, 36- 1 1 5; H. nalck, Contributions ta the History of the Black Sea Trade: I. Caffa Customs
Register of 1487-1490, Cambridge 992.
55 stanbul'un byk bir pazar olarak Balkan ekonomisinde bu dnemde oynad nemli rol henz
ayr bir aratrma konusu olmamtr. Ahmet ReflCin yaynlad vesikalar (1stanbul Hayat,
1 553- 1 591 ), 2. ed. stanbul 1935; idem, Istanbul Hayat, I 000- I I 00, Istanbul 1931 ; idem, Istanbul
Hayat, I 1 00-1200, Istanbul 1 930) konu zerinde nemli materyal ierir. Konu iin u inceleme
ler nemlidir. L. Ger, "XVIII. Yzyl ortalarnda stanbul'un laesi in Lzumlu Hububatn
Temini Meselesi;' IFM XI, 397-416; idem, XVI.-XVII. Yzyllarda Osmanl Imparatorluunda
Hububat Meselesi ve Hububattan Alnan Vergiler. Istanbul, 1 964; M.-K. Alexandrescu-Oersca,
Contribution i letude de I'approvisionnement en biI! de Constantinople au XVIIIe siede, Studia
et Acta Orienta/ia, I, ( 1 957) 1 3-37; R. Mantran, Istanbul dans la second moitii du XVIIe siec/e,
Paris 1 962. 179-23 1 ; bu eser zerinde bkz. Tarih Aratrmalar Dergisi. c. 1 964. 381 402; H.
Inalck. "Dobrudja;' EI'. ; H. nalck. "stanbul. EI', IV; R. Murphey. "Provisioning Istanbul,
Food and Foodways. II. 2 1 7-263.
218 Hal i l n a l c k

destekleyen Safevi ran'n56 ezerek, Osmanl Devleti'nin ifti unsura


dayanan merkeziyeti karakterini glendirmitir. Dogu Anadolu, Suriye
ve Msr'n fethi, imparatorluk topraklarn bir misli bytm, Osmanl
btesi, te bir lsnde bir arh gstermitir. Ateli silahlar sayesinde
slam dnyasnn, nnde durulmaz en gl devleti durumuna gelen

Osmanl mparatorluu, daha 1517 tarihinden itibaren Kzl Deniz'de


egemen olup Portekizlileri bu denizden atm, Hint Denizi'nde onlara
kar Selman Reis'i desteklemitir. Selman Reis'in nl plan gsteriyor
ki Osmanllar daha o zaman Hint ticaretini eskisi gibi Ortadou'ya geri
getirmek iin bilinli bir biimde almaya balamlardr.
i. Selim' den sonra, dnya hakimiyetiyle balanhl olarak, bir hi
lafet siyaseti devletin i ve d politikasnda ar basmaya balamhr.57
i. Selim' in hilafeti, imdiye kadar doru bir ekilde aklanamamhr.
Osmanl sultanlar, Fatih Sultan Mehmed dneminden beri en byk
gazi sultanlar sfahyla kendilerini slam hkmdarlar arasnda, Hulefa-i
Raidin' den sonra en stn (afdal) saymaya balamlardr (bn Kemal
ve Ruhi gibi tarihlerde bu, aka ifade edilmitir).
Kanuni Sultan Sleyman' n tahta knda Mekke erifi gnder
dii mektupta, "Sizler Efren' den (yani Avrupallardan) ve emsalinden
memleketler fethetmekte bize ve btn slam sultanlarna stn bulunu
yorsunuz," demekteydi. Osmanl sultanlar, hilafet-kbra'ya sahip olma
larn fiilen btn slam dnyasnn Hristiyan dnyasna kar koruyucu
olmalar gereine balamaktaydlar. Onlar, Mekke ve Medine'yi ve Hac
yollarn Portekizlilere kar etkinlikle koruma gcne sahip olduklarn
gstermiler ve btn Arap dnyas o zaman bunun iin Osmanllara
sayg ve minnet duymutur. Kahire ve am ok gemeden eskisi gibi Hind
mallar almaya balamhr. Naml sultanlar, bu gcn kendilerine Allah
tarafndan verildiini, mueyyad min 'ind' Allah olduklarn dnyorlar
ve propaganda ediyorlard.
Abbasi dnemi fukahasnn klasik hilafet anlay, i. Selim'in szde
Abbasilerden hilafeti resmen devrald iddias ancak Osmanl k
dneminde, 18. yzylda politik bir amala ileri srlmtr. 16. yzyl
da ise Osmanllarn slam dnyasnda stnl, Halife-i Ruy-i Zemn,

56 H. Sohrweide, "Der Sieg der Safeviden in Persien und seine Ruckwirkungen auf die Schiiten
Anatoliens im 16. Jahrhundert;' Der Islam, 41 (1965) 95-223.
57 H. nalck, The Ottoman Empire, The elassical Age, Londra 1973, idem, "Tha Caliphate and
Atatrk's nkhib;' Belleten, 46 (1982), 353-365.
A k adem i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 219

yani Dnya Halifesi iddialan, bir dnya gc olarak slam dnyasnn


Fas'tan Endonezya'ya kadar fiilen koruyucusu durumunda olmalan
olgusuna dayanyordu.
te yandan, 16. yzylda slam'n koruyuculuu, gaza fikrine da

yanan hilafet anlay, devlet hayahnda er'f ve rfi aynln aleyhine


eri' atl kuvvetlendirmi, eyhlislamlar ynetirnde ve kanunlann
dzenlenmesinde gittike daha byk bir rol almaya balamlardr. Bu
yeni akm ilkin I. Selim'in eyhlislam Cemaleddin Efendi'nin tutumun
da aka gryoruz. Bununla beraber . Sleyman dneminde devlet
idaresi ve kanunlar, Koca Nianc Celalzade gibi byk bir brokrahn
abalan sayesinde tmyle bamszln korumutur. Ulema ve b
rokrat kartl ak olmasa da, Osmanl devlet hayatnda sonuna kadar
sregelen bir gerektir ve yeni Trk devletinde laiklik brokrasinin son
zaferi olarak yorumlanabilir.

Osmanllar ve Avrupa Devletler Sistemi


Avrupa'da byk devletler arasnda ortaya kan talya harpleri
srasnda Osmanllar, bir denge unsuru olarak hesaba katlmaya bala
mtr. Kanuni Sultan Sleyman dneminde ise Osmanl Devleti, Avrupa
devletler sisteminin vazgeilmez bir unsuru olarak ortaya kacaktr.
1532' de Fransa kral . Franois, Osmanl mparatorluu'na, Avrupa dev
letlerinin imparator V. Karl'n stnl karsnda varlklann garanti
eden yegane g gzyle baktklann aka sylemitir.58 Bir papa ve
bir imparator idaresinde Respublica Christiana ideolojisi karsnda Bat
Avrupa' da mill monarilerin glenmesinde Osmanl gc, hi kuku
suz, kesin bir rol oynamtr. Bu gerei tanmakta Bat Avrupa tarihilii
tereddt gsterir. 1 6. yzylda Osmanl mparatorluu, hi kukusuz,
Anadolu ve Balkanlar'da bir blge imparatorluu konumundan bir dnya
gc durumuna ykselmitir. O zamanki dnyada hibir nemli sorun
yoktur ki Osmanl politikas ilgilenmesin ve arln duyurmasn. O
zaman Sumatra' dan Toulon'a, Mombasa' dan Astrahan' a kadar Osmanl
kuvvetleri, dnyann drt kesinde yry halindeydi. Kanuni Sultan
Sleyman, bu dnya politikasn daima slam'n koruyucusu sfahna da
yandrmaktayd. O, yalnz Akdeniz'de slam' Hristiyan Avrupa'ya kar
deil, ayn zamanda slam lkelerini Hint Okyanusu'nda Portekizlilere,

58 j. Ursu, La politique orientale de Franois ler, Paris 908, 75.


220 Halil nalck

Volga zerinde Ruslara kar koruyor v e bu amala ordu ve donan


malarm gnderiyordu. te yandan, ran'la sava, Snni slamiyet'in
desteklenmesi ve Rafizilerin ortadan kaldnlmas siyaseti olarak yine bu
dini temel prensibe dayamyordu. Baka deyimle gaz. ideolojisi, dnya
egemenlii politikasmn merulatrc temeli oluyordu. Fakat bu dnya
politikasmn ar yk, Osmanl Devleti'nin iyapsnda derin etkiler
yapmtr. Bu konuyu k dneminde etraflca ele alacaz.

Nfus
Aada, nfus ve gelir hakknda, . L. Barkan'n aratrmalarmn
ortaya kard sonular aktaracaz.59 1 520-1555 yllarna ait tahdr
defterlerine gre, nfus, Kk Asya' da (Anadolu, Karaman, Zulkad
riye, Diyarbakr ve Rum vilayetleri) 1 .032.425 hane, (hane halk- aile)
Rumeli' de (Tuna ve Sava rmaklar gneyindeki blge) 1 . 111 .799 hanedir.
Rumeli'deki nfusun 832.707 hanesi Hristiyan, 1 94.958 hanesi, yani % 18'i
Mslman'dr. 1 488-1491 yllarn kapsayan cizye defterlerine gre,
islamatrmalarn btn blgede ylda 1 00-300' gemedii anlalmakta

dr. Baka deyimle, her yerde, hatta Bosna'da dahi, slamama balangta
ehirlerde ve askeri snf arasnda balad ve yava yava geliti. 1489' da
Bosna' da 25.000 Hristiyan aileye kar 4.500 hane vard. Trke konu
mayan Mslman topluluklar dnda, Balkanlar'daki Mslmanlarn
byk ounluunun Anadolu' dan giden Trklerin torunlar olduklar
kesindir. Trk gleri, ilk rutuhat dneminde, 14. yzylda ok youn
olmutur. Barkan'n tahrir defterlerine gre yapt nfus haritasnda,
Serez-Nibolu hattnn dousundaki blgede Trkler 16. yzylda o
unluktadr. Bunun yamnda, uc blgelerinde ve istila yollar zerindeki
ehir ve kasabalarda youn Trk topluluklar gze arpar. Osmanllar,
fetihlerini gvenlik altna almak iin, gerekli grlenler dnda, btn
kaleleri yktklan gibi, o blgeye Anadolu'dan srgn yoluyla nfus,
zellikle srlmesi kolay gebe halk srp yerletirirlerdi.60 1 520-1535

59 "Essai sur les donnees statistiques des registres de reconsement dans l'empire Ottoman aW( XVe
et xv e siedes; JESHO, - , 9-39; . L. Barkan, "894 ( 488/ 489) Yl Cizyesinin Tahsilatna
Ait Muhasebe Bilanolar:' Belgeler. - ( 1 964) ) - 1 1 7; idern, "Osmanl imparatorluunda Bir
skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler." [FM. xv ( 1 953-54) 209-237; N. Todorov
"La situation demographique de la Peninsula balkanique au cours des XVIe sedes," Annuarie
de I'Univ. de Sofia, LIII-2 ( 1 959).
60 Yrkler iin bkz. T. Gkbilgin, Rumeli'de Yrkler, Tatarlar ve Evldd- Fatihan, Istanbul, 957 .
A k a d e m i k D e rs N o t l ar ( 1 938 - 1 98 6 ) 221

tahrir defterlerine gre, Rumeli'de Mslman nfusun 37.435 hanesi


Yrk, yani gebe Trkmen ve 12.105 hanesi yaya ve msellem (askeri
hizmetlerle ykml, vergiden muaf Trk iftileri) idi. Eski Osmanl uc
ehirlerinde, Serez, Yeniehir (Larissa), skp (Skopje), Saray-Bosna'da
Mslmanlar ounlukta olup bunlann da ounluu dllin ve iyeri
sahibi esnaf ve tccarlardan oluuyordu. Balkan tarihilerine gre, Ms
lman Trkler Balkanlar' da askeri bir egemen snf olarak varlklarn
srdrmlerdir. Bu iddiay, Osmanl ariv belgelerini incelemi hibir
tarihi artk onaylayamaz. Tahrir defterlerinde, Mslmanlarn oun
luu ifti olup Hristiyan iftiler gibi vergi veren reliyli suuf iinde sa
ylmlardr. Buna karlk, Osmanl idaresi albnda askeri sfabn tayp,
birtakm ayncalklan bulunan Hristiyan gruplan vardr. (rnein ad
geen tarihlerde 82.692 Eflak ve Martaloz).61 unu da sylemek gerekir ki,
Mslman iftiler, Rumeli'nin birok blgesine pirin ve pamuk gibi
birtakm nemli tarm bitkileri ve yntemleri sokmular, sanatkarlar ise
ehirlerde birtakm yeni sanatlar ve becerileri gelitirmi ve yaymlardr.
stanbuL, Bursa ve Edirne bir yana braklrsa, ehirler az nfuslu
dur (genellikle 2.000 hanenin altnda). Rumeli' de en byk ehirlerden
Selanik 4.803, Atina 2.297, Nibolu 1 .343, Serez 1 .093 haneydi. Bizans'n
son dnemlerinde ancak 30-40 bin nfusu olan stanbuL, Fatih'in byk
abalan sonucunda 1478'de yaplan bir sayma gre62 14.803 (8953' Ms
lman) haneyle Balkanlar'n ve Anadolu'nun en byk ehri durumuna
geldi (hane'yi drt nfus kabul ederek bu, 60.000 kii olur). Fakat 16 . .

yzyl balarnda ehrin nfusu 80.000 haneye ykselecektir. 17. yzyl


sonlanna doru stanbuL, yanm milyonu aan nfusuyla Avrupa ve Orta
Dou'nun en byk ehri oldu. O zamanlar, stanbul salhanelerinde ylda
4 milyon koyun, 3 milyon kuzu ve 200 bin kz kesildii ve fnnlara
gnde 300 ton kadar buday verildii hesaplanmtr. Bu yiyecek ve
ieceklerin nemli bir ksmn Rumeli salard. Dobruca kr, kuyular
kazlarak tarma alm ve deniz yoluyla ulamdaki kolaylk dolay
syla stanbul'un buday ambar haline gelmi63, orada yzlerce yeni
ky kurulmuturM. br yandan, btn Trk ehirleri gibi, stanbul'da
sultanlann ve paalarn kurduklar zengin vakf kurululanyla bayndr

61 Martoloslar iin M. Vasic. "Die Martolosen im Osmanichen Riech." Zeitschriftfr Balkanologie.


II ( 1964) 172- 189; R. Anhegger. "Martaloslar Hakknda." Trkiyat Mecmuas. V-V ( 194042).
282320; H. nalck. Fatih Devri Ozerine Tetkikler ve Vesikalar. Ankara: TTK 1954. 179- 1 8 1
6 2 Topkap Saray Arivi. no. 0.9524.
.
63 R. Mantran. Ibid 4446. 1 8 1 .
6 4 Bkz. H. Inalck. "Dobruca:' EI'.
222 Ha l i l n a l c k

hale getirilmi, krsal kesimden v e imparatorluun her yerinden erzak


ve para akmaya balamtr65 zetle stanbul byk pazar olarak impa
ratorluk ekonomisinin olumasnda kesin bir rol oynamtr.
1500-151 0 yllar arasnda, btn Akdeniz lkelerinde olduu gibi,
Osmanl mparatorluu'nda da en azndan %40 bir nfus art griilmek
tedir66 Balkanlar'n, uzun bir dnem iin, hi dman aya grmedii
ve nemli i kargaalara alan olmad gz nne alnrsa, bu nfus
art normal saylmaldr. 1490-1528 yllar arasnda Balkanlar' da cizye
toplam te bir art gstermektedir ki, bu da daha ok bir nfus art
yla aklanabilir. Nfus art, tarm topraklarnn genilemesi, mezraa
ve otlaklarn tarm topra haline gelmesini salarken, zellikle Orta
Anadolu' da geim skntsnn artmas sonucunu da vermitir. Mustafa
Akda' a gre, nfusla tahl retimi arasndaki dengesizlik; fazla nfusun
ehirlere ylmas, cretli askerlik, ekyalk ve Celali hareketlerinin ana
nedeni olmutur.

Devlet Gelirleri ve Ekonomi


1527-28 mali ylnda 538 milyon akay (yaklak 9 milyon Venedik
altn) bulan devlet gelirleri balca u yerlere harcanyordu:67

Milyon aka

Padiahn zel harcamalar 3.5

166.0 (Rumeli'de 17,288 kii, Kk


Timarlar
Asya vilayetlerinde 16,468 kii)

65 Yugoslavyaaaki ehirlerin tarihi hakk nda bkz. Histographie Yougoslave 1 955-1 965, Beograd 1965,
133-34; Vakflar iin, N. Begovit, Vakufi u Jugoslaviji, Beograd 1963; O. L. Barkan, "Edirne ve
Civarndaki Baz maret Tesislerinin Yllk Muhasebe Bilanolar;' Belgeler, 1-2 ( 1 965), 235-377;
T. Gkbilgin, Edirne ve Paa Livas, stanbul; I"structures sociale et development culturel des vii/es
su dest europeenes et adriatiques aux XVIIe siecIes, Actes du coIIoque . . . Venise 27-30, Mai 1 971,
Bucharest 1975; N. Todorov, The Balkan City, 1400- 1 900, Seattle 1 983; S. Faroqhi, Towns and
Townsmen of Ottornan Anatolia, Cambridge 1984; H. nalck, "stanbul;' EI', II; B. Yediyldz,
Instution du Vaqfau XVII siecIe eu Turquie, Ankara: TTK 1985; H. Gerber, Econorny and Society
in an Ottornan City: Bursa, 1 600-1 700, Jerusalem 1988; H. nalck, "stanbul an slamic City,"
llS, ( 1 980) 1 -23, 68; O.L. Barkan, "Essai sur les donnees statistiques," 23-35.
66 O.L. Barkan, "894 ( 1 488- 1489) yl Cizyesinin Tahsilatna Aid Muhasebe Bilanolar;' Belgeler,
I, 16 ve ek cedvel no.! ve II.
67 "H.933-934 (M. 1 527-1 528) Mali Ylna Ait Bir Bte Ornei," IFM, XV, 1953-54, 251 -329
A k ad e m i k D e rs N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 223

Kap-kulu askeri (Yenieri ve


svar, topcular ve teki Kap- 66.0 (hepsi 27,049 kii)
hizmetlileri
----------------------------
anma
40.0 (hepsi 23,017 kii)

Grlyor ki devlet gelirlerinin yars asker maalanna (timar ve


ulule olarak) gitmektedir. Kalan paramn nemli bir ksm da, yine asker
ve saray giderlerine ayrlmakta, bundan kalam bina ve kale inas ve
onanmna, donanna giderlerine devlet grevlilerinin maaiarna ve eitli
balara harcanmaktadr. 1527-28 mali ylnda gelirden 70 milyon aka
artmtr. Artan para, yedek aka olarak i-hazinede saklamrd.
Rumeli'nin (Tuna ve Sava gneyindeki blgelerle Krm Yanma
das gneyi) btn geliri 198 milyon aka, yaklak buuk milyon
albndr. Bu miktara btn has ve timarlarla vakf ve mlklerin gelirleri
katlmtr. Bu miktar, btn imparatorluk gelirlerinin yaklak %37'sine
eittir. Rumeli gelirinin %48'i padiah hasar olarak dorudan doruya
merkezdeki devlet hazinesine girmekteydi, %46' s timarlara ayrImt.
Merkezdeki hazineye, Rumeli'den gelen gelirlerin %46's, merkezi hazine
mukataalarndan (yani balca has olarak aynlm blgelerdeki iftiler
den toplanan eitli vergilerle ehirlerde alnan ticaret resimlerinden,
gmrk ve madenler gelirinden), %42,3' gayrimslimlere yklenen
cizye vergisinden gelmekteydi.
Rumeli'de gelirin yaklak %6's mlklere ve vakflara aynmtr.
Vakf giderlerinin byk ksm, camL mescid, medrese, mektep, kpr,
han, hamam, eme, zaviye, imaret, hastane inas ve bakm giderleri
ne harcamr. Bylece, bugn modem devletin yklendii bu gibi kamu
hizmetleri vakf yoluyla yerine getirilmi olurdu. Bu sistem, Rumeli'de
Osmanl ehirlerinin kuruluunda da balca rol oynamtr. 1547-48
mali yl hesaplan, bu blgenin gelirlerinde son yirmi yl iinde esasl
bir deiiklik olmadm ortaya koymaktadr.68 Bununla beraber, tahrir
defterlerinde grdmz ijrdzdt, yani yeni bulunan vergi kaynaklar,
yalmz gizli kalm gelirin ortaya kmasyla aklanamaz. Yeni toprakla
rn tanma aldm kaytlardan anlamaktayz. 1584 ylna kadar altmn

68 Barkan'n yaynlad dier. gelir ve gider muhasebe defterleri iin bkz. IFM XVIII ( 1 955-56)
225-347: XIX ( 1 957-58) 21 9332
224 Halil nalck

55-60 aka olarak deimeyen durumu, genellikle ekonomik hayatta da


istikrarn ve dengenin simgesi kabul edilebilir.
Ekonomik bakmdan bu dnemde en nemli gelime, Bah mer
kantilist devletlerine, kapitlasyonlarla imparatorluun her tarafnda
serbest ticaret izninin balanmasdr. Merkantilist dnceye yabanc
kalan Osmanl devlet adamlar, lkede mal bolluu salamaya ve tica
retten alnan devlet gelirlerinin azalmamasna dikkat ederlerdi. u bir
gerektir ki, kapitlasyonlar, gereksinim duyulan baz nemli madde
lerin (balca ince ynl kuma, kalay ve elik ve kristaL, saat gibi lks
eya) salanmas ve hazineye ait gmrk gelirinin artmas gz nnde
tutularak kaygszca verilmitir. Dardan mal getirilmesine bir snrla
ma konmad halde, i pazarda ktlk dourmas veya dmann iine
yarar dncesiyle birtakm mallarn (pamuk, demir, kurun, hububat,
deri, balmumu) ihrac zaman zaman yasak edilmitir. Osmanllar iin
Bah' dan zellikle gm ithali byk nem tard. Bu nedenle altn ve
gm zerinden gmrk alnmazd. Fakat gm, Trkiye'den alhna
gre daha yksek paritesi olan Hindistan ve ran'a kamaktayd69 ve
gm para darl, ekonomi ve devlet giriimlerini kstlayan nemli
bir faktr olmutur.
yle grnyor ki, Avrupa devletlerine kapitlasyon verilmesinde
siyasi amalar nemli rol oynamhr. 1536-1569' da Fransa 1680' de n
giltere ve 1612' de Hollanda'ya kapitlasyon balanmas, bu lkeleri
Habsburglara kar desteklemek dncesiyle verilmitir.70 Bu devletler
iin gmrk oran %3 olarak yerleecektir. Levant pazarlarnn uygun
koullara almas, Fransa ve ngiltere' de merkantilizm ve kapitalizmin
gelimesinde, balangta teki dnya pazarlarndan daha nemli bir rol
oynam grnmektedir. te yandan, Avrupallarn Hindistan'la Atlantik
zerinden bir ticaret yolu kurma giriimlerini Osmanllar etkisiz brak
mlardr. Osmanllar, Hint Okyanusu'nda Portekizlilere kar bilinli bir
uraya girimiler, baharat ticaretini yeniden Kzldeniz ve Basra Kr
fezi yollarna ekmeyi baarmlardr. 1540'tan sonra Ortadou'ya gelen
baharat miktar 30 bin kantara ykselmitir ki Portekiz eliyle Avrupa'ya

69 Bkz. H. nalck, "Trkiye'nin ktisadi Vaziyeti," 664-76; Venedik ve Balkan ticareti zerinde
bkz. J. Tadic, "Le commerce en Dalmatie et il Raguse et la decadance economique de Venise au
XVIIe siecIe;' Civilita Veneziana Studi, 9, Venezia-Roma, 237 -274; Osmanl ekonomik dncesi
zerine bkz. H. nalck "Capital formation in the Ottoman Empire;' jEH, 3 1 (1969), 75-1 04;
idem, "The Ottoman Economic Mind and Aspects of the Ottoman Economy;' SEHME, 207-218
70 H. nalck, "Imtiyazat;' EI'.
A ka de m i k Ders N o l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 225

sevk edilen baharat da bu miktardadr. Bu dnemde Osmanl baharat


ihrac Lizbon ve Amsterdam' da kayg uyandryordu. Osmanl Devleti
1560-1570 dneminde Portekizlilere kar Hint Okyanusu'nda Gcerat
ve Sumatra' da Atjeh Sultanl'yla ittifak yapm ve baharat girilerini
st dzeyde tutabilmitir.7l
ran ipek ticareti Osmanl Devleti'nin balangtan beri balca
servet kaynaklarndan biri olma zelliini srdrd. 1500 tarihlerinde
Bursa' da bin kadar ipekli tezgah alr durumdayd. I. ah Abbas, ran
ipeinin, Hint Okyanusu veya Moskova zerinden Bab'ya gitmesini
salamak iin byk aba gstermi, Krfezde Bendar Abbas limann
yapm, Avrupa'ya eliler gndermi, 1622' de ngilizlerle i birlii yapp
Hrmz' Portekizlilerden alm ve nihayet Badad' ele geirmitir.n
Osmanllar ran'n ok ihtiyac olan altn, gm ve bakrn ran'a gir
mesini yasaklayarak kar nlem alyorlar, bylece iki lke arasndaki
iliki, ekonomik bir boyut kazanyordu. Abbas'n lmnden sonra ipek
kervanlan yeniden Halep, Bursa ve zmir'e gelmeye balam ve Osmanl
ekonomisi iin nemli bir kaynak olmaya devam etmitir. Fransa ve
ngiltere' de ipekli tketiminin ve ipek sanayinin genilemesi ipek tica
retini dnya ekonomisi ve dnya kapitalizminin gelimesi bakmndan
byk lde etkilemitir. Ayn durum pamuk ve pamuklular iin 17.-18.
yzyllarda grlecektir.

Osmanl Klasik Kltr


Osmanl kltr ilk dneminde yani gelime anda banaz de
ildi. Yabana kltrlere zeniliyor, bilinli kltr alnblan yaplabiliyor,
dardan alim ve sanat getirilmesine allyordu. Tursun Bey (15.
yzyl sonu) kendi zamannda sanatta balca sluptan, Tavr- Rumi

71 S. zbaran. "Osmanl tmparatorluu ve Hindistan Yolu; Tarih Dergisi ( 1 977), 66- 1 46; H. Kel
lenbeuz. "From Melchior Manlich to Ferdinand Cron: German Levantine and Oriental Trade
Relations.ft JEEH, xX, 61 1-622; F. Braudel, The Mediterranee and tha Meditteranea" World in the
Time ofPhilip II; H. tnalck, An Eeonomic And Social History ofthe Ortoman Empire. Cambridge:
Cambridge University Press.
72 ran ile Osmanl mparatorluu arasnda gerekten bir iktisadi sava olagelmitir, buna ait ilk
genie aratrma iin bkz. H. tnalck, "Trkiye'nin ktisadi Vaziyeti zerine bir Tedkik Mna
sebetiyle:' BeUeten. XV ( 1 95 1 ), 661676; konuyu geni biimde ele alm olan N. Steensgaard,
Carraks. Caravans and Companies, Copenhagen 1972; i. Selim'in ipek ticareti yasa hakknda
bkz. L.-L. Bacque-Grammont, "Notes surune saisie de soies d'tran en 1 5 1 8," Turcica, VIII-2,
237-253.
226 Halil nalck

(Anadolu Trk), Tavr-i Hatay (Orta-Asya) ve Tavr-i Frengi (Avrupa) s


luplarndan sz ediyordu.73 Kanuni Sultan Sleyman dnemiyle, Osmanl
kltrnn klasikletii, d etkilere kapanmaya balad dnlebilir.
Osmanl kltr, gerekte o zaman en byk stadlarn vererek, ideal
ekillerine kavumu bir kltr bilincine vard ve arhk d alnhlara
zenmedi ve kendi klasik ekilleri iinde kalplat. Yine bu dnemde,
devletin mM toprak, timar ve kul sistemine dayanan soyal politik yaps
nitelik bakmndan en yksek seviyesine ulamt. Mutlak bir otoritenin
sahibi saylan padiah, btn politik-sosyal dzenin kayna ve daya
na saylyordu. Padiah iradeleri eklinde kan rfi kanun ve tzkler,
Kanuni dneminde ideal ekillerine kavumu kabul ediliyordu.74 16.
yzylda klasik ekillerine ulaan bu ilk dnem Osmanl devlet yaps,
gazi uc toplum ve geleneinin gelimi bir ekli olarak, askeri bir devlet
karakteri gsteriyordu. Gaza prensibinin, emperyalist giriimlerin devlet
hayahnda stn rol gz nnde tutulursa, bu gr bir bakma kabul
edilebilir. Daha nceki slam devletlerinden farkl olarak, Osmanllarda
sivil ynetim, hatta dini kaza greviyle askeri grevlerin ayn kiiler elin
de toplanm olmas da dikkate deer. Daha 15. yzylda Bursa gibi bir
ticaret ve endstri merkezinde dahi, en yksek servetlere sahip yksek
tabakay, askeri snf grevlileri oluturmaktayd.75

73 Tarih-i Abu"l-Fath, The History ofMehmed the Conqueror, yay. H. nalck ve R. Murphey, Min
neapolis ve Chichago: Bibliotheca Islamica 1978, 55-61.
74 Osmanl hukuku zerinde bkz. H . Inakk, "Osmanl Hukukuna Giri:' Siyasal Bilgiler Fa
kltesi Dergisi, XIII-2, 1 958, 102- 1 26; Fatih Sultan Mehmed"in reayaya ait kanunnamesinin
analizi: H. nalck, "Osmanllarda Raiyyet Rsumu:' Bel/eten XXIII, 1959, 575-608; Sleyman
Kanunnamesi iin bkz. H. Hadzibegic, "Kanun-nama sultana Sulejmana Zakonodavca:' Glasnik
Zemaljskog Muzeja Sarajevu, I V-V, 1950, 295-382; . L. Barkan, xv. Ve XVI. Asrlarda Osmanl
Imparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslar, I, Kanunlar, 1943, I-LXXII; S
leyman Kanunnamesi'nin ideal saylmas hakknda 1956 tarihli adaletnameye bkz. H. nakk,
"Adfletnameler:' Belgeler, II ( 1 965), 405; H. nalck, "Kanun," EI', I V, "Kanunname:' EI', IV:
Sleyman'a atfedilen kanunname metni tamamyla Bayezid dnemine aittir, bkz. N. Beldiceanu,
Code de lois Coutumieres de Mehmed II, Wiesbaden 1967, tarihlerne yanltr; Sleyman'a atfedilen
bu kanunnamenin yaplan btn yaynlar yanllarla doludur, birok yazmann karlatrl
masiyle metnin aslnn karlmas iini tamamlam bulunuyoruz, yorumlarla yaymlayacaz,
kanunnamelerin hukuki bir analizi iin imdi bkz. A.Akgndz, op.cit. 41 -301 ; yazar Sleyman'a
atfedilen genel kanunnameyi, en eski fakat noksan ve hatal Koyunolu nshasndan almtr.,
bkz. Cilt , 39- 1 14; bu kanunnamenin Viyanaa Staatsbibliotheke tura ile tasdik edilmi bir
nshas vardr.
75 Bkz. H. nakk, " s. asr Trkiye Iktisadi ve timai Tarihi Kaynaklar:' IFM, XI ( 1 953- 1954),
5 1 -75.
A kadem i k D e rs N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 227

Nihayet askeri uc ve gazn rgtnn devlet iindeki rol, srekli


yeni topraklarn fethini bir gereklilik haline getiren timar sistemi gz
nnde tutulmaldr. Bu gzlemler doru olmakla beraber, eitli etki
lerden yorulmu kendine zg bir Osmanl kltrnn ve yaam slu
bunun varl ve Osmanl ynetiminin yerletii lkelerde bu kltrn
ve yaam tarznn derin etkileri unutulmamaldr. Orijinal bir Osmanl
kltr, devlet ve hukuk dzeni var olmutur. zellikle Osmanldarn
Balkanlar'da sosyal ve kltrel etkileri derindir. O zaman bu kltrn,
byk bir ekici kuvveti vard. Kendi i deeri yannda, Osmanl em
peryal kltr, bir prestij kltryd. Bir gayrimslim iin en arzu edilir
eylerden biri, giyimini ve yaamn Mslman Osmanl'ya benzetebil
mekti. Balkanl, hatta Arap tarihilerin bugnk geri kalml, Osmanl
rejimiyle aklamaya yeltenmeleri anakronistik bir zlemden ibarettir.
O zaman kimse hmanizma ve Rnesans'n Batl miBetlere getirecei
kudreti, serveti ve prestiji hayalinden geiremezdi. Dou Hristiyan kl
trnn bamsz yaad lkelerde, rnein Rusya' da dahi Rnesans
izleyemedii, izlemek istemedii ortada olan bir gerektir.76

76 Dou Avrupa ve bu arada Osmanllarn geri kalml zerinde son olarak bkz. The Origins
of Backwardness in Eastern Europe, Economics and Politics from the Middle Ages until the Early
Twentieth Century, yay. D. Chirot, Berkeley: University ofCalifornia Press 1989; bu cil! iinde
Osmanllara ait bir blm V: E Adanr, "Tradition and Rural Change in Southeastern Europe
During Ottoman Rule:' i 3 i i 75: Trkiye'nin geri kalml sorunu, IL Dnya Sava'ndan sonra
.

Trk aydnlarn en ok dndrm ve bir yn yayna vcut vermitir. Bu yaynlarn byk


blm Marxist teoriyi izlemitir. Genel olarak bu teorinin tartmas iin bkz. B. Chandra,
"Karl Marx, His Theories of Asian Sodeties, and Colonial Role." Review, v- ( 1981 ), 13-91, A.
M. Bailey ve J. R. L1obera, The Asia/ic Mode ofProduction: Science and Politics, London: Rout
ledge ve Kagan Paul 1 98 1 : Dou Avrupa'da Osmanl toplum yaps balangta Marx'n feodal
toplum teorisine gre yorumlanmtr. Bu konuda en esasl inceleme: V. P. Mutafcieva, Agrarian
Relations in tha Ottoman Empire in the 15th and 16th Centuries, New York 1988. Sosyal yapy
Marx'n Asya Tipi Uretim Tarz teorisi bakmndan ileyenler, S. Divitiolu. Asya Tipi Uretim
Tarz ve Osmanl Toplumu, stanbul 1967: S. Yerasimos, "Le Mode de produclon asialtique et
la sodete Ottomane", unpublished thesis, translated into Turkish by B. Kuzucu. Azgelimilik
Srecinde Trkiye, 3 Cilt (stanbul: Gzlem, 1974); H. slamolu ve . Keyder. "Agenda for
Ottoman History'; Economy and Society, V-2 ( i 976) 178- 196; Asya Tipi retim Tarz'n Trk
yazarlar Divitiolu'ndan beri Osmanl'ya zg baz farklar belirterek lmllatrrlar; daha
genel biimde ele alanlar arasnda bkz. M. A. evki, Osmanl Toplumunun Sosyal Bilimle Ak
lanmas, stanbul: ElifYay., 1968; M. Sencer, Osmanl Toplum Yaps, stanbul: MAY, 1969, 1 86-
378; B. Boratav, Tarmsal Yaplar ve Kapitalizm, Ankara: SBF. 1 980; R. Aktan, Trkiye Iktisad,
3rd edition, Ankara: SBF, 1978; . Keyder, Toplumsal Tarih almalar, Ankara: Dost, no. 98:
Marx etkisiyle genel sosyolojik analiz iin bkz., brahim Yasa, Trkiye'nin Toplumsal Yaps ve
Temel Sorunlar. 2. Bask Ankara, 1 973; J. Hinderink ve M. B. Kray, Social Stratification as an
Obstade to Development, A Study of Four Turkish Villages, New York: Praeger, 1970: Osmanl
ekonomisinin duraan (stagnant) karakteri zerinde tartmalar da, tarihi verilere dayanacak
228 Halil Inalck

Osmanl patrimonyal toplumunda yksek kltr yarahm, sarayn


ve saraydan kma kullann patronaj alhnda gerekleiyor, geliiyordu.
Osmanl kltrnn gelitirildii merkez, stanbul, daha dogrusu, Saray-
Hrnayun' du. Birok sanat koIlan, hassa sfahyla padiaha mensup hirfet
ler olarak sarayda rgtlenmiti. Saray mimarlan, nakkalar, hanendeler
(mutriban), airler, kuyumcular, hii' at ve kaftan yapanlar, hal ve ipekli
dokuyanlar, arda en usta kiiler arasndan seiliyor veya saray iin
tutuluyordu. Bunlar padiah iin en nefis eserleri yarahrlar, eserleri te
kiler iin rnek olurdu. br taraftan saray okullarnda i oglanlanna
eitli sanatlar gretilirdi. oglanlanndan kumandan veya vali olarak

yerde ou zaman olaylar teoriye uydurma biiminde gelimitir. Asya retim Tarz teorisiyle
i. Wallerstein'in kapitalist Dnya Ekonomisi ve onunla btnleme teorisini kaynatran ve
tarihi veriler nda yeni bir yorum getirme abas iin bkz. The Ottoman Empire and the World
Economy, yay. H. lslamolu-Inan, Cambridge, i 987, 1 -26; idem, "Les paysans, le marche et ('Etat
en Anatolie au XVI e siede:' Annales, E.S.C., V ( 1 988), 1025- 1 043; duraanlk iin bizim tarihi
verilere dayanan grmx, toprak ve kyl zerinde beUi fskal-politik gereklerin dourduu
ift-hane, kentte hirfet rejimidir (infra).
retim tarzna balanan toplum yaps teorisinin Max Weber sosyolojisiyle deiik biimde
yorumu iin bkz. K. Wittfogel, Oriental Despotism, A Comperative Study of Total Power, 5. bask,
New Haven ve Londra: Yale Univ. Press, 1964; Wittfogel, Osmanl Imparatorluu'nu nemli bir
toplum tipi olarak alr, fakat sulamann esas olduu Mezopotamya, Msr, in imparatorluklar
yannda Osmanl despotizmi iin zel bir retim tarz bulamaz, bize gre byk hidrolik devlet
giriimi yerine Osmanl rneini belirleyen retim tarz, ift-hane sistemidir; bunun iin geni
bir biimde bkz. H. lnalck, The Middle East and the Balkans Under the Ottomans: Selected Pa
pers on Economy and Society, Bloomington i 992; Osmanl'nn topra ve kyl emeini mutlak
devlet kontrol altnda tutmas, mM sistem, klasik dnemde Osmanl rejiminin temeli ve ana
karakteridir; ift-hane sistemi olarak nitelendirdiimiz bu "retim tarz"n belirleyen bask veya
koul, slam' gittike glenen bir hal Avrupas karsnda koruma, direnme ve kar saldnya
geip Hak sz 'n dnyada egemen yapma abas, yani gaza ideolojisidir. Osmanllar topra ve
kyl emeini kontrol veya "despotizm"i bununla hakl gstermi ve topluma kabul ettirmitir.
13. yzylda iki yandan, Mogol ve hal basks altnda yok olma karsnda kalan Islam alemi
Msr ve Suriye'(ie Memluklarn, Anadoluda Osmanllarn askeri rejimini bir k yolu olarak
benimsemitir. Bu, bir "merulatrma" ideolojisi olup asl temel sosyal-ekonomik yapy, ift-hane
sisteminde aramak gerekir. Bizim bu ak yorum tarzmz, son yaynlarda hayretle gryoruz
ki, ters ve noksan biimde zetlenmekte ve bize ait olmayan dnceler bize atfedilmektedir.
Mesela, bkz. C. Imber, "The Ottoman Dynastic Myth", Turcica, XV ( 1 987) 7-27, bu yazdaki
esas dnceler iin bkz. H. Inalck, "Padiah", IA, IX ( 1 969) 491 -495; 1964'te km olan bu
yazda (s.492-493) Hanedann hakimiyetini merulatrmak amacyla Osmanllarn eitli rakip
Mslman hkmdarlara kar hkmdarlk haklann ve hakimiyet kaynan Orta Asya hanlk
geleneine, Seluk sultanlarnn varisliine veya dorudan Tann tarafndan verilmi olduuna
baladklarn belirtmitik.
Bir grup sosyolog, Osmanl mparatorluu'nun politik sosyoloji bakmndan yapsn, merke
ziyeti-brokratik imparatorluk erevesinde inceler. Osmanl rneine nemli bir yer ayran
byle bir teori iin bkz. S. N. Eisenstadt, The Political Systems of Empires, New York: The Free
Press, i 969, Index: Ottoman Empire.
A kade m i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 229

taraya kanlar, gittikleri vilayetlerde, padiah sarayn taklitle kendi


saraylarn kurarlar ve Osmanl saray shlbunu evrelerinde yayarlardL
Her nemli ehirde saraydaki ba mmara (ser-rnfmaran-i hassa) bal
bir mmar olup kamu yaplan onun gzetimi altnda yaplrdL Osmanl
kltrnn en nemli ve orijinal bir kolu da hukuk alanndadr.

Brokrasi ve Kanunlar
Osmanl hukukunun yaratlmasnda, ynetimle ilgili kararlarda ve
devlet ynetimine egemen ilkelerin hayata geirilmesi ve yrtlmesinde
en byk rol divan-i humayun brolarndaki katipler oynamaktaydlar.
Genelde, slam devletlerinde brokratlar, slamiyet'in yaylmasndan
nceki dnemlere kan Yakn Dou'nun eski ynetim geleneklerini
titizlikle srdren ve bir korporasyon halinde kurumlam bulunan
bir grup oluturmaktaydL Brokratlar, ynetim sanatnn inceliklerini,
rak-kalfa-usta sistemine gre renirlerdL Onlar, medrese ve camilerde
slam ilimIeri renmekle beraber, ulema dnda, srf hikmet-i hkmet
kaygsyla hareket eden bamsz bir gruptu. Devlet brolarnn tm,
veziriazama bal olmakla beraber, katipler iki ayn kola aynmtr. Siya
set ve ynetim ilerine bakan ve dorudan doruya veziriazam emrinde
bulunan divan katipleri bir yanda olmak zere dorudan doruya maliye
bandaki defterdara bal maliye katipleri br yanda, brokrasinin iki
temel kolunu oluturmaktaydl ar. Kanun dnemi balarnda, divan
katipleri ll, defterdara tabi katipler 39 kiiydi. Bu sonuncunun ayrca,
33 agirdi yahut ra veya asistan vardL Doal olarak bunun dnda,
gmrk, maden, vakf vb. ileri yneten emin adyla bilinen brokratlar
ve onlarn emri altnda grev yapan katipleri, baka nemli bir kategori
halinde Osmanl brokrasisi iinde saymak gerekir. Osmanl devlet y
netimini yakndan anlamak iin, bu brokratlarn yetime biimleri ve
almalar, defter ve muhasebe yntemleri zerinde geni aratrmalar
balang aamasndadr.

Byk Bunalm, 1517-1610 ve Kkl Deiim


16. yzyl sonlarnda, 17. yzyl balarndaki byk bunalm ha
zrlayan nemli gelimeler olarak, byk nfus arh, Avrupa' da sava
tekniinin ve gm bolluunun etkisi altnda Osmanl klasik askerf
230 H a l i l tna l c k

v e mali dzeninin sarslmas, Safaviler v e Habsburglarla uzun sava


dnemi ve mali bunalm gz nne alnmaldr.
Daha 16. yzyl ortalarnda, zellikle ehzade Mustafa ve ehzade
Bayezid olaylar srasnda, Anadolu' da iddetli bir kaynama balam
t.il Bir yandan askeri snfa geme amacyla rakip ehzadeler hizmetine
giren binlerce babo Anadolu kyl genci, yevmler, levendler adyla bu
kargaay desteklerken, br yandan timar az veya timarsz eli-emirl
ve ma'zul sipahiler, bu kaynamann n safnda ortaya kmlardr.
br yanda, ilmiyye mesleinin vergi bakl gibi ayrcalklarndan
yararlanmak isteyen, fakat soygunculuk ve hatta ekyala srklenen
binlerce Anadolu delikanls suhte/so/ta ad altnda medreselerin ats
altnda toplanyor yahut da balarnda kendi medreselerini veya ete
lerini kuruyorlard.78 Eskiden Anadolu'nun fazla nfusu iin Balkanlar,
bir tama ve g blgesi, uclar ise askeri hizmete girmek isteyenlerin
gnll, garip-yiit adyla koutuklar bir er-meydanyd.
16. yzyln ikinci yarsnda, bir yandan Avrupa'da yaylma du
raklad; yeni timar olanaklar kalmad ve uc aknc kurumu kt; br
yandan, yukarda sylediimiz gibi, byk nfus art nedeniyle orak
Orta Anadolu yaylasnda nfus basks glendi.79 Bu nfus tamasnn
gerek ls iyi bilinmiyor. Fakat birok belirti, bu varsaym doru
lamaktadr. Kbrs'n fethinden sonra, 2 Eyll 1572 tarihli bir fermanlaSO
Anadolu, Karaman Rum, Zulkadriyye (Dulgadir) vilayetlerinde, toprak
sknts eken, vergi tahrr defterlerine yazlmam olan, bulunduu yer
den kaarak baka taraflarda yerleen veya rgatlk yapan, toprak davalar
bir sonuca vardnlmam olanlar, ehirlerde ve kylerde isiz, gsz
dolaanlarn Kbrs'a srgn gnderHmeleri emredilmitir. Bylece, yal
nz dalk Teke blgesinden gidecekler, 5.720 hane olarak saptanmtr.
Bunun yannda, kendi isteiyle gidenler, btn gmenlerin te birine
yaklamtr. Calepic'ya gre, bu yolla Anadolu' dan Kbrsa 20 bin g
men gelip yerlemitir. Bunun yannda 1571'de adada, 1 .500 yenieri ve

77 Bkz. erafettin Turan, Kanuni'nin olu ehzade Bayezid Vakas, Ankara 1961; Mustaka Akda,
Byk Celali Karklklarnn Balamas, Ankara 1 963; M. Ce:.ar, Levent/er, stanbul 1965.
78 M. Akda, "Trkiye Tarihinde timai Buhranlar Serisinden: Medreseli syanlar,"IFM, XI
( 1949-50) 361 -387.
79 Nfus basks zerinde M. A. Cook, Population Pressure in RumI AnatoUa, 1450-J 600, Londra
1 972; H. Ina\ck. "The lrnpact of the Annales School on Ottornan Studies and New Findings,"
Review ( 1 978) 86-90.
80 . L. Barkan, " Bir skan ve Koloniasyon Metodu Olarak Srgnler; IFM ( 1949-50) 550-553;
H. nakk, "Kbrs"ta Trk daresi Altnda Nfus;' Kbrs ve Trkler, Ankara 1 964, 27-31 .
A kademi k D e rs N o t l a r ( 1 938 1 98 6 ) 23 1

3.000 sipahi koruyucu greviyle braklnut. 1570'ten sonra ran savalar


krk yl (arayla 1578-1618 dneminde) reaya ashndan olan binlerce Ana
dolu delikanlsnn askeri kadrolara alnmasn gerektirmitir. Koi Bey
bunlar, eenebi ad altnda 'Trk, ingene, Tatar, Krd, Laz, Yrk' diye
anar. Reaya aslndan binlerce gen, balangta Kafkasya'daki ftUhat
blgelerinde timar sahibi, kale muhafz ve gnll olarak bir dirlik ve kap
bulmutur. Fakat bu yolla, Koi Bey'in ve ondan nce Kitfib-i Mstatdb'n
(yazl 1620) iddetle yakndklar gibi, klasik Osmanl dzeninin te
mel ilkesi olan reaya ve asker aynlg ilkesi ignenmi oluyordu. br
yandan, ynetim ve askeri otoritenin yalnz ve yalnz padiah kullarna
verilmesi ilkesi de unutulmutu. Bunalmn nedenleri zerinde agda
Osmanl dnrleri ayrca u noktalar zerinde dururlar:s1 Padiahn
mutlak vekili saylan veziriazama tabi Divfin- Hmdyun'un ve brolarn
bagmszlg, bu dnemde ciddi olarak sarslm; baka bir deyimle, b
rokratik merkeziyetilik zedelenmitir. Bunun balangcn, II. Selim'in
tahta kmasyla stanbul'a beraberinde gelen yeni grubun, veziriazam
SokolJu'ya kar ugralarnda grmekteyiz. Saray nedimleri, kapku
lu zorbalar ve ulema, devlet ilerine karmlar, brokrasinin devlet
karn ve dzenini her eyin stnde tutan geleneksel bagmszlgn
ignemilerdir. Bylece, imparatorluk ynetiminin klasik kanun ve d
zenleri bozulmaya, balamtr. Bunun en nemli sonularndan biri, Fatih
tarafndan devletletirilen topraklarn tekrar geni lde mlk ve vakflar
halinde devlet kontrolnden kmaya balamasdr. unu da ekleyelim
ki, ulemann rn kanunlar ve ynetim alanna kanma giriimleri, bu
dnemde artt. Kanuni Sleyman dneminde eyhlislam Ebu Su'ud
Efendi rf kanunlar ve ynetim dzenlemelerini 9. yzyl fukahAsna
gre er't prensiplerle yorumlamaya alt.S2 Eskiden yalnz rfi kanun
olan sorunlar, ondan sonra gittike daha ok istifta konusu olmaya balad.

8 1 B. Lewis, 'Ottoman Observers of Ottoman Dedine:' ls/amic Studies. i" 1 (Karachi. 1962) 71 -87;
T. Gkbilgin, "XVIII. Asrda Osmanl Devletinde Islahat htiya ve TemaylIeri Katip eleb,
Ankara 1957, 1 0 1 i 1 9. k dnemi zerinde belli bal Osmanl yazarlar: Mustafa Ali ze
-

rinde bkz. C. Fleischer, Bureaucrat and Intellectual in the Ottornan Empire: the Histarlan Mustafa
Ali (1541-1600), Princeton 1986; M. pirli, "Hasan Kafi ve Devlet Dzenine Ait Eseri: Usul'I
Hikem f Nizarn-i'I-Alem,' Tarih Enstits Dergisi. 10- 1 1 ( 1979-1980) 239-278; XVII. Yzyl
iin bkz. Koi Bey. Risa/e, yay. A. K. Akst. stanbul 1 939; Y. Ycel. Osmanl Devlet Tekilatma
Dair Kaynaklar: Kitab-i Mstetab, Kitab Mesa/ihi'l- Mslimin ve Menafi'/-M'minin, Hrz'l
MulUk, Ankara: TTK 1988.
82 P. Hrster, Zr Anvendung des Islamischen Rechts im 16. Jarhndert. "Die Juristischen Derle
gungen" (Maruzat) des 5chejch U-Islam Ebu'ssu'ud (ges. 1 574), 5tuttgart 1935
232 Halil nalck

16. yzyl sonundaki bunalm dneminin sonucunda, i . Ahmed devrinde


toplanp dzenlenen Kanunname-i Cedid, daha ok fetvalarla dolu bir
dergi halini almtr.83 (Fatih ve Kanuni kanunnamelerinde bir tek fetvaya
rastlanmaz). Bu eriatlk, ynetimin yeni durumlar karsnda serbest
almasn kst1adl ve snni tutuculuu glendirdi. Bu dnemde, ye
nierilerin ayaklanmalar haremle i birlii yaparak zorbalkla hkmet
otoritesini kontrolleri altna almalar, zellikle mali kargaayla ilgilidir.
ada Osmanl brokrat dnrleri, zetle kmenin nedenini,
Kanuni dneminde en yksek gelime dzeyine ulam olan klasik
Osmanl kurumlarnn bozulmasna balarlar. Bu grlerde, kukusuz,
byk bir gerek pay vardr. Modern tarih incelemeleri bu yorumlar des
teklemektedir. Ancak, bu Osmanl dnrleri doal olarak, geleneksel
devlet ve toplum felsefesi erevesinde yorum yaparlar, ok kez, gerek
nedenleri grmekten ve deiikliklerin gerek anlamlarna inmekten
uzaktrlar. Yukarda temel nedenler arasnda nfus artna deindik.
Burada, birbirine sk skya bal askeri ve mali deiiklikleri ele alacaz.
Hatrlamak gerekir ki, 1553'te Osmanl Devleti mttefiki Fransa'ya
100 bin altn yardm yapm, daha daha sonra ayn devlet, bir milyon
altn daha istemitir. Fakat ok gemeden II. Philip'in spanya's gibi,
dnya boyutlarnda egemenlik giriiminin yk altnda ezildi. Sava,
gittike daha masrafl bir hal ald. spanya ve Almanya Habsburglar'la
karada ve denizde byk ekime, Osmanl mparatorluu yapsnda
derin izler brakan iki nemli olayla balamtr: Habsburglara kar
orduyu ateli silahlarla donatlm ar piyadeden kurulu bir ordu ha
line getirme zorunluluu ortaya km, ok-yay, kl ve mzrakl timarl
sipahisi sava deerini kaybettiinden, timar rejimi ihmal edilmi ve
dalmaya braklmtr. te yandan, zellikle donanma yapm ok
byk masraflar getirmekteydi. Bir kadrgann bakm ve ynetim mas
raf o zamanlarda ylda 6 bin altn dkayd. Osmanl donanmas 200
kadrgadan kurulu olduuna gre donanmann yllk gideri 1 milyon
200 bin dkaya vannaktayd. ran savalar Osmanl bunalmnn, balca
nedenlerinden biri olarak yakndan incelenmelidir. 1578-90 yllarnda
Azerbaycan ve irvan'n ele geirilmesi, yalnz Osmanl askeri dzeni
iin deil, ayn zamanda Osmanl maliyesi iin de ykc bir nitelik ka-

83 i. Ahmed dnemiyle balantl olan kanunlar iin bkz. Osmanl Kanunnameleri, Milli Tetebbular
Mecmuas, I, stanbul l331 ( 1 9 1 3), 49-1 12, 305-337.
Akadem i k Ders N o l a r ( 1 938 - 1 986) 233

zanmbr.84 Memleket ahalisi katndan veya direndiinden oradaki


igal kuvvetlerini Anadolu'da beslemek gerekiyordu . 1603'ten sonra
ranllar bu kuvvetleri geri abnca, bunlar Anadolu'ya gelip dkldler.
Avusturya'ya alan sava (1593-1606) daha ok bu askerleri oyalamak
ve diriik bulmak amacn gdyordu.
1593-1606 Avusturya savalarnda, timarl sipahi yerine tfenkli
piyade kullanlmas gerei dolaysyla, yenierilerin says ok amrld
gibi (1527'de 7.886, 1610' da 37.627 kii), Anadolu'dan babo kyllerden
cretle tfenkli sekban ve saruca askeri yazlmaya baland. Bar dnem
lerinde sekban askerine gereksinim kalmad zamanlarda, cretsiz kalan
bu eli tfenkli yenieri kumandasnda rgtlenmi gruplar, Anadolu'daki
halk haraca kesmeye ve saldrlara baladlar. Timar yetmeyen veya
elinden alnan sipahiler de bu soyguna katld. te Anadolu'yu kasp
kavuran Celali haydut gruplar bu yolla ortaya kt.ss Bu amansz soy
gunlar ve katiller yznden kyller kitle halinde kamaya baladlar.
Bu, Anadolu tarihinde Byk Kagun diye anlr. Anadolu batanbaa
ykld yakld. Bu durum, ranllarn kar saldrya getii 1603-1610
yllar arasnda devleti ktrm etti. Rumeli' de bu kerte yaygn olmakla

84 B. Ktkolu, Osmanl-ran Siyasi Mnasebetleri, I, lstanbul, 1962.


85 Bu konuya ait malzeme, Anadolu iin: . Uluay, Saruhan'da Ekiyalk ve Halk Hareketleri, Is
tanbul 1 944; idem, 18. ve 1 9. yzyllarda Saruhan'da Ekiyalk ve Halk Hareketleri, Istanbul 1955;
H . Inalck "AdaJetnameler': Belgeler. ILI; Celali ayaklanmalarnn ortaya kmasnda ekonomik
ve sosyal nedenler hakknda bkz. M. Akda, Celali Fetretin, DTCFD, XVI- 1 -2 ( 1958) 53- 107;
idem, Celali lsyanlar, 1 550-1603, Ankara 1963; idem, Osmanl mparatorluunun Kurulu
ve nkiaf devrinde Trkiye'nin ktisadi Vaziyeti, Bel/eten, XIII, ( 1949), 497-564, XVI ( 1950)
3 1 9- 4 1 8; Tufenk kullanlmasnn 1 6. yzyl ikinci yarsnda btn Orta-Dou lkelerinde
yaylmas ve halkn tfengi kolaylkla elde etmesi temel sorun olup Celalller zerinde alan
larn gznden kamaktadr, bkz. H. nalck, "The Sodo-political Elfects of the Dilfusion of
Fire Arms in the MiddJe-East, War Technology and Society in the Middle East, Londra 1 974;
195-217; idem, "Military and Fiscal Transformation in the Attornan Empire, 1600-1700;' Arc
hivum Ottomanicum, VI ( 1 980),283-337; Bir tfenk elde eden kimse, cretle hizmetini devlete,
padiahlara sunmakta, bunu bulamaynca ekya gruplarna, Celalilere katlmaktayd. Kayda
deer iti Balkanlar'da haydut (hayduk)larn oalmas, Anadolua Celalilerin artt zamanlara
rastlamaktadr. Rumeli'ye gelince birok haydutun Martalos ve Voynuklar arasndan geldiini
biliyoruz. Rumelielti ekyalar iin bkz. Turski izvori za aidutstvoto i aramijstvoto vo Makedonia. I
,
( I 620 - 1 650) 1I ( 1650- 1700), Yay. A. Matkovslti. Skopje 1961; idem, Turski dokumenti za istorijata
na makedonskiot narod, d, 1607 - 1623, Skopje 1 963; D. Spova, Makedonja vd XVI i XVII vek.
Dokumenti od carigradskite archiv; (1557-1645), Skopje 1955; F. Adanr, "Heiduckentum und
Osmanische Herrschaft," Sddost-Forschungen, 41 ( 1982), 43- 1 16; B. evetkova, "Mouvements
anti feodaux dans les teres bulgares sous la domination Ottomane, du XVle au XVIIIe," Etudes
Historiques, l1, Sofia 1 965, s.149-68. Bu hareketlerde hem bir snfkavgas hem milli bir karakter
arayan ad geen Balkanh aratrclar, bu tarihlerde Osmanl devlet ve topluluunu btnyle
sarsan dier byk tarihi deiiklikleri gzden karmaktadrlar.
234 Hal i l i n a l c k

beraber, zellikle Makedonya blgesiyle kuzey Bulgaristan kargaalklar


dan kendini koruyamad. Anadolu' daki anari yznden, buradan halkn
kap Rumeli'ye sndn biliyoruz. 17. yzyl sava dnemlerinde,
zellikle 1683-1699 yllarnda bu anarik durum geri gelecektir. Osmanl
ordusu artk, eitli ad alan bu tfekli cretli askerlerden vazgeemezdi.
Sekbiin ve saruca ve yenieri ulufe aldklarndan merkezi hazinenin gelir
kaynaklarn artrmak gerekiyordu. te yandan, 1571'den sonra devlet,
Akdeniz'de spanya'ya kar kuvvetli bir donanmay srekli hazr tutmak
zorunluluundayd.
Osmanl Devleti, merkezi hazinenin gelir kaynaklarn arhrmak
iin dorudan doruya hazineye gelen vergilerin, yani olaanst bir ek
vergi olan avarzz- divaniyye ve cizyeyi arhrmak zorunda kald. nceleri,
zellikle sava zamanlarnda toplanan avarzz- divaniyye arhk her yl
toplanan bir nakdi vergi haline geldi ve miktar da srekli artrld (kii
bana 1582'de 40, 1600'de 240, 1661'de 535 aka. Cizye, 1574'te 40 aka
iken 1591'de 70, 1596'da ISO, 1630'da 240, 1691'de 280 akaya karld).86
1596 tarihli adaletname, kanunsuz yollarla 150 akalk cizyenin 500 veya
600 akaya kadar ktn belirtmektedir. Ancak akada ayar drl
mesi (tag) sonucunda akann deeri de ok dm olduundan, bu
vergi ve gider arhlarnn gerek oranlarn bulmak iin alhn zerinden
hesaplamak gerekir. Gerekten bir altn 1527'de 57, 1583'te 60, 1584'te
120 akadr. Merkezi hazinenin yllk geliri alhn hesab zerinden yle
bir gelime gsterdi:87

Yl Milyon Altn
1527 5
1567 5.8
1597 2.5
1618 3
1653 4.2
1661 5 i

1590 ylndan sonra hazine daima byk aklar vermeye balad.


Bu dnemde avarz ve cizyenin artmas ve bu vergilerin toplanmas

86 Bte aldan iin bkz. A. Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Ma/iyesi, stanbul
1985; Hadiibegic. Dzizya, 82-97; H. Inalck, "Djizya," El'. II. 562-566.
87 Bkz. Tabakolu, not 85.
A kadem i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 235

srasnda ktye kullamm yznden reaya arasnda honutsuzluk,


protesto olarak yerini yurdunu brakp kamalar yaygnlat.
Osmanl maliyesini altst eden bir olay da, gm akamn tagi,
yani gm miktarmn azaltlmasdr. 1580'lerden itibaren Avrupa' dan
sel gibi ucuz gmn gelmesi ve Avrupa kalp paralanmn istilas bunun
balca nedenidir. Osmanl Devleti Avrupa' dan gm salamak iin
kendi mill para sistemini brakp her eit paramn giriini serbest brak
mt. Fakat grn ekici kalp paralar piyasay kaplaynca, gm
miktar itibar deerinden yksek olan aka, Gresham kanunu sonucu
piyasadan kamaya balad. Bunu fark eden maliye bu yzden akada
gm azletti ve aka kesadna bylece bir are bulunmak istendi. Fakat
bu da enflasyonu krkledi.88
Osmanl parasnda bu dnemdeki byk dalgalanmalar, eitli
biimde yorumlanmtr. Akamn %100 deer kaybetmesi, Amerikan
ucuz gmnn akm, (H. nalck 1951), nfus ve talep art, mal darl
veya devlet btesine para bulmak iin tagi (Barkan 19.) Avrupa kalp
paralanmn piyasay istilas ve akamn ayarlanmas zorunluluu (nalck
1978, Kafadar 1991 ) ile aklanmtr. Aslnda, btn bu faktrler, para
bunalmnda birlikte etkin olmutur. Bu durum, vergilerin ayarlanma
yoluyla ykseltilmesi sonucunu getirdii gibi, timar rejiminde de derin
etkiler yapmtr. Zira enflasyondan sonra timarlar oluturan vergiler
artnlmad iin sipahilerin timar gelir miktar gerekte klm, bunun
zerine sipahiler, seferden kamaya veya birtakm kanunsuz yenilikler
(bid'atler) kararak reayadan trl adlar altnda para toplamaya ve
bylece zararlarm gidermeye almlardr.89 Bu dnemde stanbul'da
sk sk grlen yenieri ayaklanmalar akadaki kararszlk ve geim
skntsyla dorudan ilgilidir.
Bu iddetli sosyal, askeri ve mali sarsntlar sonucu 17. yzylda artk
Osmanl Devleti 16. yzyldaki konumunda deildir. Osmanl tarihininin
birinci klasik dnemi bylece kapanm olmaktadr. Artk Ortaan
ekonomik ve mali koullarndan domu olan timar rejimi km,
yerini ateli silahlarla donatlm bir cretli ordu alm keza ayrl vergi
sistemi yerine daha ok nakdi vergilere dayanan bir maliye ve bir merkezi
hazine gelmitir. Osmanl akas yerine Bat Avrupa paralar, zellikle

88 Bkz. H. nalck. "Turktyenin ktisadi Vaziyeti," 656-661; idem. "The Impac of the Annales,"
95-96; O.L. Barkan. "Price RevoJution; IIMES.
89 Halil Sahilliolu. ibid.
236 H a l i l tna l c h

spanyol realleri (riyat) ve Hollanda riksdalleri (esedi guru) hakim olmu


ve Osmanl ekonomisi zamanla Avrupa merkantilist sistemine tabi bir
ekonomi haline gelmitir. Osmanl Devleti uzun ve pahal savalarn ve
Anadolu'daki yka kargaalklarn yk altnda ezilmi, kaynaklarn
tketmi, yeni koullara elveriili bir uyum iin gerekli maddi ve manevi
gelerden yoksun olduu iin gerek bir reform yapamam ancak k
m bir Ortaa imparatorluu halinde hayabn srdrebilmitir. Bu
durum 18. yzylda gerek bir feodallemeyle sonulanacakbr. Bununla
beraber son incelemeler gsretmitir ki mutlak bir inhitat / k yerine
imparatorluk gerekte yeni koullarn istedii nlemleri alarak uyum
salam ve daha yzyl sren yeni bir dengeyi meydana getirmitir.

Merkeziyetiliin Zayflamas, Ayan- Vilayet


Yeni dnemin en belirgin zelliklerinden biri, merkezi otoritenin
zayflamasrun bir sonucu olarak ynetirnde yerel glere vergi ve em
niyet ilerinde yetki tannm olmasdr. Anadolu' da eealilere kar
gnderilen valiler ve adamlar ve kapkulu yelerinin eitli bahane
lerle reayadan aidat toplamalar maliye deyimiyle tek.lif-i akla: yeni
dnemin getirdii veya yaygnlabrd bir yntemdi. Onlarn zorbal
karsnda hkmet yerel halkn silahlanp kar koymasn onaylamak
gereksinimini duydu.90 1601'de Serdar Mehmed Paa zorbalara hadle
rini bildirmek iin ayan- vilayetten serdarlar atad ve onlarn yardmyla
kylerde yiit-balar emrinde halkn rgtlenmesine izin verdi. Bu belge
ayan yle tanmlamaktayd: "Vilayetten yarar ve namdar ve mstakfm
ve mtemevvil (paral) ve halk arasnda sz ve kelimab dinlenr ki
mesneler" . 17. yzylda Evliya elebi, Rumeli ehirlerindeki ayan
kategoriye ayrmaktadr: ehrin nruzlu zengin tccar, ileri gelen ulema
ve kapkulu garnizonlarnn aalar. slimimye' de "ekser ayan- vilayetin
ticareti" tfenk, kebe ve renkli velenseler ilemekti.
Halk arasnda ileri gelen ve sz geen kiiler Yakndou devlet
lerinde Ortaalardan beri halk ile hkmet arasnda arac saylm
ardr. Anadolu Seluklular'nda vergi yazlmasnda ve ahali arasnda
ykmllklerin belirlenmesinde ayan denilen kiiler rol oynamak
taydlar. Osmanl dneminde ehirlerde ilk zamanlardan balayarak
merkezi ynetim ayan ve esnaf daima halk ile ynetim arasnda arac

90 Ayan iin bkz Devlet-; 'Aliyye. v.


.
A kadem i k Ders N o t l a r ( 1 9 3 8 1 98 6 ) 237

olarak kabul etmitir. Yalnz Mslmanlar arasnda deil, Hristiyanlar


arasnda da zengin, sz geer kiiler veya papazlar yerel cemaatin h
kmet karsnda temsilcisi saylmlardr. te bu grup, 16. yzyldan
sonra merkezi otorite ve kontrol zayflad zaman yeni koullar altnda
eyaletlerde gittike daha byk bir nem kazanm. Devlet reayay ve
her trl vergi kaynaklarn korumak kaygsyla bunlara dzenin ve
emniyetin korunmas, vergi hatta asker toplama ilerinde geni yetki
ler tanmaya balam ve sonuta 18. yzylda yerel ynetim bsbtn
bunlarn eline gemitir. O zaman her kazada halkn setii ve yerel
hkmet otoritesinin onaylad bir ayann varl gerekli saylmtr.
Mslmanlar arasnda ayan ve eraf, Hristiyanlar arasnda knez, kocaba
ve orbaclar ile Ortodoks ruhban eyaletlerde n plana karan koullan
daha yakndan inceleyelim.
nce, halk zorbalara kar ura veren yerel, sz geer kiilerin
himayesini aramaktan baka are gremiyordu . te yandan bu ayan
ve erafn ou, teden beri halka tarm iin veya vergisini demek
iin bor para veren, tefecilik yapan kimselerdi. Yeni dnemde avarz ve
cizye gibi nakdi vergilerin oran ykselince, halkn bunlara bamll
kuvvetlendi. Aslnda her kazaya toptan belirlenen avarz vergisini halk
arasnda herkesin durumuna gre datma ve toplama grevi yerel kad
bakanlnda o kazann ayan ve erafna verilmiti. Hkmet bylece,
ayann kiiliinde verginin toplanmasn garanti etmi oluyordu. Bu i
lerde teden beri hkmet adna dzenleyici rol oynayan kadlarn nfuz
ve yetkileri, gittike yerel ayan elinde topland. Zaten, yeni dnemde
kadlann grev sresi ok ksaltlmt (iki yldan daha az), sekban askeri
toplamak iin alnan sekban akas, imdi avarz vergileri arasnda idi ve
ayan araclyla toplanrd. Gelen hkmet memurlar ve yerel asker
iin toplanan aidat ve yerel giderlerin91 saptanmas ii de, kad bakan
lnda toplanan yerel ayan ve eraf meclisinin grevleri arasndayd
(eraf deyimi, daha ok din adam ayan iin kullanlan bir deyimdir).
Yeni dnemde gittike daha geni bir ekilde uygulanmaya balayan
maktu ve iltizam yntemleri de92 yerel ayan ve esnafn roln arttrmaya
yardm etmitir. Vergi iltizam, ayann nfuz ve servetinin temel arala
rndan biri haline gelmiti. Devlet miri topraklarn vergi gelirini teden

9 Bu gibi vergiler zerinde bkz. . Uluay, Saruhania Ekiyalk ve Halk Hareketleri.


92 1 5. yzylda Utizam (mukataa) hakknda bkz., R. Anhegger-H. nalck, Kanunname-i Sultani
ber muceb-j 'rf-i 'Osmani, Ankara 1956.
238 Ha l i l n a l c k

beri iltizam yntemiyle toplard. Yeni rejimde, uzun savalar ve mali


skntlar sonucunda, devler mltezimlere gittike daha geni yetkiler
tanmaya balad. Hazineye ait gelir kaynaklar, mukataat, mltezimlere
hayat boyunca, hatta ocuklarna gemek zere rsi verilmeye baland.
Bu yolla, plak mlkiyeti, daima devlete ait saylmakla beraber, mM
topraklar gerekte byk arazi halinde yerel ayan ve eraf eline dt.93
19. yzylda Balkanlar'da kyl hareketleri, devlet topraklarn aalarn
elinden alma amacn gdecektir. Bu dnemde yerel knezler, kocaba ve
orbaclar birok yerlerde kylnn bana gemi, dardaki ihtilalci
komitecilerle bir balant halkas oluturmulardr.
Yalnz dorudan doruya merkezi hazine elindeki topraklarn,
yani mukataalarn deil, ayn zamanda paalarn ve beylerin veya ehir
ve kasabalarda oturan her eit dirlik sahiplerinin gelirleri de iltizam
yntemiyle toplanrd. Byk mltezimler, iltizam paralar halinde
daha kk yerel mltezimlere iltizama verirlerdi. Bunlar ise, genellikle
yerli ayanlardandlar.
Yeni dnemde genileyen bir idare yntemi de, hkmetin vergi
gelirini garanti etmek zere valiliklerin iltizamla verilmesidir. Bu yn
teme gre, vali her yl hazineye o vilayetin vergi geliri olarak, giderler
ktktan sonra kararlatrlm bir para (bedel) demeyi garanti etmek
teydi. Valiler, ou zaman, bu gelirlerin tahsilini yerel ayana iltizama
verirlerdi. Birok ayan, voyvoda veya msellem ad altnda valilerin vekili
olarak hizmet ederler, gerekte ynetimi ellerinde bulundururlard. Ka
dlarn da, kendi kaza blgelerinde yerel mahkemeleri naiblere iltizamla
sattklarn biliyoruz.
Maktfi' (kesim) yntemine gelince, bu, bir blgenin vergi geliri
iin, yerel topluluun temsilcilerle maliye arasnda belli (maktua') bir
miktar zerinde anlamaya varlmasndan ibarettir. Bu yntem, vergi
gelirini garanti ediyor, ayn zamanda reayay mltezim veya tahsildarm
kt davranlarndan koruyordu. Hkmet, birok yerlerde, reayann
bu yntem iin isteklerini bu gibi kayglarla onaylamtr. Eskiden pek
seyrek durumlarda bu koullarda yrrlkte olan bu yntem, gittike
yayld. Rumeli'de zellikle cizye toplanmasnda uyguland. Bylece
Ortodoks ruhban, knezler, kocabalar, halkn temsilcileri olarak, gerek
hkmet gerek halk karsnda yerel otorite kazandlar. Zamanla bu yn-

93 CH. Gandev incelemesinde, LApparition des raports capitalistes dans Leconomie rurale de la
Bulgari edu Nord-Quest Au cours du XVIIIe, Sofia 1962.
A kademi k Ders N o l a r ( 1 938 1 98 6 ) 239

tem, blgenin idari ve ekonomik zerkliine yol aacakbr. Yunanllarn,


kocabalardan kurulu demogerentos meCisleri, dorudan doruya maktu'
sistemiyle ilgilidir. Ayan rejimi gibi maktu ' sistemi de merkeziyetiliin
gevemesi hatta yerel zerklie yol amasn salambr.
Osmanllar teden beri nemli ehirlere padiahn otoritesini yrt
mek, ehri ve yerel dzeni korumak zere yenieri garnizonlar (byk
ehirlerde 500-600 kii) yerletirirlerdi. Yenieri gibi kapkulu svarileri
de, lkede yaylru bulunduklar iin, bunlarn banda her blgede
kethdayeri ad verilen bir komutan bulunurdu.94 Bunlar, oradaki beyler
beyine veya sancak beyine bal deillerdi. Padiah kulu olarak onlarn
birok mali, kazai ayrcalklar vard. Kanuni dneminde ehzade ayak
lanmalarndan sonra yenieri ve sipahiler, zellikle Anadolu ehirlerinde,
daha ok yayldlar. Onlann ayrcalklarn paylamak isteyen yerli askeri
gruplar, aralarna giremedikleri zaman onlara kar uraya balarlard.
te birok ehirde bu kapkulu kumandanlan yerli ayan ve ulemayla
birleerek o yerde gerek otoriteyi ellerine geirdiler. Beylerbeyi ve adam
larna kar gerekten zerk, serbest ynetimler kurdular ve merkezden
kopardklan unvan ve ayrcalklarla bu otonomiyi meru ve kanuni bir
hale getirdiler. Yenieriler, Kuzey Afrika vilayetleri, Badad gibi uzak
eyaletlerde gerekten bamsz oligarik ynetimler bile kurdular. Bosna
gibi snr vilayetlerinde ayanla birleerek muhtar ynetimler olutur
dular ve bunun iin sultann ehre vermi olduu eski vergi baklk
belgelerinden yararlandlar.95 Anadolu ve Rumeli'nin birok ehirlerinde
yenieri ve sipahi efieri, iltizam ve mukataalar sabn aldlar veya zorba
lkla birer kudretli ayan durumuna geldiler. 18. yzylda bu blgelerde
onlarn yerel egemenlii ellerinde tutan gerek hanedanlar kurduklann
biliyoruz. Hatta bazlar, halk arkalarna alarak Bab- Aryi, paahk ve
vezirlik unvanlanyla valilik vermeye bile zorladlar.
Ayan, yalnz vergi toplama, yerel dzen ve gvenliin salanmas
ilerinde deil, 17. yzyldan balayarak, devlet adna blgelerinde as
ker toplama ve bu askere kumanda etme yetkilerini de aldlar. Bylece,
onlarn bazen paalarn kap kuvvetlerinden daha byk kuvvetlere
sahip olduklarn, padiahn seferlerine bu kk ordularla kabldklarn

94 17. Yzyl ortalarnda Evliya elebi. yalnz ehirlerde deil. ufak kasabalarda dahi yenieri serdar,.
yenieri yasak"s, ve sipahi kethdayeri gibi kap-kullann buldu: bunlardan bazlar ok nfuzlu
ve zengin idiler; Bosna'daki yerel otoritder iin bkz. Suceska. "Die rtliehen Vervitungsorgane
des Osmanischen Reiches bis Ende des 17 Jh.; Ztitschriftfr Balkanologie. i (1963) s. 1 53 1 8 1
9 5 M . Hadzijahit. "Die privilegierten stadte . : Sdost Forschungen. XX . 1961. s. 130 1 58
.. ..
240 Halil Inalck

grmekteyiz. Bundan sonra, bu gl hanedan kurucular (TepedelenH


Ali Paa, Karaosmanoullar gibi) yerel temsilcileri ve ayan kendi kont
rolleri altna soktular.96 Devlete ait belli bal yetkilerin miras yoluyla
babadan oula gemesini salayarak gerek feodal beyler durumuna
geldiler. Devlet ajanlar, hatta valiler onlarsz ne asker ne vergi toplayacak
gce sahip deillerdi. 18. yzyln ikinci yarsnda hanedanlarn ortaya
kmas ayan rejiminde son gelime dnemini simgeler ve feodalleme
bylece tam sonucuna ulam saylabilir. 1807'de Ruscuk ayan Alemdar
Mustafa'nn stanbul'da veziriazam sfatyla diktatrl dneminde
ayan ve hanedanlar dorudan doruya imparatorlua egemen oldular.w
Padiaha imzalattklar bir belge, sened-i ittifak ile eyaletlerde egemen
liklerine hukuki bir temel salamaya kalktlar.

Merkeziyeti Brokrasinin Canlanmas:


Tanzimat ve Reaksiyon
Ayana kar II. Mahmud'un 181S'ten balayarak, gl bir uraya
girdiini gryoruz. Bu sultan, merkezi' hkmet emrindeki orduyu
yeniden dzenleyip glendirdi, Avrupa'dan ald modem silahlarla,
stn bir kuvvet meydana getirdi ve bylece merkezi' mutlak padiah
otoritesini yeniden canlandrd. Reformun ana amac, merkezi' devlet
otoritesini yeniden kurmakt. Yunanllann ayaklanmas ve bamsz
Yunan Devleti'nin kuruluu (1830), imparatorluk yneticilerine, devleti
batllatrma ve Batl devletler topluluuna sokmann kesin bir gerek
lilik olduunu anlatt. Glhane Hatt- Hmayunu (1839), kanunlarda ve
ynetirnde modem Bat devlet ilkelerini getirmeye alyordu.98 Bu

96 Hanedanlar hakknda bkz. . Uluay. 18. ve 1 9. Yzyl/arda Saruhanda Ekiyalk; Bosnadaki


rsi byk ayan aileleri iin bkz. H. KreSevljakovic. Kapetanije i kapetani u Bosni i Hereegovini,
Sarajevo 1954, Y. zkaya, Osmanl Imparatorluunda Ayanlk. Ankara 1977; S. Shaw. Between
Old and New: The Ottoman Empire Under Selim ILI. 1 789 1807. 197 1 ; H. lnalck, "Centralization
and Decentralization in Ottoman Administration." In Studies in Eighteenth Century Islamie
History. Papers on Is/amic History. volume 4. ed. Thomas Nalf and Roger Owen. 1977, 2752.
97 Alemdar hakknda bkz. A. F. Miller. Moustafa Paeha Bairakdar. MoscouLeningrad 1 947 (Rus
ca); i. H. Uzunarl. Alemdar Mustafa Paa. Istanbul 1942; H. lnalck. "Traditional Society in
Turkey:' Politiea/ Modernization in 'apan and Turkey. yay. R. E. ward ve D.A. Rustow. Princeton
1964. 4263; idem, "Sened-j Ittifak ve Glhane Hatt Hmayiinu:' Bel/eten, XXVIII. 603622.
98 Tanzimat dnemi zerinde balca. Tanzimat i. Istanbul 1 940; R. H. Davidson, Reform in the
Ottoman Empire, 1856-1876. Princeton 1963; R. DevereW{. The First Ottoman Constitutiona/
Period. A Study of the Midhat Constitution and Parliamet. Baltimore 1963; H. lnakk. "Tan
zimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkiler." Bel/eten. XXVIII. 623690; en nemli kaynaklardan
A kade m i k De rs N o / a r ( 1 938 1 98 6 ) 241

dnemde merkeziyeti brokrasi glendi ve ynetimi tam kontrol


altna ald. Bununla beraber bu kkl reform hareketlerine kar ayan,
eyalerlerde topraa ve yerel ynetimlere egemenliini srdrmeyi ba
ard. II. Mahmud! ancak siyasi otoritesi iin en tehlikeli hanedan1ar ve
byk ayaru ortadan kaldrabilmiti. Merkezi brokrasi, Tanzimat refor
muyla (1839-1876) onlarn yerel glerini krmaya bouna alt. Ayan,
Tanzimafla kurulan sancak ve kaza meclislerinde egemen durumdaydlar.
Sonra 1876 Meclis-i Mebusan'nda dahi eyaletlerden gelen ayan ve eraf
egemen oldu. Tanzimat, Mslim ve Gayrimslim reaya ynlaruu bu
ayana kar korumak ve yeni bir Osmanl/k kavramyla onlar kazan
mak amacn gtt. Bylece dardan gelen milliyeti kkrtmalardan
da reayann korunabilecei sanlyordu. Tanzimat, Rumeli' de reayann
yerel ayana kar yreklenmesini ve direniini salamtr. Tanzimat'n
Glhane'de ilanndan hemen sonra Balkan reayas arasnda, vergilerin
kaldnlaca, devlet topraklaruun kylye datlaca sylentilerinin
yaylmas, merkezi ynetimi derinden kayglandrd.99
Bat devletlerinin, 19. yzylda bask yoluyla kabul ettirdikleri
fazlasyla liberal bir ticaret rejimpoo genelde imparatorluk ekonomisi
iin ykc etkilerini hzla gstermi, te yandan Balkan lkelerinde milli
kurtulu hareketlerini kuvvetle benimseyen bir orta snfn gelimesine
ve glenmesine, kukusuz, byk lde hizmet etmitir. lDl Rume
li ehirlerinde, hkmetin vergi baklklar tanm olduu Avrupa
tccar denilen grup, Avrupayla ticaret imtiyazn elde etmi olan yerli

biri olarak Cevdet Paa, Tezakir. yay. C. Baysun. Ankara. T.T.K. 1963; M. adrc, Tanzimat
Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik YapJ/arl. Ankara: TTK 1 991; R. Kaynar.
Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Ankara: TTK 1954; M. Mal)Z. Ottoman Reform in Syria an
Pa/etsine. 18401861, Oxford 1 968; Mustafa Reit Paa ve Dnemi Semineri. Ankara 1987.
99 H. nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara 1943.
1 00 F. E. Balley, British Policyand the Turkish Reform Movement. Cambridge. Mass. 1942; C. Hamlin,
Among the Turks. New York 1 878; M. Ktiikolu, Trk ngiliz ktisadi Mnasebetleri, stanbul
1 976; V. Eldem, Osman mparatorluunun ktisadi artlan, Ankara 1970, Ch. lssawi. The
Economic History of Turkey, I 800-1914. Chicago 1980.
101 V. Paskaleva, Les relations commerciales des contrees avec les pays occidentaux et la Russie au
cours de la premiere moitie du XlXe siecle:' Etudes Historiques, Balkan milliyetilii zerinde, D.
Djordjevic. Revolutions nationales des peupIes balkaniques. 18041 914, Belgrad, 1965; Ch. Jelavich,
Tsanst Russia and Balkan Nationalism, 1879/880, Berkeley 1958; H. Sabanovit. Turski lzvori
o srpskoj revoluciji 1 804, 1, 1 7891804, Belgrad 1956; T. Stoianovich, The Social Foundations of
Balkan Politics, 1750194/, Berkeley 1 963. St. Fischer-Galati, 1he Peasantry as a Revolutionary
Force in the Balkans:' Journal ofCentral European A.ffairs. XXILI 1, 1 963; N. Svoronos, Histoire
de la Grece Modern. Paris 1953.
242 Halil nalch

Hristiyanlardan oluuyordu.ID2 Tanzimat ynetiminin, eitlie dayanan


bir Osmanl vatan ve Osmanllk dncesi sonunda tmyle baar
szla uramtr. II. Abdlhamid (1876-1909) dneminde, eriatln
Panislamizm'in egemen olmas, Tanzimat'n baarszlna kar Trk
Mslman halkn bir tepkisini dile getirmektedir.103 Bu dnemde d
politikada hkmet, Batl devletleri brakp Alman kayserliine dnd.
mparatorluk hkmeti, yairuz gemiin brakt bir sosyal dzenin
dzeltilmesinin mmkn olmayan sonulanna kar deil, ayru zamanda
Rus arlarrun ve Habsburglarn askeri emperyalizmi ve Batl byk
devletlerin kapitlasyonlarla garanti edilen ekonomik emperyalizmine
kar mitsiz bir ura vermek zorunda kalmtrYw

Trkiye Cumhuriyeti
Cumhuriyet dnemini, halk partisi resmi yorumundan bamsz
olarak inceleme zamaru gelmitir. Cumhuriyet dnemi ideolojisi, Os
manl tarihinde birbirini izlediini dndmz iki temel politika
dan batllamay ve din-devlet ayrmru simgeleyen hareketin radikal
ifadesidir. Cumhuriyet'in kurucular, Tanzimat dnemi hedeflerini ve
politikasn, btn radikal lojik sonularyla bir devrim felsefesi haline
getirmi, Tanzimat' byk Fransz Devrimi ideolojisiyle yourarak onu
Trk toplumu iin bir ' inklap' devrim yapmtr. 16. yzyl sonlarna
kadar olduu ve Tanzimat'n benimsedii gibi, Cumhuriyetiler de ileri
eriattan bamsz olarak kendi dnyasal amalarna gre idare edilsin,
diyorlard. Trk tarihinde bu kkl gelenek Batnn laiklik felsefesiyle
yorulup bir modernleme ideolojisi olarak ortaya kondu. Cumhuriyet
dneminde btn inkIaplarn hareket noktas ve temel prensibi bu olmu
tur. nklap ve modernlemeye, Avrupa toplumlar dahil btn dnya
toplumlar iin sregelen bir sre olarak her yerde rastlarur. Bugn
Fransa'da tutucular ve geri kalmlar' yannda ilericilii temsil edenler
i

102 M. adrc. "r. Mahmud Dneminde ( 1 808- 1 939) Avrupa ve Hayriye Tccar," I. Uluslararas
Trkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi. Tebliler, Ankara 1 980.
103 j. Landau, Panislamism, Cevdet Paa, Tezak;r, A. Midhat. Oss-; Inklab.
104 Bu dnem zerinde bkz. Y. H. Bayur, Trk Inkrlab Tarihi, UII. Ankara: TTK 1 940-1 957: V. EI
dem. Osmanl Imparatorluunun Iktisadi artlar: O. Kurmu. Emperyalizmin Trkiye'ye Girii,
Ankara 982; . Pamuk. The Ottoman Empire and European Capitalism, Cambridge; CUP 1987;
B. Lewis. The Emergence of Modern Turkey.
Akade m i k Ders N o tl a n ( 1 938 - 1 986) 243

arasnda srekli bir atma grebiliriz. Osmanl ve Trk tarihinde de


en eski aglardan beri bu kartlk izlenebilir.
ilericilik, batllama olarak bagmszlk sava kmadan nce de,
Mustafa Kemal nesli dnrleri ve aydn genleri tarafndan tartl
mtr. Batllama, laikleme ilkeleri, o zamanlar Doktor Abdullah Cevdet,
Celal Nuri gibi dnrler tarafndan kuvvetle ortaya atlm bulunu
yordu. Ancak 1919'da, bizzat Trk milletinin ve vatann varlg, Avrupa
devletlerinin destekledigi Yunan saldrsyla tehlike altna girince, Trk
milleti, kyls ve kentlisiyle, bir varlk mcadelesine girdi. Sivil-askeri
brokratlar millete direniin bana geti ve onun simgesi oldu. Sonsuz
bir 'charisma' kazanm olan anakkale kahramann balarna alan ile
rici genler, vatan ve milletin kurtarcs durumuna geldiler. Zaferden
sonra sular durulunca, 1924'te, yz yllk etin sorun, tekrar su yzne
kt. O zaman eriat temsil eden hocalarla ilerici brokratlar, milletin
nclgn almak iin davalarn savunma durumuna getiler. O tarih
te, Byk Millet Meclisi seimlerinde, Cumhuriyet Halk Partisi'ni kuran
Gazi Mustafa Kemal, btn yurdu dolaarak kendi ilerici programn
savundu. Sava meydannda oldugu gibi, siyasette de, ylmaz, yorul
maz, radikal bir stratejist olduunu ispatlad. O, Trk milletinin gerek
kurtuluu iin radikal batllamay bir ana hedef olarak gstermekteydi.
'Vatann kurtulu'u adna inanm bir stratejist olarak, iktidar elinden
brakmamak iin btn kozlarn kulland. Gerekliginde g ve tehdit
yoluna giderek, milletin kurtuluu ve gelecei adna, gen aydnlarn
ilerici programlarn egemen yapt. Gazi'nin kulland siyasi taktik
uydu: Bagmszlk savan Byk Millet Meclisi'nde simgeleen milli
irade ile baarmtr. O, daima saltanat yerine milli' iradeyi koymaktay
d ve btn siyasi giriimlerini o prensipe dayandrmaktayd. Daima,
milli iradenin egemenliini ileri sryor ve diyordu ki: Millet, sava
meydannda sava kazand, fakat dnya ileri milletleri, batl milletler
arasnda Trk milletinin eit yerini bulmas iin, bir modernleme sava
olarak sava srdrmek gereklidir. Bu savan nderi de tabiatyla ken
disi olacakt. Atatrk'n politikasnda, 19. yzyl Osmanl felaketlerinin
rettii pratik bir gerek vardr. Trk milleti, gaza ve hal dneminin
Osmanl mirasndan kurtulmaldr. Osmanl'y Trkle ayn tutan Bat,
Trklere hayat hakk tanmaz. Tarihin inden gelen bir taassupla Trk
milletini yok etmek ister. Onun iin Avrupa karsnda yeni Trk dev
letinin Osmanl ile onun temel inan politikasyla ilikisi kalmadn
244 Halil nalck

gstermek gerektir. Bizans' canlandrmak isteyen Yunanl, Avrupa'y


arkasna alarak daima bu hal anlayndan yararlanmak istemitir.
Atatrk, tarihten gelen bir bilinle, yeni Trk devletinin gelecei iin
tam bir Avrupal devlet ve millet olmay bir lm kalm gerei gibi ortaya
koymutur. Bunun iin 'inklap'lar yapacaktr. Buna kar olanlar milli
iradeyle, Byk Millet Meclisi 'nin kararlaryla bertaraf edecektir. Aka
bellidir ki, btn sorun, Byk Millet Meclisi'nde inklaplar onaylayacak
ounluu salamaktr. O, btn politik manevralarnda mill iradeyi
ne koymakla byk bir siyaset stratejisti olduunu da ispatlamtr. ilk
meclislerde tutucularn gl bir muhalefet grubu vard. Bundan baka,
Atatrk ile o ana kadar canla bala, birlikte alan aydn brokratlar
arasnda da muhalefete geenler oldu. Onlar kurtulu ve modernlemenin
gereini kabul ettikleri gibi, imdi milli iradenin egemenlii adna milli
efe kar mecliste muhalefette kaldklarn ne sryorlard. Bylece
ilk meclislere bu akm hakim oldu.
Btn bu kart politik akmlar, Hilafet sorununda kesin bir kar
lama noktasna ulat. Bamszlk sava sonunda milli irade son lojik
amacna varm ve Cumhuriyet ilan edilmiti; saltanat ortadan kalkm
t; fakat Trk milletinin dini vicdann temsil etmek durumunda olan
Hilafet 'inklap'lar karsnda gl bir cephe meydana getirmiti. te,
o zaman Mustafa Kemal-nn grubu, Trk milletinin gelecei adna,
devrim yntemlerine bavurdular. 1927'de Gazi, byk N utuk ile partisi
ve millet nnde, radikal inklap' grubun ve onun siyasi tekelinin sa
i

vunmasn yapt. Halk partisi, mecliste tek parti olarak mutlak egemenlii
elinde tuttu. Bylece, imdi radikal 'inklap'lar, milletin Batllama
ile kurtuluu simgesini kullandlar ve tm iktidar bu inklap politikas
adna benimsediler. Arkasndan gelen inklaplar, bir bakma bu iktidar
ideolojisinin lojik amalan ve aralanydl. Politika ve 'inklap', biri tekini
merulatran bir diyalektik olarak kullanld. Bu da siyaset hayatnda
tamamyla normal bir yoldu. Gazi Trk milleti iin tek ykselme yolunu,
tmyle batllama, Avrupallama tam bir modernizasyon felsefesinde
gryordu. O andan balayarak, Cumhuriyet'in politik yaamnda
ana akm ortaya kmtr: Tek parti yerine milli iradeyi, baka deyimle
demokrasiyi, gerekten egemen klmak isteyen akm, bu akm iinde
meclis ve milli irade yolu ile tutucu-geleneki politikay egemen klmak
isteyen modernleme ideolojisi etrafnda toplananlar. 1930-1945 dne
minde iktidarda bulunanlarn, parti ve hkmette dev alanlarn biyog-
A ka d e m i k D e rs N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 245

rafileri incelendiinde, onlann hepsinin 1924'te Hilatet'in kaldrlmas


urasnda Mustafa Kemal ve nn'ye sadk kalanlar olduu grlr.
Gazi 1930'dan sonra, daha kapsaml bir inklap hareketini sosyal
ve kltrel inklab' balatt. Ama, Trk halkn, bir cemaat halinden bir
i

millet haline getinnekti. Bunun iin bu yllarda, btn dikkat ve enerjisini


tarih ve dil devrimleri zerinde toplad. zaman tarih ve dil 'inklab',
Trk toplumu iin millet yaratmann, bir milli kltr ve milli ideoloji yolu
ile milletlemenin ana yolu olarak benimsenmitir. Gazi, pratik bir stratejist
olarak biliyordu ki, milli bilin ortak bir dil ve tarih bilinciyle yarahlacak,
din ve etnik ayrlklar bu bilinle silinecek ve bah anlamnda gerek bir
Trk milleti ortaya kacakhr. Trk milletinin atas Atatrk'n btn
siyasi hayahnda varmak istedii gerek, en temelli inklap ideolojisi bu
yeni dnya grnde dmlenmektedir. 0, terbiye sistemi yoluyla
bu ideolojiyi gen nesillere sindirerek yeni gen Trk milletini gerek
letireceine inanyordu. Bu amala, Tevhid-i Tedrlsdt kanunu karld
ve memleketle tm terbiye kurullar bu ideolojinin arac haline getirildi.
Bylece, bugn siyasi hayahmzda politikann daima ele ald Dil ve
Tarih Kurumlan Atatrk 'inklab'nn temel kurumlar olarak ortaya
kmtr.
Cumhuriyet tarihinde, dnya lsnde iki byk sarsnt, Atatrk
ve inklap grubu karsndaki gruba kart siyasi akmlara g kazan
drmtr. Bunlar, ilkin 1930 dnya ekonomi bunalm, sonra II. Dnya
Sava'dr. Bu iki sarsnh, , inklap' ve radikal modernleme felsefesini
bir kurulu ve ykselme ideolojisi olarak ne srenlere kar gveni
sarsm, Cumhuriyet tarihinde iki temelli dnm noktasn olutur
mutur. 1930'da Serbest Frka'nn baarszlkla kmesinden sonra, II.
Dnya Sava'ndan bu yana muhalefetin Demokrat Parti ats altnda
rgtlenmesi ve iktidara gelmesi Halk Partisi tekelini ykm ve Trkiye
ok partili dneme girmitir. 'nklap' adna ondan sonra da, askeri dev
rimler biiminde kendini gsteren Halk Partisi ideolojisi, Cumhuriyet
tarihinin gnmze kadar sren politik alkanlarn noktalamaktadr.
ok partili dnemde, Atatrk'n milli radikalizmini aan baka bir
radikal akm siyaset sahnesine grltyle kmtr. Bu akm, sosyal
adalet konularn benimseyen, ar dalnda, devrimci Marksizm'i bayrak
yapan bir harekettir ve kukusuz Trk toplumunun oulcu bir toplum
halinde gelimesinin ortaya kard ekonomik ve sosyal ahmalan
simgelemektedir. Bugn, Trkiye bu alkantlardan kurtulma, dengeli ve
246 Halil inalck

ogucu bir toplumun normaL, siyasi hayalna girme abas iindedir. D


politikada bugn, Trkiye, Avrupa'nn 19. yzylda Osmanl Devleti'ni
vesayet altnda tutmaya alan Ortadou Meselesi erevesinde hal
emperyalist politikasn, Avrupa ile btnleerek ntralize etme abas
iindedir. Avrupa, Osmanl mparatorluu iinde milli hareketleri kendi
vesayet politikas iin kullanma alkanlndan vazgeememektedir.
Atatrk'n zledii modem, milli devletin tam anlamyla kurulmu
olmas, kukusuz bu durumu nleyebilirdi.
o o o o

lVo B OLUM

OSMANL TAI{tH
CHCAGO NvERSTES TARH
BLM 'NDE 1972-1 986 DNEMNDE
VERLEN DERS ZETLER

II. Murad Dnem (1421 -1451) ve Kalknma


elebi Mehmed (1402-1421) dneminde Fetret, Osmanl Devleti'nin
paralanma ve i ura bunalm onun lmnden sonra II. Murad'n ilk
zamanlarna,l42S'e kadar srmtr. II. Murad'n Bursa'da tahta kmas
zerine bir i sava patlak verdi. 1421-1423 yllarnda bu i sava yzn
den devletin Rumeli'de Srbistan, Eflak ve Bizans zerinde egemenlii
zayflam II. Murad, elebi Mehmed zamannda alnan topraklar geri
vermek zorunda kalmt. Anadolu' da da ayn durum kendini gsterdi,
Anadolu beyleri bamszlklarn elde ettiler. Venedik, Selanik'i ele ge
irip (1423), Macarlar, Srbistan ve Eflak zerinde nfuzlarn artrdlar.
eride gen sultan ile (o zaman 18 yanda) Bizans'tan hareketle tekrar
ortaya kan amcas Mustafa bir i harbe srklendiler. Bu i mcadele,
Osmanl Devleti iinde kart politik gleri tanmak bakmndan ilgintir.
Murad'n Bursa'da tahta kmas srasnda onu destekleyen gler;
yenieriler ve halk zerinde derin bir nfuzu olan bir din ulusu, Emir
Sultan Buhari idi. II. Murad'n baka bir avantaj, balarnda nfuzlu
Bayezid Paa bulunan Amasya-Tokat ileri gelenlerinden ald destekti
(onlar babasn da desteklemilerdi). Bayezid Paa'nn 1422'de Mustafa'ya
kar savata ortadan kalkmasndan sonra nfuzlu andarl ailesi de
sultan II. Murad' tutmutur.
andarllar Osmanl Devleti iinde adeta aristokratik bir grup
oluturan nfuzlu ailelerden Timurtaoullar'n da Murad tarafna
ekmeyi baardlar. Bununla beraber, saltanatn Murad'da m yoksa
amcas Mustafa' da m kalacan belirleyen byk askeri g, Rumeli
uc beyleri ve sipahileri olacaktr. Murad, uc beylerini, ancak 1422 knda
Ulubat Suyu zerindeki karlamada baz vaatlerle kazanacaktr. Gen
250 Halil nalck

sultan, Mihalolu'nu yanna getirtmi ve ona devlet iinde stn bir


yetki tanmbr. ki taraf da uc beylerini ve devlet iindeki teki gleri
kendi yanlarna ekmek iin byk vaatlerde ve fedakarlklarda bulu
nuyorlard. Mihalolu, Murad'm yannda nemli Rumeli Beylerbeylii
payesiyle btn Rumeli kuvvetlerinin kumandan yaplmb. Bu nfuzlu
uc beyinin Murad' tanmas zerine teki uc kuvvetleri de gen sultan
tarafna dndler. Mustafa'ya gelince o, Bizans'tan Gelibolu'ya gelmi
ve imparatora yapb vaatlerle Gelibolu'ya km, kendisini Trakya'daki
Beyler ve asker tarumb. Balangta, Rumeli beylerbeyi ve sipahileri
de onun yannda yer almlard. Mustafa'nn esas kuvvetleri arasnda
yenierilerin uzlamaz rakibi Trkmen aslndan yayalar ve yine Trk
halk arasndan toplanan azeb askeri bulunuyordu. Amca ile yeen ara
sndaki mcadele, devlet iinde rakip askeri, siyasi glerin bir uras
niteliini kazanmaktayd. Her grup rakiplerden kendileri iin byk
karlar ve ayrcalklar salamaya alyordu. Bu siyasi mcadelede ilk
dnemin kkl aileleri: Evrenosoullar, Timurtaoullar, Mihaloullar,
andarllar atadan oula bir eit Osmanl aristokrasisini oluturmu ve
siyasi gelimelere yn vermekte kesin rol oynamlardr. Bu arada dini
tarikatlarn ve onlarn tercihlerinin de nemli rol oynadn unutmamak
gerekir. II. Murad, sonralar Abdal-Kalenderi gruplaryla sk ilgisi olan
Hacbayram tarikabn resmen tanyarak, bu yolla byk bir kesim halk
tabakas arasnda gcn berkitmeye alacaktr.
savan patlak vermesiyle beraber d gler de, kendileri iin
kar salamak amacyla harekete getiler. Bizans imparatoru II. Manuel,
merkezi bir rol oynamaktayd. Daha nce elebi Mehmed rakipleriyle
savata stnln ona borluydu, imparator, Boaz' dan geilerinde
ona yardm ediyordu. elebi lmnden nce imparatorla bir anlama
yapb: lmnde kk oullar Yusuf ve Mahmud stanbul'a rehine
gnderilecek, olu II. Murad, Edirne' de tahta geecek, Bursa ile Ana
dolu kk olu Mustafa'ya verilecekti. mparator, stanbul' da bulunan
kardei Mustafa'nn serbest braklmayacan vaat ederek, saltanabn
elebi soyunda kalmasn garanti ediyordu. Edirne' de tahta geecek
olan II. Murad imparatora, kardelerinin masraflar iin ylda belli bir
para da deyecekti.
Fakat Murad, Bursa' da tahta knca, kardelerini teslim etmeyerek
muhafaza altmda Tokat' a gnderdi. Bunun zerine imparator II. ManueL,
Limni'de srgn bulunan Murad'm amcas Mustafa'y, bir antlama
A k adem i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 25 1

yaparak Gelibolu nne kard (Eyll 1421). AnItamaya gre Mustafa,


imparatora olunu rehin verecek, Gelibolu ile Anaroz' a kadar sahilleri
ve Karadeniz' de Eflak hududuna kadar ky ehirlerini ve Teselya'y
imparatora teslim edecekti. Bu arada hemen belirtelim ki Teselya, gl
Evrenosoullar' elindeydi. Murad, kar diplomasi kullanarak impa
ratoru Mustafa' dan ayrmaya alt. Btn nlemleri, 18 yandaki
gen sultan deil, devlete tam anlamyla egemen bulunan Bayezid Paa
ynetmekteydi. Bayezid Paa, imparatora, nl Trk ailelerinden on
iki ocuu rehine vermeyi ve yklce bir para demeyi vaat ediyordu.
mparator, Boaz'a egemen olduu iin, onun yardmn salamak ha
yati bir nem tayordu. Fakat Bizans, Mustafa'y desteklemeye karar
verdi. Bursa' da divanda Bayezid Paa'nn rakipleri andarl brahim
ve Bursa ehrinin ileri gelen ahilerinden Hac vaz Paa'nn srar ile
Bayezid Paa Edirne'ye gnderildi. Bayezid Paa'ya kar Edirne zerine
yryen Mustafa, Bayezid Paa yanndaki Rumeli askerini kendi tara
fna ekmeyi baard. Gelip itaat eden Bayezid Paa idam edildi. imdi
Edirne'ye ve btn Rumeli'ne Yldrm Bayezid olu Mustafa hakimdi.
Bu gl duruma erien Mustafa elebi, Gelibolu'yu sz verdii halde
imparatora teslim etmedi. Gelibolu ordunun Rumeli-Anadolu arasnda
geiini kontrol ediyordu. Byle bir hareket, kendisinin nfuzunu sfra
indirebilirdi. O zaman Bizans ile Murad arasnda andarl brahim'in
giriimi ile diplomatik grmeler balad. andarl, iki ehzadenin ve
Gelibolu'nun teslimi dnda, btn istekleri kabul edilebileceini sy
ledi. Fakat imparator, Gelibolu ve ehzadeler konusunda srar etti. Bu
yzden antlama yaplamad ve imparator yine Mustafa tarafna dnd.
ok gl duruma gelen Mustafa o zaman Rumeli uc kuvvetleri yaya ve
azeblerden kurulu ordusu ile boazlar serbeste geti ve Bursa zerine
yrd. Bu ok bunalml durum karsnda andarl, Ulubat Suyu
zerindeki kpry yktrarak Mustafa'y br tarafta brakt. rman
iki yakasna yerleen rakipler, imdi trl vaadlerle kar taraftan yanda
salamaya alyordu. Murad'n yannda bulunan Mihalolu, gizlice uc
beylerini kandrmay baard. Becerikli veziriazamn byk bir baars
da, enerjik Aydnolu Cneyd Bey'i Mustafa' dan ayrmak oldu. Btn
bu bunalm srasnda atlgan kiilii ile Aydnolu Cneyd n planda rol
oynamtr. Mustafa'nn veziri gibi hareket eden Cneyd, zmir beyliini
elde etmek iin alyordu. Onu buradan Sultan elebi Mehmed atm,
bunun zerine Bizans' a snmt. Orada Mustafa ile srgnde beraber
252 Hal i l n a l C l h

bulunuyordu. Ulubat nnde andarl, ona zmir beyliini vererek


kamasn salad. Bylece, en byk yardmclanndan zellikle, uc
beylerinin Murad'a kahlmasyla Rumeli kuvvetlerinden yoksun kalan
Mustafa, kurtuluu Rumeli'ye kamakta buldu. Askerin Mustafa'dan
yz evirmesinde, onun imparator karsnda izledii ezik politikas,
balca rol oynam grnmektedir. Mustafa'y kovalayan II. Murad'n
ordusu, anakkale Boaz'na geldi. Boaz gemek iin andarl, ky
metli bir mttefik bulmutu. Foa Cenevizlileri ve buradaki Ceneviz
podestas Giovanni Adorno Aydnoullan'nn basks alhnda olduu
iin Osmanl Sultannn dostluuna nem vermekteydi. br yandan
Ceneviz, burada zengin ap madenIerinin iltizamn elinde tutmaktayd.
andarl, onun bu iltizamdan Osmanl hazinesine borlu olduu paray
affetti. Murad'n ordusu Boaz'a geldii zaman Adorno'nun gemilerini
hazr buldu ve bu gemilerle ordusunu br yakaya geirdj!. andarl
politikas Rumeli' de de Hristiyan haracgzar prensler arasnda Murad'a
yanda bulmay baard.
Mustafa, Rumeli askerinin desteini kaybettii iin Edirne'de tu
tunamad, Eflak'a kamay denedi ise de, psala'da yakaland ve idam
edildi (1422 k). Baka bir rivayete gre, Mustafa, Eflak'a oradan Knm'a
kamay baarmhr. leride Rumeli' de ayaklanan Mustafa'mn Bayezid'in
olu mu, yoksa onun adn kullanan Dzmece Mustafa m olduu, ke
sin olarak bilinmiyor. Fatih'e kar bir saltanat mddeisi de Yldrm
Bayezid'in byk olU Sleyman elebi'nin olu Orhan'dr. Sleyman
elebi Edirne'de bir ara meru sultan olarak tannmh. lm (1411)
zerine Musa ve Mehmed elebiler taht iin mcadeleye girimilerdir.
Sleyman'n olU Orhan, II. Murad zamannda Dobruca'da isyan kar
m fakat ihabeddin Paa tarafndan isyan bashnIm, Orhan Bizans' a
snmh. Sultan II. Mehmed tahta khnda mparator Konstantin onu
kullanarak Mehmed'i tehdit etti (1451). Fatih'in stanbul kuatmasnda
Orhan surlar zerinde ona kar savah. Fetih zerine intihar ettii veya
yakalanp idam edildii rivayet olunur.

Tum bu gelimelere yakndan tank ve bilgi sahibi olan Doukas. Dec/ine and Fall of Byzantium
to the Ottaman Turks. ev. H. I. Magoulias. Detroit 1975. 130- 169.
A kade m i k Ders N o lar ( 1 938 1 98 6 ) 253

II. Mura d D neminde Anadolu Beyleri


II. Murad, hem Rumeli hem Anadolu'da tek sultan olarak Osmanl
Devleti'ni yeniden birliine kavuturmutu. Osmanllar i savatan
Bizans' sorumlu tuttular. Osmanl ordusu Mustafa'y bertaraf ettikten
sonra doru Bizans zerine yrd (20 Haziran 1422). 1453 stanbul
kuatmasndan nce en ciddi Osmanl kuatmasdr. Murad kuatmay
kaldrd (24 Austos 1402). Zira Anadolu'da bamsz beylikler arasn
da Osmanl gcnn yeniden kurulmasna engel olmak iin bir ortak
hareket kendini gstermiti. sava, Fetret srasnda Germiyanolu
(Dzmece) Mustafa tarafn tutmutu. savatan yararlanan Karama
nolu, Hamideli (Isparta, Beyehir vb.) topraklarn Osmanllardan geri
almt. Menteeolu da ba kaldrarak bamsz hale gelmiti. Aydnolu
ve Saruhanoluna gelince, onlar yalnz bamszlklarn elde etmekle
kalmayp Osmanllara kar birtakm topraklan da ele geirmilerdi. te
yandan Kastamonu beyi sfendiyar elebi Mehmed'in himayesi altnda
Kastamonu beyliinden ayrd ankr, Kalecik ve Tosya blgesini
yeniden igal etmiti. Bylece II. Murad Bursa'da tahta getii zaman
Anadolu'da Osmanl hudutlar 1402'deki gibi ziyadesiyle klm
durumdayd. Murad amcas Mustafa'ya kar yapt urada Ana
dolu beylerine kar alttan alarak ak bir savatan kand ve onlarn
ele geirdii yerleri tand. Fakat rakibini bertaraf edip devletin btn
glerini kumandas altnda toplaynca, bu beyler kaygya dtler
ve toptan Anadolu'da direnmeye hazr1andlar. Ulubat'tan katktan
sonra zmir'de Aydn Beylii'ni ele geiren Cneyd, bu beyler arasnda
Osmanl'ya kar bir koalisyon kurmaya alyordu. Bizans diplomasisi
de ayn faaliyetteydi. Bunlar Anadolu'da Murad'a kar Osmanl taht
zerinde yeni bir rakip bulmakta gecikmediler. Anadolu'da kardei kk
Mustafa'nn (o zaman 13 yanda) lalas arabdar lyas Bey' i kandrarak,
Bursa zerine yrdler (Austos 1422). Kk Mustafa'nn yannda
Karaman ve Germiyan' dan nemli kuvvetler vard. Haber zerine Mu
rad, stanbul'a kar son bir genel saldrdan sonra ordunun byk bir
blmyle Anadolu'ya geti. Murad'a kar harekete geenler arasnda
Kastamonu beyi sfendiyar ve Eflak beyini de saymaldr. Venedik ve
Macaristan da tam bir saldr iin hazrlk iindeydiler. Bylece, 1422
Austos'unda, devlet, yeniden ok tehlikeli bir bunalmla kar karya
kalmt. stanbul nnden ayrlan ordu znik'te yerleen Mustafa'ya
kar harekete geti. Kk Mustafa'nn lalas lyas Bey'e Anadolu bey-
254 Hal i l n a l c k

lerbeylii verilerek kandrld. Yine kesin sonucu nc kuvvetleriyle


znik'i ele geiren Mihalolu ald. Lalas tarafndan teslim edilen kk
Mustafa idam edildi (20 ubat 1423). II. Murad kumandas altndaki
Osmanl ordusu, hemen Anadolu beyleri zerine yrd. sfendiyar
yenildi ve Osmanl padiahmn tabiliini kabul etti. Karaman Bey ise
Antalya kuatmasnda bir top gllesiyle hayahn kaybetti. Karaman'da
kan i sava sonucunda Murad Karamanolu brahim Bey tarafn
tutarak onu kendine balad ve Hamideli'ni yeniden Osmanl lkesine
kath. Bu blge Osmanl-Karaman savalarmn daima ana nedeniydi.
Fakat Bat Anadolu'da enerjik Cneyd Bey, zerine gnderilen Osman
l beylerini yenmi Bizans ve Venedik'le iliki kurmu, Murad'a kar
meydan okuyordu. Cneyd'e kar galebeyi, onun gibi devrin en sekin
kumandanlarndan biri olan Anadolu beylerbeyi Hamza Bey salamhr.
Hamza Bey, bu dnemdeki birok Osmanl ricali gibi eski aristokratik bir
Osmanl ailesinden gelmekteydi. Yldrm Bayezid ve elebi Mehmed
dnemlerinde Ankara valisi olarak siyasi olaylarda nemli rol oynayan
Ankara beyi Yakub Bey'in soyundan gelen Hamza Bey, Bursa ve stanbul
valilikleri gibi nemli mevkilerde bulunan ve II. Bayezid zamannda
veziriazamlk iin shak Paa'ya kar rekabete soyunan Mustafa Paa
bu aristokratik aileden geleceklerdir. nl tarihi Tursun Bey, Hamza
Bey'in oludur. Hamza Bey, Cneyd'i ortadan kaldrmakla ailesine,
Osmanl hanedam yamnda eskisinden gl bir nfuz salamtr. zmir
j.tihi olarak anlan Hamza Bey sonradan Selanik'in fethinde de balca
rol oynamtr. Cneyd'in ortadan kaldrlmas 1425 ylna rastlar. Bu
tarihle Kk Mustafa'nn ortadan kaldrd 1423 ylndan sonra iki
yl sresince Osmanl Devleti baka cephelerde ok tehlikeli uralar
vermek zorunda kalmtr.

Venedik ve Macaristan'n Balkanlar'da lerlemeleri


Osmanl i bunalm srasnda Venedik ve Macaristan Osmanllar
aleyhine nemli baarlar salamlardr. II. Murad stanbul'u kuatr
ken Selanik ehri de kuatlmt. mitsiz durumda kalan imparator,
Selanik'in Venedik idaresine verilmesini kabul etti (1423 yaz aylar).
Selanik'i 1387-1389 uzun bir kuatmadan sonra fetheden, 1394-1402
tarihlerinde dorudan sk idareleri alhna alm olan Osmanllar, Ve-
A k adem i k D ers N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 255

nedik igalini tanmadlar.2 Venedik'e kar sava ahlar. Bu sava, ayn


zamanda Arnavutluk'ta ve Mora' da Osmanllar ile Venediklileri kar
karya getiriyordu.
Yine Osmanl i savayla ilgili olarak Macar kral Sigismond'un Tuna
zerinde Osmanllar aleyhine harekete getiini grmekteyiz. 1421' den
beri Eflak ve Srbistan, Osmanl nfuzundan km, Macaristan' n nfuzu
alhna dmlerdir. Osmanllar Tuna zerinde gerileme halindeydi. Hal
seferlerinin ncs olan bu iki byk devletin (Venedik ve Macaristan)
saldrgan politikalar Osmanl Devleti'ni g duruma sokuyordu. Ekim
aynda Macarlar ve Venedikliler arasnda bir saldr iin ittifak gr
meleri balad. Cneyd'in ortadan kaldrlmasndan sonra Anadolu'da
durumunu dzelten Osmanllar, gerek Venedik' e gerekse Macaristan'a
kar daha baskn bir politika gtmeye baladlar. Uc kuvvetleri bu sal
drgan politikada yeniden nemli rollerini almlard. 1427' de Srp des
potu Stefan Lazarevi'in lm ve taht mcadelesinin patlak vermesi
zerine Srbistan zerinde Macar-Osmanl rekabeti en iddetli noktaya
eriti. Macar kral gelip Belgrad' ald ve Golubac (Gvercinlik) Kalesi'ni
kuath. Rumeli beylerinin baarl saldrs zerine Macar ordusu geri
ekilmek zorunda kald. Bu baar zerine yeni Srp despotu Georg
Brankovi (Osmanllarn Ylkolu olarak isimlendirdikleri despot) pa
diaha boyun eerek kz Mara'y sultana zevce olarak vermeyi kabul
etti.3 Osmanllar Eflak'ta da Macarlar gerilettiler ve Eflak voyvodasn
padiahn hkm altna soktular. KraL, yllk bir atekes antlamas
imzalamak zorunda kald (1428). Osmanllar bat udarndaki bu ura
srasnda Bosna'y da harac verir bir baml devlet durumuna soktular.
Bylece, Anadolu' da olduu gibi Rumeli' de de Osmanl hakimiyeti eskisi
gibi yeniden kurulmu oluyordu. Fakat Selanik'i brakmak istemeyen
Venedik, her tarafta kar koymaktayd. Sonunda yalnz kalan Venedik
padiaha yllk harac deyerek Selanik'i elinde tutmak giriiminde bu
lundu. Bu srada Osmanl Devleti doudan Timur zamann hatrlatan
byk bir tehlike altna dm bulunuyordu.
Timur'un olu ahruh (1404-1447) Osmanl sultanlarnn Anadolu' da
Timur'un kurmu olduu staty ortadan kaldrarak Osmanl stn-

2 Bkz. H. nalck, Kurulu Dnemi Osmanl Sultanlar, 2010, Yldrm Bayezid yeniden fethetme
di, ehri dorudan Osmanl idaresi altna ald. andarl Hayreddin Paa 1 389'da ehri teslim
aldnda yerli idarecileri yerinde braknt.
3 Mara Sultan'a Fatih bir ana gibi sayg gstermi, Rumeli de nemli bir malikane vermitir.
256 Ha l i l n a l c k

ln kurmalarn kabul etmiyordu. elebi Mehmed ahruh'un ba


mllk isteini reddedememiti. Mehmed elebi iinde bulunduu
g koullar dolaysyla ahruh'a tabi hareket ediyordu. II. Murad da
1447'de ahruh'un lmne kadar Timurlular kkrtmaktan kanan bir
ba eiklii kabul etmi grnmektedir. ahruh, ilk defa 1 420' de ikinci
defa 1429'da Karakoyunlulara kar byk ordularla Dou Anadolu'ya
girdi. Timurolu'nun batya doru bu istHas Osmanllar ziyadesiyle
tedirgin ederken, Venedik ve Macaristan' sevindirmitir. Bu baskdan
ve Osmanl kuvvetlerinin Balkanlar' da eli bal olmasndan yararlanan
Karamanolu, Hamideli blgesini yeniden igal etti. Timudu tehdidi
karsnda Osmanllar kuzeyde Altnordu, gneyde Memluklularla dosta
ilikiler kurdular ve Yldrm Bayezid zamanndaki gibi bir ortak cephe
oluturmaya altlar. Bu olaylar, Osmanllarn Venedik'e kar daha
enerjik bir tarzda harekete gemelerini nlyordu. Venedik, douda
Osmanllara kar bir Karaman ve Kbrs ittifakn gerekletirmeye
alyordu. ahruh'un ordusu Anadolu' dan ekilince, Osmanllar rahat
bir nefes aldlar ve glerini tekrar Venedik' e kar Selanik zerinde
topladlar.
1430'da II. Murad imparatorluun tm kuvvetleriyle Selanik nne
geldi. 29 Mart 1430 sabaha doru genel bir saldryla ehir alnd. Ana
dolu Beylerbeyi Hamza Bey bu fetihte nemli rol oynamtr. Morosini
kumandasnda Venedik'in Gelibolu'ya saldrmasndan sonra Hamza
Bey, Lapseki'ye gelen Venedik elileriyle bar imzalad (1430).

Bunalmn Sonu, Rumeli'de


Osmanl Egemenliinin Pekimesi
Fetihnamede stanbul'un bir ei olarak sfatlandrlan Selanik'in
fethi, yeni bir dnemin balangc saylmaldr. Bu fetih, Osmanllara
snrlar tesinde yeni bir genileme hamlesi vermi, zellikle Tuna tesin
de Macaristan' a kar Srbistan ve Eflak zerinde Osmanl stnln
kurmutur. Srp Despotu Brankovi'in kz Mara'y II. Murad'a e olarak
Edirne'ye gndermesi (1433) yeni durumla ilgilidir. Mara'nn yannda
getirdii eyiz, Srp gm, altn madenIerinden kaynaklanan 400.000
altn gibi grlmemi bir miktara varyordu. Srbistan zerinde bu bask
gittike artacak sonunda Srp despotluu 1439'da tamamyla Osmanl
lkesine katlacaktr. Osmanllar, Arnavutluk' ta da Venediklilere kar
saldrgan bir duruma getiler ve oradaki Arnavut beylerini daha sk
A k adem i k Ders N o t l a r ( 1 938 1 98 6 ) 257

egemenlikleri altna soktular. Kuzeyde skender Bey'in babas Yuvan


Kastriota'nn lkesini yeniden istila ettiler. Rumeli'de batya doru ya
ylma faaliyetleri arasnda, Epir' de Tocco ailesine ait Yanya ve etrafnn
Osmanl lkesine katld zikrolunmahdr. Carlo Tocco padiaha yllk
harac vermeyi kabul etti (1430). Eflak'ta da Macar nfuzuna son verildi.
Bununla beraber, Macar kral Sigismond, 1431'de sultana gnderdii
elisiyle kendisinin Bosna, Srbistan, Eflak ve Tuna B ulgaristan' ze
rinde stn hakimiyetinin tannmasn istedi. II. Murad istei reddetti.
zetle, 1437 ylnda bir namesinde II. Murad, Selanik fethinden sonra
Balkanlar' da Yldrm Bayezid dnemindeki Osmanl egemenliini tam
bir ekilde yeniden kurmu olduunu syleyerek vnmekteydi. Eflak ve
Srbistan zerinde Osmanl egemenlii yeniden tesis edilmi Arnavutluk
ve Epir'de Osmanl idaresi yerlemiti. Bosna kral, Mora despotlar ve
nihayet Bizans imparatoru harac deyen baml devletler durumuna
gelmilerdi. Venedik de, Balkanlar da elinde tuttuu yerler iin harac
demeyi kabul ediyordu.
1432'de Edirne'ye gelmi olan Burgonya casusu Bertrandon de La
Broquiere Murad'n gcn yle belirtmektedir: "O elindeki gleri ve
byk geliri kullanmak istese, Hristiyan dnyasuun gsterdii kk
direnme gz nne alnrsa, bu dnyann byk bir ksmn fethetmesi
iten deildir."
1437 balannda Sigismond'un lm ve Macar taht iin i kavgann
balamas, Osmanllara Balkanlar' da egemenliklerini daha da glen
dirrnek olana salad. Eflak beyi Orakul, oullarn Edirne'ye getirip
rehine brakt. Ertesi yl Murad byk bir ordunun banda Macaristan'a
girdi. Vidin tarafndan Erdel'e girerek Mehedia ve ebe kaleleri nne
geldi. Maros rman izleyerek Erdel'in baehri olan Sibiu Kalesi'ni
kuatt (1438). Etrafa kol kol akncIar sald. Oradan Braov zerine
yrd. Giurgiu Kalesi nnde Tuna'y aarak bu byk seferi tamam
lad.4 Bu g gsterisi, Tuna lkeleri zerinde Osmanl egemenliini
berkitrnek iin yaplmt. Bu sefer srasnda Macarlar byk bir direni
gstermediler. Ertesi yl II. Murad, ordusuyla Srbistan' istila etti ve bu
lkeyi Osmanl lkesine katt (27 Austos 1439). Uc beyi shak Bey'in
istilasna urayan Bosna'nn kral da yllk 2.500 altn harac vermeyi kabul

4 Topkap Saraynda bir rapora gre, bkz. H. Inakk, Byzantium and the Origin of the Crisis of
1444 in the Light ofIurkish Sources Artes du XIII'e Kongres International d'Etudes Byzantines,
BeJgrad 1 964, 159 164.
258 Hal i l i n a l c k

etti. Bu baarlardan sonra 1 440'ta Osmanl ordusu, 1427'de Srplardan


Macarlarn eline gemi olan Belgrad' kuatt. Tfek atei karsnda
bu kuatma sonusuz kald. Fakat Osmanllar, Balkanlar'n, en verimli
gm madenIerinden Novobrdo'yu (Novaberda) ele geirdiler. Selanik
fethinden sonra Balkanlar' da Osmanl egemenligi bu giriimler sonu
cunda her zamankinden daha saglam bir ekilde yerleti. II. Murad, ayn
dnemde Anadolu'da da egemenligini pekitirdi. 1437'de ahruh'un
Anadolu kaplarnda tekrar grlmesi Osmanllara korkulu gnler ya
atmakla beraber Murad, ahruh'un ekilmesi zerine 1437 baharnda
Dulkadir (Zulkadriyye) beyligiyle i birligi yaparak Karaman zerine
bir sefer dzenledi. Konya, Beyehir ve Hamideli yeniden igal edildi.
Karamanogu, Osmanl sultarurun stngn tand. Bu sefer srasnda
Karaman ve Dulkadir beyliklerinin hamiligi iddiasnda olan Memluk
lularla Osmanllar arasnda ilk defa bir rekabet durumu ortaya kb.
zetle, Osmanllarn Anadolu' da genileme planlarn iki byk
devlet, Dogu Anadolu' da Timurlular, Frat vadisinde Memluklular nle
mekteydi. 1440'ta II. Murad'n Belgrad nnden baarsz dn, 1444
Vama Sava'na kadar Rumeli' de yeni bir bunalm ve gerileme dnemi
balangc olmutur. Hunyadi'nin baarlar (1442-1443) btn Avrupa' da
hal planlarn cesaretlendirdi. 1439'da toplanan Floransa Konsl'ne
Bizans mparatoru yksek rtbeli Ortodoks rahiplerini yanna alarak gitti.
Katolik ve Ortodoks kiliseleri arasnda birlik ilan edildi. 1354'ten beri
sregelen izma'ya son verildi. Bunun karlgnda, Osmanl Devleti'ni
yok etmek, Bizans' kurtarmak ve Kuds'e inmek iin bir hal plan
hazrland. Hunyadi'nin 1442-1443 zaferleri, bu plann gerekletirilmesi
mitlerini son derece ykseltmiti. 1 444 sonbaharnda Hunyadi Tuna' y
aarak Rumeli'ne giriyor, Ni ve Sofya'y alarak Edirne'ye gtren son
geitlere dayanyordu. 24 Kasm'da II. Murad, Osmanl Balkan daglarnda
zladi Bogaz'nda hakimiyetini ve payitahm kurtarmak iin kn (25
Aralk) etin bir sava vermek zorunda kald. Dman, zladi (Zlatica)
nnden geri ekilmekle beraber durum son derece tehlikeli idi. Bat' da
hal umudu son derece ykselmitis. Bu koullar albnda Murad Ma
carlarla bar antlamas iin temas arad. 12 Haziran 1444'te Edirne'de
Osmanl sultanyla Macarlar, Srp despotu ve Hunyadi arasnda bar
antlamas imzaland (Segedin Antlamas). Bu antlamayla Macar-

5 Ayrntlar iin bkz. H. nalck. Fatih Devri Uzerine Tetkikler ve Vesikalar. Ankara: TTK. 1954.
1 -53.
A ka d e m i k Ders N o l l a r (1 938 - 1 98 6 ) 259

Osmanl lkeleri arasnda tampon olarak, Srp despotuluu yeniden


canlandnlyordu. Bylece 1437-1440 yllar arasnda elde edilen btn
kazanlar elden km oluyordu.
II. Murad modern tarihilerin iddialarnn aksine byk bir sava
nderi deildi. Sava sevmezdi. ada kaynaklar onun araba ve e
lenceye ok dkn olduunu belirtirler. Onun dnemindeki byk
baarlar, emri altnda Hamza Bey, ihabeddin ahin Paa, Karaca Bey gibi
byk kumandanlarn eseridir. Bununla beraber II. Murad ho-merep,
dervi tabiatl, geni grl, kltr geliimine nem vermi bir sultandr.
unu da kabul etmek gerekir ki, bunalm anlarnda zladi, Varna ve II.
Kosova savalarnda azimli ve kararl bir nder olarak grlmektedir.
Edirne' de 12 yanda olu Mehrned'i tahta oturtan Murad, Temmuz
1444'te Anadolu'ya gemi, Yeniehir'de Karamanolu brahim Bey'in
elileriyle bir bar antlamas imzalamt (Sevgendname). Antlamaya
gre Murad, Hamideli'ni Karamanolu'na brakyor, o da her yl olunu
askerle sultamn yamna gndermeyi yeminle zerine alyordu. Bu antla
madan sonra 1444 Austos'unda Mihal'ta kapkulu ve beyler nnde
Murad, olu II. Mehrned lehine resmen taht brakt ve Bursa civarnda
inzivaya ekildi. II. Murad'n tahtm 12 yanda bir ocua brakarak e
kilmesi devleti i ve d bunalmlara srkleyecektir. imdi, btn devlet
otoritesini gerekte elinde toplam olan kii veziriazam andarl Halil
Paa idi. Fakat Divan'da hazr olan teki vezirler ihabeddin Zaganos ve
brahim Paalar ona kar cephe aldlar. Bu arada Macar kral, Papaln
gayretiyle Segedin'de yeminle yapt antlamay bozdu.6 Hal ordusu
Tuna'y aarak kuzey Bulgaristan' inedi ve Vama nne kadar ilerledi.
Bu srada byk bir Venedik donanmas Gelibolu Boaz'm kesmiti.
Rumeli' de tam bir panik havas vard. Bykler, kymetli eyalarn
alp Anadolu'ya kamaktaydlar. Taht iin Mehmed'e kar saltanat
mddeisi elebi Sleyman olu Orhan Dobruca'da ortaya kt. Ancak
Orhan, Rumeli Beylerbeyi ahabettin Paa'nn sk kovalamas sonucun
da bir ey yapamadan tekrar stanbul' a snd. Bu srada Edirne' de de
kargaa egemendi. Byk ary 7.000 evle beraber kl eden byk bir
yangnda ar heterodoks bir inanca bal Hurifiler kltan geirildi.
Bu son derece bunalml anda Halil Paa, II. Murad' tekrar ordunun ve

6 Ayrntlar iin bkz. H. Inalck. Fatih Devri Ozerinde Tetkikler ve Vesikalar; Ankara: TTK. 1954.
1 -53.
260 H a l i l l n a l c lt

devletin bana geinnekten baka are olmadn grd. Murad gelirse,


rakipleri Zaganos ve yandalan da nfuzlann kaybetmi olacaklard.
Hallar, Varna Kalesi'ni skhrd sralarda, II. Murad Anadolu
kuvvetleriyle stanbul Boaz'ndan gemeyi baard. Varna nnde ya
plan tarihi meydan savanda (10 Kasm 1444) zellikle Karaca Bey ve
ihabeddin Paa gibi kumandanann gayretiyle sava kazanld. Macar
ve Leh kral olan Ladislas sava meydannda maktul dt. Hunyadi,
kendi top arabalan himayesinde ekilmeyi baard. Bu Osmanl zaferi
Balkanlar' da Osmanl egemenliini kesinletirmi ve bunalmn asl
kkmcs saylan Bizans'n sonunu belirlemitir.
Hunyadi, Varna'y izleyen yllarda Tuna zerinde Osmanllan te
dirgin etmeye devam etti. ocuk sultan II. Mehmed Varna'dan sonra
Edirne' de tahtta braklmh ve otorite dankl yznden memleketin
i ve d gvenlii tehlike altndayd. andarh, bir bunalma yol ama
dan Manisa'dan Sultan Murad' Edirne'ye getirtti ve tahta geirdi(l446).
Mehmed, lalalanyla beraber Manisa'ya gnderildi. Bir kez saltanat tah
tnda oturmu olan II. Mehmed, veliahd saylyordu. Varna'dan sonra II.
Murad kumandas alhnda bir dizi seferler yaplarak Rumeli'de Osmanl
egemenlii glendirildi. ilk sefer Mora Yanmadas'ndan karak Atina'ya
doru saldnda bulunan Mora despotu Konstantin'i cezalandnnak oldu
(Enerjik biri olarak tannan Konstantin 1449'da stanbul'da imparatorluk
tahtna oturacaktr). Onun Korent berzahnda yaptrd sur ykld.
Patras' a kadar ilerleyen Sultan Murad, Mora'da despotlara Osmanl'ya
bamllklann tantt.
Hunyadi Eflak ve Arnavutluk ilerine kanmak suretiyle Osman
llan tehdit etmeye devam ediyordu. 1 448 yaznda II. Murad isyanc
Arnavut beylerini itaat altna almak iin Arnavutluk'a girdi. Dnte
karsna kan Hunyadi ile Kosova ovasnda etin bir sava yapld (17-19
Ekim Kosova Sava). Bu defa Srplar ve Karamanllar Osmanllara yar
dmc kuvvet gndererek tabilik devlerini yerine getirdiler. Hunyadi'yi
desteklemek iin 1448'de Eflak beyi Tuna zerinde Osmanl kalelerine
saldrmt. Ertesi sene Rumeli beylerbeyi, Tuna tesinde Giurgiu'yi
alarak berkitti ve Eflak beylii iin VIad II. Drakul'u destekledi. Murad,
1450 ylnda olu Mehmed ile beraber Arnavutluk'a ikinci seferini ya
pan II. Murad isyan eden skender Bey'in merkezi Akahisar' (Kruye)
kuathysa da alamad. O k, Edirne' de olu Mehmed'le Dulkadrh
A kadem i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 261

Sitti Hatun'un evlenmesi dolaysyla grkemli bir dn yaph. Dn


sonunda hastalanarak 3 ubat 1451'de 48 yanda vefat etti.

mparatorluun Kuruluunda Kesin Aama

stanbul Fethi 'nin nemi


Birinci imparatorluk, Yldrm Bayezid'in (1389-1402) imparatorluu,
Ankara Sava'nda (1402) paralannca, Osmanl Devleti yarm yzyllk
bir i mcadeleden sonra gen ve enerjik sultan II. Mehmed zamannda
ikinci kez, bu sefer salam bir ekilde, kurulmutur. stanbul'un fethi
bir dnm noktasdr (1453). Aslnda gelimenin gerek dnm noktas,
Vama nnde hal ordusuna kar kazanlan byk zaferdir (10 Kasm
1444). Bu tarihe kadar Macar Hunyadi'nin zaferleri sonucunda, Osman
llar Balkanlar' kaybetme ve Anadolu'ya srlme tehlikesiyle kar
karya kaldlar. Osmanl devlet adamlar Yama Zaferi'yle bir varolma
bunalmn atlattklar zaman, stanbul'da Bizans devletinin varlna son
vermenin mutlak bir zorunluluk olduuna karar vermilerdir. Bizans'n
sonu Yama' da belli olmutur.
Osmanllar, Varna bunalmna yol aan gelimelerde Bizans'n,
Avrupa'y bir hal seferiyle ayaklandrmakta balca rol oynadna
inanyorlard. Gazavatname-i Sultan Murad Han 'da belirtildii gibi, Bizans
fitnenin ba saylmaktayd. Fatih'in stanbul kuatmasndan hemen
nce sava nutkunda syledii gibi, Bizans Anadolu ve Rumeli arasnda
devleti ikiye blen bir engeldi, lke her zaman hal ordularna akt.
1444'te sava meydanna hareket eden II. Murad, Bursa'dan Anadolu
kuvvetleriyle Boaz'a geldii zaman, geii byk tehlikeler altnda
gerekletirebilmiti. Bu arada Fetret dneminde ( 1402-1413) Bizans
imparatorunun, saltanat iin arpan Osmanl, elebilerden Boaz'daki
kontrol sebebiyle nasl tavizler kopardn biliniyordu.
stanbul'un fethi (29 Mays 1453), yalnz bu tehlikeli duruma son
vermek iin deil, ayn zamanda II. Mehmed iin de saltanatn, padi
ahlk otoritesinin fethi olmutur. Yama Sava'nda Osmanl tahtnda
on iki yandaki II. Mehmed (ilk sultanl 1444-1446) bulunuyordu. O
zaman iktidar gl devlet adam, veziriazam andarl Halil'in elindeydi.
ocuk sultann lalalar Zaganos ve Nianc brahim, andarl Halil'in
rakibi olarak ortaya ktlar. andarl Halil, Yama bunalm sonula
nnca rakiplerini bertaraf etmek iin II. Mehmed'i tahttan indirmek ve
262 Hal i l n a l c k

babas l. Murad/ tekrar tahta karmak iin tertipler hazrlad (1446).


1451'de Mehmed babasnn lm (3 ubat 1451 ) zerine yeniden tahta
knca, onun lalalar vezir olarak andarh'nn karsnda yer aldlar.
Onlar, gen sultana (o zaman 19 yanda) stanbul fethi gibi byk bir
zafer salayarak andarhnn iktidarn krmak ve ayn zamanda onun
yerini almak kararndaydlar. Devlet adam ve diplomat andarh, bir
bakma hakl olarak, stanbul kuatmasnn yeni bir hah seferine sebep
olaca ve devletin 1444'te olduu gibi byk bir tehlike iine decei
dncesiyle fetih siyasetine karyd. Baz ulema onu destekliyordu.
Ayrca, andarl biliyordu ki, gen sultan ve onun lalalar, stanbul'u
fethederlerse, kendi iktidarna hatta hayalna son vereceklerdir. Bu
nunla beraber bu tecrbeli devlet adam, en byk tehlikeyi oluturan
Venedik ve Macaristan'la elverili antlamalar imzalayarak savsaklama
siyasetini uygulad.
Kuatma srasnda 27 Mays' da son saldr iin hazrl stlenen
Fatih'in kaynpederi enerjik vezir Zaganos Paa, genel saldrya geilir
se fethin zaferle biteceini sylyordu. ayet kuatmann 54. gnnde
genel saldr karar verilmeseydi, Macar ordusu Balkanlar'a girmeye
hazrlanyor ve Venedik donanmas Agriboz' da stanbul'a hareket iin
elverili gney rzgarn bekliyordu. Genel saldrda bir gn gecikme,
felaketi bir geri ekilmeye neden olabilirdL andarh'nn ihtiyatkarl
rakiplerinin iddia ettikleri gibi bir "ihanettL" andarl'nn iddialarna
karn 29 Mays gn fethin baarlmas onun gtt politikann ve
kendi iktidarnn kayb olacaklr. Fatih Sultan Mehmed fethin ertesi gn
andarb'y tutuklad; O imdi, Osmanl padiahlarnn en kudretlisi
olarak "imparatorlarn alln" (elisi Kirmani'nin ifadesi) tahlnda oturu
yordu, andarb, idam edilmeyi beklemek zere Edirne'ye gnderiliyor
ve Zaganos Paa veziriazamlk koltuuna rakipsiz yerleiyordu.
stanbul'un fethi byk Osmanl mparatorluu'nun kuruluunun
balangcdr. Ayn zamanda Yakn Dou ve Avrupa tarihinde byk
deiikliklerin, dolaysyla Yenialarn balangc da saylmaldr. Ye
nialarn balangc olarak Colomb'un 1492'de Amerika'y kefi veya
Vasco de Gama'nn 1500'de Hindistan'a varn alan tarihiler hakl
kantlar ileri srebilirler. Bununla beraber bu iki byk olay da, do
rudan doruya stanbul'un dne baldr. Temel konu, o zaman
bir bo kelimeden ibaret olan Bizans imparatorluunun ortadan kalk
deil, stanbul'un fethinden sonra Osmanl mparatorluu'nun hzla
A k adem i k Ders N o t l a r ( 1 938 . 1 98 6 ) 263

Ege Denizi'nde, Karadeniz'de ve Balkanlar' da egemen duruma gelmesi


ve bunun Avrupa politikas ve ekonomis zerinde derin etkileridir.
stanbul'un fethiyle birlikte Cenevizliler, Pera'y ve Karadeniz'deki ko
lonilerini kaybediyor (1453-1475), talyan halk imdi gzlerini iberya
Yarmadas'na eviriyor, yalnz Cenevizli Kristof Colomb deil, byk
kapital sahipleri de, ykselen Amerika kolonilerinde byk yatrmlara
giriiyorlard. Colomb' a spanyol hkmdar sabella, sefer gemileri iin
paray Osmanllara kar Dou'da Byk Kan' (in mparatoru) harekete
geirmek iin vermiti (1492).7
stanbul'un fethinin dnya tarihi iin en nemli sonularndan
biri de, hi kukusuz Osmanl Devleti'nin gelecekte btn Avrupa'y
tehdit eden bir dnya gc olarak ortaya kmas ve XVi. yzyl Avrupa
devletler sistemi iinde yer almasdr. Fatih Sultan Mehmed, Osmanl
mparatorluu'nun Tuna ile Frat rmaklar arasnda karada, Anadolu
ve RumeH'de, Ege'de ve Karadeniz arasnda denizde kendi unvannda
belirttii gibi iki kara ve iki deniz sultan (Sultanu'l-Berreyn ve Hakanu'I
Bahreyn) zerinde merkeziyeti bir imparatorluk olarak kuruluunu
gerekletiren Osmanl sultandr. Onun mparatorluu kurmak iin
hal ordularn ve donanmalarn bertaraf ettiini, br taraftan dou
da Anadolu ve ran'da kurulan byk Akkoyunlu tehlikesini ortadan
kaldrldn unutmamak gerekir. Bu byk giriimlerin rgtlenmesi,
finanse edilmesi iin Osmanl hkmdarnn, brokrasinin ve devlet
adamlarnn g ve yeteneklerini hesaba katmak gerekir. Aada askeri
seferlerin saylp dklmesinden ok, imparatorluk rgtlerinin nasl
gerekletirildiini ve ilediini anlatacaz.

Fatih mparatorluun Kurumsal Tem eerini Atyor


Fatih, mutlakiyeti Osmanl padiah tipini, kendi kiiliinde yarat
mtr. Mutlak otoritesini snrlandran andarl vezir ailesini, kudretli
uc beylerini, ulema ve yenierileri hizaya getirerek devlet iinde b
tn kudret ve yetkinin padiahn nefsinde toplandn gstermitir. B
Saltanat iin lkeyi paralayan karde kavgalar, Fetret devrinden beri
yalnz sultanlar deil, halk da tedirgin eden bir olguydu. Fatih Sultan
Mehmed, tahta geen sultann nizam- alem iin kardelerini katletmesi
caizdir kuraln kanunnamesine sokmakla bu tehlikeyi ortadan kaldrmak

7 Kristof Kolomb'a gemiler satn almak iin paray, Kralie Isabella bu amala vermiti.
8 Fatih'in imparatorluun tekilat kanunu, bkz. TOEM, Ilaveler cildi. Sonraki padiahlar daima
bu kanuna bal kaldlar.
264 Ha l i l I n a l c k

istiyordu. Halkn yararna Ulema'run da bunu cdiz (kanun deil) grd


n ilave ediyordu. Onun karde katlini bir kanun dzeyine kardru
syleyen tarihiler hakszlk etmektedirler. Fatih, bunun genel dzen iin
yaplmasrun caiz olduunu belirtir. 1402-1453 dneminde dzmeceler
ve Orhan elebi yznden lke birka kez paralanma tehlikesiyle kar
lamt. Yunanl tarihi Chalcocondyles, halk en ok kayglandran
bir olay olarak kardeler arasnda taht kavgasn gstermitir.
Fatih, bir yandan andarllar gibi padiah karsnda mutlak bir
otorite kullanan veziriazam modelini ortadan kaldrm, dier taraftan
veziriazamlar, teki idareciler zerinde kendi mutlak vekili olarak
tam gce sahip klmtr.9 Kaynpederi olan ve kukusuz stanbul'un
fethinde en byk rol oynayan Zaganos Paa'y, Belgrad Seferi'ndeki
baarszlk zerine azletmi ve Balkesir'e srmtr. Buna kar ve
ziriazam Mahmut Paa'y hem veziriazam hem de Rumeli beylerbeyi
yaparak byk sipahi ordusunun daimi kumandan yapmtr. Maliye
ilerinde bamsz Defterdar Sinan Bey, veziriazamla yetki ekimesine
girdii zaman defterdar feda etmitir. Herhalde, Osmanl tarihi boyunca
tandmz vekil-i mutlak veziriazam tipi onun saltanat zamannda tam
nitelik kazanmtr.
Fatih, padiahn mutlak otoritesini kurmak iin ulemann da devlet
ilerine karmasru yasaklarrutr. Hocas eyhlislam Molla Grani,
vezirliin saraydan yetime kullara zg olduunu kabul etmek zo
runda kalmtr. Saltanatn sonlarna doru maliyed brokrat Karamani
Mehmed Paa'y veziriazamla getirmesi, daha ok onun eriat ve arazi
hukukunda yetkisi dolaysyladr. Fatih, Karamani zamarunda vakf ve
mlklerin kaldrlmas (nesh) ve mri devlet topraklarna katlmas gibi
ok nemli mali nlemler almtr. Fakat asl mesele taht iin mcadele
sorununa kesin bir zm getirmekti.

Fatih/in Merkeziyeti mparatorluu Kurmas


Fetret devrinde, hatta daha sonra II. Murad devrinde, uc snrda
serhad beyleri saltanat ilerinde ar basan bir rol stlenmilerdi. Fatih,
udardaki babadan oula irs gl uc beylerini merkeze sk skya bal
sancak beyleri dzeyine indirmitir.
Padiahn mutlak otoritesini kstlayan glerden biri de, yenieri
ordusuydu. Fatih, emirlerine bakaldrdklar zaman en iddetli ceza-

9 Kanunname, TOEM, Ilaveler. O; "Bigil ki vzera ve merinn veziria.am badr ... cmle
umurn vekiI-i mutlakdr bunun sembol olarak padiahn mhrn tar.
A kade m i k Ders N o t l a r ( 1 938 1 98 6 ) 265

lar uygulayarak ocakta tam bir disiplin kurmutur. 1451'de Karaman


Seferi'nde clfis bahii iin kendisini tehdit eden yenierileri iddetle
cezalandrm, aay ve sulu yayabalarn azletmitir. K seferine
gitmek istemeyen yenierilerden 200 kadarn nehre attrp bomutur.
Ancak onun lmnde yenieriler tahta kan Bayezid'e birtakm istek
lerini dikte etmilerdir. Yeni sultan II. Bayezid'e, vezirlie kul ashndan
olmayanlar getirmemesi, yeni aka basmamas gibi baz koullar kabul
ettirmilerdir. Ocaa Saray'dan sekbanlar, av blklerimi katarak Sekban
bay Ocan ikinci kumandam yapmtr. Bylece, Ocak mevcudunu,
5.000 kiiden 1O.000'e ve bir ara 12.000 kiiye karm ve fetih hareket..
lerinde temel askeri g haline getirmitir. Topu ocann gelitirilmesi
ve topuluu dnemin en ileri dzeyine karmas onun askeri planlarda
yenilmez bir askeri g oluturmak iin ald nlemler arasndadr. s
tanbul surlarn ykmak iin Macar Urban ustaya kaptrd muazzam top
ve Hali'teki dman gemileri Galata zerinden arma top atei yapan
havan toplar, kukusuz topuluk tarihinde nemli yenilikler getirmitir.
Bir kelimeyle Fatih ileride byk Osmanl ftuhatmn temel araa olan
Osmanl sava makinesini kurmu olmak erefini tamaktadr. Keza,
iki deniz, yani Karadeniz'de ve Ege Denizi'nde Venedik'in stn deniz
kuvvetine kar gl bir donanma vcuda getirmek iin ald kkl
nlemleri anmak gerekir. Belgrad' her yandan kuatmak (1456) iin Tuna
zerinde 200 gemilik bir filo vcuda getirdi. 1470' de Agriboz Seferi'nde
yabanc casus verilerine gre donanma kadrga says 110' du. Bununla
beraber hemen ekleyelim ki Fatih devrinde Osmanl ordusunun en etkin
unsuru olmasa bile en kalabalkblmn eyalet askeri, yani bata timarl
ordusu olmak zere miHs asker, yayalar, azebler, voynuklar ve cerehor
lar oluturmaktayd. Halk arasndan cretle asker yazlan azebler genel
bir rakamla kaynaklarda 1 0 bin olarak gsterilir. stanbul kuatmasna
giderken Anadolu'dan 10 bin, Rumeli'den 10 bin azeb yazlm, 10 bin
yenierisi varm.IO Aslnda 1464'te 7 bin azeb toplad.
Fatih stanbul etrafnda, Rumeli ve Anadolu'dan olumu Osmanl
mparatorluu ekirdek lkesini meydana getirmitir. Bu lke birlii
Tuna ile Frat rmaklar arasnda sonraki fetih ve eklemeler dnda daima
kendine zg merkeziyeti yaps ve kurumlar ile imparatorluun asl
merkez blgesi olarak kalacaktr. Bu ekirdek lkeyi yerli hanedanlardan
temizleyerek, tipik Osmanl kurumlar, zellikle timar sistemi ile rgtle-

10 Oru Beg Tarihi, yay. N. ztrk, 2008, 78.


266 Halil Inalc k

yen Fatih, bu sonuca ulamak iin srekli sefer yapmak zorunda kalmlr.
Fatih'in herhangi bir fetih plan mevcut oldu ise o da, Tuna'dan Frat'a
kadar Dou Roma mparatorluu'nu eski snrlar iinde canlandrmak,
buradaki hanedanlara son vermek veya Macaristan, Venedik, Cenevz
gibi dardan gelip hakimiyet kurmu devletleri bu yerlerden atmakt.
stanbul'u fetih yolu ile ele geirmi olmas dolaysyla, kendisini Dou
Roma kayserlerinin meru varisi sayyordu. Trk devlet geleneinde
taht ili'ni ele geiren han, btn imparatorluk lkesinin meru ve tek
hakimi saylr, Kemal Paazade'nin dediine gre Fatih, Kostantiniyye
sahibi olarak "Urum snfnda tekfur adna bir adam brakmamay" fetih
politikasnn plan olarak tespit etmitir. Fatih, buna denk olarak fetih
siyasetinde Roma'nn tek meru hkmdar olarak talya'y fethetmeyi de
ciddi olarak dnmtr. O zamanki Bat kaynaklar bunu ciddi olarak
dndn belirtirler.lI 1480'de Gedik Ahmed Paa kumandasnda
Gney talya'da PuHa'da Otranto alnm, ertesi gn sefer mevsiminde
Roma'y zapt etmek iin gerekli orduyu toplamak zere Gedik Ahmet
Paa Rumeli'ye dnmt. Fakat 1481 ylnn baharnda Fatih ordusu
banda lnce (3 Mays 1481 ) Otranto'daki kuvvetler yalnz kald. 500
kii Napoli Kral hizmetine alnd ve Papa kuvvetlerine kar baarl
savalar verdi. Gedik Ahmed Paa IL Bayezid'i saltanatta desteklemek
zere stanbul'a dnd. Ftuhabn daima birtakm hakl nedenlere ve
kavramlara dayandrmak isteyen Fatih, kukusuz en nemli bir kavram
ve ideoloji olarak slam'n gaza ideolojisini siyasetinin temeli yapmtr.
Kendisini slam'n klc saymakta ve stanbul fethinden hemen sonra
Memluk sultanna gnderdii fetihnamede kendisine "gaza ve cihad
ehlini savaa hazrlamak" devini Yklenmekteydi. Saltanahnn sonlar
na doru hac yollarnn koruyuculuu devini benimsemekle, Memluk
sultannn slam dnyasndaki sekin yerini de almaya hazrlandn
gstermekteydi. zetle, stanbul' un fethi ve ondan sonraki byk fe
tih baarlar Fatih'e, Roma ve slam cihan hakimiyeti fikrini vermi
olmaldr. Kemal Paazade onun iin "tedbir- cihangiriik zikrindeydi"
der. Bu cihan hakimiyeti fikri kendisinden sonra Osmanl sultanlarnn
byk rutuhat planlarnda rol oynamtr. Kanuni Sleyman, byk
dedesi Fatih gibi kzl elmay, Hristiyan dnyasnn merkezi Roma'y ele
geirmeyi bir ama olak benimsemi ve Orta Asya ve Sumatra'ya kadar
btn slam aleminin koruyuculuu, hiltifet-i ruy-i zemin, iddiasnda

II N. Iorga, Notes et Extraits, IV, Belge 89.


A k a de m i k Ders N o t l a r ( 1 93 8 - 1 986) 267

bulunmutur. Ksaca, Osmanl sultanlarnn dnya egemenlik ideali


kendilerine Fatih'ten miras kalm diyebiliriz.
stanbul'un Bir Trk-slam ehri Olarak Yeniden nas Fatih'in
cihan imparatorluu iin setii payitaht stanbul, bir d nya metro
polisi olarak yeniden kurulmal idi. Onu ard arkas kesilmeyen fetih
seferleri yannda en ok uratran sorunlardan biri, stanbul ehrini
nfuslandrmak ve dnyann en nde gelen merkezlerinden biri haline
getirmekti. Bu amala, srgn metoduyla ve sosyal-ekonomik amal
yaplarla stanbul'u imara ve nfuslandrmaya alt. Anadolu'dan, zel
likle zenginler gelip yerlemeyince veya yerleenler geri gidince Rumeli
ehirlerinden Yahudileri srgn edip liman blgesine (Fener ve Balat)
yerletirdi. stanbul'u enlendirmek iin ald en nemli nlemlerden
biri, stanbul etrafnda Marmara ve Karadeniz arasnda fetih harekat
srasnda boalm olan 1 60 ky nfuslandrmak ve yeniden retken
hale getirmek iin ald nlemlerdir. Rumeli'de yapt seferlerden bin
lerce kyly ortak-kul olarak bu kylere yerletirdi, bu has ortaklar
ky terk edip gidemezlerdi. Keza birok kye yrkleri srgn olarak
getirip yerletirdi. Bugn Boazii'ndeki kyler, Kilyos'tan Silivri'ye
kadar, Haslar ad altnda onun getirdii bu srgnlerle yeniden hayat
kazanmtr. Bu kylerin enlenmesi, retimi stanbul halknn yaamas
iin gerekli idi. II. Bayezid devrinden sonra bu srgnlerin hassa kul
sfatlar kaldnlarak hr kyl reaya stats verilmitir. Byk lde
srgn yntemiyle yaplan bu byk iskan denemesi, has kylerinde kul
esir ortak kyl statsn srdrmek idare iin son derece g bir iti.
Kul kadnlar yakndaki hr erkeklerle evlenince hr oluyorlar ve kullar
e bulamyor ve kul nfusu artmyordu. Birok kullar da tarmdan baka
ekonomik faaliyetlerde bulunarak ortak statsnden kurtuluyordu.
Blgenin hr reaya nfusu karsnda kul kyl nfusunun devam
olanakszd. Sonunda idare bu gerekleri gz nne alarak btn bu
ortak kyllere tipik Osmanl reaya stats vermitir.
Fatih, stanbul'u enlendirmek iin zellikle blgeler ve devletler
aras ticaretin gelimesini salayacak nlemler almtr. 1463'te Venedik'le
bar koruma olana kalmaynca, Fatih imparatorluk ticaretinin ihtiyac
olan Avrupa mallarn, zellikle ynl kuma ithalini salamak zere Flo
ransallara geni ticaret imtiyazlar balad. 1S00'lerde Galata (Pera)'da
yerleen Floransa ticaret firmalar elliyi at. Onun zamannda ve daha
sonra Kanuni devrine kadar Galata, Bursa, Edirne ve Gelibolu'da Flo-
268 Ha l i l I n a l c h

ransallar Cenevizlilerle birlikte en aktif tccar kolonilerini oluturmak


taydlar. (Zenginleen Floransa Rnesans'nn merkezi haline gelmitir.)
stanbul gmrk kaytlar geliimin ak bir gstergesidir.
881 / 1476' da stanbul, Galata ve Gelibolu gmrk idaresi yllk ge
liri dokuz buuk milyon akadan (yaklak 200 bin alhn) bir ylda %20
arh gstermi, on bir buuk milyona iltizama verilmitir. Arl onda
ilddir. Mltezim konsorsiyumunda bir Palologos ve Rumlar grubu gze
arpar. Onlar Mslman grupla rekabet halindedir.12 Fetihten sonraki
kanlmaz yama ve esir alma sonucu stanbul ehri tamamyla boalm
ve harap olmu durumdayd. Fakat 20-25 sene sonra stanbul, Bizans'n
son gnlerindeki durumundan ok daha gelimi bir duruma erimitir.
1477 tarihinde yaplan bir nfus saymna gre, stanbul nfusu yle
saptanmlr:

stanbul hane (aile)


Mslim 8951
Rum 3151
Yahudi 1647
Kefeli (Katolik) 267
Ermeni 372
Karamanl Hristiyan 384
Toplam 14772
Galata hane (aile)
Mslim 535
Rum 592
Efrenc 332
Ermeni 62
Toplam 1521

Bir aile 6 kii hesaplanrsa, stanbul nfusu 1477' de yaklak 90 bin,


Galata ise yaklak 9 bindir. Daha nce vebann bu ehirlerde nemli
kayplara neden olduu kaydedilmelidir. Tarihi Neri hakl olarak u
kayd yapmlr: "stanbul'u Sultan Mehmed yapt."

Bkz. H. Inalck, The Customs Register of Caffa, 1487-1490, Cambridge: MA, 1 996, Document
II-1, I S7.
Akadem i k D e rs N o t l a r ( 1 938 . 1 98 6 ) 269

stanbul'u Koruma nlemleri, mparatorluk ekirdek Blgesi


Fatih'in imparatorluk pyitahh denizden ciddi tehdit altndayd.
Osmanl donanmas o zaman deniz egemenliini elinde tutan Venedik
donanmasyla boy lecek durumda deildi. Venedik donanmas her
an Boazlar geip stanbul'a saldr yapmaya yeltenebilirdi. stanbul'u
gvenceye almak iin Fatih, anakkale Boaz'nda karlkl iki kale
yaphrd. Birisine Sultaniye (anakkale), tekine denizin kilidi anlamn
da Kilid'l-Bahr adn (sonra Ece-abad) verdi. stanbul Boaz'n kesen
Rumeli hisarna da yine kendisi Boazkesen adn vermi gemilerin geii
izne balanmh (1452). Bylece stanbul'u, denizden bir savunma ku
a iine alm, Rumeli ve Anadolu arasndaki gidi gelii gvenceye
kavuturmutur. Bu nlemlerle Anadolu ve Rumeli bir tek lke halinde
birlemi oluyordu. stanbul'daki nfusun beslenmesi ayrca byk bir
sorundu. Fatih, Boazlar'n kontrol sayesinde, Karadeniz etrafndaki
btn limanlar Osmanl egemenlii altna alm, Krm, Det-i Kpak,
Bogdan, erkezistan blgelerinin yiyecek ve hammeddelerini, buday,
et, balk, tuz, deri, at, bal, ya, tahta ve nihayet o dnemde vazgeilmez
el emei salayan esirleri denizden stanbul'a sevk etme olanaklarn
salamtr. Bu byk ehri, kara ulatrmasyla beslemek, hammadde
ihtiyalarn salamak olanakszd. 16. yzylda stanbul' un Avrupa'nn
en kalabalk bir ehir durumuna gelmesinin alt yapsn hazrlayan yine
bu Osmanl hkmdardr.
Fatih, Osmanl snrlarn Rumeli' de Tuna, Anadolu' da Frat ze
rinde tutmay bir temel siyaset olarak benimsemi olmakla beraber Ege
Denizi'nde ve Yunanistan kylarnda baz iyi berkitilmi Venedik kale
lerini alamam, kuzeyde Macaristan'n Kuzey Bosna'da yerlemesini
nleyememitir. Frat zerinde Akkoyunlular pskrtmekle beraber
gneyde, ukurova ve Mara blgesinde Msr Memluklular egemen
di. Bu iki blgede Osmanl ekirdek lkesini tam bir btn halinde
birletirmek onun torunu Kanuni Sleyman'a nasib olacakhr. Osmanl
mparatorluu'nun bu ekirdek imparatorluk blgesi tesinde yaplan
fetihler, hibir zaman bu ilk yapyla gerekten btnleememitir. Fatih,
kuvvetli topu rgt sayesinde ekirdek blgede yerel hanedanlarn
ve feodal beylerin sna olan tm kaleleri sistemli biimde ykm ve
ancak Osmanl hakimiyetinin dayana olarak belli bal baz kaleleri
brakmtr. Bu kalelere yerletirilen Osmanl askeri, zellikle yenierileri,
kylerde ise Osmanl timarl sipahileri, Osmanl merkeziyeti idaresini
ayakta tutan kuvvetler olarak yerlemitir. Merkeziyeti Osmanl idare-
270 Ha l i l n a l c k

sinin temel kurumlanndan biri d e ehirli ve kyl halk saymla tespit


etmek ve her vergi mkellefini mufassal tahrir defterleri denilen defterlere
geirmekti. Krsal blgelerde her reaya ailesinin ayr ayr adyla kayde
dildii mufassal defter, yalnz vergi mkellefliini tespit etmekle kalmyor,
reayaya devlet ve toplum iinde belli bir stat belirliyordu. Daha Yldrm
Bayezid dneminden itibaren uygulandn grdmz tahr,r sistemi,
Fatih dneminde yaygnlk kazanmtr.

mparatorluk Tahrir (saym) Defterleri ve Kanunnameler


stanbul'un fethi akabinde tm imparatorluk vilayetlerinin genel

bir tahrire konu olduunu biliyoruz. Fethedilen her yeni blgede tahrir
yaplrd. Tahrirden sonra mufassal defterde saptanan ve belli birlikler ha
linde tespit edilen gelirlerin nemli bir ksm hazine iin sultan hasar ad
altnda ayrldktan sonra kalan, vezir ve bey haslar ile zeamet ve timar
olarak askeri snf mensuplar arasnda dirlik (maa) olarak datlrd. Bu
datma icmal veya mcmel defteri denilen defterlerde saptanrd. Byle
ce, Osmanl merkeziyeti sisteminin temel kurumu olan tahrir sistemi
sayesinde toplum iinde herkes belli bir statde yerini alr ve dorudan
doruya merkezdeki bu defterler sayesinde devletin kontrol altna
girerdi. Bu sistem, sosyal snflarn serbest ekonomik koullar altnda
olutuu sivil toplumlar karsnda sk merkezi devlet kontrolne tabi
statl toplum tipini gstermektedir. Bylece, Osmanl devlet sistemi
toplum hayatn yakndan rgtleyen bir stat devlet sistemini temsil eder.
Klasik dneminde Dou Roma mparatorluu da byle bir merkeziyeti
statkocu imparatorluu temsil etmekteydi.
Osmanl mparatorluu, lkeyi ve halk rgtleme bakmndan, ob
jektif bir kanun sistemi gelitirmitir, slam dnyasnda, belki de ilk kez,
devleti ve toplumu rgtlendiren genel kanunnameler koyan hkmdar
Fatih'tir. Bu, Avrasya imparatorluklarnda tre ve yasa geleneinin deva
mn ifade eder.13 Fatih iki kanunname yaynlamtr. Birinci kanunname
reayann, yani vergi veren snflarn devletle ve askeri snf mensuplaryla
ilikilerini dzenleyen reaya kanunnamesi'dir. Ayn kanunname, genel
ceza kanunnamesini de iermektedir. Bu kanunlar dorudan doruya
Fatih'in koyduu kurallar deil, Osmanl tarihinin balangcndan beri
yerlemi kurallardan olumutur.14 Bu kanunname, kad mahkemele
rinde eriat d ilerin zmlenmesinde temel kanun grevini yerine

13 Bkz. H. nalck, Osmanl'da Devlet ve Hukuk, stanbul: Eren, 2000.


14 Bu kanunname'yi ilk kez F. Kraelitz, Greifenhorst Mitteilungen zur Osmanischen, Geschichte, II.
A k ade m i k D e r s N o t l a r ( 1 938 1 98 6 ) 271

getirrnekteydi. Kanunnamenin esas grevi, angarya gibi baka hususlar


da reayay askeri snf karsnda korumaktl. rani siyasetnamelerde ve
Karahanh Kutadgu Bilig (1069) de vurgulandg gibi, devletin temel siyasi
idare prensibi, adalet, yani vergi veren reayay beylerin bask ve zulm
lerinden korumakhr. Bu kanunname, sonradan II. Bayezid zamamnda
lSOO'e dogru ilavelerle son eklini alm, i. Selim ve Kanuni Sleyman
tarafndan onaylanarak imparatorlugun temel kanunu olarak korun
mutur. Fatih, saltanptnn sonlarna dogru devlet kurumlarn, yetki ve
protokol bakmndan rgtleyen ikinci bir kanunname yaynlamtr. Bu
saltanat kanunnamesinde de onun, eskiden beri gelen kurallar bir sistem
altnda topladg gzkmektedir. Fatih'in aym zamanda kendi dnemine
ait yeni kurumlar tanmladg anlalmaktadr. Bu iki kanunnameyle
Fatih, Osmanl mparatorlugu'nun temellerini atan gerek imparatorluk
kurucusu oldugunu bir kez daha ispatlamhr.

Fatih Dneminde Maliye: Mukataa ve Toprak Rejim i


Dogu'nun patrimonyal devletinde sosyal v e siyasi olaylar belir
leyen yapsal bir ynetim vardr. Bu ynetim, padiahn gcn, sa
rayn, fetih planlarn, askerlerini ve yap faaliyetlerini destekleyen
merkezi hazinedir. Padiah, bu amala lkenin belli bal gelir kaynak
larm mukataa sistemP5 alhnda iltizama vererek mltezimlerden hazr
para saglar. Baka bir yntem de emin ad altnda geni yetkilere sahip
devlet memurlaryla bu eit gelirleri merkezi hazine iin toplamaktr.
Mukataa iltizam usulne kar bu usule emanet usul denir. Btn dogu
pragmatik nashatname-siyaset kitaplarnda, mukataa ve iltizam, devlet
ve padiah gcnn temeli saylmhr. Ortadogu devletlerinde gelir
kaynaklarmn en banda kyl tarm rnleri, zellikle, bugday ve arpa
yer alr. Merkeziyeti brokrasinin temel siyaseti karsnda baka bir
yntem udur: gelirlerin nemli bir ksm hemen hemen yars toprak ve
tarm gelirleridir, eyaletlerde zellikle sipahilere ve valilere dirlik olarak
ayrlmhr. Bunun balca sebebi de tarm rnlerinin vergi olarak ogun
lukla aar eklinde rn olarak alnmas zorunlulugudur. Balca nedeni,
kyl iin rn paraya evirmekteki almaz glktr. Kylnn
rnn degerlendirmek iin pazara gtrmesi ve satmas son derece
g ve masrafl bir itir. rnlerin paraya evrilip merkezi hazineye
gnderilmesi, oradan valilere ve eyalet askerine maa olarak denmesi

s Mukataa, beli miktarda bir gelir kayna demektir, merkezi defterhane'de mukataa defterleri bu
eit gelir kaynaklarn resmi defterde tespit ve kayt eder.
272 Ha / i l n a / c k

bsbtn olanaksz bir eydir. Eski alarda Msr ve Mezopotamya' da,


rnn tapnaklara bal byk ambarlarda depo edildiini ve oradan
dahldn biliyoruz. Fakat geni alanlara yaylm imparatorluklarda
rnn tanmas ve bir merkeze toplanmas, tama masraflarnn son
derece yksek olmas sebebiyle olanakszdr. Bu koullar alhnda douda
ve bahda para ekonomisinin zayf olduu alarda, devlet bu gelirle
ri deerlendirmek iin geliri aynen dirlik verme sistemine bavurmak
zorunda kalmhr. Tarm gelirleri belli niteler halinde saptanarak her
askere hak ettii miktara gre verilir. Bu gelir niteleri icmdl veya timar
defterlerinde tespit olunmutur. Merkezi kontroln bu niteler zerinde
kontrol derecesi feodalizmin eitli biimlerini belirler. Osmanl'da defter
sistemi sayesinde merkezi idare tam bir kontrol sistemi gelitirmi ve
feodal geliimleri nlemitir. Tarm topraklarnn mM hale getirilmesi
yani devlete ait topraklar stats sayesinde bireylerin topra istedikleri
gibi tasarruf etmeleri nlenmitir. Miri topraklarn mlkiyetinin devlete
ait dolaysyla ordunun ve halkn temel geim kayna saylan buday
ve arpa yetitirilen tarlalardr. Ba, bahe zel mlkiyet sz konusudur.
MM toprak rejimi Dou Roma mparatorluu'nda uygulanyordu.
Bizansllarda pronija (bakm), eski slam devletlerinde ikta denir.
Osmanllarda pronija'nn Trke evirisi olan timar (bakm) terimi kul
lanlr. Bu sistemde toprak geliri zerinde eyaletlerdeki sipahilere ve
komutanlara (suba, sancak beyi, beylerbeyi) tam kontrol hakk ver
mek gerekir. Onlarn geimi ve askeri grevlerini yerine getirmelerine
imkan salamak amacyla gelir bir mlk gibi garanti alhna alnmtr.
Bu geliri tahsil edemedikleri zaman onlar, aresiz duruma derler ve
devlete kar grevlerini yerine getirmezler. Baka bir deyile, toprak
rn zerinde kontroL, topran bo kalmamas, topra verimli klan
emek ve tm retim sreci zerinde kontrol demektir. Bir kyl lr
ve toprak ilenmezse timar sahibi ileyebilecek bir aile reisine tapu 'yla
verir. zellikle geni bir blge zerinde dirlik alan kumandanlar, valiler,
toprak, kyl ve iletme biimi zerinde kontrol hakk kazanrlar. Dirlik
sahiplerinin kyl ve devlet zararna yaptklar ktye kullanmalar bir
tarafa brakalm, onlarn temlik ve vakflar yoluyla bu gelir kaynaklarn
sistem kontrolnden karmalar yasaktr, merkezden padiahn berat
olmaynca bu mmkn deildir. Sipahiler olsun, ekabir olsun, orman,
bataklk gibi bozdan ahklar topraklar zerinde slam hukukuna gre
tam mlkiyet hakk kazanrlard. Bu gibi topraklar min kontrol dn-
A kadem i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 273

dayd. Osmanl mparatorluu'nda genellikle slam hukukunda hakim


prensip, hkmdarn buna izin vermesi ve sonra alan toprak zerinde
mlkiyet haklarn tanyan bir vesika, temllkname balamas gerekti
idir. Bu son kouL, merkez brokrasinin kontroln garanti etmekle
beraber, uzak eyaletlerde bykler bu mlk topraklar istedikleri gibi
iletebilirlerdi. Onlar iin topra deerlendirmede en etin sorun el
emei bulmak, kylleri topraa ekebilmekti. te bu noktada devlet
kendi vergi verir reayasnn beylerin kontrol altna gemesini nlemeye
alrd. Zira Osmanl Devleti'nde tannm temel prensibe gre, reaya
zerinde kimse hak ve kontrol kuramaz. Reaya emei zerinde kiiler
kendi karlar iin angarya ve baka yollarla kontrol kuramazlard.
Bylece, bu noktada yeniden yaratlacak toprak gelir kaynaklarnn
kontrol zerinde devletle ekabir kar karya gelmektedir. Merkez
iktidarn kuvvetli olduu zamanlarda normal bir ekilde meydana kan
bu atmal durum, merkez g zayflad zaman bunalmlara neden
olurdu. O zaman bykler, civardaki devlet reayasn ve snr kesinlikle
belli olmayan mIr! tarm topraklarn kendi iftliklerine katma yollarn
bulurlard. Hatta aslnda devlete ait olup kyls kam topraklar da
boz topraklar sayarak yeni mlkler halinde kontrolleri altna geirirler
di. Bunun iin eyaletlerdeki gl kiiler harp veya i sava srasnda
zayflayan merkez devletten bu gibi haklar bir dn olarak koparrlar
ve feodal kontrol bu aamada gerekleir. Bylece geni bir blgede
uygulanma halinde yerel hanedanlar ortaya kar (Ayanlar). Bu sre
imparatorluun paralanmasna kadar gidebilir. Byklerin arazi ve
reaya zerinde kontrollerini srdrmenin baka bir yolu da mlk top
raklar vakf haline getirmektir. Bizans'ta, slam hilafet dneminde ve
Osmanllarda en ok uygulanan yntemlerden biri budur. Vakf kuran
nfuzlu kii Osmanl Devleti'nde bunun iin padiahn iznini almak ve
bir temllk vakf berah elde etmek zorundadr.
Osmanl merkez brokrasisi gl dneminde bu yolu dikkatle
izlemitir. Vakf kuran genellikle onu evladiye vakf olarak kurar. Yani
erkek ve kz soy ve sopuna vakfn mtevellisi sfahyla, vakf gelirlerinin
onda birini ayrr. Mtevelli ayrca dkkan, han, hamam gibi musakkajatn
kiralanmasnda veya genellikle fera ilemlerinde yeni kiracdan kendisi
iin bir pay salar. Bu yntemler, ktye kullanmalar sonucu elde edilen
gelirler meru kazanlardr. Byklerin bu vakf gelirleriyle, Osmanl
toplumunda elebi unvanyla bir eit arsitokratik snfa vcut verdi-
274 Hali! na/ck

ini saptamaktayz. Temlik, mlkiyet tanma, aamasnda bo araziyi


deerlendirmek iin gerekli emek, reaya ile beraber, ou kez esir emei
kullanmak yoluyla gerekletirilmitir. Rumeli' de uelarda ellerine pek
ok tutsak giren Mihalolu, Evronosoullar gibi ailelerin mlk ve va
kflarnda babadan oula vakf yaplm kullarn uzun zaman kaldn
grmekteyiz. Merkezi brokrasi topran ve tarm gelirlerinin kiisel
kar haline gelmesini salayan bu srece kar srekli mcadele halin
dedir. Osmanl merkeziyetiliinin gl olduu ilk 300 yl sresince
mirf topraklarn ve raeyann byklerin eline gemesi byk lde
nlenebilmi, mlkler ve vakflar byk lde bozdan alarak temlik
edilmi topraklar zerinde olumutur. Ayn sorunlar slam hilafetinin
ilk asrnda ve Bizans'ta, daima brokrasinin en nemli sorunu olarak
ele alnmtr. Osmanllarda bazen fermanlarda genel bir adla kudretliler,
zikudret olanlar, ekibir denilen bu snfa Bizans'ta dynatoi denmekteydi
ve imparatorluk brokrasisi onlar adeta bir dman gibi anmaktayd.
Ksaca, devletin toprak ve reaya zerinde kontrol bahsinde merkezdeki
brokrasi ile kenar blgelerdeki gller arasnda ard arkas kesilmeyen
bir mcadeleye tank olmaktayz.
Burada Osmanl Devleti'nin ilk dneminde, bu sorun etrafnda
devlet siyasetini temelden belirleyen mcadeleyi ele alacaz. Bu sorun,
merkeziyeti Osmanl mparatorluu'nu kuran iki byk sultan, Yldnm
Bayezid ve Fatih Sultan Mehmed zamanlarnda derin siyasi ve sosyal
ekimelere yol amtr. Yldnm Bayezid (1389-1402) zamanndaki duru
mu yalnz tahrir defterlerinde ve vakflardaki kaytlardan anlamaktayz.
Kesin olarak bildiimiz ey, Yldrm Bayezid'in vakf ve mlk sahibi
eski aileleri bertaraf ederek bu topraklar timar dir1ii halinde kendi
kullarna vermesi ve bylece merkeziyeti brokratik imparatorluu
gerekletirmeye almasdr. Buna kar Fatih devrinde ortaya kan
sorunun btn aynntlar bilinmektedir.

Fatih'in Vakf ve M l k Topraklar Nesh ile


DevletlMiri Topraklar Haline Getirmesi
Yazc olarak durumu yakndan bilen tarihi Tursun Beg, Fatih'in
20.000 ky ve mezrann vakf statsn neshettiini (kaldrdn) ve
bu yolla devlete mal edilen bu topraklar timar ve zeamet olarak askere
dattn kaydeder. mparatorluk lsnde bu byk toprak reform
hareketinin geniliini biz taMr defterlerinden izleyebilmekteyiz.
A ka de m i k Ders N o t l a r ( 1 938 1 98 6) 275

Fatih bu reformu yaparken baz yazarlarn iddia ettii gibi keyfi


deil, birtakm hukuki prensiplerden hareket ederek gerekletirmitir.
Eski bir Karaman defteri bana konan fermandan rendiimize gre,
herhangi bir vakfn o tarihte asl amacn yerine getirmedii, cami ve
tekke gibi binalarn harap olduu ve artk ilemedii, bylece vakfn
asl gayesinin ortadan kalkt ileri srlmtr.
Keza, mevcut mlk veya vakf iin sultandan izin ve berat aln
mad noktas zerinde durulmutur. Bu gibi btn mlk ve vakflar
neshedilmitir. Devlet, bunu bir msadere olarak kabul etmiyo fonk
siyonu kalmayan vakf neshediyor, mevcut statnn kaldrldm ne
sryordu. Aslnda, bu reform, eyaletlerde zaviye ve tekkelerde vakf
yoluyla eyhlerin eline gemi olan ve says Fetret devri ve ondan son
raki bunalm dnemlerde artm olan mr vakf ve mlkleri yeniden mM
haline getirmek anlamna geliyordu. Bunu yapabilmek iin stanbul Fatihi
gibi mutlak bir otoriteye sahip bir sultan olmak gerekirdi. mparatorluu
kurma yolunda seferlerine ok sayda asker ihtiyac olan Fatih merkezi
hazinede devletin ihtiyalarn karlayabilecek byk gelir toplamak
abasndayd. Bu ancak vakf ve mlk halindeki topraklarn zel kiile
rin mlkiyetinden veya evkafn elinden alnp devlete mal edilmesiyle
gerekleebilirdP6. Bu toprak reformunu hi abartmadan, ayn dnemde
batda spanya'da, Fransa' da ve ngiltere'de kilise mlklerinin devlet
letirilmesiyle karlatrabiliriz.
Reformdan etkilenen gelir kaynaklar elinden giden snf beyler,
paarlar, ulema, zaviye sahibi derviler ve Osmanl ncesi aristokratik ai-
1eer oluturuyordu. Bunlarn arasnda sayca en byk kalabal, kk
vakflarla ileyen dervi zaviyelerini, eyhleri ve dervileri sayabiliriz.
Reformdan etkilenenler Osmanl Devleti'nin kurulu devrinde hayati
bir fonksiyonu olan fakat sonralar bu fonksiyonunu ksmen kaybeden
tarikat mensubu eyhler ve dervileridir. Fatih'e kar en etkili uray
da onlar yapacaklardr. Egemen smfn byk bir blmn ilgilendiren
reforma kar olanlar geni bir propaganda faaliyetine girimilerdir.
Onlar neshin din prensiplerine ve eriata aykr olduunu, dine hizmet
edenlerin madur edildiini ileri srmekteydiler. Tarikatlardan Halvetiye
dervileri Orta Anadolu' da youn bir propaganda faaliyetine girimiler

16 Fatih nere konu olmayan, vakf ve mlkler idarecilerinin de orduya bir eknci asker gnder
melerini istemitir. Bu reformun zelliklerini yanl anlayan Oktay zel yukardan bir slupla
yazd tenkit makalesinde yanlmaktadr.
276 Halil nalck

ve Amasya'da II. ehzade Bayezid'i kar hareketin ncs yapmaya


almlardr. Dorudan doruya sultann kendisine yneltilmeyen bu
eletiri ve saldrlar, reformdan sorumlu olan devlet adamlarna, balca
Veziriazam Karamani Mehrned Paa'ya ynelmitir. Afyonkelikle sula
narak Amasya'da Fatih'in tepkisine neden olan Bayezid ile kardei Konya
valisi olan Fatih'in taht iin namzet grd Cem arasnda rekabet bu
byk sorunla birlemi oluyordu. Bu durum hi kukusuz Fatih'in son
yllarnda Osmanl Devleti iinde siyasi gleri ayaklandran en byk
sorun haline gelmiti. Nesh hareketi 1478 sonbahannda Nianc Karaman
Mehmed Paa'nn veziriazamlnda uygulanm grnmektedir. Meh
med Paa, toprak ilerinden sorumlu olarak niancl zamannda bu
meseleyle ilgilenmi ve padiaha bu reform hareketinde yardmc olmu
grnmektedir. Mehrned Paa ayn zamanda Fatih zamannda devlet ik
tidarn kendi tekelleri alhna alm olan kul aslndan paalara kar da bir
tepkiyi temsil ehnekteydi. Sadrazamlnda Divan'da vezirliklere kendisi
gibi ulemadan kiileri getirmekteydi. Bylece, toprak reformu, devlet
iinde bir iktidar mcadelesi niteliine dnmekteydi. Kul aslndan
askeri grubun banda, yenierilerin taptklar byk sava adam Gedik
Ahmed Paa bulunmaktayd. Fatih'in hastalnn artt son saltanat
yllarnda bu gerginlikler, devleti byk bir buhrann eiine getirmitir.
Fatih'in merkez hazineyi glendirmek iin yapb teki reformlar
arasnda stanbul'da devlet mlkiyetine gemi Bizans dneminden
kalma evlerin kiraya verilmesi ve zellikle gm para, aka zerinde
yaph reformlar ayrca genel honutsuzluu arhran uygulamalardr.
Para zerindeki uygulamalar ksaca hahrlatalm. Birok ticaret mal ve
hizmetler (mum, tuz ticareti gibi) ana ihtiya maddeleri zerinde koy
duu tekel devlet kontrol, hazine gelirlerini arhrmaya yardm ettii
halde halk ve tccar iin birtakm sknhlar dourmakta ve honut
suzluu genilehnekteydi. Fatih, saltanatnn balangcndan beri her
be senede bir yeni ake kararak piyasadaki akay gm fiyahndan
kabul ederek karlnda akenin piyasadaki yksek fiyah zerinden
dyordu. Kaaklar, gm yasakclar hanlarda ve i yerlerinde takip
etmekte, el koymaktaydlar. Bu uygulama onun idaresine kar geni
halk tabakalar arasnda honutsuzluu yaymhr. stanbul fatihine kar
aktan bir muhalefet yaplamazd, halk skan, askeri snflar tedirgin
eden politikas, kendisine ve uygulad idareye kar son yllarda geni
bir tepkinin domasna yol amhr.
A kade m i k D e rs N o t l a r (1 938 - 1 986) 277

Fatih'in lm, syan ve II. Bayezid ile


Tutucu-eriat darenin Gelmesi
Fatih'in Mays 1481' de Maltepe' de ordu banda kendisine ar bir
ila (erbet) verilmesi sonucu ldn biliyoruz. Zehirlendiine dair
sylentiler, btn bu koullar gz nne alnrsa anlamldr. Fatih'in
lm haberi zerine yenieriler ayaklanp stanbul'a dndler ve ilk
i olarak Veziriazam Karamani Mehmed Paa'y ldrp cesedini so
kaklarda srklediler. dareyi ellerine alan Gedik Ahmed ve kaynatas
shak Paalar, Bayezid'i Amasya'dan getirtip tahta oturtmak ve Cem'in
Konya' dan gelmesini nlemek iin her trl nlemi aldlar. Bu tarihten
lmne (Kasm 1482) kadar ki dnem, yenierilere dayanan Gedik
Ahmed Paa'nn diktatrlk dnemidir. Btn devlet kararlar, onun
syledii gibi oluyor, Cem Sultan'n tahh ele geirmek iin yapt gi
riimler karsnda (Yeniehir Sava, 20 Haziran 1482) Sultan Bayezid
ona dayanyordu.
Osmanl Devleti'ni temelinden yeni bir yne sokan bu dnem ze
rinde hakknda baz belgeler vardr. Olaylar, o zaman Fatih'in saraynda
bulunarak lmnde talya'ya kaarn Jean Maria Angiolello' dan dinle
yelim: Amasya'dan stanbul'a gelen Bayezid'in nne sarayn kapsn
da kan yenieriler vadedilen bin ake bahii istediler. Yenierilerin
ikinci koulu vezirlik makamna kkeni Hristiyan yani kul olmayann
getirilmemesiydi. ncs, yeni ake karlmamasyd. Bayezid'e,
bu koullar yeminle kabul ettirildi. Yeni sultan ilk i olarak devlet ha
zinesinin sakland Yedikule'yi ziyaret etti ve devlet ileri gelenlerinin
biahn kabul ederek tahta oturdu. Bayezid dneminde hemen hemen her
alanda, Fatih devrindeki politikalarn brakld ve ilerin eski ekline
getirildiini grmekteyiz. Bu deiiklik sokakta kalmayan bir devrim
di. imdi her ey, eriat adna eski haline getiriliyor ve padiah eriah
yeniden canlandran bir kurtarc gibi selamlanyordu. Tabii yaplan
ilk ilerden biri, Fatih'in neshederek devlete mal ettii emlak ve evkaf
eski sahiplerine geri vermek oldu. Bu bir kar devrimdi; bununla be
raber tarihi belgelerin dikkatle incelenmesi gstermektedir ki, bir ksm
emlak ve evkaf geri verilmemitir ve Fatih zamannda merkezi devleti
glendiren nlemlerin birou saklanmhr. ktidar mutlak bir ekil
de elinde tutan veziriazam shak ve Gedik Ahmed Paalarn idaresi,
d politikada eskisi gibi askeri destekleyen bir fetih politikasn ye
lemekteydiler. Gedik Ahmed'in Otranto' da yerletirdii kuvvet, onun
Rumeli'den getirecei orduyu beklemekteydi. Gedik Ahmed oradan
278 Hal i f n a / c k

hareketle Roma'y fethetmeyi dnyordu. Fakat yeni sultan her eyden


nce Bursa'ya kadar gelmi olan kardei Cem'i bertaraf etmeliydi. Cem
iki defa yapt giriimde Gedik Ahmed Paa'nn kumandas altndaki
kuvvetlere galebe alamad. Yine bu urada yenierilerin, hazineyi
elinde tutan Osmanl sultannn yannda yer aldn, Cem'in daha ok
Trk halkndan olan, yaya ve azeb askerlerine dayandn gryoruz.
Cem, Bayezid'e yenilerek Suriye'ye katktan sonra Bayezid Amasya'dan
beraberinde gelmi olan yaknlarnn d ile diktatr Ahmed Paa'y
yakalatp hapsettirdi. Yenieriler, ayaklandlar. Padiahn vaatlerinden
vazgetiini ileri srerek paay serbest brakmaya zorladlar. Bayezid'i
Gedik Ahmed Paa'ya kar bu karara srkleyen kii, veziriazamla
namzet nl Hamza Bey ailesinden Kara Mustafa Paa idi. Bayezid,
eski Trk aristokrat ailelerinden gelen ve Amasya'da kendisiyle beraber
bulunan Mustafa'y veziriazam yapmak, Gedik Ahmed diktatrlne
son vermek istiyordu. Mustafa Paa'ya kar Paleoglardan Rum Mesih
Paa, Gedik Ahmed Paa'y desteklemekteydi. Cem Rodos'a sndktan
(26 Temmuz) sonra Sultan Bayezid valyelerin Byk stadna ylda
40.000 altn deme vaadi ile Cem'in hapisde tutulmasn salad. Cem,
tutuklu olarak Fransa'ya gnderildi. Halbuki Cem, Rodos'a, Bayezid'e
kar yardm vaadi ile snnt. Cem korkusunun kalkmas zerine
Bayezid kendisini taht zerinde salarnca yerlemi hissederek, Edirne'de
Gedik Ahmed'i bodurmutur.
Cem, uzaklatrlm ve Hristiyanlar elinde tutuklu olmakla beraber,
1495'te talya'da lmne kadar Bayezid'in btn i ve d politikasm
etkilemitir. Osmanl lkesinde Cem'in taraftarlar oktu. Batda Maca
ristan Fransa ve Habsburglu mparator Cem'i yanlarna alarak bir hal
seferi halinde Balkanlar' istila etmeyi planlyorlard. Bu nedenle Bayezid,
Venedik'e ve dier Hristiyan devletlere kar alttan alyor ve Bat Hristiyan
dnyasna kar pasif bir politika gtmek zorunda kalyordu. O, Floransa
gibi baz Hristiyan devletlere zel ticaret imtiyazlar balayarak Cem
hakknda devaml haber almak, Avrupa devletlerinin planlamu ren
mek iin daima uyank bulunuyor, Cem'i brakmamalanm salamak iin
Rodos byk stadyla yakn ilikisini srdryorduP Cem korkusu

7 Bkz. H. lnalck, "A case Study in Renaissance Diplomaey: The Agreement between Innocent V
and Bayezid on Djem Sultan, Journal o/Turkish Studies, 11/ ( 1 979 980), 209230; Cem Sultan
zerinde N. Vatin, Sultan Djem, Ankara: TTK, 994; N. Vatin, Rodos valyeleri ve Osmanllar,
ev. T. Altnova, Tarih Vakf, 1994.
A ka d e m i k Ders N o la r ( 1 938 - 1 986) 279

altnda Bayezid'in siyasetindeki temelli bir nlem de, hkmet ilerini


Divan'dan dorudan doruya sarayn kontrol altna almak olmuhr.
Bayezid'in, imdi veziriazaml kendisine ballndan mutlak emin
olduu kimselere, yani kapaas hadmara verdiini grmekteyiz.
Bunlar arasnda en nls Hadm Ali Paa'dr (veziriazam: 1501-1503,
1506-1511 ).
Bayezid, Gedik Ahmed-shak diktatrlnden kurhlduktan sonra
saltanatta nfuz ve otoritesini kurmak ve sava isteyen yenieriterin
isteine uymak iin nemli bir zafer kazanmak zorundayd. Bunun iin
gney-kuzey ticaretinin zerinde balca transit merkezleri olan Kilia
ve Akkerman kalelerini almak zere Bogdan zerine hareket etti (1484).
Fatih, ayn amala yapt seferlerde burada yenilgiye uramt. 1484
Bogdan Seferi tam bir baaryla sonuland. Cem korkusu sebebiyle
Bayezid, batda olduu gibi douda da saldrgan bir politikadan ekini
yordu. Fakat Bayezid'in uzun sren saltanatndan belli bal nemli
sava kanlmaz savalar olarak nitelendirilebilir. Birinci sava Msr
Memluklularna kar ukurova blgesinde cereyan etti (1484-1491).
Memluklular Cem Sultan' aka desteklediklerinden, hatta Roma'da
Osmanl mpartorluu'na kar hal seferlerini krklediklerinden,
1484'te Memluklularla sava patlak verdi (1484-1491 ), kesin sonu ver
meden, ypratc ve uzun srd.

Bayezid'in Bar Politikas, Ekonomik G elime


Bursa'nn Ortadou'da dou-bat ticaretinin belli bal bir ticaret
merkezi haline gelii bu dneme rastlar. Pera' da FloransaI bir ticaret
evinin idarecisi olan Giovanni de Francesco Maringhi'nin 1501-1502
yllar arasn kapsayan mekhplar, talya-Osmanl ticaretinin ve ge
nellikle Bursa'da ticaret hayatrun koullarn gstermek bakmndan
son derece ayrntl ve ilgin bir kaynaktr. Maringhi 1497-1507 yllar
arasnda Pera'da faaliyette bulunan Floransal bir tccardr. O, Pera' da
Venhri, Medici, Galilei ve Michelozzi firmalarn temsil etmekte, onlarn
gnderdii deerli ynl kumalar satmakta ve Bursa'dan dou mallar,
zellikle ran'dan kervanlarla gelen ipek balyalarm Floransa'ya sevk
etmekteydi. Szleme ile karn bete n almakta ve kendi adna
da ticaret yapmaktadr. Mesela Venturi kumpanyas ylda en az 7.000
altn ve dokuduu ynl kumalar satmak iin ona gndermektedir.
Maringhi'nin, Bursa'da, Gelibolu, Sofya ve Akkerman'da ajanlar vard.
Bunlara belli bir cret denmekle ayrca kardan da bir pay almaktaydlar.
280 Halil nalck

Bazlar Trkeyi renmilerdi. Maringhi, Floransa ile Bursa arasnda


mal getirip gtrmek iin ajanlarn kullanmaktayd. Bir ajann Floransa
Bursa arasnda seyahat masraf ipek yk bana 700 akeye (14 alhn)
varyordu. Maringhi, Galata' da kuma zerine toptanalk yapanlara
da mal veriyordu. YLLk masraflarn kapamak iin ylda en az 200 yk
kuma sahlmalyd. Bunun deeri 1 80-200.000 alhn duka etmektedir.
Ondan bu kumalar alan ou tccar stanbul Yahudileri veya Pera
Cenevizlileridir, onlar bu kumalar baka yerden gelen tccarJara sa
tarlar yahut imparatorluun teki ehirlerine gtrrlerdi. Fatih ve II.
Bayezid Floransallara ticaret imtiyazlar, kapitlasyonlar vermilerdi.
Maringhi, bu ticareti yrtmek iin Floransa' dan kuma toplaryla
beraber alhn getirttii gibi Galata' daki bankerlerden % 15 faizle para da
ekmek durumundayd. Bursa pazar Floransa ynl kumalarnn byk
lde sahld byk bir pazard. Genellikle, bu deerli ynl kuma,
ham ipekle deitirilirdi. Maringhi bu ilemin teki ticaret biimleri
yannda en karl alveri olduunu vurgulamaktadr. Bu suretle Ma
ringhi, kumatan yaph karla beraber ipein Floransa' da yksek fiyatla
sah lmas dolaysyla ipekten de byk kar salamaktayd. Floransa' daki
byk firmalar daha ok ynl kuma gndermek iin skhrmakta
ve bu pazarda Floransa kuma iin byk talep olduunu firmalara
bildirmektedir. Ynl kuma yetmedii zaman ham ipek, alhn karl
sahn alnmaktayd. Maringhi, ipek yk bana Floransa'da 70-80 alhn
duka net kar salandn belirtmektedir. Fakat tipik bir Rnesans tccar
olarak o sermayesini baka ticaret mallarna da yatrmay akllca bir i
saymaktadr. Bursa'dan Floransa'ya gnderdii mallar arasnda Ankara
soflar zel bir yer tutmaktadr. Osmanl-Floransa arasndaki bu karl
ticaret Rnesans merkezi Floransa iin bir zenginlik kaynayd.
Maringhi, bir aralk Akkerman' da deri ticaretile ilgilendi. Bir or
takla 200-300 duka gibi bir para yahrarak oradan 4-5.000 para deri
almay umuyordu. Douda ticaret, siyasi atmosferden ayrlmad iin
Maringhi'nin stanbul'daki Floransa temsilcisi araclyla Osmanl h
kmetiyle yakn iliki iinde olduunu grmekteyiz. Maringhi, 24 ubat
1506' da Pera' da lnce 97.000 altn dukaya varan mirasla 1 27.000 dukaya
varan bir mal stoku brakmhr. Maringhi'nin meslek hayah ve faaliyeti,
Osmanl ticaret merkezlerinde i yapan teki talyanlarn i hayahn ay
dnlatmaktadr. Mesela, nl Medid ailesinden, Francesco, Giovanni ve
Raffae]]o, Pera'da, Bursa' da ve Edrine'de ticaret yapmaktayddar. teki
A kade m i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 281

Mediciler de Osmanl lkesinde bankaclktan sabun imaline ve kuma


boyaclna kadar eitli ekonomik faaliyetlere katlmlard. Floran
sallarn Bursa' daki faaliyetleri zerine Bursa kad sicilleri geni bilgi
iermektedir. Ticari gvenlik bakmndan bu tccarlar ilemlerini, kad
sicillerine kaydettirrneyi yararl bulmaktaydlar. Bu belgeler, Bursa' da
devletler aras pazarn nasl ilediini gstermek asndan ilgintir.
1478'de Piero adnda Fransal ajan, 207.920 ake tutarnda kuma ham
ipek ve ipekli kuma karlnda drt Mslmanla dei toku yapmlr.

Miri Topraklarn Tasarruf ekilleri:


Tapulu Arazi, M ukataal Arazi
Miri devlet topraklar, temelde iki byk kategoriye ayrlr: Birin
cisi, tapu kanunlarna gre kyl tasarrufu allna verilen tapulu topraklar;
ikincisi, basit bir kiralama szlemesi, yani mukataa ile kiilere kiralanan
muktaal topraklar.
Tapu kanunlar allnda bir kiralama gibi yorumlanabilecek, ift
hane sistemi erevesinde topraa zel bir stat vermektedir. Kyl,
didik sahibi timarl veya zimli tapu denilen bir szleme yapar, tapu
resmi der, bylece topran tasarrufunu elde eder. Tapulu iftlikler, evli
kyllerin tasarrufu allna verilmi aile iletme niteleridir. eitli bl
gelerde arazinin verim gcne gre bir aile iftlii 50' den 150 dnme
(bir dnm 100 m) kadar deiir. Buna kar, mukataal iftlikler, yllk
makUl ' belli bir kira demek kouluyla herhangi bir kiiye, bir kiralama
szlemesiyle verilen iftliklerdir. Bu ikinci kategoride kiralayan kiiler,
tapu sisteminde kylnn dedii vergileri demez, yalnz szlemede
saptanan maktu ' creti der. Tapulu arazi, ifthane sistemi dediimiz
belli bir sistem altnda tapuyla kyl hanelerin tasarrufu altna verilmi
iletme niteleridir. Basit kiralama szlemeleri, yani mukataa devletle
kii arasnda yaplm serbest bir 'akd, szleme olduu halde, tapu,
kylnn devlete raiyyet ballndan doan belli bir staty ifade eder.
Tapu rejiminde kyl ardan baka devlete veya onun mmessili timar
sahibine aar (rnden sekizde bir) vermek ve birtakm kiisel hizmetler
yapmak zorundadr. Kulluk sfat dolaysyla yaplan hizmetler karl
ift resmi veya ispence denilen bir vergiyi der.18 Ksaca, mukataa serbest
bir szleme, tapulama belli bir statye bal olmadr. Mukataay yapan
kimse, tamamyla hrdr, fakat tapu ile iftlik alan raiyyetin hareket

18 Bu hizmetler Osmanl(lan nce yerlemi feodal hizmetlerdir, bkz. H. nalck, "Osman llar(la
Raiyyet Rsumu': Bel/eten, TTK, XXIII, 576-610.
282 Ha l i l n a l c k

serbestliini kaytlayan birtakm koullar vardr. Mesela, tapulu iftlii


terk edip giderse ift bozan denilen bir ceza der. Fakfhlerin yorumla
masna gre, raiyyet slam devletinin toprak zerinde brakh halkhr,
devlet kullardr.
Tahl ziraah yaplan tapulu arazi, ideal olarak iftlik denilen ritelere
ayrlmhr. Raiyyet iftlii, bir ift, yani iki kzn hakkndan gelebilecei
belli genilikte bir iftliktir. Genelde, tapulu topraklar kategorisine, hu
bubat ekimine ayrlm tarlalar, kyl iletmesinin sreklilii iin gerekli
otlaklar ve kyl tarafndan yeniden tarma alm arazi girer. Balar
ve baheler, tapulu arazi dnda braklmhr, nk bu eit arazi kii
ler tarafndan bir mlk olarak tasarruf edilir, zerinde devlet rakabesi
yoktur. Sebze baheleri, bostanara gelince, bunlar tahrir defterlerinde
kaydedilmi ve vergisi belirlenmi ise tapulu arazi saylr. Tapulu arazi
ye "raiyyetli yeri" de denir. Osmanl kanunnamelerine gre, "sapanla
srlen her arazi miridir. Bir ba veya bahe hububat ekimi iin sapanla
ilenirse, otomatik olarak miri arazi durumuna gelir, ondan soma aar
ve raiyyet rsfmunu denir.
Tarm yaplmayan timar arazisinden bir blmn bir kyl ilerse,
bu arazi otomatik olarak tapulu toprak stats kazanr ve timar sahibi
bu gibi araziden alnabilecek btn vergileri ve raiyyet (aar, rusfmu)
alr. ayet, kylnn iledii arazi, timar snrlar iinde deilse ve tahrir
defterine gememise, o zaman bu vergileri hazine adna mevkufcu de
nilen memurlar toplar. 1610'da kanun yapc, bunu, sonunda sipahiye
brakmaya karar vermitir. Sipahileri sefer hizmetlerinde desteklemek ve
tevik etmek daha nemli grlmtr. Bununla beraber timar snrlar
nn daha ak bir ekilde belirlenmesi de, idari bir nlem olarak nemle
belirtilmitir. Yeniden tarma alacak topraklardan gelecek vergilerin
sipahiye braklmasnn baka bir nemli nedeni de udur: gelecek tamir
srasnda bu yeni topraklar tapuya bal topraklar olarak ilave olunacak
devletin kaynaklar geniletilmi olacakhr. Gerekten, sipahiler kk
arazi paralarn bir riayet iftlii halinde toplamaya ve kylleri timar
iindeki bo araziyi enlendirmeye tevik ederlerdi.
Tapu ile arazi alabilmek olana, yalnzca bu topra ileyip vergi
deyebilecek kiilere, yani kyl reayaya tannmhr. Prensip olarak
ehirli ve askeri snftan olanlar, tapu topraklar edinme olanandan
yoksundular. Onlar, ancak mukataal araziyi szlemeyle zerine ala
bilirler ve bu araziyi, ya hayvan yetitirmek ya da gezginci kylleri
A ka d e m i k D e r s N o t l a r ( 1 938 1 986) 283

ekerek iletmeye alrlard. ayet onlar, herhangi bir ekilde, tapulu


araziyi tasaruflar altna geirirlerse, aynen kylnn ykmllkleri
altna girerler, raiyyet vergilerini demek zorunda kalrlard. Gebelere
gelince, onlar bir timar arazisinde tapu ile raiyyete verilmemi bo top
raklar zerinde yerleip geici olarak tarm yapabilirlerdi. Bu durumda,
deyecekleri vergiler zel nitelik tard (ttn resmi denirdi). Bir raiyyet
iftlii boalnca, bunu almaya ncelik hakk olanlar, ilk srada kendi
yakn akrabalar, sonra ayn kyden olanlardr. Bunlar topra olmak
istemezlerse ancak o zaman ky dndan olanlar artrma yoluyla b u
iftlii edinebiliderdi.
Tapulu araziyi edinme, tapulama veya tapuya verme diye adland
rlan basit bir ilemle gerekleirdi. Kad sicillerinde bulduumuz tapu
szlemeleri, bir sat szlemesi gibi kaleme alnmtr. Szlemede timar
sahibi yahut hazineyi temsil eden baka bir ajan "Bu topra sattm. Btn
tasarruf haklarn baladm ve bunun karlnda tapu resmini aldm"
demektedir. Bundan sonra satn alan taraf btn bu artlar ve koullar
yklendiini beyan ederdi. Kad btn bu ilemin eriat esaslarna gre
cereyan ettiini belgeye ekler ve szlemeyi sicil-i mahfuz denilen deftere
aynen geirirdi.
Kad nnde yaplan bu ilem bir sat ve iare (dn verme) szle
mesi nitelii tamakta ve kullanlan terminoloji tamamyla er'f kaynak
lardan gelmekte ise de, tapu szlemesindeki ayrntlarn ve zelliklerin
eriatla bir ilgisi yoktur; bunlar Osmanllardan nceki zamanlara giden
ifthane sisteminin bir paras olan adet ve yntemlere gre belirlenmitir.
Gerekte, tapu resmi dinsel er'! vergilerden ayr olarak rsum ad altnda
anlr. Rsum genellikle slami kayna olmayan rfi vergilere verilen
addr. Mahkemede yaplan szlemede, tasarruf artlar, intikal haklar,
topran kullanlma ekli, vergiler ve kulluk hizmetleri zerinde hibir
ayrntl kayt yoktur. Btn bu zel noktalar, sultan! kanunnfimelerin
konusunu oluturur.
Tapu szlemesi hukuki bir belgedir, taraflara haklar inendii
veya tasarruf artlarnda deiiklik yapld zaman, kad mahkemesine
gitmek, szleme ve genel kanun maddelerine gre hakkn arama olana
salamaktadr. zellikle, kanun maddeleri sipahi karsnda kylnn
tasarruf haklarn u ak ifadelerle belirtmektedir: "Bir raiyyet topra
bir kylnn tasarrufu altna verdii zaman tapu kanununa gre bu
topra ondan hi kimse alp zapt edemez ve tapu ile verilen bir toprak
284 Hal i l I n a l c k

yeniden tapuya konu olamaz." Fakat ileride greceiz ki, kyde sipahi
birok hileler kullanarak tapulu bir araziyi kanun! miraslarndan ka
rmaya almakta ve durum bir dava konusu olmaktadr.
unu da belirtmek gerekir ki, gerek tapu szlemesi yaplmas
gerek ktye kullanmlar ortaya kh zaman taraflar, kyl ve sipahi,
aralarnda anlamaya varrlar, bylece ehre gidip kad mahkemesinde
mahkeme resimlerini demekten kurtulurlar. ounlukla tapu ileri bu
yolla dzenlendiinden, sultann kanunu u maddeyi koymutur: Eer
bir kyl bir topra fiilen uzun zaman elinde tutmu ise hi kimse onun
tasarrufuna kar kamaz ve hak iddia edemez. Kad mahkemelerinde,
tapu szlemeleri nispeten azdr. Yine kanun u maddeyi de koymutur:
Bir kylnn bir topra tapu ile belli bir zaman tasarrufunda tutmas
halinde, kendisinden sonra gelen timar sahiplerinin kendileri iin yeni
den tapu resmi istemeleri yasaklanmtr. Fakat bu madde gsterir ki,
her gelen sipahi topra kendisi iin yeniden tapuluyor gibi, tapu resmi
istemektedir.

Tapu Sisteminde Tasarruf Haklarnn Nitelii


Kylnn tasarruf hakk tefviz terimiyle aklanmhr. Tasarrufgenel
olarak bir eyin fiilen elinde tutmak anlamna gelir. er 'i bir terim olarak
tefviz ise, "tam yetki verme" anlamna gelir ve bununla kylnn topra
ilemekte, retimi rgtlemekte tam serbestliini vurgular. Osmanl
kanunnameleri, raiyyeti aka hr kyl olarak belirler, bylece onun
kul statsnde olan ortak! kullar' dan veya eltik ziraatnda olduu gibi,
retimi dzenleyen zel ynetmeHklere baml olmadm aklar. Ger
ekten, kanun maddelerinde veya kad sicillerinde aka grmekteyiz ki,
sipahi hibir ekilde kylnn retim faaliyetlerine karamaz. Ancak,
kyl topra ba ve bahe gibi hukuki stats farkl olan ekillerde kul
lanmaya kalkarsa timar sahibi bunu nleyebilir. slam hukukunda tefviz
szlemesinin anlam genitir. Tapulamada, kyl kiralama koullarn
serbest ekilde kar tarafla tartamaz. Bu koullar, daha nce kanun
maddeleriyle belirlenmitir.
Sonralan mM arazinin slam kiralama esaslanna gre yorumlan
mas, birtakm elikilere yol aacakhr. nk, toprak zerinde devlet
mlkiyetinin zel koullan, ifthane sistemi gibi tarihi bir geliimle ortaya
km belli bir tarm ve tasarruf sistemine ait ampirik kurallarla belirlen
mitir. Tapu tasarrufunda, gerek bir mlkiyeti oluturan haklar yoktur.
Miri topra tasarruf eden kimse, bu topra satamaz, hibe edemez,
A kade m i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 285

vakf yapamaz, rehine veremez, onu vasiyetle kendisinden sonrakilerin


tasarrufuna brakamaz ve topra o zamanki kullanmndan ayr ekle
sokamaz, yani ba ve bahe haline getiremez yahut zerinde binalar
kuramaz. Btn bu snrlamalar, aslnda miri topraklar ifthane sistemi
iinde saklama kaygsndan ileri gelmektedir. Bununla beraber tapu ile
tasarruf, onu basit bir kiraclktan ayrt eden birtakm ayrcalklar ie
rir. Bu ayrcalklarn balcalar: topra kendi oullarna hibir karlk
demeden intikal ettirebilmesi, toprak intikali halinde karsnn, kznn
ve erkek kardeinin ncelik haklar bulunmas ve kylnn salnda
bu topra baka birine bir karlkla fera edebilmesidir.
Tapu ile tasarruftaki bu zelliklerin nedenlerini ve anlamn ak
lamak gerekir. Miri arazinin sat yasaklanmtr, nk toprak sathrsa
zel mlkiyetin konusu haline gelir ve devletin bu topran kullanmn
dan bekledii yararlar ortadan kalkar. Baka deyile o takdirde devlet
tarafndan timar olarak kullanlamaz. Yine bu erevede, lenin borlar
iin mr! arazi kullanlamaz. Fakat 1601'de bunu yasaklayan yeni bir
kanun karlmas gsteriyor ki, mtri arazinin bor dernede kuanlmas
olduka yaygn bir hale gelmi. Min arazinin bu ekilde kullanlmas,
kyl iftlik nitelerinin miraslar arasnda paralanmas ve sonuta
devletin vergi ve timar sisteminin kne gtrebilir. Kanunlar, iftlik
nitelerinin paralanmasn zellikle belirtirler. iftliin, len kylnn
oullar arasnda hisseler halinde paralanmamas da kanunun balca
maddelerindendir. Aksi takdirde iftlik esasna gre dzenlenmi olan
vergi sistemi uygulanamaz. Dolaysyla timar gelirleri eyhlislam
Ebussu1d'un nl fetvalarnda ve kanunnamelerde belirtildii gibi,
mi'ri topraklar halk arasnda geni lde bir alm satm konusu olmubr.
eyhlislam, bu kt kuanm durdurmak iin bu fetvalar kar
m grnmektedir. Gerekte, kad sicillerinden rendiimize gre, bir
miri topra satmak son derece gtr. nk onun miri statsnn
saklanmasnda sipahinin ve bakalarnn dorudan doruya karlar
vardr. Bununla beraber, satlarn hayli geniledii ve mn toprak ala
nnn daralmakta olduu, devlet ricali tarafndan kaygyla saptanmtr.
Kad sicilIerinde reniyoruz ki, sk sk bor alan fakir kyl ka
nunun ak ifadeleri karsnda yine de elindeki topran bir ksmn
rehine vermekte veya satmaktadr. Bu ekilde kad mahkemesinde er'i
kurallara gre satlan topraklar miri iin kaybolmaktadr. Miri toprak
bir kere satlrsa, zel kiiler arasnda sat konusu haline gelmektedir.
286 Hal i l na l c k

Zira Osmanl hukuk sisteminde eriat tm kanunlarn stndedir. erli


kurallara gre yaplm bir sat bozmak olanakszdr bu gnah ile
mektir. Burada 'rft devlet kanunlaryla eriat kurallarnn atmasna
tank oluyoruz. Bu nedenledir ki, tahrfr defterlerinde ve kad sicilierinde
bir mlkten veya vakftan sz edilirken topran erif bir sat sonucu
elde edildii zellikle belirtilir. Toprak saymna atanan muharrir-i vilayet
buna dair kaytlar! dikkatle aratrr ve kaydeder. Fakat birok hallerde
miri arazinin er'i kurallara uydurularak, muvaza'a ile sat konusu ya
pldn grmekteyiz. Bu eskiden beri haraci-fay' topraklarnn hilafet
dneminde zel byk emlake yol atn bilmekteyiz. Bu yzden bir
blm slam fakihleri harad toprak satnn eriata aykr olduunu ve
yaplan ilemlerin dayanaksz olduunu belirtmilerdir.
!
Ebussuud un u fetvas dikkat ekicidir: Ilkadlarn bu ekilde sat
!
hccetleri vermeleri tamamyla kanuna aykrdr/ Fetva gsterir ki bu
ekilde ktye kullanm, bizzat kad mahkemelerinde uygulanmaktadr
ve bu ilemin altnda rvet kokusu vardr. Ebussuud, bu ekilde hccet
veren kadlarn cezalandrlmas gerektiini belirtmitir. Birok hallerde
mri topran sat, uradan kaynaklanmaktadr. Kad iin bir topran
tasarrufundaki gerek hukuki durumu incelemek! soruturmak ve sap
tamak pratikte imkanszdr. Hele byle bir toprak! bir kere hile ile sat
konusu olmu ise, artk onun nitelii zerinde durmak imkanszdr. Miri
topraklarn satnda karklk balca ferag ilemleri dolaysyla gr
lr. nk kylnn kendi tasarrufundaki mfri topra ferag yoluyla
bakasna devretmesi sultani kanunlarn kabul ettii bir esastr. Kyl
ferag yaparken en azndan bu toprak iin dedii tapu cretini ister
veya ou zaman bunun zerinde bir fiyat elde etmeye alr. Feragn
yaplmas iin sipahinin izin vermesi de arttr. Sipahi bu izni verirken
adet olarak bir para kabul eder. u halde gerek kyl gerek sipahi, feragn
yaplmasnda kar sahibidir ve kad sicilIerinde ferag iin genellikle bir
sat ilemi yaplr ve satma-satnalma deyileri kullanlr. fadedeki bu
karklk! topran tasarruf hakknn ferag devri gibi deil tam bir sat
yaplm gibi dnlmesine yol aar. Dikkate deer ki, tahrir defter
lerinde nfuzlu ricalin ellerindeki birok mlk ve vakf topraklar mri
topraklarn sat yoluyla elde ettikleri belirtilmitir.
eyhlislam Ebussuud'un tam bu dnemde, miri arazinin e!'i
ve aarn oran zerinde durmas da anlamldr. eyhlislam'n hilafet
devrindeki byk imamlarn, zellikle Ebu Yusuf'un arazi zerindeki
Akadem i k D ers N o t l a r (J 938 - 1 986) 287

hkmlerini esas tutarak, bu kargaa devrinde arazi hukukuna aklk


getirmek abas iinde olduu meydandadr. Ona gre mM toprak de
mek, devletin rakabesii yani yksek mlkiyeti allndaki toprak demektir.
Uygulamada bu gibi topraklardan r alnmakta ise de, bu topraklar
kaynanda slam hukukuna gre harac topraklar saylmaldr. Byk
imarnlara gre, slam fethinden sonra toprak zerinde braklan ve ta
sarruf hakk verilen gayrimslim kyller, rnlerinden harac denilen ve
duruma gre bete birden te ikiye kadar vergi vermek zorundaydlar.
Buna karlk fethedilen topraklardaki Mslman fatihler arasnda bl
len mlk topraklar aar, yani yalnzca onda bir vergi der. EbussuOd
srarla belirtir ki Osmanl mparatorluu'nda btn topraklar fetih yo
luyla kazanlmlr, dolaysyla harac topraklardr. Sonu olarak, onda
bir veya sekizde bir yerine bete bir vermek zorundadr. eriata gre
yaplan bu yorum, yani aar sekizde bir yerine bete bir deme Osmanl
lkesinde kyl iin bir devrim olur, son derece g sonular verebilirdi.
O zamana kadar Mslman ve Hristiyan kylden r olarak sadece
sekizde bir alnmaktayd. Tahrir defterleri ve kanunnamelere gre XIV.
yzyldan beri her yerde r 1 / 8 alnmaktayd. EbussuOd'un belirtti
ine gre, o zaman kyl, verginin adna bakarak, rn sadece onda
bir denmesini istemektedir. Onda bir olursa devlet, gelirlerinde byk
bir d olurdu. EbussuOd'un fetvas bu iddiay nlemek iin yaplm
grnmektedir. O diyor ki, elinizdeki topraklar harac toprak olduun
dan aslnda, en az bete bir rn vermek zorundasnz, fakat Osmanl
kanunlar size bunun ok altnda sekizde bir orann u.ygulamaktadr.
Sultann eyhlislamdan vergi oranlarnda eriata dayanan fetvalar
istemesi, bu dnemde mali ihtiyalarn ziyadesiyle artm olmasyla
ilgili olmaldr. Bu dnemde, veziriazam Ltfi Paa'nn aklad gibi,
olaanst gelir kaynaklar bulmak iin devlet sk sk olaanst avarz
vergilerine bavurmaktayd. Byk donanmalar ve sefer-i hmayOnlar
finanse etmek iin geni gelir kaynaklarna ihtiya dumaktayd.

Miri Topraklar ve Timar Sistemi


Timar olarak verilen arazinin snrlarn ky snrlar, iftlik veya
mezra snrlar belirler. Timar sahipleri topra kendi karlar iin kulla
namazlar, ama kanun onlara, tarm topraklarn kontrol alhnda tu tmak
iin timar snrlar iindeki ekili ve boz topraklar, ot1aklar, yabani ve
yetitirme meyve aalarn, ormanar, sular vb. kontrol allnda tutma
hakkn verir. Onlarn bu kontrol hakkn tahrir defter kaytlarnda kesin
288 Halil nalck

biimde tanmlanm ve snrlandrlmhr. Timar sahipleri tapulu top


raklarn kullanma eklini idare ederler, bo olan topraklar kiraya veya
tapuya verirler, kendi reayas olmayp dardan gelerek timar iindeki
topraklar tarm veya otlak olarak kullananlar saptarlar ve resim alrlar.
Btn bunlar timar sahibinin timar zerindeki geni yetkisini gsterir.
O, bu timar arazisinin sahibi deilse de, kanunda yazld gibi gerekte
sahib-i arzdr. Bunu gz nne alarak sipahinin timar topra zerinde
devletin temsilcisi olarak mutlak kontrol haklarndan sz edebiliriz.
Timar zeamet ve has sahipleri, yani timarl sipahi, zeamet ve has
sahibi beyler kendi yetkileri albndaki topraklarda su ileyenleri yakala
mak ve tutuklamak hakkna sahiptir. Bu da, onlarn topraklar zerinde
yetkilerinin idari niteliini belirtir. Ancak unutulmamaldr ki, bu yetkileri
baka yerel otoritelerle paylamak zorundadrlar. Fakat Osmanl idare
sinde, baka alanlarda olduu gibi, timarl sipahi ve beyler kendi timar
ve haslar zerinde, mutlak otorite sahibi deillerdir. Bu amala kanun
koyucu, birok kstlamalar getirmitir. lkin, sulular cezalandrmak,
hatta en ufak bir para cezas almak iin sipahi, nce kadnn hkmnn
almak zorundadr. Ceza kanunnamesine gre, timarl ceza uygulayamaz,
ancak kadnn verdii hkmden sonra bey rtbesinde olan suba veya
sancak beyleri bedeni ceza gerektiren ar sularn cezasn yerine getirir
ler. Zeamet albndaki sipahiler yalnz baz rsum para cezalan alabilirler.
Hatta bu para cezalarnda da sahib-i siyaset olan beylerle, yani suba ve
sancak beyleriyle bu ceza parasn belli oranlarda blrler, onlarn
kontrol salanr. Beyler, zaman zaman yaphklan devirlerde gelip sululan
kovalamak ve tutuklamak hakkna sahiptirler. Bundan yalnz, beylerin
elindeki zeamet veya haslan muafhr. Bu bakl gstermek iin, bu
eit timarlarn serbest olduu vurgulanr. Timar sahibinin yetkilerini
kstlayan nlemlerden biri de, bir kyn tmyle timar olarak bir kiiye
verilmemesi, hisselere blnerek birka timarl arasnda bltrlme
sidir. Bylece, bir timar sahibi, timar gelirini birka kyden toplamak
zorunda kalr ve bir tek kyde kendi bana buyruk olmas nlenir. Ayn
prensip, beylere ait hasarda da uygulanr. Bir beyin has gelirleri, sancan
eitli blgelerinde kylerde hisse eklinde dahlmhr. Bylece, zeamet
veya sancakbeyi, kendi idari blgesinin eitli blgeleriyle yakndan
ilgilenmek zorundadr. Btn bu kontrol mekanizmas adalet prensibini
yerine getirmek ve reayay korumak iin alnmhr.
A k a d e m i k D e rs N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 289

Timarllarn kontrol altna verilmi olan timar topraklar, icmal


defteri denilen bir ciltte kaydedilmitir. Kl denilen her nitenin yetki
dairesi ve says bellidir. Timar teveihinde bu niteler tevcih edilir ve
kl denilen nitelerin paralanmamas kesinlikle gz nnde tutulur.
nk bir klcn paralara blnerek baka timarlara eklenmesi halinde,
sipahi saysnda azalma ortaya kar. Mujassal defter, raiyyet iftliklerini
belirledii gibi, icmal defteri bu ekilde timar nitelerini tespit etmi ve
korumu olur. Byk bir timar, sahibinin azli ve lm yoluyla boald
zaman, o timar, o miktarda timar hak etmi olan bir sipahiye verilir.
Timara hak kazanm oullardan biri, o miktar timar hak etmise, ken
disine baka yerde timar verilir. Bylece, timarlar babadan oula rsen
geen topraklar olmaz. Bu zellik, Osmanl timar sistemini Bah' da irs
malikanelere dayanan feodal sistemden ayrr. Btn bu kstlamalar
gz nne alnnca, timar sahibini Bah'daki feodallere kyaslamann ne
kadar yanl olduunu gsterir.
Osmanl tarihinin ilk dnemlerinde timarlar; sahibi lnce timar
geliri ne kadara ykselmise, blnmeden oluna geerdi. Bu bir eit
imtiyazl aileler sosyal yapsn hazrlamaktayd. Sonralar lenin zamanla
biriktirdii byk timarlarn oula verilmesi kural kaldrld. Oula
gereken kadar verilip kalan bakalarna timar olarak dahimas kural
getirildi. Bylece idari timarli sipahi saysn arthrma imkan elde etti.
Bu reform eski aileler arasnda honutsuzluk dourdu. Akpaazade
tarihinde (15. Bab) huzursuzluk yank bulmutur. Szde Osman Gazi'ye
atfolnunan balca kanunlardan biri, timarlarn babadan ola btnyle
gemesini emrediyormu.
Sipahilere, reaya iin ayrlm tapulu araziyi kullanma, ekme ve
tapu ile zerine alma yasaklanmhr. Fakat her sipahiye ailesinin ge
imi, gulamlar ve atlar iin bir destek olmak zere bir raiyyet iftlii
geniliinde Jassa iftlii denilen bir iftlik arazi yahut bir ba ya da
ayr verilir ve defterde bu aka yazlr. Bize kadar gelmi olan en eski
icmt11 defterinde 1432 tarihli Arvanid defterinde eski yerli Arnavut aris
tokrasisine ait topraklar timar olarak aynen ellerinde alkonmutur. Bu
uygulama, yerli hanedanlar itaatte tutmak ii yaplmhr. Ayn yntemin
Anadolu' da zellikle duyarl bir blge olan Amasya ve Tokat blgesinde
uygulandn biliyoruz. zellikle Yldrm Bayezid (1389-1402)'den sonra
merkeziyeti brokratik merkeziyeti brokratik idare sistemi yerlemeye
balaynca, genelde babadan oula timar gemesi yntemi kaldrlm
290 Halil nalc k

olmaldr. Timar ve haslar sultann veya beylerin kullarna verilmeye


balanm, ailelerle kendi blgelerinden uzakta timarlar verilmi, by
lece Osmanl timar rejimi feodal zelliklerinden kurtulmutur. Baka
deyile timar sisteminde irsiyet prensibinin bertaraf edilmesi, Osmanl
mekeziyetiliinin geliimiyle denk bir geliimdir. 16. yzylda Avrupal
gzlemciler, Osmanllarda toprak zerinde bulunmamasn irs toprak
aristokrasisinin yokluunu nemle belirtmilerdir.
lk Osmanl dneminde byk arazi ve otorite sahibi bey ailelerin
den, feodal aristokrasiden sz etmek mmkndr. Bu aileler devletin
en nemli makamlarn babadan oula ellerinde tutmulardr. Kardeler
arasnda saltanat kavgalarnda onlar kontrollerini arttrmlardr. Bu ai
leIerden Mihaloullar, Evrenosoullar, Malkooullar imparatorluun
snr blgelerdeki sancaklarda uc beyleri olarak verasette varlklarn
korumular, i politikada kesin rol sahibi olmulardr. Fatih ve ondan
sonra gelen sultanlar bu ailelerin kontroln byk lde ksmlardr.

Toprak ve Kyl

Toprak zerinde Devlet Rakabesinin ve


Tasarruf Hakknn Kayna ve Nitelii
Tahl tarm topraklar zerinde devlet mlkiyeti, Osmanllarn bul
duu bir yntem deildir. slam hukukunda toprak zerinde mlkiyet
hakk aslnda fetih kavramna baldr ve slam cemaatinin btn,
umma, bu hakk, Allah'tan emanet olarak almaktadr. Fethedilen top
raklarn Mslmanlarn veya onu temsil eden slam devletinin vazge
ilmez ortak mal olduu kavram, slam tarihinin ilk yzylnda kesin
kurumsal niteliini kazanmtr. Bu kategori topraklar, ayn zamanda
hartid topraklar olarak bilinir ki, bu topraklar harac denmesi karl
slam devletine kendiliinden boyun een gayrimslimlerin kullanmna
(tasarrufuna) braklmtr. Rivayete gre Halife mer (634-644) demitir
ki, eer fethedilen topraklar sular ve kyller yahut bu topraklar kul
olarak ileyenler, fatih Araplar arasnda kii mlkiyeti olarak datlrsa,
gelecek slam kuaklar bu nemli gelir kaynandan yoksun braklm
olur ve devlet hazinesi bo kalr. Gerekte, ayn statye baml kyllerin
oturduu bu gibi devlet topraklar, Bizans dnemi Suriye ve Msr'da
ve Sasaru, idaresi altnda Irak'ta var olmutur. slam hilafeti, bu gelenei
A k adem i k D e rs N o l a r ( 1 9 3 8 - 1 98 6 ) 291

srdrm grnmektedir. Halifelerin bu konuda kararlar Kur'an'daki


tay' zerindeki ayetlere dayandrlmaktadr.
Fetih hakknn toprak zerinde, devlet rakabe ve mlkiyet hakkna
esas olduu gerei, Osmanl dnemindeki u ifadelerle de anlalr:
Osmanl sultanlar frsat dtke fermanlarnda "kl hakk ile" ka
zanlm topraklardan sz ederler. Burada anlahlmak istenen ey, galib
olan devlet yenilmi olan devletin toprak dahil elindeki btn mallar
zerinde mutlak bir hak kazanmasdr. slam tarihinde ve hukukunda
Peygamber zamanndan beri, cihad ve fetih slam devletinin toprak ve
onu ileyen insanlarn emei zerinde mutlak kontroln tesis eden
prensipler olarak dnlmtr. mam, devlet bakan isterse kar
koyan ve yenilen halk ortadan kaldrabilir, kul yapabilir veya bir cizye
ya da harac deme karlnda toprak zerinde almak zere braka
bilir. Mlrl toprak ve reaya zerindeki Osmanl kanunlarnn ana kayna
slam hukukundaki bu temel kavramlardr, Rakabe, toprak zerinde yk
sek mlkiyet, devlete aittir. Tarmc, sadece topran tasarrufuna sahip
kiracsdr. Gerekte, beyt-ul mal-i mslimin, yani slam devlet hazinesi,
bu gibi topraklar, fetih ncesi kyl snflarn yalnz tasarruf hakkna
sahip kirac toprak zerinde brakarak benimsemitir. Kyl tapu resmi
deyerek tasarruf hakkna sahip olmutur. kinci Halife mer demitir
ki, "toprak zerinde rik1b (rakabe) daima bize ai ttir." Gerekte, toprak
zerinde devletin mutlak mlkiyetini gerektiren birtakm zorunlu ne
denler vard.
mam Abu Yusuf'a gre Halife mer, fethedilmi topraklar slam
mmetinin yahut devletin, mlk saymakla, slamiyet'in savunulmas
ve yaylmasn gvence albna almak istemi olmaldr. Aka grlyor
ki, toprak zerinde rakabe'nin devlet mlkiyetinin dayand mantk,
merkezi bir imparatorluk hazinesi vcuda getirmek zorunluluunun
bir sonucu olarak grnmektedir.
Fethedilmi topraklar zerinde devlet rakabesi, bazen basit bir
kontrol hakk gibi yorumlanr ve bununla da devletin topran sadece
kullanmn kontrol ettii dnlr. Osmanllar, slam geleneini sr
drerek, toprak zerinde mlkiyet hakkn kuran u prensibi gz nn
de tutar: l topraklarn (mevt'W enlendirilmesi, yani tarma almas.
Bylece hazineye katk salanacaktr. Fetih, btn topraklar zerinde
rakabe hakk bir btn olarak Mslmanlara, yani onu temsil eden slam
devletine vermitir. Baka deyile, toprak zerinde mlkiyet hakkn
292 Ha l i l n a / c k

kurmaya yetkili biricik otorite, devlettir. Bozkrdan veya ormandan


toprak aan birinin mlkiyet hakkn da ancak sam devletinin m
messili olarak sultan merulatrabilir. Toprak aan devletin onayyla
onun mlkiyetini alabilir. l topraklardan toprak ama ii, o toprak
parasnn igaline imamn, yani sultann izin vermesiyle gerekleir.
Bu yetki bakalarnn ayn toprak zerinde hak iddia etmelerini nler
ve kanuni temeli oluturur. Mlk-i mahz, yani tam ve mutlak mlkiyet,
tasarrufun btn haklarn mutlak bir ekilde ierir. Yani topra elinde
tutan ki, onu hibir koula bal kalmadan kullanma hakkna sahip olur.
Osmanl Devleti bu gibi mutlak mlk, hatta vakfedilmi olan topraklar
zerinde dahi, baz artlar altnda mutlak mlkiyet ve tasarruf haklarn
kaldrabilir. Bunun dayana prensip fethedilmi topraklar zerinde,
toprak ne durumda tasarruf edilirse edilsin devletin yksek rakabesinin
asla kaybolmayacadr.
leride, Osmanl sultanlarnn, zellikle Fatih Sultan Mehmed'in
bu prensibe dayanarak mlk ve vakf topraklarn, devlete ma ettiini
greceiz. l (mevat) topraklardan tarm topraklar haline getirme
durumunda bu topraklar zerinde mlkiyetin kurulmas iin devletin
hukuki onaynn zorunlu olup olmad sam fakfhleri arasnda bir
tartma konusu olmutur. sam fkh alannda byk imamlarn ou,
halifenin izin vermesi ve tasdikinin zorunlu olduu zerinde birleirler.
Bunu destekleyen kant olarak, bu gibi fethedilmi topraklarn Allah' a
ait olduu, halifenin de Allah'n vekili olduu ileri srlr. Bu yzden
halifenin bu topraklarn idaresini slam mmetinin en yksek karlar
na hizmet edecek ekilde idare etmek hakk ve devidir. Bundan baka
Mi' ve teki imamlar, mmete ve onun hayrna ncelik tanyarak yerel,
hanedann gereini kabul etmezler. Bununla beraber, Osmanllar dahil,
hemen hemen btn slam devletlerinde kabul gren prensip, devletin
her eit toprak zerinde rakabe hakknn mevcut olduu ve devletin
kanuniletirmesi dnda hibir topran tasarruf veya mlkiyet hakknn
kazanlamayaca dorultusundadr. Osmanl brokrasisi, bu son yorum
zerinde kesin bir tutum izlemitir. Toprak tahriri srasnda mlk ve vakf
topraklar zerinde her trl mlkiyet hakk muharrir-i vilayet tarafndan
son derece dikkatle gzden geirilir ve zellikle son padiahn bu haklar
onaylayan bir berM verip vermedii aratrlr. zetle, toprak zerinde
ilk igaL, yani ilkin bo bir topra kim igal etmi ise toprak mlki
yetinin ona ait olaca prensibi, burada ilemez. Devletin onay ile bu
A ka d e mi k D e rs N o t l a r (1 9 3 8 - 1 98 6 ) 293

haklar meru ve kanunibir ekilde tannm olur. slam memleketlerinde


kayna eski ran'a kadar giden nasihatname edebiyatnda, btn siyasi
ve sosyal yapy garanti eden temel prensip, u ekilde ifade edilmitir:
"Toprak ve raiyyet sultarundr". Nizam'l-mlk'n Siyasetname kitabnda
formllendirdii bu prensip, Osmanl kanunnamelerinde de bir anayasa
prensibi gibi yer almtr. Osmanllarda toprak tasarrufunun ve toprak
vergilerinin niteliini belirleyen bu prensip brokras tarafndan dim
otoritelerden bamsz olarak devlet kanunnamelerine konu olmutur.
Bylece, byk slam fakihleri tarafndan ifade edilmi olsun ya
hut ran kaynakl pratik siyaset kitaplarnda yer alm olsun, devletin
tarm topraklar zerinde, rakabe rejimi yerlemitir. u noktaya dikkati
ekmek gerek, bu gibi topraklar yaIruz hububat ekilen tarla arazisidir
ve ekilen topraklarn hemen hemen %90'ru kapsar. Bu gibi topraklarn
iradesi, tamamyla Divan yesi nianonn sorumluluu altna konmu
tur. Niane, bu topraklar tamamyla sultarun iradesiyle karlm olan
kanunlara gre dare eder.
Kanunnamelere gelince, slam hukuku ve Roma-Bizans mirasyta
ilgili yerli adetlerin bir karmas olan Osmanl kanunnameleri, toprak
tasarrufu ve toprak zerinden alnan vergileri dzenleyen ana kaynak
lardr.19 Bizans'ta ve Balkanlar' da onun mirass olan devletlerin kanun
ve kurumlarndan Osmanllar birok eyi devralmlardr. Zira Osmanl
iin halkn kolayna gelen ve devlet gelirlerini garanti eden yzyllarca
denenmi bu metodlar toptan deitirmek iin bir neden yoktu. Os
manllarn devrald dzende, Bizans'ta kyl kitleleri hakim bir sruf
veya devlet iin retim yapan belli bir sisteme balyd. br taraftan
Osmanl toprak tasarrufu sistemi, deien tarihi koullarla ilgili olarak
kendi evrimini izlemitir. Kanun yapo, durumun gereklerine gre nn
de bulunan olanaklardan en uygununu seerek kanunlatrmtr. u da
dikkate alnmaldr ki, slam fkh, dorudan doruya toprak tasarrufu
zerinde zel fasllar iernez. Toprak ve vergi sistemi, divan'l-haraca
bal olduundan fakihler bu devlet ii iin ayr risaleler kaleme alm
lardr. Gerekte sonradan yaplan eklentiler, toprak tasarrufu ve vergi
alarunda eskiden beri var olan kurallar izler yahut yeni ortaya kan
durumlar er'f kaynaklara gre hukukiletirme abasndadr. 16. yzyl
Osmanl hukukular kanunnamelerdeki rfi kurallar er 'iletirnek

19 Bkz. . L. Barkan. xv. ve XVI. Asr/arda Osmanl Imparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki
ve Mali Esaslar. stanbul. 1 943.
294 Ha l i l n a l c n

gereini duyduklar zaman, bata Abu Yusuf olmak zere bu gibi slam
fukahasna bavurmulardr.

Vakflar
slam' da devletin toprak zerinde mlkiyetinin asl ve kayna ko
nusunda yaplan derin bir inceleme ana kavramlarn kaynaklarm Roma
hukukunda bulur. Roma hukukuna gre, toprak zerinde mlkiyet
duruma indirilebilir. . Rakabe (abasus yahut dominium eminens), 2. Tasar
ruf (usus) 3. stiglal (frugtos). slam hukuku bu kavramlar benimsemekle
beraber onlar birbirinden bamsz olarak ele almtr. slam hukukun
da rakabe yksek mutlak kontrol hakk devlete ait olup devlet tasarruf
ve istiglal haklarm topra ileyene brakmtr. Abu Hanife rakabe ile
istigW veya manfa'a (usufruct)'y tamamyla birbirinden ayrrn, bunlar
mutlak ekilde bamsz, birer hak haline getirmitir. Buna gre, bir vakf
kurulmasnda topran maliki, yani devlet sadece manfa'a'y vermekte,
rakabeyi daima elinde saklamaktadr. Bylece, malik bu topran vakf
niteliini kaldrabilir (bu yzden kadlar vakfiyeleri dzenlerken Abu
Hanife'yi andktan soma rakabeyi vakfa sokan Abu Yusuf'u daima zikre
derler). Fatih Sultan Mehmed, mlk ve vakf topraklar devletletirirken
rakabenin daima devlet elinde kalm bulunduu prensibinden hareket
etmitir. stigW veya manfa'a'y Osmanl hukukular, sat, rehin veya
vasiyetle yahut miras yoluyla intikaller gibi hukuki ilemlerin konusu
yapmlardr. Bylece, istiglal haklarnn mlkiyet haklarndan ayrt
edilmesi bir eit mlkiyet durumu meydana karmtr. 18. yzylda
tasarruf haklar icare sistemine gre geniletildii zaman, mlkiyete yakn
bir durum ortaya kacaktr.
Karkla yol aan baka bir ilem de, tapu szlemelerinde genel
likle intikal ilemi, sah (bey') terimiyle ifade edildiinden, satlan eyin
toprak m, yoksa tasarruf ve istigW hakk m olduu belli olmamakta,
ou zaman tasarruf hakkn "satn alan" kimse, topran rakabesi,
yani mlkiyeti zerinde de hak iddia etmektedir. nk mri dndaki
satlarda eriata gre, satta toprak zerinde tam mlkiyet btn un
surlaryla gerekleir.
Osmanl ulemas u noktay da belirtmitir: "devlete ait mri top
raklarnn mlkiyeti sultana, baka deyile beyt'l mahale ait olup onun
fiilen tasarrufu ve faydalanma haklar ileyen kylye veya bu durumda
olan kiiye tam yetkiyle (tefviz) edilmitir." Tefvz terimi, tam yetkiyle
A kademi k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 295

tasarruf anlamna gelir. Daima halrda tutulmaldr ki, devlet mlkiyeti


yalnz hububat ekilen tarla topraklarn kapsar. Bu eit topraklar, kyl
kitlelerinin geimi ve devletin temel gelirleri iin hayati nem tar, bunun
iindir ki, devlet belli bir sosyal ve ekonomik dzeni korumak iin bu
eit topraklar zerinde rakabeyi, mutlak kontroln sakl tutmak iste
mitir. Kanunnamelerde bu prensip, eitli yerlerde ifadesini bulmutur:
Sapan ginni yer, ziraat olunan yer yahut r verilen yer mMdir, devlet
rakabesine aittir, fakat ba, bahe ve bostanlar bu kategori topraklarn
dnda braklmtr.2o
. L. Barkan, devletin rakabe hakkn titizlikle saklamasnda ger
ekten askeri ve siyasi rejimin ayakta tutulmas iin n grlm gerekli
bir kontrol sistemi dnr. Bu askeri ve siyasi ynnden ziyade devlet,
vergi sisteminin temeli olan ve ifthane sistemi dediimiz belli bir retim
ve kyl statsn srdnnek iindir ki, miri topraklar rejimini benim
semitir. Marksist yorum, Asya imparatorluklarnda retim ilikilerini
tayin ederken, bylece tm sosyo-ekonomik sisteminin hukuki temelini
karakterlendirirken, min toprak rejimi ve onun nemi ve anlam zerinde
daha geni bir gr biimi getirmitir. Marksist gr devlet rekabesini
yorumlarken dorudan doruya retim yapan kylnn dedii temel
vergilerin, bir toprak rant veya kiras olduunu vurgular. Buna gre,
devlet en yksek toprak agasdr, kylnn dedii r hakim snfn
toplad ranttan ibarettir. Bir iddiaya gre, Osmanl mparatorluu'nda
ve Hindistan Trk (Mool) mparatorluunda toprak zerinde devlet
mlkiyeti, fetih hakknda doar ve retici snflarnda rettii art-rn
hakim snf temsilcileri "gasp" eder, elinden alr.
Marksist yorumda, kylnn arl-rnn elinden alan, yerel feodal
veya merkeziyeti bir devlet arasnda bir fark yoktur. Marksist tarihiler,
toprak tasarrufunun devlet tarafndan sk bir ekilde kontroln, Os
manl tarmnn ilkel tutuculuu olarak tanmlarlar ve byle bir rejimde
toprak kullanmnn dinamik ve ileri biimlere dnmesinin olanak
szln belirtirler. Sonu olarak, bu durum Osmanl ekonomisinin ve
toplumunun duraanln ve geri kalmln aklar.
zetle, Osmanl merkeziyeti brokrasisi, mri sistemi korumak ve
yeni gelimeleri nlemek iin titiz bir kontrol sistemi kunnutur.

20 S. Albayrak, Budin Kanunnamesi ve Osmanl, Toprak Meselesi, Tercman 1001 Temel Eser,
stanbuL. 1973.
296 Hal i l n a l c k

Marksist hukuk tarihisi, F. Milkova slam-Osmanl rakabe sistemin


de dominium eminens, yani devletin plak mlkiyetinden (nuda propri
etas) fazla bir ey grmektir. Marx ve Engels'in syledii gibi devletin
topraktan toplad gelir, basit bir rant niteliindedir. nk devlet
egemenlik hakkn kullanarak tam mlkiyeti kendi tekelinde tutmaktadr
ve bu kontrol, medeni hukuktaki kiinin mlkiyet hakkndan farkszdr.
Milkova'nn bu Marksist yoruma ekledii nemli ey udur: Sultan
topran kullanl eklinde tam kontrol icra ettiinden, her zel halde
dorudan doruya mlkiyet hakknn verdii kontrol yerine getirmek
tedir. Bundan baka devlet, madenIeri, ormanar ve her trl toprak
rnlerini dorudan doruya iletme ve dorudan doruya kontrol
altnda tutma hakkn saklamaktadr. Marksist yorumculara gre ge
nellikle devlet, plak mlkiyet ve rakabe hakk yannda Bat' da feodal
senyrlerin yapt gibi, retimi dorudan doruya etkileyen bir kontrol
veya iyiletirme yapmamaktadr. Feodal iyiletirmekten ahsen yarar
lanr Osmanl' da ise byle bir durum sz konusu deildir. Milkova'nn
grn desteklemek iin unu ekleyelim. Mesela pirin tarmnda
devlet dorudan doruya retim eklini rgtlemektedir. Fatih Sultan
Mehmed dneminde devletletirilen eltik topraklarnn zel bir stat
tadn da unutmamak gerekir.
Kayda deer ki, Marx' n topraktan alnan gelirleri bir rant olarak
yorumlamas slam fakfhlerinin yorumlamasyla uygun dmektedir.

Ticaret ve Ekonomi zerinde slam ve


Osmanl Dncesi ve Uygulamalar
Osmanl-ran devlet geleneinde ekonomi, hkmdarn g ve
otoritesini ve buna gere olan devlet maliyesini glendirmenin bir arac
saylmtr. Osmanl rejimi de, ticareti dzenlerken daima, hazineye nakit
para salanmasn nde gelen bir ama olarak dnr. Van Klaveren
jiskalizm diye adlandrd bu politikay yle tanmlamaktadr. Fiskalizm
daima, baka ekonomik amalar yerine kamu gelirlerini maksimum
bir dzeye ulatrmak gayretidir. br yandan askeri g, Osmanl
Devleti gibi prekapitalist bir dou emperyalizminde, jiskalizmle birlikte
devlet gcnn temelini oluturur. Bu yaklam, ayn zamanda Osmanl
Devleti'nin fetih dinamiini ve imparatorluk kurma srecini de aklar.
nl Osmanl ahlak-siyaset yazar Knalzade (. 1561) Osmanl devlet
adamlarna u d verir: "Baz ileri gelen yazarlar, servet edinmeyi
eyle snrlarlar: Ticaret, zanaatkarlk ve tarm; fakat baz fakfhler
A kadem i k D e rs N o t l a r ( 1 938 . 1 986) 297

buna askeri, siyasi gc, yani emirlii, emareti de eklerler. Din ve ahlak
bakmndan bu faaliyetlerin en iyisi hangisidir, bu konuda anlamazlk
vardr. mam afi'ye gre ticaret en hayrl itir. nk Hz. Muhammed'in
asl meslei ticaretti. Fakat Maverdi tarm btn teki meslekler zerine
koyar. Baz fukaha der ki, ticari ilere eriata aykr birok adetler girmi
olduundan, ticarette kazanlan servetlerin kayna zerinde kuku
vardr. O sebepten tarmn ticaretten daha hayrl bir faaliyet olduu
ne srlmtr. Servet edinmede insan her eyden nce zulm ve
adaletsizlikten, ayp faaliyetlerden ve nc olarak da insann ann
dren pis ilerden kanmaldr.
Zanaatkarlk asil, tarafsz ve aa olarak kategoriye ayrlr. Ule
mann, brokratlarn ve askerlerin meslekleri srasyla akl, edebiyat ve
yiitlik gibi manevi meziyetlere dayandndan asaletli mesleklerdir.
Faizcilik, halk elendirmeye ynelik faaliyetler aa meslekleri simgeler.
Bununla beraber, bu dnyann en iyi dzen iinde yrmesi iin btn
bu mesleklere ihtiya vardr. Herkes kendi faaliyet alannda kalmaldr.
Tarafsz mesleklerden orta tabakay, yaammz iin gerekli olan tarm
gibi meslekler oluturur. Kuyumcunun ii bu kategori iinde ise de, tarm
gibi yaamsal bir nemi yoktur. Knalzade'ye gre retim faaliyetinde
zellikle lks eya yapmnda fazla titizlik gstermek zaman kaybdr.
Mslman iin zamann Tanr'ya ibadetle harcamak daha uygundur.
Ekonomik faaliyetler zerine ahlaki yaklam, Osmanl toplumunda
insanlann davrann etkiledii iin son derece nemlidir ve Osmanl'nn
ekonomik nizamn anlamamza yardm eder. Tarma en nemli eko
nomik faaliyet alan olarak ncelik vermek, zellike dikkatimizi eker.
Kanuni Sleyman bir rivayette, kyly insanlann en hayrls saymhr.
nk demi, kyl, btn insanlar doyuran snftr. Tarma verilen bu
nem, Osmanl Devleti/nde nfusun %90'm zerinde bir blmnn
kyllerden olutuunu ve devlet gelirlerinin byk blmnn tarm
dan geldiini dnrsek, aklk kazanr. Buna kar Bahnn ekonomi
anlay, merkantitist devleti, Osmanl Devleti'nden u noktada ayrlr:
Bat devleti servet-devlet gc denkleminde endstriye, mal yapmna
ve ticarete birinci derecede arlk vermitir (Colbert). Dolaysyla bat
toplumunda merkantilizm ve burjuvazi egemen bir durumdadr. Baka
deyile Bah daima genileyen kapitalist bir sistem alhnda endstri ve
yeni pazarlar yoluyla milli' ekonomiye ynelirken, Osmanllar ftuhatla
298 Hal i l n a l c k

tarm ve timar topraklar elde etmek yolunda yrmlerdir. Genelde


uzak Pazar iin mal yapmnda kstl tekel geleneklere bal kalmlardr.
sa.m dnyasnda devlet, siyasi gcn her eyin zerinde tutar.
Bununla beraber, genellikle slam devletinde toplumun refah nde
gelen bir kayg olmutur. slam devleti ekonomik siyasetinde bolluk
ilkesine baldr. Son zamanlarda Suudi Arabistan' da toplanan bir iktisat
kongresinde slamiyet'in ekonomik prensipleri tartlmtr. Katlm
c slam alimleri ekonomi prensiplerini slam'n fkh kaynaklarndan
karmaya almaktadrlar. Ekonomik faaliyetlerde speklasyon, faiz
ve haksz kazan gibi din-ahl aki esaslara aykr den faaliyetler red
dedilmektedir. Onlar Bat'nn homo-economicus kavramn eletirerek,
slamiyet'teki dnya grn btn ekonomik faaliyetler iin temel
prensip tanmaktadrlar. O prensip de bu dnya ile teki dnyann
birbirinin devam olduu ve insan faaliyetlerinin tek gayesinin Allah'n
rzasn kazanmaktan ibaret olduudur. retim ve kar gaye deil, bir
aratr. Halbuki modern ekonominin itici kuvveti kar dncesidir.
slamiyet'te ise ama, insann refah ve mutluluudur. slam alimleri Bah
ekonomi felsefesinde 20. yzylda ayn dorultuda bir gelime olduunu
ileri srerler. Fakat unu derhal belirtmek gerekir ki, bu slam ideali ile
gerek arasnda byk bir aykrlk vardr ve slam toplumunda hibir
zaman bu idealin gerekletii iddia edilemez. Sadece unu anmsamak,
slam devletlerinde vergi sistemi, slam olmayan birok vergileri halka
yklemekte ve haksz yollarda harcanmaktadr. slam alimlerinin eri
at gr, slam maliye sisteminin slam zekat ve sadaka esaslarna
dayandn syler. zellikle, zekahn nemi zerinde durulur ve toplu
mun meydana getirdii gelirin zengin ile fakir arasnda paylald ileri
srlr. Bu idealin dnk ve bugnk slam toplumlarnda ne dereceye
kadar gerekletii sorgulanr.
Klasik slam fukahasnn zerinde durduklar dikkate deer bir
teoriyi de, burada eklemek gerekir. Ulema, zorunlu ihtiya maddeleri
ile zorunlu olmayan maddeler arasnda ayrm yapar. Onlar, zorunlu
maddelerin fiyat ve kalitesi iin devletin ekonomik faaliyetleri kontrolne
karmasn gerekli bulurlar. Bunun iin de slam toplumlarnda, pazarda
yiyecek ve giyecek maddelerini kontrol eden bir grevli vardr. Devlet,
kad vastasyla eyann en yksek fiyatlarn narh listeleri halinde saptar
ve fiyatlarla ller srekli kontrol edilir. Veziriazamn ve hkmdarn
A ka d e m i k Ders Nodar ( J 938 - 1 98 6 ) 299

zaman zaman pazar bizzat ziyaret ederek ihtisab iini yerine getirmeleri
en nemli devlet devlerinden saylr.
slam ehirlerinde ekmek iin ayaklanmalar hkmet adamlarnn
en byk kaygsdr. zetle, yukarda aklamaya alhmz esaslar,
fkh kitaplarnda kalan szlerden ibaret olmayp Osmanl tarihi boyunca
hayatta ve hkmet kararlarnda uygulanmhr.
Osmanl Devleti'nde slam dncesine gre temel prensip, sadakl,
baka deyile Allah rzas iin fukarann yardmna komaktr. Sultan
kendisi eitli frsatlarda halka sadaka datr, bayramlarda binlerce
koyun kesilerek fakirlere bazen sultan tarafndan kendi eliyle datlr.
Osmanl kltrnde ve toplumunda o kadar nemli yer tutan imaret
sisteminin temeli de ayn prensibe dayanr. slami bir din grevi olarak,
bir byk cami ina edilirken yannda daima yiyecek datan bir imaret
yaplr. Bu arada dikkate deer bir padiah fermann burada analm.
Bu ferman Ramazan aynda stanbul'a Msr' dan sadaka toplamak iin
gelen dilencilerin yasaklanmasna dairdir. Saylan binlere varan Duaguyan
(srf dua okuyanlar), devlet hazinesine ar bir yk olmaktadr. Onlara
devlet tarafndan muntazaman maa denir. O kadar nemli olan vakf
kurumu da, temelinde bu hayr ve sadaka dncesine dayanr. Btn
bu kurumlar, toplumda servetin dalmnda nemli bir rol oynar. siz
ve fakir byk kitleler bylece sadaka, imaret ve vakf yoluyla yaama
olana bulur. Yksek tabakann elinde toplanan byk servetler, bu
yolla toplumun teki snflarna aktarlr. Bu nedenle, bu kurumlarn
Osmanl ve genelde slam toplumunda ekonomik ve sosyal anlam ve
nemi kmsenmemelidir.
zetle, Osmanl toplumunda teki geleneksel toplumlarda olduu
gibi, kar, faiz, ii gndelii ve maa gibi pazar ekonomilerinde esas olan
kurumlar, tamamyla dini bir nitelik ve anlam kazanmtr. Saray ve sekin
snf elinde toplanan servetin dahm ekonominin temel grndr.
Sadaka ve vakf, bu toplumda sosyal-ekonomik bir btnleme fonksiyo
nu grr. br taraftan ok uygulanan hediye al-verii, pike ve in'am,
Nevruz'da ve dini bayramlarda karlkl hediye verilmesi, ayn zamanda
ekonomik fonksiyonu olan geleneksel adetlerdir. Padiah, bu armaanlar
hazrlamak iin sarayda her sanat kolundan usta ve iileri kapsayan
hiref-i hdssa denilen geni bir imalat faaliyetini srdrmek zorundadr.
Bunlar, Osmanl sanatkarlnn en yarahc ve en mkemmel teknikle
rini gelitirerek nemli bir ekonomik rol oynarlar. Yenierilere ve saray
300 Halil nalck

halkna belli aralklarla ynl kuma datm, Selanik'te stanbul'da


geni bir ynl sanayinin domasna neden olmutur. Armaan, al
veriiyle toplumun ekonomik fonksiyonlar arasndaki balla ait daha
birok misal verebiliriz. Hediye veya hizmet akas, aa tabakadaki
devlet hizmetlilerince bir eit ritel, sosyal manas olan adetlerdir. Bu
adetleri yerine getirmemek, mesela yenierilere tahta kan padiahn
clUs bahii hususundaki geveklii, bu askeri isyana kadar gtrr.
Aslnda bu bahi adeti devlet btesinde, dolaysyla vergi deyenler
zerinde ar bir yk oluturmaktadr. Geleneksel patrimonyaZ devletlere
zg olan bu adetler yannda Osmanl toplumunda ayn zamanda Bat
toplumlarna zg baz ekonomik kurumlarn ve adetlerin getiini de
grmekteyiz. Bu adetler arasnda, srf kar dncesiyle uzak mesafe
ticareti iin ortaklklar geni lde uygulanmaktadr. slam hukukunun
mudaraba terimi altnda formllendirdii ve Akdeniz toplumlarnda
eski alardan beri commenda ad altnda bildiimiz bu eit ortaklklara
toplumun her snfndan insan, kar dncesiyle para yatrr. Kervan
veya deniz ticaretiyle uraan saffar (gezginci) mteebbis tccar, eitli
kaynaklardan toplad sermaye ile ticaretten kazand kan ortaklanyla
genellikle yan yarya paylar. Keza, bunun gibi er'f sat ekilleri altnda
gizlenmi faizle para iletme, muamele'ye verme ok yaygndr.
Bu arada, ilkel de olsa, bankacln bir ekli doZap ad altnda uy
gulanmakta idi. Fakat btn bu ticari yntemler ve aralar, toplumunda
gerek anlamda kapitalizme doru bir gelimeyi gerekletirememi
tir. Osmanl sosyo-ekonomik yaps ve dnya gr, talya veya Bat
Avrupa' da olduu gibi, byle bir gelimeye uygun esasl bir deiiklie
uramamtr. Aka, Osmanl toplumunda devletin sk kontrol ve
sosyal ilikilerin patrimonyaZ efendilik, nitelii dolaysyla, servetin toplan
mas ve yeniden datm kapitalist d bir ortamda cereyan etmektedir.
Osmanl ekonomisinin ve maliyesinin yaps tartlrken, devletin extensiv
tarm toprak mlkiyetini kontrol altnda tutmas (mfn arazi hukuku)
ve servetin esas kayna olan tarm retimini kontrol etmesi hususlar
daima aklda tutulmaldr.

Avrupa Merkantalizmi Karsnda


Osmanl'nn Bolluk/Refah Ekonomisi
Osmanllarn, Avrupa ile ekonomik ilikileri, Yakn Dou' da Batl
milletlerin faaliyetlerinin genilemesi ve kapitlasyon rejimi sonucunda
yeni bir dorultu alacaktr. Millf ekonomisinin bir irket/ korporasyon,
A kademi k D e rs N o t l a r ( i 938 - 1 98 6 ) 301

gibi dnld Bat merkantilist sistemi, talya'daki ilk ekillerine


bakarsak, kapitalizmin ileri bir eklidir. Bu sistem, Osmanllarn eko
nomik ilikiler zerindeki ana kavramlarna karttr. Bat ekonomileri,
Osmanllardan farkl olarak, kendi merkantilist siyasetlerini gelitirmiler.
Bylece kendi kapitalist amalarn gerekletirmilerdir.
Aslnda, merkantilist teoriler, Dou' da olduu gibi Bat' da da yaygn
baz popler inanlardan domutur ve iki tarafta da Ortaa'a giden
bir gemii vardr. Mesela, doulularda, merkantilizmde olduu gibi,
siyasi g hkmdarn merkezi hazinede altn ve gm toplamasyla
orantldr. Bir hkmdar, bu kymetli madenIeri ne kadar fazla toplarsa,
o kadar gldr. Bunun sonucu olarak, vergi deyen tebaann refahl ve
zengin olmas, bu dnceyle etkin himayesi, hazinenin zenginlii iin
ilk art olarak dnr. Merkantilistler bu Ortaa anlayna yeni bir
boyut eklemilerdir. Bu grte altn ve gmn memlekette toplanmas,
hazinenin zenginliidir. Bu madenIerin memlekette toplanmas da ticaret
dengesinin lehte fazlalk vermesine baldr. Lehte bir ticaret dengesi ise,
yerli sanayinin ve pazarlarn genilemesine baldr. Bat' da, 16. yzyln
ilk yarsnda stnlk kazanan bu dnce, baty dou ekonomilerinden
ayrt eden ve 18. yzylda Bat Avrupa'y endstri devrimine ve serbest
pazar ekonomisine gtren temel ekonomik felsefedir.
Ayn zamanda hem doulular hem merkantilistler, memleketten
kymetli madenIerin dar kmasn nlemeye alrlar ve tersine ky
metli madenlerin olabildii kadar memlekete girmesini tevik ederler.
Douda, memleketin zenginlii ve refah, altn ve gmn pazarda
bolluudur. Buna kar altn ve gmn dolarnda azh veya hazi
nede sakl tutulmas, ticarette ve vergi dernede glkler dourduu
iin daima, kt grmtr. Bu nedenle, altn ve gm hazinesinde
toplayarak pazar skntya sokan hkmdarlar knanmtr.
br yandan, Osmanl mparatorluu'nda sultan, genellikle i paza
r ve fiyatlar dnerek, buday, pamuk, yn, deri gibi halk geimi yerli
sanayinin gerektirdii maddelerin ihraan yasaklamtr. Ayn politika,
Bat' da merkantilistler tarafndan da savunulmutur. Fakat orada ama
itibaryla fark vardr. Osmanl hkmeti, halk kitlelerini korumak iin
gerekli maddelerdeki ktl nlemek amacn gder. Buna kar mer
kantilist ekonomide asl ama, gda maddelerini ve ham maddeyi ucuza
mal ederek ii gndeliklerini aada tutmak ve dnya pazarlarnda
sanayi mallarn rakiplere kar en iyi fiyat sayesinde muhafaza etmektir.
302 Hal i l 1 n a 1 c k

ki sistem arasndaki benzerliklere kar esas fark Bat'da ekono


minin btn milleti kapsayan bir milli ekonomi olarak btnyle d
nlmesi, bir korporasyonda olduu gibi son bilanonun memleket
lehine gerekletirilmesi ve bu fazlaln kymetli madenler veya daya
mkl mallar lsyle llmesidir. Aslnda talya' daki ticaretin gelitii
ehir cemiyetlerinde, komnlerde domu olan bu sistem sonradan
Bat'da ykselen milli devletlerde geni bir uygulama alam bulmutur.
Osmanllar, byle bir ekonomik d nceye y abancydlar. O yzden
kapitlasyonlar vererek pazarlar mal ile dolu bir ak pazar halinde
tutma politikasna balandlar. br yandan, merkantilist bir rejimde
bir ehir devletinin veya millf bir devletin serveti o memleketin ticaret
yollarm korumaktaki gcne bal saylmtr. Mesela, Venedik'in Levant
ticaretindeki stnl temelde denizlerdeki egemenliine baldr. Bu
gerek, sonradan Bab monarileri iin de geerlidir. Buna kar Osmanl
lar, belli bir tarihten sonra deniz ulamnda tamamyla Bat gemiciliine
baml olmutur. mparatorluun ticari karlar ile deniz egemenlii
arasndaki iliki fark edilmemitir. Tabii, Osmanl Devleti ticaret yollarn
da gvenlik noktasna nem veriyor ve korsanlara kar sava devaml
destekliyordu. Hatta Fatih zamannda Msr ile Antalya arasndaki deniz
ulamnda devlete ait min gemilerin kullamldn biliyoruz. Osmanllar
byle bir politikay, memleket ekonomisini bir btn olarak desteklemek
eklinde deil, pazarda ktla meydan vermemek ve gmrk vergile
rinin azalmasm nlemek gibi dncelerle yapyorlard. Her ne kadar
fiskalizm ve pazarda mal bolluu, Bat merkantilizminde temel dnce
olsa da, esas ama pazar edinme ve pazarlar milli ekonomi iin elde
tutma kaygsdr. Osmanllarda, yerli sanayinin yabanc mallara kar
korunmasm savunan baz fikirlere nadiren rastlamrsa da temel inan,
hangi meneden olursa olsun pazarda mal bolluunu salamaktr. Yerli
sanayinin zarar veya k bu devlet iin kayg deildir. Ancak 18.
yzylda Bat tccar imparatorluk ekonomisini, zellikle geni tketim
mallarnda (un, kahve) kerttii zaman, devlet yerli sanayiyi koruma
dncesine ciddi olarak eilmitir. zetle, Osmanl ekonomik dn
cesine ait fikirler, pazarda halkn skntsna meydan vermeyecek mal
bolluu ve ucuzluktur. Osmanl sekin smh, zellikle kendi tketimleri
olan ipekli kumalarn, sofun ihracnda saknca grrler. Buna karlk
Venedik, Floransa, Ceneviz, daha sonralar XVIII. yzylda Fransz ya
pm pahal lks ipekli kumalarn ithalini tevik ederlerdi. Bu Osmanl
A ka de m i k D e rs N o l a r (1 938 1 98 6 ) 303

tutumu karsnda Batllar Osmanl ipeklerini ve sof kumalarn taklit


ederek Osmanl memleketine ithale balamlar ve Osmanl lkesinde

bu sanayi kollarnn gelimesini nlemilerdir. Genellikle, kuma gibi


lks eya ithalinde tketici snfn karlar her eyden evvel gz nn

de tutulmutur. Hi kukusuz, Osmanllar bir merkantilist ekonomide

olduu gibi memleketin genel ekonomisini bir btn olarak deerlen


dirmemilerdir. Bir demeler dengesi dncesi ve bunun iin de yerli
sanatlann ve iiliin himayesi dncesine bal olmamlardr. Yabanc

tccar iin kapitlasyon garantileri ve %3 gibi dk bir gmrk resmi


bunu aklar. Bu kayg ancak 19. yzylda kendini gstermitir. Onlar
iin tarm maddeleri dnda youn i ilik isteyen ekonomik faaliyetleri

tevik etmek sz konusu olmamtr.


br yandan, halk iin gda ve giyecek reten esnafn mallarna

narh koymak, pazarda mallarn kalitesini ve lleri srekli kontrol


etmek, mum gibi baz gerekli maddelerin yapm ve satmnda tekeller
koymak, Osmanl Devleti'nde grdmz gerekli nemli ekonomik

nlemlerdir. Pazarn dzenlenmesinde bu gelimeler, ama itibanyla


merkantilist bir ekonominin dzenlemelerinden tamamyla farkldr.
Osmanllarda temel ama devletin mali karlarn ve pazarda tketiciyi
korumaktr. Merkantilist ekonomilerde ise dzenlemeler devletleraras
pazar rekabeti gz nnde tutularak yaplr. ki sistem arasndaki ayr
lk son analizde u noktaya gelir: Dou' da ekonomik, toplumsal yapy

devlet kumanda ile dzenlemeye alr. Bat' da ise pazar artlarnn


serbest oyunu ile meydana kan bir sistem egemendir. Bat, esas tabiat

ekonomisine dayanan bir toplum hayatndan para ekonomisinin ege

men olduu bir toplum hayatna doru evrim gstermitir, buna kar
Osmanl toplumunda para ekonomisi az gelimitir. Bir kapitalist eko

nominin ortaya kmasna kar Osmanl'da btn servet kaynaklarn

kontrol altnda tutan patrimonyal bir rejim egemendir. u nokta tarihi

bir gerektir: Osmanl toplumunda en zengin insanlar saray mensuplar,


padiahn kullan, paalar, beyler alt blk sipahi olanlandr. Bursa
ehri gibi ticaret ve sanayinin olduka gelimi olduu zengin bir ehirde
lenlerin terekeleri esas alnarak toplumda zengin, orta ve fakir snflar
tahmin etmeyi deneyelim.
304 Ha l i l lna l c h

892-893 / 1487-1488 yllarnda Bursa kad sicillerinde, lenlerin


braktklar terekelerin, deer tahmin listeleri.

Servet Gruplan Kii Says ahslar Yzdesi


10.000 aa 359 88.8
10.000-30.000 27 7
30.000-50.000 5 1 .2
50.000 yukar 11 3
Toplam 402 100

On binden yukar olanlar 402 kiiden 43 kiidir. Bylece varlkl


snf (on binden yukar) % 11,2
Osmanl dncesi daima servet ile g ve otorite arasnda ba
kurmutur. Servet yaratm, fetihle kazanlan yeni topraklardan alnan
yeni vergi kaynaklar olarak dnlm, fakat Yenia Avrupas'ndaki
gibi yeni teknolojilerle tarm ve ticaret kazanlarnn azamiye kanlmas
dncesine yabana kalnmtr. Adam Smith, bu iki sistem arasndaki
ayknl, 18. yzylda belirtmitir.
Doal kaynaklarn gelitirilmesi iin projeler yaplmas, Osmanl
Devleti'ne Tanzimat dnemine kadar yabanc bir fikirdir. Yahut hi olmaz
sa doal kaynaklarn gelitirilmesi genel iktisadi gelimenin gerekli bir
yolu olarak deil, vergi kaynaklarnn arttrmas amaayla dnlmtr.
Murphley Irak' ta geni lde kanal ama ve taknlar kontrol faaliyet
lerinin Osmanl devrinde devam ettiini gstermitir. Keza, bataklk ve
ormanarda tarm topra olarak almas iin tevik edici nlemler ald
n da biliyoruz. stisnas, kra ve ormandan tarla amalar iin devlet
byklerine temllkname ile arazi badr. Fakat btn bunlar, sadece
devlet hazinesine yeni kaynaklar bulmak dncesiyle ele alnmtr.
zetle, Van Klaveren'in dedii gibi: Osmanllar, vatandalar iin
milletler aras ticaretin karlarndan daha byk bir kar salamak ama
cyla bir tarm ekonomisinden sanayi ve ticaret ve denizcilik temelle
rine dayanan bir gelimeyi hatrlanna getirmemilerdi. Baka deyile
Osmanl, ekonomiyi yeni rasyonel dnceye dayanan bir planla deil,
uzun yllar denenmi gelenek ve usullerle idare etmeye almtr. Bu

2 892-893 tarihli, Bursa er'iyye Sicili, Bursa Arkeoloji Mzesi Kitaph; O tarihlerde on bin
akaya 400 koyun veya 70 ton buday alnabilirdi.
A k a d e m i k D e rs N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 305

iki mantalite arasndaki kartlk gmrk siyasetlerinde ak bir ekilde


ifadesini bulur. Merkantilist Avrupa'da ekonomiyi gelitirme planlar
yapan her mill ekonomi, geni Osmanl pazarna girmek iin sultandan
bir kapitlasyon koparmaya alr ve bu ticareti ekonomik ve rasyonel
olarak rgtlemek iin kendine ait bir Levant kumpanyas kurar. Levant
kumpanyalar merkantilizmin ayrlmaz bir parasdr. Buna kar Osman
llar ok aa %3 bir gmrk tarife sistemi ile pazarlarn Avrupa'nn
mallaryla bolluk iinde tutmak iin Avrupal merkantilist devletlere
kapitlasyonlar balamhr.
Tarihilerin zerinde birletikleri bir nokta, Ortaalardan beri
Avrupa ile Levant ve Hindistan arasnda ticaret dengesi daima Avrupa
aleyhine ak vennitir. Bunun sonucu olarak Bah'dan douya srekli bir
gm ihrac zorunlu olmutur. 1450-1 550 dneminde bu yapsal duru
mu etkileyen nemli gelimeler olmutur. lkin, Levant dediimiz Dou
Akdeniz, Balkanlar ve Karadeniz blgeleri merkeziyeti Osmanl mpa
ratorluu egemenlii altnda bir blok olarak birlemitir. Osmanl Devleti
dou-bat arasndaki ticaret yollarn ele geirmitir. Ayn dnemde
dnya lsnde baka bir gelime, Avrupa'nn bir yandan Amerika'nn
dier yandan Atlantik-Hindistan yolunun kefi ile dnya yznde ge
nilemesi ve eskiden dnyann merkezi olan Akdeniz'in kresel rolne
son vermesidir. nc byk gelime, Avrupa ktasnn kendisi byk
bir nfus arhna paralel olarak tarmda ve ticarette olaanst gelime
gerekletinni ve son derece younlaan retim ve ticaret, pazarda do
lamda alhn ve gm stoklarna ihtiya, olaan st artmtr. Baka
nemli bir gelimeyi unutmamak gerekir, o da Avrupa' da feodalitenin
bertaraf edilmesiyle beraber merkez brokratik-millf monarilerin ortaya
kmasdr. Avrupa' daki btn gelimeler, Avrupallarn dnya zerinde
saldrgan bir yaylma hummasna kaplmalarnn, Eldorado'ya erimek
iin yar, yeni ticaret yollarnn aranmasnn ve zellikle byk zenginlik
kayna olarak dnlen baharat ticaretine kahlmak iin yaplan aba
larn arka plann oluturur. Osmanl mparatorluu'nun kontrol altna
giren Levant, XVi. yzylda genileyen Avrupa karsnda eski nemini
yitirmitir. Fakat zellikle ran ipeinin Bah endstrileri iin gittike artan
nemi dolaysyla, Levant dnya ticaretinin nemli bir paras olmaya
devam etmitir. br yandan, 1500-1511 dneminde Osmanl mparator
luu, Lizbon'a ve Bah Avrupa'ya ulaan yeni baharat yolu ile baaryla
306 Halil nalck

rekabet etmi,22 Venedik v e Dou Avrupa, Yakndou yolundan gelen


baharat akm canlln korumutur. Tarihilerin, Ortadou-Hindistan
baharat yolunun yeniden canlanmas diye kabul ettikleri bu gelime, artk
kabul edilen bir tarihi gerektir. te yandan Levant, Avrupa ve zellikle
talya iin hayati gda ve ham madde ihracats olarak eski ekonomik
nemini korumutur. Bunun sonucu olarak Osmanl mparatorluu 16.
yzylda dnya ticaretinin nemli yollarndan biri olmak roln devam
ettirmitir. Avrupa' dan Hindistan'a altn ve gm akmnda Osmanl
Ortadou'su balca kanal grevini zerine almtr. Bu byk araclk
dolaysyla Osmanl ekonomisinin genel kazanlar yannda, Osmanl
devlet hazinesi gmrk olarak byk gelirler salamakta ve bu yolun
ak tutulmas iin byk abalar harcamaktadr. br yandan siyasi
karlamalar ve Ortaa' dan kalan slam-Hal mcadelesi gelenei
sregelmekle beraber, Osmanllar bu ticaret yararlarn bilinli olarak
daima gz nnde tutmular, Venedik'e ve XVI. yzyln ikind yar
snda Bat devletlerine geni ticaret serbestlii ve garantileri salayan
kapitlasyonlar vermekte cmert davranlardr. Osmanllarn ticaret
yollaryla deil, yalnz fetihle ilgilendikleri yolundaki Wilhelm Heyd gibi
bir byk otoritenin ne srd iddialar, artk deitirilmesi gereken
teorilerden ibarettir. Venedik ile yaplan her savatan sonra Osmanhlar,
bu cumhuriyetin eski ticaret imtiyazlarn derhal yenilemiler, Fatih
sava srasnda ticareti srdrmek iin Venedik'in rakibi olan Floransa
ve Dubrovnik gibi devletleri tevik eden ticaret imtiyazlar vermitir.23
Osmanllar iin Bat ile ticaret, yalnz Hind mallarn kanalize etmek
iin deil, ayn zamanda vazgeilmesi olanaksz elik, barut, kalay gibi
stratejik maddeler ithali gerej24 ve Osmanl sekin snfna lks kuma
lar almak iin de zorunluydu. Avrupal devletlerin yeni kapitlasyon
imtiyazlar elde etmek iin kullandklar en nemli bask aralarndan
biri, Osmanl limanlarn brakp gitmek tehdidiydi. Osmanl idaresinde
Yakndou'nun Avrupa ile ticaret dengesinde avantajn kaybetmesi,
ancak 1 6. yzyln bitiminden sonra ortaya kan bir olgudur. Ekonomi
tarihilerinin genellikle birletikleri nokta, bu yzyl boyunca Osmanl

22 Bkz. H. nalck. An Economic and Social History of the Ottoman Empire. I. Cambridge: CUP.
1994. 3 1 5-362.
23 Fatih 1453'te stanbul kuatmasnda Venedik karsnda inatla savam ticaret imtiyazlarn
yenilemitir ( 1 454).
24 zetlikle ngiliz elik. barut ve kalay ithalat yaamsal nemde idi. ngiltere'ye 580'de kapit
lasyon verildi.
A ka de m i k Ders N o t l a r (1 938 . 1 986) 307

mparatorluu'nun Bat'ya kar aktif, Dou'ya kar pasif durumunu


korumu olmasdr.

Pazar ve Ekonomi
Yukarda anlatmaya altmz zihniyet iinde Osmanllar iin
pazar, genelde kstl, belli miktarda bir retim isteyen deimez bir
pazardr. Bat ise biteviye genileyen bir pazar peindedir. Osmanl' da
egemen dnce, bir yandan reticiyi, br taraftan tketiciyi korumak
ve fiyatlar her iki grup iin adaletli bir dzeyde tutmaktr. Bu pazar
felsefesi dolaysyla devlet zanaatkar loncalarn ve satcy korumak
gayesiyle kanun ve nizamlar koymu, bu dzen kad ve muhtesip eliyle
srekli kontrol altnda tutmutur. Bu koullu pazar, Yenia'da Bat'da
gelimekte olan serbest pazar koullar ile taban tabana zttr. nemle
kaydetmek lazmdr ki, Osmanl sisteminde de ufak bir idareci sekinler
snf iin lks eya retimi (zellikle ince ynl kuma ithali ve ipekli
kemha) fiyat kontrolnden serbest tutulmu, pazar kontrol eden ihtisab
ynetmelikleriyle daha ok kalite zerinde durulmutur.
Grnte, bu kstlayc kontrollerle bolluk ekonomiS arasnda
eliki vardr. Aslnda, bu eliki, korumac ve kumandac ekonomi ile
burjuva toplumunun brak yapsn brak satsn felsefesi arasndaki elikiden
ibarettir. Osmanl toplumu gibi geleneksel toplumlar, gelenek ve deney
sonucu olarak u gerei anlamlardr: Yetersiz retim, tketici iin
yksek fiyat sistemine gtrr. br yandan, ihtiyatan fazla retim de
fiyatlar ziyadesiyle drerek retici zanaatkar in elverisiz ve haksz
bir durum yaratr. Bu nedenle retimin ve pazarn nizam altna alnmas
ve kontrol halk iin, hem retici hem tketici iin gereklidir. Lonca
sistemini ve dzenleme yntemini belli koullar altnda hakl karan
ite bu sosyal felsefedir. Buna kar olan serbest pazar felsefesi, gelien
ekonomi altnda hakl ve gerekli bir sistemdir ki, bu durum ilkin Rnesans
talya'snda gereklemi ve bu ekonomiler daima gelien pazar yntemini
benimsemitir. Osmanl ekonomisi teki geleneksel Asya ekonomileri
gibi, snrl bir pazarn koullaryla belirlenmi bir ekonomi sistemi ol
maya devam etmitir. Bununla beraber Osmanl ekonomisinde de, genel
ekonomik koullarda deiikliklere bal olarak, genileyen dinamik bir
pazar byk ehirlerde ortaya kmakta gecikmemitir. Bursa, stanbul,
Edirne gibi nfusu gittike artan ehirlerde lonca sisteminin dzenleme
lerini ve kstlamalarn zorlayan ekonomik gler etkisini gstermitir.
308 H al i ! n a l c k

1 6 . yzyln balarna at Bursa ihtisab kanunnamesi bize bu durumu


ayrnhlaryla gsteren deerli bir belgedir: pekli kumalarn kalitesini
kaybettiini gren saray ve idareci snf, bunun nedenlerini anlamak
ve durumu dzenlemek iin Bursa'ya bir mfetti gnderir. Mfettiin
sorularna cevap veren ipekli kuma dokuyucular, u gerekleri akla
mlardr: Bursa' da halkn ipekli kuma talebi bykt fakat iyi kadife
ve kemhalar deyecek gleri yoktur. te bu talep ve bask karsnda
biz, eitli deerli kumalara ipek miktarn azaltarak ve ucuz boyalar
kullanarak halk iin daha ucuz kumalar yaphk. Pazar muhtesibi rvet
kabul ederek eski dzeni bozmamza gz yumdu. Gelen mfetti, her
eit ipekli kumata kullanlacak ipek miktarn eski seviyesinde tutmak
ve Hindistan' dan ithal pahal iyi boya (indigo) ile boyamak hususunda
yeni bir ihtisab nizamnamesi yapm ve sultann emri ve kanunu olarak
saptadktan sonra Bursa'dan ayrlmtr. Burada grdmz olay udur:
Devlet, sekin snfn yararna, pazarn gelimesine izin vermemektedir.
Baka deyile, bir pazar ekonomisi yerine kumanda ekonomisini ye
lemektedir. retici ve yapmc Bat'daki burjuva gibi, kendi kazancn
bol retimle artrmak iin pazarn genilemesini salayamamakta ve
devletin dzenledii bir pazarda belli bir fiyat sistemine bal kalmak
zorundadr. Osmanl'da ekonomik koullar sosyal yap, patrimonyal
kumanda sistemi belirlemektedir.
Bylece Osmanllar, kuvvetli bir merkeziyeti devletin sk kont
rolnde tipik geleneki bir Ortaa ekonomisini devam ettirmektedir.
Osmanl-Trk ekonomisinin yzyllarca dinamik olmayan niteliinin
baka faktrler yannda kukusuz en nemli nedenlerinden biri budur.
Osmanllarn zanaat (artisan) yntemleri, mesela belli bir kumata kulla
nlacak ipek telinin saysn belirleyecek kadar kstl dzenleri karsn
da, Avrupa pazar ekonomisi, genileme ve rekabet basks altnda yeni
teknolojiler bulmak, daha ucuz ve daha kaliteli mal yapmak yolunda
dinamik bir ekonomiye ynelmitir. Olduka gelimi olan Osmanl
ynl ve ipekli sanayii ve madencilik zellikle 16. yzyln sonlarndan
itibaren Avrupa'nn daha ucuz ve daha kaliteli mallar karsnda rekabet
gcn kaybedecektir. Ancak kar marj kk olan kaba pamuklu sanayi
gibi ucuz mal yapan sektrlerde, pamuklu sanayinde emein ucuzluu
dolaysyla baz sanayi kollarnda Osmanl ekonomisi uzun zaman dire
nebilmitir. Bu sanayi kollarnda Bah, Osmanl pazarn istila edebilmek
iin, emei son derecede ucuzlatan makinenin sanayiye uygulanmasn,
A kadem i k D ers N o l a r ( 1 9 3 8 - 1 986) 309

Sanayi Devrimini bekleyecektir_ Pazar genilemesi ve Osmanl pazar


zerinde en aydnlahc rneklerden biri, ngiliz ynl kuma yapm ve
ihracatdr_ Osmanl sekin snf, Floransa'nn ve Venedik'in ok pahal
ince ynl kumalarna rabet gsterirken, ngiliz ynl sanayii, kersey
(Osmanl ca karzya) denilen kaba ucuz ynllerle Levant'ta 15. yzyldan
beri kendisine geni bir pazar salamtr. Sakz, Bursa yoluyla bu ucuz
ngiliz kumalar, ran ve Orta Asya'ya kadar gitmektedir. te ngiliz
sanayii ve ticaretinin temel maddesi olan kersey ihracah ve dolaysyla
ngiliz sanayiinin balangta ykselmesi, Ortadou pazan ile yakndan
ilgilidir. ngilizler ancak 16. yzyl sonlarnda, Floransa ve Venedik'in
pahal kumalarn yapmaya ynelerek bu alanda da talya'ya kar ra
kip olarak ykselecek ve 17. yzylda tamamyla talyan ynl pazarn
elde edecektir.

Devlet Gelirleri ve Harcamalan


. Devletin Gelir Kaynaklar
2. Madencilik ve Tuz retimi
3. Mukataat ve Vergi Toplama Yntemleri
4. Cizye
5. Kyl zerinde Konulan Vergiler
6. Timar
7. Memuriyetlerin Sah ve Rvet
Osmanl mparatorluu'nda, btn eyaletlerde temel nakit devlet
gelirleri, cizyeden ve mukataadan gelmektedir. Bu gelir kaynaklan,
merkez hazinenin %90'n oluturmaktadr. Mukataa, belli bir gelir kay
nann, mesela stanbul gmrunn veya padiah hass olarak ayrlan
kylerin gelirinin, merkezhazinede saklanan defterlerde belli bir miktar
zerinden bir nite halinde saptanmasdr. Bu gibi gelir niteleri, devletin
ilk zamanlarndan beri mukataalar artrma ile zel kiilere iltizam olarak
satlr. Mukataalar ok eitli gelir kaynaklarn ierdii iin, burada
onlann ne gibi ekonomik faaliyetler ierdiini incelemek zorunludur.
1470'lere kadar kan kukusuz bir talyan kayna (asl herhalde bir
Osmanl belgesi)2s bu mukataalar hakknda bize ayrntl bilgi salar.
Rumeli, imparatorluk hazinesinin en nemli gelir kaynadr. Timar
ve haslar dnda Osmanl devlet btesinin %67'sini, 1.769.000 altn duka

25 F. Babinger. Die Aufteihnungen des Genuesen Iacopo de Promotorio-de Campis ber den Osmanen
stadt um 1475. Mnih 1957.
310 Hal i l n a / c k

ile RumeU salamaktadr. Rumeli v e Anadolu' da timar v e hiis olarak


dalm gelirleri eklersek bu tarihte devletin toptan geliri, 3.000.000
alhn duka olarak hesaplanmhr. Bu miktar merkez hazine defterlerinde
kaydedilmi tahmini miktardr. Mukataalar sahlrken yaplan arthrmalar
daha aa veya daha yukar gerekleebilir. mparatorluun ekonomik
kaynaklarnn srekli art gsterdii bu dnemlerde, arttrmalarda
genellikle yksek teklifler yapldn grmekteyiz (rnein, stanbul
gmrk mukataas) 3.000.000 alhn devlet geliri 1495 yl gelirleri iin A.
Sagudino tarafndan verilen rakama yaklamaktadr.
En nemli devlet geliri cizye geliri olup tm btenin %48'ini
oluturmaktadr. Onu maden ve darphane gelirleri ile tuz tekelinden
elde edilen gelir izlemekte ve genel btenin %28'ine varmaktadr. Bu
dnemde Kastamonu Kre bakr madenierinin ok nemli bir gelir kay
na olduu grlmektedir. Buradan btn Anadolu eyaletlerinin genel
gelirinin %45'i salanmaktadr. Ucuz pazar al veriinde kullanlan belli
bal para bakr mangrlar olup, bu maden para stokunun nemli bir
blmn tekil etmektedir. Bakr ayn zamanda komu memleketlere
ihra edilen belli bal maar arasnda bulunmaktadr. Genel olarak
merkez hazinenin geni gelir kaynaklar u blgelerde toplanmaktadr:
Sakz Adas zerinden Avrupa ile belli bal ticaret blgesi olan Bah
Anadolu, byk lde hububat retimi yapar ve ihra mal olarak
byk miktarda pamuk ve pamuklu kuma retir. Trabzon, Amasra ve
Samsun gibi ilek ticaret limanlar ile Karadeniz blgesi ve nihayet ran
ham ipei ile Bah ynl kumalarnn dei toku edildii Bursa pazar,
bu nemli blgeler arasndadr.

Avrupa Devletlerinin Tahmin Yllk Bteleri, 1 492


(bin alhn duka hesabyla)

spanya 9.000
Fransa 5.000
Venedik 3.900
Napoli 1 .600
Bizans 7.000
Milano 600
Floransa 300
Papalk 200
A kadem i k Ders N o t la r ( 1 938 - 1 986) 31 1

Bu tablo ile karlahrlrsa Osmanl btesi, spanya btesinin


te biri kadarken Fransa'nnkinin %60 kadardr.

Eyaletlerde Devlet Gelirleri


stanbul' dan sonra lkenin en byk ticaret merkezi Halep' dir. Belli
bal gelir kaynaklar darphaneden, koyun pazarndan, esir pazarndan
ve ham ipek ticaretinden gelmektedir. pek tart geliri, II. Selim dne
minde btn teki gelir kaynaklarn geride brakmaktadr. Gerekten,
16. yzylda Bursa ile beraber Halep, ran' dan gelen ipek kervanlannn
ulat byk pazar durumundayd ve Avrupallara satlan en nemli
transit ihra mallarn oluturmaktayd. Halep pazarnda beklenmedik
bir eya cinsi, Msr, Gneydou Anadolu ehirlerinden ve Gazze' den
ithal edilen kumalardr. Osmanl gmrk defterlerine gre, Msr alaca,
kutni ve keten kumalar, stanbul, Akkerman, Kefe gibi transit merkezleri
dahil btn imparatorluk ehirlerinde ok aranan mallar arasndadr.
yle anlalyor ki, baharat gibi bu kumalarn da Anadolu ve Balkanlar' a
ihracnda Halep balca bir datm merkezi durumundayd. Halep'te
boyahanelerden elde edilen byk gelir bu ehirdeki dokuma ticaretinin
ve sanayiinin neminin baka bir gstergesidir. Bu gelir listesinde Av
rupallardan alnan gmrk vergilerinin, nispeten dk bir miktarda
grnmesi kayda deer. Bunun bir sebebi, ynl kuma ve mineraer
dnda Avrupallarn Halep' e ithal ettikleri mallarn kstl miktarda
olmasdr. Daha nemli grnen baka bir neden, Avrupallarn buraya
ran ipei sahn almak iin byk miktarda gm sokmalardr. Osmanl
hkmeti deerli madenIerin ithalinde gmrk almamaktadr. Bununla
beraber Halep'te 16. yzyln ikinci yarsnda, Avrupa ithal mallarnn
iki katna ktn grmekteyiz. Halep, zellikle Hind mallarnn, Hind
kumalar ve boyalarnn, Basra ve Badad kervanlaryla eritii bir transit
merkeziydi. 16. yzyln ikinci yarsnda Basra krfezi yoluyla gelen bu
mallarn ticaretinde byk bir art olmutur. Yine ran ve Basra krfezi
yoluyla Halep pazarna in'den porselen, misk gelmektedir. Halep'te
dikkati eken ilgin bir ey imparatorluun teki byk ticaret merkezle
rinde olduu gibi, i ticaret ve tketim mallarnn ekonomik hayahn bel
kemiini oluturduudur. Mesela, koyun pazar ve esir ticareti vergile
rinin yarm yzyl iinde iki kahna khn kaydedelim. Altn, gm
ve bakr darphanelerinin getirdii gelir, Halep'in Anadolu, ran, Avrupa,
Arabistan ve Hindistan arasnda nemli bir transit merkez olduunun
312 H a l i l na l c k

bir gstergesidir. Dikkate deer bir nokta, Avrupal tccarn her yl Halep
darphanesine bir pike, yani ba olarak 400 kilece gm teslim etmek
zorunda. olduudur. Belki de bu adet daha nce Memluklular zamannda
yerlemi bir adettir. Halep'te dolamda kullanlan balca gm para,
para denilen ve iki akeye geen gm paradr. Arap memleketlerinde
Msr ve Suriye'de dolamdaki esas para budur. Halep'te baka nemli
bir gelir kayna, sabun yapm ve ticaretidir. Devlet sermayesiyle yap
lan sabun retiminden hazineye ylda 300.000 ake gibi nemli bir gelir
salanmaktadr. Suriye sabun sanayii, zeytinya ve bol miktarda elde
edilen potasyum dolaysyla her dnemde nemli bir sanayi koludur.
nl Venedik sabunlarnn menei de Suriye'dir.

Macaristan
teki gelir kaynaklaryla birlikte Macaristan'daki mukataalar
yaklak 4.500.000 akeye, altn hesab ile 75.000 sikkeye varmaktadr.
Bu miktar bir nceki yla bakarak 1.000.000 ake art gstermektedir.
Macaristan'n Habsburglara kar savunulmas, kalelerdeki muhafz
askerlerinin maalan dolaysyla, stanbul'daki merkez hazinesinden
olduka nemli katma yardmlar yaplmaktadr. 1571-72 mali ylnda,
Macaristan'a bu balamda 15.000.000 ake devredilmitir.

Merkezi Hazine
mparatorluk idaresi saray, ordu ve merkezi idare iin byk nakit
paray, merkez hazinesi emrinde toplamak zorundayd. Osmanl brok
ratik cihaznn her eyin stnde temel kaygs, bunu salamakt. Bura
dan da, Osmanh Devleti iin mali politikann, Van Klaven'in deyiiyle
fiskalizmin, nemini anlamaktayz. Altn ve gm nakit para merkezi
hazinede biricik ara olduu gibi, merkezi bir imparatorluk rejiminin
de temel kouludur. Bu yzden altn ve gm madenIeri ve transit
ticareti yoluyla elde edilen gmrk gelirleri, nakit paray salayan ve
dolaysyla imparatorluk mali siyasetinin nem verdii balca hedeftir.
Bu yzdendir ki, biz . Murad' dan beri Osmanl Devleti'nin Srbistan ve
Bosna' daki zengin gm ve altn madenIerini ele geirmek iin byk
aba gsterdiine tank olmaktayz. Osmanl gelmeden nce altn ve g
m madenIeri retimi Macaristan ve talya'ya gnderilmekte ve Avrupa
ekonomisinin temel talarndan birini oluturmaktayd. Macaristan ile
Osmanl Devleti arasnda Srbistan ve Bosna zerindeki uzun ekimenin
A k ad e m i k Ders N o t l a r ( 1 938 1 986) 313

balca sebeplerinden biri, b u maden yataklarna sahip olmakt. Osman


llar kesin olarak ancak Fatih Sultan Mehmed zamannda bu madenler
zerinde tam kontrol kuracak ve Srp, Dubrovrikli veya Rum mltezimler
eliyle retimi devam ettirmeye ve geniletmeye alacaklardr. Fatih
zamannda, yeni altn ve gm maden yataklarnn iletmeye aldn
biliyoruz. Bu madenlerde, eskiden beri Transilvanya'dan gelen Alman
asll madenciler almakta ve burada Saksonya'nn madencilik teknolo
jisi ve tzkleri yrrlkte bulunmaktadr. Trkeye tercme edilen bu
maden ynetmelikleri Osmanl, maden kanunnameleri'nde toplanmtr.

Tuz Tekeli
Tuz retimi ve datmna ait dzenlemeler ve kanunlar, Osmanl
mparatorluu'nda geni bir rgtlenmenin konusu olup ekonomi ve
maliye alannda nemli yer tutmaktadr. Tuz halk iin vazgeilmez bir
madde olduu gibi hazineye gelir salamak iin de retim kaynaklar
ve datm devlet kontrol altna sokulmutur. retimin artmasn sa
lamak amacyla devlet, zel giriimi de tevik etmi ve bu yolla alan
tuz kaynaklar zerinde kiilere mlkiyet hakk tannmtr. zel kiiler
retimlerinin bete birini devlete teslim etmek zorundaydlar. Tuz reti
mi mltezim durumunda zel kiilere bir mukataa eklinde szleme ile
verilmekteydi. Sultan, zel bir berat ile mltezimin retimini, datmn
ve nceden saptanan geliri salamasn garanti etmeye alrdI. Bu gelir
kaynan bir tekel olarak iletme hakkn alan mltezime destek olma
lar iin yerel otoritelere, beylere ve kadlara emirler gnderilmekteydi.
Tuz kaynaklarn iletmek iin baka bir metod, emanet yntemi olup
hkmet iletmenin btn yetkilerini bir devlet memuru saylan emin 'in
eline brakmaktayd. Emin, mltezimin btn yetki ve sorumlulukla
rna sahipti. Byle bir iletme, iltizam veya emanet eklinde tamamyla
bamsz bir iletme halinde alrdI. Btn idare masraflar, maalar ve
ii cretleri iletme sermaye ve karndan denir, merkezi hazineye net
kar devredilirdi. Bu otonom iletme yntemi, Osmanl Devleti'nde her
trl retim ve iletme kollarnda uygulanan genel bir ynetim eklidir.
Bylece devlet pahal ve gecikmeli yazma ve ulatrma giderlerinden
kendini kurtarmaktayd.
teki maden iletmelerinde olduu gibi, tuz iletmelerinde de,
civardaki halk ii olarak retimde alrd. rnein Karadeniz ky
snda Ahyolu (Anchialos) tuz iletmesi yalnz civardaki kyller deil,
314 Halil nalck

Krkkilise, Rusi-Kasr, Zagra, Kzanlk ve Filibe'den ii ekmekteydi.


Bu iiler, tuzcu ad altnda zel bir statye tabiydiler. Bu zorunlu hizmet
dolaysyla avam vergisinden affedilmekte veya baz devlet vergilerini
aa lde demekteydiler. Ahyolu'ndaki iilerin says l .047'dir.
Selanik tuzlalarnda alanlarn says ise, 1 .545'e varmaktayd. Baka
baz tuzlalarda iiler, retimden % lO'dan retimin te birine kan pay
almaktaydlar. Bu yntem, iin devam ve retimin artmas iin bulun
mu ilgin bir yntemdi. Bu ar iilikten kaanlar zorla geri getirildi.
Bu tuz iisinin stats babadan oula gemekteydi. Bu statnn, genel
bir kural olarak, devlet iin alan baka ii gruplarna, madencilere
ve pirin yetitirenlere de uygulandn biliyoruz.
eltikiler ve madenciler iin olduu gibi tuz retiminde alanlar
da zel bir stat altnda alrlard. iler, reis denilen nezaretilerin
idaresi altna verilmekteydi. ReisIer, retimi ve karlan tuzun blgede
ki tccara satlmas iini de zerlerine alrlard. Bunlar, mltezimin ve
eminin genel kontrol altnda alan ikinci dzeyde mteahhitler duru
mundaydlar. ReisIerin, kar iin bu ii alan yerli yksek snf, hali vakti
yerinde Mslman veya Hristiyanlar arasndan geldigini grmekteyiz.
Tuzun satlp karnn hazineye teslimi, mltezim veya eminin sorumlu
luu altndayd. rnein, 1492-1495 yllar arasnda Ahyolu'da her 45
okka tuz, 30 akeye satlmakta, bunun iki akesi reisIere denmekteydi.
Tuz iletmesinin aralksz devam, hayati bir nem tadndan ve dev
let hazine gelirlerinin zarar grmemesi iin, tuz sat belli bir blgede
tekele balyd. Kasaba ve ehirleri iine alan yrede ahali, her ylda
bir, ihtiyac olsun olmasn, belli miktarda tuzu satn almak zorundayd.
Birok kt kullanmlara yol aan bu yntem halkn ikAyetlerine ve
direniine neden olmaktayd.
Belli bir tuz retim kayna, belli bir yreye datm, tuzu satn alan
ve tayan zel tuz satclar tarafndan salanrd. Baz hallerde tama
ve datma iini devlet kendi zerine alrd. Bu son halde tuz, devlete
ait depolarda depolanr, oradan ikinci el mteahhitler tarafndan ahaliye
satlrd. Ar bir madde olan tuzun srekli bir ekilde satmn garanti
etmek iin devlet, ucuz bir ekilde tamacl rgtlemiti. rnein,
eskialardan beri iletilen ve ok aranan tuz retimi yapan Kzlca
Tuzla'dan yreye tuz nakli iin devlet blgede Brc (Deveci) Araplar
belli bir stat altnda bir rgte balamt. Yllk 3.000 ton tuzun tan
mas iin 12.000 deve gerekiyordu. Brce Araplar avam vergisinden
A kadem i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 315

balanarak b u tama iini zerlerine almlard. Brc Araplar, tuz


tama iinde Saruhan Aydn ve Mentee sancaklarnda da bulmaktayz.
Aydn sancanda onlar, ayn zamanda ihra iin limanlara buday, kuru
meyve ve pamuk da tamaktaydlar. Bu son eit tamaclkta, zel kiiler
devletin verdiinden yksek bir cret demekteydiler. Tuz tamacl
bu yzden 1 6. yzylda ciddi glklerle karlat. Nihayet bu durum
hkmeti, zorunlu tama sistemini kaldrmaya ve hizmet karl belli
bir vergi koymaya zorlamtr (1528).
Tuz bir devlet tekeli olduundan ve iletmeyi salkl ekonomik
artlar altnda yrtmek iin, devlet belli bir yrede baka kaynaklardan
tuz getirilip satlmasn yasaklamtr. Bu yntem sultannn yasak kulu
tarafndan kaak tuz bulmak iin evlerin aranmas gibi halk iin skntl
durumlar yaratmtr.
Kk tuzlalar da dahil olarak devlet hazinesinin btn tuzlalardan
yllk net geliri 8.300.000 ake (altn olarak 1 40.000 sikke) gibi nemli bir
yekuna varmaktayd.
Tuz bahsinde unu da ekleyelim: stanbul'un tuz ihtiyacnn nemli
bir ksm, Krm Hanl'na ait tuzlalardan gelmekteydi. 1 587'de Krm
Hanl'ndan stanbul'a gnderilen tuzun miktar 41.274 kileye yahut
1 .000 tona varmtr. Bu tuzu, Karadeniz'den ou navluncu Rum gemi
reisIeri keza bir Rum olan Osmanl grevlisi idaresinde stanbul'a nak
lederlerdi.
Yaamsal bir madde olan tuzun Balkan memleketlerine salanmas
iin nemli bir kaynak, Eflak kata tuzudur. Eflak'tan byk miktarlar
da gelen bu tuz, Balkan ehirlerini ve stanbul'u beslemektedir. Kaya
tuzunun hayvanclkta da nemi vard. Eflak' ta Tirgovi yaknndaki
tuzlalardan karlan kaya tuzu arabalarla Tuna zerindeki limanlara
getirilir, Tuna'nn br kysnda Osmanl kontrol altnda sat yaplr
d. 1 6. yzyl ortalarnda Eflak'tan 5.000 araba tuz getirildii belgelerle
saptanmtr. Bu tuz, Yerg (Giurgiu) dan, Nibolu'ya 2.150 byk
arabayla tanmtr_ 1 630'da Nibolu, Rusuk ve SiIistre'ye 4.000 araba
tuz tandn reniyoruz. Bu tuz satlarn, gerek Eflak Voyvoda
hkmeti gerek Osmanllar, nemli bir gelir kayna haline getirmi
lerdi. Osmanl ve Eflak hkmetleri sat yaplan tuzdan Nibolu' da
%4, Rusuk'ta %5 gmrk vergisi alr, ayrca nakit ve tuz olarak kk
vergiler tahsil edilirdi. Ayrca, tuz satn tekeli altnda tutan Osmanl
Devleti rnein Silistire Liman'nda, 1 00 para tuzu 47 akeye satn
316 Halil nalck

alr v e onu zel kiilere 8 0 akeye satard. Eflak tarafndan da voyvoda


ayn operasyonla byk gelirler toplamaktayd. Voyvodalarn bu tuzu
almak iin gerekli olan byk sermayeyi, Osmanl gmrk memurlar,
mltezimler ve hatta stanbul' dan ileri gelen kiilerden kredi olarak
saladn gryoruz. 1 584'ten sonra akann deerini kaybetmesi,
stanbul'daki byklerin kredi muameleleri, Eflak voyvodas Mihal'n
isyan hareketinin (1594-1601 ) esas nedeni olarak grlmektedir. Btn
kt kullanmlar nlemek iin, 1630'da Eflak voyvodas ile bir anlama
yapmtr. Buna gre, Tuna Liman'ndaki vergi gelirleri 3.000.000 ake
olarak hesaplanm ve voyvodann yllk haracna bu miktar eklenerek
btn vergiler kendisine braklmtr. Bu yntem voyvodann bir ml
tezim olarak kullanldn ve eklenmi byk meblan Eflak haracyla
bir ilgisi olmad burada belirtilmelidir.

Mukataalarda Vergi Toplama Yntemleri


Bir byk sefer kt zaman stanbul' d a defterda r, her tarafa
emirler gndererek vergi toplanmasyla ilgili eminIere, mltezimlere
ve kadlara geni yetkiler tanr ve grevlerinde kusur grleni azlederdi.
Zamannda denmemi bekaya vergileri toplamak iin geni yetkili ba
msz bir organizasyon vcuda getirilmiti. Ba Baki Kulu ad verilen bir
grevli idaresinde 60 kii denmemi vergilerin tahsili iin harekete ge
erlerdi. Onlar dememekte direnenleri, hapse atmak yetkisine sahiptiler.
Fatih zamannda biz birok mltezimin szleme ile zerlerine aldklar
paralar deyemedikleri iin hapse atldklarn, hatta idam edildiklerini
biliyoruz. Bir mltezim ( amU) artrmyla ald mukataa iin zengin ke
'

filler bulmak zorundayd. Szlemeye gre mltezim, mukataay ald


anda hazineye pein bir mebla derdi ki, buna m'accele denirdi. Kalan
ksmn antlamaya gre her gn (ksl'l-yevm), ay, alt ay gibi aralk
larla derdi. Mukataa iltizam yntemi, Osmanl mparatorluu'nda ilk
dnemlerden beri uygulanan temel vergi toplama yntemidir. Bu yntem
sonradan iltizam usul adn alm ve mltezimler lehine gittike daha
elverili koullarla genilemi olmakla beraber, sistemde aslnda byk
bir deiiklik olmamtr. Byk deiiklik, ancak 18. yzylda muka
taalarn malikline yntemiyle verilmesi zerine ortaya kmtr. Eskiden
mukataalar drt yl iin verilirken, 18. yzylda malikline olarak hayat
boyu hatta irsi olarak verilmeye balanmhr.
A k ad e m i k D e rs N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 317

Bir mukataann nasl olutuu ve maliye defterlerine nasl getii


zerinde yeni fethedilen Kili adann ayrnhl raporundan bilgi edin
mekteyiz. Kad, mltezim veya emin blgede vergiye konu olabilecek
herhangi bir ekonomik faaliyeti izlemek, merkeze bildirmek zorundadr.
Bu rapora gre kad, vergi alnmas gereken kaynaklar bu arada fetihten
nceki gelir kaynaklarn saptar ve merkeze bildirir. Kad bu gelirlerden
bazlarn, deney olarak iltizama verir ve belli bir sre iinde ne kadar
gelir salandn merkeze bildirir. ayet defterdar, bu gelirin bir mukataa
olacak kadar nemli olduuna hkmederse, bunu merkezdeki mukataa
defterlerine bir mukataa nitesi olarak geirir ve mukataann iltizama
verilmesi iin yerel kadya emir gnderilir. te bu yntem hazine iin
yeni kaynaklar, yeni mukataalar meydana getirmek iin kullanlan en
sk yntemdir.
Mukataa sisteminin esneklii, deiiklik sonucu meydana kacak
skntlar yumuatmaya yarar. Gelirlerin kaynak yerinde kullanlmasna
olanak salayan havale ve ocaklk sistemi bu nlemlerden en nemlileridir.
Havale sistemi, nakit paray merkeze, yani stanbul'a tamak ve ora
dan tekrar gider yerlerine gndermek ykn kaldrmaktadr. Havale
bir gelir kaynandan tahsis edilen yere demeyi bir emirle yapmaktr.
Padiah emrini alan mltezim veya emin derhal demeyi yapar. rne
in, deme yakndaki bir kale muhafzlarnn maan demek yahut
sultan iin o yerden birey satn almak eklinde olabilir. Havaleyi yapan
demeyi yapar, karlnda ileride mahsup iin paray alandan bir ve
sika ister. deme ayrca o yerin kadsnn sicil defterine kaydedilir. Bu
yolla demeler gecikmeden yaplm olur ve para ksa zamanda tekrar
pazara dner. Sava zamanlarnda fazla demeler yahut gelirlerdeki
dme dolaysyla bazen havale emirlerinin denemedii olur, 16. ve 17.
yzyllarda havale yerine ocaklk sistemi yaygn bir hal almtr. Ocaklk,
belli bir mukataann belli bir gider yerine srekli olarak balanmasdr.
rnein, snrda bulunan bir kaledeki muhafzlara yaknda bulunan bir
gelir kayna, yani bir mukataa belirlenir ve maaIarn belirtilen miktar
zerinden oradan almalar sultann bir emriyle salanr. Bu kale askeri
aralarndan birini o yere gnderip paray alrlar ve yukardaki gibi pa
ray alan bir belge verir. Ocaklk balanan kaynaktan baka hibir yere
deme yaplmaz. zellikle, uzak hudutlardaki kale eratnn maaIarn
zamannda almas hayati nem tadndan, ocaklk sistemi zellikle
bu gibi hallerde uygulanr. Baka deyile, ocaklk bir gelir kaynann
318 Halil nalck

merkezi hazinenin kontrolnden ayrlmasdr. Fakat hazine gerekli gr


d herhangi bir zamanda sultann emriyle bu ocaklk durumuna son
verebilir. Bu mali nlemi bir otonomi veya devaml bir imtiyaz olarak
nitelendirmek durumu abartmakhr. Aslnda, ocaklk merkezin dorudan
doruya kontrol alhnda idari bir otonomi ifade eder. Mesela, Dou
Anadolu' da baz sancaklar ocak/k olarak verilmitir. Bu demektir ki,
airet beyi o yerin gelirlerini kendisi iin toplar, mltezm veya devlet
memurlar oraya vergi tahsiline gitmezler. Airetlerin kalabalk olduu
Dou Anadolu'nun sosyal yapsna uygun olan bu yntem fetihten
sonra yerli hanedanlarn eski imtiyazlar ile yerlerinde brakldklar
baka blgelerde de uygulanmhr. Bu gibi ocak/k blgelerinde dahi baz
vergiler, rnein, cizye dorudan doruya merkezi hazinenin kontrol
altna alnabilir. Osmanl ynetimi baz mali otonomi tand durumlar
iin de bu ocaklk terimini kullanmhr.
Sonu olarak, ocaklk sisteminin, yerine ve zamanna gre eitli
lde ve anlamda bir eit otonom demek olduu aklr. Hava/e/yi kstl
bir kredi mektubu biiminde yorumlamak olanakldr. Mukataa-iltizam
sisteminin Osmanl maliyesi ve ekonomisini belirleyen temel kurumlar
dan biri olduu aktr. Her eyden nce byk kapital birikmesine ve
para ilemlerine konu olan mukataa ya da iltizam, Osmanl toplumunda
sarratlarla beraber bir kapitalist (Osmanl deyimiyle maldar, mtemevvil)
grubun ortaya kmasna neden olmutur. Devlet mukataay zerine
alabilecek byk sermaye sahiplerinin Hristiyan, Yahudi, Mslman
yahut yabanc olmasna bakmaz. Arad ey devlet gelirlerini peinen
veya taksit olarak zamannda deyebilecek kredi sahiplerini bulmaktr.
Mesela Srbistan veya Bosna maden mukataalarnn Raguzal kapitalistle
re, Bat Anadolu ap mukataalarnn Cenevizli veya Venedikli yabanclara
iltizama verildiini biliyoruz. Devletin en byk gelir kaynaklarndan
. biri olan stanbul gmrk blgesinin yllk mukataas Fatih devrinde
1476 tarihinde mltezimlerin yapt ekimeli arhrrnalarla yaklak
10.000.000'dan 20.000.000'a khn gryoruz. Bu mukataay almak
iin Rum, Yahudi, Mslman veya Dnme kapitalistlerin aralarnda
konsorsiyum oluturduklarn gryoruz.
Osmanl mukataa-iltizam sisteminin nemli sonular douran bir
esneklii de udur. Bir byk mukataay alan mltezim, bu mukataay
blgeler arasnda baka mltezimlere kendisi dorudan doruya paralar
halinde iltizama verebilir. Aslnda bu yntem byk blgeler iin ka-
A kade m i k D ers N o t l a r ( 1 938 1 98 6 ) 319

nlmazdr. Mesela, stanbul gmr blgesi sadece Anadolu tarafnda


Aydn sahillerine kadar ok geni bir blgeyi iine alr. stanbul' da mu
kataay zerine alan mltezim bunu Mudanya gmr, zmir gmr
gibi yerel niteler halinde orada i gren baka mltezimlere szlemeyle
devredilebilir. Bu blge mltezimleri, o yerdeki koullar daha yakndan
bildikleri iin gelirin toplanmasnda daha etkilidirler. Bu blge mlte
zimleri devlete deil, dorudan doruya byk mukataay zerine alan
mltezime kar sorumludurlar. Blge mltezimleri de, kendi iltizamlarru
yerel mltezimlere devredebilirler. Bu mltezimler hiyerarisi ok kez
ky mltezimlerine kadar iner. Merkezdeki byk kapitalist mltezim
hazineye zamannda deme yapmak iin stanbul'daki byk sarraflar
dan kredi alr ve bu sarraflar gerekte banka rol oynarlar.
Mltezimler hiyerarisi, mukataalarn hayat boyu veya irsi bir bi
imde verildii 18. yzylda bir ayan hiyerarisinin ortaya kmasnda
temel koul olmutur.
Mukataa veya iltizam sistemi, devletin zamannda hazine gider
leri iin hazr para salamas bakmndan Osmanl maliyesinin temel
kurumudur ve Osmanl ncesi slam memleketlerinde geni lde
kullanld gibi, Osmanl Devleti'nde de balangtan beri kullanlmtr.
Bununla beraber zamanla yaygn bir hale geldii, iltizamlar zerlerine
alan gruplarn, sosyal durumlarnda deiiklikler olduu grlmektedir.
Mesela, 17. yzylda askerlerin, hatta valilerin bir eit mltezim duru
muna geldikleri, yerel ayann genellikle mukataalar zerlerine aldklar
bilinen gelimelerdir. br taraftan iltizam sisteminden yalnz devletin
deil, yukarda szn ettiimiz esneklik sonucu olarak has alan beylerin,
vezirlerin, zeamet sahiplerinin veya hatta timarl sipahilerin yararlan
dn biliyoruz. Ariv kaytlarndan rendiimize gre, birok sipahi
kylerdeki gelirlerinin toplanmas ve deerlendirilmesi iini bir vekile
veya mltezime vermektedir. Bylece, dirIiklerin kredi konusu haline
geldiini grmekteyiz. 17. yzylda yaygnlaan bir usule gre, ulufeli bir
kapkulu, genellikle maa yksek sipahi-olanlar ulufesinden vazgeerek
yahut onu karlk gstererek iltizamlar zerlerine almakta, devlet bunu
bir garanti sayarak onlar iltizam ilerinde yelemektedir. Gelir tahsilinde
glkler olan uzak sancak veya eyaJetleri bir bey veya paa, iltizama
alabilmekteydi. Bu sancak veya eyalete atanan vali "iltizam bana verilirse,
ben ylda hazineye u kadar para demeyi zerime alrm," diyerek o
yerin gelirleri iin bir mltezim roln stlenmektedir. Tabii, byle bir
320 Ha l i l n a lc n

ilem sonucu, eer o kii yerli bir hanedandan geliyorsa, o blge gerekte
otonomiye gider. Bu usul Arap sancaklarnda ve eyaletlerinde uygulana
rak yerel hanedanlann tremesine yol amhr. Lbnan'da Cebel'in vergi
olarak mukataasn irsf olarak zerine alan Ma' an oullar, oray zerk
bir blge durumuna getirmilerdir. Mali otonomisi olan Msr' da, byk
mukataalarn eski Memluk dneminden beylerin eline mukataa olarak
gemesi, Msr'n zellikle 16. yzyln sonundan bu yana otonom bir
hal almasna yol amhr. Ksaca Osmanl mparatorluu'nda birtakm
temel sosyal, idarf, hatta siyasi gelimeleri anlamak ve aklamak iin
mukataa sisteminin tarihini iyi incelemek gerekir.

Cizye ve Gayrimslimler
Osmanl btesinin en nemli nakit para kaynaklarndan birini
cizyeden gelen gelirler oluturur. 894-1488 ylnda btn Osmanl lke
sinde cizye geliri 30.710.000 akeye varmhr. Bir ba vergisi olan Srp
idaresinden kalma ispene vergisi de bunun iindedir. Bu listede o zaman
cizye deyen 645.550 gayrimslim hane (aile) saylmhr. Cizyeden gelen
gelir 1528 btesinde btn lke iin toplam 45.050.000 akeye kmhr.
Bu arbta Osmanl lkesine bu iki tarih arasnda kablm olan blgeleri
katmak gerekir.
Bu miktar, btn imparatorluk gelirlerinin %8'ini oluturur. Buna
Hristiyan voyvodalklardan gelen haradar eklemelidir. Bu gelirde
gayrimslimlerin dedii, cizye, harac karl saylr, dolaysyla bu
memleketler haracgzar blgeler olarak devletin tam himayesinden
yararlanrlar. Ancak, bir ayaklanma olduu zaman bu memleketler, tek
rar dar'l-harb (sava yurdu) durumuna derek aknara ak duruma
gelirler, orada halkn esir ve mallan yama edilebilir. Fakat isyan halinde
dahi, padiah askeri yama ve esir almaktan yasaklar. nk daima bir
vergi kayna olarak o blgenin harap edilmesi Osmanl hazinesi iin
zararl grlr.
Cizye, slam dininin emrettii er'f bir vergidir. Hukuken alnmas
her bakmdan hakl saylan vergiler kategorisinin banda gelir. Bu ver
giden baklk yahut hazine dnda kiilere balanmas ok az rastla
nr bir haldir. Ancak padiahn olaanst bir ba olarak verilebilir.
Hristiyan halkn cizyeden affedilmesi ancak olaanst hallerde (askeri
hizmet gryorlarsa) yaplr, cizye her zaman nakit para olarak toplanr.
Osmanl dneminde ilk zamanlarda 16. yzyl sonlarna kadar cizye top-
A k ad e m i k Ders N o t l a r ( 1 938 1 986) 321

lanmasnda sultan ounlukla kendi kapkullarn, balca sipahi olanlar


kullanr. Tahsilata giden bir sipahi-olan vergi mkellefinden kendisi iin
bir hizmet akesi, gulamiye almaya yetkilidir. Bu sebeple, sipahi olanlar
cizye toplamasnn mukataa olarak iltizama verilmesine iddetle kar
koymulardr. 16. yzyl sonlarnda sarayllarn gzdesi Yahudi Ester
Kyra cizye mukataasn kendi Yahudi yandalarna salad iin kan
bir sipahi ayaklanmasnda katledilmi ve mallar hazineye alnmtr.
Klasik slam hukukunda cizye kiinin mali durumuna gre bir, iki veya
drt altn dinar olarak saptanmtr. Bu nispetlerin saf gm karl
12. 24 veya 48 dirhem saf gmtr. Osmanllar, bu er'f nispetleri her
yerde ve her zaman izlememiler blgenin Osmanl ncesi adetleri,
zenginlii ve baka durumlarn gz nnde tutarak baka orantlar uy
gulamlardr. Bununla beraber cizye ayrca daima merkezi hazineye ait
bir vergi olarak tahsil edilmitir. Nadir hallerde ift-resmi ve ispene cizye
karl saylmtr. Genellikle, imparatorlukta kyl vergisi ifthane (bir
ift hane kzn ileyebilecei topra tasarruf eden ifti ailesi) olarak
rgtlenmi olan kyl nfustan, bir altn veya karl 22 gm ake
alnmtr. Bu yntem Roma dnemine kadar izlenebiliyor.26 Bu cizye
deildir. Ayr bir ba vergisidir.
ktisadi kouar veya dman lkesine yaknlk gibi baz zel du
rumlarda cizyede nispetler uygulanmtr. Mesela, 1489'da Arnavutluk'ta
25 aka, Taoz adasnda 30 aka gibi dk bir nispete karlk ayn
dnemde Bitlis vilayetinde 55, Suriye ve Filistin' de 80 aka cizye aln
maktayd. Macaristan' da 1550 civarnda cizye 50 aka olup, fakirlerden
ok aa nispetlerde 25 aka olarak alnrd. Fakat 1566'da II. Selim
tahta ktnda birden cizyeye 10 aka ekleme yaplmtr. Onu izleyen
co.slarda daima bu katmalar tekrar edilmi ve cizye 1595 ylnda 140
akaya kadar kmtr (Cizye'de art). Bu artlarda hi kukusuz ak
ann altn karsnda srekli deerini kaybetmi olmas rol oynamakta
dr. Aka 1595-1603 dneminde 3-5 kez deer kaybetmitir. Yenieri'ye
datlan zyuj(kt) akann sekizi bir sa aka saylmtr. Genellikle,
Osmanllarn cizye miktar er'f lnn altnda olmutur.

26 Bkz. H. nalck, "ift-hane sistemi", Osmanl Imparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 87-
1 99.
322 H a l i l na l c k

Yl Cizye

1489 40-70

25-28
1500
(Anadolu)
50
1541
(Macaristan)
66
1574
(Macaristan)
140
1595-1603
(Genel)

Dolarnda eitli gm paralann varl dolaysyla bu dnemde


devlet cizye demelerinde yalnz alhn para kabul edeceini ilan ehni
tir. Zaten cizye demelerinde yalnz para kabul edeceini ilan etmitir.
Zaten cizye demek iin nakit para bulmakta byk glk iinde olan
kyller bu yeni emir karsnda daha da kt bir duruma dmtr,
akna dnmtr.
Vergi toplayan sipahilerin kendi masraflan ve kitabet hizmetleri
iin aldklan para hemen hemen cizye miktannn 1 / 25' ine varmaktadr.
Bununla beraber vergi toplayanlar birok resimleri adet olarak kylye
yklemekteydiler. slamlamalann en nemli nedenlerinden biri kuku
suz cizye demekteki glklerdir. Devlet zoraki Mslmanlan ahriyan
adyla ayrt etmektedir.
Osmanl idaresi baz hallerde, cizye vergisinin cemaat tarafndan
kendi aralarnda toplanp belli bir miktar zerinden teslimi yntemini
uygulamtr. Buna maktU' us1l denmektedir. Baz ehirler ve adalarda
cizye toplanmas g olan hallerde hkmet o cemaatin papaz, kocaba!,
orbac veya kethda gibi ileri gelen bir mmessi1i ile belli bir miktar
zerinde cizye toplamak iin anlama yapar. Bu yntemin hem o cema
at hem de hkmet iin yararlan ortadadr. Hkmet bylece belli bir
gelirin denmesinden emin olur. Cemaat ise vergi toplayanlann kt
muamelesinden kurtulur. Bu yntemde cemaate doum veya dandan
gelmelerle katlanlann cizyesi hazinece kaydedilir. Maktu' usulne bal
cemaatler, cizyeden kamaya frsat verdii iin dardan bu ekilde kah
lanlar oktur. Balkanlar'da Hristiyan kyl iin zellikle ar bir durum,
A k a d e m i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 323

bir kyn veya camaatin cizyeden toptan sorumlu tutulmasdr. lm


veya kaaklar dolaysyla cizye verenlerin says azalsa dahi kyl def
terde kaydedilmi belli miktarda cizyeyi demek zorundadr. Bu da ogu
kez nfus bana cizyede tam bir artma sonucu verir. Fatih zamannda
kaaklarn cizyesinin yarsnn timar sahibi yarsnn kyller tarafn
dan denmesi yntemi uygulanmtr. Fakat sonradan bu sorumluluk
sadece cemaate yklenmitir. Hakszlk bazen kylnn yerini brakp
kamas, kyn harap olmas sonucunu verir. Bu duruma are olarak
idare u yntemi bulmutur. Her ylda bir cizye demesi gerekenler
saylr, bir deftere yazlr. O tarihte, lenlerin ve kaaklarn isimleri def
terden karlr. Eger fazla nfus varsa (nev-yafte) onlar deftere geirilir.
Yerinden ayrlm olanlarn cizyelerini toplamak iin de ayr bir rgt
kurulmutur: Yava denilen kaaklar takip ve cizyelerini toplamak iin
cizye tahsili bir mltezime satlr. Devlet gleri mltezime yardmcdr.
Cizye miktarndaki agrlama ve ktye kullanmlar zellikle daglk
blgelerde (Mora' da Manya ve Ama bolluk) geni Hristiyan halk tabaka
larnn zellikle 16. yzyl sonlarndan itibaren Osmanl rejimi aleyhine
dnmeleri sonucunu dourmutur. Cizyeden kurtulmak iin slamiyet' e
geme yeni dnemde Balkanlar'da kitle halinde slamamann balca
sebebi saylmtr.
Ba vergisiyle ilgili olarak ispeneden (ispence) de sz etmek ge
rekir. Srpa Jupanitsa'dan (Feodal beye Jupan'a denen aidat) geldigi
saptanan ispene, cizye deyen her Hristiyann demesi gereken ikinci
bir ba vergisi olarak erkenden yerlemi bir vergidir. Cizye, slami bir
vergi oldugu halde ispene Osmanllardan nce Balkanlar'da yaygn
bir ba vergisidir. Osmanl Devleti bu rff vergiyi yerinde brakm ve
sipahi timarna dahil etmitir. spene, daima nakit olarak 25 aka ora
nyla denir. Byk bir ihtimalle Osmanllarn bu vergiyi kabul ettikleri
tarihte, eski Roma-Bizans dneminden beri sregelen bir altn ba vergisi
25 gm aka karlgyd. Hazineye ait has topraklarnda ispene cizye
ile beraber hazine iin toplanrd. Vakflarda ispene vakf gelirleri ara
sna katlmtr. spene, Macaristan' da kapu resmi adyla Osmanl vergi
sistemine girmitir. speneyi, devlet 1540'larda Dogu Anadolu'da bir
Osman! resim olarak da uygulamtr. Aslnda hem cizye hem ispene,
ba vergisinin ifte alnmas demektir. Oysa Osmanllar ayn verginin iki
defa denmesini prensip kabul etmilerdir. spene konusunda bu prensip
uygulanmamtr. Belki de bu, yerli halkn ispeneyi uzun zamandan
beri demeye alm olmalar ve Osmanl hazinesinin de bu byk gelir
kaynagn kaybetmek istememeleriyle aklanabilir. Unutmayalm ki,
324 Halil nalck

Osmanldar mali zorunluluk altnda genel vergilere katma olarak avarz


salmalar yaparlard.27

Genel Olarak KylIDerden Alnan Vergiler


Ortadou imparatorluklannda vergileme, genel ekonomi zerinde
kesin bir etki yapt gibi, ayn zamanda krsal kesimdeki toplumun
sosyal-ekonomik statsnn de temelini belirlemitir. Kylden alnan
vergiler, kanunlarda ve tahrfr defterlerinde temel kategoride toplan
mtr. En bata, kyl ailesinin toprak tasarrufunu ekonomik ve sosyal
statsn ift resmi sistemi belirler. Sistemde ift resmiyle beraber benndk,
mcerred, kara, caba, bive resimleri vergi mkellefinin imkanlanna gre
belirlenmi vergi nisbetlerini gsterir. ifthane sistemine bal vergHeme
yntemi zerinde unu eklemek gerekir ki, ift-resmi ve balantlar
slami deil, tamamyla rfi vergilerdir. Bizans-Roma vergi sisteminin
devamndan ibarettir.2s Osmanlca deyimiyle rsum-i rftyye denilen
bu resimler esasen birtakm feodal hizmetler karldr. ift-resmi
genellikle sipahi timarlarna braklmtr ve sipahinin balca nakit
gelirini oluturur. Vergilerin sralanmasnda ikinci sray aar oluturur.
Aar tam bir slami er'i vergi olup hukuk ad altnda anlr. Osmanllar,
aarda slam kurallar yannda zamanla yerlemi birtakm deiiklikleri
srdrmlerdir.
Osmanldar aar eriatn tespit ettii gibi hububattan alnan onda bir
yerine genellikle sekizde bir orannda uygulamlardr. Nedeni, Osman
llardan nceki slam devletlerinde beylerin hayvanlar iin hubfibattan
zekat nispetinde krkta bir alnan rndr. Genelde seferdeki beylere
tahsis edilmi saylr. Bu katma deer vergiye salarlk, saldriye ad ile
Osmanl ncesi slam devletlerinde rastlamaktayz.
16. yzyln ilk yarsnda slami onda bir aar nispeti, hkmeti
kayglandran temel bir tartma konusu olmu grnmektedir. ey
hlislam Ebussufid Efendi'nin toprak ve vergiler zerine verdii nl
fetvalarnda ifade edildii gibi, kyl aar 1 / 8 deil, er'f / o olarak
demeye yeltenmillerdir. Bu takdirde sipahilerin ve devlet gelirlerinin
1 / 5 azalmas tehlikesini dourabilirdi. Buna kar eyhlislam de-

27 Avariz iin bkz. MEB isldm Ansiklopedisi. (.L. Barkan).


28 Bkz. H. nakk. "The Problem of the Relationship between. Byzantime and Ottoman Tax:ation:'
Aklen XI. Internationalen Byzantinisten Kongresses. Mnich. H. Inalck, Ky, Kyl, imparator
luk". V. Milletleraras Trkiye Sosyal ve ktisat Kongresi, Ankara: TTK, 990.
A ka de m i k D e rs N o t l a r ( 1 938 1 98 6 ) 325

nen rn vergisinin gerekte g yoluyla fethedilmi memleketlerde


uygulanan hamc vergisi olduunu, haracn ise 1 / 5' ten yarya kadar
alnabileceini ileri srerek mevcut gelenee er'l bir dayanak bulmu
tur. Osmanl vilayetlerinin, zellikle Bab Anadolu ve Balkanlar'n gaza,
silah kuvvetiyle fethedilmi lkeler olduu gereine dayanm ve 1 / 8
aarn aslnda gerektiinden aa oranda dendiini ileri srmtr.
Gerekten de 16. yzyln ikinci yarsnda fethedilen lkelerde genellikle
aArda, Ebussuud'un yapt tefsire gre aar bete bir alnmtr. Fakat
daha nce fethedilmi topraklarda eskisi gibi 1 / 8 oran saklanmtr.
Aar, slAmi prensibe uygun olarak toprak rnlerinden aynen rn
olarak (zel deyimi ile
'ayn) alnrd. Kyl sipahiye ait pay ambarna
kadar tamak yahut oradan satlmak zere en yakn tahl pazarna kadar
ulatrmak zorundayd. Bu bir kanundu. nk timarl sipahi seferde
btn masraflarn kendisi demek zorunda olan rn paraya evir
mek zorundayd.
rn ' azami karla satmak iin uzak bir pazara veya bir ehre
tamak sipahinin lehine olduundan sipahi kyly zorlard. Kanun
yapc, buna kar en yakn pazar koulunu zellikle belirtmitir. Kyly
AAr toplamnda zora koyan hususlardan biri de, aArn sipahi tarafndan
harman yerinde zamannda ahnmasdr. SipAhi gelmeyince kyl rn
ambara tayamaz. Harman yerinde kalan rn yamur vb. semavi afetler
sonucu zarar grebilir, onun iin kanun yapc sipahi gelmedii zaman,
kylnn tank karsnda aAr yndan ayrmasma izin vermitir. rn
harman yerinde sekiz eec (yn) halinde kyl tarafndan ayrlr, sipahi
bu cederden istediini kendi pay olarak seer. ok defa sipahiler, AAr
kendileri gidip alacak yerde bir vekiline veya satt adama aldrabilir.
Byk timar ve zeametler iin iltizam yntemi kullanlm, mltezimin
araya girmesi kyl iin birtakm yeni glkler ortaya karmtr. Bu
nun yannda padiah, vezir, bey haslar yahut sarayllara pamaklk adyla
balanan toprak geliri, emeklilere verilen arpalk1arda, AAr, mukataa
sistemiyle toplanrd: bir vekil, emin veya kethda yahut mltezim eliyle
toplanr, paraya evrilir ve para sahibine gnderilirdi.
Aarn toplanmasnda kyl, genellikle bir arac karsnda bu
lunmaktadr ve araclar birok kt kullanmlara sapmakta tereddt
etmezler, kendileri iin de bir pay karmaya alrlard. Balca ikayet
konularndan biri de efendilerine ait aar toplamak iin ky ky dolaan
voyvodalarn, subalarn veya kethdalarn kalabalk maiyetleriyle
326 Ha l i l n a l c k

kylden yiyecek ve yem istemeleridir. Osmanl arivleri, buna ait pek


ok ikayetle doludur.
Bir dier kt kullanm, sipahinin kylden aar karl rn
yerine nakit istemesidir. Sipahiler, bunu zellikle rn paraya evirmek
g olduu hallerde yahut rnn pazarda fiyatnn dmesi durumunda
uygularlard. Kyl, bu durumda iki trl zarara girmekteydi. Birincisi,
rn para evirmek ykn alma zorunluluu, ikincisi fiyat dleri
karsnda sipahiye yksek fiyattan deme yapma zorunda olmasdr.
Baka bir yntem kesim usuldr. Kesim, aarn rn olarak alnmasnda
glk olan ba ve bahe rnlerinden uygulanrd. Kesim rn kar
l her yl belli bir miktarda para denmesidir. Sipahiler ayn yntemi
hububat iin de isterlerdi. Kanun yapc, bunu yasaklamtr. Sipahiler
pazarda hububat fiyatlarnn dt zamanlarda rn karl para
isterler fiyatlar ykseldii zamanda ise rn almakta direnirlerdi. Kanun
yapc, kyly korumak iin, kurak geen yllarda rnden yalnz to
hum alnabildii yllarda sipahinin r istemesini yasaklamtr. Bunun
gibi, kylnn kendi yiyecei iin yetitirdii ba, bahe ve sebzevattan
r almasna izin verilmemitir. Emek harcayarak yetitirilen otluk ve
yemlerden aar alnr, fakat gelenbe braklm tarlada kendiliinden
yetien ottan alnmaz.
Osmanl idaresi pamuk, mercimek ve susam gibi fazla emek isteyen
rnlerde, kyly koruyarak onda bir kuraln koymutur. Bu nispet
baz rnlerde onbete bire kadar iner.
BaL, balk slam hukukunda toprak rnleri arasnda sayld iin
aara tabidir. Fakat iki taraf iin de kolaylk olmak zere belli bir l ze
rinden nakd bir resim denmesi usul yaygn ekilde kullanlmaktadr.
nc kategori kyl vergileri, ounluu slam olmayan rfi
vergilerden oluur ve rsum ad altnda anlr.
Timarlar, 16. yzylda gelir-gider bilanolarnda genel devlet gelirle
rinden eyaletlerde dorudan doruya timar, zeamet ve has olarak tevcih
edilen vergilerdir. Bunlar yukarda saydmz gelir-gider kategorisinden
farkl deildir. Ancak, toplama ynteminde farkldr. Grevlilere ayrlm
olan timar, zeamet ve haslar grevlinin maa olarak tahsis yaplr ve
grevli tarafndan dorudan doruya toplanr. Osmanl genel gelir-gider
bilanolarnda, btelerinde sipahilerin timar, zeamet, vzera ve mera
hass olarak ayrlan gelirlerin toplam tm gelirlerin yars kadardr. Buna
kar, havass- hmayun olarak belirlenen gelir kaynaklar ise dorudan
doruya devletin merkez hazinesi iin toplanr.
A kade m i k Ders N o t l a r (1 938 - 1 986) 327

Devlet Hazinesi (Btesi)


Klasik slam dneminde Ebu Yusuf ve Yahya Bin Adem gibi fakihlere
gre bir kylnn gelirinin te biri, alnabilecek en yksek vergidir.
br te biri ekim yapmak iin gerekli giderlere aittir. teki te biri
de, kylnn ve ailesinin geimine ayrlmaldr. Biz Osmanl kylsnn
gelir-gider hesaplarm aada incelerken bu noktaya dneceiz.
Bize kadar gelen Osmanl btelerinin en eskisi 1475 tarihli bir
Ceneviz kaynanda bulunmaktadr.29 Bundan nce Chalcocondyle'in
aktard bte, rakamlarna bakarsak 1575 tarihli bir Osmanl kayna
ndan alnd aka grlen ayrntl bir btedir. Osmanllarda bte
dediimiz listeler, aslnda gelir ve giderin dengelenmesini ngren ve
daha ziyade i hazine iin aktarma olanam hedefleyen bilanolardan
ibarettir.30 Gerekte, Osmanllardan nceki Yakndou devletlerinde,
biri i hazine teki d hazine olmak zere iki hazine vard. Esas hazine
saylan ve dorudan doruya hkmdarn kontrol altnda olan hazine
i hazinedir. D hazine veziriazam ve defterdarn kontrol altnda cari
(her gn grlen) devlet hazinesidir. Her yl Msr' dan gelen hazine,
ganimetler ve msadereler dnda, devletin tm gelirleri d hazinede
toplanr ve cari masraflar bu gelirlerden karlanr. Mali yl sonunda arta
kalan fazla i hazineye konur.
Nitelii dolaysyla i hazinede kymetli madenIerden baka m
cevherat, kymetli kumalar, altn, gm kap kaak saklanr. hazine
yahut teki adyla harem-i hmayun hazinesinden, d hazinede ak
olduu zamanlar bor demesi yaplr. Alnan tutar iin veziriazam sul
tana yazl bir belge verir. Verilen mebla sonradan d hazine tarafndan
denmelidir. Bylece, i hazine cari devlet hazinesi iin bir eit merkez
bankas durumundadr. Devlet maliyesinin iyi durumu, d hazinede
bir art gerekletirmektedir.
Szn ettiimiz gelir-gider muhasebesi, imparatorlukta vergi
kaynaklarnn ve ekonominin durumunu yanstan gvenilir bir gs
terge saylabilir. 1433-1522 dneminde Osmanl Devleti'nin tm geliri,
Venedikli gzlemciler tarafndan 3.000.000 altn duka olarak tahmin
edilmitir. Andrea Gritti'nin 1503 yl iin verdii 5.000.000 altn duka,
merkez hazinesi dnda eyaletlerde timar olarak datlm olan gelirleri

29 F. Babinger, Die Aufteichnungen des Genuesen locopo de Promontoriode Campis ber den Os
manenstaat um 1475, Munich, 1957.
30 O. L. Barkan, "Osmanl mparatorluu Btelerine Dair Notlar; IMF, XV, 239-329
328 H a li l n a l c k

de iine alm olmaldr. i . Selim dneminde Dou Anadolu v e Arap


topraklarnn imparatorlua katlmasndan sonra merkezi hazinenin
rum geliri 4.500.000 altn dukaya ve 1527-1603 dneminde ise 7-8.000.000
dukaya ykselmitir. Venedik kaynakl tahminleri her ne kadar Osmanl
kaynaklarndan gelmekte ise de (Venediklilerin katiplere rvet vererek
Osmanl divanndan belgelerin kopyalarn elde ettiklerine dair bilgi
vardr) rakamlarda byk farklar vardr. Listede grlecei gibi Kanuni
Sultan Sleyman dnemine ait 12 hatta 1 5.000.000 altn dukal bteler,
kukusuz timar gelirlerini de iine alan tam rakamlardr. Venedikli gz
lemcilerden bazlar, mesela Zeno (1524-1330), Barbarigo (1528) ve Donini
(1561) ayn zamanda rum gider miktarlarn da vermektedirler. Buna gre,
1 524-1561 dneminde Osmanl bteleri daima fazlayla kapanmaktadr.
Bize kadar gelebilen resmi Osmanl bteleri arasnda 1 527-1528
mali ylna ait bte kapsaml olanlar arasndadr. Bu mali yl 21 Mart
1 527'den 20 Mart 1 528'e kadar gider.3!

42.290.000
Rumili
(ispene dahil)
Anadolu ve Krm 3.760.000
Toplam 46.050.000

Tabloda grdmz be blgeden gelen tm gelir 160.704.000 ak


adr. Msr btesi ayr bir yapdadr. Msr' dan gelen gelir, 116.538.994
akaya vardna gre merkezi hazine ve saray hazinesinde biriken
yllk rum gelir yaklak 5.000.000 altn dukaya varmaktadr. Bu rakama
timar gelirleri dahil deildir. Tm gelir 477.000.000 akaya kar. zel
kiilerce ynetilen vakflar ve mlklerin geliri 60.000.000 aka olarak he
saplanmtr.32 zetlemek gerekirse, devletin btn gelirleri 537.000.000
akaya yahut 9.600.000 altn dukaya ykselmektedir. Bu rakam, genel
olarak stanbul' a gelen Venedik balyozlarnn verdii esas rakamlar
dorulamaktadr.
1566' da diri hazinede 8.000.000 altn bulunduunu kabul eden
Lybyer'e gre bu miktar 1613'teki rayice gre hemen hemen 70.000.000
Amerikan dolarna karlktr. Altnn o zaman satn alma gcnn yk-

31 Bkz. . L. Barkan. "Osmanl Bteleri. 1. o. ktisat Fakltesi Mecmuas; XVII. 1 93-347. H.


nalck. Osmal1ll lmparatorlumul1 Ekol1omik ve Sosyal Tarihi r, Istanbul: EREN 2000. 7- 1 3 1 .
3 2 . L. Barkan. Iktisat Fakltesi Mecmuas, 277.
A kadem i k D e r s N o t l a r ( 1 93 8 - 1 98 6 ) 329

seldii de hesap edilse de Lybyer'e gre bu kadar geni bir imparatorluk


iin bu kadarlk bir bte byk saylmaz. Hi kukusuz timar ve vakf
gelirleri de eklense Osmanl Devleti'nin gelir ve giderlerinin ok kstl
olduu kabul edilmelidir.33
Bu gelirlerin blgelere gre kaynaklar incelenirse, o tarihte
198.000.000 aka ile Rumeli bata gelir. Bu tarihte Rumeli eyaleti Hr
vatistan, Kuzey Bosna ve Dalmaya hari Tuna ve Sava rmaklarnn
gneyindeki btn Balkan yarmadasn ve Krm gney kylarn iine
alr. 1 87.000.000 aka gelirle Msr ve Suriye ikinci srada yer almaktadr.
Anadolu ise 152.000.000 aka ile ncdr.
24 Temmuz 1 599 ve 12 Haziran 1600 tarihleri arasna den H. 1008
mali ylnda Yemen eyaletinin tm gelirleri yaklak 400.000 altna, gider
leri ise yaklak 561 .000 altna varmakta olup ak 161 .000 altn sikkedir.
Eyaletin balca gelir kaynaklar toprak gelirleri (tm gelirin %49'u),
hayvan, pazar resimleri ve limanlardaki gmrklerden gelen mukata
alar yaklak %34' bulmaktadr. Bu son kalemde de pazar bacIarl %5,
limanlarda alnan resimler %29'dur. eitli gelirler arasnda altn para ile
mau gm para deiiminden elde edilen kar yksek miktardadr.

Pike, Rvet ve Memuriyetlerin Sablmas


1596 tarihli raporunda Venedik Balyozu Ma1ipiero yksek memu
riyetlerin ancak byk paralar denmek suretiyle elde edildiini syler,
Malipiero Koi Bey gibi Osmanl cdyiha yazlarnn rvetten ikayet
ederken ne demek istediklerini de aklamaktadr. Malipiero'ya gre,
veziriazamlk iin 80.000, defterdarlk iin 40 veya 50.000 altn demek
gerekmektedir. Memuriyete geen kii kendisi de teki byk memu
riyetleri onaylarken, byk rvetler kabul etmektedir. Bylece, btn
byk memurlar bu rvet girdabna kaplmlardr. Memuriyette rvet
alma o kadar yaygnlam bir yntemdir ki, Evliya elebi bir kadnn
geliri iin, biri rvetli teki rvetsiz olarak daima iki rakam vermektedir.
Dorudan doruya halkla temas olan memurlar da dedikleri
rveti karmak iin vergi verenden, her trl arac kullanarak, fazladan
para toplamaya alrlar. Bu gibi rvetler ou zaman ma/et (geim
paras), hizmet akas, armagan gibi adlar alhnda alnr. Aslnda devlet,
halka bir hizmet eritiren memurun kendisi iin ufak bir hizmet akas
almasn kabul etmi ve miktarn kanunla saptamhr. Kadlarn hizmet

33 Avrupa devlet bteleri iin bkz. Ayn dnemde; H. 1., An Economic and Social History, r, 82
330 Hal i l n a l c k

akas olarak halktan birok resimler topladn biliyoruz. Kanunla


resmen kabul edilen bu hizmet akas kad ve yanndaki hizmetliler
tarafndan sorumsuzca ktye kullanhrd. Halkn genel ikayetini e
ken bu haL, en eski Anonim Tevarih-i Al-i Os man da (yazl 1490'larda)
'

yanksn bulmutur. Orada anlatlan bir hikaye bu bakmdan ilgintir


ve kukusuz bir tarihi durumu yanstmaktadr. Yldrm Bayezid szde,
ktye kullanmlardan dolay btn kadlarn toplatlmasn ve hepsi
nin bir eve konup yaklmasn emretmi. Halk kaynandaki bu hikaye
halkn kad rvetinden ne kadar ac bir tepki gsterdiini anlatmakta
dr. Hikayeye gre o zaman andarl Ali Paa'nn tavsiyesiyle alnacak
resimler zerinde bir kanun dzenlenmitir. Buna gre mahkemede
miras bltrlmesinde binde yirmi, resmi kopyalardan (hccet) yaz
bana iki aka alnmas kararlatrlmtr. Fatih zamannda yeniden bu
hususta bir kanun karldn biliyoruz.
Kadlarn teftiine ait daha sonraki bir vesika halkn ve devletin bu
husustaki duyarlln gstermesi bakmndan ilgintir. Hizmet akas,
bahi, pike, destbus adet olarak kanun yapc tarafndan tannm du
rumlar olduu halde, belirlenen miktardan fazla almaya kalkmak kabul
edilmi ve cezalandrlmas hakl grlmtr. Bununla beraber bahi ve
hizmet akas, Osmanl toplumu ve benzeri geleneksel toplumlarda, normal
adetlerdir. Bu toplumlardaki anlayta, devlet gc veya devlet hizmeti,
servet reten bir kaynaktr. te yandan Osmanl Devleti'nde memurlarn
ald kiisel hizmet akalarnn zamanla devlet hazinesine ait resimler
haline getirildiini biliyoruz. Bunun benzeri durumlar, Avrupa' daki
patrimonyal monarilerde de tamamyla normal saylmtr. Padiah
kendisi pke ad altnda rvete benzer hediyeler kabul etmektedir.34
Bu, aslnda yukarda belirttiimiz anlayn tabii bir sonucudur. Pke
tannan bir ayrcalk karl hkmdara verilen bir hediyedir. Eski
Mezopotomya ve ran imparatorluklarndan beri vassallarn, tebaann
hediye sunmas tabilik bann bir simgesi saylmtr. Hediye sunan
kimse, bununla hkmdara olan saygsn, balln ifade etmektedir.
O kadar ki, Osmanllarda her durum iin ne kadar pke verilecei ka
nunla saptanmtr.

34 Ortodoks ruhbann tayininde pike adyla tespit edilen para iin bkz. H. nalck, "The Status of
the Greek Orthodox Patriarch under the Ottomans Essays in Ottornan History, stanbul: Eren,
998, 95-223.
Eyalet Bteleri
Anadolu ve Rumeli' de imparatorluun ilk ekirdek blgesi ya
nnda sonradan fethedilmi eyaletlerde Osmanllar genellikle zerk bir
mali ynetim kurmulardr. Bu eyaletler Arap eyaletlerinden baka 16.
yzylda fethedilmi Kbrs ve Macaristan blgeleridir. Mali zerklikten
yararlanan eyaletlerde eyaletin btn gelirleri bir hazinede toplanr,
tm eyalet masraflar bu hazineden karlanr ve sonuta kalan fazlalk
irsaliye ad altnda stanbul' daki merkezi hazineye gnderilir. Eyalet
btesinin idaresi oradaki eyalet defterdarnn ynetiminde olup bey
lerbeyinin idaresi genel gzetim sorumluluu vardr. Bununla beraber
merkezdeki ba defterdar, eyalet defterdarlar yoluyla zerk eyaletin
mali ilerini yakndan kontrol eder ve her mali yl sonunda ayrntl bir
muhasebe ister. Baka deyile, mali zerklik, gerek bir zerklii sa
lamaz. Bununla beraber Msr, Yemen, Badad ve Budin gibi uzak snr
eyaletlerinde mali zerklik beylerbeyine, teki beylerbeylerine bakarak
daha geni hareket serbestlii salamaktadr. Bu uzak hudut blgele
rinde olaanst hallerde beylerbeyine merkezi hkmete danmaya
hacet kalmadan karar verme olanan salamaktadr. Baka deyile bu
zerklik corafi ve idari koullarn zorlad bir durumdur. Snr eyalet
Ierindeki beylerbeyleri, genellikle vezir rtbesinde en yksek mertebede
beylerbeyleri saylrlar ve bunalml zamanlarda komu beylerbeyiler
zerinde otorite sahibidirIer. Mesela biz Msr beylerbeyinin sonralar
fethedilen Yemen, Habe ve Hind denizindeki gelimelerden sorumlu
olduunu ve olduka bamsz kararlar aldn biliyoruz. Bunun gibi
Badat beylerbeyi de Basra, Lahza beylerbeyliklerine ait ileri kontrolleri
altnda tutarlar. Geni yetkili beylerbeyleri arasnda Cezayir-i Bahri Sefid
beylerbeyi unvann tayan kapudan-i deryay da saymak gerekir. Ege
adalarndan baka kuzey Afrika' daki Tunus, Cezayir ve Trablusgarb
eyaletleri onun emri altndadr.35
Kalan 70.000.000 aka fazlalk 1 .200.000 altn dukadr. Yukardaki
listede grlen toprak vergilerinin en byk ksm Aa Msr'dan elde
edilir. Pamuk, pirin, eker kam gibi toprak mahsul zerinden alnan
vergilerin bir ksm rn halinde dorudan doruya devlet ambarlarna
teslim olunur. 1 670'te bu ekilde 421 .514 arpa buday toplanmtr (bir
ardap yaklak 90 litre karldr).

35 zerk eyaletlerden Msr eyaletinin gelir kaynaklar iin bkz. H. 1.. An Economic and Social
History. I. 84-87.
332 Ha l i l n a l c k

Msr ' da belli bal gmrk evleri Yemen, Arabistan ve Uzak


Dou'yla ticaretin transit merkezi olan Svey'tedir. Bu blgelerle Ka
hire arasndaki ticaret mallan Svey'ten geer. Msr'n btn yllk
gmrk gelirlerinin toplam 16.320.000 paraya ulamtr. 1595-1596 mali
ylnda eitli kaynaklardan gelen mukarrer gelirler 1595'te 1 .200.000 pa
raya ykselmitir. Bu miktar 1671-72 mali ylnda 17.000.000' a varmtr.
Gayn mukarrer gelirler arasnda Nil nehri zerinde devlete ait gemilerin
kirasndan gelen gelir 1595-1596 mali ylnda 760.000 para tutmutur.
zetle merkezi hazinenin Msr' dan istedii gelir 1 595-96 mali
ylnda 69.000.000, 1671-72 mali ylnda 95.000.000 paradr. Aka olarak
bu rakam birincisi 82.800.000 ikincisi 114.000.000 akadr.
Msr' da belli bal giderlere gelince, bata askeri kumandanlara,
ynetimin bandakilere, ulemaya ve ulufeli askere ve emeklilere veri
len ulufeyi saymak gerekir. Bu giderlerin toplam 1595-96 mali ylnda
31.600.000 para, 1671-72 mali ylnda 56.400.000 paradr. Bunun yann
da Eski Kahire'de bulunan devlet ambanndan rn halinde yaplm
teslimat eklemek gerekir. Fetihten sonra gelir Osmanl sultanna ba
Ilklann sunan Memluk emirleri ynetirnde nemli mevkilere getiril
milerdir ve maa olarak gelirden nemli bir pay almaktadrlar. Dier
giderlere gelince, bunlar vergi toplayanlara denen cretler kamu ileri,
zellikle Nil nehri kanallar ve su tesisleri yahut da kamu binalannn
onanlmas iin harcanan paralardr. Maalara kyaslanrsa bu fasl kk
bir miktara vanr.
Msr hazinesinin karlamak zorunda olduu balca gider yerlerin
den biri, Mekke ve Medine'ye gnderilen yardm ve yllk hac iin yaplan
giderlerdir. Toplam olarak bu giderler 1 595-96 mali ylnda 4.300.000
paraya, 1671-72 mali ylnda 9.500.000 paraya varmtr. Msr' da Mekke
ve Medine iin yaplm vakflar bu ehirler iin ek olarak 3.300.000 para
nakit ve 172.583 ardab buday salamtr. Bir hesaba gre Hicaz'a yaplan
yllk yardmlarn tm 300'den 385.000 altn sikkeye varmaktadr 16.
yzyln sonlanna doru. Venedik balyozu Tiepolo'ya gre Msr'daki
devlet ambarlanna teslim edilen buday, arpa ve fasulye ylda 1 .200.000
altn dukaya karlktr. Bu erzak, Msr'daki Osmanl askerine dat
lr yahut Msr'a ve stanbul'a gnderilir. Donanmalan iin Msr ve
Suriye'nin savunulmasna yaplan giderler, yu kandaki hesaplara dahil
deildir. Donanma personeli ve skenderiye' de stlenmi donanma
iin gemi yapmna skenderiye, Dimya ve Svey'te stlenmi filolara
A ka de m i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 333

gemi yapm iin ve bu filolarda hizmet gren askerlerin timar olarak


sultann merkez hazinesi iin ayrlm gelirlerin nemli bir ksm tahsis
edilmitir, yalruzca kaptanlarn ald maalar 1 .800.000 paraya ular.
Msr'n zengin kaynaklar ve gerekletirilen fazla gelir, imparator
luk savunmas iin harcanan parann olduka nemli bir ksmn karlar.
mparatorluun Hind Okyanusu'ndaki faaliyetlerinden sorumlu olan
Msr beylerbeyi, Yemen eyaletine Msr btesinden yardmda bulunur.
1 573'te isyanlar dolaysyla askerin maaru deyemeyen Yemen valisi,
sultann emriyle Msr hazinesinden 50.000 altn yardm almtr.
Msr eyaletinde maalar ve teki masraflar karlandktan sonra
stanbul'da merkez hazinesine her yl 500.000 altn duka gnderilmesi
adettir.

Osmanl Askeri stnlk Nedenleri


Osmanl beyliinin kuruluu ve bir imparatorluk halinde geliimi,
balca Osmanl sultanlarnn rakip devletler karsnda stn bir askeri
gce sahip olmas ve onu gelitirmesi sayesinde olmutur. zetle, Bi
zans ve Balkan devletleri karsnda Osmanllar, Trkmen gazilerinde
cretsiz, ganimetle yetinen ve savaa gnll katlan saysz bir askeri
g bulmulardr. Hristiyan devletler bu dnemde iki eit askeri gce
dayanmak zorundaydlar: Proniya, yani timar alan askeri sruf bu a
da vilayetlerde feodal toprak beyi olarak yerlemi, gerek sava lk
niteliklerini kaybetmi bir feodal sruf oluturmaktayd. Onun yarunda
ikinci kuvvet, stratiyotlar, slav voynuklar kyl askerlerdi. Bir iftlik toprak
zerinde tarmla uraan ve sava zaman arldnda ilerinden birini
orduya gnderen bir eit miJis askeri durumdaydlar. Ortaada kat
yay denilen uzun menzilli "katl yaylaryta tannm Trkmen gazileri
ganimet ve toprak iin cann ortaya koyan etin savalard. Ganimet
aknarna giden bu Trkmenler kzlbrkleriyle reayadan ayrlrd. Bu
alev Trkmenleri sonralar kzlba adyla arulacaklardr. Bizans ve teki
Hristiyan devletler, Osman'n bu Trkmen savalarna kar koymak
iin ancak Katalanlar, Alanlar gibi profesyonel cretli askeri kumpanya
lara gvenebilirlerdi. 14. yzylda yaIruz Balkanlar'da deil, Avrupa'nn
kalan ksmnda da gerek askerler, devletlerin kulland gerek ordular,
sava sanat yapan bu cretli kumpanyalardan ibaretti. Fakir genleri
rgtleyerek zamann hkmdarlarna cretle hizmete giden bu askeri
kumpanyalardan Bizans, Roger 'in spanyol-Katalan kumpanyasn
334 Ha l i l n a l c k

1303-1304'te kiralam, fakat istedikleri para bulunamadndan, kum


panya Trkmenlere kar savaacak yerde dnp Bizans topraklarn
yamalamaya balam, 1305-1311 'de Trkmen gruplarla i birlii yap
mlardr. Bizans ve teki Hristiyan devletler Rodos valyeleri, o za
manlar en iyi sava olarak bilinen Trkmen cretli askerlerini hizmete
almaya balamlardr. Bu Trklerden bir ksm o topraklarda yerleerek
Hristiyanlam, Turkopuloi adyla bu devletlerin esas askeri glerini
oluturmulardr. Devletler iin en nemli sorun, cretli profesyonel
kumpanyalar iin para bulmakh. Buna kar ganimet vaadiyle Osmanllar
para demeden istedikleri kadar Trkmen askerini kumandalar altna
almaktaydlar. te bu askeri avantaj, Osmanl beylerinin Hristiyan dev
letlere kar zafer ve fetih baarlarn aklayan en nemli faktrlerden
biridir (Kantakuzenos hatratnda zellikle, bu gerei belirtir).

Yayalar
Beylikler tarihine ait gvenilir bir kaynamz, Enverf'nin
Dsturname' si beyliklerdeki Trkmen savalarnn rgtlendii hakkn
da ak bilgi salamaktadr. zmir' de Umur Gazi, gaza seferlerine karken
Trkmenlere haber saIrnakta, kendini profesyonel sava mesleine vermi
kzl-brkli Trkmenler onun gemilerine sava olarak girmekteydiler.
Bu savalar Ege Adalar ve Balkanlar'a gaza ve ganimet aknar ya
parak geinmekteydiler.36 Osman Gazi ve Orhan Gazi zamanlarndaki
ilk Osmanl askerinin de bu biim kzlbrkli Trkmen gazileri tipinde
olduklarna kuku yoktur. Osman Gazi'nin 1302 Bapheus (Koyunhisar) da
Bizans ordusuna kar yaya ve atl askerinden sz edilmektedir. (Orhan
Gazi zamannda beyin kapsnda her zaman emrinde yaya ad altnda).
Onlar, ak-brkle kzlbrkli Trkmen gazilerden ayrlmaktaydlar.
lk Osmanl beyleri, sefere katlan Trkmen yaya gazilerine fethe
dilen, yerlerde ahalisi kam tarm topraklarn yaya-iftlikleri halinde
datmakta ve kendilerine vergi baklyla beraber devlet askerf
statsn kazandrmaktaydlar. Elimizde 15. yzyln ilk yarsna kadar
kan en eski yaya defterlerinde, yayalarn kylerde yaya ad altnda
ayrt edilmi bir veya birka aileden olutuunu grmekteyiz. Devletin
ilk dzenli ordusu olan yaya ordusu 15. yzyln balarna kadar padi
ahlarn seferlerinde, yenieri ordusuyla birlikte nemle anlan askerf

36 Umur Gi'nin aknar zerinde gvenilir nemli ada kaynak: Enveri. Dsturname. Yay. M.
Halil. Istanbul. 1928.
A k adem i k D e r s N o t l a r ( 1 938 1 98 6 ) 335

bir rgt durumundayd. Sultan emrinde ilk dzenli orduyu temsil


eden yayalarla sonradan kurulmu olan yenieri ordusu arasnda etin
bir rekabet ortaya kt. Yayalar, saltanat iin ehzadeler arasnda kan
savalarda daima kar tarafta yeralmaktaydlar. Trkmen aslndan bu
asker, nemini gittike kaybetmesi, Hristiyan ocuklardan ve esirlerden
ibaret olan yenierilere kar dmanl ve rekabeti kukusuz ayn za
manda etnik-sosyal bir atmayd. Bu kartl, Trklk duygularyla
yorumlamaya alanlar, yanlmaktaydlar. Bu iki sosyal grubun, devlet
iindeki i mcadelelerde nemli bir rol oynadna kuku yoktur. Yayalar,
aldklar harln uzak seferlere yetmedii yahut bal olduklar ocak
dald iin seferden sk sk kamay adet edinmilerdi, zaten yenieri
ler gibi profesyonel asker olmadklarndan sava niteliklerini zamanla
kaybetmilerdi. 15. yzylda onlara ulatrma ve tama hizmetleri gibi
geri hizmetler verilmeye balanm ve sonunda tekilat tamamyla kal
drlarak, ellerindeki iftlikler / raiyyet kyl iftlii halinde ellerinde
braklm yahut bakalarna devredilmitir. Yaya askerinin Trkmen
aslndan ilk dzenli asker olduuna 761-1360 tarihli Sleyman Paa vak
fiyesp7 tanklk etmektedir. Orada yayalar, yayabalar kumandas altnda
Gelibolu-Bolayr etrafnda iftliklerde yerlemi olarak bulmaktayz.

Aknelar
Aknelara gelince, uc beyleri kumandas altnda Trkmen sava
lar, ilkin Bolayr ve Gelibolu'da, 14. yzyl Rumeli fetihlerinde Karn
Ovas aknc rgt iinde sava ve ganimet faaliyetlerini srdrm
lerdir. Dobruea, Deli Orman, skp, Turhala ue'larnda bu akmalarn
ilk dnemde byk blmn Yrkler oluturmaktayd.38 Akne
grevini stlenmi Yrkler, defterlere kaydedilmekte ve belli bir uc
beyinin kumandas altnda sefere arldklar zaman beyin bayra
altnda hazr bulunmaktaydlar. Aknelar, devlet hazinesinden toprak
veya para almazlard. Balca gelirleri, aknarda aldklar ganimetten
ibaretti. Mihaloullar, Malkooullar, Paayiit ve Turahanbeyoullar,
Evronosoullar gibi byk uc beylerinin kumandas altnda 2.000-3.000
akna gruplar bulunmaktayd. Beylik irs olduundan aknalar beyle
rine nispetle Mihallu, Turahanlu, Evronoslu adlaryla anlmaktaydlar.

37 Sleyman Paa vakfiyesi metni 1. H Uzunarh tarafndan yaymlanmtr: Belleten 27/107


.

( 1 963). 37-443.
38 T. Gkbilgin. RurneliCle Yrkler, Tatarlar ve Evlad-; Ftltihtln, stanbul. 1 957.
336 Halil Inalck

Sonralar bu irsi uc beyleri kendilerine bagl aknclara yahut dogrudan


dogruya kendi maiyetlerinde bulunan askerlerine timar saglayarak
udarda adeta yar bagmsz irs hanedanlar durumuna gelmilerdir.39
Osmanl tarihinin ilk dneminde onlarn i blgede saltanat kavgalar
srasnda bir taraf yahut br taraf desteklemeleri ogunlukla sonucu
belirlemekteydi. Bunun en ak megini Fetret devrinde grmekteyiz.
elebi Mehmed ancak uc beylerini elde ettikten sonra saltanata rakipsiz
olarak sahip olabilmitir. elebi, sancak uc beylerini elde ettikten sonra
saltanata rakipsiz olarak sahip olabilmitir.

Ordu
Merkez veya eyalet btelerinde en byk payn asker ulufelerine
gittigini grdk. 1527-1528 mali yl btesine gre devlet gelirlerinin
balca gider yerleri yle saptanabilir:

1528 btesi
Osmanl ordusunun says, hangi askerden olutugtnu gster
mek zere ilkin Het Behit'teki listeyi inceleyelim. 1473'te Fatih Sultan
Mehmed'in, Uzun Hasan'a kar dzenledigi seferde topladg byk
ordudaki birlikleri gsteren bu listeye gre:

Yenieriler 12.000
pkulu Svarisi 7.500
Rumeli Timarl Sipahileri 40.000
Anadolu Timarl Sipahileri 24.000
Azebler 20.000
Toplam 103.500

1528 tarihli bir belgeye gre, devletin maal daimi ordusu says
87.000 olarak gsterilmitir. Bunun 37.000'ini eyalet timarl sipahileri,
50.000'ini stanbul' daki ulufeli asker oluturmaktadr. Timarl sipahi
ler, ayrca sefere yanlarnda masrafn stlendikleri yardma cebeller
getirmektedirler. . L. Barkan, 1528' de halktan toplanan bu cebellerin

39 Uc beyleri Fetret devrinde Bayezid oullarndan u veya bu elebi'yi destekleyerek bamsz


olmular, nemli rol oynamlardr: ayrntlar iin bkz. D. Kastritsis, The Som ofBayezid: Empire
Building and Represemtation in the Ottomon Civil War of /402-13. Leiden 2007.
A kade m i k Ders N o t l a r ( 1 938 1 98 6 ) 337

SO.OOO'e vardm kabul etmektedir. Ancak bu belgede azeb blklerine


yer verilmemitir.
1470 tarihli bir talyan kayna ve Ahsan-al-Tavarih muntazam kuv
vetlerin ancak 70.000' e vardm sylemilerdir. 70.000 yahut 100.000,
bugnk ordular gz nne almrsa, aslnda bu nemsiz bir rakam sayl
maz. Fakat o dnemde lojistik sorunlar dolaysyla 100.000 kiilik bir ordu
ok byk bir ordu olarak dnlmelidir. 100.000 kiiyi Macaristan'a,
ran'a veya Irak'a gtrmek, bu kalabaln ve hayvanlarn yiyecek ve
yemini salamak o dnem iin olaanst bir baar demektir.40 Byle
bir ordu iin Osmanl kaynaklan yer gtrmez asker deyimini kullamrlar.
Fatih, imparatorluunu bu orduyla kurmutur. Avrupal gzlemciler
Fatih'in ordusundaki disiplini hayranlkla kaydederler.

1528 Btesi'ne gre Ordu


1528' de eyaletlerdeki askerlere timar ve has olarak datlan gelir,
200.000.000 akaya, yani tm Osmanl btesinin %37'sine ulamakta
dr. Bu tarihte timar alan eyalet sipahileri iki ble ayrlmtr. Saylan
28.088' dir. Onun yamnda timar alp kalelerde muhafaza hizmetinde
bulunan hisarerleri blk 9.653 kiidir.
Timar ve has sahipleri tahsis edilen vergi ve resimleri srurland
rlm tim ar blgesindeki reayadan dorudan doruya toplarlar. Bu
vergilerin ortalama yaklak yansm nakit, br yarsn rn olarak
toplarlar. Sonu, 1528 ylnda kylnn nakit olarak timarllara dedii
para 100.000.000 aka civarndadr.
Timarl sipahilerle merkezdeki ulffeli (gndelik alan askerin) birlik
te tahsisat 265.000.000 aka, yani btn btenin yars demek olur. unu
da unutmamak gerekir ki, merkezdeki ulffeli asker ayrca her yl giyim
iin kuma alr, sultamn tahta geliinde bahi, seferlerde ve bayramlarda
bir ek deme ve tayin alrlar. Buna kar timarl sipahi seferde kendisinin,
ahrun ve uamn giderlerini tamamyla kendisi karlamak zorundadr.
Rumeli ve Anadolu eyaletlerinde toplam 129.000.000' a varan gelir,
28.000 ere datlmtr. 16. yzylda yeniden fethedilmi eyaletlerde
ise says 1 0.000'e varan timarllara datlan para toplam ancak 60-
70.000.000 civarndadr. Bu durum 16. yzylda devletin timarl sipahiler
yerine, modern sava teknolojisine daha iyi yamt veren ateli silahlarla

40 1 474 Bogdan Seferi'ne defterdar hizmetinde katlm olan J. M. Angiolello (Historia Turchesca,
Ursu, Bkre 1910) Osmanl lojistiini takdirle anlatmtr.
338 Ha l i l n a / c k

donatlm yenieri askerine nem ve arlk vermi olmasndan kaynak-


1anmaktadr. br yandan 16. yzylda fethedilen Arap memleketlerinin
ounda timar sistemi uygulanmtr.
Merkezdeki ulufeli asker: yenierilerden, alt sipahi blnden,
topu ve top arabaclarndan ve cebecilerden oluur. 1528' de saylar
24.146'ya varmtr. Bunlara denen ulufe ylda 65.880.000 akay yahut
btn devlet btesinin % 1 2'sini kapsar. nemli eyalet merkezlerinde ve
kalelerde, merkezden kapkulu arasndan gnderilen yenieri, topu ve
cebed gibi birlikleri unutmamak gerekir; Donanma personeli ise tm
23.017 kii olup gider 40.130.000 aka, yani tm btenin %7.04'n
oluturur.

Ulufe veya Timar Almayan Askeri Gruplar


Yaya, m sellem, yrk, tatar, cambaz, bazdar, voynuk, eflak, martolos,
aknelar, devletten ulufe veya timar almayan asker gruplann oluturur.
Bunlar, genellikle avarz (olaanst salma vergiler) vergilerinden affedil
mitir. Yayalar geimlerini, devlet tarafndan kendilerine verilen iftlii
ilernek suretiyle salarlar. Bu gruplardan her biri ocak sistemi denilen
zel bir birim altnda rgtlenmilerdir. ilk zamanlarda iftlikte 4 veya 5
aile bulunurken saylan sonraki dnemlerde artmtr. Birimde ekne
ad ile biri aktif askeri hizmete gider. Sefer nbeti gelen eknc, gider
lerini karlamak zere ocan askeri olmayan yelerinden, yamaklardan
20 ile 60 aka arasnda deien bir miktar para alr. Bu para, reayann
avarz vergisi karl saylmaktadr. Ocak yeleri, avarz dernezler.
Genellikle, yaya birimindekiler akrabadrlar. ocuklar, babalan yerine
eknc olurlar. Eski yaya defterlerine gre, yaya ocanda yaya ve ya
maklarna bir raiyyet iftlii (50-150 dnm) toprak verilmitir. Bu ocak
sistemi bu zellikleriyle Bizans imparatorluunda grdmz stratiot
denilen kyl askerlere benzer. Osmanllarn yaya ocak rgtn Bizans
rneine gre rgtledii ne srlebilir.

Trk Yaya ve Msellemler


Yardmc askeri gruplarn, kukusuz en nemlisi yayalar ve msellem
lerdir. Msellemler, atl olduundan vergi bakhklan daha oktur. J. M.
Angiolello, hatratnda, yayalan kyl piyade askeri olarak anlatr. Yayalar
kukusuz Osmanl Devleti'nin ilk rgtl askeridir ve youn ekilde Bat
Anadolu' da bulunur. ilkin onlar saylan 7.000 kyl hanesine varmak-
A k a d e m i k Ders Notlar ( 1 938 - 1 98 6 ) 339

ta, kyde bir veya birka imtiyazl hane (aile) olarak rastlanmaktadr.
Yayalarn Osman Gazi'nin askeri olan kzlbrkl Trkmen aknelarnn
yeniden rgtlenmesiyle ortaya ktgn biliyoruz.41 Orhan Gazi'nin
1357' de len ogu Sleyman Paa iin H. 760-1359 tarihli vakfiyesinde42
Gelibolu etrafnda yayalarn Sleyman Paa yannda Rumeli ftuha
tnda hizmet gren balca asker oldugu meydana kmaktadr. Yaya
ve msellem gruplarnn Trkmen yurdu haline gelen Bat Anadolu'da
merkeznemesi de kayda deger 15. yzyln ortalarnda Teke saneagnda
361 ba msellem ve 1 72 msellem kaydedilmitir. Bunlarn yamaklar
ise 3.763'e varmaktadr. unu da belirtmek gerekir ki, 15. yzylda bu
oku ve msellemler teki yardma askeri gruplar gibi silahlaryla (ok
atelar) savaa aktif olarak katlan askerlerdi. 16. yzylda Avrupa askeri
karsnda nlemleri azald, geri hizmetler verildi.
Sonradan yenieri oeag kurulunca (1363?) bu imtiyazl padiah
kullar ile devletin esas ordusunu tekil etmi olan yaya ve msellemler
arasnda yzyllar sren bir rekabet ve ekime yaanm ve Osmanl ta
rihinde tank oldugumuz bunalm dnemlerinde nemli olaylarn nedeni
olmutur. Mesela II. Murad ve II. Bayezid'in yapmak zorunda kaldklar
saltanat mcadelelerinde yenieriler ve kullar payitahttaki sultann ya
nnda yer aldklar halde onlarn rakipleri Trk ashndan yaya ve azeb
askerine dayanmlardr. Anonim kroniklere gre 1389 Kosova Meydan
Sava'nda ordunun byk blmn 60.000 yaya oluturuyordu.
14. yzylda yaya yazlmak ve bylece sultann ordusuna girmek
nemli karlar saglayan bir ayrcalkt. Anlaldgna gre sonralar
yayalar iin sefere gitmek fazla masrafl bir i oldugundan sk sk kaak
lara rastlyoruz, yaya ocaklar da yelerinin kama ve baka nedenlerle
dalmas zerine klmekteydi. 1466'da yaplm bir teftite 260 ya
yann hizmetten katg, Hdavendigar eyaletinde kaytl 536 yayadan
260'nn firar saptanmtr. 16. yzylda sava teknolojisindeki gelimeler
sonunda bu oku yaya askeri artk bu sava yetkinligini tamamen
yitirmi, devlet onlar geri hizmetlerde, ordu malzemesini ve zahiresini
tama veya yol temizleme, hendek ama gibi hizmetlerde kullanmaya

4i Bkz. Ak Paazade, Tevarih, yay. Atsl, 31. Bab: "Imdi, etrafdag beglerin brkleri kzldr, senn
(ki) ag olsun, dedi Orhan Gazi emr itdi. Bilecik'te ak brk ilediler, Orhan Gazi giydi, ve cemi'
tevabii bile giydiler."
42 Bkz. H. .. Kurulu Dnem; Osmanl Sultanlar, Istanbul; Diyanet Vakf Yay. 2010, Orhan Dnemi,
s. 43-77.
340 Ha l i l n a l c k

balamtr. 1582 ylnda yaya rgt tamamyla kaldrlm ve kendileri


reaya statsne indirilmitir.

Trk Yardmc Kuvvetlerden Azebler


lk yzyllarda Osmanl ordusunda nemli bir yeri olan ikinci grup,
azeblerdir. Azeb askeri Trk Mslman ahali arasndan toplanan bir
nevi milis askeri saylabilir. ehirlerde belli sayda Mslman haneyi
iine alan birimlerden Sultan'n ordusu iin asker yazlr ve masraflar
bu halk birimlerince karlanrd. Bu askeri yardm genel olarak bir
eit avarz hizmeti saylmaldr. Yerleik halk piyade azeb salad
halde gebelerden atl azeb istenirdi. Azebler zellikle devletin ok sa
yda askere ihtiya duyduu byk seferlerde toplanrd. 1389 Kosova
Sava'nda 40.000 azebin hazr bulunduu rivayet edilir. Baka deyimle
savaa byk lde Trk halk katlmtr. Uzun Hasan' a kar verilen
meydan savanda orduda 18.000 azebin bulunduu kaydedilmitir.
1492'de Rumeli'de 9.000 iyi silahlanm sava azebin topland ano
nim kroniklerde kaydedilmitir. Rahip Philelphus Ludovico'nun 1464
raporunda azeb says 7.000 olarak gsterilmitir. Osmanl ordusunun
teknik bakmdan olduka gelitii Kanun Sultan Sleyman (1520-1566)
zamannda bile azebler ordunun nemli bir blmn oluturmaktayd.
Onun zamannda yalnz Rumeli' den 10.000 azebin topland kaytldr.
Ordu iin azeb yazlmas ilan olununca yazm ii u dzenle
yaplrd:43 Azeb yazlmas ehir kads ve subas (valisi) huzurunda
yaplr. Kadlkta her mahallenin imam ve kethudas vastasyla mahalle
halkndan "azeblie kabil ve mukateleye ve muhasebeye hav ve kadir
olan kimseler" seilir; ocuk yata olanlar, ihtiyar ve hasta olanlar yazl
maz. Yirmi hane (aile) bana bir azeb alnr, kalan 19 aile harlk verirler,
20 aile arasnda azeblie yarar kimse kmazsa dardan adam bulunur.
Azeb iin toplanan para herkese gnderilir, Azeb Aas para iin o yerinde
kendisinden bir belge alr. Mahallede azebe yarar kimse olmazsa hariten
yazlabilir, bunun iin azeb akasn yazdrmak yasaktr. Her kadlkta azeb
aas hazr bulunur yazlan azebler bir deftere yazlr, bana bir hazinedar
ve avu atanr. Azeb defterini yazan emn ve katiplerin ktye kamalar
yasaktr. Her kadlkta yazlan azebler iki deftere yazlp, defterin biri
kadda kalr, br padiah hazine idaresine gnderilir. Bu deftere gre

43 II. Bayezid dneminde yazlp Kanuni zamannda cari olan kanunname, bkz. TOEM, lave,
59-6 1 .
A kadem i k Ders Notlar ( 1 938 - 1 98 6 ) 341

yoklama yaplr. Azeb hizmetinden kaanlar olur, azeb yazlan bu hizmetten


kaamaz, ta ki sefere gidemeyecek olana kadar, akas kefilinden alnr.
Toplanan azebler bana bir reis atanr, zel niformas vardr. Donanmaya
sava er salamak iin de azeb askeri kullanlmtr. Onlara deniz azebi
denir. Balangta bunlarn baya azeb olduu, fakat sonradan maal,
srekli asker durumuna getirildii dnlmektedir. Osmanllar, impa
ratorluu savunmak iin ok sayda kaleye muhafz askeri bulmak iin
de azeblerden yararlanmlardr. Bunlar erkenden Osmanl kalelerinde
balca rnaal dzenli gamizon askerini oluturmutur. eitli gamizon
gruplan arasnda bunlann, yenierilerden sonra en nemli asker olduu
biliniyor. Kale azeb rgtne asker bulmak u srayla yaplrd; saylar
kstl olan gedik kadrosunda yer ald zaman, kalede hizmet gren
gnll adl maasz askerden gei yaplrd!. Baka deyimle, kale azeble
rinin menei yine halktan gelen gnll askerlerdir. Osmanl ordusunda
ilk 300 ylda reaya arasndan kalabalk halktan askerf gruplarnn nemli
bir yer tuttuu anlalmaktadr. Avrupa ordularnda da dzenli askerf
gruplar yannda kyl askerin nemli yer tuttuu bilinmektedir.
Patrimonyal monarilerde olduu gibi, Osmanllar da halktan avarz
adyla para, erzak gibi yardmlarla beraber askeri hizmet de istemekteydi.
Devlet askerf hizmet isteklerinde Hristiyan tebaasn da kullanmtr.
Hristiyan halk arasndan tpk azebler gibi suhrahor veya cerrahor denilen
bir eit asker toplanrd. Dman istilas tehlikeli bir hal ald zaman
larda neftr-i 'am ilan edilir, eli silah tutan her Mslman erin orduya
katlmas gerek saylrd!.

Donanma ve Donanma Erleri44


Donanma giderleri imparatorluk btesini skan byk giderler
isteyen bir asker sektrdr ve sonunda Avrupa' daki ada monarilerde
olduu gibi, devleti mali bunalmlara srklemitir. Osmanl Devleti ba
langcndan beri bir deniz devleti olarak domutur. Osmanl beyliini,
Aydn, Saruhan deniz beylikleri gibi bir deniz beylii saymakta abartma
yoktur. Osmanllarn ilk tersanesi Gney Marmara kylarnda Gemilik
(Gemlik), Kemer gibi Osmanllardan nce Bizans tersanelerinin bulun
duu limanlardr. Tarim bir gerektir, 1334'te Orhan'n donanma sahibi
olduu ve donanmann zmit kuatmasna katlarak Bizans mparatorluk

44 Konu zerinde geni bir literatr mevcuttur. Belli bal yazarlar: t. Hakk Uzunarl. Haydar
Alpagut. Daniel Panzac. dris Bostan; Palmira Brummett.
342 Halil na/ck

gleriyle karlatn, gz tan Kantakuzenos hatratnda kaydeder.


Sultan Orhan olu Sleyman Paa 1 352'de Rumeli rutuhatna giritii
zaman, Gney Marmara' da, Kemer limanndan 3.000 kiilik bir orduyu
gemilerle (belki Ceneviz gemileri) kar tarafa tamt. Osmanl Devleti,
Dou Akdeniz' de bir deniz imparatorluu olarak gelitii zaman belli
bal u limanlarda tersaneler mevcuttu. Esas bahri s olan Gelibolu,
zmit Galata, Sinop, AvIonya, Agriboz ve skenderiye ayrca Bartn gibi
ormanlk tepelerde yakn tersane kurmaya elverili birok yerlerde kk
tersaneler kurmulardr. Her halde . Selim dnemine kadar devletin esas
bahri ss ve tersanesi Gelibolu idi. Bu da doaldr: Zira stanbul'un
fethinden nce ordular Lapseki zerinden anakkale zerinden ge
irmek iin Gelibolu' da bir deniz kuvveti bulundurmak zorunluydu.
stanbul alndktan sonra da payitahtn Ege' den gelecek donanmalara
kar korunmas iin Gelibolu ileri bir savunma ss oluturmaktayd.
Osmanl Devleti uzun ky hatlarn korumak iin Kavala, Midilli, Rodos
ve skenderiye' de daha sonra Kzl Deniz' i Portekizlilere kar korumak
amacyla Svey'te ve Basra krfezi, Hind denizindeki karlar iin
Basra'da filolar tutmakta ve gemi yapmaktayd. Yemen'de de birka
gemi Portekizlilere kar savunma maksad ile Mokka'da slenmiti.
Bir filo meydana getirmek ve bakmn yapmak byk giderler
isteyen bir iti. Bir kadrga filosunun bakm giderleri ylda 500.000 altn
dukadan aa deildi. 1371' de i. Murad Gney Marmara' da Pegae (Kara
Biga) yarmadas kuatmasnda Gelibolu ve Aydnck' daki (Edincik) deniz
slerinden gelen gemilerle kuatmay tamamlamt. Yldrm Bayezid
Bat Anadolu beyliklerini lkesine katnca (1390) beyliklerin donan
mas Osmanl donanmasna katld ve Ege'de Venediklilerle srekli bir
mcadele balad. Bununla beraber deniz gc Venedik'le mcadelede
Osmanl vur ka taktii kullanyor, donanma Gelibolu' da tahkimli lima
na snyordu. Nihayet Venedikli amiral Pietro Loredano Gelibolu'ya
saldrd ve Osmanl donanmasn yakt (Mays 1416). II. Mehmed s
tanbul kuatmasndan nce donanmay hayli gelitirdi. 1453 stanbul
kuatmasndan Osmanl kadrgalar yardm getiren, yksek bordal 4
kalyona kar bir ey yapamad. Kalyonlar Hali' e girmeyi baardlar (20
Nisan). 22 Nisan' da Fatih karadan yrtt 72 gemisini Hali' e indirdi,
burada bu donanmay yakmaya gelen Hristiyan gemileri bozguna ura
d. Fatih'in Ege adalar zerinde egemenliini kurmak iin gnderdii
donanmalar fazla bir baar kazanamadlar (1454-1455), ancak kuzey
A k a d e m i k D e rs N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 343

Ege'de mroz, Taz, Semadirek adalan imparatorlua katld. Venedik'in


Ege' deki byk adas Agriboz' u kuatmak iin Fatih gl bir donanrna
gnderdL Donanma 3 sra krekli byk 110 kadrga, 3 galeaza byk
fuste ve parandarie denilen kk gemilerden oluuyordu. Tm donanrna
300 gemi vard. Venedik donanmas, bu donanmaya saldrmaya cesaret
edemedL 1456 Belgrad kuatmas srasnda 200 gemilik ince donanma
cepheye asker ve malzeme tad.
Deniz seferlerinin byk masraflara yol atna kuku yoktur.
1539' da Nova'y (Hersek-Novi) Venediklilerden geri almak iin yaplan
deniz seferi Osmanl btesine 12.000.000 akaya (20.000 altn dukaya)
mal olmutur. Bu sefer ancak ay snn olup filoda 82 standart sava
kadrgas, 58 ar kadrga, 11 hafif kadrga ve drt nakliye gemisi vard.
Tm personel 27.204 kiiye varmakta, bunun 22.538'ini krekiler olu
turmaktayd. Askerin ve tayfann maalan 8.481.880 aka, peksimet ve su
flannn gideri 2.294.580 aka tutmaktayd. Sair giderlerle yenierilere
datlan bahiler de 201.411 akay bulmaktayd. Donanmann gerek
tirdii byk giderler karsnda devlet, olaanst kaynaklar aramak
zorunda kalmtr. Olaanst bir vergi olan avanz- divaniyeye 16.
yzylda sk sk bavurulmas balca donanma giderleri yzndendir.
zellikle, kadrgalann temel yrtme gc olan krekileri salama,
devlet iin byk bir sknt oluturmaktayd. 200 kadrgalk bir filo iin
22.000 krekiye ihtiya vard. Bu sayy Galata' daki esir fosalarla sala
yamayan devlet, btn imparatorluk lsnde halka kreki salama
devini yklemekteydi. Kreki toplamak iin yerel kadlar avrz-hane
(10-15 aile) nitelerinin her birinden donanrna iin bir kreki bulmalann
ve masraflann demelerini isterdi. 16. yzylda her Mslman kreki
iin 106 aka ve her Hristiyan iin 80 aka aylk geim paras verilmesi
emredilmitir. Baz blgelerde hkmet kreki yerine onun karl
belli bir para isterdi. 1551' de bu kreki avarz vergisi, nite bana 1.500
aka olarak saptanmtr.
Lepanto' da Osmanl donanrnasuun Venedik-spanya mttefik hal
donanmas tarafndan yok edilmesi (1571) Akdeniz'de Osmanl deniz
stnlnn sonu saylmaldr. Tarihi Andrew Hess ondan sonra da
Osmanllarn Bat Akdeniz' de baz baarlarn gz nne alarak bu
hkm doru bulmaz, fakat bu tarihten sonra Osmanl Devleti bir dnya
politikas gtmekten tamamyla vazgeecek ve hatta Msr ile stanbul
344 Ha l i l Ina l c k

arasnda hac v e mal tamaclnda 1 6 . yzyl sonlarnda Akdeniz'e


hakim olan gl ngiliz ve Flemenk gemilerini kullanacaktr.
Akdeniz, Karadeniz ve Hind Okyanusu' nda Osmanllarn byk
donanmalar tutarak bir dnya politikas gtmesiyle Osmanl maliyesi
darla girmi ve zellikle reayadan sk sk istenen olaanst vergiler,
avarz, dolaysyla halk aresiz bir duruma dm, kyller vergiden
kamak iin topraklarn brakp kamaya balam, devlet gerekten bir
kargaa dnemine girmitir.
Osmanl denizciliinde iyi bilinmeyen baka bir olgu, devlete ve pa
alara ait gemilerin ticari ulamda kullanlmasdr. Daha Fatih devrinde
Antalya' dan, Fenike'den Msr ve Suriye'ye odun ve tahta ihracatnda
mri gemiJer kullanlmtr. stanbul' un iaesi iin keza mM gemilerin
kullanldn biliyoruz. 1553'te Suriye limanlar ile stanbul limanlar
arasndaki geli-gidite devlete ait 26 gemi ilemekteydi. Paalara ait
gemiler kazan iin Kefe ve Karadeniz limanlar ile stanbul veya stanbul
ile Suriye ve Msr arasnda ilerdi. Bu gibi yk gemileri sava srasnda
tamachkta kullanlrd.

Osmanl Sefer-i Hmayunu ve Lojistik


William McNeill, hareket halinde bulunan bir orduyu beslemek
iin tarihte balca iki metod kullanldn ileri srer. Bir yntem varlan
yerde yerli halkn buday stoklarna ve hayvanlanna el koymak, teki
yntem sefer balamadan nce ikmal tekilatn, lojistii rgtlernek. Bu
ikinci yntemde kylden avam, olaanst vergi olarak gda maddeleri
toplanr ve yol gzergahnda belli menzillerde depo edilerek hareket
halindeki orduya bu depolardan ikmal yaplr. Birinci yntemi geici
istilalar yapan ordular tarafndan uygulanr. nk tahrib edilen blge
en az birka yl eski retim dzeyine gelemez. Kyller kam, tohumluk
elden gitmitir. Mool ve Timur'un istilalar birinci yama metodunun
klasik rnekleri olduu gibi, Yakndou imparatorluk gelenei lojistik
sistemini simgeler. Osmanl Devleti'nin gebe bir toplumdan kt ve
yle kald iddialarna kar lojistik sistemin en gelimi bir biimini
uygulad bir gerektir. Osmanl lojistik sistemi ada Avrupal gz
lemcilerin hayranln ekmitir.45

45 J. M. Angiolello. Historia Turchesca, yay. Ursu, Bkre 1910,


A kadem i k D e r s N o t l a r ( 1 9 3 8 - 1 986) 345

Dikkate deer ki, Osmanl tarihleri bata Ak Paazade, Osman


Gazi'ye ait blmde bu iki metodu karlatrarak Osman Gazi azndan
tartmtr.46
Osmanllarn, sonunda kendi topraklar ve vergi kaynaklar olarak
reayay nasl bilinli olarak koruduuna dair u rnek zellikle anlmaya
deer: syan eden Bogdan voyvodaln istila eden Osmanl ve Krm
ordular farkl bir tutum sergilemitir. Krm Tatarlar Bogdan halkn ve
mallarn gazilerin helal hakk sayarak halk esir etmek ve hayvanlarn
srp gtrmek istemilerdir. Osmanl padiah buna izin vermemitir.
Bununla beraber Osmanllar uc blgesine yakn dman topraklarnda
direnii krmak iin aknclarn amansz seferler yapmasna, halk esir
edip memleketi tahrib etmesine izin verirlerdi. slam'n gaza gelenekleri
bunu onaylamaktadr. Uc aamasndaki tahrib politikasn ele alan Batl
tarihiler, tm Osmanl ftuhatn tahribdHkle sulamlardr. Gerekte,
Ak Paazade'nin belirttii gibi, Osmanl ftuhatnda ilhak ve yerle
me aamasnda istimalet politikas uygulanrd. Osmanl padiahnn
egemenliini kabul eden blge, illik veya slami deyimiyle, Dtir'l-sltim
olurdu. Bu andan itibaren orada yaayan gayrimslimler devlet iin
Mslman halk gibi, canlar ve mallar korunmas gereken tebaa stat
sn alrd. slami terimi ile bu halk eh'il zimme stats kazanrd. Sefer
srasnda askerin gayrimslim reayann mallarn yamaya kalkmas,
en sert biimde cezalandrbrd. KanunNnin Moha Seferi'ne giderken
reayann bahelerine giren askerleri ibret iin idam ettirdiini ada
kaynaklardan reniyoruz. Btn bunlar, Osmanl Devleti'nin yerleik
merkeziyeti bir imparatorluk yapsn belirten olgulardr. Devletin bu
temel siyasetine kar yine de Osmanl askerinin getii koridor blge
lerde tahribat nlenemezdi . Bu blgelerde kylnn katn ve gelir
kaynaklarnn nemli dlere uradn biliyoruz.
Osmanllar kendilerinden nce slam devletlerinde ve Bizans'ta
grld gibi, olaanst hallerde reayaya avarz denilen olaanst
vergiler ve hizmetler yklerdi. Ayni ve nakdi olarak beklenmedik devlet
istekleri, zellikle sava zamanlarnda kylnn zaten ok nazik olan
geim ekonomisini sarsan etkiler yapard. Veziriazam Ltfi Paa bu adeti
kesin bir dille eletirmitir. Uzun seferlerde uygulanan bu gibi devlet
istekleri zellikle 1587-1612 dneminde nakdi bir vergi haline getirildi.

46 Atsz, Yay. 9. Bab.


346 H a l i l na l c n

Celalf kargaalaryla47 ayn zamana rastlayan b u mali yk, Anadolu'da


kylnn perian olmasna ve tarm ekonomisinin byk lde k
mesine yol amhr.
Bir seferin baaryla sonulanmas, ordunun ve kale erlerinin ye
terince beslenmesi koullarnn hazrlanmasna byk lde bal idi.
Bir sefere karar vermek iin, Divan- Hmayfn' da o yln bir bolluk yl
m, yoksa ktlk m olaca tarhlrd. Osmanllar, hareket halinde olan
ordularn yem ve yiyecek bakmndan yeterli bir ekilde ihtiyalarnn
karlanmas iin hayli gelimi bir lojistik sistemi meydana getirmiler
dir.48 Lojistik alannda insanlar iin buday ve un, hayvanlar iin arpa
salanmas yolunda belli bal yntem uygulanmaktayd. ilki Nzul
yntemi olup avarz hanesi denilen ve ten otuza kadar aileyi iine
alan vergi niteleri tespit edilir, belli miktarda gda maddesini karlksz
vergi olarak vermeleri istenirdi. kinci yntem, belli gda maddelerinin
hkmete saptanm fiyatlar zerinden belirlenen konaklarda ordu
ya getirilip satma zorunluluudur. Buna srsat yntemi denmekteydi.
nc yntem, hkmetin yerel pazar fiyatlar zerinden yapt sahn
almalardr ki, buna Osmanl dilinde itira denirdi. Nzul gerek bir vergi
olduu halde, srsat kylnn kendi rzasyla maln getirip satmas
biiminde yorumlansa da, aslnda devletin saptam olduu fiyatlar
zerinden satn alnd iin yine de reaya iin ar bir yk oluturmak
tayd. br yandan srsatta, allar hkmet adna bir emn yapar ve
ayn emin askere satard. ok kez kylye paras ge verilir yahut tama
men unutulurdu. Kylnn hem nzul vergisini vermesi, ayn zamanda
srsat zahiresini getirmesi istenebilirdi. Bu ilemlerde, kyly skan
durumlardan biri de, erzak kendi aralaryla tama zorunluluuydu.
Erzakn toplanmas ve tanmas ilerini organize etme sorumluluu,
toprak kads denilen yerel kadnn greviydi. ok defa kadlar, bu grevi
yerine getiremezler ve azlediHrlerdi. istenen erzak toplamakta, kyly
zorlamakta kadlar byk glklerle karlamaktayd. Kyl, kendi
ailesinin geimi iin ayrd erzak teslim etmek yahut varsa bunu aa
fiyatla pazarda satmak zorunda kalrd. rnein, 1579'da her avarz
nitesinden yaklak 25 kg hububat denmesi istenmitir. Ordunun
buday ve arpa ihtiyalar gerekte byk miktarlara varmaktayd.

47 M. Akda, Ce/dU Isyan/ar (1550-1603), Ankara, 1963.


48 C. Finkel, The Administration o/ War/are: The Ottoman Military Campaigns in Hungary, 1563-
1606, Viyana 1988.
A k a d e m i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 347

1637'de Bagdat Seferi'nde ordunun ihtiyalar 18.600 ton arpa, 1.312 ton
un, 886.000 ekmek somunu olarak hesaplanm, bunun Anadolu ve Arap
vilayetlerinden toplanmas istenmitir.
Avarz devlete olaganst hallerde alnan vergidir. Ayrca beyler,
kumandanlar reayaya eitli mal ve hizmet yklerlerdi. Bey bir askeri
kuvvetle bir yere vard zaman kylden yem ve yiyecek isteyebilirdi.
Salgun denilen bu yntem yaygn bir adetti. te yandan beylerin sulu
veya ekya aramak iin, her indikleri kyde maiyetlerini ve atlarn
kylye beslettikleri genellikle rastlanan bir haldi. Devletin, salgnar
nlemek iin aar vergi sistemine salarlk ad altnda bir ilave yaptn
biliyoruz. Salarlk'ta vergi yk yerellikten karlp geni bir blgenin
vergilendirilmesi haline getirilmitir.
Olaanst vergiyi geni bir halk kitlesi paylatl iin adalet ilkesi
de yerine gelmi oluyordu. Bu ykmllk, ileriki dnemlerde para
haline getirilmitir. Avanz n aynilikten nakit haline getirilmesi reaya
iin nemli bir gl ortadan kaldrmaktayd. Bylece kyl uzak
blgelerden zahire tama yknden kurtulmu oluyordu. Devlet avarz
karl para toplad zaman, bu parayla ordunun bulunduu yerde
satn almalar yapard ve kylye yk olmaktan kurtulurdu. Srsat veya
itira zahiresi ordu harekete gemeden nce merkezden emir gnderilir
ve zahire yol zerinde veya harekat yerine yakn kalelerde depo edilerek
hazr tutulurdu. 1 594'te nzul vergisi, 2.5 kile, yaklak 64 kg olarak sap
tanmtr. Bunun karl, uzak blgelerde 300 aka denmesi biiminde
nakde evrilmitir. yle grnyor ki, 1578-1606 sava yllarnda avarz
genellikle nakd demeler biiminde olmutur. Ayni vergilerin ve hizmet
lerin, nakdi vergilere dntrlmesi Osmanl idaresinde degiikliin
gstergesidir. Toplanan zahire, yol zerindeki menzil-hanelerde depolara
getirilip teslim edilirdi. Depolanm zahireye ihtiya kalmad zaman
satlr veya g durumda bulunan ahaliye datlrd. Byk miktarda
zahire Msr' dan yahut Tuna havzasnn verimli topraklarndan deniz
ve rmak yoluyla tanp hududa yakn kalelerde depolanrd. Ordular
dman arazisinde harekete getii zaman, bu kalelerden mesela dou
seferlerinde Van ve Erzurum kalelerinden, Avusturya-Macaristan se
ferlerinde Belgrad Kalesi'nden ikmal yapldn biliyoruz. ok skk
zamanlarda hkmet imarethanelerin ve baka tesislerin depolarndaki
zahireye el koyabilirdi.
348 Hali l inalck

Btn glkleriyle beraber Osmanl lojistik sisteminin genellikle


iyi iledii sylenebilir. Finkere gre, 150.000 kiilik bir Osmanl or
dusunun Rumeli' den Macaristan'a kadarki seferinde, ana gda mad
deleri bakmndan olduka iyi bir ekilde ikmali yaplmaktayd. Hatta
Finkel'e gre ekmek fiyat, Osmanl askeri iin Avrupaldan daha ucuza
gelmekteydi. Ancak Dou blgesi seferlerinde ranllar araziyi tahrib
ettikleri zaman ordu byk glkler karsnda kalrd. Yavuz Sultan
Selim gibi zorlu bir padiaha kar bile, askerin kstlamalardan dolay
bakaldrdn biliyoruz.
Sava zamannda hazinenin acil ihtiyalar iin devlet baz olaa
nst nlemlere bavururdu. Bunlar arasnda, vakflarn artan gelirleri
(ziyadeler), bedestende saklanan yetimlere ait rehin paralar, hatta zen
ginlerden zorunlu dn para toplanrd. Sultan III. Murad (1574-1595)
devlet btesindeki a kapatmak iin kendi ceplerinden kadrgalar
yaptrmalarm emretmitir (1590). Buna karlk giderlerini nlemek
iin, devlet rcali ve valilerin spanya'ya kar sefer iin kendilerine,
gemi yllarn bekiya vergilerinden denmek zere, senet datlmtr.
Bunun gibi, sefer zaman zengin tccarlardan para toplandna dair
kaytlar vardr. Olaanst hallerde imparatorluk lsnde halktan
hane bana para demeleri aviirz vergi sistemi iinde saylr. Mesela
Kanuni Sultan Sleyman'n ilk seferleri (Belgrad (52l ) ve Rodos (522)
seferleri) iin avarz hanesi bana 1 5'er aka toplanmtr. Bu padiah
zamannda btede noksan grlmeye balamtr. Mesela 1557'de d
hazinedeki noksan zerine i hazineden 80.000 altn sikke verilmesi ge
rekmitir. 1578-1606 sava yllarnda btedeki srekli aklar olaanst
yntemlerle karlanmtr.
Osmanl btesindeki para miktarn aka zerinden hesaplarken
akann deerinin 1 584'te %100 dtn unutmamak gerekir. Tablo
muzda 1 592-1593 mali ylna ait gelirin eski deerli aka zerinden kar
l 146.700.000 akadr. Giderler ise 181 .700 akadr. Bylece giderlerde
95.878 aka azalma olduu ortaya kar.
Osmanl btesinde bunalmlara yol aan bir durum maa de
melerinde Hicri yln, buna karlk tarm vergilerinin toplanmasnda
Gne ylnn izlenmesidir. Gne ylna ballk rn vergisinin mev
sime bal olmasndan ileri gelmektedir. Bu durum, bte hesaplarnda,
zellikJe asker maa demelerinde nemli bir fark ortaya karmaktadr.
Hicri yl, ay hesabyla hesaplandndan gne ylndan senede 1 1 gn
A ka d e m i k Ders N o t l a r ( 1 938 . 1 98 6 ) 349

noksandr. Bylece, 32 ylda bir sene fark ortaya kar. Baka deyile 32
yl sonunda hazine maallara bir yl fazla maa demek zorunda kalr.
Buna kar devlet 32 yllk vergi toplamtr. Bu yzden bu fazla paray
bulmak zorunluluu karsnda devlet maliyesinde ciddi bir bunalm
ortaya kar. Bu fazlalk, 16 ylda yarm yllk maa, sekiz ylda aylk
maa fazla deme ister. Demek ki, bunalm 32 yl sresinde eitli aralk
larla kendini hissettirmektedir. Bu durumu inceleyen H. Sahilliolu'na
gre devlet maliyesindeki belli aralklarla kapkulu askerine fazladan
demeler yapmak gerekmekte fakat hazinede bunun karl olmad
ndan, demelerde gecikme ortaya kmakta, bu da maa alamayan
askerin ayaklanmasna neden olmaktadr. Unutmamak lazmdr ki, uhife
demeleri devlet btesinin %12'sine varmaktadr ve yenierilere her
ayda bir maa denir. Askere ulOfe yetitirmek iin ayet fazla gelir
yoksa devlet olaanst nlemlerle para bulmaya alr. Sahilliolu,
Osmanl tarihinde grdmz yenieri isyanlarnn ounu bu deme
glklerine balamaktadr. hazinede yeteri kadar ihtiyat para olduu
zaman, bunalm d hazineye para aktarmak suretiyle nlenebilir, fakat
uzun savalarn darlk yllarnda, zellikle 16. yzyl sonlarndaki mali
sknt dneminde i hazinedeki ihtiyat paras tkenmitir. Bu durumda
hkmet, yeni vergiler koymak, akada gm miktarn azaltmak gibi
nlemlere bavurur. ran Seferi'nden sonra lS93'te Habsburglara kar
yeni bir sava almas, askeri tatmin etmek iin ilan edilmi olabilir.
Yenieriler ve kapkullar, bu savan almasnda bask yapmlardr.
Batdaki savalarn ganimet getirecei ve kapkuluna datlmak iin yeni
timar arazisi salayaca dnlmektedir. Fakat hesaplar tamamyla
yanl km, ran, Byk Abbas idaresinde kar saldrya gemi, her
iki cephede savamak hazineyi altndan kalkamayaca bir yk altna
sokmu, kapkulu ayaklanmalar birbirini kovalamtr.

Devlet inde Sekinler ve Osmanl Kltr


Padiah saray etrafnda yksek imparatorluk kltrn temsil eden
bir sekinler snf ortaya kmtr. Hayata ve topluma bak, yaam tarz,
giyim kuam ve adetler itibariyle bu snf bir sekin zmre kltr olarak
temsil ediliyordu. Osmanl saray ve idare snf, gelimi bir hayat stilini
ve dnya grn, Kabusname gibi ran kaynakl kitaplardan ren
meye almlardr.49 Msr' dan ve ran' dan gelen ulema ve sekreterleri

49 Kabusname 15. yzylda drt kez Turkeye evrilmitir.


350 Ha l i l n a l c k

(kttab) byk balarla ba tac yapnular, ksaca gerek bir kltrleme


srecinden gemilerdir. Bu yksek saray kltr, ran, Orta Asya, Irak,
Msr ve Hindistan gibi daha eski yerleik byk slam devletlerinde
tamamyla belirli bir kltr sentezi olarak ortaya km bulunuyordu.
Osmanl hanedam teki byk slam hanedanlar dzeyinde dnyaya
kendini kabul ettirmek iin bu kozmopolit saray kltrn tamamyla
ve btn ayrntlar ile benimsemek zorundayd. Bu kltrleme sreci
xv. yzylda ileri bir dzeyde ilkin Germiyan (KtahyaYda geliti ve
Osmanl'ya rnek oldu.
Byk mali imkanlara sahip Osmanllar, bu kltre yeni bir gelime
ve parlaklk kazandrdklar gibi uc beyliinin geleneklerini de alam
lardr. Osmanl saray kltr, ana izgilerinde ran ve Hindistan' daki
devletlerin yksek saray kltrnden farksz olmakla beraber, kukusuz
kendi zelliklerine sahip olmutur; talyan yksek Rnesans kltr
dier Avrupa lkelerinde kendine zg ayr Rnesanslar dourduu
gibi... Osmanl yksek kltrnn en gelimi dnemi Kanunf Sultan
Sleyman, II. Selim ve III. Murad saltanatlar dnemidir (1520-1595). Bu
imparatorluk kltr, Budin' den Kahire'ye, Badad'a kadar stanbul
merkezinden yaylan bir devlet prestij kltr olarak yerli kltrlere
etki yapmaktan geri kalmamtr. Bylece, uzak eyaletlerde imparatorluk
yksek kltrnn, ortak bir Osmanl kltr olarak ortaya ktm
syleyebiliriz. rnein, saraya bal Mimaran - Hassa bir devlet sanat
akademisi gibi iliyordu. Mimar Sinan bu mimarlk sitilini sanatkar de
hasyla mkemmellie eritirmitir. Kayda deer ki, her nemli ehirde
bir hassa mimar bulunur, yerel cami vb. yaplar kontrol ederdi.

You might also like