Professional Documents
Culture Documents
riMAS YAYNLAR
istanbul 2016
timas.com.tr
AKADEMlK DERS NOTLARI
(1938-1986)
Tmur, Inklap Tarihi, Oman.l Tarihi
HALIL INALCIK
YAYINA HAZlIlLAYAN
Ali Ik
I'IlOJE EDITORO
Adem KOaI
EDITOR
Zeynep Berkta
KAPAK TASAlUMI
Ravz.a Kzhu
ITASAIUM
Tamer Turp
.BASKI
Man 2016, Istanbul
ISBN
ISBN: '11"'I;OS..c&...i!i!lS.. .
911llI}jl!ljl l lll'lUII}11
:IMA YAl1NLAIU
Caalolu, Alemdar Mahallesi,
A1aykk Caddesi, No: 5, Fatih/Istanbul
Telefon: (0212) 511 24 24
P.K . 50 Sirkeci / Istanbul
rmas.com.tr
imas@imas.com.tr
facebook.com/timasyayingrubu
wier.comltimasyayingrubu
BASK VE d.:r
Sistem Matbaaclk
Ylanl Ayazrna Sok. No: 8
Davurpaa-Topkap/fsranbul
Telefon: (0212) 482 II OL
Matbaa Sertiflka No: 16086
YAYN HAKI.AJIL
Eserin her hakk anlamal olatak,
T ima Basm Ticaret ve Sanayi Anonim irketi'ne aluir.
!zinsiz yaynlanarnaz. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.
HALIL INALCIK
ADEM
DEJR NOTLA
(1938-1986)
Timur, inklap Tarihi, Osmanl Tarihi
HAliL iNALCIK
Osmanl tarihi alannda nde gelen birok akademisyene hocalk yapan Halil Inalak' i Trkiye,
ABD, Ingiltere, Srbistan ve Arnavutluk Akademileri asli ye semi olup ayrca imdiye
kadar 23 niversite kendisine fahri doktorluk unvan tevcih etmitir. Trk bilimini dnya
lsnde temsil eden Istanbul doumlu tarihimiz bugn oo. yan idrak etmektedir.
INDEKILER
. BLM
TMUR
NSZ .............................................................................................. 11
TMUR
CAHUN, BARTHOLD V E BOUVAT'NIN
KARLATRMAl NCELENMES ............ . ............. . ..... 13
II. BLM
MLL MCADELE DEVR
(1908-1923)
NSZ . .
.............. ............... ..................... ...................... . ................... 57
MLL MCADELE DEVR (1908-1923) ...................................... 60
nklap Tarihi Milli Mcadele Devri... ................................................ 60
Trkiye Byk Millet Meclisi'nin Almas: 23 Nisan 1920 ........... 95
stanbul'un gali . . .. . . .
......... . .. . . . ...... . . . . .. . . .
.. . . ..... . ..................... ............ . 107
Ankara'da Byk Millet Meclisi'nin Toplanmas . . ..
. ........ . ..... ...... . 109
Sultan'n Mcadelesi, Hilafet Ordusu ve Sevr Antlamas!. ........ .. 114
Sevr Antlamas (LO Austos 1920) ................................................... 117
Dzenli Milli Ordunun Oluturulmas,
i. ve II. nn Zaferleri, Londra Konferans!. . . . ..
.. .... .. . .... ................. 121
Sakarya Meydan Muharebesi ve Sonular . .
............... ... ...... .... ..... . . 132
Sakarya Zaferi'nin Siyasi Sonular ... ..
.......... . . .... . ................ ......... . . 138
Sakarya'dan Sonra Byk Taarruz .
................ .................................. 141
tilaf Devletleri'yle Mudanya Atekesi .... .. . .
... . ..................... ......... . 144
Lozan Konferans ve Antlamas . .
.. ........ ......................................... . 147
Kapitlasyonlarn Kaldrlmas ......................................................... . 152
nkIap Tarihi Dersleri Metnine lave .. . . ... . .. .
... ................ ............... . . 154
Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi'nde kan
Makaleler ........................................................... ... . .. . .... ... .
. . .. . ...... .. ... . 155
. . .
III. BLM
OSMANL MPARATORLUGU
TARHNE KUBAK
NSZ .. .. . . . . . . .... . ... . . . .. ..... . . .... ....... . . . . .. . . .
. . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . .. . ... .. .. . . ....... . 195
Fatih ve Brokratik-Merkeziyeti
mparatorluun Kurulmas ........... ........... .. ................................ . .... .. 213
Osmanllar ve mparatorluk Ekonomisi . .. .. . .
.. ......... . . . . . . .... ... ........... 216
Osmanllarda Hilafet, mparatorluun Dnya Siyaseti .............. . . 217
Osmanllar ve Avrupa Devletler Sistemi . . . .
.. . . ............. ....... ........ ... . . 219
Nfus ............... ...................................................................................... 220
Devlet Gelirleri ve Ekonomi ............ .. . . .
.. ...... .. ................................... 222
Osmanl Klasik Kltr . .
. ................. ................... ....... ............... . . .. .... 225
Brokrasi ve Kanunlar . . .
........................ ....... ... .............. . . ......... . .... . .. 229
Byk Bunalm, 1517-1610 ve Kkl Deiim ............................... 229
Merkeziyetiliin Zayflamas, Ayan- Vilayet ............................... 236
Merkeziyeti Brokrasinin Canlanmas:
Tanzimat ve Reaksiyon ............................................................... . . . . . . . . 240
Trkiye Cumhuriyeti .......... . . ................................ .............................. 242
v. BLM
OSMANl TARH
CHCAGO NvERSTES TARH BLM'NDE
1972-1986 DNEMNDE VERLEN DERS ZETLER ........... 249
II. Murad Dnemi (1421-1451) ve Kalknma ................................... 249
II. Murad Dneminde Anadolu Beyleri. . . ........................................ 253
Venedik ve Macaristan'n Balkanlar'da lerlemeleri ...................... 254
Bunalmn Sonu, Rumeli'de
Osmanl Egemenliinin Pekimesi ........ . . . . . ...................................... 256
mparatorluun Kuruluunda Kesin Aama .................................. 261
Toprak ve Kyl ................................................................................ . . 290
o o o o
l B OLUM
o
TMU
NSZ
iin ilk nemli kant olarak aada aynen sunuyorum. Metin, Trke dil
tarihi bakrrundan da ilgin olabilir. Bu denemede, Kprl'nn yaratt
bilimsel dil ve slftbu izledim, hatta gsteri olsun diye, biraz da adal
bir slftp kullandm. Kprl bunu fazla buldu; metnin zerinde bilgi
ve dil bakmndan dzeltmeler yapl.
Soyadm o zaman Bozkurt idi; soyad kanunu, ay iinde bir soya
d ile gelip tescil etmeyenler iin nfus idaresine soyad verme yetkisi
tanyordu. Ailemiz iin nalck ad tescil edilmiti. Tarihte nalck ad,
Sirderya zerinde Otrar valisinin ad olarak geer. nalek, Cengiz Han'm
bir kervann yamalam, bu hareket Mogollarn slam dnyasn istila
etmelerine neden olmutur (1220).
Halil nack
TMUR
CAHUN, BARTHOLD VE BOUVAT'NIN
KARLATRMAL NCELENMES
1938-1939'DA PROF. FUAD KPRL'NN
ORTA ZAMAN TARH SEMNERVAZFES
A
Mevzu'un Tespiti
Cahun, Barthold ve Bouvat'run Timur tarihi hakkndaki almalan
m ve ortaya koyduklar netice ve izahlar mukayese etmek ve sonunda bir
kymet hkm vermek phesiz geni bir anlay ve bilgiye mutavakkftr.
Bunu kendim vazife olarak zerime almaya cesaret edemezdm. Zira bu
vazifeyi hakkyla baarmak iin unlar yapmak lazmd:
1. Bu melliflerin ilmiahsiyetlerini tespit ve izaha yarayacak ekilde
hayat ve ilmi yetime tarzlarm bilmek,
2. Balca eserlerini ve bu eserler hakkndaki tenkidIeri okumu
olmak,
3. Timur devri kaynaklarm bu melliflerin yazlanyla karlabrarak
tetkik etmek ve kaynaklar kullam tarzlarn ve derecelerini tayin etmek.
Bunlar yaplamamtr. Buna kar vazifeme daha basit ve tabii
natamam bir ereve izmeye mecbur oldum. Bibliyografyada saydm
eserleri karlabrmak, verdikleri bibliyografyadan ve alttaki haiyelerden
melliflerin kaynaklarla mnasebetini gstermek, istidlal tarzlarna,
hkmlerine mevzu-bahs ettikleri meselelere dikkat etmek ve btn
bunlardan netice olarak melliflerin umumi karakterlerini takribi olarak
gstermek.
Mellifler
Mellifler hakknda bulduum ksa malmat burada vermeyi
faideli buldum.
14 Halil nalck
B
Mevzuu Tasnif ekilleri
CAHUN
L. Cahun'n Yazs urada:
Lavisse-Rambaud, Histoire Generale, III, Ch. XiX.
Asya'nn Siyasi Teekklat: Timur. kinci Mogol mparatorluu
1270-1405.
i
Cengiz Han SI.ilesinden Son Gelenler
XIII. asr sonunda Mogol mparatorluu: Yeni seferler; Japonya,
Hind-i ini, Malezya: Byk ticaret yollar,
Dini inklap: Trk Hristiyanlnn sukutu, slamiyet'in zaferi, XLIII.
asr balangcnda Mogol mparatorluu.
A k a d e m i k D e rs N o l a r ( 1 938 - 1 986) 15
II
Timur'un ilk Seneleri
Maverannehir'in siyasi ve dim ahvali-Timur'un doguu-Timur'un
ilk mcadeleleri- agatay Su1tan'na kar Timur'un muharebesi
Timur'un Maverannehir valisi olmas-Timur'un geni emelleri-sulta
na kar yeniden mcadele: Timur halkn ve imann mdafii-Timur'un
mahkum edilmesi-serseri valye ve soyguncular ba olmas-Timur
Maverannehir'in kurtarcs olmas-arazi sahibi beyler ve byk vas
sallarla mcadele-Timur 'un Maverannehir hkmdar ilan olunmas
Snnilik lehine Yasak'la kat-i mnasebet-Timur'un hkmet sistemi,
bir teokrasi.
III
Timur Tarafndan Kurulan mparatorluk
Timur'un portresi, imalde fthat, etenin hezimeti, eski Hristi
yan cemaatlerinin imhas-Horasan'n fethi, Kpak'la mcadele, Aks-i
tesiri olarak Rusya'nn kurtulmas-ran'da fthat-Hind'in fethi- Timur,
Asya'nn hakimi, Hilafeti ihya projeleri-Osmanl mparatorluu ile ih
tilaf kmas-Avrupa ile mnasebat, spanya ve Fransa-Timur'un son
seneleri-Maverannehr medeniyeti: Sanat ve Edebiyat.
Bir umumi tarihin kap ettirdii ekilde konularn her birini birta
km safhalara ayrarak anlatmaktadr. Tarihi oluu ve kuruluu olduka
toplu ve mtesanid bir ekilde canlandracak noktalar tespit etmitir.
BARTHOLD
Orta Asya zerine Dersler kitab stanbul Darlfunun'unda verdii
derslerden mrekkebdir. 12 derstir. Fihrist yoktur. ll.ve 12. derslerde
Timur tarihine ait kaynaklardan, Mogollarn ve agataylarn ictima} ve
dini vaziyetlerinden, Timur'un ahsiyetinden, medeni hayattan bahso
lunmaktadr.
Ulubeg ve Zaman adl eserinde asl mevzuuna girimeden: Mogol
mparatorluu ve agatay Devleti ve Ulus Emirleri Timur'un Saltanat
balklar ile bir giri yapmaktadr. 11. sahifeden 37'ye kadar devam
eden: Ulus Emirleri ve Timur'un Saltanat bahsinde fihriste gre un
lar grlmektedir: Emir Kazgan, onun halefleri ve Timur'un faaliyet
sahasnda grlmesi, Timur'un menei, Timur'un 1370 senesine kadar
faaliyeti, Timur ve ruhamler, Timur'un askeri kuvvetleri, Timur'un sara
ynda kadnlarn vaziyeti, Timur'un halefleri Timur, Cengiz'le mukayese,
Timur'un imari Craat.
16 Halil nalck
BOUVAT
Cahun'un aksine, Timur'un hayalnda ilk devirlere ehemmiyet ver
memitir. Derhal askeri ve istila c icraahna geerek kronolojik bir ekilde
bunlan sralamhr. Sonra medeni bakmdan balca Garp eserlerinde
grlen dnceleri ksaca nakletmitir. Eseri toplu ve ksa malumat
almak iin ie yarar.
Netice:
Cahun ve daha esasl olarak Barthold Maverannehr'in agatay
mparatorluu dahilindeki vaziyeti ve ekilleme hareketini izah etmekte
dirler. Onlara gre Timur'da nceleri bu tarihi oluumun bir mmessilin
den baka bir ey degildir. Fakat Timur muazzam imparatorlugunu nasl
kurmutur? Bunu kuvvetli ahsiyetine atfetmektedirler. Bouvat o zaman
Yakn Asya'nn iinde yuvarlandg siyasi teettt ve kaynama devrini
ksa tasvirlerle gz nne koyarak onlan tamamlam grnmektedir
C
Menb al arnn Mukayesesi
CAHUN
Tzktit
Bouvat bu eser hakknda, btn vesikalan tanyan Nizamddin'i
hi zikretmedigine gre gayr-i mevsuktur, diyor. Halbuki bunu ve yine
Timur'a izafe edilen hahrah Cahun tamamyla dogru gibi kullanyor.
Sayfa 968'de Tzkit'n TImur'a ait oldugunu tasrih eder. Timur Trk
eden baka Farisiyi bilirdi. Fakat okumas yazmas yoktu.
Zafername
erefddin Ali Yezdi
Cahun Petis de Lacroix'nn 722'de yaphg tercmesinden istifade
etmitir.
bn Arab ah
Cahun tercmesinden istifade etmitir.
Ravdatussafa
Habibssiyer
Claviho
A ka d e m i k D e rs N otlar ( 1 938 1 98 6 ) 17
BARTHOLD
Tarih-i Hani
Uygur katipleri tarafndan Uygur harfleriyle Timur'un emriyle
yazlm bir Vekayi'name, Barthold, bu eserden istifade eden bir zbek
mellifinin eserini grm.
Zafername
Nizamddin ami
1403'e kadar gelir. Gayr-i matbudur. (Sonradan F. Tauer basm,
Profesr Kprl tarafndan dzeltme.)
Zafername
erefddin Ali Yezdi
1419' da balayp 1425'te bitirmitir. Barthold intikadsz bir ekilde
basldn sylyor. Bu esasen bir cihan tarihidir.
skender Anonimi
1412'de Timur'un torunlarndan sultan skender namna yazlm,
mellifi mehul bir eserdir. Yazma halindedir. Farisi bir cihan tarihidir.
Mellifi Orta Asya anane ve adetlerine erefddin'den daha ziyade
vakfur.
Gyasddin
Zbdetdtevarih
Hafz- Ebru bu eserini 1423'te Timur'un torunu Baysungur iin
yazmbr. Timur'a ait ksmnn muhteviab Abdurrezzak-i Semerkandi' nin
eserinden malumdur.
Essahuttavarih
bn Arabah
Matbudur.
Ravdatussafa
Tahran ve Hint tablan vardr.
Habibssiyer
(F. Kprl'nn notu: Trke tercmesi vardr. Mellif Hondmir)
Matlausa'deyn
Abdlrezzak-i Semerkal1di'nin eseridir.
Claviho
Hamdullah-i Kazmni: Tarih-i Gzide
18 H a l i l na/c k
BOUVAT
Tarfh- i Hani
Timur Acem ve Mogol katiplerine her gn vekayii kaydettirirdi ve
sonra tarihi yazmakla mkellef ediblere bu vesaik arz edilirdi. Tarih-i
Hani bu Vekayiname'lerdir.
Zafername
Nizamddin am!
Tarih-i Hani'ye msteniden Timur'un emriyle yazlmtr.
Zafername
eremddin Ali Yezdi
Tarih-i Hani' ye istinad eder. amilnin eserini vesikalarla tamam
lamtr.
eu u Huru
eyh Mahmud-i Zengi ve ogu Kudbddin tarafndan yazlmtr.
Daha ziyade dastani bir eserdir. Timur'un hayatnda yazlmtr.
Gyasddin
Hint seferine ait bir eser yazmtr. Yegane yazma nshas Trkistan
Ktphane'sindedir.
Zbdetdtavarih
Timur ve haletlerinin mahmisi olan Hafz-i Ebri'nun bu eseri kom-
pilasyon olup ran Mslman hanedanlarna ait ksm kayptr.
Essahuttavarih
1412-14'te Musev tarafndan yazlmtr. Umumi tarihtir.
bn Arabah
Eserinin ismi: Acaib el Makdur Fi Nevaib-i Timur' dr.
Akademik Ders Notlar (1938 - 1986) 19
Ravdatussafti
Mirhond'un eseridir. Umumi tarih olup 6. cildi Timur'a aittir.
Habibssiyer
Hvandemir'in eseridir. Kymetli bir mecmuadr.
Matlau'sadeyn
Claviho
Hamdullah-i Mustevff Kazvini
Zaferntime namyla romanesk neviden bir manzume yazmtr.
Hatfi
Zafername adnda romanesk neviden manzum bir eseri vardr.
Schiltberger ve Boucicault'in Hatralar
Bouvat, eserindeki haiyelerde u eserleri zikrediyor: Blochet, e
refddin, bn Arabah, Vamberi, Brown, Grousset, Howard, Barthold,
stim Ansiklopedisi, Deginyi, Hammer, Tzkdt, Heyd, Saladin.
En ok erefddin ve Arabah' kullanyor. Brown'dan ve
Grousset'den de ok istifade etmi.
Bouvat, Tzktif sahte gsterdii halde eserinin 66. sayfasnda
balayan: Hkmet, dare ve Ordu bahsinde bu kitab esas tutmaktadr.
Netice: nn de kaynaklarn gsterdikten sonra diyebiliriz ki
Barthold ve Bouvat kaynaklar iyi tanmaktadrlar. Mamafih Bouvat
gsterdii muhtelif kaynaklarn ekserisinden tarihinde istifade etme
mitir. Halbuki Barthold kk byk her meselede muhtelif kaynaklar
mukayeseli bir surette kullanmaktadr. Cahun'un mehazlar ise mah
duddur ve asl kaynaklarn yanl tercmelerinden ve shhati pheli
eserlerden ibarettir.
D
Timur Devleti'ni Douran Tarih i erat
Cahun
13. asr sonundan itibaren Mogol mparatorluu mstakil devlet
lere ayrlarak paralanmaya balad. Bu ayrlmann en mhim sebebini
garptaki Mogollarn slamiyet'e girmesinde aramaldr. Mamafih daha
xV. asr ortalarna kadar Altn Ordu, lhanive agatay imparatorlarnn,
metbular Kaan'la ballklarn gsteren baz alametler vardr. Garbn
Trkleriyle arkn Mogollar arasnda temas yeri olan Maverannehr'de
dini bir kuvvetin, Mslmaln tesiriyle balar kopacak ve Mogol m-
20 Ha l i l n a l c k
Barthold
Bouvat
Bouvat in'den Rusya'ya, Kbrs'a kadar Timur'un zuhurunda
mevcut btn devletlerin vaziyetinden ksaca ve ayn ayr bahsetmek
tedir. Ben mhim grdklerimi hlasa ediyorum.
Trkler ve MogoUar: agatay'n ve gedey'n lmnden sonra
agatay mparatorluu kart (12411242). Birok saltanat mddeileri
mcadelelere giritiler. Bunun neticesinde 1321'de Maverannehir'le
ete aynld. ungarya ile arki ve Garbi Trkistan'n byk bir ksm
ete'ye dahildir.
in'den eski yurtlarna atlan Mogollar da orada in metbuiyetini
tanyarak birtakm beylikler tekil ettiler (1370).
ran: Son derece taksime uram ve anariye dmt. Hanedanlar
iinde en mhimi Muzafferiter ran ruhunu temsil ediyordu. Fars ve Iraki
Acemi ve Kirman'a hakimdi. Merkezleri Yezd idi. Badat ve Tebriz'e
Celayiriler hakimdi. Kurt hanedan merkezi Herat olmak zere ran'n
imal-i arkisinde hkmet sryorlard. Sebzaver ve civarnda mfrit
ii olan Serbedaran hanedan hakimdi. Taht kavgalar bu hkmetlerin
hepsinde birer zaaf amiliydi.
Hindistan: Burada Mehmed Tulug'un din tazyikat yznden
umumi bir isyan km ve memleket valiler arasnda paralanmt.
Bouvat Barwne'nin fikrine itirak ederek, "Timur, asrlardan beri ezilen,
paralanan, ran'n vahdetini ve intikamn hazrlamtr," diyor.
A l a d em i k D e rs Notlar ( 1 93 8 1 98 6 ) 23
E
Timur'un Menei
Cahun
Timur, 1333'te domutur. Babas Taragay yahut Turgay adyla
anlrd. Taragay'n mensup olduu Barlas kabilesi daha ziyade Trk
meneinden grlmektedir. Esasen, muhakkat surette Mogol olan Arlat,
Celayir, Solduz gibi kabileler, Maverannehir'de yerlemi, dil, din ve
ruh itibariyle tamamen Trklerle bir olmulard. Timur irsen Barlaslarn
hakimiydi.
Barthold
Timur 1336'da domutur (erefddin). Anas Tekina Hatun'dur.
Babas Emir Taragay' dr. Kaga-Oerya Ovas' na ve Ke ehrine hakim
olan Barlaslardandr. Fakat Barlas kabilesinin reisi ve Ke'in hakimi
deildir (Nizamddin). erefddin'e gre Timur'un ceddi, agatay ulu
sunun hakimi ve agatay'n muasn Karaar'dr. Halbuki Reidddin'de
Karaar'n Barlas kabilesine mensup bir agatay emiri olduu mukay
yettir. Kaga Oerya Cengiz'in, sonralar agatay hanlarnn kanma yeri
olmutur. Kebek Han'n burada kendisine bir saray yaphrd malumdur.
Barlaslarla hanlann munasebeti hakknda kayt yoktur. Mavefinnehir,
harlar tarafndan, gelen kabileIere arpalk olarak verilmiti. bn Arabah'a
gre balca drt kabile vard: ArIaL, Celayir, Kavn ve Barlas. Barlas
(Mogol telafuzu Barulas) Trklemi Mogol kabilelerindendir. agatay
mparatorluu'nun ark vilayetlerininde de Barlas soyu vardr. Mogollar,
Trklemi hemcinslerine tezyifen (Karavnas-melez) derlerdi.
Bouvat
Timur, 1336'da Ke civarnda domutur. Timur'un ceddi Cengiz'in
amcaolu Karaar'dr (erefddfn). Timur'un eceresi mezar kitabesinde
yazldr. Bu ecere, Tumana Han'a kadar kar. (Not: "Tumana'nn olu
KauU' dir. Bunun rdemci Barulas namnda bir olU vardr. Barulas
kabilesi ve Timur bundan gelir. Barulas, kumandan demektir." ecere-i
Trki: s. 67)
Netice: Cahun Barlaslarn Trk olmas ihtimalini ileri sryor.
Ona gre Timur'u, Trk saymaldr. Barthold, erefddin'in rivayetle
rini Reidddin'in eseriyle karlahrarak salam neticelere vanyar ve
Timur'u Trklemi Mogollardan gsteriyor. Bouvat ise, erefddin'in
rivayetini tenkitsiz olarak kitabna geiriyor. Timur'un irsen Barlas kabi-
24 H a l i l na l c h
F
Maverannehir Hakimi Olana Kadar Timur
Cahun
Cahun, Timur'un kendisinin yazd iddia olunan tercme-i haline
istinaden hayatnn ilk devrelerini uzun uzun anlatmaktadr. (Halbuki bu
eser Barthold'a gre sahtedir. Zira bundan resm tarihte hi bahsolunma
mtr.) Cahun, Timur'u sedye bakmndan ideal bir valye olarak tasvir
etmektedir. Tuglug Timur'un olu lyas Hoca'nn Maverannehir'deki
yamalarndan bizar olan halk kurtarmak, halkn ve dinin hamisi ve
kurtarcs olmak Timur'un balca gayesiydi. Bunun iin ilk hareketinde
han tarafndan asi ilan olundu ve ldrlmek zere takip edildi. Bun
dan sonra bir mddet serseri hayat geirdi. Kuvvetlerini yava yava
oaltt. Halk onu, kahraman tanyordu. 1363'ten 1369'a kadar agatay
lar, Horasanllar ve Maverannehir'de rakipleri beylerle mcadeleden
sonra siyasi hakimiyeti eline geirdi. Balangtan beri din adamlar,
kendisine maddi ve manevi destek olmulard. Hseyin'i de yendikten
sonra 1369'da Belh'te Maverannehir hkmdar ilan olundu.
Barthold
Timur'un babas dindar bir adam olup ulema ve eyhlerle samimi
mnasebeti vard. Keza Maverannehir ve Mogolistan'da birok mhim
emirleri tanmakta ve mnasebette bulunmaktayd. Timur bunlardan son
ralar istifade etmitir. Timur, babasnn lm tarihi (1360) ile 1370 senesi
arasnda mstakbel kudretini hazrlyor, agatay ve Mogollar arasndaki
mcadeleye itirak ediyor, etrafna silah arkadalar topluyordu. Bun
lar bilhassa kendi kabilesinden alyordu. Hayatnda ok yalnz kald
ve dt zamanlar oldu. Fakat asla yeis gstermedi. 1360' da Mogol
hakimi Tuglug Timur'un yardm ile Ke ve Kari ehirlerinin idaresini
eline geiriyor. Kazga'nn torunu Hseyin'le ittifak ve Mogollara isyan
A kadem i k Ders Notl a r ( 1 938 - 1 986) 25
Bouvat
Bouvat, 1370'e kadar Timur'un hayatndan gayet ksa bahsetmekte
dir. Timur'un genliinde cesaret ve zekas ile hret aldn yazdktan
sonra Tuglug Timur'dan bahsetmekte ve Timur'un saltanat hakikatte
ete'nin ve Hvarezmin fethiyle balar (1369-1370) diyerek, seferlerine
gemektedir.
Timur'un ftuhatn aada kronolojiden takip edebiliriz. Bunlar
uzun uzun yazmay lzumsuz buldum.
G
Timur mp ar atorluu ve Timur Devri Medeniyeti
Cahun
Siyasi ve ktirna tekilat:
Timur'un hkmet sistemi bir teokrasidir. Yasa'y (Cengiz'in ka
nunu) kaldrm yerine eriat koymutur. Bundan baka kendisi yeni
bir saltanat kanunu (droit souverain) ikame etmitir. Bu da Tzkat'dr.
Cengiz kanunu mucibince yasaya reayet etmeyen hkmdar Kurultay
hal' ederek Cengiz soyundan birini hkmdar ilan edebilirdi. Halbuki
imdi Timur, slam hukukuna istinaden hakim-i mutlaktr. Yeryzn
de Allah'n vekilidir. Trk-Mogol cemiyetlerinde bata hanedan aza
s ve Tarhanlar gelirdi. Halbuki Timur tebaasn 12'ye ayryor ve en
baa Peygamber'in ahvadn koyuyor. Btn evkaf ve idaresini, kaza
selahiyetini, belediye ilerini bir seyidin eline brakyor, dini takibata
ve propagandaya balanyor ve adli sahada din esaslar hakim oluyor.
Timur halife olmak istemitir. Peygamber soyundan Seyitler ken
disine biat etmilerdi. O, asnnda ve memleketinde dinin ihya edicisi
saylyordu. Mriklere kar Hind'e sefer amt. Bayezid'e yalnz
Kayser-i Rum unvan kullanyordu. slami unvann ondan esirgiyordu.
26 Ha lil Ina/ck
Askeri Tekila.t:
Timur umumiyetle askerlie sevk olunan Trkler iin ayn bir kad
(kadasker) tayin etti. Btn Trkleri askerlie sevk etmek iin askeri
oban kolonileri tehis etti. Tarhanhklar olanlarn elinden bu araziler
alnarak Sard'lara taksim olundu. Birinciler gebe oldular. Cengiz'in
bozduu kabile vahdetleri yeniden teessse balad. Timur ulusunda
40 umak (klan, asil hanedan) vard. Bunlardan l2'si tamga imtiyazn
haizdi. Bu umaklar Trk ordusun tekil ediyordu.
Medeniyet:
slam dini ve medeniyeti, Orta Asya Trklerini tamamen deitir
mitir. Xv. asra kadar Avrupallarla medeniyete msavi seviyede olan
Orta Asya Trkleri slam'n parlak devirlerindeki felsefe ve ilme tekrar
balamakla yerlerinde saydlar. Skolastik'e saplanp kaldlar. Pir, manevi
sahada. Sultan dnyevi sahada Trk'n hakimiydi. Sanat ve edebiyat,
dinin tesirinde btn aaasyla parlad. Fakat din, plastik sanatlara ve
elenceli rahat hayata mdahale etmedi. Bu hususta in tesiri Trkleri
msamahakar yapmt. orta Asya Trkleri, XV. asrda birok mhim mi
mari eserler ykselttiler. Claviho, Semerkant'ta birok muhteem saraylar,
camiler, baheler grmt. Bir yerde "buradan en mahir sanatkarlann
bulunduu Paris'e kadar herkes, bu kemerler, mozaikler, mermerler,
mavi ve yaldzh iniler karsnda hayran kalr diyor./I
Semerkant silahhanesinde her gn bin amele alrd. ehirde has
taneler, hamamlar vard. Timur zamannda Maverannehr'de ipekilik,
pamuk ziraati inkiaf ettirildi. Mhim kanal ebekeleri ina ve tamir
edildi. Memlekete keten ve kenevir ziraati getirildi. Herhalde Timur,
memleketini in'den ve sanayi tefevvukundan kurtarmaya alyordu.
Timur'un saraylannn duvarlannda seferlerini tasvir eden resimler
vard. Musuki de Timur ve halefleri zamannda takdir ve rabet bulu
yordu ve olduka yksek bir derecede idi. Minyatrler o devrin Garp
eserlerinden geri kalmamaktadr. Timur'la Trk dili ran diline galebe
ald. Maverannehir Rnesans adamlar, agatayca yazmaktadrlar. Fa
kat saray ve ilim dili Farsa idi. XV. asr ortasna kadar Maverannehr'de
Uygur harfleri de kullanlmakta idi. Timur devrinde Trke, Farsa ve
A k a d e m i k Ders N o t l a r (1938 - 1 98 6 ) 27
Arapa birok edebi eserler, lgatlar, dini eserler yazlm ve btn islam
alemince hret kazanm byk alimler yetimitir.
Barthold
Devlet ve Ordu:
"Timur'un kurduu devlet, Trk-Mogol devlet esaslar ve Trk
Mogol askeri tekilat unsurlar ile slam, bilhassa iran Medeniyeti un
surlarnn kendine mahsus bir telkibini gsterir. " Timur'un manevi
hamileli olan eyhler tandmz gibi (emsddin Kular, Seyit Berke,
eyh Zeynddin) seyitlere de hrmetle muamele ettiini biliyoruz. Za
mannda bunlar zahiren memleketi en nfuzlu ricali saylmtr. Mem
lekette Timur'un haleflerinden baka yalnz seyitlerin hayat tehlikeden
masun saybrd. Hafz-i Ebru, Timur'un eriat ve dini takviyeye urat
n yazyor. "Bununla beraber din Timur'un elinde daha ziyade siyasi
maksatlarna nail olabilmesi iin kulland bir aletten baka bir ey
deildi." Suriye'de Ali taraftarlarnn hamisi grlen Timur Horasan'da
Snnilii ihya etti. Timur, din adamlarnn sadakatine ehemmiyet verirdi.
imparatorluunu kurarken herhalde Trk milli gayeleri gzetmiyordu.
Gayesi, kabilse btn dnyay hkm altna almakt. mrnn sonunda,
btn slam fatihlerini cezbeden in'e sefere kmt. Zengin ve yksek
medeniyet sahibi Garp lkelerinden baka arktaki Trk-Mogol ge
belerini de inkiyad altna almak iin teebbslere girimi, bozkrlarda
kaleler ina ettirmitir.
Timur zamannda Kurultay'n hkm kalmamtr. Kurultay,
Tuva'lar vastasyla toplantya arbrd. Bu memurlar devlette hkm
dardan sonra gelirlerdi.
Timur, her eyden evvel Mogol tipinde bir asker ve babudur.
Mogol ananesinin bir mmessi1i olmak zere Timur, Cengiz Han sla
lesiyle karabete ok ehemmiyet verirdi.
Kazan Han'n kz Saraymlk'e saraynda ba zevce payesini ver
miti. agatay soyundan Soyurgatm' ve o lnce olu Mahmud'u
tahta karm han tanmt. Bunun da lmnde artk han tayin etmedi.
Hutbede ve sikkede bunlarn ad geerdi.
Timur, Mogollarn "daima g etmek" ananesini brakarak crm
addolunan bir fiilde bulunmutu: Semerkant' payitaht yapm ve ehirleri
surlarla evirmitir. Mamafih Timur, slam' dan ziyade Mogol kyafeti
tayan askerlerini kendisine balam ve ok muntazam bir ordu vcuda
getirmiti. Timur kendisini ehir ve ky ahalisinden ziyade bu askerlere
28 H a li l nalck
Medeniyet:
Timur ve halefleri zamannda Trkistan, medeniyet itibariyle en
parlak devrini yaamhr. Timur, devletinin medeni unsurlar iin yalnz
yabana bir islilaa olarak kalmambr. Ayn zamanda aman vermeyen
tahribkar ve azimkar yapayd. Eski ehirleri ihya ettirmilir. Resmi
tarihe gre, Timur ekilebilecek olan bir kar yerin bo kalmasna m
saade etmezdi. Timur'un imara faaliyeti tahribkar faaliyetinden daha
kk olmayan bir inliba brakmaktadr. slam mimarisinin en gzel
devri Timur ve haleflerinin ismine baldr. Semerkant'ta yaplan binalar
umurniyetle ran mimarisinden saylyorsa da, byklk ve harici ihtiam
itibariyle asl ran numunesine faiklir. Timur mm! bir ehemmiyeli haiz
olan Ahmed-i Yesevi trbesini ina ettirmitir. Saraylar, camiler, byk
baheler yaphrmtr. Timur tarafndan vasi rnikyasta yaplan irva ve iska
A k a d e m i k D e rs N o t l a r ( 1 93 8 - 1 986) 29
Bouvat
slam'n mdafii ve nairi olan Timur, rakipleri Cengizhanilerin
gevek olarak takip ettikleri eriah, Yasak ile beraber kabul ettiriyor
ve din adamlarn ictimai snflarn bana koyuyor. erefddin'e gre
Hind'e seferini dini bir gaye ile yapmhr. Timur, casus olarak kulland
30 Halil nalck
Umumi Netice
Cahun, Timur'un hatrat denilen esere Tzldit'a tabi olmutur
ki, bunlarn sahte olduu sanlyor. Sonra erefddin ve bn Arabah'n
ancak tercmelerini kullanabilmitir ki, bunlar da Barthod'a nazaran
doru tercmeler deildir. Cahun bunlara ve bilhassa ilk iki kitaba da
yanarak ve muhayyelesine de fazlaca serbesti vererek Timur' un tarihini
canlandrmaya alyor. Onda, okuyucusunun zihninde kahramann
tamamyla yaatmak iin hususi bir itina grlmektedir. Bazen hakikat
tagyir edebilecek tebihlerden ekinmez. Esasen canl bir slubu var
dr. Vekayii mantki ve gzel teselsl ettirir. Umumi fikirlere dayanan
istidlaller yapar. Mesela, "Trkler ftraten disiplinli bir dehaya sahip
olduklanndan ilahiyat mnakaalarna mstaid deildirler," der. Mama
fih Barthold'la verdii malmat ve hkmler itibariyle baz noktalarda
birlemektedir. Dini, iktisadi, Ctimai amilleri gz nnde tutar, vekayii
geni izahlarla aydnlatmaya alr. Cahun, tahlili-ilmi bir karakter
gstermekten ziyade canlandrc, toplayc ve terkib edicidir.
Barthold bulunabilen btn kaynaklan tanmakta ve mkemmelen
kullanmaktadr. Nadir yazma eserleri bile gzden karmamtr. Vekayii
sra ile dizmekten ziyade, Timur devrinin siyasi, dini, iktisadi, ictimai,
etnolojik meselelerini, kaynaklardan muntazam ve sk bir ekilde isti
fade etmek suretiyle aydnlatmaya almaktadr. Timur'un faaliyette
bulunduu sahalarn evvelki tarihi ve oralarn hayat eraitini de iyi
bildiinden, meseleleri bulmakta ve selahiyetle izah etmektedir.
Barthold, ilmi ve mkemmel tahlili almadan sonra salam h
kmlere varan bir tarihidir. Bouvat mahdud kaynaklara baldr. Umumi
hkmlerinde bilhassa Browne'nn tesirlndedir. Merkez skleti, Timur'un
seferlerine vermitir. Timur devrinin eraitini, oluunu gsterememitir.
Komu hkmetlerin vaziyetini anlatmakla, Timur'un ftuhatn izah
etmi grnmektedir. Halbuki bu noksandr. dare ve hkmet ksmn
da Timur'un Tzldit' denilen eserden ve Grousset'in Asya tarihinden
istifade etmitir. Sanat bahsinde C. Huart ve Saladin'in eserlerini kullan
mtr. Bouvat, umumiyetle basittir ve bir toplayc gibi grnmektedir.
Kronoloji: Timur'un Ftuhah
..., ,
: "
36 H a l i l nalck
A l a d e m i k Ders No l a r (1 938 - 1 986) 37
1- - -
+-H-++-H--+-H-+H-+--H-t-+--++-H-l-+-I-I--I-I- i-"'"-I--+--H--I-t-t-i
1- -1--+-+I-
- -I-t-r- -H-t-rH-f-+-I-r-++-H-+
-f-f-l-'-1-t-+-t---t--,t.--+-I I-+-+-t
-j-,- -II -1- +-+-+-1-+-+- 1 ---I-- -+-1--1-1
- -
, .
.... ' -
- i -I-I-t"--f-'-t-I-++-I-'+-f-H -+--H-++-H--+-++-I-++-H-+-+-+-I- -
.[1 . .
;(It ;- .
-1--
i
. _ . . 1':. . _ j :'J] i 1 . ! i 1- J...
A k ad e m i k Ders N o l a r (1 938 - 1 9 86) 39
iJ i
40 H a l i l nalck
Akade m i k Ders N o t l a r (1 938 - 1 9 86) 41
42 Halil Ina lc k
Akad em Io K
L Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 43
i
- -
i
. ,
,
-
LL ""
:- J.."" r(
-':t" .<t\:'i> ' -
L ""', .
i " i
. \ lr ::1, , .. i
, r \i .
1
., i
' _ } ,1 .j-i. '
i.
1
,
1-
-
- -
, , ,
r
p'
v " ,
iJ'fri'", 'r.
, " " . ' ,
1
i r-
'y' n " ' I'T r . ,' \1. ,
J
. .... .t
. 'F-:-trpi "i !
, .1 ,
- , -- f .. " ."
, , , \
-
, i
rl'1o' " 'L. 1
, ..
" )
'i ' '1lr
"
IR
IYI , "L i, i'
V
i
i
i . , ' .
i i f i i \
tt
A k adem i k Ders N o l a r ( 1 938 - 1 986) 45
46 H a l i l Ina l c l
i ,j, '
Aha d e m ' h D e r s N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 47
48 Ha/il Ina/c h
A k a d e m i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 49
\ J l !l U l H l !l H os
A k adem i k D e rs Notlar ( 1 938 - 1 986) 51
'
"",...;
- .
r-
\ ..,..;
i
" j
' ,lu.o 1\SI,
.
,,\ ' . . L 1-1 , 1-1. -'
'
110 BOLUM
MLL MCADE L E
DEV
(1908-1923)
NSZ
dan zerk bir idareye sahip olan Girit Adas, Yunanistan ile birletiini
bildirdi. 1911'de talyanlar Trablusgarb' igal ettiler ve yeni hkmet
talyanlara kar savaa girdi. Buralar, Osmanl mparatorluu'na ismen
bal yerlerdi. Fakat ok gemeden Balkanl devletler, yani Yunanistan,
Srbistan ve Bulgaristan, Rusya'nn tevikiyle Osmanllar aleyhine Balkan
ittifakn yaptlar ve Osmanl ordularna kar ezici bir zafer kazanarak
(1912) Rumeli'deki btn Osmanl topraklarn zaptettiler. Bu arada
Edirne de kaybedilmiti. Fakat Balkan devletleri zaptedilen topraklar
aralarnda blemedikleri iin birbirine kar savaa tututular, bundan
faydalanan Osmanl kuvvetleri Edirne'yi geri almaya ve aa yukar
bugnk Trakya snrlarmz tespite ulam oldular. B.alkan Savalar,
yeni rejimin tm zaaflarn ortaya kard gibi byk Avrupa devletleri
arasnda imparatorluun artk son saatlerinin geldii inancn uyandrd.
Bu devletler, Anadolu ve Arap devletlerini aralarnda nfuz blgelerine
ayrmak iin kesin antlamalar yapmaya baladlar. Tren yolu imtiyazlar
ve iktisadi faaliyet blgeleri elde eden ngiltere, Fransa, Almanya, tal
ya, Avusturya, Macaristan, Rusya birbirleriyle yaptklar antlamalarla
kendi paylarn nceden belirlemeye dikkat ettiler ve zen gsterdiler.
Balkan Savalar'ndaki baarszln balca sebebi i politikadaki ikti
dar kavgalar olarak gsterilmitir. Aada bu mesele hakknda biraz
ayrnt vereceiz.
1908 nklab'ndan dokuz ay sonra inklaba kar stanbul'da klalar
daki baz askeri birlikler mrteciler ile birleerek bir kar ihtilal yaptlar,
merutiyet idaresinin dine aykr olduunu iddia ediyorlar, eriat ve
halifenin mutlak hakimiyetini geri getirmek istiyorlard. Birok aydn
asiler tarafndan ldrld ve bu isyan ancak Rumeli ordusunun stanbul
zerine yryerek duruma hakim olmasyla ortadan kaldrlabildi. tti
hatlar baz partileri kapattlar ve hrriyeti kstlar. II. Abdlhamid, isyan
hareketinden sorumlu tutularak taht brakmaya mecbur edildi. Onun
yerine V. Mehmed Read padiah yapld. ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin
Selanik ubesi, bunlarn arasnda Enver ve Talat Paalar da vard, iktidar
fiilen ellerinde toplamaya altlar. Mesela, dier ittihatlar, Paris'te
merutiyet iin yllarca alm kiilere mevki vermek istemediler. t
tihatlarn Selanik'teki merkezi, hkmetleri istedii gibi kurduruyor,
beenmedii vekillere iten el ektiriyordu. Yani zetle memlekette ne
padiah ne de mebuslar, meclise hakimdi. Gizli bir cemiyet, memleketi
idare ediyordu. Bununla beraber, ttihatlar mecliste ounlukta idiler.
64 Halil na/ck
4. Atekes Dnemi
Mondros Mtarekesi'nin balca maddeleri unlardr:
anakkale ve stanbul Boazlarmn mttefik sava gemilerine al
mas, Karadeniz' e gvenli ve serbest geiin salanmas, anakkale
ve stanbul Boazlar kalelerinin mttefikler tarafndan igali (m. 1 ),
smrlar ve i gvenlii korumak iin gerekenler hari, Trk ordusunun
derhal terhis edilmesi (m. S), silahlarn ve tehizatn teslimi (m. 20),
Hicaz, Yemen, Suriye ve Irak'taki btn Trk gamizonlarnn en yakn
mttefik kumandanlarna teslim olmalar (m.16), Trk kara sularnda
polis hizmeti grecek kk gemiler hari, Trk donanmasmn teslimi
(m.6), btn demiryollarnda mttefik kontrol subaylarmn yerlemesi
(m.lS), telgraf hatlarmn ve kablolarn mttefiklerce kontrol (m. 12),
mttefiklerin emniyetini tehdit edebilecek bir durum ortaya karsa
herhangi stratejik bir yeri igal etme hakk (m.7), alt dou vilayetinde
herhangi bir karklk halinde mttefiklerin bu blgenin herhangi bir
ksmm igal etme hakk (m.24).
Yukarda zetlediimiz maddeler, Osmanl Devleti'nin btn nemli
blgelerinin, demiryollar ve tefti aralarnn mttefiklerin kontrol alt
na girmesi, ordunun terhis edilmek ve silahlar alnmak suretiyle herhangi
bir direni hareketine gemesi imkannn kaldrlmas demektL Bundan
baka 7. ve 24. maddeler yeni igallere meydan vermek iin konmutu.
Mttefikler atekes maddelerine uyduklar taktirde, Musul ve skende
run-Antakya blgesi dahil olarak Trkiye igalden kurtulmu olacakt.
Ancak mttefiklere bu snrlar aarak yeni igaller yapmak frsatn ya
ratmamak iin memlekette herhangi bir kargaaln kmasna meydan
vermemek gerekiyordu. Osmanl hkmeti bunu salamak iin btn
valilere gnderdii bir genelgede ieride gvenliin ne kadar hayati bir
nem tadn belirtiyor ve gelecekten mitli olduunu bildiriyordu.
1 911 ylndan beri savamakta olan yorgun ve yaral memleket, atekesi
ar artlarna ramen, ferah bir kalp ile karlad. Gelecei, tevekkl ve
mitle beklerneye balad. Savan son gnlerinde Suriye cephesindeki
Yldrm Ordular bakumandanlna getirilmi olan Mustafa Kemal,
atekesin hemen sonrasnda stanbul'a dnd. 3 Temmuz 1 91 8' de tahta
A k a d e m i k D e rs N o t l a r (J 938 - 1 986) 71
5. Ulusal Tepki
Elverili bir bar salamak iin padiah ve hkmetinin atekes
ile birlikte yrtt siyaset u noktalarda toplanabilir:
Mttefiklerin yaknln kazanmak amacyla, memleketi savaa
sokmann btn sorumluluunu ttihad ve Terakki'nin diktatr idaresine
mal etmek, savaa girmemizi ktlemek.
Hkmetin bu ynde ald nlemler unlard: ttihat1ann iktidar
da iken yaplklar yolsuzluklar incelemek iin Harbiye Nezareti'nde bir
Tedkik-i Seyyiat komisyonu oluturuldu. Mebusan Meclisi'nde bir Divan-
All (Yce Divan) kurularak sava sorumlularnn sularn meydana
karmak, Ermeni Tehciri sorumluluunu ttihatlara ykleyerek bu
hareketin hkmete resmen ktlenmesi, on vilayette sorumlu devlet
adamlarn ve dier sorumlular aratrmak zere soruturma heyetleri
gnderilmesi.
Bu dnemde yaanan Boazlyan Kaymakam Olay kayda deer. Bu
kaymakam, sava esnasnda Ermenilere kt muamele yapl suuyla
Padiah hkmeti tarafndan lme mahkum edilir. Kilikya'da Erme
ni etelerinin gelii gzel Trklere saldrp dehet satklar bir srada
hkmetin bu karar vatanseverleri protestoya gtrr. Bunun zerine
padiah durumu kurtarmak iin, bu idam hkmnn eriata uygunlu
u hakknda bir fetva almak mecburiyetini duyar. Bu olay, hkmet ile
milli duygular arasndaki aykrl gsteren dikkate deer bir olaydr,
milletin hkmete kar siyasetini aka gsterir.
Nihayt hkmet, ttihatlarn hakim olduu Mebusan Meclisi'ni
kapatma karar alr (21 Aralk 1918). Yeni mecliste iktidar elde etmek iin
ttihatlarn eski rakipleri Hrriyet ve tilafPartisi faaliyetlerini amrd ve
arlk herkesin ktledii ttihad ve Terakki ad allnda alamayan eski
ttihatlar yeni bir parti, Teceddd Frkas'n kurdular. Bu suretle Bal
kan Sava'nda memleketi felakete srkleyen parti kavgalar yeniden
canlanmak zereydi. Atekesten hemen sonra (9 Kasm 1918) ttihat
liderler Talat ve Enver stanbul' dan kallar. O zamanki sadrazam zzet
72 Ha/il na/ck
6. Yunanl zmir'de
i. Dnya Sava srasnda bir aralk zmir ve yresinin mttefikler
tarafndan nasl Yunanistan'a vadedildiine yukarda iaret etmitik.
Atekes imzalannca, Yunanllar mttefikler yannda yenen bir devlet
tavr taknarak amalarn aa vurdular. Halbuki Yunanistan 19 17'de
savaa girmi, Trkiye ile ilikilerini kesmi, fiilen sava ilan etmiti.
Atakes imzalannca Yunanllar, Dou Trakya demiryoarn mttefikler
adna kontrol etmek zere bu blgeye askerlerini soktular, fakat atekes
maddeleriyle saptanm olan bu durumu, Trakya'y tamamyla igal
etmek ve sonra Yunanistan'a katmak iin bir bahane olarak kuanmak
istediler.
stanbul'da Patrikhane'de, Merkez Komitesi ve skan Cemiyeti ad
altnda ihtilalci bir cemiyet faaliyetteydi. Mttefiklerle stanbul'a geimi
olan Yunan zabitleri, yerli Rumlar kkrtan tavr ve bildirimlerden
ekinmiyorlar, Rumlar trl gsteriler yapyorlar, stanbul'da Trk hal
knn zntsne sebep oluyorlard. Yunan Amirali Kakolidi stanbul'da
Yunan kulbnde yapt bir konumada "Heenizmin ana vatan" diye
bahsettii stanbul'a Yunan bayran getirdiini sylyordu. Venizelos,
Paris Bar Konferans'nda stanbul zerinde Yunan iddialarn aktan
ortaya koyamyordu (zira mttefikler stanbul'u uluslararas bir idare
altna vermeyi tasarlyorlar, gerekte ngiltere bu ehri kendi nfuzu
altnda muhafaza etmek istiyordu, Sultan, Konya veya Bursa'ya gnde
rilecekti.) Venizelos stanbul'u aka isteyemiyorsa da, onun bir Yunan
ehri olduunu iddia ediyordu.
Venizelos, 30 Ocak 1919'da Paris'te byk devletlerin Yksek Sulh
Meclisi'ne sunduu bir raporla Meis Adas ile Marmara Denizi arasndaki
Bat Anadolu'nun Yunanistan'n igali altna verilmesini istedi. Bunun
gerekesi olarak bu blgenin bir Rum ounluu tarafndan iskan edilmi
olduunu iddia ediyor, bu nedenle Wilson Prensipleri'ni hatrlatyor ve
szde burada zmir ve Aydn'da RumIarn emniyetini tehlikeye dren
ciddi kargaalklarn ktn ve Mondros Mtarekesi'nin 7. maddesinin
uygulanarak mttefikler adna Yunanllarn buray igal etmesini talep
ediyordu. Lloyd George, planlarn uygulayabilmek iin Anadolu' da
yeterli kuvvet bulunduracak durumda deildi, bunun iin Yunanllarn
istei kendi planlar iin ok faydalyd. Venizelos'un raporu incelenmek
A ka d e m i k Ders N o t l a r ( 1 9 3 8 - 1 98 6 ) 77
st anbul'un gali
Salih Paa, Amasya grmelerinden beri milli amalar benimsemi
bir kii olarak, milliyetileri tatmin eder bir hkmet bakan saylrd.
Fakat ngilizler darbeyi hazrlamlard. 16 Mart 1920' de tilaf Devletleri,
stanbul'u resmen igal, ettiler, devlet dairelerini, Meclis-i Mebusan'
baShlar ve belli bal mebuslar tutukladlar. Daha sonra bu mebuslar
Malta'ya srgn gnderdiler.
Yaynladklar bildiride tilaf Devletleri, bu hareketi hakl gstermek
iin, milliyetilerin bar konferans tekliflerini reddederek Anadolu'da sa
va tekrar alevlendirdiklerini, Hristiyan halka tecavzde bulunduklarm,
bu yzden mttefiklerin birtakm nlemler almaya mecbur kaldklarn
belirtiyorlard. stanbul'u Trklerden almak maksadnda olmadklarm
tekrarlyorlard. stanbul igalinin geici olduu, halkn makam hilafet
merkezi olan stanbul'dan alacaklar emirlere uymalar gerektii ifade
ediliyordu.
Bu bildiriyi hazrlayanlar, milli kuvvetin zmir faciasndan dodu
unu bilmezlie geliyorlar, kuzu postuna brnerek yeni igal ve teca
vzlerini rtmeye alyorlard. Hkmet, arhk tamamyla dmann
himaye ve emrinde olan bir hkmetti.
stanbul'un igali Milli Mcadele tarihinde yeni bir aamadr. O
zamana kadar saltanattan ve ngiliz himayesinden yardm mit eden
1 08 H a l i l na l c
ve para istedigi zaman Trk milleti buna en kt artlar iinde olsa dahi
gnlden cevap vermekle byk bir millet oldugunu gsterdi. Tarihi
bu byk geregi ortaya koymazsa, Trk mucizesini aklayamaz. Bizzat
Mustafa Kemal, bunu eitli hrsatlarda iaret etmi, ne yaplmsa Trk
milletinin eseridir diye bu geregi tanmtr.
Dzenli milli orduyu kurmak iindeki glklerden biri Kuva-y
Milliye denilen direni etelerini disiplinli ordu saflarna sokmak, erkez
Edhem gibi Kuva-y Milliye kumandanlarn yola getirmekte grld.
erkez Edhem buhran, milli kuvvetlerin daglmas, siyasetin Boleviklige
kaymas ihtimali ve merkezi bir faaliyet yerine keyfi bir ete idaresinin
srekli olmas gibi byk tehlikeler tayan bir buhrand. Bu buhrann
atlatlmasn esiz liderin sabr, cesaret ve uzak grllg saglamtr.
Bu, onun en nemli baarlarndan saylmaldr.
Byk Millet Meclisi aldktan sonra Ankara'da siyasi parti nite
liginde birka rgt meydana geldi. Bunlarn oluturulmasna Rusya
olaylarnn ve Rusya'da yaylan komnist fikirlerin az ok etkili olmutur.
Bu partiler iinde bir hayli nem kazanan, meclisi ve orduyu igal eden
Yeil Ordu'dur. Bir siyasi hareket olarak ortaya kan Yeil Ordu'nun asl
nemi askeri idi. Henz yeni Trk devletinin dzenli ordusu oluma
m ve genel sava kalnts olan ordu ksmlar ise senelerce savaarak
yorulmu bulunuyordu. Asi eteler zerine gnderilen askere halifenin
fetvasnda, Ankara Hkmeti'nin yasal olmadgndan bahsedilerek etki
edebildikleri birka defalar grlmt. Bu durumda yeni Trk ordusu,
yeni zihniyete gre yetitirilinceye kadar milli hareket iin gvenilir
askeri kuvvetler vcuda getirme propagandasyla baz gizli tekilatlar
kurmaya kalkanlar olmutu. Bu tekilata, Yeil Ordu ad verildi. Yeil
Ordu'nun kurulmasna teebbs eden kimseler bu teebbslerinden
Mustafa Kemal'i haberdar etmeksizin onu kuvvetin banda gstererek
tekilatlarn geniletmeye almaktaydlar. Mustafa Kemal bunu gre
nince, ileri gelenleri ve Genel Sekreter Hakk Behi Bey'i agrd. Millet
Meclisi'nde mebus olan erkez Reit Bey ve Tevfik Beyler batda Kuva-y
Milliye hareketlerini kumanda eden erkez Edhem'in kardeleri olup hep
birlikte bu Yeil Ordu tekilatna girmilerdi. erkez Edhem, Anzavur
ve Dzce isyanlarnn bastrlmasnda nemli bir rol oynamt. Devletin
baka nemli askeri kuvvetleri bulunmadgndan bu kuvvetlere gveni
liyordu. Fakat erkez Edhem bulundugu mevkiiden gurura kaplarak
ordu kumandanlarn tanmamaya, valilere bizzat emir vermeye, zetle
Akadem i lz D e rs N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 1 23
bamsz bir tavr almaya ve devletin gerek hakimi gibi hareket etmeye
balad. Yeil Ordu talimatnamesini bashrp zel ajanlarla memleketin her
tarafna gndennekte, tekilahn yaymakta, Eskiehir' de Yeni Dnya ad
altnda grnte komnizm meyilli bir gazete karmaktayd. Kuvd-y
Seyyare adn alan erkez Edhem Ordusu ve Yeil Ordu Byk Millet
Meclisi'nde taraftar kazand. Meclis' te Mustafa Kemal'e muhalif olarak
Halk tirdkiyun frkas adyla komnizm eilimli bir frka kurmu olan
eski valilerden Nazm Be kendini dahiliye vekil1iine setinnede baarl
olmutu. Tehlikeyi gren Mustafa KemaL, Nazm Bey'i istifaya zorlad.
erkez Edhem'e nem verdi dnlen Garp Cephesi kumandan
Ali Fuad Paa geriye alnarak yerine smet Bey (nn) Garp Cephesi
Kumandanl'na tayin edildi. Cephenin gney ksm kumandanhna
Refet Bey atand. Yeni kumandanlarn grevi, sratle dzenli ordu ve
svar kuvveti oluturmak, hkmeti erkez Edhem ve benzerler
nin disiplinsiz kuvvetlerine tabi olmaktan kurtarmakt. Edhem kendi
kuvvetlerinin smet Bey tarafndan teftiine raz olmayarak itaatsizlik
gsterdi. Dorudan doruya meclis bakanl ile yazmak iddiasnda
bulundu. Daha sonralar da btn milli kuvvetleri kendi kumandas
alhnda toplamaya ve Garp Cephesi Kumandanl'n kendi eline almaya
alh. Meclis'teki kart gruplar Yunanllarn tehlikeli durumu sebebiyle
Mustafa Kemal, erkez Edhem ve kardelerinin hareketlerine kar ak
tan nlem alamad. i zamanna brakt. Fakat smet Bey Garp Cephesi
kumandan olarak Ferid Paa' dan farkl hareket ederek Edhem' in keyfi
hareket1erine set ekecek tedbirler ald. ahslarn herhangi bir ekilde
tutuklanmas veya mal ve para istenmesini devletin kanunlarna gre
sorumlu makamlarn yapabileceini ilan etti (Edhem kendi bana can
istedii kimseleri tutuklahyor ve hatta idam ettiriyor, halktan kendi
adna mal ve para topluyordu, bunu yaparken de milli kuvvetler adna
hareket ettii iddiasnda idi). Dzenli ve kanuna bal devlet olduu
nu gstennek iin Byk Millet Meclisi u esaslar ilan etmiti: Asker
ancak TBMM adna onun kard kanunlar erevesinde toplanabilir.
Vergi ayn esaslar erevesinde alnr ve devletin hazinesine yahrlr;
a1uslar sorgulamak ve cezalandnnak ancak resmihakimler tarafndan
kanunlara gre yaplabilir. Edhem'in tuttuu yol milli hareketi bir ete
hareketi durumuna d rebilir. Halkn gvenini sarsar, btn milli
davay kltebilirdi. Edhem ad geen emirlere kar gelince nihayet
asi olduu Win edilerek aleyhine dzenli kuvvetler gnderildi. Bu milli
1 24 H a l i l I n a lc k
inkiaf iin her trl kolaylktan istifade edeceklerdir. Trk liras orada
resmi mahiyeti haiz olacaktr," dedi.
8 Austos 1921'de oradaki yksek komiserin emri ile skenderun
sancanda yerel zel bir idare kuruldu. 1923 Mart aynda tam otonomi
(muhtariyet) istendi ise de, Franszlar kabul etmediler. Lozan'da Ankara
Antlamas'na gre madde yukardaki ekilde kabul edildi.
Irak'la olan snrlarmza gelince, bu memleket i. Dnya Sava so
nunda Osmanl ordularm kuzeye srm olan ngiliz ordusu tarafndan
igal edilmi bulunuyordu. Atekesten sonra ngilizler o andaki smrlarda
kalmalar gerekirken, bu snrlar amlar ve Musul'u igal etmilerdi.
Savaa son verilip, atekesin imzalanmasndan dolay bu hareket, haksz
olup milletleraras hukuka aykryd. Fakat ayn ngiltere, Trkiye'nin
baka yerlerini de atekesten sonra eitli bahanelerle igal etmi ve ye
nik Osmanl hkmeti buna kar hakkn arayamamt. Musul igalini
hakl gstermek iin ngiltere, birtakm dayana olmayan iddialar ne
srmtr. Musul blgesinin bizim iin hayati bir nemi vard. Zira
burada halk, ounlukla Trklerden olup Milli Misak snrlar iindeydi.
Trk vatannn z paralarndan biriydi. Seluklular zamanndan beri
burada Trk devletleri hakim olmu ve Xi. yzyldaki Ouz Trklerinin
Anadolu'ya gleri esnasnda Trklerin ilk yerletikleri blgelerden biri
Musul blgesi olmu, sonra burada Musul Atabeyleri Devleti kurulmu,
o tarihten sonra Trk devletlerinin snrlar iinde kalmt. ngilizler,
petrol yataklar zengin olan bu blgeyi ellerinde tutmay ve hatta onun
kuzeyindeki blgeyi de ele geirmeyi hayati nemde sayyorlard. Bu
sebepten Musul Meselesi, ngiltere ile Trkiye arasnda uzun zaman
gerginlik douran ok nemli bir anlamazlk konusu olmutur. Bu
mesele Lozan Konferans'nda uzun tartmalara sebep olduu halde
halledilememi, sonraya braklmtr.
smet Paa'nn verdii muhtraya gre, Musul vilayetinin o zaman
ki nfusunun SOOOOO'i yerleik, 170000'i gebe idi. Gebeler burada
devaml oturmazlard. Btn vilayette Araplar aznlktayd. Arapa
konuan ahalinin bir ksm da soy itibari ile Trk't. ngiliz heyeti, Trk
istatistiklerini reddetti, onlara gre Trk ahali onikide bir oranndayd.
Araplar ve Krtleri ayryorlard. Siyasi delile gelince, buradaki halkn
tarih boyunca ve son savata Trk devletine balln ispat ettiini,
ngilizlerle erif Hseyin arasnda kurulacak Arap devleti snrlar iine
Musul'un sokulmam olduunu, yani o zaman Araplarn ve ngilizlerin
Akade m i k D e rs N o t l a r (1 938 - 1 986) 151
buray bir Arap lkesi kabul etmediklerini smet Paa ileri srd. Halkn
oyuna bavurularak hangi idareyi istediinin de sorulmadn ifade etti.
ngiltere'yi emperyalizmle sulad ve milletlerin geleceine kendisinin
hakim olmas (selj-determination) prensibi zerinde srar etti. Musul, Trk
vataruna geri dnm olan Urfa, Mara ve Adana' dan farkl bir durumda
deildir, dedi. Curzon ise grnte Arap karlannn avukatl roln
zerine alarak, buralarn Arapl ve ileride kurulacak Arap devletine ait
olmas gerektii noktas zerinde durdu. Kuvvetli delillerimiz karsnda
zaman zaman aresiz kalan ngiltere Hariciye Nazr Curzon, nihayet
ngilizlerin fesih hakkn yani "cebrin hakka stnl"n ifade etmek
mecburiyetinde kald. smet Paa, Bat Trakya iinde olduu gibi, milli
haklanmzdan emin olarak Musul vilayetinde de halk oyuna bavurul
masn istedi ve bunda srar etti. Demokratik bir memleketin temsilcisi
olan Lord Curzon ise, bu halk oyu isteini daima reddetti. Snrlann be
lirlenmesi iin de bunun iyi bir yol olmadn syledi. Curzon, Musul'un
Irak iin hayati bir iktisadi blge olduunu, bu bakmdan, Irak'a bal
bulunduunu iddia etti (bu gibi iddialar sonradan baka emperyalist
devletler tarafndan da kullanlacaktr ve bugn de siyasi literatrde
hayli yaygn bilimsel bir rtye brnm olan "Mnbit Hilal" (Fertile
Creseent) kavram da ayn nitelikte emperyalist bir propagandadr).
Trk heyeti, Musul vilayetinin Trkiye iin askeri bakmdan da
gerekli bir snr tekil ettiini belirtmitir. Curzon nihayet, Milletler
Cemiyeti' nin hakemliini teklif etti. Trkiye kendi dahil olmad bu
cemiyetin kararlann kabul edemeyeceini bildirince de, sava tehdidi
savurmaktan geri kalmad. Japonya ve Fransa kendisini desteklediler,
bunun dnya bann tehdit eden bir mesele olduunu sylediler. Bu
mesele, konferansn 4 ubat'ta kesilmesine sebep olan balca nedenler
den biri olmutur. Bununla beraber smet Paa bu kesilmeyi nlemek
zere Musul Meselesi'nin bantan sonra ngiltere ile ayn bir antlama
konusu yaplmas ve bu yzden ban antlamasnn yanm kalmamas
nerisinde bulundu.
Trklerin teklifi, konferasn kesilmesini nleyecek ierikte idi. Fakat
kapitlasyonlar meselesindeki daha derin anlamazlk bunu nleye
medi. Konferansn ikinci devresinde Trk teklifi zerinde anlamaya
vanld, yani iki taraf u metin zerinde anlatlar: Blm 1, madde 2:
"Trkiye ile Irak arasndaki snr dokuz ay zarfnda Trkiye ile Byk
Britanya arasnda ban yolla tayin edilecektir. Tayin olunan mddet
1 52 Ha l i l i n a c k
..Iit... . .....o..i
.::.l..> .:\l';'JI .)iJ\f J J.I'" rL. .... ':'.Jil i .:)l<.1 -if ...:... ,1 ...... JJ'
c:. S):,- "j ....i ...1... .",,1f;1 r' .;:..;.. To.:.-) .;o.oToY" J,... :l.;-:.U..
,jtj J.:,,.. .:.)16.1. j'..) .;:;.1 .....'" ..:tI .;liJo,: J. el- .'J"' .1. ! .;. .::
1s",:"1 .;1" ...;- ":JjJI .,... .. I.;.-;;J .:'lJI J.,:.:.. i or;;Jo ':'J' OL"=:- 4,. ,jJ!
<.::.lJ> ,}... l.);J,'JJI ,11;.:.1 <:oJ !JjJ\f .;-.-.1. J'IJ! '.. .. J,...
t* ';.J<:ol.:- ,,-,I.:-l:. 4j}J' 4-!JJ'" .;..-'-':- sf' ';.JJf- Is)jJ' ....1)J .i s,;;;.:. l.)
wi Ji:.:- 'r;.:.. S;;;J I < ....1) s",: jJ\f.;.-.,... J"':' S;::"" ':'JJ t,;\.:. ).AI
':'.';'JI .s; a:...:.. ..":.:. J-'!I JJ .;..;;-...s:;: ....1. )...1 .",.. '!..,.. .sp.t , .:.,ill..1.
.s.;.- ....Jr d:. u:. J. J\:"' v.-'J ':-111 l....' :Jj ..,.- k Jjt S";" 'Jt
Jr, 's::.. .s.;.- .::.lJ' S";" r- ttJI ,jJ' ':'JJ . J..IJI J \.. "' .:;.-) ........
J:o- h ..I.: ...1 -i, ';.i .uofJ -1;'0' ..;...J."} .s .:.";J 5,:. , .;i'';'J' .)";'
S.,I(...:I;: ...:: i.Jlh. 1IU; .s):JJ' ....I.h .I 'JJ . J....l.;- ... . ..:........... +.I..,JI.-.j
';"'s:::4-! f;.,... ;:';u. !!:':" ,;JIi .;.-...u..;:.;",.. .sjOJjl J.,...... I,iJ '<: .."" ,;;;.
;..("':I J..i .... .I. ..:::.l .J.).iJ.I. !J.I'J .,f''1O, "" .:'lJI":-fo .i.J ).:.olil tA
.:'lJI .d ......1 li.' '; J' ..;.:::... J,... ,j.Iij. ..( < .;oS"'" OL\:. ,j.Iij. J. I fl .
:L';'-IIJ. "I.s..-'-::: '-!..JJ .....1 SJ\ ':"'\:..J .:y .;::,...J .:...1i ....'iiJi JU :'11!..:1 .J-;.,
)-:";' .4.1 SjO.JJI .;:...:.. ....J..... ",,\ali I ""J ..; JI:.:- ..);:S )r-:j p; .j
.:.t il)";:"':' .:}.!. ,.....!.r .:,J S.i""1:i S..... ....I. EY ,;.,o; l....v s,.J.I. .r
J...J\"..' .:...I... .:,i: .s.i""I:i.!. "':;.I. ....(. ....::i' .j. .s\ l....,;;;.:. .!l:..JJ__II
.J.1. .' i.,. IJ",.I. i .;:...:.. J-'!i ..... .....j";> .;J .;-.::. q,. : r);:S A
t < !lj}J, t i..) ! :;.:;:....I .::.lJ'" f ;;.l . ';s;uJ.i .;,...!r .I w ' J rV- .:TJ.
...;t... l):,- ...Ii.. "-'i.:- .. '''''' OJ jJI ... "'y. f . .. ......: SlfS
.;..C:.
,l.!" ,J.
Orduma, Donanmama
Dvel-i Muazzama, (Byk Devletler -ngiltere, Fransa, Alman
ya, Avusturya, Macaristan, talya, Rusya) arasnda harp ilan edilmesi
zerine her daim nagehani ve haksz tecavzlere urayan devlet ve
memleketimizin hukuk ve mevcudiyetini frsat dmanlara kar ica
bnda mdafaa edebilmek zere sizleri silah altna arm idim. Bu
suretle silahl bir tarafszlk iinde yaamakta iken Karadeniz boazna
torpil koymak zere yola kan Rusya donanmas ta1im ile megul olan
donanmamzn bir ksm zerine anszn ate at.
Milletleraras hukuka zt olan bu haksz tecavzn Rusya tarafndan
dzeltimesini beklerken gerek Rusya Devleti, gerek mttefikleri ngil
tere ve Fransa devletleri sefirlerini geri armak suretiyle devletimizle
diplomatik ilikilerini kestiler. Akabinde Rusya askeri dou hududu
muza tecavz etti. Fransa, ngiltere donanmalar birleerek anakkale
Boaz'na, ngiliz gemileri Akabe'ye top attlar. Byle yek dierini vely
eden hainane dmann asar zerine, teden beri arzu ettiimiz sulhu
terk ederek Almanya ve Avusturya-Macaristan devletleriyle ittifakla
meru menfaatlerimizi mdafaa iin silaha sarlmaya mecbur olduk.
Rusya Devleti asrdan beri Devlet-i Aliyyemizi toprak asndan pek
ok zarara uratm, evket ve kudret-i milliyemizi arttracak her trl
gelimemizi harp ile ve bin trl hile ve desise ile her defasnda mahva
almtr. Rusya, ngiltere ve Fransa devletleri zalimane bir idare altnda
inlettikleri milyonlarca ehl-i slam'n dinen ve kalben bal olduklar
hilafet-i muazzamamza kar hibir vakit su-i fikir beslemekten fari
almamlar ve bize ynelen her musibet ve felakete sebep ve kkrt
c bulunmulardr. te bu defa ba vurduumuz cihad- ekber ile bir
taraftan an- hilafetimize, bir taraftan hukuk- saltanatmza kar fka
edilegelmekte olan taarruzlara inaal1ahu teala sonsuza kadar nihayet
vereceiz. Allah'n yardm ve Peygamberimiz'in yardmlar ile donan
mamzn Karadeniz'de ve cesur askerlerimin anakkale ve Akabe ile
Kafkas hududunda dmanlara urduklar ilk darbeler halk yolundaki
''\:. .. -8
, -.
'-
i ..
i :
E IQ.: i
i
"\ .. , . -
A k a d e m i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 1 63
Malul
ve dier Muhtelif
Gaip ve
sebeplerle hastalklardan Yaral ehit Yekfn
esir
ktalardan vefat
ayrlan
(3413-61 (2-2))
(3413-61 (2-7))
.i '
,
r
)1'
r,
. -_ . .
-. . .
,."' :': ' t,."".....
. .. .. "
L
,/}
-- .,.", .,..... !! ! ,.r:"' ..,, "' .,='''\ ' I '''- '':'''' " "\ "'J.(
.. .. . lO .. ... ..
.
11 ' . I '""'f
. " '"
'
-; ,. .
""" '<r.' '''''' j., "1,I.'fr .. ..,.... 'f' '': f".." .
",. "
..
.
_.
-fIP
-
, __ 6--1' -
.......,.. 0-' :
.... ...
i
;, , . .....
;'.." "'
; ' #
J
.."" " ".1,. ";':""
,. " '"
;i' ..::;.,
lo> ..
1" . -:- ... :rf
'"
..,.,
.. . )., f''';''' 1 ' "
'i
' *
;J.:
t,. ,,,) ....,. "" ',P' et'1'( ,,:p" "":w t , ;ri:.
_
':.,.. ("-;" :!:;;t" '.0\""- .:..:' ;... ",,1"":- .. "!"',,:' JU:'rir ;,: ...,r.:;
:.
r
("
- 1<
'
.. ' . ,
! .;t'I'f'.''''' ,'jr ';'('''f'.,I'"
. , : ' i .
. ... ,J,.
" - '
....
1 : ,
).
. .
...... .. .
f'., 1f'2'" . ,*'1';. t'f(*;... , '1{: ;.,.. ""f'ti", .,.,.:..., ;,..i *('...b:rv
'" - t;:: ,.r.. " r?i( t f(fl rl'(;''''': ' ;r: .t::/' "'.:.
tr.!r-:. !: .
;(4f".tt
;o
'.f
..
\-
' ,.; .. i . ; -:- f : " -; ..."'1' '.'
. . 4 --
f.:- :?".;:':!.
\ .
<.' , ' -
()
"
.'
l7Q I
li!J!1' Ul nll' H
A ka d e m i k D e r s N o t l a r ( 1 938 . 1 98 6 ) 165
Genelkurmay Dairesi
9'uncu Ordu Ktaat Mfettilii'ne verilecek direktif suretidir:
9'uncu Ordu Ktaat Mfettilii'ne ait grevleri yksek ahsruzn
9'uncu Ordu Ktaat Mfettilii'ne atarmas hususunda padiah onay
kmtr. Ancak bu mfettiiikteki greviniz yalnz askeri olmayp, m
fettiIiin kapsad blgeler inde ayn zamanda mlkidir.
1 . Bu ortak grevler unlardr:
a) Blgenizde i gvenliin salanmas ve devamll, asayisizliin
ortaya k sebeplerinin belirlenmesi.
b) Blgede tede beride dank bir halde varlndan sz edilen
silah ve cephanenin bir an evvel toplattnlarak uygun depolara birikti
rilmesi ve koruma altna alnmas.
c) Deiik yerlerde birtakm topluluklarn bulunduu ve bunlarn
asker toplamakta olduu ve gayriresmi bir surette ordunun bunlar ko
ruduu ileri srlyor. Byle topluluklar olup da asker topluyor, silah
datyor ve ordu ile de ilikide bulunuyorlarsa kesin olarak nlenmesi
ile bu gibi topluluklarn kaldrlmas.
2. Bunun iin:
a) ki tmenH olan 3'nc ve drt tmenH olan IS'inci kolordular
mfettiiik emrine verilmitir. Bu kolordular harekat ve gvenlik ko
nularnda dorudan doruya mfettilikle ve yrrlkte olan ilemler
yani zlk ileri genel kuvve ve sair gibi konularda eskisi gibi Harbiye
Nezareti'yle haberleeceklerdir. Tmen ve blge komutanl veya bir
zel greve atanacak subaylarn tayin ve deitirilmeleri mfettiliin
onay ve istemiyle olacaktr. Bununla birlikte dier konularda gerek ve
yarar grerek mfettiliin verdii direktifi kolordu komutanlklar ay
nen uygulanacaktr. zellikle, salk ileri ok nemlidir. Bu ortamdaki
inceleme ve ilemlerin halka da yaylmas gereklidir.
b) Mfettiiik blgesi Trabzon, Erzurum, Sivas, Van illeriyle Er
zincan ve Samsun bamsz sancaklarn kapsadndan mfettiliin
1 66 H a l i l ina l c k
....
A kadem i k Ders N o t l a r ( 1 93 8 1 986) 1 73
1'''7.-:'' --:;;:-q
.
.
. "
If"r,...r;r"....rr- "'''Y'''''' .. ... v w'
.. ""'""
rp... , _ ", -Vn ' "
f o '' ' ,-:''
..
, ""T" "I ::;-: ....f" ,.".-p/'JI'" ;.-
r
. "':.
oJ ' i . ?"'1' '",.,;,"'"-:h'" I'IH'
;:""' ...,.. "
" ' # ... 4"'(",
v' /n 1' . _
, ,"'.,. "'-;r.'. ?" .,..,:; r ) ,.,.,;,r. 1'(';"'- ' .. /'" ,.r:'''' ' i
'" i ro , ,... , ,. ,.
,. "
. .... .. ... .. ... ... " , i , .. .. ., ' . i'
<l .. .. . " .. # . ;i
.. ?". ,
' i .,...,
, t'r.:: _
.. 'Of . lIfI
...'1" - ;.
,- ..
,. - ..,:. ;. ... -f'! f' r"l".,.r.:'''''I &r ''I'' f'
", . , .. .. .. ;.<'" " "
.. .. . ,.
. .., .. .. ..
;;,,1".;: ,., ;tV' :-f" .1'"1/.(10' '''';' ..
.. '!!lo ..
.. ;
-:-Jt " t'D-<"/77"? ': '- 'rf"': .... ,r..?'('/ .':1''''.
, rr(,,. (r l'l""
.. ., 1,.,.'-: 11 '"
,, *, .. .. " '"
"r"'':rflfl,;.. , ., ..;. .:.v 1":" ;;n..r"'... /r;' ., .. .. -.. .. tIfI ",-Ol '"
... .. ... " ., . .. ",, ..
'" : "
.";.. ,,:, ..-y:i'''' "
, ,., " . .
,
,
-" r ... ---:-.....". ;. ,., # ""'7 .",.,. l""'.r'I'I .. ""t:fY:' ''' 71' .... !"'.'., 'tl.!..i '(J ..
B
.. ,. .. ..
.. , .. .. " 1"" " .,.
.. .. .. , ,
)
'''''''''''..::
' ..
.,.-, . " ....,r,r..': "" ", r' '"", 'C ((','1: i;;.... '...t:'
"'" t . '
'r. . "I'; lif
.. ..", .: .. , , "
. .
f"'I"'\ ..... ... \ f\ " "I:: ;r
i
. ...
-
"'"
vL
j DltlU/ ltlH
A k adem i k D e r s N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 1 75
\\ v
. .
",oJ.. J"" ... eJ.-
,
;
:;t;
1.4U'__-'
_ 1 1'f\ " . J' . ' ;;:.::.. 1
'r'; <'):A"}'-";,;:;. eJ ;:.!eJ' eJ'
- v c/.Y
'.- - 1 1--'/1 . ..
f:':- '
- . -
, ........ov ""' '''' '' lo .",..A,___ r" _ ....t;t,?" - Y " ....rJ ' ,..;z...P J ..rt .. ...... ...
. q \ : " ;.; ---:
--- . .s
', '
.- .
.. .- . . .' -
,., ;; - .
J,,.'
t,, -,. V f '(L-a
- -
':" e).?.J) -: ' ( ,,ii .:.. .,v ,. ,..,:
-. ' . ', .
..
/. /' \
.r: r".
_' .:...:.. , .(., .... , !.. c..rt .
, _. "".-;r' . .Y_ '..!'
jYeJ ......
A i 'i /,J'{I
D T J,
f i
, .
... ,
J.':' ..rAf'...,;.
i
' GNKUR
:
. .
'
ITA: ', :::':
l(OL.', i :. \.
):LS. , i.".,
00$ : "\- \
.-...: . __ .
1 78 Hali l nalck
J//J ) j ja,;,..-
B yk ve Trk
nju!,rn1IZ, 9 Eyll 1922 sabah 9 Eyll 1922
akam Bursa'mz! muzafferen kurtardlar. Akdeniz, askerlerimizin zafer
nameleriyle dalgalanyor. kstah bir
dmann muharebe m(y(jalarra gelrrek cesaretinde bulunan ordu
kumandanlan ile kumanda gnlerden beri Byk Millet
Meclisi Hkmeti'nin esiri bakumandan
General birok gece ve m i tsiz muharebe-
lerden ve olas tecrbe ettikten sonra nil1a1{et m,ly1etldeki
ve erkan- ve kumanda ordunun elinde kalabilen
mevcuduyla teslim oldu. Yunan kral d a esirlerimiz arasnda
bUIUllU'{o:sa, bu hkmdarlarn esasen milletlerinin sefalarna
1 80 Halil lnalclR
19 Y/U4IL ord"1l' e Ialki ",oral ermek amaayla dllutlelp btStnlll/l MlJk... Klf tJSIL
TDbJda; llu11ll1111 SIWIII '/lJ/lJ 6Mf1111 ohyJT/lJ/lJ tllrlJUm, 1stik181 MlUfI'ndIIJI tl4r11Dk n beyitlerle
MUstlJfa llemal Pa"'/lJ etrafull lriimeJmnq kalrartu1arn resimleri)IU abrpr.
Solda s";a
1. sra; Ruf Orbay, Bekir Sami KUdul,
. sra; Numtill Pq, MuI/ttin Pq, Gn. AU l1sa" SDbI,r, Geli. c4:Jm llarDbeldr, Geli. Cewst
obalb, Geli. Is"'et IMIIii,
J. s",.; Geli. Cafer Tayyar EIilme, Geli. Ha/iJ llarsalan, SeWtaddin Ad Pq, Marqal Fevd
aAsak, Gen. llemalettil Salt G6e", Gn. Refet Bek,
4. sra; ehit Y. NIvm Bey, Geli. LL4:Jm oa/p.
. - ,.
. , .
. "
" .'
"': ' .'
. .
. '
,
"" i
'. "
ir'fhr / \i/ X .j : .
.
<;t,, (\.. ,f
/ -u,,,, \
,....
'i
,,-. .
,
;'0 0 "'"
/v
1 -
'
: . o '.i:
.
\(
,
... ,'(.. '';' ,-", . ,..:. o,..0 2 o
;;)
i ,J:)
,:!1}
! of "
'\ v ').
,
r o'-;('l'rFr,
\ _r
.. . .
)''. -" :. .""")z.
a /'
\ .
')''f . . :; (" '"'7\.'i\
.' t: .
.LP , " >
.4( G..i<' ,
. .'
i
k "":j ; .--'
/
'w q.:,;,
tw
:Y.:r.:
. i
; p. :
.
i
_.f : i
}1 1' ;r
" . o
i. . i\,'
' "
, i ., if'
.' ' r' mj. ..-w
.,
L
fJ - :t:ti (/' I)) rf' ;"'.P
1"
r ,. .IJ q"
'
"Y/l'"
' . ,. i n'1" ,
..
.. Jr
t.' t'=:l'i t
"(."
.
. .'
.
:- ' o ' ,
,' .- . . J. .1
m;.J?, ;r'" \)/(.;'{ri 1' r
,.
i
'
i -
, :"!i.
':
' . i
":: ;;/(.1lw';:(.('
...
'9,?-
;;,.!t
:i: :
U;. :, . ;
. '
....
(fi'l'
r/' r" /,I'r,r./A'I'.
j
e
"
a
: . i'; ; ---:1tP !' I'((" " ,'. T. l' i i i
'
. J",
. rl"1.' ,r(,.::-, ,,m ,,119/('(.1 :
Fi ' L
. " .
.' . ,
;'"
. "
i1"" ... : :' ';'
.
. _.
". :: . " j'}!'\' , /,
''.;
. ' tl, ,.- , . m
. ' U ' ,'
i'-< ""'"
.
' .ro
"
' ' . '
hM.. i
.
,,;,t 1 ,r.rif, W ".
f
r:Jf'/ ''f+
.
;rh ,.....ni ,(' .
-
1 f ;' . 1..So i
,
' -
.
. .
. t; ... .. ,
"/
/, """" _-
' '
i
.4 ....
. '
'
r
n
.t..
\
.
'." .
\/"/ v .f.'; 10' -: ,''" i 1
..
t
l'
;'">.tr:
'
'
.
-:l'f'f':" rf'"" "f,'f(' j
.
i
o , "
r'\,: ;t; d'l' .]-;;ir,- ".,:.....;... ,.rr. hir /
. :, .: ' '
.
r)": :! f",;.. i , 1 . .
[ t .'il j r,;(';..n .1'((" "'("rJ'? 1.t(' <'
1
/1.';?1(' ' -r ' . ,
' . , , I . . .
Jr.,I \\ .,.. .
o k:...r.
::.:-":r",i, ;'}I .:.;;r. / '1r.' 1 ;.' i'''' """'. ''' 'r
.
. , ' " . : , }. \ "
' '
'. ", ..t;r i
. . ;': ' .
' ='''; ' i . : ;r '
'i' ;(Y. 'i; "J:fi't'1!'!-1 " I
.
!i!i, " ("""[:'' "
.....
:. . .K:. t.i : :: ?': . .j
'
.:'i i,. ;.tr-.: , /rf'/""" 1lj;/, ' .1 .-:' i. 1/...fo(l/"'H I {:t\:1i:: ' :1
.
. .:-
:,K
i':+-'- :=-- -- .;: ' :. :,. . ,- ; . , ' : . ) ,
,:,y" A i ' . "i'i <- . {, l ;" 1'. , . ,rJi(i (; rf/(':;; '
\ J I " Ul ! !l'H s
A kadem i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 1 83
6ZGEMi
24 'Temmuz 1923 'te itkalanan Lozan Bar Artla.mClS!yla yeni kurula Trk Devleti iin
hibir engel kalmad. 29 Ekim 1923 'te Cumhuriyet idaresi ktbril edildi.Atatrk oybirlii ile ilk
Cumhu'OOktn seildi, ,
-:.:."}::._ ;ATATORK. iO 1938 'deDolmabahe Saraynda saat w j g!!fe hayata
'" ;; eno.zesi 21 938 giin trenle geici ra Etnorafya
topraa verildi. Na 1 0 m 1953 ylnda .Antkaoir' e n
A k adem i k Ders Notlar ( 1 938 - 1 986) 1 85
.....,.. /'t" _
*\t""'''''' k -at(
1 86 Ha l i l na l c k
. ,
\. <..A.'L
, / ' "
SelAnIk
HARBIYELI ATATRK
..u.tata Kemal Efendi
Ismi. Pedelinin ismi. Memlekfi Gazi Mustfa Kam PIJII Haz/B/Jeli Na'l (Mozuniye) Kaimakm nasb (Y-y) 16 ubsl 329 (191J)
Bsba Adl Ali Riz. MDlazimi sani nsb (To{Jmn) Mi/B/lY (Albay) 19 Mys 331 (1915)
Sic:il Numru \/it Smf 3 1 7-8 PIYADE (1901) MDlazimi vvel nsb (fls/eDmen) A.Ii1Iva (Tu(/Qeno/BQ 1 9 1.1111 332 (1916)
DoDum Trihi Yllzbal nasb 29 KAnunevvel 320 (1904) Ferlk
DuhulD 1 MART 315 (1899) Kd. YllzbaI (KO/*s) 7 Hazi/Bn 323 (1907) Bilinci Fonk
Nasb Binba 14 Tlinsani 327 (19 1 1) MOir (Ma/B"Q 1 9 Ey/DI 337 (1921)
AiJi
T
1 A.I.
1
SVL.ME. PERSONEL ALSA Y
=,,"I"
.....,.. :'K {
MUTERC/, MS8 ARIV MDR
1 88 Halil nalck
6ZGEM1J
1876'da btul7ul'da dodu. Ali Suni Bey 'in oludur. 29 Nisan 1893 'te Har;p Okuluna
girdi. 28 Ocak 1896'da Piyade Temen Ttbesiyle mezun olarak Kurmay snjna _aynd.
25 Aralk 1898 'de Kurmay Yzba Ttbesiyle Harp A,kademisini bitirerek Genel Kurmay
4 nc ubesine atand. 11 Nisan 1899'da 3 -nc Ordunun Metrovie'deki 18 nci Tmen
Kurmaynda grevlendirildi_ 6 ubat 1901 'de Kdemli Yiizbal, 48 Nisan 1902'de
Dinba, 19 Temmuz 1906'da Yarbay ve 1 7 Aralk 1907'de Albay oldu. 29 Aralk 1908'de
:l1Jlca Mutasarrf1l_ ve 35 nci Thgll)' Komutanlna getirildi. fIl ubat 1909 tarihli
Rutbelerin Tasfiyesi Kanununa gre Binbasla indirildi. 27-Temmuz 1910'da Kosova
Kolordu Kurmay Bakanlna atand. 29 E yll 1910'da TJli!;i.%rbayla yiilcseltildi.
15 Ocak 1911'de Genelkurmay 5 nci ube Mdro ofdu. 18 Nisan'qa Jkodra
Kolordusu Kurmay..Bakanlna atand. 2 Ekim 1911 'deJ'Bat Rumeli'ye talyanlara
kar savunmak uzere lcurulm olan Bat Ordusu', Kurma}' Bakan olarak
grrNlendirildi. 3 Temmuz 1912'de Yakova Tmen Komiitan Vekilliine, 6 Autos'ta
Kosova Genel Kuvvetler Komutanl Kurmay Bakanlina, 29 Eylfde Vardar Ordusu
Komutanl 1 nci Sube Mdrlpne tayin edilerek Balkan Sava'na katld. 2 Austos
1913 'te Ankara ReaifTmeni, 6 Kasm 1913 'te 2 nci Tmen Komutan oldu. 24 Kasm 'da
Albayla ve 2 Mart 1914 'te de Tmgenerallie yJrs Jiltildi.
Birinci Dnya Sava 'nda 2 nci KaJlr!!s Kolo Komutan, Diyarbalar 2 nci Ordu
Komutan, Filistin Cl!Jlhesinde 7 nc Ordu .J(pmutan olarak grrN yap . t. Savataki
baansndan dolay T irk veyabanc harp mallalyalan ile dllendirildi. 28 Temmuz
fif
24 Ocak 1921 'de Icrq Vekiliiii Heyeti Reisliine ve Milli Mdafaa Vefilliine seildi.
2 Nisan'da II nci nn Zaferindefl hizmeti nede i le
- 16 Mays 'ta fcra Vekillii Heyeti Reisligi ve Milli Mda aa Veki iindn stif a etti ise de
' eneralliie ykseltildi.
19 Mays'ta da xeniden seildi. 5 Austos'ta isti a eden. smet Paa'nn yerine
GenelkUrmay Vekilliine seildi. 12 Temmuz 1922 'de, GenelkUrmay Vekleti CorrNine
)Ieniden seadi. 26 Austos'ta balayacak Byk Taafruz iin 25 Agustos't.
Kocatepe'deki adrl Ordugaha intikal etti. 30 .Austos <Zaferi'nden sonra 3 Eylul
1922'tfe Mareallie yij,kseltil di. 27 Ekim 1922'de smet PdSi'nn Hariciye Vekili olmas
zerine, Genelkurmay Vekilliini korak Bat Ce2.i 'Komutanlna atand.
.
II nci Dnemde Istanl7ul'dan MilletVekIli -a8Tiii. 14 tos 1923'te Genelkurmay
Vekili seildi. Cumhuriyetin ilan zerine 3 Mari1924'te Genel Kurmay Bakan sfatyla
grevini srdrd. 30 Ekim 1924'te Milletvekilliinden ekildi. 23 yl GenelKurmay
Bakanl grevinde l7ulunduktan sonra 12 Ocak 1944'de ya snnndan emekliye
aynd.
VIII nci Dnem iin 26- Temmuz 1946'da yaplan seimlerde Demokrat p'arti
listesindeJl bamsz Jstanl7u1 Milletvekili seilerek 5 Austos 'ta Meclise katld. 10 Nsan
1950'de stanbul'da vefat etti.
A kademi k Ders N o l a r ( 1 938 - 1 986) 1 89
Smh
Dnor' . (LIII-(L-'/ ) -l' o
Raw. : - Safal...1t Cedveli
Sra
)lo. ua1 Cevap
i i,..;
i ;n_k .... tat_ nU En9ll1<
r-;'---------------r----------------------------------
2 1 Ptdcrii,.. ilIN. Ali fir"l.
'laril,i dlrul"
YOkoUT.
g Tol""'
ut bd".. ;,N"n
2H :l/tI/iTen miJJ.:ai
:k r is.: !U1"flOt.'oi
2 i Tonk; .,q."
1 90 Ha l i l n a l c k
smet NN
Orgeneral ( 1319-Sah. Top.l )
OZGEM1j
1884'de lzmir'de dodu. Hac Rait Bey 'in oludur. 14 ubat 1901 'de Topu
Okuluna girdi. 1 Eyll 1903'te Topu Temen rtbesiyle mezun oldu. 26 Eyl/ 1906'da
-Harp AWemisinden Kurmay Yzba riilQesiyle mezun olarak 2 nci Ordu emrine
verildi. 13 Ocak 1908'de 2 nci Svari Tmeni Kurmaynda gm ald; 7 Kasm 1908'de
qJt
Kdemli Yzba oldu. 26 ubat 191J 'de nce Yemen Kuvay M ttebe Komutanl
L
Bakan olaralc grev yapt. 26 Nisan 1912 'de Binbala t erf!..J
Kurmaynda, sonra ubat 1912'de Yemen Kuvay Umumiy{ omutanl Kurmay
tti.
2 Nisan 1913'te atalca ordusu Sa Cenah Komutar..rlnda grev alarak
Balkan Savana katld. 15 Ara/k 1913 'te Genelkurmay I't
..
ubede, daha sonra 1 nci
;s
29 Kasm 1914'te Yarba:fl.ga yliltseldi. 2 Aralk 1914'te
Ordu 1 nci ube Mdrl Kurmaylnda, 3 A tos 1914'te 1 nci Ordu
Kurmaylnda grev ald.
2i
Genel Karargah 1 nci ube Mdr, 9 Elcim 1915'te
t Ordu Kurmay Bakan oldu.
14 Aralk 1915 'te Albayla yltseldi. 12 Ocak 1917 e 4 nc Kolordu Komutan. olarak
.
Harbiye Nezareti Mstearlna getirildi. '.
7
Kafkas Cephesine, I Mays 1917'de 20 nci Kolo u ve 20 Haziran 191 Z'de 3 nc
Kolordu Komutan olarak Filistin ve SUriY Ce ' lerine katld. 24 Elcim J918'de
19 Mart 1920'de istanbul'dan gizlice kaarak 9 Nisan'da Ankara'ya geldi. Biiylc
Millet Meclisinin almas hazrlk/anna katld. 23 Nisan '1920'den itibaren Edime ,
Milletvelcili sfatyla TBMM'nin iiyesi oldu. 3 Mays 1920'd:, Genelkurmay Bakan oldu.
10 Kasm 1920'de bu grevi sakl kalmak ve Genelkurmay l kanlna Milli Savunma
.
Bakan Fevzi akmak vekalet etmek zere ordu komutan yet iyle Bat Cephesi Kuzey
Kesimi Komutan oldu. 1 Mart 1921' de Tmgenera/lie eldi .A Mays 1921 'de
Erkan .. Harbiye..i Umumiye Velcili ve Bat Cephesi Komutan ldu. 5 Austos 1921'de
..Bat Cephesi Komutan ve Mudanya Konferansnda Tr Heyeti Bakan oldu.
31 Austs 1922'de Korgeneral/ieylilrseldi. 27 Elcim 1922'de /eri Bakan ve Lozan
".
Bar Kongferansnda Trlciye Badelegesi oldu. 30 Ekim 1 23 'te Babakan seildi.
' . , ',
30 Austos 1926'da Orgenera/lie yltseldi. 30 Haziran 1911'de askerlikte,! , e,!,ekliye
aynd.
''
' , ' ,
.. Katld Balkan, Birinei I)nya ve istiklal O
/a'd, smanl, ' Alm ,
AvusturyaMacaristan DevletlerlnceeitJi.nan rll' J!!
da istikldl Madalyas ile d/lendirilmtir.
P ,u .
dalyalarla ve TBMM. tarafndan
'
,
'
23 Nisan 19iO'den itibaren i9 72'ye kadar btn dnemleide TBMM iiyesi olarak
bulundu. 25 Ekim 1937 tarihine War Babalcan ve ayn zamanda ek grevle .. 1 Ocak..
28 ubat 1929'a War Milli Eit'm Balcanl, il Kasm 193-14 Mays 1950'ye /r:adar
drt devre Cum,hurbakanl, 20 Kii.rm 1961 ..5 Mart 1965'te Babakanlk yapt,
25 Aralk 1973 ylnda vefat etti. ,"
A kadem i k Ders N o t l a r (J 938 - 1 98 6 ) 191
:. s, \ .
4 v.;""
.. . ,,"' :-...
' , ..:.:
.1- , ' .
4 \.:1. _ ... 't..,\,
1' : "<\ .;
1 92 H a / i l n a/ c k
SJ..!BEI
ERKAN-I HARB MRLVA (zeri izilmi)
TOPU FERK SMET PAA BN RED BEY NANI VE MADALYALARI
HARB MADALYASI
KNYENN ZERNDE NAKL MUHAREBE GM MTYAZ MADALYASI
YAZLDR. MUHAREBE ALTUN LYAKAT MADALYASI
KNYENN ALTINDA: HARcYE KILu KNc RTBEDEN MECD
VEKALETNE TAYN DUYURULMUTIJR. KILILI KNc RTBEDEN OSMAN
ZAMM 2 SENE
9
o o o o
1110 B OLUM
OSMANL
MPATOUGU
TAJR!HNE
w BAIQ I
NSZ
Dnemler
Osmanl mparatorluu'nun douu sorunu zerine . Dnya
Sava'ndan sonra derinlemesine yaplan incelemeler, bu sorunun Sel
uklu Devleti tarihi erevesinde bat udannda (serhad) gazi Trkmen
beyliklerinin kuruluu sorunun bir paras olarak deerlendirilmesi
gerektiini gstermitir.2
Seluklu Devleti'nin smr blgeleri Akdeniz, Karadeniz ve Bat
ucu olarak rgtlendirilmiti. Her blgenin banda Seluklu sulta
runn grevlendirdii bir bey bulunurdu. Bu udar daha 13. yzylda
Denizli (Tonguzlu), Karahisar (Afyon), Kastamonu, klasik slam-Trk
medeniyetinin yerletii merkezler olarak gelimiti. Daha ileride da
lk blgelerde yan-gebe savaI Trkmenler, kaynaklardaki deyimle,
Etrak-i Uc srund.3 Onlar arka blgelerde egemen Ortadou kozmopolit
4 Bu kaynak hakknda bkz. M. Fuad Kprl. "Anadolu Seluklular Tarihinin Yerli Kaynaklar,"
Belleten, VII ( 1943). 430-44 I ; Ebu' Hayr Ru mi Saltukname. yay. F. z, . Tekin, Dou Dillerinin
,
Gazi
Balangta Seluklu snrlar iinde kuzeyde Kastamonu udarnda
gneyde Denizli beyleri 1283'ten sonra da Germiyan beyleri aktiftiler.
Fakat ikinci dnemde bu beylerin emrindeki kumandanlar veya Trkmen
boy-beyleri snr tesi Bizans Anadolu' sunda fethettikleri topraklarda yeni
bamsz beylikler kurdular ve tekileri arka-blge beylikleri durumuna
drdler. Aydnolu Mehrned Saruhan ve Karesi Beyler, Germiyan
uc beylerinin sbalar (kumandanlar) idiler. Osman Gazi ise Kasta
monu beylerinin emri altnda bir boy-beyiydi. Bizansl ada tarihi
Pachymeres ile eski Osmanl rivayeti karlatrlnca u gerek ortaya
kmaktadr: Kastamonu beyleri Bizans'a kar gaza hareketini gevek
tuttuklar zaman Osman udarn en ileri blmnde gazay son derece
atlganlkla srdrm, bylece bu yanda gazileri yanna ekmi, onlarn
gerek nderi durumuna ykselmitir. Onu beylik kurucusu byk bir
gazi nderi durumuna karan baar ise eski Bizans bakenti znik'i
kuatmas ve 1302 yaznda Bapheus'da (imdi bu yerin Yalova'dan 10
km douda Yalak-ova/ Hersek ky olduunu belirlemi bulunuyoruz)
Bizans imparatorunun gnderdii orduya kar basknla kazand za-
6 Bat Anadolu'daki bu beylikler iin zellikle bkz. P. Wittek, Das Frstentum Mentesche; H. Ed
hem Eldem, Garbi Anadolu'da Seluklularn Varisleri, stanbul 1 926; 1. H. Uzunarl, Anadolu
Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1937; Himmet Akn, Aydnoullar
Tarihi Hakknda Bir Aratrma, Ankara 1 946; 1. Melikolf-Sayar, Le Destan d'Umur Pacha, Paris
1954; P. Lemerle, LEmirat di\ydn, Byzance et rOccident, Recherches sur "La geste d'Umur Pac
ha", Paris 1957, B. Flemming, Landschajtsgeschichte von Pamphylien, Pisidien und Lykien im
Spiitmittelalter, Wiesbaden 1 964; Y. Ycel, Anadolu Beylikleri Hakknda Aratrmalar, Ankara:
TTK 1 99 1 ; H. nalck, "The Rise of the Turcoman Maritime Principalities, Byzantium and
Crusades;' Byzantinische Forschungen, iX, 179-219.
A k a de m i k Ders Notlan ( 1 938 1 986) 1 99
Taeschner. "Beitriige zur Geschichte der Ackis in Anatolien ( l 4. - I S. lhdt) auf rund neuer Qu
ellen," Islamica, IV ( 1 93 1 ). 1 -47; idem. "Akl!:' EI'; A. Glpnarl, "Burgazi ve Ftuvvetnlmesi:'
lFM, Xv, 1 935, 76- 1 54. "eyh Seyyid Gayb! olU eyh Seyyid Hseyn'in Ftuvvetnamesi:' lFM.
XVII, 1 955-56, 27-72, metin, 73-126. Abdallar zerinde bkz. H. nalck, "Sultan and Dervish:
On Analysis of the Otman Baba Viayetnamesi." The Middle East and the Balkans under the
Ottomans, Bloomington 1992.
200 Ha l i l n a l c k
G
Batda gazilerin fethettii verimli topraklara doudan ve
Anadolu' dan youn g hareketini Osmanl arivlerindeki vakf ve
tahrir defterleri tamamyla dorulamaktadr.13 Bu glere sebep olarak,
Orta Anadolu' daki i kargaa kadar Mool vergi siyaseti ve basks da
ileri srlmtr. Bahya doru aralksz gaza ve fetih hareketinin temel
nedeni olarak bu gleri ve nfus basksn gerek faktr sayanlar hakl
grnmektedirler.14 Gerekten 14. yzyldaki fetihler youn bir g ve
yerleme hareketi ile birlikte YTm bylece Bat Anadolu ve Trakya
hzla Trklemitir.
Fetih ve yerleme hareketi Bah Anadolu beyliklerinde Ege Denizi'nde
ister istemez durdu. 1330-1345 yllar arasnda deniz yoluyla Balkanlar' da
gaza nderliini Aydnolu Umur Bey zerine almtr. IS Ondan sonra
II Bkz. O. L. Barkan, "Kolonizatr Trk Dervileri," Vakflar Dergisi, II, 1943, 279-386.
12 lbid.
13 O. L. Barkan, ibid.; idem, "Osmanl mparatorluu'nda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak
Srgnler," FM, stanbul, Xv, 1953-54, 209-237; H. nalek, "Ottornan Method of Conques;'
A. Glpnarl, Studia Is/amica, I1, 1954, 122-129.
14 Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-sldm Medeniyeti, Ankara 1 965, 2 1 1-216; H. lnalek,
"The Yrks, Their Origin, Expansion and Eeonomic Role," Orienta/ Carpet and Textile Studies,
yay. W. Denny, Londra 1986, 39-65.
15 Bkz. P. Lemerle. L'Emirat d:Aydn. Byzance et /'Occident. Paris 1957; kr. H. nalek. "The Rise of
the Tureoman Maritime Principalities. Byzantium and Crusades:' Byzantinische Forschungen.
iX. 79-217.
A kadem i k Ders Nolar ( 1 938 - 1 98 6) 201
16 Bkz. H. nalck, "Edirne'nin fethi ( 1 36 1 ) ;' Edirne Armaan Kitab, Ankara 1 964, 1 37- 1 59.
202 Ha l i l n a l e k
7 Bu gelime hakknda genel eserlerle birlikte bkz. H. Inalck. "Mehmed II," LA. VIII. "Biiyezid:'
EI'. r. "Mehmed I," EI'.
A kadem i k D e r s N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 203
1 8 OsmanIlar. Venedik ve haIlar iin bkz. H. nalck. "The Ottornan Turks and the Crusades,
1329- 1 522:' A History ofthe Crusades, Vol. Vi, yay. K. M. Setton. H. W. Hazard and N. P. Zacour,
Madison: The University of Wisconsin Press, 1989, 222-227.
204 Hal i l I n a l c k
19 H. nalck, Fatih Devri Ozerinde Tetkikler ve Vesikalar, i, Ankara 1954, 5758; P. Wittek, "De la
defaite d'Ankara il la Prise de Constantinople;' REI, Cahier I, 1938.
20 eyh Bedreddin hakknda Fr. Babinger, Die Vita (Menilkibnilme) des Schejchs Bedr ed-Din
Mahmud, gen. bn Qldi Samavna, von Cha/il b. Schejch Bedr ed-Din Mahmud, Leipzig-Jassy
1943; H. J. Kissling, "Das Menaltibname Scheich Bedr ed-Din's, des Sohnes des Richters von
Samavna;' ZDMG, 100, , 1950, 1 1 2- 176; A. Glpnarl, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin,
stanbul 1966; N . Filipovic, Princ Musa i Seyh Bedreddin, Sarajevo, 197 1 .
21 Bkz. H. nalClk, "Ottoman Methods ofConquest," The Ottoman Empire: Conquest, Organization
and Economy, Col/ected Studies, Londra: Variorum 1978, no. .
22 Bununla birlikte Gney Bogdan'n v e Bucak'n Akkerman Sanca olarak Rumeli Eyaleti'ne
baland binmektedir (bkz. "Budjak," EI2). Ayrca 1 000 / 1 598 tarihinde Eflak ksa bir sre
bir beylerbeyi ynetimine verilmise de bundan abuk vazgeilmitir.
A k adem i k Ders Not/ar ( 1 938 1 98 6 ) 205
23 Bkz. O. L. Barkan'n hazrlad 16. Yuzyl banda nfus yayl haritas: "Osmanl mparator.
luunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler," IFM, XII, 56-79 ve XV, 209-237.
24 Babakanlk Osmanl Arivi'nde bu bakmdan nemli olan defterler unlardr: Maliyeden
Mdevver, no. 549. 1 80; SeanikSerez Tapu Defteri, no. 7; Silistre, no. 483; Gelibolu iin bkz.
H. lnalck, "Gelibolu," EI', 1455 tarihli nemli bir defter de stanbul Belediye Ktphanesfnde
(Cevdet yazma no. 89, Paa Sanca) bulunmaktadr. Die Altosmanischen anonymen Chroniken,
I, yay. Giese. Breslav-Leipzig 1922. 45.
25 Bu durumu Bulgaristan iin belirten iyi bir inceleme P. Nilov, "Turskoto Zavaldjavane na
Balgarija i sadbata na poslednite Sismanovci," Izvestija na Istor. Druiestvo, 7/8. 1928. 4 1 - 1 1 2;
bunu tamamlamak zere N. lorga, Histoires des Roumains et Romanite Orientale. IIIIV, Bu
carest 1937; Mora iin bkz. D. Zakythinos, Le Despotat Grec de Moree, I, Paris 1932; Kk
Balkan devletlerinin Osmanl Devleti ile ilikilerini o dnemin kouar iinde objektif olarak
yeniden incelediimizde birok olay ve gelimenin ok daha iyi anlalacana kuku yoktur.
Bu devletlerin durumu Bizans'n durumundan hayli farklyd.
206 Ha l i l n a l c k
26 Amedeo di Savoia'nn harekat iin bkz. P. Nikov, ibid.; A. S. Atiya, The Crusade in the Later
Middle Ages, London 938, 379-397; Gelibolu iin "Gelibolu," EI', (H').
A k ade m i k Ders Notlar ( 1 938 - 1 98 6) 207
P. Charanis, "On the Social Structure and Economic Organization of the Byzantine Empire in
the Thirteenth Century and Later, Byzantino-s/avica, Xi i, 1 95 1 , 94- 1 53; D. A. Zakythinos, Crise
monttaire et crise economique l Byzance du XlIle au XVe site/e, Atina 1948; G. Cankova-Petkova,
"La population agraire dans les teres bulgares Xle-Xlle siedes; Byzantino-slavica, I, Sofya 1 962,
299-3 1 2; D. Angelov, "Certains Aspects de la Conquete des Peuples Balkaniques par les Tures;
Byzantino-s/avica, XVII-2 ( 1 959), 220-275.
28 Histoire des Etats Balkaniques /usqu il 1924, Paris 1925; Geschichte des Osmanischen Reiches, I,
1908, 1 96-304; N. Jorga, "Latins et Grecs et letablissement des Tures en Europe ( 1 342-1 362),"
Byz. Zeitschrift, XV, 1 906, 1 79-222; D. Zakythinos, Le Despotat Grec de Moree, vie et institutions,
Atina 1 953; W. Miller, The Latim in the Levant, London 1 938; K. M. Setton, Catalan Domination
of Athem. 1 3 1 1 - 1 338, Cambridge, Mass. 1 948; idern, The Papacy and the Levant (1204-1571),
I, Philadelphia 1976; H. lnakk, "The Ottoman Turks and the Crusades:' yukarda; D. Angelov,
"Certain aspeets de la eonquete des peuples balkaniques par les turcs:' Byzantino-s/avica, XVII-
2 ( 1 959), 220-275; E. Franees, "La feodalite byzantine et la conquete turque. Studia et Acta
Orienta/ia. IV ( 1 933). 69-90; D. Angelov. "Zur Frage des Feudalismus auf dem Balkan im XIII.
Bis zum XIV. Jhdt.; Etudes Historiques l loccasion du XIe Congres International des Sciences
Historiques. Stockholm 1 960. Sofa 1 960, o7.
29 Vesikalar iin bkz. H. Inalck, Suret-i Defter-i Sancakoi Arvanid, Ankara 1 954,63 (timar 1 63), 64,
84 (!imar 234-237). 94 (timar 255-256), 96- 1 00; zellikle bkz. H. lnalck, Fatih Devri azerinde
Tetkikler ve Vesikalar, I, Ankara 1954, vesika no. l l .
30 Tahrir defterlerinden anlyoruz ki RumeliC:\e eski manastrlar yerinde brwlmtr. Athos ma
nastrlarnn muhtar ynetimi ve eski imtiyazlar Osmanl Devleti tarafndan vakf erevesinde
Osmanl-Islam hukukuna uydurulmutur. Yani topraklar aslen mlk saylm ve miri topmldar
rejimine ba1 tutulmamtr. Fakat her mlk arazi gibi. bu topraklar da am tabi idi. 937 / 1 530
tarihine ait bir Selanik tahrir defterinde ( Babakanlk Arivi, Istanbul, Tapu no. 403) Aynaroz
(Athos) keileri ylda maktu (kesim) olarak 25.000 aka veriyorlard. Bu parann cizye, hububat
aar ile bahe ve bosan aar bedeli olduu aka belirtilmitir. Bu paray verdikten sonra Athos
topraklar snrlar iinde elde ettikleri tarm rnlerinden artk aar vermemekte idiler. stelik
rahiplere her trl olaanst devlet hizmeti ve vergilerden (avarz-i divaniyye) balanmt.
Bu tarihlerde Athos'ta 1 4 manastrda 1 .424 kei saylmtr. Osmanl Imparatorluu yneti
minde Ortodoks ruhbann durumu hakknda bkz. H. Seheel, Die staatsrechtliche Stellung der
A ka d e m i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 209
ve ayrcalk ancak padiah beralyla devlet adna elde edilir hale geldi.
kmenischen Kirchenfrsten in der alten Trkei, Abh. der Preuss. Akad. der Wiss., 1942, Phil
hist. Klass, no. 9; L. Hadrovics, :Eg/jse serbe sous la domination turque, Paris 1947; J. Kabrda, Le
system e Fiscal de l'eglise Orthodoxe dans lempire Ottoman, Brno 1 969; H. Inalck, "The Status of
the Greek Orthodox Patriarch under the Ottomans," Turcica, XXI ( 1992), keilerin kendilerine
teden beri vakfarazisi olarak tannm topraklar dnda ektirdikleri yerler, genel devlet vergi
ve arazi hkmlerine tabidir: Yani bu yerler tapu-resmi demek yoluyla tapu ile elde edilir ve
bu gibi yerlerden alnmas allm olan aar ve rsumun denmesi gerekir. Gerekten Athos
manastrlarnn bu gibi birok miri araziyi kendi ellerine geirdikleri, fakat kendilerine ait vakf
arazi imtiyazlarndan yararlanmak istedikleri grlm, bu yzden hkmetle aralarnda kan
anlamazlk 1 568 ylnda u biimde sonulanmtr: Sonradan katlan yerler tapu ile keilere
satlm, bylece bu miri topraklar zerinde mlkiyet haklar kanuna uygun hale getirilmi ve
bundan sonra bu gibi yerlerden elde ettikleri rn iin ayrca 3r vermeleri emredilmitir (buna
ait belge, P. Lemerle ve P. Wittek tarafndan yaymlanmtr: "Recherches sur l'histoire et le statut
des monasteres Athonites sous la domination turque," Archives d'Histoire du Droit Oriental,
Wetteren 1948, 442-472; benim bu belgeyi aklarnam yukarda yazdm gibi biraz farkldr.
Vakf stats verilen manastrlar, slam vakflarna tannan birtakm baklk ve ayrcalklar
dan yararlanmakta idiler. Vergi memurlar ve yerel otoriteler Athos blgesine karamazlard.
Athos'un Bizans deVTindeki statsnn karlatrmal bir incelemesi yaplmamtr. Osmanl
ynetimi, Anadolu'da baz blgelerde, rnein Trabzon'da birok manastn kaldrmtr, kr. H.
Lowry, "Monasteries, Tekkes and Their Fate: . The fate ofByzantine Monastic Properties under
the Ottomans, Examples from Mounth Athos, Limnos and Trabzon," Byzantische Forschungen,
XVI ( 1990), 275-3 1 1 ; idem, MA Note on the Population and Status of the Athonite Monasteries
und er the Ottoman Rule (ca. 1 520)," WZKM, 73 ( 1981), 1 1 5- 1 35; Continuity and Change in the
Late Byzantine and Early Ottoman Society, yay. A. Beyer ve H. Lowry, Birmingham ve Washing
ton 1 986. Szebolu karsnda Keiler Adas'nda keiler cizye karl ylda maktU 1 53 aka
verirler, teki vergilerden ve avarz-i divaniyyeden muaf tutulurlard (T. Gkbilgin, Edirne ve
Paa Livas, Istanbul 1952, 372, not. 579).
31 Yay. Fr. Giese, I, 3 1 .
3 2 Fr. Kraelitz, Kanunname des Sultan Mehmeds, MOG, 1, 1921 -22.
210 Halil Inalck
38 Kr. Niz;irn al-MuIk. Siyar al-Mulk (Siyasetname). yay. R. Darke. Tahran 1962. 178- 180; Tursun
Beg. Tarih-i AbuI-Path. The History of Mehmed the Conqueror. yay. H. nalck ve R. Murphey.
Minneapolis ve Chicago: Bibliotheca Islamica 1978. Text folios 2-5.
39 H. nalck. "Osmanllarda Raiyyet Rsumu," Bel/eten. XXIII ( 1959). 577-58 .
40 Osmanllann ilk dnemindeki iktisadi durumlar hakknda bkz. H. nalck. "Tirkiyenin ktisadi
Vaziyeti zerinde Bir Tetkik Mnasebetiyle," Bel/eten. XV (1951). 629-66 1 ; idem. "Bursa and
Commerce of the Levant;' Journal of Economic and Social History of the Orient. III-2 (1960).
1 3 - 47 ; idem. "Bursa Xv. Yzyl Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar;' Bel/eten. XXIV
( 1 960). 45-102.
212 Hal i l n a l c k
4 Bkz. G. Ostrogorsky, Pour /'Histoire de lafeodalite byzantine, 356-368; Sojan Novakovit, Zakonik
Stefana Dusana cara Srpskog, Belgrade, 1898; Bid'atlar iin bkz. . L. Barlean, xv. ve XVI. Yz
yllarda Osmanl Imparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslar, I, stanbul 1943;
ayrca bkz. Kanun i Kanun-name za Bosanski, Hercegovacki, Monumena Turciea, I, Orientalni
l nsiu u Sarajevu, Sarajevo, 1957.
42 Tahrir iin bkz. H. Inalck, Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, XV-XXI.
43 Bkz. . L. Barkan, xv. veXVI. Yzyllarda Osmanl mparatorluu'nda Ziraai Ekonominin Hukuki
ve Mali Esaslar, I, stanbul, 1943. Bu kanunnamelerin byk bir blmn basmtr; imdi
daha tam bir yayn giriimi u eserde: A. Akgndz, Osmanl Kanunnameleri, I, stanbul, 1 990
(devam ediyor).
A kadem i k D e rs N o t lar ( 1 93 8 - 1 98 6 ) 213
Fatih ve Brokratik-Merkeziyeti
mparatorluun Kurulmas
Fatih Sultan Mehmed imparatorluun gerek kurucusudur. Fatih
bildigimiz temel zellikleriyle klasik Osmanl idare rejimini kesin biimde
yerletirmitir.4s Baka bir deyimle Anadolu ve Rumeli'yi bir tek lke
halinde birletirip, mutlak bir otorite altnda imparatorlugu rgtleyen
Fatih Sultan Mehmed olmutur. stanbul'un fethi dnm noktasdr.
Bylece Fatih bir anda slam dnyasnn en anl ve gl hkmdar
durumuna gelmi ve kendi lkesinde son derece byk bir nfuz ve
otorite kazanm bulunmaktayd. Her eyden nce o btn saltanat
boyunca stanbul'u Balkanlar'n ve Anadolu'nun gerekten siyasi-dini
bir metropol haline getirmeye alt. Bu amala her yandan ehre
Trk, Rum, Ermeni, Yahudi nfusu getirip yerletirdi; Rum Patriklii'ni
eski yetki ve ayrcalklaryla canlandrd. ehri kalkndrma amacyla
talyanlara geni ticaret serbestileri tand. Venedik'e kar Floransallar
tuttu. 1478 tarihli sayma gre Galata'da o zaman 332 Avrupal aile vard.
Btn Galata nfusu 1 .521 haneydi. stanbul ve Galata'nn btn nfusu
16.324 hane (aile) idi, stanbul'da 3.667, Galata'da 260 dkkan saylmt.
Fatih, Kayser'in payitahtn almakla kendisini Roma mparatorluu'nun
biricik hakl mirass sayyor ve fetihlerinde bu grten esinleniyordu.
O, her eyden nce Gazi Sultan unvann benimsemekle beraber kiiliginde
slam, Trk ve Bizans imparatorluk geleneklerini badatrarak klasik
44 Bkz. H. lnakk, Fatih Devri Ozeride Tetkik ve Vesikalar. 1. 1 37- 1 84; Srpa evirisi "Od Stefana
Dusana do Osmanskog Carstva," Prilozi. -V, Sarajevo ( 1 952-53). 23-54.
45 Bkz. H. nalck, "Mehmed lA, V ( 1 957). 506-535.
214 Halil nalck
46 Bu "nesh" hareketine ilk u yazlarmda deindim: "Mehmed II," LA, 533; "Mehmed the Con
queror ( 1432- 148 1 ) and his Time," Specu/um, XXXV-3 ( 1960). 408-427; kr. V. P. Mutafieva,
Agrjjr;jjn Re/jjtion. in the Ottomjj/l Empire in the 15th jjnd 16th Centuries. New York 1 988; B.
Cvetkova, Sur Certaines reformes du regime foncier au temps de Mehmed II," JESHO, v 1 -
haklan, mdliktine-mukataa yoluyla hayat boyu, hatta irsi bir hal alarak
son derece genilemitir. Tanzimat dneminden sonra yava yava bu
topraklar zerinde Roma hukuku ve Bah'nn mlkiyet anlayna yakn
bir mlkiyet anlay yerleecektir. u bir gerektir ki devlet toprak rejimi,
timar sistemiyle sk skya baldr. Anadolu'da ve Rumeli'de 1475'te
aa yukan 40.000 timarl sipahi tahmin olunuyordu. Fatih'in toprak
reformu sonucu zellikle vakflardan yararlanan dini gruplar ve eski
byk toprak sahibi soylular honutsuzluk gsterdi. II. Bayezid tahta
geince vakf ve mlkleri geri verdiyse de bu tepki ok genilemedi.
br taraftan Fatih alh kez yeni ake (devletin resmi gm paras)
bashrd ve her defasnda eski akay dolamdan kaldrd. Eski akalan
gm rayid zerinden dediinden, piyasadaki gm stokunun alhda
birini devlet geliri olarak alm oluyordu. II. Bayezid tahta kar kmaz
ayaklanan yenieriler ona bu yntemden de vazgemesini zorla kabul
ettirmilerdir.
Fatih dnemi anlahlrken Bizans etkisi sorununa da deinmek gere
kir. Gerekte N. Jorga ve bakalan bunu abartmlardr. M. F. Kprl'nn
eletirileriyse yanl anlalmhr. Kprt, saray ve merkezi devlet
kurumlarnda Bizans etkisini, Osmanllardan nceki slam devletle
rinde aramann daha doru olduunu sylemi, vergilerde ve adet
lerde dorudan doruya etki olabileceini kabul etmitirY Bugn bu
alanda bilgilerimiz genilemitir.48 Osmanllann Balkanlar' da ve Bizans
topraklarnda istimaet politikas sonucu olarak birtakm vergileri, baz
ehirlerin ve gruplarn baklklann ve ayncalklann, yerli askeri
snflan, halkn yzyllardan beri alk olduu birok kurumu yerinde
brakhn grmekteyiz.49
54 Akkerman ve KiJi !imanlarna ait 1 495- 1 5 1 5 tarihli gmrk defterleri iin bkz. JESHO, III-2,
s.132; H . nalck, The Ottoman Empire: The Classical Age. London 1943; N. Beldiceanu, "La
conquete des ctcis marchandes de Kilia et de Cetatea Alba par Bayezid II;' Sddost -Forschungen,
XXIII, 36- 1 1 5; H. nalck, Contributions ta the History of the Black Sea Trade: I. Caffa Customs
Register of 1487-1490, Cambridge 992.
55 stanbul'un byk bir pazar olarak Balkan ekonomisinde bu dnemde oynad nemli rol henz
ayr bir aratrma konusu olmamtr. Ahmet ReflCin yaynlad vesikalar (1stanbul Hayat,
1 553- 1 591 ), 2. ed. stanbul 1935; idem, Istanbul Hayat, I 000- I I 00, Istanbul 1931 ; idem, Istanbul
Hayat, I 1 00-1200, Istanbul 1 930) konu zerinde nemli materyal ierir. Konu iin u inceleme
ler nemlidir. L. Ger, "XVIII. Yzyl ortalarnda stanbul'un laesi in Lzumlu Hububatn
Temini Meselesi;' IFM XI, 397-416; idem, XVI.-XVII. Yzyllarda Osmanl Imparatorluunda
Hububat Meselesi ve Hububattan Alnan Vergiler. Istanbul, 1 964; M.-K. Alexandrescu-Oersca,
Contribution i letude de I'approvisionnement en biI! de Constantinople au XVIIIe siede, Studia
et Acta Orienta/ia, I, ( 1 957) 1 3-37; R. Mantran, Istanbul dans la second moitii du XVIIe siec/e,
Paris 1 962. 179-23 1 ; bu eser zerinde bkz. Tarih Aratrmalar Dergisi. c. 1 964. 381 402; H.
Inalck. "Dobrudja;' EI'. ; H. nalck. "stanbul. EI', IV; R. Murphey. "Provisioning Istanbul,
Food and Foodways. II. 2 1 7-263.
218 Hal i l n a l c k
56 H. Sohrweide, "Der Sieg der Safeviden in Persien und seine Ruckwirkungen auf die Schiiten
Anatoliens im 16. Jahrhundert;' Der Islam, 41 (1965) 95-223.
57 H. nalck, The Ottoman Empire, The elassical Age, Londra 1973, idem, "Tha Caliphate and
Atatrk's nkhib;' Belleten, 46 (1982), 353-365.
A k adem i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 219
Nfus
Aada, nfus ve gelir hakknda, . L. Barkan'n aratrmalarmn
ortaya kard sonular aktaracaz.59 1 520-1555 yllarna ait tahdr
defterlerine gre, nfus, Kk Asya' da (Anadolu, Karaman, Zulkad
riye, Diyarbakr ve Rum vilayetleri) 1 .032.425 hane, (hane halk- aile)
Rumeli' de (Tuna ve Sava rmaklar gneyindeki blge) 1 . 111 .799 hanedir.
Rumeli'deki nfusun 832.707 hanesi Hristiyan, 1 94.958 hanesi, yani % 18'i
Mslman'dr. 1 488-1491 yllarn kapsayan cizye defterlerine gre,
islamatrmalarn btn blgede ylda 1 00-300' gemedii anlalmakta
dr. Baka deyimle, her yerde, hatta Bosna'da dahi, slamama balangta
ehirlerde ve askeri snf arasnda balad ve yava yava geliti. 1489' da
Bosna' da 25.000 Hristiyan aileye kar 4.500 hane vard. Trke konu
mayan Mslman topluluklar dnda, Balkanlar'daki Mslmanlarn
byk ounluunun Anadolu' dan giden Trklerin torunlar olduklar
kesindir. Trk gleri, ilk rutuhat dneminde, 14. yzylda ok youn
olmutur. Barkan'n tahrir defterlerine gre yapt nfus haritasnda,
Serez-Nibolu hattnn dousundaki blgede Trkler 16. yzylda o
unluktadr. Bunun yamnda, uc blgelerinde ve istila yollar zerindeki
ehir ve kasabalarda youn Trk topluluklar gze arpar. Osmanllar,
fetihlerini gvenlik altna almak iin, gerekli grlenler dnda, btn
kaleleri yktklan gibi, o blgeye Anadolu'dan srgn yoluyla nfus,
zellikle srlmesi kolay gebe halk srp yerletirirlerdi.60 1 520-1535
59 "Essai sur les donnees statistiques des registres de reconsement dans l'empire Ottoman aW( XVe
et xv e siedes; JESHO, - , 9-39; . L. Barkan, "894 ( 488/ 489) Yl Cizyesinin Tahsilatna
Ait Muhasebe Bilanolar:' Belgeler. - ( 1 964) ) - 1 1 7; idern, "Osmanl imparatorluunda Bir
skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler." [FM. xv ( 1 953-54) 209-237; N. Todorov
"La situation demographique de la Peninsula balkanique au cours des XVIe sedes," Annuarie
de I'Univ. de Sofia, LIII-2 ( 1 959).
60 Yrkler iin bkz. T. Gkbilgin, Rumeli'de Yrkler, Tatarlar ve Evldd- Fatihan, Istanbul, 957 .
A k a d e m i k D e rs N o t l ar ( 1 938 - 1 98 6 ) 221
Milyon aka
65 Yugoslavyaaaki ehirlerin tarihi hakk nda bkz. Histographie Yougoslave 1 955-1 965, Beograd 1965,
133-34; Vakflar iin, N. Begovit, Vakufi u Jugoslaviji, Beograd 1963; O. L. Barkan, "Edirne ve
Civarndaki Baz maret Tesislerinin Yllk Muhasebe Bilanolar;' Belgeler, 1-2 ( 1 965), 235-377;
T. Gkbilgin, Edirne ve Paa Livas, stanbul; I"structures sociale et development culturel des vii/es
su dest europeenes et adriatiques aux XVIIe siecIes, Actes du coIIoque . . . Venise 27-30, Mai 1 971,
Bucharest 1975; N. Todorov, The Balkan City, 1400- 1 900, Seattle 1 983; S. Faroqhi, Towns and
Townsmen of Ottornan Anatolia, Cambridge 1984; H. nalck, "stanbul;' EI', II; B. Yediyldz,
Instution du Vaqfau XVII siecIe eu Turquie, Ankara: TTK 1985; H. Gerber, Econorny and Society
in an Ottornan City: Bursa, 1 600-1 700, Jerusalem 1988; H. nalck, "stanbul an slamic City,"
llS, ( 1 980) 1 -23, 68; O.L. Barkan, "Essai sur les donnees statistiques," 23-35.
66 O.L. Barkan, "894 ( 1 488- 1489) yl Cizyesinin Tahsilatna Aid Muhasebe Bilanolar;' Belgeler,
I, 16 ve ek cedvel no.! ve II.
67 "H.933-934 (M. 1 527-1 528) Mali Ylna Ait Bir Bte Ornei," IFM, XV, 1953-54, 251 -329
A k ad e m i k D e rs N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 223
68 Barkan'n yaynlad dier. gelir ve gider muhasebe defterleri iin bkz. IFM XVIII ( 1 955-56)
225-347: XIX ( 1 957-58) 21 9332
224 Halil nalck
69 Bkz. H. nalck, "Trkiye'nin ktisadi Vaziyeti," 664-76; Venedik ve Balkan ticareti zerinde
bkz. J. Tadic, "Le commerce en Dalmatie et il Raguse et la decadance economique de Venise au
XVIIe siecIe;' Civilita Veneziana Studi, 9, Venezia-Roma, 237 -274; Osmanl ekonomik dncesi
zerine bkz. H. nalck "Capital formation in the Ottoman Empire;' jEH, 3 1 (1969), 75-1 04;
idem, "The Ottoman Economic Mind and Aspects of the Ottoman Economy;' SEHME, 207-218
70 H. nalck, "Imtiyazat;' EI'.
A ka de m i k Ders N o l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 225
71 S. zbaran. "Osmanl tmparatorluu ve Hindistan Yolu; Tarih Dergisi ( 1 977), 66- 1 46; H. Kel
lenbeuz. "From Melchior Manlich to Ferdinand Cron: German Levantine and Oriental Trade
Relations.ft JEEH, xX, 61 1-622; F. Braudel, The Mediterranee and tha Meditteranea" World in the
Time ofPhilip II; H. tnalck, An Eeonomic And Social History ofthe Ortoman Empire. Cambridge:
Cambridge University Press.
72 ran ile Osmanl mparatorluu arasnda gerekten bir iktisadi sava olagelmitir, buna ait ilk
genie aratrma iin bkz. H. tnalck, "Trkiye'nin ktisadi Vaziyeti zerine bir Tedkik Mna
sebetiyle:' BeUeten. XV ( 1 95 1 ), 661676; konuyu geni biimde ele alm olan N. Steensgaard,
Carraks. Caravans and Companies, Copenhagen 1972; i. Selim'in ipek ticareti yasa hakknda
bkz. L.-L. Bacque-Grammont, "Notes surune saisie de soies d'tran en 1 5 1 8," Turcica, VIII-2,
237-253.
226 Halil nalck
73 Tarih-i Abu"l-Fath, The History ofMehmed the Conqueror, yay. H. nalck ve R. Murphey, Min
neapolis ve Chichago: Bibliotheca Islamica 1978, 55-61.
74 Osmanl hukuku zerinde bkz. H . Inakk, "Osmanl Hukukuna Giri:' Siyasal Bilgiler Fa
kltesi Dergisi, XIII-2, 1 958, 102- 1 26; Fatih Sultan Mehmed"in reayaya ait kanunnamesinin
analizi: H. nalck, "Osmanllarda Raiyyet Rsumu:' Bel/eten XXIII, 1959, 575-608; Sleyman
Kanunnamesi iin bkz. H. Hadzibegic, "Kanun-nama sultana Sulejmana Zakonodavca:' Glasnik
Zemaljskog Muzeja Sarajevu, I V-V, 1950, 295-382; . L. Barkan, xv. Ve XVI. Asrlarda Osmanl
Imparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esaslar, I, Kanunlar, 1943, I-LXXII; S
leyman Kanunnamesi'nin ideal saylmas hakknda 1956 tarihli adaletnameye bkz. H. nakk,
"Adfletnameler:' Belgeler, II ( 1 965), 405; H. nalck, "Kanun," EI', I V, "Kanunname:' EI', IV:
Sleyman'a atfedilen kanunname metni tamamyla Bayezid dnemine aittir, bkz. N. Beldiceanu,
Code de lois Coutumieres de Mehmed II, Wiesbaden 1967, tarihlerne yanltr; Sleyman'a atfedilen
bu kanunnamenin yaplan btn yaynlar yanllarla doludur, birok yazmann karlatrl
masiyle metnin aslnn karlmas iini tamamlam bulunuyoruz, yorumlarla yaymlayacaz,
kanunnamelerin hukuki bir analizi iin imdi bkz. A.Akgndz, op.cit. 41 -301 ; yazar Sleyman'a
atfedilen genel kanunnameyi, en eski fakat noksan ve hatal Koyunolu nshasndan almtr.,
bkz. Cilt , 39- 1 14; bu kanunnamenin Viyanaa Staatsbibliotheke tura ile tasdik edilmi bir
nshas vardr.
75 Bkz. H. nakk, " s. asr Trkiye Iktisadi ve timai Tarihi Kaynaklar:' IFM, XI ( 1 953- 1954),
5 1 -75.
A kadem i k D e rs N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 227
76 Dou Avrupa ve bu arada Osmanllarn geri kalml zerinde son olarak bkz. The Origins
of Backwardness in Eastern Europe, Economics and Politics from the Middle Ages until the Early
Twentieth Century, yay. D. Chirot, Berkeley: University ofCalifornia Press 1989; bu cil! iinde
Osmanllara ait bir blm V: E Adanr, "Tradition and Rural Change in Southeastern Europe
During Ottoman Rule:' i 3 i i 75: Trkiye'nin geri kalml sorunu, IL Dnya Sava'ndan sonra
.
yerde ou zaman olaylar teoriye uydurma biiminde gelimitir. Asya retim Tarz teorisiyle
i. Wallerstein'in kapitalist Dnya Ekonomisi ve onunla btnleme teorisini kaynatran ve
tarihi veriler nda yeni bir yorum getirme abas iin bkz. The Ottoman Empire and the World
Economy, yay. H. lslamolu-Inan, Cambridge, i 987, 1 -26; idem, "Les paysans, le marche et ('Etat
en Anatolie au XVI e siede:' Annales, E.S.C., V ( 1 988), 1025- 1 043; duraanlk iin bizim tarihi
verilere dayanan grmx, toprak ve kyl zerinde beUi fskal-politik gereklerin dourduu
ift-hane, kentte hirfet rejimidir (infra).
retim tarzna balanan toplum yaps teorisinin Max Weber sosyolojisiyle deiik biimde
yorumu iin bkz. K. Wittfogel, Oriental Despotism, A Comperative Study of Total Power, 5. bask,
New Haven ve Londra: Yale Univ. Press, 1964; Wittfogel, Osmanl Imparatorluu'nu nemli bir
toplum tipi olarak alr, fakat sulamann esas olduu Mezopotamya, Msr, in imparatorluklar
yannda Osmanl despotizmi iin zel bir retim tarz bulamaz, bize gre byk hidrolik devlet
giriimi yerine Osmanl rneini belirleyen retim tarz, ift-hane sistemidir; bunun iin geni
bir biimde bkz. H. lnalck, The Middle East and the Balkans Under the Ottomans: Selected Pa
pers on Economy and Society, Bloomington i 992; Osmanl'nn topra ve kyl emeini mutlak
devlet kontrol altnda tutmas, mM sistem, klasik dnemde Osmanl rejiminin temeli ve ana
karakteridir; ift-hane sistemi olarak nitelendirdiimiz bu "retim tarz"n belirleyen bask veya
koul, slam' gittike glenen bir hal Avrupas karsnda koruma, direnme ve kar saldnya
geip Hak sz 'n dnyada egemen yapma abas, yani gaza ideolojisidir. Osmanllar topra ve
kyl emeini kontrol veya "despotizm"i bununla hakl gstermi ve topluma kabul ettirmitir.
13. yzylda iki yandan, Mogol ve hal basks altnda yok olma karsnda kalan Islam alemi
Msr ve Suriye'(ie Memluklarn, Anadoluda Osmanllarn askeri rejimini bir k yolu olarak
benimsemitir. Bu, bir "merulatrma" ideolojisi olup asl temel sosyal-ekonomik yapy, ift-hane
sisteminde aramak gerekir. Bizim bu ak yorum tarzmz, son yaynlarda hayretle gryoruz
ki, ters ve noksan biimde zetlenmekte ve bize ait olmayan dnceler bize atfedilmektedir.
Mesela, bkz. C. Imber, "The Ottoman Dynastic Myth", Turcica, XV ( 1 987) 7-27, bu yazdaki
esas dnceler iin bkz. H. Inalck, "Padiah", IA, IX ( 1 969) 491 -495; 1964'te km olan bu
yazda (s.492-493) Hanedann hakimiyetini merulatrmak amacyla Osmanllarn eitli rakip
Mslman hkmdarlara kar hkmdarlk haklann ve hakimiyet kaynan Orta Asya hanlk
geleneine, Seluk sultanlarnn varisliine veya dorudan Tann tarafndan verilmi olduuna
baladklarn belirtmitik.
Bir grup sosyolog, Osmanl mparatorluu'nun politik sosyoloji bakmndan yapsn, merke
ziyeti-brokratik imparatorluk erevesinde inceler. Osmanl rneine nemli bir yer ayran
byle bir teori iin bkz. S. N. Eisenstadt, The Political Systems of Empires, New York: The Free
Press, i 969, Index: Ottoman Empire.
A kade m i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 229
Brokrasi ve Kanunlar
Osmanl hukukunun yaratlmasnda, ynetimle ilgili kararlarda ve
devlet ynetimine egemen ilkelerin hayata geirilmesi ve yrtlmesinde
en byk rol divan-i humayun brolarndaki katipler oynamaktaydlar.
Genelde, slam devletlerinde brokratlar, slamiyet'in yaylmasndan
nceki dnemlere kan Yakn Dou'nun eski ynetim geleneklerini
titizlikle srdren ve bir korporasyon halinde kurumlam bulunan
bir grup oluturmaktaydL Brokratlar, ynetim sanatnn inceliklerini,
rak-kalfa-usta sistemine gre renirlerdL Onlar, medrese ve camilerde
slam ilimIeri renmekle beraber, ulema dnda, srf hikmet-i hkmet
kaygsyla hareket eden bamsz bir gruptu. Devlet brolarnn tm,
veziriazama bal olmakla beraber, katipler iki ayn kola aynmtr. Siya
set ve ynetim ilerine bakan ve dorudan doruya veziriazam emrinde
bulunan divan katipleri bir yanda olmak zere dorudan doruya maliye
bandaki defterdara bal maliye katipleri br yanda, brokrasinin iki
temel kolunu oluturmaktaydl ar. Kanun dnemi balarnda, divan
katipleri ll, defterdara tabi katipler 39 kiiydi. Bu sonuncunun ayrca,
33 agirdi yahut ra veya asistan vardL Doal olarak bunun dnda,
gmrk, maden, vakf vb. ileri yneten emin adyla bilinen brokratlar
ve onlarn emri altnda grev yapan katipleri, baka nemli bir kategori
halinde Osmanl brokrasisi iinde saymak gerekir. Osmanl devlet y
netimini yakndan anlamak iin, bu brokratlarn yetime biimleri ve
almalar, defter ve muhasebe yntemleri zerinde geni aratrmalar
balang aamasndadr.
77 Bkz. erafettin Turan, Kanuni'nin olu ehzade Bayezid Vakas, Ankara 1961; Mustaka Akda,
Byk Celali Karklklarnn Balamas, Ankara 1 963; M. Ce:.ar, Levent/er, stanbul 1965.
78 M. Akda, "Trkiye Tarihinde timai Buhranlar Serisinden: Medreseli syanlar,"IFM, XI
( 1949-50) 361 -387.
79 Nfus basks zerinde M. A. Cook, Population Pressure in RumI AnatoUa, 1450-J 600, Londra
1 972; H. Ina\ck. "The lrnpact of the Annales School on Ottornan Studies and New Findings,"
Review ( 1 978) 86-90.
80 . L. Barkan, " Bir skan ve Koloniasyon Metodu Olarak Srgnler; IFM ( 1949-50) 550-553;
H. nakk, "Kbrs"ta Trk daresi Altnda Nfus;' Kbrs ve Trkler, Ankara 1 964, 27-31 .
A kademi k D e rs N o t l a r ( 1 938 1 98 6 ) 23 1
8 1 B. Lewis, 'Ottoman Observers of Ottoman Dedine:' ls/amic Studies. i" 1 (Karachi. 1962) 71 -87;
T. Gkbilgin, "XVIII. Asrda Osmanl Devletinde Islahat htiya ve TemaylIeri Katip eleb,
Ankara 1957, 1 0 1 i 1 9. k dnemi zerinde belli bal Osmanl yazarlar: Mustafa Ali ze
-
rinde bkz. C. Fleischer, Bureaucrat and Intellectual in the Ottornan Empire: the Histarlan Mustafa
Ali (1541-1600), Princeton 1986; M. pirli, "Hasan Kafi ve Devlet Dzenine Ait Eseri: Usul'I
Hikem f Nizarn-i'I-Alem,' Tarih Enstits Dergisi. 10- 1 1 ( 1979-1980) 239-278; XVII. Yzyl
iin bkz. Koi Bey. Risa/e, yay. A. K. Akst. stanbul 1 939; Y. Ycel. Osmanl Devlet Tekilatma
Dair Kaynaklar: Kitab-i Mstetab, Kitab Mesa/ihi'l- Mslimin ve Menafi'/-M'minin, Hrz'l
MulUk, Ankara: TTK 1988.
82 P. Hrster, Zr Anvendung des Islamischen Rechts im 16. Jarhndert. "Die Juristischen Derle
gungen" (Maruzat) des 5chejch U-Islam Ebu'ssu'ud (ges. 1 574), 5tuttgart 1935
232 Halil nalck
83 i. Ahmed dnemiyle balantl olan kanunlar iin bkz. Osmanl Kanunnameleri, Milli Tetebbular
Mecmuas, I, stanbul l331 ( 1 9 1 3), 49-1 12, 305-337.
Akadem i k Ders N o l a r ( 1 938 - 1 986) 233
Yl Milyon Altn
1527 5
1567 5.8
1597 2.5
1618 3
1653 4.2
1661 5 i
86 Bte aldan iin bkz. A. Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Ma/iyesi, stanbul
1985; Hadiibegic. Dzizya, 82-97; H. Inalck, "Djizya," El'. II. 562-566.
87 Bkz. Tabakolu, not 85.
A kadem i k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 235
88 Bkz. H. nalck. "Turktyenin ktisadi Vaziyeti," 656-661; idem. "The Impac of the Annales,"
95-96; O.L. Barkan. "Price RevoJution; IIMES.
89 Halil Sahilliolu. ibid.
236 H a l i l tna l c h
93 CH. Gandev incelemesinde, LApparition des raports capitalistes dans Leconomie rurale de la
Bulgari edu Nord-Quest Au cours du XVIIIe, Sofia 1962.
A kademi k Ders N o l a r ( 1 938 1 98 6 ) 239
94 17. Yzyl ortalarnda Evliya elebi. yalnz ehirlerde deil. ufak kasabalarda dahi yenieri serdar,.
yenieri yasak"s, ve sipahi kethdayeri gibi kap-kullann buldu: bunlardan bazlar ok nfuzlu
ve zengin idiler; Bosna'daki yerel otoritder iin bkz. Suceska. "Die rtliehen Vervitungsorgane
des Osmanischen Reiches bis Ende des 17 Jh.; Ztitschriftfr Balkanologie. i (1963) s. 1 53 1 8 1
9 5 M . Hadzijahit. "Die privilegierten stadte . : Sdost Forschungen. XX . 1961. s. 130 1 58
.. ..
240 Halil Inalck
biri olarak Cevdet Paa, Tezakir. yay. C. Baysun. Ankara. T.T.K. 1963; M. adrc, Tanzimat
Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik YapJ/arl. Ankara: TTK 1 991; R. Kaynar.
Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, Ankara: TTK 1954; M. Mal)Z. Ottoman Reform in Syria an
Pa/etsine. 18401861, Oxford 1 968; Mustafa Reit Paa ve Dnemi Semineri. Ankara 1987.
99 H. nalck, Tanzimat ve Bulgar Meselesi, Ankara 1943.
1 00 F. E. Balley, British Policyand the Turkish Reform Movement. Cambridge. Mass. 1942; C. Hamlin,
Among the Turks. New York 1 878; M. Ktiikolu, Trk ngiliz ktisadi Mnasebetleri, stanbul
1 976; V. Eldem, Osman mparatorluunun ktisadi artlan, Ankara 1970, Ch. lssawi. The
Economic History of Turkey, I 800-1914. Chicago 1980.
101 V. Paskaleva, Les relations commerciales des contrees avec les pays occidentaux et la Russie au
cours de la premiere moitie du XlXe siecle:' Etudes Historiques, Balkan milliyetilii zerinde, D.
Djordjevic. Revolutions nationales des peupIes balkaniques. 18041 914, Belgrad, 1965; Ch. Jelavich,
Tsanst Russia and Balkan Nationalism, 1879/880, Berkeley 1958; H. Sabanovit. Turski lzvori
o srpskoj revoluciji 1 804, 1, 1 7891804, Belgrad 1956; T. Stoianovich, The Social Foundations of
Balkan Politics, 1750194/, Berkeley 1 963. St. Fischer-Galati, 1he Peasantry as a Revolutionary
Force in the Balkans:' Journal ofCentral European A.ffairs. XXILI 1, 1 963; N. Svoronos, Histoire
de la Grece Modern. Paris 1953.
242 Halil nalch
Trkiye Cumhuriyeti
Cumhuriyet dnemini, halk partisi resmi yorumundan bamsz
olarak inceleme zamaru gelmitir. Cumhuriyet dnemi ideolojisi, Os
manl tarihinde birbirini izlediini dndmz iki temel politika
dan batllamay ve din-devlet ayrmru simgeleyen hareketin radikal
ifadesidir. Cumhuriyet'in kurucular, Tanzimat dnemi hedeflerini ve
politikasn, btn radikal lojik sonularyla bir devrim felsefesi haline
getirmi, Tanzimat' byk Fransz Devrimi ideolojisiyle yourarak onu
Trk toplumu iin bir ' inklap' devrim yapmtr. 16. yzyl sonlarna
kadar olduu ve Tanzimat'n benimsedii gibi, Cumhuriyetiler de ileri
eriattan bamsz olarak kendi dnyasal amalarna gre idare edilsin,
diyorlard. Trk tarihinde bu kkl gelenek Batnn laiklik felsefesiyle
yorulup bir modernleme ideolojisi olarak ortaya kondu. Cumhuriyet
dneminde btn inkIaplarn hareket noktas ve temel prensibi bu olmu
tur. nklap ve modernlemeye, Avrupa toplumlar dahil btn dnya
toplumlar iin sregelen bir sre olarak her yerde rastlarur. Bugn
Fransa'da tutucular ve geri kalmlar' yannda ilericilii temsil edenler
i
102 M. adrc. "r. Mahmud Dneminde ( 1 808- 1 939) Avrupa ve Hayriye Tccar," I. Uluslararas
Trkiye'nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi. Tebliler, Ankara 1 980.
103 j. Landau, Panislamism, Cevdet Paa, Tezak;r, A. Midhat. Oss-; Inklab.
104 Bu dnem zerinde bkz. Y. H. Bayur, Trk Inkrlab Tarihi, UII. Ankara: TTK 1 940-1 957: V. EI
dem. Osmanl Imparatorluunun Iktisadi artlar: O. Kurmu. Emperyalizmin Trkiye'ye Girii,
Ankara 982; . Pamuk. The Ottoman Empire and European Capitalism, Cambridge; CUP 1987;
B. Lewis. The Emergence of Modern Turkey.
Akade m i k Ders N o tl a n ( 1 938 - 1 986) 243
vunmasn yapt. Halk partisi, mecliste tek parti olarak mutlak egemenlii
elinde tuttu. Bylece, imdi radikal 'inklap'lar, milletin Batllama
ile kurtuluu simgesini kullandlar ve tm iktidar bu inklap politikas
adna benimsediler. Arkasndan gelen inklaplar, bir bakma bu iktidar
ideolojisinin lojik amalan ve aralanydl. Politika ve 'inklap', biri tekini
merulatran bir diyalektik olarak kullanld. Bu da siyaset hayatnda
tamamyla normal bir yoldu. Gazi Trk milleti iin tek ykselme yolunu,
tmyle batllama, Avrupallama tam bir modernizasyon felsefesinde
gryordu. O andan balayarak, Cumhuriyet'in politik yaamnda
ana akm ortaya kmtr: Tek parti yerine milli iradeyi, baka deyimle
demokrasiyi, gerekten egemen klmak isteyen akm, bu akm iinde
meclis ve milli irade yolu ile tutucu-geleneki politikay egemen klmak
isteyen modernleme ideolojisi etrafnda toplananlar. 1930-1945 dne
minde iktidarda bulunanlarn, parti ve hkmette dev alanlarn biyog-
A ka d e m i k D e rs N o t l a r ( 1 938 - 1 986) 245
lVo B OLUM
OSMANL TAI{tH
CHCAGO NvERSTES TARH
BLM 'NDE 1972-1 986 DNEMNDE
VERLEN DERS ZETLER
Tum bu gelimelere yakndan tank ve bilgi sahibi olan Doukas. Dec/ine and Fall of Byzantium
to the Ottaman Turks. ev. H. I. Magoulias. Detroit 1975. 130- 169.
A kade m i k Ders N o lar ( 1 938 1 98 6 ) 253
2 Bkz. H. nalck, Kurulu Dnemi Osmanl Sultanlar, 2010, Yldrm Bayezid yeniden fethetme
di, ehri dorudan Osmanl idaresi altna ald. andarl Hayreddin Paa 1 389'da ehri teslim
aldnda yerli idarecileri yerinde braknt.
3 Mara Sultan'a Fatih bir ana gibi sayg gstermi, Rumeli de nemli bir malikane vermitir.
256 Ha l i l n a l c k
4 Topkap Saraynda bir rapora gre, bkz. H. Inakk, Byzantium and the Origin of the Crisis of
1444 in the Light ofIurkish Sources Artes du XIII'e Kongres International d'Etudes Byzantines,
BeJgrad 1 964, 159 164.
258 Hal i l i n a l c k
5 Ayrntlar iin bkz. H. nalck. Fatih Devri Uzerine Tetkikler ve Vesikalar. Ankara: TTK. 1954.
1 -53.
A ka d e m i k Ders N o l l a r (1 938 - 1 98 6 ) 259
6 Ayrntlar iin bkz. H. Inalck. Fatih Devri Ozerinde Tetkikler ve Vesikalar; Ankara: TTK. 1954.
1 -53.
260 H a l i l l n a l c lt
7 Kristof Kolomb'a gemiler satn almak iin paray, Kralie Isabella bu amala vermiti.
8 Fatih'in imparatorluun tekilat kanunu, bkz. TOEM, Ilaveler cildi. Sonraki padiahlar daima
bu kanuna bal kaldlar.
264 Ha l i l I n a l c k
9 Kanunname, TOEM, Ilaveler. O; "Bigil ki vzera ve merinn veziria.am badr ... cmle
umurn vekiI-i mutlakdr bunun sembol olarak padiahn mhrn tar.
A kade m i k Ders N o t l a r ( 1 938 1 98 6 ) 265
yen Fatih, bu sonuca ulamak iin srekli sefer yapmak zorunda kalmlr.
Fatih'in herhangi bir fetih plan mevcut oldu ise o da, Tuna'dan Frat'a
kadar Dou Roma mparatorluu'nu eski snrlar iinde canlandrmak,
buradaki hanedanlara son vermek veya Macaristan, Venedik, Cenevz
gibi dardan gelip hakimiyet kurmu devletleri bu yerlerden atmakt.
stanbul'u fetih yolu ile ele geirmi olmas dolaysyla, kendisini Dou
Roma kayserlerinin meru varisi sayyordu. Trk devlet geleneinde
taht ili'ni ele geiren han, btn imparatorluk lkesinin meru ve tek
hakimi saylr, Kemal Paazade'nin dediine gre Fatih, Kostantiniyye
sahibi olarak "Urum snfnda tekfur adna bir adam brakmamay" fetih
politikasnn plan olarak tespit etmitir. Fatih, buna denk olarak fetih
siyasetinde Roma'nn tek meru hkmdar olarak talya'y fethetmeyi de
ciddi olarak dnmtr. O zamanki Bat kaynaklar bunu ciddi olarak
dndn belirtirler.lI 1480'de Gedik Ahmed Paa kumandasnda
Gney talya'da PuHa'da Otranto alnm, ertesi gn sefer mevsiminde
Roma'y zapt etmek iin gerekli orduyu toplamak zere Gedik Ahmet
Paa Rumeli'ye dnmt. Fakat 1481 ylnn baharnda Fatih ordusu
banda lnce (3 Mays 1481 ) Otranto'daki kuvvetler yalnz kald. 500
kii Napoli Kral hizmetine alnd ve Papa kuvvetlerine kar baarl
savalar verdi. Gedik Ahmed Paa IL Bayezid'i saltanatta desteklemek
zere stanbul'a dnd. Ftuhabn daima birtakm hakl nedenlere ve
kavramlara dayandrmak isteyen Fatih, kukusuz en nemli bir kavram
ve ideoloji olarak slam'n gaza ideolojisini siyasetinin temeli yapmtr.
Kendisini slam'n klc saymakta ve stanbul fethinden hemen sonra
Memluk sultanna gnderdii fetihnamede kendisine "gaza ve cihad
ehlini savaa hazrlamak" devini Yklenmekteydi. Saltanahnn sonlar
na doru hac yollarnn koruyuculuu devini benimsemekle, Memluk
sultannn slam dnyasndaki sekin yerini de almaya hazrlandn
gstermekteydi. zetle, stanbul' un fethi ve ondan sonraki byk fe
tih baarlar Fatih'e, Roma ve slam cihan hakimiyeti fikrini vermi
olmaldr. Kemal Paazade onun iin "tedbir- cihangiriik zikrindeydi"
der. Bu cihan hakimiyeti fikri kendisinden sonra Osmanl sultanlarnn
byk rutuhat planlarnda rol oynamtr. Kanuni Sleyman, byk
dedesi Fatih gibi kzl elmay, Hristiyan dnyasnn merkezi Roma'y ele
geirmeyi bir ama olak benimsemi ve Orta Asya ve Sumatra'ya kadar
btn slam aleminin koruyuculuu, hiltifet-i ruy-i zemin, iddiasnda
Bkz. H. Inalck, The Customs Register of Caffa, 1487-1490, Cambridge: MA, 1 996, Document
II-1, I S7.
Akadem i k D e rs N o t l a r ( 1 938 . 1 98 6 ) 269
bir tahrire konu olduunu biliyoruz. Fethedilen her yeni blgede tahrir
yaplrd. Tahrirden sonra mufassal defterde saptanan ve belli birlikler ha
linde tespit edilen gelirlerin nemli bir ksm hazine iin sultan hasar ad
altnda ayrldktan sonra kalan, vezir ve bey haslar ile zeamet ve timar
olarak askeri snf mensuplar arasnda dirlik (maa) olarak datlrd. Bu
datma icmal veya mcmel defteri denilen defterlerde saptanrd. Byle
ce, Osmanl merkeziyeti sisteminin temel kurumu olan tahrir sistemi
sayesinde toplum iinde herkes belli bir statde yerini alr ve dorudan
doruya merkezdeki bu defterler sayesinde devletin kontrol altna
girerdi. Bu sistem, sosyal snflarn serbest ekonomik koullar altnda
olutuu sivil toplumlar karsnda sk merkezi devlet kontrolne tabi
statl toplum tipini gstermektedir. Bylece, Osmanl devlet sistemi
toplum hayatn yakndan rgtleyen bir stat devlet sistemini temsil eder.
Klasik dneminde Dou Roma mparatorluu da byle bir merkeziyeti
statkocu imparatorluu temsil etmekteydi.
Osmanl mparatorluu, lkeyi ve halk rgtleme bakmndan, ob
jektif bir kanun sistemi gelitirmitir, slam dnyasnda, belki de ilk kez,
devleti ve toplumu rgtlendiren genel kanunnameler koyan hkmdar
Fatih'tir. Bu, Avrasya imparatorluklarnda tre ve yasa geleneinin deva
mn ifade eder.13 Fatih iki kanunname yaynlamtr. Birinci kanunname
reayann, yani vergi veren snflarn devletle ve askeri snf mensuplaryla
ilikilerini dzenleyen reaya kanunnamesi'dir. Ayn kanunname, genel
ceza kanunnamesini de iermektedir. Bu kanunlar dorudan doruya
Fatih'in koyduu kurallar deil, Osmanl tarihinin balangcndan beri
yerlemi kurallardan olumutur.14 Bu kanunname, kad mahkemele
rinde eriat d ilerin zmlenmesinde temel kanun grevini yerine
s Mukataa, beli miktarda bir gelir kayna demektir, merkezi defterhane'de mukataa defterleri bu
eit gelir kaynaklarn resmi defterde tespit ve kayt eder.
272 Ha / i l n a / c k
16 Fatih nere konu olmayan, vakf ve mlkler idarecilerinin de orduya bir eknci asker gnder
melerini istemitir. Bu reformun zelliklerini yanl anlayan Oktay zel yukardan bir slupla
yazd tenkit makalesinde yanlmaktadr.
276 Halil nalck
7 Bkz. H. lnalck, "A case Study in Renaissance Diplomaey: The Agreement between Innocent V
and Bayezid on Djem Sultan, Journal o/Turkish Studies, 11/ ( 1 979 980), 209230; Cem Sultan
zerinde N. Vatin, Sultan Djem, Ankara: TTK, 994; N. Vatin, Rodos valyeleri ve Osmanllar,
ev. T. Altnova, Tarih Vakf, 1994.
A ka d e m i k Ders N o la r ( 1 938 - 1 986) 279
18 Bu hizmetler Osmanl(lan nce yerlemi feodal hizmetlerdir, bkz. H. nalck, "Osman llar(la
Raiyyet Rsumu': Bel/eten, TTK, XXIII, 576-610.
282 Ha l i l n a l c k
yeniden tapuya konu olamaz." Fakat ileride greceiz ki, kyde sipahi
birok hileler kullanarak tapulu bir araziyi kanun! miraslarndan ka
rmaya almakta ve durum bir dava konusu olmaktadr.
unu da belirtmek gerekir ki, gerek tapu szlemesi yaplmas
gerek ktye kullanmlar ortaya kh zaman taraflar, kyl ve sipahi,
aralarnda anlamaya varrlar, bylece ehre gidip kad mahkemesinde
mahkeme resimlerini demekten kurtulurlar. ounlukla tapu ileri bu
yolla dzenlendiinden, sultann kanunu u maddeyi koymutur: Eer
bir kyl bir topra fiilen uzun zaman elinde tutmu ise hi kimse onun
tasarrufuna kar kamaz ve hak iddia edemez. Kad mahkemelerinde,
tapu szlemeleri nispeten azdr. Yine kanun u maddeyi de koymutur:
Bir kylnn bir topra tapu ile belli bir zaman tasarrufunda tutmas
halinde, kendisinden sonra gelen timar sahiplerinin kendileri iin yeni
den tapu resmi istemeleri yasaklanmtr. Fakat bu madde gsterir ki,
her gelen sipahi topra kendisi iin yeniden tapuluyor gibi, tapu resmi
istemektedir.
Toprak ve Kyl
19 Bkz. . L. Barkan. xv. ve XVI. Asr/arda Osmanl Imparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki
ve Mali Esaslar. stanbul. 1 943.
294 Ha l i l n a l c n
gereini duyduklar zaman, bata Abu Yusuf olmak zere bu gibi slam
fukahasna bavurmulardr.
Vakflar
slam' da devletin toprak zerinde mlkiyetinin asl ve kayna ko
nusunda yaplan derin bir inceleme ana kavramlarn kaynaklarm Roma
hukukunda bulur. Roma hukukuna gre, toprak zerinde mlkiyet
duruma indirilebilir. . Rakabe (abasus yahut dominium eminens), 2. Tasar
ruf (usus) 3. stiglal (frugtos). slam hukuku bu kavramlar benimsemekle
beraber onlar birbirinden bamsz olarak ele almtr. slam hukukun
da rakabe yksek mutlak kontrol hakk devlete ait olup devlet tasarruf
ve istiglal haklarm topra ileyene brakmtr. Abu Hanife rakabe ile
istigW veya manfa'a (usufruct)'y tamamyla birbirinden ayrrn, bunlar
mutlak ekilde bamsz, birer hak haline getirmitir. Buna gre, bir vakf
kurulmasnda topran maliki, yani devlet sadece manfa'a'y vermekte,
rakabeyi daima elinde saklamaktadr. Bylece, malik bu topran vakf
niteliini kaldrabilir (bu yzden kadlar vakfiyeleri dzenlerken Abu
Hanife'yi andktan soma rakabeyi vakfa sokan Abu Yusuf'u daima zikre
derler). Fatih Sultan Mehmed, mlk ve vakf topraklar devletletirirken
rakabenin daima devlet elinde kalm bulunduu prensibinden hareket
etmitir. stigW veya manfa'a'y Osmanl hukukular, sat, rehin veya
vasiyetle yahut miras yoluyla intikaller gibi hukuki ilemlerin konusu
yapmlardr. Bylece, istiglal haklarnn mlkiyet haklarndan ayrt
edilmesi bir eit mlkiyet durumu meydana karmtr. 18. yzylda
tasarruf haklar icare sistemine gre geniletildii zaman, mlkiyete yakn
bir durum ortaya kacaktr.
Karkla yol aan baka bir ilem de, tapu szlemelerinde genel
likle intikal ilemi, sah (bey') terimiyle ifade edildiinden, satlan eyin
toprak m, yoksa tasarruf ve istigW hakk m olduu belli olmamakta,
ou zaman tasarruf hakkn "satn alan" kimse, topran rakabesi,
yani mlkiyeti zerinde de hak iddia etmektedir. nk mri dndaki
satlarda eriata gre, satta toprak zerinde tam mlkiyet btn un
surlaryla gerekleir.
Osmanl ulemas u noktay da belirtmitir: "devlete ait mri top
raklarnn mlkiyeti sultana, baka deyile beyt'l mahale ait olup onun
fiilen tasarrufu ve faydalanma haklar ileyen kylye veya bu durumda
olan kiiye tam yetkiyle (tefviz) edilmitir." Tefvz terimi, tam yetkiyle
A kademi k Ders N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 295
20 S. Albayrak, Budin Kanunnamesi ve Osmanl, Toprak Meselesi, Tercman 1001 Temel Eser,
stanbuL. 1973.
296 Hal i l n a l c k
buna askeri, siyasi gc, yani emirlii, emareti de eklerler. Din ve ahlak
bakmndan bu faaliyetlerin en iyisi hangisidir, bu konuda anlamazlk
vardr. mam afi'ye gre ticaret en hayrl itir. nk Hz. Muhammed'in
asl meslei ticaretti. Fakat Maverdi tarm btn teki meslekler zerine
koyar. Baz fukaha der ki, ticari ilere eriata aykr birok adetler girmi
olduundan, ticarette kazanlan servetlerin kayna zerinde kuku
vardr. O sebepten tarmn ticaretten daha hayrl bir faaliyet olduu
ne srlmtr. Servet edinmede insan her eyden nce zulm ve
adaletsizlikten, ayp faaliyetlerden ve nc olarak da insann ann
dren pis ilerden kanmaldr.
Zanaatkarlk asil, tarafsz ve aa olarak kategoriye ayrlr. Ule
mann, brokratlarn ve askerlerin meslekleri srasyla akl, edebiyat ve
yiitlik gibi manevi meziyetlere dayandndan asaletli mesleklerdir.
Faizcilik, halk elendirmeye ynelik faaliyetler aa meslekleri simgeler.
Bununla beraber, bu dnyann en iyi dzen iinde yrmesi iin btn
bu mesleklere ihtiya vardr. Herkes kendi faaliyet alannda kalmaldr.
Tarafsz mesleklerden orta tabakay, yaammz iin gerekli olan tarm
gibi meslekler oluturur. Kuyumcunun ii bu kategori iinde ise de, tarm
gibi yaamsal bir nemi yoktur. Knalzade'ye gre retim faaliyetinde
zellikle lks eya yapmnda fazla titizlik gstermek zaman kaybdr.
Mslman iin zamann Tanr'ya ibadetle harcamak daha uygundur.
Ekonomik faaliyetler zerine ahlaki yaklam, Osmanl toplumunda
insanlann davrann etkiledii iin son derece nemlidir ve Osmanl'nn
ekonomik nizamn anlamamza yardm eder. Tarma en nemli eko
nomik faaliyet alan olarak ncelik vermek, zellike dikkatimizi eker.
Kanuni Sleyman bir rivayette, kyly insanlann en hayrls saymhr.
nk demi, kyl, btn insanlar doyuran snftr. Tarma verilen bu
nem, Osmanl Devleti/nde nfusun %90'm zerinde bir blmnn
kyllerden olutuunu ve devlet gelirlerinin byk blmnn tarm
dan geldiini dnrsek, aklk kazanr. Buna kar Bahnn ekonomi
anlay, merkantitist devleti, Osmanl Devleti'nden u noktada ayrlr:
Bat devleti servet-devlet gc denkleminde endstriye, mal yapmna
ve ticarete birinci derecede arlk vermitir (Colbert). Dolaysyla bat
toplumunda merkantilizm ve burjuvazi egemen bir durumdadr. Baka
deyile Bah daima genileyen kapitalist bir sistem alhnda endstri ve
yeni pazarlar yoluyla milli' ekonomiye ynelirken, Osmanllar ftuhatla
298 Hal i l n a l c k
zaman zaman pazar bizzat ziyaret ederek ihtisab iini yerine getirmeleri
en nemli devlet devlerinden saylr.
slam ehirlerinde ekmek iin ayaklanmalar hkmet adamlarnn
en byk kaygsdr. zetle, yukarda aklamaya alhmz esaslar,
fkh kitaplarnda kalan szlerden ibaret olmayp Osmanl tarihi boyunca
hayatta ve hkmet kararlarnda uygulanmhr.
Osmanl Devleti'nde slam dncesine gre temel prensip, sadakl,
baka deyile Allah rzas iin fukarann yardmna komaktr. Sultan
kendisi eitli frsatlarda halka sadaka datr, bayramlarda binlerce
koyun kesilerek fakirlere bazen sultan tarafndan kendi eliyle datlr.
Osmanl kltrnde ve toplumunda o kadar nemli yer tutan imaret
sisteminin temeli de ayn prensibe dayanr. slami bir din grevi olarak,
bir byk cami ina edilirken yannda daima yiyecek datan bir imaret
yaplr. Bu arada dikkate deer bir padiah fermann burada analm.
Bu ferman Ramazan aynda stanbul'a Msr' dan sadaka toplamak iin
gelen dilencilerin yasaklanmasna dairdir. Saylan binlere varan Duaguyan
(srf dua okuyanlar), devlet hazinesine ar bir yk olmaktadr. Onlara
devlet tarafndan muntazaman maa denir. O kadar nemli olan vakf
kurumu da, temelinde bu hayr ve sadaka dncesine dayanr. Btn
bu kurumlar, toplumda servetin dalmnda nemli bir rol oynar. siz
ve fakir byk kitleler bylece sadaka, imaret ve vakf yoluyla yaama
olana bulur. Yksek tabakann elinde toplanan byk servetler, bu
yolla toplumun teki snflarna aktarlr. Bu nedenle, bu kurumlarn
Osmanl ve genelde slam toplumunda ekonomik ve sosyal anlam ve
nemi kmsenmemelidir.
zetle, Osmanl toplumunda teki geleneksel toplumlarda olduu
gibi, kar, faiz, ii gndelii ve maa gibi pazar ekonomilerinde esas olan
kurumlar, tamamyla dini bir nitelik ve anlam kazanmtr. Saray ve sekin
snf elinde toplanan servetin dahm ekonominin temel grndr.
Sadaka ve vakf, bu toplumda sosyal-ekonomik bir btnleme fonksiyo
nu grr. br taraftan ok uygulanan hediye al-verii, pike ve in'am,
Nevruz'da ve dini bayramlarda karlkl hediye verilmesi, ayn zamanda
ekonomik fonksiyonu olan geleneksel adetlerdir. Padiah, bu armaanlar
hazrlamak iin sarayda her sanat kolundan usta ve iileri kapsayan
hiref-i hdssa denilen geni bir imalat faaliyetini srdrmek zorundadr.
Bunlar, Osmanl sanatkarlnn en yarahc ve en mkemmel teknikle
rini gelitirerek nemli bir ekonomik rol oynarlar. Yenierilere ve saray
300 Halil nalck
men olduu bir toplum hayatna doru evrim gstermitir, buna kar
Osmanl toplumunda para ekonomisi az gelimitir. Bir kapitalist eko
2 892-893 tarihli, Bursa er'iyye Sicili, Bursa Arkeoloji Mzesi Kitaph; O tarihlerde on bin
akaya 400 koyun veya 70 ton buday alnabilirdi.
A k a d e m i k D e rs N o t l a r ( 1 938 - 1 98 6 ) 305
22 Bkz. H. nalck. An Economic and Social History of the Ottoman Empire. I. Cambridge: CUP.
1994. 3 1 5-362.
23 Fatih 1453'te stanbul kuatmasnda Venedik karsnda inatla savam ticaret imtiyazlarn
yenilemitir ( 1 454).
24 zetlikle ngiliz elik. barut ve kalay ithalat yaamsal nemde idi. ngiltere'ye 580'de kapit
lasyon verildi.
A ka de m i k Ders N o t l a r (1 938 . 1 986) 307
Pazar ve Ekonomi
Yukarda anlatmaya altmz zihniyet iinde Osmanllar iin
pazar, genelde kstl, belli miktarda bir retim isteyen deimez bir
pazardr. Bat ise biteviye genileyen bir pazar peindedir. Osmanl' da
egemen dnce, bir yandan reticiyi, br taraftan tketiciyi korumak
ve fiyatlar her iki grup iin adaletli bir dzeyde tutmaktr. Bu pazar
felsefesi dolaysyla devlet zanaatkar loncalarn ve satcy korumak
gayesiyle kanun ve nizamlar koymu, bu dzen kad ve muhtesip eliyle
srekli kontrol altnda tutmutur. Bu koullu pazar, Yenia'da Bat'da
gelimekte olan serbest pazar koullar ile taban tabana zttr. nemle
kaydetmek lazmdr ki, Osmanl sisteminde de ufak bir idareci sekinler
snf iin lks eya retimi (zellikle ince ynl kuma ithali ve ipekli
kemha) fiyat kontrolnden serbest tutulmu, pazar kontrol eden ihtisab
ynetmelikleriyle daha ok kalite zerinde durulmutur.
Grnte, bu kstlayc kontrollerle bolluk ekonomiS arasnda
eliki vardr. Aslnda, bu eliki, korumac ve kumandac ekonomi ile
burjuva toplumunun brak yapsn brak satsn felsefesi arasndaki elikiden
ibarettir. Osmanl toplumu gibi geleneksel toplumlar, gelenek ve deney
sonucu olarak u gerei anlamlardr: Yetersiz retim, tketici iin
yksek fiyat sistemine gtrr. br yandan, ihtiyatan fazla retim de
fiyatlar ziyadesiyle drerek retici zanaatkar in elverisiz ve haksz
bir durum yaratr. Bu nedenle retimin ve pazarn nizam altna alnmas
ve kontrol halk iin, hem retici hem tketici iin gereklidir. Lonca
sistemini ve dzenleme yntemini belli koullar altnda hakl karan
ite bu sosyal felsefedir. Buna kar olan serbest pazar felsefesi, gelien
ekonomi altnda hakl ve gerekli bir sistemdir ki, bu durum ilkin Rnesans
talya'snda gereklemi ve bu ekonomiler daima gelien pazar yntemini
benimsemitir. Osmanl ekonomisi teki geleneksel Asya ekonomileri
gibi, snrl bir pazarn koullaryla belirlenmi bir ekonomi sistemi ol
maya devam etmitir. Bununla beraber Osmanl ekonomisinde de, genel
ekonomik koullarda deiikliklere bal olarak, genileyen dinamik bir
pazar byk ehirlerde ortaya kmakta gecikmemitir. Bursa, stanbul,
Edirne gibi nfusu gittike artan ehirlerde lonca sisteminin dzenleme
lerini ve kstlamalarn zorlayan ekonomik gler etkisini gstermitir.
308 H al i ! n a l c k
25 F. Babinger. Die Aufteihnungen des Genuesen Iacopo de Promotorio-de Campis ber den Osmanen
stadt um 1475. Mnih 1957.
310 Hal i l n a / c k
spanya 9.000
Fransa 5.000
Venedik 3.900
Napoli 1 .600
Bizans 7.000
Milano 600
Floransa 300
Papalk 200
A kadem i k Ders N o t la r ( 1 938 - 1 986) 31 1
bir gstergesidir. Dikkate deer bir nokta, Avrupal tccarn her yl Halep
darphanesine bir pike, yani ba olarak 400 kilece gm teslim etmek
zorunda. olduudur. Belki de bu adet daha nce Memluklular zamannda
yerlemi bir adettir. Halep'te dolamda kullanlan balca gm para,
para denilen ve iki akeye geen gm paradr. Arap memleketlerinde
Msr ve Suriye'de dolamdaki esas para budur. Halep'te baka nemli
bir gelir kayna, sabun yapm ve ticaretidir. Devlet sermayesiyle yap
lan sabun retiminden hazineye ylda 300.000 ake gibi nemli bir gelir
salanmaktadr. Suriye sabun sanayii, zeytinya ve bol miktarda elde
edilen potasyum dolaysyla her dnemde nemli bir sanayi koludur.
nl Venedik sabunlarnn menei de Suriye'dir.
Macaristan
teki gelir kaynaklaryla birlikte Macaristan'daki mukataalar
yaklak 4.500.000 akeye, altn hesab ile 75.000 sikkeye varmaktadr.
Bu miktar bir nceki yla bakarak 1.000.000 ake art gstermektedir.
Macaristan'n Habsburglara kar savunulmas, kalelerdeki muhafz
askerlerinin maalan dolaysyla, stanbul'daki merkez hazinesinden
olduka nemli katma yardmlar yaplmaktadr. 1571-72 mali ylnda,
Macaristan'a bu balamda 15.000.000 ake devredilmitir.
Merkezi Hazine
mparatorluk idaresi saray, ordu ve merkezi idare iin byk nakit
paray, merkez hazinesi emrinde toplamak zorundayd. Osmanl brok
ratik cihaznn her eyin stnde temel kaygs, bunu salamakt. Bura
dan da, Osmanh Devleti iin mali politikann, Van Klaven'in deyiiyle
fiskalizmin, nemini anlamaktayz. Altn ve gm nakit para merkezi
hazinede biricik ara olduu gibi, merkezi bir imparatorluk rejiminin
de temel kouludur. Bu yzden altn ve gm madenIeri ve transit
ticareti yoluyla elde edilen gmrk gelirleri, nakit paray salayan ve
dolaysyla imparatorluk mali siyasetinin nem verdii balca hedeftir.
Bu yzdendir ki, biz . Murad' dan beri Osmanl Devleti'nin Srbistan ve
Bosna' daki zengin gm ve altn madenIerini ele geirmek iin byk
aba gsterdiine tank olmaktayz. Osmanl gelmeden nce altn ve g
m madenIeri retimi Macaristan ve talya'ya gnderilmekte ve Avrupa
ekonomisinin temel talarndan birini oluturmaktayd. Macaristan ile
Osmanl Devleti arasnda Srbistan ve Bosna zerindeki uzun ekimenin
A k ad e m i k Ders N o t l a r ( 1 938 1 986) 313
Tuz Tekeli
Tuz retimi ve datmna ait dzenlemeler ve kanunlar, Osmanl
mparatorluu'nda geni bir rgtlenmenin konusu olup ekonomi ve
maliye alannda nemli yer tutmaktadr. Tuz halk iin vazgeilmez bir
madde olduu gibi hazineye gelir salamak iin de retim kaynaklar
ve datm devlet kontrol altna sokulmutur. retimin artmasn sa
lamak amacyla devlet, zel giriimi de tevik etmi ve bu yolla alan
tuz kaynaklar zerinde kiilere mlkiyet hakk tannmtr. zel kiiler
retimlerinin bete birini devlete teslim etmek zorundaydlar. Tuz reti
mi mltezim durumunda zel kiilere bir mukataa eklinde szleme ile
verilmekteydi. Sultan, zel bir berat ile mltezimin retimini, datmn
ve nceden saptanan geliri salamasn garanti etmeye alrdI. Bu gelir
kaynan bir tekel olarak iletme hakkn alan mltezime destek olma
lar iin yerel otoritelere, beylere ve kadlara emirler gnderilmekteydi.
Tuz kaynaklarn iletmek iin baka bir metod, emanet yntemi olup
hkmet iletmenin btn yetkilerini bir devlet memuru saylan emin 'in
eline brakmaktayd. Emin, mltezimin btn yetki ve sorumlulukla
rna sahipti. Byle bir iletme, iltizam veya emanet eklinde tamamyla
bamsz bir iletme halinde alrdI. Btn idare masraflar, maalar ve
ii cretleri iletme sermaye ve karndan denir, merkezi hazineye net
kar devredilirdi. Bu otonom iletme yntemi, Osmanl Devleti'nde her
trl retim ve iletme kollarnda uygulanan genel bir ynetim eklidir.
Bylece devlet pahal ve gecikmeli yazma ve ulatrma giderlerinden
kendini kurtarmaktayd.
teki maden iletmelerinde olduu gibi, tuz iletmelerinde de,
civardaki halk ii olarak retimde alrd. rnein Karadeniz ky
snda Ahyolu (Anchialos) tuz iletmesi yalnz civardaki kyller deil,
314 Halil nalck
ilem sonucu, eer o kii yerli bir hanedandan geliyorsa, o blge gerekte
otonomiye gider. Bu usul Arap sancaklarnda ve eyaletlerinde uygulana
rak yerel hanedanlann tremesine yol amhr. Lbnan'da Cebel'in vergi
olarak mukataasn irsf olarak zerine alan Ma' an oullar, oray zerk
bir blge durumuna getirmilerdir. Mali otonomisi olan Msr' da, byk
mukataalarn eski Memluk dneminden beylerin eline mukataa olarak
gemesi, Msr'n zellikle 16. yzyln sonundan bu yana otonom bir
hal almasna yol amhr. Ksaca Osmanl mparatorluu'nda birtakm
temel sosyal, idarf, hatta siyasi gelimeleri anlamak ve aklamak iin
mukataa sisteminin tarihini iyi incelemek gerekir.
Cizye ve Gayrimslimler
Osmanl btesinin en nemli nakit para kaynaklarndan birini
cizyeden gelen gelirler oluturur. 894-1488 ylnda btn Osmanl lke
sinde cizye geliri 30.710.000 akeye varmhr. Bir ba vergisi olan Srp
idaresinden kalma ispene vergisi de bunun iindedir. Bu listede o zaman
cizye deyen 645.550 gayrimslim hane (aile) saylmhr. Cizyeden gelen
gelir 1528 btesinde btn lke iin toplam 45.050.000 akeye kmhr.
Bu arbta Osmanl lkesine bu iki tarih arasnda kablm olan blgeleri
katmak gerekir.
Bu miktar, btn imparatorluk gelirlerinin %8'ini oluturur. Buna
Hristiyan voyvodalklardan gelen haradar eklemelidir. Bu gelirde
gayrimslimlerin dedii, cizye, harac karl saylr, dolaysyla bu
memleketler haracgzar blgeler olarak devletin tam himayesinden
yararlanrlar. Ancak, bir ayaklanma olduu zaman bu memleketler, tek
rar dar'l-harb (sava yurdu) durumuna derek aknara ak duruma
gelirler, orada halkn esir ve mallan yama edilebilir. Fakat isyan halinde
dahi, padiah askeri yama ve esir almaktan yasaklar. nk daima bir
vergi kayna olarak o blgenin harap edilmesi Osmanl hazinesi iin
zararl grlr.
Cizye, slam dininin emrettii er'f bir vergidir. Hukuken alnmas
her bakmdan hakl saylan vergiler kategorisinin banda gelir. Bu ver
giden baklk yahut hazine dnda kiilere balanmas ok az rastla
nr bir haldir. Ancak padiahn olaanst bir ba olarak verilebilir.
Hristiyan halkn cizyeden affedilmesi ancak olaanst hallerde (askeri
hizmet gryorlarsa) yaplr, cizye her zaman nakit para olarak toplanr.
Osmanl dneminde ilk zamanlarda 16. yzyl sonlarna kadar cizye top-
A k ad e m i k Ders N o t l a r ( 1 938 1 986) 321
26 Bkz. H. nalck, "ift-hane sistemi", Osmanl Imparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 87-
1 99.
322 H a l i l na l c k
Yl Cizye
1489 40-70
25-28
1500
(Anadolu)
50
1541
(Macaristan)
66
1574
(Macaristan)
140
1595-1603
(Genel)
29 F. Babinger, Die Aufteichnungen des Genuesen locopo de Promontoriode Campis ber den Os
manenstaat um 1475, Munich, 1957.
30 O. L. Barkan, "Osmanl mparatorluu Btelerine Dair Notlar; IMF, XV, 239-329
328 H a li l n a l c k
42.290.000
Rumili
(ispene dahil)
Anadolu ve Krm 3.760.000
Toplam 46.050.000
33 Avrupa devlet bteleri iin bkz. Ayn dnemde; H. 1., An Economic and Social History, r, 82
330 Hal i l n a l c k
34 Ortodoks ruhbann tayininde pike adyla tespit edilen para iin bkz. H. nalck, "The Status of
the Greek Orthodox Patriarch under the Ottomans Essays in Ottornan History, stanbul: Eren,
998, 95-223.
Eyalet Bteleri
Anadolu ve Rumeli' de imparatorluun ilk ekirdek blgesi ya
nnda sonradan fethedilmi eyaletlerde Osmanllar genellikle zerk bir
mali ynetim kurmulardr. Bu eyaletler Arap eyaletlerinden baka 16.
yzylda fethedilmi Kbrs ve Macaristan blgeleridir. Mali zerklikten
yararlanan eyaletlerde eyaletin btn gelirleri bir hazinede toplanr,
tm eyalet masraflar bu hazineden karlanr ve sonuta kalan fazlalk
irsaliye ad altnda stanbul' daki merkezi hazineye gnderilir. Eyalet
btesinin idaresi oradaki eyalet defterdarnn ynetiminde olup bey
lerbeyinin idaresi genel gzetim sorumluluu vardr. Bununla beraber
merkezdeki ba defterdar, eyalet defterdarlar yoluyla zerk eyaletin
mali ilerini yakndan kontrol eder ve her mali yl sonunda ayrntl bir
muhasebe ister. Baka deyile, mali zerklik, gerek bir zerklii sa
lamaz. Bununla beraber Msr, Yemen, Badad ve Budin gibi uzak snr
eyaletlerinde mali zerklik beylerbeyine, teki beylerbeylerine bakarak
daha geni hareket serbestlii salamaktadr. Bu uzak hudut blgele
rinde olaanst hallerde beylerbeyine merkezi hkmete danmaya
hacet kalmadan karar verme olanan salamaktadr. Baka deyile bu
zerklik corafi ve idari koullarn zorlad bir durumdur. Snr eyalet
Ierindeki beylerbeyleri, genellikle vezir rtbesinde en yksek mertebede
beylerbeyleri saylrlar ve bunalml zamanlarda komu beylerbeyiler
zerinde otorite sahibidirIer. Mesela biz Msr beylerbeyinin sonralar
fethedilen Yemen, Habe ve Hind denizindeki gelimelerden sorumlu
olduunu ve olduka bamsz kararlar aldn biliyoruz. Bunun gibi
Badat beylerbeyi de Basra, Lahza beylerbeyliklerine ait ileri kontrolleri
altnda tutarlar. Geni yetkili beylerbeyleri arasnda Cezayir-i Bahri Sefid
beylerbeyi unvann tayan kapudan-i deryay da saymak gerekir. Ege
adalarndan baka kuzey Afrika' daki Tunus, Cezayir ve Trablusgarb
eyaletleri onun emri altndadr.35
Kalan 70.000.000 aka fazlalk 1 .200.000 altn dukadr. Yukardaki
listede grlen toprak vergilerinin en byk ksm Aa Msr'dan elde
edilir. Pamuk, pirin, eker kam gibi toprak mahsul zerinden alnan
vergilerin bir ksm rn halinde dorudan doruya devlet ambarlarna
teslim olunur. 1 670'te bu ekilde 421 .514 arpa buday toplanmtr (bir
ardap yaklak 90 litre karldr).
35 zerk eyaletlerden Msr eyaletinin gelir kaynaklar iin bkz. H. 1.. An Economic and Social
History. I. 84-87.
332 Ha l i l n a l c k
Yayalar
Beylikler tarihine ait gvenilir bir kaynamz, Enverf'nin
Dsturname' si beyliklerdeki Trkmen savalarnn rgtlendii hakkn
da ak bilgi salamaktadr. zmir' de Umur Gazi, gaza seferlerine karken
Trkmenlere haber saIrnakta, kendini profesyonel sava mesleine vermi
kzl-brkli Trkmenler onun gemilerine sava olarak girmekteydiler.
Bu savalar Ege Adalar ve Balkanlar'a gaza ve ganimet aknar ya
parak geinmekteydiler.36 Osman Gazi ve Orhan Gazi zamanlarndaki
ilk Osmanl askerinin de bu biim kzlbrkli Trkmen gazileri tipinde
olduklarna kuku yoktur. Osman Gazi'nin 1302 Bapheus (Koyunhisar) da
Bizans ordusuna kar yaya ve atl askerinden sz edilmektedir. (Orhan
Gazi zamannda beyin kapsnda her zaman emrinde yaya ad altnda).
Onlar, ak-brkle kzlbrkli Trkmen gazilerden ayrlmaktaydlar.
lk Osmanl beyleri, sefere katlan Trkmen yaya gazilerine fethe
dilen, yerlerde ahalisi kam tarm topraklarn yaya-iftlikleri halinde
datmakta ve kendilerine vergi baklyla beraber devlet askerf
statsn kazandrmaktaydlar. Elimizde 15. yzyln ilk yarsna kadar
kan en eski yaya defterlerinde, yayalarn kylerde yaya ad altnda
ayrt edilmi bir veya birka aileden olutuunu grmekteyiz. Devletin
ilk dzenli ordusu olan yaya ordusu 15. yzyln balarna kadar padi
ahlarn seferlerinde, yenieri ordusuyla birlikte nemle anlan askerf
36 Umur Gi'nin aknar zerinde gvenilir nemli ada kaynak: Enveri. Dsturname. Yay. M.
Halil. Istanbul. 1928.
A k adem i k D e r s N o t l a r ( 1 938 1 98 6 ) 335
Aknelar
Aknelara gelince, uc beyleri kumandas altnda Trkmen sava
lar, ilkin Bolayr ve Gelibolu'da, 14. yzyl Rumeli fetihlerinde Karn
Ovas aknc rgt iinde sava ve ganimet faaliyetlerini srdrm
lerdir. Dobruea, Deli Orman, skp, Turhala ue'larnda bu akmalarn
ilk dnemde byk blmn Yrkler oluturmaktayd.38 Akne
grevini stlenmi Yrkler, defterlere kaydedilmekte ve belli bir uc
beyinin kumandas altnda sefere arldklar zaman beyin bayra
altnda hazr bulunmaktaydlar. Aknelar, devlet hazinesinden toprak
veya para almazlard. Balca gelirleri, aknarda aldklar ganimetten
ibaretti. Mihaloullar, Malkooullar, Paayiit ve Turahanbeyoullar,
Evronosoullar gibi byk uc beylerinin kumandas altnda 2.000-3.000
akna gruplar bulunmaktayd. Beylik irs olduundan aknalar beyle
rine nispetle Mihallu, Turahanlu, Evronoslu adlaryla anlmaktaydlar.
( 1 963). 37-443.
38 T. Gkbilgin. RurneliCle Yrkler, Tatarlar ve Evlad-; Ftltihtln, stanbul. 1 957.
336 Halil Inalck
Ordu
Merkez veya eyalet btelerinde en byk payn asker ulufelerine
gittigini grdk. 1527-1528 mali yl btesine gre devlet gelirlerinin
balca gider yerleri yle saptanabilir:
1528 btesi
Osmanl ordusunun says, hangi askerden olutugtnu gster
mek zere ilkin Het Behit'teki listeyi inceleyelim. 1473'te Fatih Sultan
Mehmed'in, Uzun Hasan'a kar dzenledigi seferde topladg byk
ordudaki birlikleri gsteren bu listeye gre:
Yenieriler 12.000
pkulu Svarisi 7.500
Rumeli Timarl Sipahileri 40.000
Anadolu Timarl Sipahileri 24.000
Azebler 20.000
Toplam 103.500
1528 tarihli bir belgeye gre, devletin maal daimi ordusu says
87.000 olarak gsterilmitir. Bunun 37.000'ini eyalet timarl sipahileri,
50.000'ini stanbul' daki ulufeli asker oluturmaktadr. Timarl sipahi
ler, ayrca sefere yanlarnda masrafn stlendikleri yardma cebeller
getirmektedirler. . L. Barkan, 1528' de halktan toplanan bu cebellerin
40 1 474 Bogdan Seferi'ne defterdar hizmetinde katlm olan J. M. Angiolello (Historia Turchesca,
Ursu, Bkre 1910) Osmanl lojistiini takdirle anlatmtr.
338 Ha l i l n a / c k
ta, kyde bir veya birka imtiyazl hane (aile) olarak rastlanmaktadr.
Yayalarn Osman Gazi'nin askeri olan kzlbrkl Trkmen aknelarnn
yeniden rgtlenmesiyle ortaya ktgn biliyoruz.41 Orhan Gazi'nin
1357' de len ogu Sleyman Paa iin H. 760-1359 tarihli vakfiyesinde42
Gelibolu etrafnda yayalarn Sleyman Paa yannda Rumeli ftuha
tnda hizmet gren balca asker oldugu meydana kmaktadr. Yaya
ve msellem gruplarnn Trkmen yurdu haline gelen Bat Anadolu'da
merkeznemesi de kayda deger 15. yzyln ortalarnda Teke saneagnda
361 ba msellem ve 1 72 msellem kaydedilmitir. Bunlarn yamaklar
ise 3.763'e varmaktadr. unu da belirtmek gerekir ki, 15. yzylda bu
oku ve msellemler teki yardma askeri gruplar gibi silahlaryla (ok
atelar) savaa aktif olarak katlan askerlerdi. 16. yzylda Avrupa askeri
karsnda nlemleri azald, geri hizmetler verildi.
Sonradan yenieri oeag kurulunca (1363?) bu imtiyazl padiah
kullar ile devletin esas ordusunu tekil etmi olan yaya ve msellemler
arasnda yzyllar sren bir rekabet ve ekime yaanm ve Osmanl ta
rihinde tank oldugumuz bunalm dnemlerinde nemli olaylarn nedeni
olmutur. Mesela II. Murad ve II. Bayezid'in yapmak zorunda kaldklar
saltanat mcadelelerinde yenieriler ve kullar payitahttaki sultann ya
nnda yer aldklar halde onlarn rakipleri Trk ashndan yaya ve azeb
askerine dayanmlardr. Anonim kroniklere gre 1389 Kosova Meydan
Sava'nda ordunun byk blmn 60.000 yaya oluturuyordu.
14. yzylda yaya yazlmak ve bylece sultann ordusuna girmek
nemli karlar saglayan bir ayrcalkt. Anlaldgna gre sonralar
yayalar iin sefere gitmek fazla masrafl bir i oldugundan sk sk kaak
lara rastlyoruz, yaya ocaklar da yelerinin kama ve baka nedenlerle
dalmas zerine klmekteydi. 1466'da yaplm bir teftite 260 ya
yann hizmetten katg, Hdavendigar eyaletinde kaytl 536 yayadan
260'nn firar saptanmtr. 16. yzylda sava teknolojisindeki gelimeler
sonunda bu oku yaya askeri artk bu sava yetkinligini tamamen
yitirmi, devlet onlar geri hizmetlerde, ordu malzemesini ve zahiresini
tama veya yol temizleme, hendek ama gibi hizmetlerde kullanmaya
4i Bkz. Ak Paazade, Tevarih, yay. Atsl, 31. Bab: "Imdi, etrafdag beglerin brkleri kzldr, senn
(ki) ag olsun, dedi Orhan Gazi emr itdi. Bilecik'te ak brk ilediler, Orhan Gazi giydi, ve cemi'
tevabii bile giydiler."
42 Bkz. H. .. Kurulu Dnem; Osmanl Sultanlar, Istanbul; Diyanet Vakf Yay. 2010, Orhan Dnemi,
s. 43-77.
340 Ha l i l n a l c k
43 II. Bayezid dneminde yazlp Kanuni zamannda cari olan kanunname, bkz. TOEM, lave,
59-6 1 .
A kadem i k Ders Notlar ( 1 938 - 1 98 6 ) 341
44 Konu zerinde geni bir literatr mevcuttur. Belli bal yazarlar: t. Hakk Uzunarl. Haydar
Alpagut. Daniel Panzac. dris Bostan; Palmira Brummett.
342 Halil na/ck
1637'de Bagdat Seferi'nde ordunun ihtiyalar 18.600 ton arpa, 1.312 ton
un, 886.000 ekmek somunu olarak hesaplanm, bunun Anadolu ve Arap
vilayetlerinden toplanmas istenmitir.
Avarz devlete olaganst hallerde alnan vergidir. Ayrca beyler,
kumandanlar reayaya eitli mal ve hizmet yklerlerdi. Bey bir askeri
kuvvetle bir yere vard zaman kylden yem ve yiyecek isteyebilirdi.
Salgun denilen bu yntem yaygn bir adetti. te yandan beylerin sulu
veya ekya aramak iin, her indikleri kyde maiyetlerini ve atlarn
kylye beslettikleri genellikle rastlanan bir haldi. Devletin, salgnar
nlemek iin aar vergi sistemine salarlk ad altnda bir ilave yaptn
biliyoruz. Salarlk'ta vergi yk yerellikten karlp geni bir blgenin
vergilendirilmesi haline getirilmitir.
Olaanst vergiyi geni bir halk kitlesi paylatl iin adalet ilkesi
de yerine gelmi oluyordu. Bu ykmllk, ileriki dnemlerde para
haline getirilmitir. Avanz n aynilikten nakit haline getirilmesi reaya
iin nemli bir gl ortadan kaldrmaktayd. Bylece kyl uzak
blgelerden zahire tama yknden kurtulmu oluyordu. Devlet avarz
karl para toplad zaman, bu parayla ordunun bulunduu yerde
satn almalar yapard ve kylye yk olmaktan kurtulurdu. Srsat veya
itira zahiresi ordu harekete gemeden nce merkezden emir gnderilir
ve zahire yol zerinde veya harekat yerine yakn kalelerde depo edilerek
hazr tutulurdu. 1 594'te nzul vergisi, 2.5 kile, yaklak 64 kg olarak sap
tanmtr. Bunun karl, uzak blgelerde 300 aka denmesi biiminde
nakde evrilmitir. yle grnyor ki, 1578-1606 sava yllarnda avarz
genellikle nakd demeler biiminde olmutur. Ayni vergilerin ve hizmet
lerin, nakdi vergilere dntrlmesi Osmanl idaresinde degiikliin
gstergesidir. Toplanan zahire, yol zerindeki menzil-hanelerde depolara
getirilip teslim edilirdi. Depolanm zahireye ihtiya kalmad zaman
satlr veya g durumda bulunan ahaliye datlrd. Byk miktarda
zahire Msr' dan yahut Tuna havzasnn verimli topraklarndan deniz
ve rmak yoluyla tanp hududa yakn kalelerde depolanrd. Ordular
dman arazisinde harekete getii zaman, bu kalelerden mesela dou
seferlerinde Van ve Erzurum kalelerinden, Avusturya-Macaristan se
ferlerinde Belgrad Kalesi'nden ikmal yapldn biliyoruz. ok skk
zamanlarda hkmet imarethanelerin ve baka tesislerin depolarndaki
zahireye el koyabilirdi.
348 Hali l inalck
noksandr. Bylece, 32 ylda bir sene fark ortaya kar. Baka deyile 32
yl sonunda hazine maallara bir yl fazla maa demek zorunda kalr.
Buna kar devlet 32 yllk vergi toplamtr. Bu yzden bu fazla paray
bulmak zorunluluu karsnda devlet maliyesinde ciddi bir bunalm
ortaya kar. Bu fazlalk, 16 ylda yarm yllk maa, sekiz ylda aylk
maa fazla deme ister. Demek ki, bunalm 32 yl sresinde eitli aralk
larla kendini hissettirmektedir. Bu durumu inceleyen H. Sahilliolu'na
gre devlet maliyesindeki belli aralklarla kapkulu askerine fazladan
demeler yapmak gerekmekte fakat hazinede bunun karl olmad
ndan, demelerde gecikme ortaya kmakta, bu da maa alamayan
askerin ayaklanmasna neden olmaktadr. Unutmamak lazmdr ki, uhife
demeleri devlet btesinin %12'sine varmaktadr ve yenierilere her
ayda bir maa denir. Askere ulOfe yetitirmek iin ayet fazla gelir
yoksa devlet olaanst nlemlerle para bulmaya alr. Sahilliolu,
Osmanl tarihinde grdmz yenieri isyanlarnn ounu bu deme
glklerine balamaktadr. hazinede yeteri kadar ihtiyat para olduu
zaman, bunalm d hazineye para aktarmak suretiyle nlenebilir, fakat
uzun savalarn darlk yllarnda, zellikle 16. yzyl sonlarndaki mali
sknt dneminde i hazinedeki ihtiyat paras tkenmitir. Bu durumda
hkmet, yeni vergiler koymak, akada gm miktarn azaltmak gibi
nlemlere bavurur. ran Seferi'nden sonra lS93'te Habsburglara kar
yeni bir sava almas, askeri tatmin etmek iin ilan edilmi olabilir.
Yenieriler ve kapkullar, bu savan almasnda bask yapmlardr.
Batdaki savalarn ganimet getirecei ve kapkuluna datlmak iin yeni
timar arazisi salayaca dnlmektedir. Fakat hesaplar tamamyla
yanl km, ran, Byk Abbas idaresinde kar saldrya gemi, her
iki cephede savamak hazineyi altndan kalkamayaca bir yk altna
sokmu, kapkulu ayaklanmalar birbirini kovalamtr.