FRANOIS GEORGEON

YUIU YAYlNLARI 13
TRK MiLLiYETiLiGiNiN
KKENLERi
-YUSUF AKURA-
(1876- 1935)

FRANOIS GEORGEON

eviren:
AlevER

YURf YAYINLARJ
 YURTYAYINLARI: 13
TRKiYE ARATIRMALARI DiZiSi: 12

Eskikitaplarim.com

YURTYAYlNEVi
Esat Cad. 85/5, ANKARA
Te!: 17 36 50

ANKARA, OCA K, 1986

Bask:

MAYA Matbaaclk Yaynclk Ltd. ti.

Esat Cad. 44, ANKARA
Tel: 18 01 53

Kapak Resmi:
Yusuf A kura

87.06.Y.0058.1
 iiNDEKiLER
Sayfa

C1iFti 7

Birinci Blm
TATAFt KKENLi BFt ALEDEN PANTFtKZM'E (1876-1904) ll
1. Trkler ve Ulusal Sorun ll
2. Biyografun Verileri 7
3. Entellektel Etkiler 24
4. Tarz- Siyaset 35

kinci Blm
PANTFtKZM N MCADELE (905-94) 46
. Akura Ftusya'daki Milli Hareketin Bamda 46
(905-908)
2. Akura Trkiye'deki Milliyeti 53
Hareketin Banda (1908-914)
3. Tarihin Anlam 62
4. Toplumsal Devrim 72
5. Tatar Modeli 82

nc Blm
PANTFtKZM'DEN KEMALST TFtKYE'YE (94-935) 94
. Trk Milliyetiliinin Stratejisi 94
2. Kemalist Trkiye'de Yusuf Akura 04

SONU 112

EKLEFt 115

KAYNAKLAFt 59

3
NSZ

Bu almann Trke basksna ilikin olarak, zgn metinde kimi aynnt dzeltmele
riyle yetindim. almann sonuna Akura'nn yaptlarnn listesini ekledim ve kay
nakay tamamladm. Ekiere gelince, Trk Tarih Kurumu'nun Tarz- Siyaset'i yakn
bir zamanda yeni harflerle Trk okuyucusuna sunmu olmasn gz nijne alarak, bu
yaptn yeni bir evriyazmn vermek bana gereksiz grnd (1). Buna karlk, Yu
suf Akura tarafndan kaleme alnan ve zgn almada yer almayan kimi metinleri,
Trke bask iin ekledim.

Sz konusu Trke evirinin gerekletirilmesinde Zafer Toprak ve kr Haniolu'

nun bana ok deerli yardmlan oldu. Onlara en iten teekkrlerimi sunanm.

FRANOIS GEORGEON

(1) Yusuf Akura, Tarz- Siyuet, T.T.K. yay., ankara, 1976 (Enver Ziya Karai'n giri yazsyla).

5
GR

1920'lerde, Osmanl mparatorluu'nun ykntlar stnde bir Trk Devleti'nin

domas, hi kukusuz, Yakn Dou'nun XX.yy'daki en byk tarihsel
gelimelerinden biridir. Bir slam sultanlnm, yzyllar ncesine kk salm
ok uluslu bir imparatorluun, birka yl iinde yerini ulusal bir devlete, laik bir
cumhuriyete brakm olmas, hi de kanlmaz bir gelime deildi. Hatta,
yzyln banda byle bir gelimeyi ngrmek bile olanakszd. nk, Trk
ulusal bilinci, bu dnemde daha ocukluk aamasndayd. Hele devlet ve din
kavramlannm birbirinden ayr eyler olarak dnlmesi, sz konusu bile
olamazd.
Kimi kesintileri ve kopukluklar da ieren modern Trkiye'nin oluum
srecinin anahatlar, Bemard Lewis'in ve Niyazi Berkes'in1 klasik yaptlannda
ortaya konmutur. Bu tarihsel srecin diplomatik ynleri konusunda da
yeterince bilgi sahibiyiz. Bu gelimenin ekonomik ve toplumsal ynleri
konusunda yeni yaplm ve yaplmakta olan almalar ise, Jn Trkler
dneminde yrrle konan milli iktisat politikasnn ve Birinci Dnya Sava
yllarnda2 Trk kapitalizmindeki hzl bymenin vurgulanmasnda gsterilen
israr nedeniyle, kafamzdaki baz sorulan yeniden antrmaktadir. Kltrel
alana gelince; David Kushner'in yaknlarda yaynlanan yaptnn da ortaya
koyduu gibi, Abdlhamid dneminde bir "Trklk" bilinci ortaya km ve
Anadolu, Osmanl mparatorluu'nda yaayan Trkler'in "oca" olarak kabul
edilir olmutur.3 Aydnlarn bu alandaki rollerini inceleyen yaptlar ise, daha
ok, Ziya Gkalp'in parlak kiilii stnde younlamtr. Bir ok kitap,
onlarca makale, hatta bir zel dergi says bu konuya hasredilmitir. Ancak,
ulusal akmn baz nemli simalan henz glgeden kmay baaramamtr.
Biz, kendi paymza, bu simalardan birini, Osmanl mparatorluu'na g
eden Tatarlar'dan Yusuf Akura'y ele almay yeledik. Yusuf Akura, ulusu
akmn bnyesinde birinci derecede rol oynam kiilerden biridir. Trk
milliyetilii sorununu inceleyen tarihiler, genellikle, onu, o zamana dein
yalnzca kltrel boyutlar tayan bir akma siyasal boyut katm biri olarak
deerlendirirler. Akura'y "Pantrkizmin yaratcs"4 olarak tanmlarlar. Pan-

B Lewis, The Emergence of Modem Turkey, 2. bas., Londra, 1 968; Niyazi Berkes, The Development
of Secularism in Turkey, Montreal, 1 964 ve Trkiye'de aQdalama, 2.bas., i stanbul, 1 978. Ayrca
bkz. Stanford J.Shaw ve Ezel Kural Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, vol. ll,
The Rise of Modem Turkey, 1 808-1 975, Cambridge, 1 977.
2 zellikle A.Gndz kn, Selim ilkin ve Zafer Toprak' n arat rmalarn kastediyoruz.
3 D Kushner, The Rise of Turkish Nationalism, 1876-1 908, Londra, 1 977
4 Bkz.Zenkovsky, Panturkism and Islam in Russia, Cambridge, 1 960, s. 337

7
trkizm, uzun vadede, Rusya'da, in'de, vb yaayan Trk topluluklarn
Osmanl mparatorluu'nda bir araya getirmeyi amalayan, sixasal bir akmdr.
Ki, bu konuya ilikin ilk tezleri, Yusuf Akura, 1904'te U Tarz- Siyaset
baln tayan makalesinde atmtr. Baka baz tarihiler de, o dnemde
revata olan Panislamizm'e ya da Jn Trk hrriyetiliine5 kyasla, Yusuf
Akura'nm daha zgn bir dncenin temsilcisi olduunu vurgulamlardr. Bu
iki akmn Osmanl'nn k sorununa getirdikleri zmleri reddeden
Akura yeni bir yol, Trk milliyetilii yolunu neriyordu. Bu, daha sonra bir
Trk devletinin ortaya kyla tarih tarafndan da dorulanacak olan bir
gelimenin habercisiydi. Btn bu izgiler birletiTildiinde ortaya kan sima,
ortodoksluun snrlarn zorlayan zgn bir aydnn simasdr. Tpk, baz
gelimeleri nceden kestiren bir aziz gibidir o. Modern Trkiye'nin douuyla
ilgilenen tarihiler iin, bu, zerine eilinmesi gereken bir noktadr.

Yzyln banda Osmanl entellijensiyasnm barnda ortaya kan bu garip

durum, hibir zaman tarihilerio ilgisini ekmemitir. Birka istisnai makalenin
dnda, Yusuf Akura'nn "Yaam ve Yaptlar" stnde bir tek kk kitap
yaynlanmtr. O bile, bir aratrma titizliini tamaktan ok uzaktr. Ziya
Gkalp hakknda bildiklerimizle karlatnldnda, bu ilgin bir cehalettir. Ve
.
stelk, Niyazi Herkes'in yakn zamanda ortaya koyduu gibi, Yusuf Akura, rk
kavram zerine oturtutmu bir Trk milliyetiliinin temellerini atarken, Ziya
Gkalp, hala Osmanl mparatorluu'nun ok uluslu yapsna sk skya
. balln srdrmekteydi. 6

Niyazi Herkes'in deyimiyle, Akura, Ziya Gkalp'in yannda "unutulan

adam" grnmndedir. Hi kukusuz, bu unutulmuluun nedenlerini ideolo
jik anlaylarda aramak yerinde olur. Tarih Akura'y btnyle unutmamsa,
bunu onu "Pantrkizm'in babas" olarak tanmasna borludur. Oysa Pantr
kizm, Trk toplumunun en tutucu kesimlerinin kulland bir tema haline
gelmitir. Ne var ki, XX.yy'm balarnda byle bir ey hi mi hi sz konusu
olamazd. Tersine, Yusuf Akura ve arkadalannn ngrd Pantrkizm,
Osmanl mparatorluu'nun aynmas iin ngrlen bir zm olarak, ierii
olduka ilerici bir toplumsal ve kltrel programd. Ve, ancak Rus devriminden
ve Mustafa Kemal'in bu dnceyi mahkum etmesinden sonra, bir lde "saa
doru" meyletmitf. Bylece, Akura'nn "unutulmuluu", bir tr yanl
anialmadan kaynaklanmtr. Trk liberalizminin byk bir kesimi iin ise,
Pantrkizm'in babas olarak, Sarnet Aaolu'nun deyimiyle, "fikirleri biraz sola
kaan"7 ilerici bir ideoloji olarak kald. Bugnk milliyeti evrelerin kendile
rinden sayacaklan biri olmas ise asla mmkn deildi.

Hi kukusuz, bu ideolojik motiflere pratik bir de neden eklenmelidir:

Akura, ou ders notu ve tarih kitab niteliinde, pek az yapt vermitir.
Yazlannn balcalar, bugn bulunmas pek zor olan dergilerdeki makalderdir

5 Bkz. Berkes Secularism, s.321; V. R.Swenson, The Young Turk Revolution, a Study of the first Phase
of the Second Turkish Constitutional Regime from june 1908 to may 1909, The John Hopkins
University, Doktora Tezi, 1 968, s. 34, n.37. T.Z. Tunaya, "Trkiye'nin siyasi gelime seyri iinde
ikinci Jn Trk Hareketinin Fikri Esaslar", Dr. Tahir Taner Arrnaan, i stanbul, 1 956, s. 1 67-168.
6 Niyazi Berkes, "Unutulan Adam", Sosyoloji Konferanslar, XIV, i stanbul, 1 976, s . 1 94-203. Yusuf
Akura stne yazlm ok etkileyici bir makaledir.
7 Sarnet Aaolu, Babamn Arkadalar, i stanbul, ty, s. 71 ; ayrca bkz. s. 1 6

8
ve fikirlerini en iyi biimde ifade ettii yazlar da bunlardr. Makalelerinden bir
ou gnlk olaylar zerine kaleme alnmtr. nl Tarz- Siyaset'in yazl
yntemi de byledir. Akura'nn yaptlannda, dncelerini sistemli bir biimde
derledii bir yaz aramak bouna olur. Verdii rnler arasnda, Gkalp'i Trk
milliyetiliinin ideologu durumuna getiren nl Trkln Esaslar 'na az
ok benzeyen bir eser yoktur.8 Bununla birlikte, bu verilerin sahkhh
konusunda da dikkatli olmak gerekir. nk, bugne kadar oktan yaplm
olmas gerekirken, henz, Akura'nn btn yaptlannn derlenmesine ilikin
bir alma yaplmamtr.

Dolaysyla, ilk yapmamz gereken ey, bu derlerneyi gerekletirme

almasyd. Dnemin gazete ve dergilerini byk bir titizlikle tarayarak,
Akura'nn yazlannn bir bibliyografyasn tamamlayabildik. zellikle, imza
olarak rumuz ya da takma ad kulland9 ok nemli baz makalelerin ona ait
olduunu saptadk. Sonuta, bir ok konuya deinen nemli bir yaz demeti
ortaya kt. Bu yazlar arasnda siyaset, tarih, sosyoloji, ekonomi, edebiyat,
diplomasi, pedagoji gibi bir ok konuya ilikin makaleler vard. Yusuf Akura'y
ahsen tanyan kiilerle yaptmz grmeler de bu belgeleri tamamlamada
10
bize yardmc oldu.

Btn bu belgeler, Osmanl mparatorluu'nun k ve modem Trkiye

'nin douu gibi olgulan yaayan bir aydnn karmak kiiliini ortaya koyar.
Biz, bir aydnn biyografisini yazmaya altk. Temel kaygmz mekan iyi
tanmlamak ve Trk milliyetiliinin gelimesinin farkl aamalannda Yusuf
Akura'nn roln iyi belirlemekti. Bylece, onun Jn Trkler'le birlikte ortaya
kn, 1905-1906 Rusya'sndaki Mslman hareketi iindeki yerini belirleme
ye; 1908 sonrasnda Trkiye'deki milliyetilik akmnn onun bak asyla
zmlenmesine ve Kemalist hareket karsndaki konumunu deerlendirmeye
yneldik. Bir yandan da Trk entellektel ve siyasal yaamna olan katksn
belirlemeye altk. Bu monografik incelemenin ardnda genel bir sorun vardr
ki, o da Pantrkizm aamasnn Trk milliyetiliindeki yerinin ne olduudur.
Trk topluluklannn o devasa birliini salama tasans kmaz bir yol muydu;
yoksa tersine, modem bir Trk devletinin kurulmasn salamak iin gerekli ve
kanlmaz bir yneli miydi? Kesinlikle, bu soruna zm getirmek gibi bir
amacmz yok. Yapmak istediimiz, verilecek yantn baz gelerini ortaya
karmaktr.

Szmz bitirmeden nce, son bir ka szck daha. ncelememizin oda

Trkiye'dir. Bu, Akura'nn biyografisinin "Rusya'y ilikin yan"n ihmal
ettiimiz ya da, zellikle, 1905 devrimi dneminde Rusya'da yaad sreci gz
ard ettiimiz anlamna gelmez. Tersine, bir ok kez, bunun altm nemle
izdik. Ama Rusa bilmiyor olmamz, Akura'nn biyografisinin bu ynn
derinlemesine incelememize engel oldu. Bu nedenle, burada sz konusu olann
"Pantrkizm'in babas"nn eksiksiz bir biyografisi deil, onun Osmanl mpara-

8 Trkln Esaslar ilk kez 1 923'te Ankara'da yaynland. R. Devereux tarafndan i ngilizce'ye
evrilmitir, The Principles of Turkism, Leyden, 1 968. Gkalp zerine zellikle grlmesi gereken
kaynak, Uriel Heyd, Foundations of Turkish Nationalism, the Life and Teachings of Ziya Gkalp,
Londra, 1 950; ve Niyazi Berkes tarafndan evrilerek sunulan seme metinler, Turkish tationalism
and Western Civilization, New York, 1 959.
9 Bu sorun iin bkz. s. 94
10 Bkz. s. 95

9
torluu erevesindeki eylemlerinin bir incelemesi ve modem Trkiye'ye yapt
entellektel katklann deerlendirilmesi olduunu belirtir, bunu anlayla
karlayacamz umarz.

Bu, kitap, 1979'da Paris niversitesi III'e verilmi doktora tezinin yeniot:n
dzenlenmi biimidir. Gerek Trkiye'de ve gerekse Fransa'da benden yardm
ve tevikleriniesirgemeyen herkese teekkr bir bor bilirim. Bu konuya ilikin
olarak rendiklerimi, zellikle, aratrnama daha balangcndan itibaren yol
gsteren ve abalarm byk bir yaknlkla destekleyen Alexandre Bennigse
n'e, yaptklar gzlem ve uyanlarla aratrmann bir ok noktasnn yetkinleme
sini salayan Louis Bazin ve Robert Mantran'a, dosta desteini benden
esirgemeyen Zafer Toprak'a borluyum. Sonulan bu kitapta yer alan aratr
malann gerekletirilmesi, stanbul'daki Fransz Anadolu Aratrmalan Ensti
ts'nde bana salanan alma olana sayesinde mmkn olmutur. Bu ortann
salayan herkese, burada kranlarm ifade etmek isterim.

10
Birinci Blm

TATAR KKENLi BR ALEDEN PANTRKZM'E

(1876-1904)

Yusuf Akura'mn yaam1, eitsiz bir biimde de olsa, Osmanl ve Rus

imparatorluklanmn XIX.yy'danXX yy'a geite yaadklan sreler arasnda
ikiye blnmtr. 1877-1878 Osmanl-Rus Sava'nn eiinde, bir Tatar
burjuva ailesinin ocuu olarak Rusya'da doan Yusuf Akura (Volga ya da
Kazan Tatarlar'ndandr), Abdlhamid'in mutlakiyeti rejimi altnda Trkiye'
de yaad, Jn Trkler'in mcadelesinde yer ald, stanbul'da cezaeviyle;
Trablusgarp'ta srgnle tamt. Fransa'da yl renim grdkten sonra,
Osmanl mparatorluu Makedonya bunalm ile urarken Rusya'ya yerleti,
1905 devrimine katld, arlk tarafndan srgne gnderildi ve 1908'deki Jn
Trk devriminin zaferinden ksa bir sre sonra Trkiye'ye kat. O tarihten
sonra da stanbul'a yerleti. Jn Trk ynetiminin zgrlk saatlerini ve
1911-1912 Trablusgarp Sava'nn karanlk gnlerini orada yaad. 1912-1913
Balkan Savalan'n ve Birinci Dnya Sava'n da. Bolevik Devrimi srasnda
bir yl Rusya'da kald ve son olarak, Mustafa Kemal'in nderliinde giriilen
yeni Trk devletini kurma abalarna katld. Ksacas, Rusya'nn kkl bir
biimde alt st olmas, Osmanl mparatorluu'nun ortadan kalkmas ve
Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulmas ile noktalanan alkantl, yarm yzyllk bir
tarih.

1- Trkler ve Ulusal Sorun

Osmanl ve Rus imparatorluklar kimi ortak izgiler tayordu: Her ikisi de ok

uluslu imparatorluklard. Milliyetiliin gelimesi ve "tabi" milliyetlerin mer
kezka eilimleri dolaysyla, XIX.yy boyunca her ikisi de byk sarsntlar
geirdi. Her iki imparatorluk da, yzyln sonunda otokrasinin glenmesine
tank oldu. III.Aleksandr ve II. Abdlhamid, imparatorluklarn despotik bir
biimde ynettiler ve kendilerine kar giderek belirginleen liberal ya da
devrinl'ci bir muhalefetin douuna tank oldular. Her iki lkede de kkl

Ya da Akuraolu Yusuf (Rusa biimiyle: Akurin); nadiren Akora olarak geer. 1 934'teki soyad
yasasndan sonra resmen Yusuf Akura olarak deitirilecektir. Bununla birlikte, Akura biimi,
bundan daha nceki tarihlerde de yayg n olarak kullanlyordu. Biz de bu nedenle bu biimi
kullanmay yeliyoruz.

ll
ekonomik dnmler oldu. Yabanc sermayenin etkisiyle 1880'lerden sonra
hzla gelien kapitalizm, Rusya'da, devrimci fikirlerle harekete geen ii
snfnn saflarn geniletti. Osmanl Devleti'nde ise, yine hzl bir ekonomik
gelime yaannakla birlikte, bu, daha ok yabanclarn ve aznlklarn yaranna
bir gelime oldu: Avrupa sermayesi ve mamul maddeleri Osmanl pazanna akn
etti. XX.yy'n banda, Rusya byk kapitalist glerin arasnda yerini alrken,
Osmanl mparatorluu yar smrge bir devlet durumuna dt.

Yusuf Akura'mn yaam da, Rusya ve Osmanl mparatorluu'nda

yaayan Trkler'in geirdii evrimle dorudan iliki iindeydi: Rusya'da nemli
saylabilecek bir Trk nfus yayordu ve bu nfus, yzyln banda 14 milyona
yaklamt2 Batda Polonya'ya kadar, adacklar halinde bir ok Trk topluluu
yaamaktayd. Pasifik Okyanusu'na uzanan Dou Rusya topraklarnda ise,
Trke konuan topluluklara rastlanyordu. Bu Trk topluluklarnn tarihi ve
konumu ok byk farkllklar gstermekteydi. Rus istilas XVI.yy ortalarnda
balam ve Korkun ivan, Kazan'n belli bal topraklarn ele geirmiti. Bu
istila, 1876'da Trkistan emirliklerinin topraklarna elkonmasyla tamamlanm
tL Bu iki tarih arasnda, XVIII.yy'da Kazak steplerinin ele geinimesine tank
olunmu, Krm ilhak edilmi, XIX.yy'm ilk yarsnda da, Ruslar Azerbaycan ve
Kafkasya'ya girmilerdi. Btn bu halklarn, kkleri Baykal Gl evresinde
olan Trk dilini konumak gibi ortak bir yanlar vard. Bu dil, Mool ve Tunguz
dilleriyle birlikte, Altay Dilleri ad verilen dil grubunu oluturmaktayd. Ama
asl birletirici e, slam diniydi. Rusya Mslmanlan'nn yaklak %85'i
Trke konuuyordu; Rusya Trkleri'nin %90'na yakn da Mslman'd. Bu
yzden, denebilir ki, Rusya'daki Mslman ve Trk eleri iieydi. XIX.yy'
da, farkl blgelerde yayor olmalarna karn, din, bu Trk topluluklarn
birletirici temel bir e olmay srdryordu. Ayn toplulua, ayn airete, ayn
aileye ait olma duygusu ancak bu sayede ayakta duruyordu. Ama, Tatarlar'da
ve Azeriler'de cenin halinde bulunann dnda, henz bir ulus bilincinden sz
edilemezdi.
Akura'nn mensubu olduu Volga Tatarlar, XIX.yy'n ortalarnda, Rusya
Trkleri arasnda zel bir yer igal ediyordu3. Nfus olarak (yaklak 3 milyon
kii), zbeklerden sonra, ikinci sradaydlar. Corafi adan ise, Ruslar'n
politik basklan nedeniyle, teki Trk topluluklar arasnda blk pork bir
durumda yayorlard. 1850'lere gelindiinde, Tatarlar'n yardan ou Kazan
blgesinin dnda kalmt. Tatarlar bir ulus oluturuyorlard, "ama gerek
ulusal bir topraktan yoksundular. Sk sk Yahudiler'le karlatrlan, diaspora
daki bir ulus durumundaydd ar. "4 Ekonomik ve kltrel dzey asndan ele

2 Rusya Mslmanlan hakknda bkz. A. Bennigsen ve Ch. Lemercier-Quelquejay, L'tstam en Union

Sovietique, Paris, 1 968, birinci blm: S.A. Zenkovsky. Panturkism and Islam in Russia,
Cambridge, 1 960; Ch.W. Hostler, Turkism and the Soviet, New York, 1 957: ve zellikle Kazan
Tatarlan hakknda. A. Bennigsen ve Ch.Ouelqueay, Historie des mouvements nationaux chez /es
musulmans de Russie, te "suttangalievisme" au Tatarstan, Paris La Haye, 1 960; Bundan byle bu
almada, Bennigsen, Sultangalievisme gndermesi.
3 Tatar/ar: Mool kkenl i bu szce VIII . yy'dan kalma Trk yaztlarnda rastlanr. Bu yaztlarda,
Kuzeydogu Moolistan'da yaayan bir Mool oyman tanmlamaktadr. Daha sonra, zellikle
Cengz Han i mparatorl uu dneminde Tatarlar Trkletirildiler ve Xtl l.yy'da Dou Avrupa'ya
egemen olan Altn Ordu'nun ekirdeini oluturdu/ar. Kazan Tatarlan'n (ya da Volga Tatarlar)
Osmanl Trkleri'ne corafi ve kltrel bakmdan ok daha yakn olan Krm Tatarlar'ndan ayrmak
gerekir.
4 Bennigsen, Suttanga/ievisme, s. 42.

12
allldmda, Rusya Mslmanlan arasmda en ileri durumda olan onlard. Rus
ovasndaki ileri konumlan dolaysyla, uzun sredir, Rusya'daki dindalanndan
ok, kkl bir biimde Rus uygarlyla iliki iindeydiler. stilay izleyen
yzyllar boyunca Rus politik basklannn kurban oldular; katliamlar, mlksz
letirmeler, kovulmalar, grlmeler birbirini izledi. Ancak, Il. Katerina'nn
baa gemesiyle birlikte, durum deiti. Tatarlar bir tr dinsel ve sivil zerklie
sahip oldular. Daha da nemlisi, Ruslar'n dinsel engellere arparak giremedik
leri zengin Orta Asya pazarlan ile Bat arasndaki ticarete araclk etmeye
baladlar. Bu konum dolaysyla, Tatar toplumunun bannda zengin bir tccar
snf dodu; ticaret yollan boyunca yayld, pazarkentlere yerleti ve in'e
kadar ilerledi. Kazan'da, Orenburg'da, Simbirsk'te eitli sanayi birimleri
ortaya kt.
Tatarlar'n bu konumu, Rumlar'n Osmanl mparatorluu'nda oynad
rol hatrlatyordu. Ortodoks milletin (topluluk, "ulus") bnyesindeki Rumlar
gibi, Tatarlar qa Rusya Mslmanlan'nn bnyesinde kltrel ve ekonomik
bakmdan sekin bir kesimi oluturuyorlard. Yine onlar gibi, Dou-Bat
ticaretindeki rollerinden dolay yksek bir gelime dzeyi elde etmilerdi. Rum
burjuvazisi papaz ve tccarlann Balkanlar'a nasl gnderdiyse,Tatar tccar ve
din adamlan da Rusya ve Trkistan'daki Mslman topluluklann arasna yle
yaylmlard. Her iki burjuvazinin yapsnda da yaylma ve hegemonya kurma
eilimi vard. Ama Tatarlar'n giriimleri brokrasinin ve btnyle gelimi
olan Rus burjuvazisinin engeliyle karlarken, Rumlar byk bir italla, ken
Osmanl mparatorluu sofrasna mlerdi. 5
Osmanl mparatorluu'nda ulusal sorun islam gelenekleri ve pratik
anlaylar uyannca dzene konmutu. Bu gelenekler, Mslmanlar'la "Ehl-i
kitab" (Yahudiler ve Hristiyanlar) arasndaki ilikiyi dzenliyordu. Bireyler
arasndaki snrlar etnik ya da toplumsal deil, dinseldi. Gayrimslimler
(Ortodokslar, Katolikler, Protestanlar, Yahudiler, vb) millet biiminde rgt
lenmilerdi. Bunlar dinlerini, dillerini, kltrlerini zgrce gelitirebilen
yan-zerk topluluklard. Onlan yneten liyerari yalnzca dinsel sorunlan
deil, bireyin kiisel statsn de dzenliyorrlu. 6
Bu sistemde Trkler'in zel bir konumu yoktu. Onlar, imparatorluun
teki Mslmanlar' (Araplar, Krtler, Arnavutlar) ile birlikte hakim milleti
oluturuyorlard. Aralannda etnik engeller yoktu. Osmanl Trkleri, neredeyse
tmyle, slam kltrne entegre olmulard. Bunun balca belirtisi, kendi
tarihlerine geleneksel olarak nasl baktklan sorusunun yantyd. Osmanl tarih
yazcl balca iki olgu stnde ykselyordu: Hazret-i Muhammed'in stlen
dii rol ve Osmanl Hanedam'nn douu. Bu iki gelime arasndaki ba
Seluklular kurmutu. 7
Bir baka deyile, Trkler'in slamiyet ncesi gemii, Asya'daki kkenieri
ve oradan g edileri kollektif bellekten silinmi, unutulmutu. Bu gemiin,

5 Yunan burjuvazisi iin "bir tr Balkanlararas burjuvazi" tanm yaplabilir (D. Djordjevic,
Revolutions nationales des peuples balkaniques, 1 804- 1 91 4, Belgrat, 1 965, s. 1 4)
6 Millet s istemi iin bkz. HAR. Gibb ve H. Bowen, lslamic Society and the West, 1/2, Londra ve New
York, 1 957, s. 206 ve devam; R.H. Davison. "Turkish Attitudes canceming christian-muslim
Equality in the nineteenth Century", American Histarical Review, LIX/3, s.21 2-223.
7 B. Lewis, Emergence, s. 329-330.

13
eskiden yaanm olan bu uygarln kalntlar resmi evrelerin dnda, Trk
kylsnn geleneklerinde, zellikle de Anadolu gebeleri arasnda yayor
du. Trk esi olarak bilinen tek zellik, dildi. Ancak bu konuda bile
belirtilmesi gereken bir farkllk vard. Sarayn, brokrasinin ve Osmanl
ynetici snfnn dilinde Frasa ve Arapa'dan dn bir ok szck yer alrken,
geni halk ynlannn dili byk lde safln korumutu. Kltrel adan
bakldnda, Osmanl dili Trk olmaktan ok, Mslman'd. Byk Macar
doubilimeisi Arminius Vambery Osmanl Trkleri'ndeki bu "Trkl unut
ma" olayn gayet iy:izetliyor ve XIX.yy'n sonlannda yle yazyordu: "Bundan
krk yl nce Trklk, ya da edebi alanda Trk szc kaba, yabani anlamna
gelen bir svg olarak deerlendiriliyordu. yle bir olay anmsyorum; bir gn,
iyi eitim grm baz kiilerle sohbetleirken, Trk ulusunun etnografik
neminden, bu ulusun kollannn Lena kylarndan Asya'ya, te taraftan da
Adriyatik kylanna kadar uzandndan, yeryznde yaayan halklar arasnda
en geni yaylma olanaklanna sahip olmu bir ulus olduundan sz ettim. Bunun
zerine bana 'siz bizi Krgzlar'la ya da u kaba saba gebe Tatarlar'la
kartrm olmayasnz?' yantn verdiler. Ben daha o gnlerde kendimi Dou
Trkiye'deki lehelerin incelenmesine kaptrmtm. Ama, bu yolda harcadm
btn abalar, bizim kltrrozden haberdar olan birka efendinin dnda,
gln bulunuyordu. stanbul'daki Trkler arasnda Trk milliyetilii sorunuy
la ya da Trk dilleriyle ciddi bir biimde ilgilenen bir tek kiiye rastlamadm". 8
Bylece, tabi milliyetler arasnda milliyetiliin etkileri kendisini hissettirir ve
Yunanistan'n bamszlk, Srbistan'n da zerklik kazanmas gibi olgulada gn
na karken, imparatorluun Osmanh-Trk yneticilerinde ulus bilincine
ilikin hibir belirti grlmyorrlu.

Trkler'in tarihi bir btn olarak ele alndnda, hibir ulus ya da devletin
Trke konuan topluluklar bir araya getiremedii grlr. Trkler, tarihleri
boyunca ya okuluslu imparatorluklar kurmu, ya da Mool mparatorluu gibi
byk imparatorluklarn iinde entegre olmulaxd. Bizim ulus-devlet adn
verdiimiz yapya en ok yaklaan siyasal oluum, VI.yy ortalarnda Yukan
Orhon vadisinde kurulan Turkiyu olmutu. Burada bile, in etkisinin nemli
lde hissedildii federatif bir yap sz konusuydu. Bunun ardndan, Trk
halklannn Asya'ya ve Dou Avrupa'ya yaylma sreci balam ve Trkler
giderek Bat'ya ynelmilerdi. XI.yy'da, byk leksikograf Kagarl Mahmud
dil alannda Dou ve Bat Trkleri ayrmn yapmaya balamt bile. XJV.yy'
dan sonra Trkler'in Anadolu'da kurduu byk imparatorluk, Osmanl
mparatorluu, okuluslu bir siyasal yap iinde, yalnzca Bat Trkleri'ni bir
araya getirmiti. Bu imparatorluun kuzey ve doudaki Trkler'den aklama
sna, hatta kopmasna yol aan iki olgudan sz etmek gerekid)ii ran
Safevileri'nin XVI.yy'dan sonra oluturduu engel ile Yakn Dou ve Kuzey
Afrika'nn Arap lkelerinin istilas, sonuta, Osmanl mparatorluu'nu Asya
devleti olmaktan ok, bir Akdeniz imparatorluu durumuna getirmiti. Buna
aykr tek gelime, Krm Hanl'nn XVIII.yy sonuna dein, Osmanl
mparatorluu'na bal vasal bir beylik olarak kalmasyd.

8 A. Vambery, La Turquie d'aujourd'hul et d'avant quarante ans, Pa r i s 1 898, s. 1 1 - 1 2 .

,

14
 Bununla birlikte, dou ve kuzeydeki Trkler'le Osmanl mparatorluu
arasnda hibir ba ya da iliki olmad da sylenemez. Tccarlar, haclar,
deler stanbul'a gelmeye ve imparatorluk topraklannda dolamaya devam
ediyorlard. Nitekim, Osmanl bakentinde, Orta Asyal dervilerin slendii
tekkeler vard. Kukusuz, bu ilikilerin temel ilkesi herhangi bir etnik
dayanma deil, yalnzca Mslman almakt. Bu ilikilerin XVIII.yy'm
sonlanndan itibaren ve XIX.yy boyunca younlatn ve sonuta yeni bir
anlam kazandru belirtmek gerekir. Krun'n Ruslar'ca ilhak edilmesinden
sonra, bu topraklardan Osmanl lkesine byk bir Tatar g oldu. Bu g,
Knm Sava'ndan ve 1877-1878 Osmanl Rus Sava'ndan sonra, geni dalgalar
halinde devam etti. Bylece Tatarlar, Azeriler, Kafkasya Trkleri lkelerinden
kap Osmanl mparatorluu topraklanna yerletiler.

XIX.yy'n ortalanndan sonra, Rus mparatorluu'nda iletiim ann

gelimesi, demiryolu yapmnn ilerlemesi, deniz tamaclnn artmas ve
Karadeniz'de deniz ulam hatlannn almas Rusya Trkleri'ni hem birbirleri
ne hem de Osmanl mparatorluu'na yaklatrd. 1860-1870 yllannda Ruslar'n
Orta Asya'ya ynelik basklan, Trkistan emirlerinin, gerekte pek bir gc
olmayan stanbul'daki Sultan'dan slami dayanma talebinde bulunmalanna
yol at. Buna, XIX.yy'da Trkoloji'nin yeni bir bilim dal olarak Avrupa'da
domas ve hzla Rusya'ya girmesi olgusu da eklendi. Bu bilim dal Trkler'i
Asya'daki kkenieri konusunda bilgilendiriyor slamiyet ncesi eski ve parlak
tarihlerini tantyor ve aralanndaki sk dil balanru vurguluyordu. Gerek
Rusya'daki gerekse Osmanl mparatoruluu'ndaki Trk kkenli bilim adamla
n, az ok okumu kesimlere aratrmalannn sonularn aktarma olanan
buluyorlard.

XIX.yy'm son eyreinde III.Aleksandr'm otokrasisinden ve Ruslatrma

politikasndan kaan Rusya'nn Trk aydnlan, giderek artan saylarda Trkiye
'ye yerletiler. Bu akn nce Azeriler balatt. Onlan Knm ve Kazan Tatarlan
izledi. Bunlardan bazlan Osmanl mparatorluu'nun siyasal ve kltrel
yaamnda nemli bir rol oynayacaklard. Trkiye'ye gelenlerin byk bir
blm yksek bir eitim dzeyine sahipti. ou Rus-Tatar orta retim
kurumlannda, gimnazlarda ya da Rus niversitelerinde renim grmt.
Otokrasiyi tanm, Panislavizm'in Rusya'daki Trkler ve Mslmanlar iin
nasl byk bir tehlike oluturduu konusunda dorudan deney sahibi olmular
d. te yandan, Mslmanlar arasmda gelien reformcu akmlardan etkilenmi
lerdi. Pek ou, Rus aydnlan arasnda gelien poplist ve devrimci eilimlerin
etkisini tayordu. Osmanl mparatorluu topraklanna g eden Rusya kkenli
Trk aydnlanrun konumu olduka elikiliydi. arlk mparatorluundayken
byk bir blm gl, iyi eitilmi ve temelde Rus burjuvazisine olduka
yakn olan Trk burjuvazisinin birer parasyd. Ama siyasal iktidardan
yoksundular ve aalanyorlard. Osmanl topraklanna g ettiklerinde ise
dinin, dilin ve yksek kltr dzeylerinin sayesinde, Osmanl sekinlerine
abucak entegreoldular. Aralanndan bazlan, Jn Trk devriminden sonra st
dzeyde kimi siyasal grevler bile stlendi. Rusya'da ezilen bir ulusa mensup
ken, Osmanl lkesinde egemen ulusa (hakim millet); teki uluslan 'ezen' ulusa
dahil oldular. Rusya'da ulusal sorunun kurbanlan olarak yaarken, Osmanl

15
topraklannda bu soruna efendi gzyle - sorunu zecek gce sahip efendi
gzyle- bakar oldular.9
Yusuf Akura'nn doduu tarih olan 1876 yl0, hem Rusya Trkleri hem
de Osmanllar iin nemli bir yld. 1865'te balayan Ruslar'n Trkistan' istila
hareketi, bu yl iinde tamamlanmt. Bylece, Dou Avrupa ve Orta Asya'da,
Trk ve Mslmanlar'n yaad topraklara Ruslar'ca elkonmas sreci
tamarnlanmt. Orta Asya'nn Ruslar'ca fethedilmesi, Rusya'da yaayan btn
Mslmanlar iin ama zellikle Tatarlar iin nemli sonulara yol aacakt. Bu,
Orta Asya pazarlannn Rus tccarlanna almas demekti. Trkistan giderek
Rus ekonomisine entegre oldu. Ruslar Orta Asya'ya kendi tccarlann
gndermeye, sermaye yatrmaya ve buralarda demiryolu yapmna baladlar.
Onlann blgeye nfuz etmesi, o gne dein Orta Asya'da bir tr ticaret tekeli
kurmu olan Tatarlar iin ar bir darbe oldu. Ruslatrma politikas, ayn
zamanda, okullara ynelik yeni bir siyasal assimilasyon politikasna dnt
(lminsky Sistemi)11 Ve slam dininden aynianiann saysn artrmak iin
misyonerlik faaliyetleri daha da younlatnld. Bylece, 70'lerden sonra,
ekonomik ve kltrel olmak zere, Tatar toplumu zerinde ifte bir bask
uygulamas balad.
Tatar toplumu, III.Aleksandr dneminde daha da younlaan Panislavizm
hareketine ve Ruslatrma politikasna kar koyabilmek amacyla, XIX.yy'm
son eyreinde byk reform hareketlerine giriti: slamiyet'i Ortodokslar'n

9 Trkiye'ye Rusya'dan gen Trk aydnlar arasnda, Yusuf Akura as ndan zell ikle nem
tayan iki s imadan Hseyinzade Ali Bey ve AJ:med Aaolu'dan ksaca sz etmemiz gerekir.
Hseyinzade Al Bey ( 1 864-1 941) Bak yaknlarnda Salyani'de dodu. Babasnn mderrislik
yapt Tiflis'teki bir okulda ve Bak jimnaznda renim grdkten sonra St. Petersbourg
n iversitesi'ne girdi ve oradan tp doktoru olarak mezun oldu ( 1 889). Ayn yl istanbul'a gitti ve
Askeri Tbbiye Mektebi'nde renimini tamamlad , Rus entellijansiyasnn fikirlerini yaymaya da
orada balad . Daha sonra Haydarpaa Hastanesi'nde bahekimlik, i stanbul Askeri T bbiye
Mektebi'nde de hocal k yapt . 1 904'te yeniden Kafkasya'ya dnd ve gelimekte olan basn
yaam nda ok nemli bir rol oynad . 191 O'da i stanbul'a g e ldi ve Trk Ocaklar 'nn kurulmas
almalarna katld . 191 3'te Ittihat ve Terakki Gerniyeti'nin Merkez Kom itesi'ne seildi. Yusuf
Akura Trk Vurdu'na Sa'fes !akma adyla yazd makalede onun yaamyksn kaleme ald:
"Hseyinzade Ali Bey", Trk Vurdu, c.8, say 3-5, 1 915.
Ahmed Aaolu (Agayef) ( 1 869-1 939) Azerbaycan'da ua'da dodu. Orta ren imini Rus
okullarnda tamamladktan sonra 1 888'de Fransa'ya gitti ve yksek renimini orada tamamlad .
Kafkasya'ya dnnde Tiflis v e Baku'da Franszca retmenlii yapt v e zellikle gazetecil ii
sayesinde 1 905-1 906 milli hareketine katld. Jn Trk devriminden sonra i stanbul'a dnd ve
Trklk etkinliklerinin dzenlenmesinde ve Trk Vurdu dergisinin yaz kurulunda Yusuf Akura
ile sk bir ibirlii yapt . i ttihat ve Terakki Gerniyeti'ne g i rdi, Jn Trk' yaynlad ve Tercman-.
Hakikat'n baredaktr oldu. Afyonkarahisar mebusluuna seildi. 1 91 7'de Azerbaycan'a gitti.
i stanbul'a dnnde 1 9 1 9'da i ng ilizler tarafndan Malta'ya srgne gnderildi. Srgnden
dnnde Anadolu'ya geti ve Kemalist harekete katld. 1 923'te, Kars milletvekili olarak Byk
Millet Meclisi'ne girdi. 1 930'da, Kemalist rejimden honut olmayanlarn topland Sert>est
Cumhuriyet Frkas'nn kurucularndan biri oldu. Hi kukusuz, Trk Vurdu dneminde ve
Kemalizm'in ilk yllarnda Yusuf Akwa'ya en yakn aydnlardan biriydi. Bkz. Trk Yl, s. 4 1 9-433.
1 O Akura'nn doum tarihi tartmalara konu oldu. Kimi yerde 1 879 tarih ine rastlanr (bkz. Trk Yl, s.
396). Bununla birlikte Togay Yusuf Akura hayat ve eserleri, s. 20) ve Battai-Taymas'n (Ben bir k
aryordum, s. 1 1 4, n. 47) benimsedi\')\ 1 876 tarihi kesin gibi grnmektedir: SiyasalBilgiler
Okulu'ndan ald diplamada doum tarihi olarak 2 Kasm 1 876 belirtilmektedir. Nevsal-i milli,
i stanbul, 1 9 1 4, s. 21 'deki tarih de ayndr.

11 N.\. i lminsky, Rus pedagou. Tatar din adam ve ayd nlarnn bir Ruslatrma ve assimi lasyon arac
olarak deerlend irdikleri bir Rus-Tatar okullar sistemini hayata geirmitir (1 860).

16
misyonerlik faaliyetlerinden etkilenmeyecek kadar gl bir din haline getirmek
iin, bu alanda reformlar yapld. Modern bilimlerin Tatarlar arasnda yaygnlk
kazanmasn salamak amacyla, eitim alannda reformlara giriildL Konuma
diline daha yakn bir yazn dili yaratmak iin dilde de yeniletirmelere gidildi.
Rus hasklanna kar gelien Tatar kar-hareketi dinsel ve kltrel alanla snrl
kalmad. Tatarlar, Orta Asya pazariarm denetleme eiliminde olan Rus
burjuvazisine kar youn bir ekonomik mcadeleye giritiler. "Tatar burjuvazi
si, Rus 'emperyalizm'ine kar gl bir biimde direnebilmek iin, onun
karsna baka bir 'emperyalizm' karmak gerektiini anlad. Tatar lkesinin
snrlannn tesine uzanmal, Rusya'daki Trkler'in hepsi nfuz altna alnmal
ve btn Mslman pazarlan ele geirilmeliydi. nk, Rus hasmlanyla
mcadele edebilmek iin, Tatarlar'n elinde tek bir ey vard: dil akrabal ve
din birlii. Bu nedenle 80'lerden itibaren, Tatar burjuvazisi etkin bir biimde,
Rusya Mslmanlan arasnda Pantrkizm ideolojisinin propagandasna giriti
ve slami dnceyi etkin klmaya alt. (Bu iki akm: Pantrkizm ve
Panislamizm birbirlerine smsk balyd ve Trkiye rneinde olduu gibi
birbiriyle elimiyordu)". 1
Osmanl mparatorluu'nda ise, Sultan Abdlhamid 1876'da merutiyet
ilan edilmesini kabul etti. Yal imparatorluun meruti bir monariye dnme
si bir dizi abann, mcadelenin ve 1839'dan sonra imparatorluk topraklarnda
yeeren fikirlerio sonucuydu. 1839, Tanzimat diye adlandrlan dnemin
balangcyd. Reform yanls yneticiler, bu tarihten sonra milliyetlerin basks
altnda olan imparatorluu yeniden rgtleme abasna girimi ve Avrupa'dan
esinlenerek, bir takm ilke ve kurumlar yaratmaya almlard. 60'lardaki Yeni
Osmanllar hareketi, despotik bir rejim olarak deerlendiedii ynetimi
liberalletirmeye ve sultann yetkilerini bir anayasayla denetim altna almaya
ynelmiti. 1876 Anayasas'nn ilan edilmesine yol aan nedenlerden biri de,
imparatorluk topraklarnda yaayan Hristiyan aznlklar iin anayasal gvence
ler elde etmeye alan Avrupa'nn basklar ve imparatorluun iilerine
mdahele etmesiydi.
Anayasa, sultan karsndaki yetkileri olduka snrl olan, iki blml bir
meclisin toplanmasn ngryordu. Ayrca, Mslman ya da gayrimslim
btn Osmanllar'n yasa nnde eit olduu kabul ediliyordu. imparatorluk
topraklannda yaayan herkes Osmanl yurtta saylyordu. Bylece, btn
yurttalann, din ve dil ayrm yaplmakszn ayn haklara sahip olduu bir
"Osmanl milleti" yaratlmas yolundaki siyasal ilke baanya ulayordu.
Bununla birlikte, Osmanl-Rus Sava dneminde yapt iki ksa toplant
dneminden sonra, meclis sultan tarafndan tatil edildi. Anayasa 1878'de askya
alnd. Anayasann yeniden yrrle girmesi ancak otuz yl sonra, 1908'de
gerekleebilecekti. Bylece nnde hibir engel kalmayan sultan, ynetici
snfn tutucu ve dinci kesimlerine dayanarak, lkeyi otoriter bir biimde
ynetmeye balad. Polis rgtn ve sansr kurumunu glendirdi, bir yandan
da slam dayanmasn gelitirmeye alt. Bu politika 80'li yllarn sonunda
direnile; 1890'dan sonra hem imparatorluk topraklannda hem de Avrupa'daki
srgnler arasnda daha da glenecek olan Jn Trkler'in hrriyeti direniiyle
karlat.

12 Bennigsen. Sultangalievisme, s . 4 1 .

17
 Bylece, XIX.yy'n son eyreinde Trkler iki byk olguyla kar karya
kaldlar: Rus mparatorluu'ndaki Ruslatrma politikasna ve Panislavizm
tehdidine kar ulusal direni; Osmanl mparatorluu'nda da Sultan Abdlha
mid'in despotizmine kar hrriyet mcadelesi. Tatar milleyetilii ve Jn Trk
hrriyetilii; Yusuf Akura'nm genliine damgasm vuracak olanlar bunlard.

2- Biyografinin Verileri

Yusuf Akura'nn ocukluu bir tek szckle, kkszlkle 13 zetlenebilir.

Ailevi kken olarak ele alndnda byk Tatar sanayi ve ticaret burjuvazisine
mensuptu. II.Katerina dneminde ans alan ve servetini Orta Asya ve in'le
yaplan ticaretten elde eden Tatar burjuvazisine. Ailesi Kazan'da, Volga
zerinde Simbir'de (Rusa'da Simbirsk) otururdu. Lenin de Akura'dan alt yl
nce, 1870'te, bu kentte domutu. Babas Hasan Sleymanolu, Simbir ile
yaknndaki Zyeba ve Lahofka'da kuma fabrikasnn sahibiydi. Akurao
ullar (ya da Ruslam biimiyle Akurin), Krm'dan belli bir tarihte ve
bilinmeyen nedenlerle Kazan'a gm kkl bir Tatar ailesiydi . Yusufun
bykbabas olan Sleyman Bey daha sonra Simbir evresine yerlemi ve
ldnde ocuklarna ok sayda atlye ve fabrikadan oluan ykl bir servet
brakmt. Sylendiine gre, Rus ordusunun bez gereksiniminin en byk
blmn Akuraoullar karlyordu. Yusufun annesi Bibi Kamer Banu (ya
da Bibi Fahri Banu) Kazan'n tannm bir ailesinden , Yunusoullar'ndan
geliyordu (Yunsof). Abdrreid Yunsofun byk bir debbahanesi vard.
Burada iledii derileri in'e gtrr, karlnda ay alrd .
Tatar burjuvazisinin Apanaylar ya da Apakoflar gibi teki byk aileleriyle
birlikte, Yusuf'un ailesi de servetinin nemli bir blmn vakflarn yapmna
hasrederdi. Kazan'da, renbmg'da ve evre kasabalarda camiler, medreseler
ve okul, tiyatro gibi halkn hizmetine sunulan vakflar yaptrmlard. 14 Olduka
uzun bir sreden beri Ruslar'la iyi iliki iindeydiler. Bir sylentiye gre,
Yusuf'un atalarndan Knez Ada, Korkun ivan'n yakn arkadalarndan
biriydi . Yunusoullar'na gelince, Kazan' ziyaretlerinde arlan evlerinde
arlamak erefi onlara aitti. 15 Yusuf Akura, "Ruslar'm nnde malcup
olmamak iin" daha kk yata Rusa dersi almaya balamt. 16
Yusufun ocukluunun ilk yllan Lahopka'da, babasmn fabrikasnn yann
daki ahap kkte geti.Babas 1878'de, kzakla Kazan'dan Simbir'e yapt bir
yolculuk srasnda ld. Birka yl sonra, 1883'te, Yusuf annesiyle birlikte
stanbul'a gitti. Orada onbe yl kadar kalacakt. Osmanl topraklarna yaplan
bu gn nedeni, karlalan bir takm mali zorluklar olmal: Aile reisinin
lmnden sonra iler ok kt gitmi, borlanmalan gerekmiti. Alacakllar
Akura ailesini izlemeye balamlard (Onlar Trkiye'de bile izleyeceklerdi).

13 Akura'nn yaamnn ilk yirmi ylna ilikin bilgilerimiz. neredeyse, Akura'nm Takla'da
tutukluyken kaleme aldQ not defterinden (Defter-i ArnAlim ya da Ta kendim) Qrendiklerimizle
snrl d r. Defter 23 Mays 1 3 1 3/4 Haziran 1 897 tarihini tamaktadr. Togay bu defteri hazrladQ
monografinin sonuna ekleyerek yaynlamtr (Yusuf Akura hayat ve eserleri, s. 97- 1 4 1 ) .
14 Bkz. T.Y., 1/8, s. 239.
15 Defter-i AmAiim, s. 98-99. Akura 1 . Nikola'nn Yunusoflar'a konuk olduunu sk s k duyard .
16 Ayaz i shaki, "Yusuf Akura" , Yana Milli Yu\, 1 935, Vl/89, s. 2.

18
Ama burada daha genel bir neden; Rus tccarlarmn Orta Asya'ya szmas ile
balayan ve 1 877-1878 Osmanl-Rus Sava ile daha da arlaarak Tatar
burjuvazisini etkisi altna alan bunalm da gzard edilmemelidir. Esasen,
Akura ailesinin bu g, Ruslar'n Krm' istilasndan sonra dalgalar halinde
gelien Mslman glerinin bir parasyd . Bu insanlar Osmanl topraklarnda
muhacir durumuna gelmilerdi . Ailenin stanbul'daki yaam sknt iinde
geti. 700 lira vererek Aksaray'da bir ev satn almazdan nce Nuruosmaniye'de,
Bayezd'da kiralk evlerde oturdular. Gmen Rusya Trkleri arasnda,
terkedilen topraklann ansm yaatmak amacyla sk bir dayanma kuruldu.
Yusuf'un annesi Kafkasya kkenli bir Trk olan Dastanl Osman Bey'le
evlendi. Yusufun genliinde Dastant Yusuf olarak tannmasnn nedeni de
budur . 7

Trkye'ye yerlemi olmakla birlikte, Yusuf ve annesi sk sk Rusya'ya

giderlerdi lk gidileri 1887-1888'de, babadan kalan mirasn almas ve
borlarn tasfiyesinden sonra oldu. Bu gidilerinde orada bir yl kaldlar. Daha
sonra ise, tatiller srasnda bir dizi ksa yolculuk yaptlar . Yusuf Akura'nn
1897'de kaleme ald an defteri (bu tarihte Jn Trkler'in faaliyetlerine
katld gerekesyle stanbul 'da tutukluydu) . Rusya'da geirdii gnlere ilikin

izienim ve gzlemlerini renmemizi salamaktadr. s ''Trklk" konusundaki
bilgisi derinlemekteydi; yalnzca doduu blge olan Volga'y deil, Bakrdis
tan' (Ufa kenti evresi) , Kasm' daha batdaki yreleri , vb gezmiti. B akrt
gebeleri arasnda geirdii uzunca bir sre onu zellikle etkilemiti . Hiila
adrlarda yaayan bu insanlar, Rus kltrnden ve kent yaamndan byk
lde etkilenen Kazan Tatarlar'na oranla, geleneklerine ok daha balydlar.
Bakrtlar zengin sanat geleneklerini de korumulard : halk edebiyat , mzik ,
elsanatlar gibi. Yusuf, yal bir Bakrt'n azndan bir destan bile renmiti.
te yandan, olduka zengin ve ar bir dil olan B akrt dilinin ok az sayda
szc Arapa'dan, Farsa'dan ve Rusa'dan dn aldn grmt.
Akura , Bakrtlarn duygusal adan Osmanl Trkleri'ne ok bal olduklarn
gzlemledi. 1 9 Bylece , "Bakrdistan bozkrlarn grp biraz adr hayat
yaadktan ve kmz itikten" sonra , "Orta Asya Trkl'nn dassilas
(zlemi)" konusunda fikir sahibi oldu . 20 Bu gezileri srasnda bakaca gzlemler
de edindi. Kasm Trklerinin hannn XVI.yy'da Pantrkizm davasna ihanet

ederek Korkun van'la2 ittifak yaptn rendi . Zorla Ortodoks yaplan
Krein (Rusa Kriasen, Trke mkreh) Trkleri ile karlat. Kazan'da,
Korkun ivan'n kentin Trk halk,n nasl katlettiini , yaplar nasl yerle bir
ettiini (nl Syem Bike Minare;i dnda) anlatan yurtsever bir opera izledi.
Hemen her gittii yerde Ruslar'n hasklarna tank oldu. Alkoln yaygnlatni
masndan dinsel zorlamalara kadar her trl ynteme bavurarak, onlann ulusal
karakterlerini yok etmeye altklarn grd. Ayrca, Ruslar'n egemenlii
altnda yaayan Trkler'in bamsz ve zgr bir devletin bakentinde yaayan

,
17 Togay. age, s. 25.
1B Rusya'ya yapt yo lcu lukla r Defter-i amali m , s. 1 1 7 - 1 38'de anlatr.
19 Defter-i Amalim, s. 1 26 ve deva m .
20 Trk Y l , s. 396. Mayalanm katr st olan kmz Rusya'daki Trkler'in mi l l i kisidir; iyiletirici
zellii olduuna i na n l r .
21 Kasimov, XV. yy' n ortalarnda kurulan ve prensi Moskova'daki ar' n vasali olan prensi ik. Bkz. El/2.
y.y. Kas mov (A. Bennigsen).

19
stanbul Osmanllan'ndan daha gl bir ulusal bilince sahip olduklarna tank
oldu. Trk aleminde var olan farkllklan ac bir biimde benliinde hissetti. Bir
yabanc olarak geldii stanbul'da giderek Osmanhla ve kendisini bu kez
Tatarlar'n arasnda yabanc hisseder olmutu: Kafasnda fesi olan, birka
szck dnda Rusa bilmeyen, Tatar lehesiyle ve zorlukla konuan bu kk
Trk'le herkes inceden ineeye alay etmekteydi. Ruslar'n nezdinde stanbul'u,
"kendi kentini" hararetle savunuyordu. Ama oraya dnmek sz konusu
olduunda "herhangi bir engel kmas , hatta bindii geminin Volga'da alabora
olmas iin" dua bile ediyordu !
Trkler'in Ruslar karsnda urad basklan ona dorudan hissettiren ve
"Trklk"n kar karya bulunduu tehlikeleri yakndan grmesini salayan
bu yolculuklarn nemi tartlam az. Bu yolculuklar, gen adamn kendisini iki
"yurt" arasnda blnm hissetmesine de yol am ve ona birlii salama
tutkusunu alamt.
*

Rusya'da geen ocukluu ile Fransa'da yksek renimini tamamlad

yllar arasndaki dnemde, Yusuf Akura, Osmanl okullarnda eitim grd .
Ve bu, zellikle askeri bir eitim olmutu. Gen Yusuf daha Rusya'dan
ayrlmadan nce Lahofka'daki mahalle imarnndan ve bir zel retmenden
ders almt. 1883'te yedi yanda stanbul'a vardnda, Tanzimat dneminde
hayata geirilen bir eitim sistemine ilk admlarn att . Bu, ilkokullardan
bakentteki yksek okullara dein uzanan btnlkl bir eitim sistemiydi. 22
Mahmutpaa ve Yusufpaa'daki ilkokul yllarndan sonra, Harbokulu'na hazr
lk niteliindeki bir askeri okula girerek askerlik hayatna adm att. Askerlii
semesinde bykbabasnn etkisi olmak gerekir. Ama Bayezd'da annesiyle
birlikte oturduu evin yaknlannda bulunan seraskerlik kapsndaki askeri
treniere hayran kalan Yusuf, - bunu bizzat kendisi anlatr - bu meslee
atlmann zlemini ekmekteydi. Bylece, 1887'de kendisini Kocamustafapaa'
daki askeri rtiyede buldu. Burada az ok Franszca, Arapa ve Farsa
rendi ; Hrstiyan arkadalaryla dinsel konulan tartt. Sonra, 1892'de Kuleli
Askeri dadisi'ne girdi. Orada, btn yaam boyunca dost kalaca Ahmed
Ferid'le tant.23 1894'e doru Harbokulu rencisi oldu. Ve birka yl sonra,
temen rtbesiyle Erkan- Harbiye Mektebi'ne girdi (1896).
Osmanl okullannda geirdii bu dnem Yusuf Akura'y derin bir biimde
etkilemiti. Nitekim daha sonra, genliinde stanbul'da grd eitim

22 Okullarla ilgili olarak bkz. F.W. Frey, "Education" in, R . E. Ward ve D.A. Rustow, Palilical
Modemization in Japan and Turkey, Princeton, 1 964, s. 205-235; R.H. Davison, "Westernized
Education in Ottoman Turkey", M.E.J. l l l , 1 96 1 , s. 289 ve devam . O. Ergin, Trkiye Maarif Tarihi,
Istanbul, 1 939.
23 Ahmed Ferid (Tek) (1 877-1 971 ), Osmanl s iyaset adam ve Atatrk dnemi di plomat . i dadiye
yllarnda balayan Ahmed Ferid-Yusuf Akura arkadal Harbokulu'nda da srm, ikl arkada
Trablusgarp'a birlikte srgne g itmiler; Paris Siyasal Bilgiler Okulu'nda da (1 900- 1 903) birlikte
olmulardr. Daha sonra, Msrl bir prensesin mlklerini ynetmek zere Msr'a gitmitir. i stanbul'a
dnnde Ktahya mebusluuna seilmi, i ttihat ve Terakki Gerniyeti'nden kopluktan sonra da
1 9 1 2'de M illi Merutiyet Frkas'n kurmutur. Mahmud evket Paa'nn 1 91 3'te ldrlmesinden
sonra Sinop'a srgn edilmitir. Mtareke'de nafia ve maliye nazr olarak Damat Ferid Paa
hkmetlerinde grev almtr. 1 9 1 9'.da Milli Trk Partisi'ni kurmutur. Atatrk dneminde bir ok
lkede bykeli olarak bulunmutur (Londra, Tokyo) Bkz.Nevsal-i Milli i stanbul, 1 91 4, s. 1 85-87;
Trk Kltr, say 1 1 0, 1 97 1 , s. 1 1 6- 1 28 ve 1 38-142.

20
sistemini sk sk eletirecek, bu sistemin rencilere gerekli ve gl bir ideali
alama yeteneinden ok uzak olduunu syleyecekti. dadide iken yaad
ruhsal bunalm birka szckle yle anlatr: "dadiyenin ikinci snfndadr ki
benim dini ideale kuvvetli merbutiyetim gevemeye balamt. Bu, ruhumda
edid bir buhran , bir zdrab tevlid ediyordu . Etrafmda bir istinad noktas,
halaskar bir el, mfid bir dima, bir fikir anyordum. Heyhat, kozmografya,
msellesat, makine okuyan, Volter'i, Volney'i az ok heceleyen, delikanlln
verdii itimad ve hatta gurur- nefsle tenkid ve inkara heveskar bulunan biz
genlere , din idealini nefh iin, iki haftada, bazen ayda bir mektebe urayan
akaid muallimi hemen her dersinde:
'al askerliinde bende ol Abdlhamid Han'a
Ki emrine itaat hkm-i Kuran ile sabittir. . . '
beytinin hikmetini tekrar ve tefsirle urar, ona muavinlik eden tabur imam
efendi ise, ihtimal genlerin merakn celb ile dinietebilmek ve bir saatlik zaman
grltszce geirip, nbeti mlazmndan tekdir iitmemek iindir - muttasl
gusln erait alkarnn syler dururdu . . . ''24

Bununla birlikte , Osmanl mektebinin Yusuf Akura'nn kukuculuunu

beslemekten baka bir etkisi olmad . Okul sayesinde bir Osmanl, bir stanbullu
oldu. Daha sonra, "ben yedi yama kadar ocukluumu stanbul'dan bambaka
bir muhitte geirmitim; stanbul'da yaadm mddette ailem stanbul'un
tamamen yabancs idi; yalnz mektebte stanbullu oluyordum" diye yazacakt. 25
nce diliyle stanbullu oldu; tatillerde doduu yere, Volga Tatarlar'nn
arasna gittiinde stanbul ivesiyle hemen dikkati ekiyordu. Osmanld
kltrel adan da benimsemiti. Okulda, az ok her Osmanl'nn sahip olmas
gereken bilgileri edindi. Daha sonra Fransa'da srdrd yksek retim, bir
anlamda, onun Osmanld'n daha da pekitirecekti. nk o dnemde her
Trk, renime Kuran okullannda balayp eitimini Latin okullannda tamam
lyordu . Ama bu okul yllar, ayn zamanda askerlie hazrlk yllanyd da.
Askeri rtiye ve idadiler genleri Harbokulu'na hazrlyordu. Oradan da
Erkan- Harbiye'ye geiliyordu. Subay olmak iin gerekli klasik sre buydu.
Yusuf Akura'dan birka yl sonra, Mustafa Kemal'in geecei sre de bu
sreti . Ald manevra, taktik, strateji dersleri sayesinde, Akura, yapt her
ii hesaba kitaba vurmay, gereki planlar yapmay ilke edinmiti. Tpk
Mustafa Kemal gibi, askeri okullar onun iin gerein renildii okullard.26
Ayn zamanda, her biri birer yurtseverlik okuluydu da. Oysa, Mlkiye ve
Galatasaray Sultanisi gibi, Osmanl devlet adam yetitiren sivil okullar,
kozmopolit yaplanyla askeri okullardan aynlyorlard . Askeri okullar (Askeri
Tbbiye , Harbiye, Erkan- Harbiye) birer yurtsever ocayd. renciler orada
imparatorluun savunulmas fikirleriyle biimleniyordu.Buralarda ok az sayda
Hristiyan renci vard, onlar da askerlikte belli meslekleri icra etmek zere
renim gryorlard. Yusuf Akura ve arkadalan Harbiye'de gizli gizli, byk
Trk milliyetisi Namk Kemal'in sansrce yasaklanan yaptlarn okuyorlard.
Onun Jn Trk hareketiyle temasa gelmesi de yine bu sralarda oldu .

24 "Emel", T.Y., 1 1/1 6, Haziran 1 9 1 2, s. 488-89.

25 "Cevablarmz", T.Y., 1 1/1 8, Temmuz 1 9 1 2, s. 561 .
26 Bkz. Yusuf Akura'nn Mustafa Kemal 'in askeri eitimi ve gerekilii deerlendirmesi;
"Nutuk", Trk Tarih Encmeni Mecmuas, 1/1 , Hazi ran-Austos 1 929, s. 16 ve devam . Bu makale,
1 927'de Mustafa Kemal tarafndan verilen nl Nutuk'un bir zetidir.

21
 1889'da Askeri Tbbiye rencisi bir grup gen tarafndan balatlan Jn
Trk hareketi, yasad yollarla ve ksa srede Osmanl mparatorluu toprakla
nnda yaylmt. nce bakentteki yksek okullarda (zellikle Harbiye)
geliti. Sonra, 1890 balarndaki ilk srgn dalgasyla birlikte Avrupa'ya
yayld . 27 II.Abdlhamid'in mutlakiyetiliine duyulan nefretin bir araya
getirdii Jn Trkler onu devirmek , 1 878'den beri askda olan Midhat Paa
anayasasn geri getirmek istiyorlard . Farkl yaplarda insanlan bir araya getiren
bir muhalefet grubu oluturmulard. Etnik adan bakldnda bu durum,
imparatorluun okuluslu yapsn tam tarnma yanstyordu : Trkler, Ermeni
ler, Araplar, Arnavutlar ve Krtler yanyana idiler. Ve kuruluundan on yl
sonra, Jn Trk hareketi blnmelerle ve yeni birlemelerle kar karya kald.
Jn Trkler esas olarak, Tanzimat dneminde kurulan meslek okullarnn
ortaya kard kk burjuvaziden geliyorlard. Harbiye'de tarann mtevazi
koullannda yetimi ok sayda gen vard. 2 Burjuva bir kkenden kopmu ve
yoksullam bir gen olarak Yusuf Akura, bask rejimine kar mcadelede bu
genlerin yannda yer ald . Bu gelimeyi, "Erkan- Harbiye smflanna devam
ediyorduk; hocalanmz hrriyetten , merutiyetten gizli gizli bahsederlerdi;
Kanun- Esasi yrrle konulursa imparatorluk kurtulur, derlerdi" , diye
anlatr.29

Yusuf Akura 1 896'da tutukland ve birbuuk ay sreyle hapiste kald.

Ertesi yl, 1897'de, yeniden demir parmaklklarn arkasna atld ve byk bir
blm stanbul'daki yksek okullarn rencileri olan genlerle birlikte,
Divan- Har b ' e karld . Jn Trkler'in devletin gvenlii aleyhine dzenledik
leri komploya katlmakla sulanan Akura. padiah iradesi ile, farkl eilimler
deki 80 arkadayla birlikte imparatorluun uzak vilayetlerinden birine srgne
gnderildi. Bu dnemde , Jn Trk hareketinin tarihinde sk sk sz edilen ac
olaylar yaand30: Takla hapishanesinde tutuklutara yaplan kt muamele ,
Kabata'tan eref gemisine bindirilileri , Trablusgarp'ta tutukluluk, sonra
Fizan'a gnderilmeleri. Btn bu olaylarn iinde Yusuf Akura'nn cesareti ve
hrriyeti dnceleri daha da pekiti. Daha sonraki gelimeler dncelerinde
farkllk yaratm olmakla birlikte , bu dnemde Jn Trk davas uruna byk
skntlarla kar karya kald. Sultan Abdlhamid'le Avrupa'daki Jn Trkler
arasnda vanlan uzlama uyarnca, 1898'de affedildi. Bununla birlikte Trablus
garp'ta ikamete zorunlu klnd ve burada Erkan- Harbiye bnyesinde eitli
grevler stlendi, retmenlik yapt. Bo zamanlannda, imparatorluun bu
uzak vilayetini, Trablusgarp' gezme , gzlemlerde bulunma frsatn buldu.
Etkin Jn Trk evreleriyle sk ilikiler kurdu . zellikle , Merutiyet ynetimi
nin geri gelmesi iin youn aba harcayan tmen komutan Recep Paa ve yaveri

27 Jn Trk hareketi i i n bkz. E.E. Raumsaur. The Young Turks, Prelude to the Revolution of 1 908 ,
Princeton. 1 957; F . Ahmad. The Young Turks, the Commitlee of Union and Progress i n Turkish
Politics, Oxford, 1 969; . Mardin, Jn Trkierin siyasi fikirleri, Ankara, 1 965 ve Continuity and
Change in the ideas of the Young Turks, Ankara, ty (1 969).
28 Bkz. . Mardin, "Li bertarian Movements in the Ottoman Empire", M.E.J. XIV, 1 962, s. 1 69-182.
Harbiye hakknda bkz. El/2, yy (D.A.Rustow); T nal, "Harbokulu Tarihi", Belgelerte Trk Tarihi
Dergisi, say 1 9 . '
29 M . E. Eriirgil, B i r Fikir Adamnn Roman, Ziya Gkalp, i stan bu l , 1 951 , s 70.
30 Bu dramatik yk bir ok kaynakta an lr; A.B. Kuran. inkilap Tarihimiz ve Jn Trkler, i stanbul.
1 945. s. 37-39 ve o gnleri yaayanlarn an/ar, Ali Fahri, Emel Yolunda, i stanbul, 1 328/ 1 9 1 2 ; F.
Kantemir, Jn Trkierin Zindan Hat ralar , 2. bas .. 1 975.

22
Mazharpaazade evket Bey'le ilikilerini gelitirdi . evket Bey Trablusgarp'ta
ttilmt ve Terakki Cemiyeti'nin yedinci ubesini kurmutu. Yusuf Akura da
arkada Ahmed Ferid'le birlikte bir gazete yaynlamaya balad. Gazetede
siyasal sorunlar tartma gndemine getiriyordu . 1899'da, Yusuf Akura ve
Ahmed Ferid , baka baz kiilerle birlikte, kaykla Trablusgarp'tan kanay
baardlar ve Tunus yoluyla Fransa'ya, Paris'e gittiler.

Yusuf Akura, Paris'te, daha sonra szn edeceimiz gibi Siyasal Bilgiler
Okulu'ndaki dersleri izlerken, bir yandan da Jn Trk evreleriyle sk bir iliki
kurdu. 31 O sralarda Jn Trk faaliyetlerinin ve yaynlannn balca merkezi
Paris'ti. 1897'deki basklardan sonra bile Trkiye'de ilgi uyandran Jn Trk
hareketi darda iyice glenmiti. Fransa'daki srgnler 1900'de Osmanl
hanedamndan iki prensin, Prens Sabahattin ve Prens Ltfuilah'n da desteini
kazandlar. Sebahattin, ksa sre iinde, Ahmed Rza ile birlikte hareketin nde
gelen yneticilerinden biri olacakt. Yusuf Akura hareketin Paris'te srgnde
bulunan nderleriyle; Ahmed Rza , Abdullah Cevdet ve Sabahattin'le tant.
Daha nce de szn ettiimiz gibi, Jn Trk evrelerinde egemen olan
dnce 1876 anayasasnn geri getirilmesiydi. Bunun salanmas, hangi etnik
gruba ya da dine mensup olursa olsun, herkes iin eitlik ve zgrlk anlamna
gelmekteydi. Bunun gerekletirilmesi imparatorluk topraklannda yaayan
milliyetlerin birliini salayacak, Osmanl milletini yaratacak ve eitli milliyet
lerio bnyesinde yeeren ayrlk eilimiere son verecekti. Osmanl milleti
kavram stnde bile ayn dnceleri paylaan Jn Trkler, bunun nasl
yaratlaca konusunda farkl fikirlere sahiptiler. Sabahattin'e gre , merkezka
eilimler tayan milliyetler iin en uygun zm , liberal bir adem-i merkeziyet
tL Ahmed Rza ise, tersine, imparatorluun paralanmasn nleyebilecek tek
zmn otoriter bir merkeziyetilik olduunu savunmaktayd. te yandan, her
iki nder Avrupa'nn rol konusunda da anlaamyorlard . Sabahattin , impara
torluk topraklanndaki amalarna ulaabilmek iin Avrupa'nn mdahalesini
isterneyi kanlmaz gryordu. Ahmed Rza ise, Avrupa'nn Osmanl Devleti'
nin iilerine yapaca her trl mdahaleye daha batan kar kyordu. Jn
Trk hareketinin iindeki iki temel fraksiyonun ayrlk noktalar, bylece ak
bir biimde belirginlemiti. Bu ayrlk, ubat 1902'de Paris'te Prens Sabahattin'
in bakanlnda toplanacak olan Osmanl liberalleri kongresinde iyiden iyiye
belirginleecekti.

Akura'nn bu gelimeler zerine Ahmed Rza'nn fraksiyonunda yer ald

grld. 1 902 Paris kongresinde , imparatorluun iilerine dandan yaplacak
her trl mdaheleyi mahkum edenlerden biri de oydu. te yandan, yalnzca
Ahmed Rza'nn yaynlad Jn Trk gazeteleriyle; Paris'te yaynlanan Meve
ret (ve Midhat Paa hakknda uzun bir makale kaleme ald Franszca eki le
Mechveret) ve zetikle de 1902'de Kahire'de yayn yaamna giren ura-y
mmet'le iliki kurdu . Kendisinin de belirttii gibi, bu iki Jn Trk gazetesinde
yaynlanan yazlannda Siyasal Bilgiler Okulu'nda ald derSlerin etkisi

31 Paris'te geirdi i gnlere ilikin olarak. bkz. Trk Yl, s. 399 ve devam; Sadri Maksud i, "Dostum
Yusuf Akura", Trk Kltr, 1 977, say1 1 74, s. 346-54. Ayrca David Thomas. "Yusuf Akura and
the intellectual origins of ' tarz- siyaset' " , Journal of Turkish Studies, 11/1 979. s. 1 27-140.

23
bykt. 32 Ancak bu yazlar Jn Trkler'le paylat ortak fikirlecin izlerini de
tayordu . Bu yazlarda aklc tutumunu, ilerlemeye ve eitime olan inancn ve
despotizme olan nefretini gelitirdii aka grlyordu. mparatorluun
zaaflarn ftursuzca dile getiriyordu : i dayanmadan yoksunluk, halkn
dknl, salk koullannn ktl, Osmanli ticaret, sanayi ve tannnn
Avrupa lkelerine gre byk bir gerilik iinde olmas, bilirnde ve kltrel
alanda geri kalmlk; ele ald konulardan bazlan bunlard. 33 Ama yine de,
iyimser bir tutumla, "hereye ramen selamet kaps tamamen kapal deil" ,
diye yazyordu . Akura "Kader" balkl bir yazsnda Osmanhlar' kendilerini
kaderin eline terketmi olmakla suluyordu: insann iradi gcn tmyle
reddeden ve onun Allah'n elinde kk bir oyuncaktan baka bir ey
olmadn ileri sren Cebriye dncesinin savunucular gibi, Osmanllar da,
imparatorluun kar karya bulunduu sorunlara srt evirmi, bu sorunlar
karsnda ilgisiz bir tutum taknmlard. 34 Bu tutumun en son belirtisi, Osmanl
Devleti'nin sorunlarn zmek iin Avrupa'da aba harcayanlarda grlyordu .
1902-1903'teki yazlannda Avrupa'ya kar tutumunu giderek ok sertletirdi:
Midhat'n itenliini savunduu bir yazsnda " 1876 Merutiyeti'nin babas"n
ngiltere yanls olarak deerlendirdi. 35 te yandan Avrupa'nn Makedonya
sorununda parma olduunu aa vuruyordu .36 Avusturya-Macaristan diplo
masisi rneine iaret ederek, Osmanl mparatorluu btnln szde
savunan lkelere gvennemek gereine dikkat ekiyordu.37 Sonuta u noktaya
vard: mparatorluun paralanmasna ve kne engel olacak zm
bulacak olanlar, Osmanllar'n bizzat kendileriydi. Yaplmas gerekeni "btn
cemiyet-i Osmaniyenin inkilab" olar.ak tanmlyordu.38 Bu fikre daha sonra
yeniden dneceiz.

3- Entellektel Etkiler

Yusuf Akura'nn biyografisinin Fransa'da geirdii yllara kadar olan dnemini

kaln hatlaryla belirledikten sonra , imdi de "Pantrkizm'in babas" zerinde
etkili olan entellektel gelere ynelelim . Bunlarn arasnda tarihsel olarak en
eskisi ve hi kukusuz en nemlisi Tatar reformculuu ve modemizmiydi. Tatar
toplumunun XIX . yy'm son eyreinde yaad dinsel ve kltrel uyana daha
nce ksaca deinmitik. stanbul'a yerletikten sonra annesiyle birlikte Rusya'
ya yaptklan yolculuklar srasnda, Yusuf Akura bu Tatar uyannn balca
mimarlanyla, ehabeddin Mercani, Kayyum el-Nasri ve Alimcan Barudi ile
tanmt . Bunlardan ilki nfuzlu bir Tatar eyhiydi ve Akura'y zellikle

32 Yusuf Akura' n n ura-y mmet'e yazd ma kal e le r kendisi tarafndan bir ciltte toplanmtr:
Eski ura-y mmet'te kanmakalelerimden, i stanbul, 1 329/1913. i lerde, bu makaleleri derlemede
ki sayfa numarasna gre belirteceiz.
33 "ark meselesine dair", ura-y mmet, s. 36-37 ( 1 902).
34 Bkz. "Kader", ura-y mmet, s. 4-8 (1 902). Halife Emevi dneminde, kendi eylemlerinin
"yaratcs" olan insann i rade-i Gziye'sini savunan Kaderciler, Tanr'nn mutlak gc (Arapa
cebr) zerinde duran Cabbariler'e kar kyorlard .
35 Akura'nn Avrupa'ya kar tutumu iin bkz. "Midhat Paa, l a Constitution Ottomane e t I'Europe"
(Franszca), Mechveret (Meveret 'in Franszca eki), 1 902-1 903; "Kader", s. 8 notu.
36 "Bir tavsiye", ura-y mmet, s. 20-24 (1 902).
37 "Goluhofski nutku zerine mtalaa", ura-y mmet, s. 9- 1 9 ( 1 902).
38 "ark meselesine dair", s. 41 .

24
etkilemiti. Akura onda eski Yunan ve Arap dnrlerinin zelliklerine tank
olmutu.39 Mercani , Tatar uyannn habercisi saylabilecek bir nderdi. O ,
kaynana dnmek kaydyla , slamiyet'te reformlar yapmak gerektiine
inanyordu. slamiyet'i, onu karanla gtrmekten baka bir sonu vermeyen
dogmatizmden ve skolastik dnceden kurtarmak gerekiyordu. (Bu szn
ettii tutucu slami akma Buhara'da tank olmutu) . slamiyet'in modern
bilimlerle pekala uyun salayabileceini dnyordu. Mercani, Tatar ve
Bulgarlar'n tarihsel gemiine yakn ilgi duymutu. Yaptlannda gemi
uygarlklarn bykln yurttalarna tantmaya alyordu. Nasri'ye gelince
o, iir, ark, destan ve zdeyiler derleyerek, yaynlayarak Kazan Tatarlan'nn
kltrn tattmak, onu canl tutmak iin aba harcyordu. Yalnzca okumula
rn haberdar olduu eski dilin yerine (bu aatayca'ya yakn bir dildi) , yeni bir
yazn dilinin yaratlmas almalarn gerek anlamda balatan oydu. 40 Akura,
reformcu dncenin nderlerinden ve Kazan'daki nl Muhammediye Medre
sesi'nin kuruculanndan olan Alimcan Barudi ile de sk sk gryordu. Sz
konusu medresede dinsel eitimin yansra, en modern disiplinlerle ilgili dersler

de verilirdi. 4

Akura Tatar reformeuluunun nemini kavramt. Bunun en iyi kant,

stanbul'da Erkan- Harbiye rencisi iken yazd ve reformcu hareketin
nderleri Mercani ve Nasri'nin zyaam yklerini konu alan yazlard.
Bunlardan yalnzca Mercani'ninkini konu alan yaynlanabildi.42 Akura bu
makalede Tatar eyhinin yaptlann, eletirici tutumunu, ansiklopedik bilgisini
vyordu . Akura'ya gre Mercani hem bir ilahiyat, hem bir dnr, hem
tarihi, hem arkeolog, hem de bir gkbilimciydi. Makalesinde Mercani'nin
Bulgarlar'n ve Kazan Tatarlan'nn tarihini yazarken gsterdii zeni ve bilim sel
tutumu vgyle dile getiriyordu. Mercani sz konusu tarihsel incelemesini
kaleme almadan nce, sz konusu Hanln kahntlarm derinlemesine aratr
makla kalmam, kimi zaman kaz da yapmt. "Bu tutum Avrupal bir tarihi
iin doal olabilir ama sz konusu olan bir Tatar bilgini olunca, kesinlikle
vgye deer bir tutumdur" diye ekliyorrlu Akura. Bu makaleyi kaleme
alrken gzettii ama, "Kuzey Trkl'nn kltr dzeyi ve bu toplumdaki
fikir hareketleri" hakknda Osmanl aydnlarna k tutahilrnek ve "Trklk
dnyasnn bu iki kolunu" yani Rusya Trkleri ile Osmanllar' tantrabilmekti.

Btn bilimsel karlyeri boyunca izlerine rastlanlabilecei gibi, Akura

btn bu hocalardan bir ok temel fikir edindi. Hereyden nce, edindii fikir,
slam'da reformun gereklilii idi. slam'da reform konusunda iki ayr tutumu
kar karya getirmek klasik bir bak as olmutur: XVIII.yy'da Arabistan
Vahabileri'nde izgisini bulan ve slam'n ilk haline dnlmesini, onun sonraki

39 Trk Yl, s. 396-398; ihabecldin el Mercani, Kazan 1 333/1 9 1 4- 1 5 , doumunun yznc yldnm
nedeniyle yay nlanan cilt, s. 41 9, Akura "tarihsel miliiyet ilik"ten sz ederken Mercani ve onun
tarih almalarna deinir (Trk Yl, s. 346). ehabeddin el Mercan i (1 815-1 889) Tatar dinbilgini
ve tarihi; Buhara'da din renimi grdkten sonra medrese hocas olarak Kazan'a yerleti.
40 Kayyum el Nasiri (1 825-1 902), nl Tatar yaync ve yazar, "Tatar dilinin babas". Bkz. Ch.
Lemerc ier-Quelquejay, "Un reformateur tatar au XIX. siecle, Abdul Quajjum ai-Nasyri", C.M.R.S.,
IV/1-2, 1 963, s. 1 1 7-142.
41 Alimcan Barudi ( 1 857-1 921 ), Tatar mderrisi ve reformcusu, Kazan'daki Muhammediye medrese
sinin kurucusu. Bkz. A. Battal-Taymas, Alimcan Barudi, i stanbul, 1 958. Akura Barudi'nin bir
biyografyasn kaleme almtr. Bkz. Kaynaka.
42 "Kazan ulamasndan Mercani efend i", Ma'lu!Mt ( i stanbul), ll l/69, ubat 1 897.

25
yozlamalardan anndnlmasn tleyen asla dn (fondamentalisme) akm
ile "slamiyeti esasat itibariyle asr- saadete, tatbikat itibariyle asr- hazra irca
ve tevfik etmek . . " biiminde dile getirilen modemletirme akm . Bu son
reformculuk eilimi Arap ve slam dnyasnda zellikle Cemaleddin el Afgani
ve izleyicisi Muhammed Abduh tarafndan savunuluyordu.43 Yusuf Akura'nn
bu fikirleri 1900-1903 arasnda Fransa'da tannm ve daha o zaman bunlarn
etkisinde kalm olduu dnlebilir. Ama daha akla yakn, slam aggiorna
mento'su (aydnlanma) konusundaki fikirlerini Tatar reformeuluunun nderle
ri ile olan ilikilerine borlu olduudur. Akura, Siyasal Bilgiler Okulu'na
sunduu Osmanl Saltanat Kurumlar Tarihi zerine Deneme (1903) balkl
bitirme tezinde slam ilkeieri zerine dncelerini aktanrken, tarihsel dinamiz
mine yeniden kavumann slamiyet iin gerekli olduunda israr ediyordu. Ona
gre, gelenekiere duyulan krkrne sayg kiisel aratrma abalarn
(ictihad) krm ve slamiyet bylece dinamizmini yitirmiti. 44

Tatar eyhleriyle kurduu ilikiye borlu olduu ikinci temel fikir, tpk
Tatar toplumunda olduu gibi, dinsel reformla kltrel modemletirme
hareketlerini birbirine kout olarak ele almann gereklilii idi. slamiyet ve
ilerleme, birbirlerine karlkl olarak uyum salayarak, birlikte yrmeliydiler .
B u ilerleme srecinin modeli de, zamann koullarna gre yeniden dzenlenmi
olan medreselerdi. Akura, bu medreselerden biri olan Kazan'daki Muhamme
diye Medresesi'nde 1904-1905 yllan arasnda hocalk yapacakt. Modern
bilimlerin retimi , bu medresede slami kurumlarla uyumlu bir biimde
kaynamt. Akura, en azndan Kemalist harekete kadar, dinsel kurumlan
dta brakan hatta slamiyet'e kar olan tm reform giriimlerine kar
kacakt . Tanzimat'n yeniliklerine kar kmasnn nedeni , bu hareketin
siyasal nderleri olan Mustafa Reid, Ali, Fuad ve hatta Midhat paalarn var
olan slami kurumlan hesaba katmadan, slam'n dnda bir gelime ve devleti
modemletirme tutumu iinde olduklanm dnmesiydi. 4:>

Ama Yusuf Akura'y en ok etkileyen sima hi kukusuz smail Gasprioski

idi. 46 Gasprinski, Krm'daki kk Tatar toplumu rneinden yola karak,
Ruslar'a ramen varlklanm koruyabilmenin biricik yolunun, Rus mparatorlu
u topraklannda yaayan teki Mslman halklarla daha sk ilikiler
kurmaktan getiine inanyordu . Ona gre, Rusya'daki Mslman ve Trkler'in
birlii zorunluydu. Gaspinski, 1883'ten sonra Krm'da Bahesaray'da yaynla
maya balad nl Tercman gazetesinde "dilde, fikirde, ite birlik" dnce
sini yaygnlatrmaya alyordu. Fonetik okuma yntemine dayal nemli bir
okul reformunu gerekletiren ve kimi laik retim konulannn okullara girmesini
salayan da oydu. Gasprinski'nin dncelerinden esinlenerek, Rusya'da
yaayan Trkler'in ocuklannn renim grd ve "yeni yntem"Je eitim
yaplan (bu ynteme 'usul- cedid' ad veriliyordu ve buna izafeten , Tatar
modemletirme hareketi de cedidizm olarak adlandnld) pek ok okul

43 Bkz. A. Hourani, Arabic Thought in the Liberal Age, 1 798-1 939, Oxford, 1 962.
44 Daha ilerde bkz. s. 97
45 Daha ilerde bkz. s. 82
46 Ya da Trke'de G aspral (1851- 1 9 1 4); Talar modernletirme hareketinin bu balca simas ile ilgili
olarak bkz. Cafer Seydahmed, l smail bey Gaspral i stanbul, 1 934; El/2 yy, Gasprali (Z.V. Togan) ; E.
Lazzerin i . "Gadidism at the Tum of the twentieth Century, a view from within", C.M.R.S., "':VI/2.
1975, s. 245-277.

26
almt. Akura, Gasprinski'nin fikirleriyle ok erken bir tarihte tant.
stanbul'da, Abdlhamid'in sansrnden kurtularak ksa bir sre nce yayn
yaamna atlan Tercman gazetesini okuyordu. Gasprioski ile Rusya'ya yapt
yolculuklar srasnda karlat. Gasprinski, Akura'nn akrabalanndan biriyle
evlenmiti; aile balan bu iki adam birbirlerine daha ok yaklatrd. Akura,
Fransa'da geirdii gnlerde Gasprioski ile srekli mektuplat. Bu arada,
Tercman'n 25. kurulu yldnm mnasebetiyle , Sadri Maksudi ile birlikte
bir de bror hazrlad. Bu iki adam , Rusya Mslmanlan'nn taleplerinin
yerine getirilmesi iin , 1904-1908 arasnda Rusya'da birlikte savatlar. Otorite
nin her trlsnden nefret etmesine karn, Akura, "hoca" olarak tanmlad
bu adamn sadk bir rencisi oldu. 191 1'den itibaren stanbul'da nl Trk
Vurd u 'nu yaynlamaya baladnda, bu gazetenin Tercman'n "kk karde
i" olduunu vnerek ilan etti. 47

Akura ve Gasprinski, slam ve Trklk dnyasn ilerietmenin yollarn

aratrrken, pek ok noktada ayn fikirleri paylayorlard. Trkler'in birliini
salama, lnl politika yapma (arlk rejiminin sansrne karn , Tercman'n
ayakta kalmasn salayan da bu tutum olmutu) , siyasal alandan ok kltrel
alanda mcadele yrtme, toplumsal ilerleme srecinde kadnn yerinin nemi
konusundaki fikirlerini Akura, Gasprinski'ye borluydu. Doay gzlemleme ,
gerekliin ncelenmesini temel alma ve tarihsel zmlerneye nem verme gibi
yntemsel alkanlklar edinmesi; her trl uhrevi dnceden arnm "laik"
(dnyevi) bir dnce yapsna ulamas da onun sayesinde olmutu.48 Akura
bir Osmanl Gasprinskisi olamaz myd? Aslnda, ikisinin arasndaki temel
ayrlk, slam ve Trklk'e verdikleri ncelikte ortaya kyordu. Gasprioski iin
slamiyet birinci sradayd. Rusya'daki Mslmanlar'n hak arama mcadelele
rinin doruluunu kantlayan yce ilkelerin kayna oydu. Nitekim , Gasprioski
1908'de birka ay sreyle Kahire'de kalacak ve orada el-Nahda (Vicdan) ad
altnda Arapa bir gazete yaynlayarak fikirlerinin Arap toplumunca da
benimsenmesi iin alacak ; bunda da hi glk ekmeyecekti. Belli bir
toplum iin retilmi fikirlerio baka toplurnlara da uygulanabilir olmas49; bu
Yusuf Akura iin dnlemeyecek bir eydi . Onun iin, hereyden nce
Trklk'n kaderi sz konusuydu. Nitekim , Tarz- S iyaset'te Trk milliyeti
liinin slamiyet'ten ok daha stn bir ilke haline geldiini aka ortaya
koymu ve slamiyet'in bu temel ilkeye hizmet etmesi gerektiini vurgulamt. 50
Bylece, Akura , XIX. yy'in ikinci yarsnda Tatar toplumunun kltrel ve
dinsel mirasn yeniden derlerneye yneldi, onu derinletirdi ve aka milliyeti
bir boyut kazanduarak daha da ilerletti.

Yusuf Akura'y nemli lde etkileyen bir baka akm da kltrel

anlamda Trklk't. Bu, kltr, dil ve tarih alanlaryla snrl bir milliyetilik
anlayyd.

47 P. Dumont, "La revue Trk Yurdu et fes musulmans de I'Empire russe", C.M.R.S. XV/3-4, 1 974, s.
31 5-331 .
48 "Muallime dair", Trk Vurdu, Vl/12, Aralk 1 914, s. 2410.
49 Bkz. Th. Kuttner, "Russian jadidism and islamic World, i smail Gasprinski in Cairo, 1 908",
C.M.R.S., XVI/3-4, 1 975, s. 383-424.
50 O Tarz- Siyaset, s. 30 (gndermeyi 1 91 1 basksna yapyoruz).

27
 XIX.yy'n ikinci yansnda hem Rusya hem de Osmanl Trkleri arasnda
gemie ve zellikle Trk kltrne ynelik bir ilgi uyand ve bu ilgi yzyln
sonlarna doru giderek artt. lginin hareket noktas, Trkoloji dalnn kimi
yeni bulgulanyd. XIX. yy'n bandan itibaren, Avrupal tarihi ve dilbilimciler
Trk topluluklannn kltr ve dillerinin kkenine ilikin aratrmalara ynelmi
ve bu yapnn slam dnyasnda dikkati eken bir zgnlk tadn kantlam
lard. De Guignes (XVIII.yy'da) , Arthur Lumley Davids , daha sonra Arminius
Vambery, Leon Cahun gibi bilginler Trk topluluklannn Asya'daki kkenleri
ni, dil ve uygarlklannn kkl yapsn ortaya koymu , bu yapnn VIII.yy'a
kadar uzanan ilk rneklerini gn na karmlard. Avrupa ve Asya'nn teki
halklar ; Finliler, Macarlar, Moollar, Manular, vb ile Trkler arasndaki etnik
ve kltrel akrabalk ve balar ortaya konan yeni bulgular arasndayd.
Trkoloji alanndaki en arpc gelime, Danimarkah Thomsen ile Rus bilgini
Radloffun5\ VIII.yy'n ortalanna tarihleneo Orhun Trk yazdann zmele
riydi.

Yusuf Akura Trkoloji'ye ainaln amcalanndan birine ; Simbir'de

sanayi ile uraan ve Akura ailesinin ticari ilikilerini yrten brahim
Akurin'e borluydu . brahim Bey geni bir kltre sahipti. Bir ok Bat dilinin
yansra Uygurca ve aatayca biliyordu. Olduka zengin bir ktphanesi vard.
Hereyden te, "liberal fikirler tayan ve Rus liberallerin yasaklanm
yaptlarn okuyan" bir insand. Rusya'ya yapt yolculuklar srasnda Akura
onun bilgisinden ve kitaplarndan yararlanma olana buldu .52 Trkiye'de ise,
Trk bilginlerinin Trkoloji alannda yaptklar ilk aratrmalara ilgi duydu.
Veled elebi, Necib Asm, Bursal Mehmed Tahir gibi ilk "Trk"lerin yapt
ve makalelerini okumaya Harbiye'de balad. Sz konusu yazarlar dil, edebiyat
ve Tarihteki Trk gelerine yeni bir konum kazandrmaya alyorlard.
"Kltrel milliyetilik"in ban eken insanlar olarak, ksa bir sre nce, 1894'te
Ahmed Cevdet tarafndan yaynlanmaya balanan kdan !@Zetesinde yazlar
yazyorlard ve Akura'nn milliyeti bir yaklam kazanmasnda nemli etkileri
oldu. 53 kdam ksa srede stanbul'un balca gnlk yayn organlarndan biri
haline geldi (15.000 tiraj vard). Yazlaryla gazeteye katkda bulunanlar,
okuyucuyu Trkoloji'deki yeni bulgularn sonulanndan da haberdar ediyorlar
d. XIX.yy'n sonlarnda younlaan bu bulgular yalnzca arkeolojik deerler
deildi; nemli bir blm filolojik bulgulard. Kltrel milliyetilikle beslenen
bu yaynlan okuduka, Akura, daha sonra kendisinin de bizzat dile getirecei
gibi , " . . . biraz uurlu T.rkl . . " benliinde hissetmeye balad. 54 Trk tarihi
ve dilbilimine olan ilgisi Paris'teki rencilik yllarnda da srd. Arkada Sadri
Maksudi ile birlikte , Uygulamal Yksek ncelemeler Okulu'nda, Jules Halevy'
den Orhun yazdan zerine ders ald. 55

51 Orhun Yaztlar: Sibirya'da, Yukar-Orhun Vad isi'nde bulunmutur. is 732'ye tarihlenmitir.

i ktidardaki Han'n kardei Trk prensi Kl Tigin'in anlarn ierir.
52 Trk Yl, s. 398; A.Z.V. Togan, Hatralar, i stanbul, 1 969, s. 75, 1 02-1 03.
53 zellikle D. Kusner'in The Rise of Turkish Nalionalizm, 1876- 1 908, Londra, 1 977, lkdam'la ilgili
1 8- 1 9 ve 29-30'uncu sayfalarna bkz.
54 Trk Yl, s. 396.
55 Sadri Maksud i , (Dostum Yusuf Akura) age, s. 347. Maksudi unu da ekl iyor. " Halevy her ders
sonunda Yusuf'la bana bakarak eski Trkler'i medhediyordu. Syledikleri arasnda hatrmda
kalanlar unlardr: 'Orhan Kitabaleri yazld zaman, Avrupa'nn bugnk d illerinden hi biri henz
tebellr etmemiti. Halbuki sizin dedelerinizi n ta o devirde her eyi ifade edebi lecek derecede

28
 Bu almalann sonularn, Akura'nn Osmanl kurumlarn inceledii ve
1903'te kaleme ald Deneme nin nsznde gzlemliyebiliriz. 56 O bu almasn
da sz konusu kurumlana Trk ve slam geleneklerinden oluan ifte mirasn
rn olduunu kantlamaya alyordu. Trkler'in tarihinde kimi izgilerin
kesintisizlik kazandn gryordu . Trkler, zerlerindeki in, Pers, Arap,
Bizans etkisine ve pepee bir ok dini benimsernelerine (amanlk, budachk,
sonra slamiyet) karn baz etnik zelliklerini korumulard. "Trkler de ,
ihtidadan sonra (slam dinini kabul ettikten sonra) , yalnz kavmi ahlaklarn
deil , adet ve kanunlarndan bir ksmm da muhafaza eylemilerdir" diye
yazyordu. 57 Bu sava gebeler tarihleri boyunca topraktan ok dillerine (her
din deiikliinde dil hep ayn kalmt) ve milli geleneklerine gerek bir ballk
gstermilerdi. Patnarkal sistem, ortak toprak mlkiyeti, topluluk nderi handa
toplanan ama yasak ve trelerle de snrlanm olan ok gl bir iktidar , bir
soylu kesiminin varl , devlet kurma eilimi, dinsel dzeyde an hogr;
bunlarn hepsi, sz konusu milli gelenein eleri idi.58

Eski Trk geleneklerinin Osmanl kurumlarna etkisi konusunda Akura

tarafndan ortaya konan varsaym daha sonra Mehmed Fuad Kprl tarafn
dan parlak bir biimde gelitirilecekti. 59 Akura daha ok bu geleneklerin
siyasal sonulanna nem veriyordu . Bunun kantlanndan biri, 1908 Jn Trk
devriminin hemen ertesinde Orenburg'ta ura'da yaynlanan bir makale idi .60 O
dnemde, Jn Trk yanls olduklan kadar slamc da olan kimi Osmanl
aydnlar - devrimin getirdii - meruti rejimin slam geleneindeki "meve
ret"e uygun dtn (Arapa'da ura) kantlamak iin aba harcyorlard.
Akura da kendi payna, 1903'teki Deneme'sinden pasaj alntlan yaparak,
merutiyetin yalnzca eriat deil, ayn zamanda Trk trelerine de uygun
dtn kantlamaya alyordu: ona gre eski Trk hanlklan "meruti
devlet"lerdi (merutiyetli devletler). Bunu da hann kimi yasalara uyma
zorunluluuna ve kimin han olacann genellikle seim yoluyla belirlenmesine
balyordu. Buradan, Akura'nn karsamasnn neler olduu da grlebilir:
slami yasalarla Trk trelerini ayn dzlemde ele alarak eriatn mutlak olma
zelliini bir kenarda brakyor, bylece ona grece , tarihsel bir deer

gelimi bir edebi dili vard. Sizin kltrnz bugnk milletierin kltrlerinden daha eskdir, ittihar
edebilirsiniz' diyordu" .
56 Osmanl Sultanl Kurumlar Tarihi zerine Deneme, Siyasal Bilgiler Okulu Bitirme Tezi , 1 903.
Akura bu almasyla nc derecede dl" almtr. Siyasa i nceleme Enstits arivnde bu
almann orjinal metn bulunamad . Bu vesileyle Akura'nn almasnn aratrlmasnda iyi
niyetini bizden esirgemeyen ve Anatole Leroy-Beaulieu'nur bu almayla ilgili olarak olgularn
netliini salam bir grle birletiren. dikkatli derin bir dncenin izlerini tayan gerekten
deerli bir alma" yolundaki kanaatini renmemzi salayan Siyasal i nceleme Enstits eski
mdr M . Chapsal'a teekkrlerimizi bel irtmek isteriz. Deneme'nin "Osmanl Saltanat Messeat
nn Tarihine Dair Bir Tecrbe" giri baln tayan Trke evirisi elimizde bulunmaktadr. Bilgi
Mecmuas , 111 -2, s. 82-96 ve 1 1 7- 1 34, 1 9 1 3; daha ileride Tecrbe. Elimizde bulunan bir baka
eviride sonu blmnde baz ksmlar i ermelctedi r." Trk Yl, s. 401 -403.
57 Tecrbe, s. 85.
58 Tecrbe, s. 85-93.
59 XVII. yy'n nl vezirleri Kprller'in slalesinden gelen Mehmed Fuad Kprl ( 1 890- 1 966).
Yzyl bandaki en byk Trkologlar'dan biridir, zellikle edebiyat ve dil tarihi zerinde
yOunlamtr. Savatan sonra demokrat partinin kurucularndan biri olmu ve birka kez dileri
bakanl yapm tr.
60 "Merutiyet. tre. hem eriyat", ura, (Orenbourg), 1 9 , Ekim 1 908, s. 601 -05.

29
yklyordu . Trkler'in tarihinde, slamiyet, teki geleneklerden fark olamayan
bir gelenekti yalnzca. Baka bir deyile, btnyle laikletirilmi bir tarih
anlayna ulalm oluyordu bylece .

Yusuf Akura 1900 ile 1903 arasnda Paris'te kald. Bu, kendisi asndan
nemli bir y:l d. Siyasal Bilgiler Okulu'nda teorik derslerini tamamlad,
Sorbonne'da Uygulamal Yksek ncelemeler Okulu'ndaki derslere devam etti.
ok okuyor ve hemen her konuda okuyordu : tarih , felsefe, sosyoloji, hukuk,
vb. Jn Trk evrelerinin yamsra, Kazanl hemehrisi Sadri Maksudi gibi Rusya
gmenleri ile sk sk gryordu . Siyasal Bilgiler Okulu Akura'y derin bir

biimde etkilemiti. 6 Saint-Guillaume sokandaki okul yle bir kaynakt ki,
"ilme susam genler bu kaynaklardan kana kana iebilirlerdi" . Emile Boutmy
(sz konusu okulun kurucusu) , Albert Sorel, Theophile Funck-Brentano,
Anatole Leroy-Beaulieu gibi dnemin tannm bilgin ve yazarlannn derslerinin
dikkatli dinleyicilerinden biriydi. Orada Sorel'den ulusal unsurun deerini,
Funck-Brentano'dan ekonomik olgularn nemini, Boutmy'den de kitle psiko
lojisini reniyordu . Sorbonne'da Durkheim', Levy-Bruhl', Espinas' (Spen
cer'in rencisi ve "organizmaclk" okulunun kurucusu) , Tarde'yi, Haumant',
Seignobos'u , vb dinliyordu. Bylece yeni entellektel almlar kazand ve
kendisi iin yeni olan bu fikir akmlar sayesinde, kafasnda belli belirsiz varln
srdren eilim ve zlemleri teorik bakmdan dorulama ve pekitirme olana
buldu.

Akura'nn kaleme ald yazlarn ieriini zmleyerek, bu entellektel

kaynama dnemine sinen byk fikirleri aa karmak mmkndr. Ki bu
yazlar, hereyden nce, daha nce adlarn andmz Jn Trk gazetelerinde
yaynlanan makalelerdir; sonra Osmanh Saltanat Kurumlar Tarihi zerine
Deneme baln tayan ve Yusuf Akura tarafndan Siyasal Bilgiler Okulu'na
tez olarak sunulan almadan yaplabilecek kimi alnt ve zetlerdir; ve son
olarak da, 1904'te Rusya'da kaleme alnm olmakla birlikte, daha nceki
entellektel birikimini yanstan Tarz- Siy aset'tir. Bu yazlarda bizim iin
arpc olan ilk eilim, tarihsel ve siyasal sorunlara materyalist yaklamdr.
Akura, hi kukusuz Funck-Brentano'nun derslerinin etkisi altnda, fikir ve
ideallerin arkasnda maddi ve ekonomik glerin karanlk oyununu arama
abas iindeydi. Nitekim, 1902'de ura-y mmet te ' yaynlanan "Dou
Sorunu" zerine makalesinden, bu ok bilinen sorunun geleneksel yani
diplomatik ve dinsel ynlerini bir yana brakarak, ekonomik boyutu zerinde
younlamt.62 Bu, onun dnemi iin zgn bir yaklamd : "Dou Sorunu"na
ilikin bir zmlemede ekonomik unsur ilk kez aka ortaya konuyordu. 63
Akura bak asnn doruluunu kantlamak iin Marks'a atfta bulunuyordu:
ekonomik unsurun belirleyici olduu tezini abartlm bir anlay olarak
karlyor ama "bilcmle harekat ve inkilabat- itimaiyede hadisat- iktisadiye
nin yegane deilse bile en mhim esbab tekil ettiini kabul zaruridir"diye
yazyordu .64 Akura'ya gre "Dou Sorunu"nun temelinde nfus art ve
uygarlk dzeyinin ykselmesi sonucu artan ihtiyalarla, eldeki kaynaklar

61 Trk Yl, s. 399 ve devam; sadece Maksudi age; D. Thomas, age.

62 "ark meselesine dair", ura-y Hmmet, s. 25-42, (1902).
63 Bkz. . Mardin, Jn Trkler'in Siyasi Fikirleri, Ankara, 1 964, s. 1 92, n. 1 6.
64 "ark meselesine dair", s. 27.

30
arasnda Avrupa'da var olan dengesizlik yatmaktayd . 1 870'lerden sonra
Avrupa lkelerinde gmrk koruma duvarlannn ykseltilmesi Avrupallar' ,
kendileri iin gerekli kaynaklan Avrupa dnda aramaya yneltmiti. Avrupal
lar, bulduklan kaynaklan ellerinde tu ta bilmek iin de smrge ynetimleri,
protektoralar (Tunus ve Buhara'da olduu gibi) ya da nfuz blgeleri (in,
ran , Osmanl maparotorluu gibi) oluturmaya alyorlard. te yandan,
imparatorlua tabi milliyederin bamszlk isteklerinde - "Dou Sorunu"nun
ikinci bir yn de buydu - ekonomik unsurlar yine baat bir rol oynuyordu.
Ekonomik etkinlikler e daha ok ilgi duyan Hristiyanlar, genel olarak,
ekiyalktan ve kt ynetimden yaknyorlard . Buna zel sorunlar da
ekleniyordu : Bosna-Hersek'te, Makedonya'da toprak Mslman beylere aitti;
reaya ise (Hristiyan unsurlar) yanc-ortak olarak almaya zorlanyordu.
Dou Anadolu'da Ermeni kylleri "tam ekinlerini toplayacaklar zamanda
yayladan inen krd svarileri . . " ile atyorlard.6 "Dou Sorunu" zmleme
si rnei ele alndnda grlr ki, materyalizm Akura iin bir doktrin
olmaktan ok , bir yntemdir. Belki de geree "ekonomist" bir yaklamdan sz
etmek daha doru olur onun iin. Bu eilimde , kendisini ticaret ve sanayiye
hasretmi aile evresinin ve genel olarak, olduka gelimi bir ekonomik yapy
bnyesinde barndran Rusya'daki Mslman burjuvazinin etkisini grmemek
de mmkn deildir. Yeri gelmiken deinilmesi gereken ilgin bir olgu da
udur: Ermeni soruna ilk "ekonomik" yorumu getiren , 1895'te Gasprinski
olmutur. 66

Akura'nn ilk yazlarnda kendisini gsteren baka bir gl fikir de

yaamak iin mcadele temasyd . Akura'nn Darwin'in fikirlerinden; bundan
daha da ok , var olma mcadelesi temasn toplum ve tarih alannda da geerli
kabul eden Spencer ve Taine'in yaptlarndan etkilendii aka belliydi.
1902'de, yerekimi ya da svlarn dengesi yasalarnda olduu gibi , canl
varlklarn da, yaam kavgas ve mutluluk sava gibi hemen hemen ayn
mutlakiyetc doal yasalan olduunu yazyordu .67 Milletler, toplumsal snflar
ve bireyler arasnda var olduu gzlenen atmalar , var olma mcadelesinin
zel birer biiminden baka bir ey deildi . Darwinci ema Akura'nn,
Rusya'daki Trkler'in Ruslar karsndaki konumunu giderek kavramasna
olanak salamt: Rus kltrnn (lminsky sistemiyle daha da hzlanan)
gelimesi karsnda yok olma tehditi altnda olan Rusya Trkleri kltrel,
dinsel ve milli bir kimlik oluturmaya ynelmilerdi. Bu tehditin nedenlerinden
biri de, Rus misyonerlerinin, zellikle XIX . yy sonlarna doru ve Mslmanlar
arasnda younlatrdklar Hristiyanlattma ahmalanyd. Bylece , ekono
mik ve kltrel bakmdan kendilerinden daha iyi donatlm olan Ruslar

65 i bidem, s. 31 -34.
66 . Mardin "libertarian Movements in the Ottoman Empire" , age, s. 1 77.
67 "Akura". Btn zevilhayatta (canllar) meri olup. hemen skut-u ecsam ve muvazene-i mayiat
kanunlar derecesinde kati bulunan birer kanun- tabii de 'muhafaza- hayal' ve 'muhafaza- cins'
kanuntardr. Yne hemen bunlar kadar kati e bilhassa insanlar iinde mahedesi sehil bir kanun
da 'tezyin- hayat't r. yani ' : stihsal-i saadet'tir" ( . . . ) "mezKur kanunun netice-i tabiiyeleri
'mnazaa'dr. Saadet isiihsal i , cinsin devam iin, hayatn muhafazas lazmdr. Hayat, niza ile
kaimdir ( . . . ) Hayat, bir dereceye kadar tem i n edildikten sonra da bu niza devam eder Bu sefer
'mnazaa- saadet'lir: milel-i muhtelife. bir mi llet dahilindeki sunut-u mtteadide. hatta her ahs
birbiriyle saadet iin niza ve kavga eder. .. " diye yazyordu "ark meselesine dair", s. 27-34. Ayrca
bkz. Tarz- Siyaset, s. 1 4199.

31
karsnda Trk toplumunun varl tehlike altna girmiti. 68 Daha genel bir
ifadeyle , yaam mcadelesi bir tarih anahtanyd; Yusuf Akura'nn "Dou
Sorunu"nu aklamakta bavurduu tezlerden biri de buydu: Avrupal glerin
bu alandaki tutku ve rekabetleri, tabi milliyetterin Osmanl mparatorluu'na
kar dzenledikleri ayaklanmalar hep bu sorunun zel tezahrleriydi. 69 Bu
"Topiumsal Darwincilik" gndermesi Yusuf Akura'nn hemen tm yaptlann
da grlmektedir. Baz deneyler onun Darwinci dncelerini daha da
pekitirmiti . Nitekim, 1907'lerde Litvanya'ya yapt bir yolculuk bunlardan
biriydi . Bu yolculuk srasnda yok olmak zere olan bir Tatar yerlemesinin
kalnttiarna raslamt.70 Yusuf Akura'nm bu alanda yalnz olduu dnlme
melidir: XIX. yy sonlanyla XX . yy balarnda bir ok Osmanl ya da slam aydn
smrgecilie ve Avrupa emperyalizmine kar direnii Darwinci terimlerle
aklamaya almt. - Bizzat Mustafa Kemal'in kendisi de yaam mcadelesi
temasna atfta bulunuyordu. 72

O gnden bu yana, g temasnn Yusuf Akura'da egemen bir tema

olduu , hatta bir sapiant haline geldii sylenir: Var olma mcadelesinde
geerli olan doal ayklanma (stfa) olgusu gcn ele geirilmesini zorunlu
klmt. Yine 1902'de "ahlakiyyun istedii kadar takbih etsin, u dnya-i
maddide imdi hkm sren kuvvettir" diye yazyordu . 73 Balca tutkusu,
Trkler'e Avrupa'nn her trl hegemonyasna kar direnme gc verecek
siyasal sistemi bulmakt. Tarz- Siyaset' te "asl meselemiz, devletin kuvvetin
de idi" diye yazyordu.74 Bu da zaten, makalenin daha birinci satnnda
belirleyicilik kazanmaktayd ; Jn Trkler'in o nl "birlik ve ilerleme" (ttihad
ve Terakki) slogann deil, "g ve ilerleme" (kuvvet ve terakki) formln
kullanyordu . Bu kat gerekilik onu, pozitivist hmanizmle slami ahlak
temeline dayal kardelik kavram (uhuvvet) karm olan Jn Trk idealizminin
karsna dikiyordu. Akura , Tarz- Siyaset'te Jn Trkler'in btn insanlk
adna konuma hakkn kendilerinde grmelerine kar kyordu .75 Ama, ayn
eliki bizzat kendisi iin de sz konusuydu; "insanln iyilii"nden sz eden

68 Bkz. bu "lm tehl ikesi"ni nasl dile get iriyor: "Ruslar, Rusya'nn arknda sakin turani kavimleri
(uva, rm, hatta Bakrt ve Krgz/ar , hatta bir dereceye kadar Tatarlar bile) Rus milletinin
artmas ve kuvvetlenmesi iin ham eya, kereste gib telakk ediyorlar. z i ra bunlarn vicdan-
mill ileri daha iyiden iyiye tenemm etmem itir. Ruslar b u kav imleri Rus ruhuyla, Rus maarif ve
medeniyeliyle yourup piirerek, Rus hal i nde kotaryorlar. Eski uva ve rmlar iki batn
geer gemez tam bir Rus oluyor" "Milliyet F i kri ve mi llet muharebeleri" T.Y., 1 1 1/9. s. 261 ( 1 91 3).
69 "ark meselesine dair", s. 34-35.
70 "Seyahat hatralar", ura (Orenbourg), 1 0, Mays 1 909, s. 307-31 0. Litvanya Tatarlar b i rka bin
kiiden oluan kk bir topluluktur. Eski Nogaylar'dandrlar. Dillerini unutmu olmakla birlikte
Mslmandrlar.
71 Sosyal Dawin izm konusuyla ilgi lenen Arap ve Trk dnrleri arasnda u isimler saylab i l i r:
Houran i . Arabic Thought, age s. 1 64 ; . Mard i n , Continuity and Change, s. 1 5; H.Z. lken,
Trkiye'de ada Dnce Tari h i , 2. bas. i stanbul, 1 979, s. 462-464.
72 Bkz. Nutuk ( 1 927), Franszca eviris Discours du Ghazi Moustafa Kemal, Le ipzig, 1 929, s. 275-76:
"Biliyorsunuz baylar, 'hayat' demek 'kavga' ve 'rekabet' demektir. Hayatta baar kazanmann yolu
kavgada baar kazanmaktr. Ve bu da maddi ve manevi gce bald r. i nsan urairan btn
sorunlar, karlat btn tehlikeler. kazand btn baarlar yaamak iin yrtlen evrensel
kavgann sarsnt larndan doar" .
73 "ark Meselesine dair", s. 35.
74 Tarz- Siyaset, s. 1 8.
75 Tarz- Siyaset, s. 1 2- 1 5.

32
Mslman hmanist ve idealistle g ve kavgadan sz eden bir gereki. Ama
sonuta , elime gerekilik lehine zmlenmekte; ahlak , tarih karsnda
boyun emekteydi .

Yusuf Akura'y etkiledii aka belli olan bir baka dnce akm da
faydaclkt. Bentham ve John Stuart Mill'i okuyup okumarln bilmiyoruz.
Bununla birlikte, Tarz- Siyaset gibi bir metin zmlendiinde , orada
politikann zellikle faydac bir bak asyla ele alnd kolayca anlalmakta
dr. Siyasal sistemlerin, her biri, yani Osmanlclk, Panislamizm ve Pantrkizm
Yusuf Akura tarafndan iki temel ltn nda incelenmiti: Osmanl
Devleti'ne yarar ve uygulanabilirlii. Esasen , bu siyasal sistemi zmleme
de kulland politika szl de balbana aklayc dr: yarar, fayda , kar,
saknca, kayp, zarar, kolaylk ya da zorluktu hep sz konusu olan.76 Hi kuku
yok ki, onun yapmak istedii Osmanllar' yeni bir politika seimine ikna
etmekti; duygudan ok manta sesleniyordu. Ama dahas da vard: Farkl
politikalara deer birnek iin kulland terimler ekonomi szlne ait
terimlerdi. nsan Akura'nn politikay bir muhasebe , bir ekonomi dzeyine
indirgedii samsna kaplabilir. Bir Trk milliyetilii manifestosu olan
Tarz- Siyaset ' ten doal olarak beklenen , Trk halknn niteliklerinin yceltil
mesi, kkenlerinin, ne kadar byk bir uygarlk temeline sahip olduklarnn
kantlanmaya allmas , nasl birlik iinde olduklannn gsterilmek istenmesi
gibi eylerdir. Ama metin byle deildi! Pantrkizm, avantaj ve riskleri
deerlendirilen bir "i" gibi ele alnmt ! Akl yrten ve sonular kartan bu
aydnn arkasnda hesap kitap yapan bir i adamm, ngrlerde bulunan bir
burjuvay grmemek mmkn m? Ayrca , Tatar byk burjuvazisine mensup
bir ailenin ocuu olan bu insann, faydacha, XVIII . yy'da ngiliz burj uvazisi
nin gelimesine elik eden bu doktrine kendisini yakn bulmas bizi
artmamaldr. 77

ngiliz burjuvazisinden sz ettik. B u bizi u saptamaya gtryor; Fransz

kltrn benimseyen Osmanl Yusuf Akura, zllikle ngiliz dncesinden
etkilenmitir. Bu sapama en azndan hayatnn ilk blm; 1905'e kadarki
dnem iin geerliydi. nk daha sonra baka veriler de gndeme geldi. Ama
balangta ngiliz burjuva ideolojisinin ; liberal Adam Smith ve Stuart Mill ile
kktenci Darwin ve Spencer'n etkisinde kald kolayca grlyordu. Genli
inde Tatar milliyeti zlemlerinin ve Jn Trk hrriyetitiiDin etkisinde kalan
Akura , kanlmaz olarak bir Krksekiz Devrimi Adam'na doru gidiyor gibi
grnyordu. Ama, XIX,yy'n sonuyla XX . yy'n bana damgasn vuran
emperyalistler aras atmann yaratt baka baz etkiler onun ynn
deitirdi ve Akura'y tam bir zamane adam yapt . Romantizm, kardelik
balannn ve milli duygularn yceltilmesi fikri yerini gerekilie , mcadele
dncesine ve manta brakt.

76 Akura menfaal (oulu menafi), fayda (oulu fevaid). mahzur (oulu mahilzir). ziyan, zarar,
suhulet ve mkilat gibi terimler kullanmaktadr.
77 Bkz. J. Touchard, Histoire des idees politiques, l l , Paris, 1 949, s 41 6'daki faydaclk tanm:
"Faydaclk, bir dneme, bir lkeye ve bir snfa zg bir doktrindir. Toplumsal olgular btnn tek
bir ilkeyle aklamay amalayan bir tr 'ahlaki Newtonculuk"tur Romantizmin her trne kar olan
faydac l k ticari bir felsefe. bir makina, bir muhasebedir"

33
 Yusuf Akura'nn milliyetilik konusundaki fikirleri onun Paris'te geirdii
gnler srasnda pekiti . Ulusal sorunda daha ak bir bilince ulamasnda bir
ok unsurun katks oldu. Hereyden nce eski bir Jn Trk', Dr. erefeddin
Mamumi'yi tanma frsatn buldu. Mamumi 1889'da Abdlhamid'e kar,
hem de bizzat Trkiye'de oluturulan muhalefet hareketinin nderlerinden biri
olarak sahneye km, daha sonra Fransa'ya gitmi, 1897'de Jn Trk hareketi
iinde kiisel hesaplar peinde komakla sulad Ahmed Rza'dan kopmutu.
Siyasal etkinliklere kanmadan Paris'te yayordu .78 Bizzat kendi ifadesiyle,
Yusuf Akura'y milliyetilik dncesine yneiten de Mamumi ile yapt
tartmalar oldu. Bu tartmalar srasnda Mamumi onu bir Osmanl milleti
yaratmann olanaksz olduu dncesine ikna etmeye ahyordu: Osmanl
mparatorluu iin biricik selamet yolu Trk milliyetilii idi. Buna, Siyasal
Bilgiler Okulu'ndaki yllk renim sresinin yaratt etkiler de eklendi .
Akura burada ald derslerden, Ulus gesinin tarihte ne denli byk nem
tadn kavrama olana bulmutu. Hi kukusuz bu etkiyi fazla abartmamak
gerekir: ayn okulda renim gren baka Jn Trk taraftarlan da olmutu ama,
bunlardan hibiri onun kadar kararl bir milliyeti tutum iinde deildi. Kesin
olan bir ey varsa o da Yusuf Akura'mn okula egemen olan havaya ve orada
ald derslere btnyle uyum gsterecek bir dnce yapsna sahip olduuy
du. Prusya bozgununun hemen ertesinde ve bu bozgunun "c"n alacak siyasal
kadrolar yetitirmek zere kurulan okul, tepeden trnaa milliyeti bir ruhla
donatlmt . Tarih derslerinde Fransz-Alman ilikilerine ve ulusal sorunlarn
incelenmesine ha tn saylr yer veriliyordu. 79 Albert Sor el, derslerinde ulus
gesinin nemi zerinde zel bir israr gsteriyordu. Yusuf Akura AYusturya
Macaristan mparatorluu'ndaki milliyetilerln sorunlaryla yakndan ilgileni
yordu. okuluslu Habsburg mparatorluu rneinin, Osmanl rnei ile
karlatrmada verimli bir kaynak olduu, onun dnce berraklna ulama
snda nemli bir rol oynad kesindi . Yusuf Akura, ek ve Hrvat milliyetile
rinin taleplerini Viyana ynetimine kabul ettirmek iin bavurduklan yntemler
konusunda bilgi sahibi oluyordu. 80 Avusturya rneinden neler renmemiti
ki? Siyasal kimliinin onca stn vasflarna karn, Avusturya, Fransz
Devrimi'nin serptii "milliyetilik tohumu'nu yok etmeyi nasl da baaramam
t? 1903'te "Meternich'in incelikleri, diplomatiklikleri, hatta zulmleri,
Schwartzenberg'in, hareketini Bismarck'a nmune brakacak kadar zeka ve
metaneti, Windischgraetz, Radetzki gibi generallerin iddet-i mfriteleri,
imparatorlarn kalptan kalba girmeleri, bu tohumun nev nemasma ve
nihayet Habsburglann talya ve Almanya'dan katiyen koularak kalan memle
ketlerinin de hemen mstakil iki paraya blnmesine, ve hatta istikbal iin
daha ziyade taksim etmesi ihtimallerine mani olamad" diye yazyordu .81 Bir
Osmanl'y apkasn nne koyup dnmeye zorlamak iin bundan daha gzel
bir ders olabilir miydi!

78 erafeddin Mamumi iin bkz. Ramsaur. Young Turks, s. 37; Y.A. Petrosyan, Sovyet gzyle Jn
Trkler, Ankara, 1 974, s 200; A.B. Kuran l nki lap Tarihimiz ve ittihad ve Terakki, i stanbul, 1 948, s.
92-94. Mamumi'nin Trk mill iyetilii zerindeki grlerini yazl olarak dile getirmedii
san lmaktad r.
79 Bkz. Siyasal Bilgiler Okulu'ndaki havay dile getirmek zere yazd yaz: "Tarih yazmak ve tarh
okulmak usullerine dair", Birinci Trk Tarih Kongresi, Ankara, 1 932, s. 602-605.
80 Sadri Maksud i , "Dostum Yusuf Akura", s. 348.
81 "Goluhofski nutku zerine mtalaa", ura-y mmet, s. 1 0 ( 1 902).

34
 Ulusal sorun zerinde younlaan bu dnceler, kendi btnl iinde
mtalaa edildiinde, Yusuf Akura'y giderek u dneeye yneltiyordu: Jn
Trkler'in nlerine ama olarak koyduktan milliyederin birliini salama , bir
"Osmanl milleti" yaratma fikri uydurmacadan baka bir ey deildi. Jn Trk
hareketinden kopmaya balamas da byle oldu. Bu konuda geirdii zihinsel
evrimi izlemek de mmkn. 1902-1903'te Jn Trk gazetelerine yazd
makalelerde, " Osmanl milleti"nden asla sz etmiyordu . Tersine, imparatorluk
82
topraklannda yaayan milliyederin talepleri konusunda duyarlk gsteriyordu.
Siyasal Bilgiler Okulu'na sunduu bitirme tezinde daha da ileri gitti: Osmanl
kurumlan zerine yapt incelemenin sonu blmnde , milliyetilik dnce
sinin, imparatorluk topraklannda yaayan Mslman olmayan milliyetler
arasnda, onlan tek bir millet olarak kaynatrmann ciddi olarak dnleme
yecei kadar ileri boyutlara ulam olduunu kabul ediyordu: "Fikr-i millinin
bu kadar inkiafndan ve muhtelif milliyetler arasnda ve alelhusus iki din
beyninde bu derece husumetin tahassulnden sonra, mparatorluun muhtelif
amisnn ittihad ve imtiza ettirerek onlan bir millet tekil eylemek gayr-i
mmkndr". 83

Deneme'nin son blmnde, Jn Trkler tarafndan ngrlen zmn

olanakszln vurguladktan sonra , Mslman olmayan milliyederin gerek
anlamda ulusal zerklie sahip olacaklan federatif bir devlet (Devlet-i mttehi
de) kurulmasn neriyordu . Bu yeni bir tasan deildi ; Midhat Paa da 30 yl
nce (l bir belge olarak kalan) bir federal devlet tasla hazrlamt .84 Ama
Akura'nn tasans Jn Trkler'in tezlerine btnyle muhalifti. Ahmed Rza
85
iin, tabi milliyetlere zerklik ilisan edilmesi "gerek anlamda bir ihanet" idi.
Sabahaddin'e gelince, onun ngrd ynetsel adem-i merkeziyet , milliyedere
zerklik tannmas dncesinden ok uzakt.

4- Tarz- Siyaset

1903 ylnn sonlannda, Siyasal Bilgiler Okulu'ndaki renimini tamamlayan

Yusuf Akura , Rusya'ya gitmek zere Fransa'dan aynld. Uzun yllar d
lkelerde yaamaya mahkum edilen srgndeki Jn Trkler'den farkl larak,
yalnzca renim sresince Fransa'da kalmt. Rusya' da, Simbir yaknlanndaki
Zyeba'ya, amcalanndan Yusuf Bay'n evine yerleti . Mart 1904'te burada
uzun bir makale kaleme ald. Tarz- Siyaset baln tayan ve byk yank
uyanduacak olan bu makalede "siyaset"in yani Osmanlclk'n , Panislamiz
m'in ve Pantrkizm'in Osmanl Devleti iin ne gibi sonular douracan
tartyor ve her birini tek tek deerlendiriyordu. Makaleyi Kahire'de yaynla
nan Trk gazetesine gnderdi. Makale Nisan-Mays 1904'te cz halinde
yaynland. Trk, makalenin yaynlanmasndan birka ay nce , yazar ve
gazeteci Ali Kemal'in evresinde toplanan bir grup liberal tarafndan Msr

82 Trk Y l , s. 400.
83 Trk Yl, s. 401 -403 (1 903'deki Deneme'nin sonu blmnden baz paralar).
84 XIX. yy'daki federal yap tasarlar iin bkz. R.H. Davison, "Nationalism as an Ottoman Problem and
the Ottoman Response", W .W. Haddad ve W. L. Ochesenwald, Nationalism in a Non-nati onal State,
the Dissolution of the Ottoman Empire, Colombus, 1 977, s. 49-5 1 ; ve Reform in the Ottoman
Emplre, Pri nceton , 1 962, p. 290-91 .
85 E.E. Ramsaur, The Young Turks, s. 93.

35
bakentinde yaynlanmaya balamt.86 Bu, Msr'da Trke olarak yaynlanan
ilk gazetelerden biriydi. Trk lnl bir gazete idi. Gazeteye yazlanyla
katlanlar ihtilalci olduklann inkar ediyor ve Abdlhamid ynetiminin doru
dan saldnsna uramamaya alyorlard. Avrupallar'n gzndeki Trk
imajnn kt yanlarn silmek gerektiine inanan bu liberaller "hukuku
muhafaza, ezhan tehzib, efkan tensit" tezini savunuyorlard . 87 Trkler'in, hi
hak etmedikleri halde Avrupa 'nn nefretini kazandklar dncesinden yola
kan gazetenin yaynclar, teden beri belirli bir etnik grubu deil kaba saba
kylleri tanmlamak ve aalamak iin kullanlan Trk adn zellikle
semilerdi. Buna karn , Ali Kemal tarafndan kurulan gazete, Osmanl
mparatorluu'ndaki Trk unsurunu zellikle vurgulamakla birlikte , imparator
luk dndaki Trkler'le ilgilenmiyordu . Bu snrlamadan dolay d knklna
urayan ve fkelenen88 Akura, Trk'e makaleden oluan ve yazarn ad
anlmakszn, nisan-mays tarihleri arasnda yaynlanan Tarz- Siyaset yaz
serisini yollamt.

Tarz- Siyaset ' in tezleri nelerdi? Akura ncelikle, Osmanl Devleti'ne

"kuvvet ve terakki" kazandrmak amacyla izlenen politika trlerini tarihsel bir
bak asyla zmlyordu. imparatorluk topraklarnda yaayan milliyederin
birliini ve bir "Osmanl milleti" oluturulmasn savunan Osmanlclk'n genel
olarak Tanzimat Dnemi'ne tekabl ettiini ( 1 839-1876) sylyordu . Panisla
mizm ise 70'li yllarda ortaya km ve zellikle, Osmanl Devleti'nin gcn
slam dayanmas temeline oturtmak isteyen Abdlhamid tarafndan savunul
mutu. Son olarak da ksa bir sre nce ortaya kan ve "rk zerine mstenid
bir Trk milliyet-i siyasiyesi" oluturmaya ynelen Pantrkizm'i ele alyordu.
Burada ilgin bir nokta, Tarz- Siyaset'in yaynn izleyen tartmalarn
ksmen bu konu zerinde younlam olmasyd: gerekten Osmanl siyaset
adamlar bylesi siyasal sistemler tasadamlar myd? Yoksa, Ali Kemal'in
dedii gibi, btn bunlar birer kuruntu, Yusuf Akura'nn muhayyilesinin birer
rn myd?89 Osmanl Devleti tarihine ilikin olarak da iki ayn gr
arpyordu : Yusuf Akura hararetle Osmanl devlet adanlannn zgn,
bilinl, iten, imparatorluun zlmesine ve paralanmasna "yant" olutura
cak politikalar ortaya koyduklarn savunuyordu (daha 1902'de, kendisini
ktleyenler tarafndan Avrupa'y kandrmaktan baka bir amac olmayan bir
paravana olmakla sulanan Midhat Paa'nn merutiyetiliinin itenliini
savunan da oydu) .90 Gemite bylesi sistemler ortaya konmusa, sras gelen
yeni bir sistem de (Pantrkizn) gndeme getirilebil\rdi. Buna karlk,

86 Kahire'de yay nlanan Trk iin bkz. R . M.M., XXI, Aral k 1 91 2 . Ali Kemal ( 1 867-1 922), Osmanl
siyaset adam , gazeteci ve yazar. Mlkiye renc isi iken srgne gnderildii Halep'te be yl
kald , - Avrupa'da bulundu, Jn Trkler'in aras na kart ama aslnda BAbi31i hesabna jurnalclk
yapt . Ahmed Celaleddin Paa' nn mlklerini idare etmek zere bulunduu Msr'da 1 903'ten
itibaren Trk' yaynlad. Jn Trk devriminden sonra ittihat ve Terakki Gerniyeti'ne muhalefet etti
ve Hrriyet ve ltilaf'a girdi ( 1 9 1 1 ) . Mtareke srasnda Mustafa Kemal'e kar ililaf devletlerinin
yannda yer ald ve Kasm 1 922'de vatan hainliiyle sulanarak izmit'te halk tarafndan lin edildi.
Kozmopolit ve Avrupa hayran bir yazar olarak Yusuf Akura iin mkemmel bir rakipti. Hayat iin
bkz. E.l. (2), yy (Fah ir Iz); Yahya Kemal, Siyasi ve edebi portreler, 2. bas. i stanbul, 1 976, s. 76-99.
87 Trk'n 1 'inci saysndaki (5 Kasm 1 903) bayaznn anafikiri.
88 Tarz- Siyaset, s. 3 1 .
89 Tarz- Siyaset, s. 33-34.
90 "Midhat Pacha, la constitution ottomane et I'Europe", Mechveret, 1 9021 903.

36
kozmopolitiZinden geni lde etkilenen ve tm yaam boyunca tam bir
Avrupa ile uzlama adam olarak tannan Ali Kemal iin, zgn, bilinli,
Avrupa'nn etkisinden uzak bir Osmanl "politika"s olamazd.

Bu siyasal sistemin tarihelerini amnsattktan sonra, Yusuf Akura

onlar u iki ltn nda incelemeye tabi tutuyordu: Osmanl Devleti'ne
olan yaran ve uygulanabilirlii. Bu zmleme sonucunda Osmanl Devleti iin
en yararl sistem olabilecek olan Osmanlclk'n uygulanmasnn olanaksz
olduuna hkmediyordu . Bu tr uygulama giriimlerinin tarihi de bunu aka
ortaya koyuyordu. Panislamizm ve Pantrkizm'e gelince; bunlarn her ikisi de
Osmanl Devleti'nin gelecei sz konusu olduunda belli kayplara mal olacak
politikalard. Ama, kartalmas muhtemel i ve d engeller ortadan kaldnld
nda uygulanabilir politikalard da. Akura,- makalesinin sonunda Pantrkizm
ile Panislamizm arasnda kesin bir tercih yapmyor gibi grnyordu . Ama bu
iki sistemden hangisine eilim duyduunda da hi kuku yoktu. B u , bizzat
yapt zmlemede ortaya kyordu ; Panislamizm iin en byk engel, bir
"d" engeldi: Avrupa'nn Mslman lkeler zerindeki, neredeyse mutlak
nfuzu . Pantrkizm'de ise tersine , en byk engel ierdeydi ; Trkler'de ulusal
bilin olduka yava geliiyordu. yleyse , Panislamizm iin iyice kstl olan
hareket yetenei Pantrkizm iin daha bir imkan dahilinde idi. Akura'nn akl
yrtmesinin mant bylece Pantrkizm'e ynetiyordu . Ayrca, hi kimse bu
konuda yanlgya dmedi ; Tarz- Siyaset her zaman Pantrkizm'in
manifestosu olarak kabul edilegeldi.

Tarz- Siyaset 'te iki ayr yn olduu sylenebilir; bunlardan birincisi,

J.Qn Trkler'in ulusal sorun konusundaki tezlerini kktenci bir biimde tartma
konusu yapan eletirel yndr. kincisi ise, Akura tarafmdan takdim edilen
siyasal taslaktr. U Tarz- Siyaset, Jn Trkler iin yazlm bir yergi olarak
mtalaa edilebilir. Akura burada onlarn programn "hayli mbhem"91 ve
zaman gemi bir program olarak deerlendirmekteydi. Uzun bir Jn Trk
militanl gemii olan ve Osmanllar'a seslenen bir insann kaleme ald
Tarz- Siyaset ne merutiyetin yeniden kurulmasn ne de sultann hal'ini
ngrmekteydi. Merutiyet, terim olarak bile metinde yer alnyordu . Sultan
Abdlhamid'den sz ederken de , onu bir despot ya da tirandan ok (istibdad
szc de yine metinde yer almayan terimler arasndayd) , kendisinin de
btn_y le reddetmedii Panislamist sistemin balca savunucusu olarak anmak
tayd. U Tarz- Siyaset, g ve birlik sorununun imparatorluk iin zgrlkten
daha ivedi bir sorun olduu dncesinden yola kyordu. Akura'nm Jn Trk
hrriyetiliinden tmyle kopmas da byle oldu . 92

91 Tarz- Siyaset, s. 6.
92 M.E. Eriirgil, Bir fikir adamnn roman, Ziya Gkalp, i stanbul, 1 951 , s. 71 -72'de Tarz-
Siyaset'in nasl ortaya k t n a il ikin anekdot trnde bir yk vardr Siyasal Bilgiler ok ulu
hocalarndan biri bir gn Aku ra ve Ahmed Ferid'le sohbet ederken Osmanl i mparatorluu'nun
kntden kurtulmas iin Merutiyet ve H r r i yet ' i n geri ge l mes i n i n gerekli olduuna inanmann
ne kadar bo bir dnce olduunu kantlamaya alr: - AHederseniz, bir Trk nasl olur da

hrriyet ilan ile vatsn n tehlikelerden kurtarlacan sanr. buna aklm ermed i . Benim b i l d i i me
gre Osmanl i m par atorlu u k r k milletten mrekkep si yas i bir topluluktur, yine benim bildiime
gre Hrriyet yalnz ferdierin deil, m illetierin de kendi benl i kl er ini duymalar ve siyasi kuvvet
karsnda stadikierini serbeste sylemeleri ve bu istek le r i n i elde etmek iin serbeste tedbir
dnebilmeleri demektir Byle bir hrriyet havas iinde Osmanl Imparatorluu'nun hakim milleti

37
 Akura, Siyasal Bilgiler Okulu'na sunduu yaynlanmam bitirme tezinde
bir Osmanl milleti yaratma olasl konusunda kukularn belirtiyordu.
Tarz- Siyaset'te ise tarihsel argmanlara dayanarak bunun olanakszln
kantlamaya almaktayd: Osmanlchk Mslman ve Trkler'in, imparatorluk
topraklannda yaayan Mslman olmayan milliyetlerin, Hristiyanlar'la Msl
manlar arasndaki eitlik anlayna dman olan slam dininin, Rusya'nn ve
Avrupa kamuoyunun kesin muhalefetiyle karlaacak, byk bir olaslkla da
reddedilecekti. Ve Akura bu konudaki dncelerini " artk Osmanl milleti
vcuda getirmekle uramak, beyhude bir yorgunluktur" diye zetliyordu.93
yle bir soru sorulabilir: Jn Trkler, Akura'mn "Osmanl milleti" tasansnn
nnde var olduunu syledii engellerin hi mi farknda deillerdi? Aslnda,
ilerinden bazlan bu tasarnn karlaaca devasa zorluklarn pekala farkn
dayd. rnein Mizanc Murad bunlardan biriydi. Bir baka rnek de ra-y
mmet grubu idi:94 gazete 1902'de yaynlanmaya baladnda Makedonya
bunalm da doruk noktaya trmanmt ve bu, kimi Jn Trkler'i, Avrupa'nn
da kkrtmalanyla onlarca yldan bu yana birbirleriyle atma halinde olan
milliyet ve topluluklar arasnda birlik salanmas konusunda kukuya drm
t . Aslnda, gelimeler Jn Trkler'in, tezlerinin nne dikilen engellerin
farknda olduklanm ama, bu tasarnn yerine koyacak baka bir zm de
bulamadklann ortaya koyuyordu. slamclk ya da Osmanlclk seeneklerinin
dna kamyorlard. Bunlardan birincisi, Il. Abdlhamid ve onun tutucu
politikasyla zdeletii iin , kanlmaz olarak daha batan safd braklmt.
Jn Trkler, Osmanl mparatorluu'nun sorunlarna ulusal bir zm buluna
bileceini neden grerniyorlard? Bu sorunun sorulmas, ardndan, Osmanl
mparatorluu'nda ulusal bilincin olumasnn nndeki engellerin neler olduu
sorusunu da getirir. Bu noktada Trkler'in slam ncesi gemiinin Osmanllar'
ca "unutulduu"nu, etnik lt yoksunluunu, imparatorluk iinde yalnzca
dinsel itler bulunduunu, Trk geleneklerinin slamiyet'in bnyesinde resmi
dzeyde de olsa erimeye yz tuttuunu, vb anmsayalm.95 zellikle srgnde
bulunduklan yllarda politikayla uraan Jn Trkler, XIX.yy'n son eyreinde
Trkiye'de gelien kltrel milliyetilik akmndan hi etkilenmernilerdi.96
Yzyllardr varln srdren okuluslu bir sistemin miraslanydlar ve esas
olarak siyasal iktidara gzlerini dikmilerdi. Byle olunca da, devletin yapsn
korumaya ynelik bir ideoloji gelitirmekten baka seenekleri yoktu. Snrlar,
topraklar, nfusu, toplumsal birlii, vb ile eski yapy korumaya ynelik bir
ideoloji . 97 Osmanl yneticileri iin olduu gibi onlar iin de sz konusu olan
srdrmek ve korumakt; kendilerini devleti yaatmaktan sorumlu tutuyorlard.
stelik , belli bir kamuoyunun olumasyla birlikte, Tanzimat'tan bu yana,
snriann korunmas fikrine sk skaya bal bir Osmanl yurtseverlii anlay
gelimiti. Namk Kemal'in,-Krm Sava srasnda kuatma altna giren, Tuna

olan Trkler'in nasl bir politika takip etmeleri lazm geleceini dndnz m? ( . . . ).
Franszn bu szleri bizim gzmz atr . Hani u tarz- siyasete dair neredilen bir mnakaa
var ya, hep bu telkinin neticesidir".
93 O Tarz- S iyaset s. 23.
,

94 Bkz. . Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, s. 1 98.

95 B.Lewls, Emergence, s. 327-340.
96 D. Kushner, Turkish Nationalism, s. 97'de, tersine, Jn Trkler'in Trklk'ten gl bir biimde
etkilendiklerini ileri srer.
97 . Mardin, age, s. 205, 228, 229.

38
kvsndaki bir Trk kalesinden esinlenerek-anlaml bir biimde "Vatan yahut
Sistre" adn verdii nl oyun bu ba iyi aklyordu .98 Akura'nn makalesini
eletiren Ahmed Ferid'e gre , snriann savunulmasyla Osmanl milleti
kavram arasnda ok sk bir ba vard.99 Bu adan baklnca, Akura'nn
savunduu Trk milliyetilii fikri, Osmanl mparatorluu'nun Trk nfusun
iyice aznlkta olduu topraklardan ekilmesine yol aaca iin, imparatorluun
paralanmasn nlerneyi amalamak bir yana, bu sorunu daha da arlatryor
du. Jn Trkler Trk milliyetiliini bir tek amala benimseyebilirlerdi; bask ,
assimilasyon, vb yoluyla Trk unsurunun teki topluluklar zerinde hakimiyet
kurmasn salamak iin. Bu, Ahmed Rza'da aka grlyordu; Jn
Trkler'in 1908'de iktidan ele geirdikten sonra izleyecekleri politikann
temelinde de bu vard.

Akura'nm Tan- Siyaset'te Jn Trkler'in, yani devletin bak asn

onaylarln belrtmek yerinde bir davran olur. Makalenin tm Osmanl
mparatorluu'nun k ve paralanmasn nleyecek arelerio neler olduu
konusuna hasredilmiti. Akura "hangi cemiyetin menfaatine almalyz?( . . )
Ben Osmanl ve Mslman bir Trk'm; binaenaleyh Devlet-i Osmaniye,
slamiyet ve btn Trkler menfaatna hizmet etmek istiyorum( . . . )Bunun
iindir ki her cemiyete mensub bir ahs , Devlet-i Osmaniye menfaatna
almaldr" diye yazyordu.100 Ama devleti koruma bak asyla hareket etse
bile, devletin yapsnda ve toprak bileiminde nemli deiiklikler olmas
olasl onu korkutmuyor ve "Osmanl Devleti'nin hakiki kuvveti ekl-i hazr-
corafisini muhafaza etmek midir. " sorusunu sormak cesaretini kendisinde
101 Tarz- Siyaset'
buluyordu. Aslnda, le nerdii kkl bir deiimdi: yeni
bir dayanma ilkesi , yeni bir toprak dengesi ve gelecee ihkin yeni perspektif
ler.

Akura'nn nerdii zm, kendi ifadesiyle, "rk temeline dayal siyasal

bir Trk milliyeti"ne tekabl ediyordu. Bu rk kavram onun kafasnda ne ifade
ediyordu? Tarz- Siyaset' te en sk kulland rk szc Arapa kkenli bir
szcktr ve ilk anlam kkendir. Daha sonra kamn safln da ifade etmek
zere soy, sop anlamna da kullanlr olmutur _1 2 Daha az sk olmakla birlikte
cins, kavim, neseb gibi terimleri de kullanyordu. Osmanllar'n, hereyden nce
dinsel farkllklann sz konusu olduu bir sosyo-politik sistemde Trk unsurunu
Arap unsurundan ayrmak iin kullandklan terimler bu terimler, zellkle de
cins ve ka"im szckleriydi. nl milliyeti air Mehmed Emin, Trke
rler'inde (1897), Yunanllar' yenen Trk "rk"nn yceliini anlatrken cins
szcn kullanyordu. Irk szcnn Akura'nn kendisine yklemek
istedii anlamda kullanlmas, grece yeni bir gelime gibi grnmektedir.
Aslnda, Akura bu yeni terinle yeni bir gerei ifade etmek istiyordu. Trk

98 Bkz. A.H. Tan p nar . XIX. Asrda Trk Edebiyat, Istanbul, 3. bas. 1 967, s. 339, 362-65.
99 Ahmed Feri d , "Bir Mektup", Tarz- Siyaset, s. 63/ 1 1 1 .
1 00 Tarz- S i yaset , s. 1 5 1 6.
1 0 1 Tarz- Siyaset, s. 1 6.
1 02 Irk szcnn anlamna i l i k i n olarak bkz. K.H.Karpar, Turkey's Politics, a Transition to a Multy
Party System, Princeton , 1 958, s. 262-270 ve zell i kle s. 268, 51 ve 52. notlar; E.l. (2), yy, rk (J.
Chelhod); ayrca B. Lewis'in Race and Color in Islam, New York, 1 971 , adl gene! almas.

39
unsurunu ayrt etmek iin geleneksel olarak kullanlan terimler, Trkler'i slami
mmet btnnn paras olarak tanmlayan cins, kavim gibi szcklerdi.
Akura rk szcyle, slam'n yardm olmakszn kendi kendisini tanmlayan
etnik bir Trk btnn ifade etmeye alyordu.

Irk szc, rk ve rkdk gibi trevleriyle birlikte, bugnk Trke'de

"kaltrnsal olarak ortak fiziksel ve fizyolojik zelliklere sahip insan topluluu
"nu ifade etmek iin kullanlmaktadr. Buradaki sorun, Akura'nn rk
szcn kan saflna dayal bir benzersizlii ifade etmek iin kullanp
kullanmaddr. ncelikle unu belirtmek gerekir ki, Akura, Tarz-
Siyaset' te, Panislamizm uruna kolayca feda edecei Mslman olmayan
103
Sibirya Yakutlan'ndan ya da uvalar'dan pek az yerde sz ediyordu.
Dinlerin bundan byle rklarn hizmetine, dolaysyla slamiyet'in de "Trk
Irk"nn hizmetine girmesi gerektii tezini ileri srerken, rnek olarak Rusya'da
Ortodoksluu, Almanya'da Protestanh, ngiltere'de Anglikanl
gsteriyordu! 104 Ayrca, rk kavramn Trk milliyetinin tek ve biricik temeli
olarak gstermek eiliminde de deildi. Akura Tarz- Siyaset' te "dilleri,
rki an, adetleri ve hatta ekseriyetinin dinleri bile bir olan ( .. . ) Trkler'in.."
birliinden sz ediyordu. 105 1914'te milliyet, bir rk, bir lisan ve bir ananedir"
tanmn yapacakt. 106 Kulland rk kavram "ortak 'fiziksel ve fizyolojik
zelliklere sahip insan topluluu"ndan ok, modern antropologlann "byk
lde ortak bir kltrel mirasa sahip olmakla birlikte, mutlaka ayn siyasal
yetke altnda birlemesi gerekmeyen halk ya da insan topluluu" olarak
tanmladklan budun kavramna tekabl ediyordu. 107
Tarz- Siyaset ' te karlatmz milliyet tanm Alman ya da Slavlar'n
bu konudaki anlaylauna yaknlk gstermektedir. Bu adan bakldnda
metin, Osmanl Devleti'nde Tanzimat Dnemi'nde benimsenen ve "Osmanl
milleti" biiminde tezahr eden Fransz ulus anlayndan ("millet-i iradi")
Alman ya da Slav ulus anlayna ("millet-i vaki"') geii ifade ediyordu. Akura
o dnemde Alman milliyetilik anlaylarndan etkitenmi miydi? Bunu dorula
mamz salayacak herhangi bir belge yoktur. Bununla birlikte bu konuya iki
noktada dikkat ekmek gerekir; Trkiye'deki milliyet eilimlerin gelimesi ile
Alman etkisi arasnda bizzat kendisi ba kuruyordu: stanbul'daki bir grup
1 08
Trk, Almanlar'n tarih ve dilbilim aratrmalanyla yakndan ilgileniyordu.
te yandan, daha o dnemde, Franszlar'n kltrel ve siyasal konulardaki
anlayiarna belli bir gvensizlik duyuyordu . "Hafif ve declamatoire" olmakla
sulad Fransz kltrne kar daha salam ve Trkler iin daha yararl
bulduu Alman kltrn yelemeye balamt. Daha sonra, milliyetilik

1 03 Tarz- Siyaset, s. 1 6.
1 04 Tarz- Siyaset, s. 30 ve n. 1 7.
1 05 Tarz- Siyaset, s. 28.
1 06 " 1 329 senesinde Trk dnyas. T.Y., Vl/3, s. 2098 ( 1 91 4).
1 07 J . Maquet, "budun" maddes i , Dictionnaire des civilisations africaines, yay: G.Balandier ve
J. Maquet, Paris, 1 968. "Trk Budunu kavram nn ve rk iin budun szcnn kullanlmasnn
Trkiye'de Tatarlar aracl yla gndeme geldii san lmaktadr. Onlarda, rk (oulu uruk) rk ve
halk, airet, etn ik grup anlamna gelen eski bir Trk szc olan uruk (Tatarca rug) iie
gelmitir. Tatareada rug szc ile bu dile Rusa'dan g i ren rasa szc arasnda belli bir
anlam farkll vard r (bu bilgiyi M . L. Bazin'e borluyum).
1 08 Tarz- Siyaset, s. 1 1 /98.

40
teorileri ve historiografik akm konusunda daha derin bilgi sahibi olmak iin
Almanca da renecekti .

Yusuf Akura Tarz- Siyaset'te etnik rk kavramna karlk olarak

"siyasal milliyet"i kullanyordu. Ama bu deyimden ne anlad ok ak deildi.
Daha sonraki yazlannda rk kavramnn siyasal karl olarak Trklk
szcn kullandm grrz. Bu terim de hem kltrel (Trk olma olgusu) ,
hem de corafi-politik (Trk alemi) anlam olan kapal bir szcktr. Hereye
karn, Trklk tanmlanabilen, llebilen, harita zerine tanabilen grece
nesnel bir kavramd. Olgusal nitelikte bir szck olan Trklk ile tasar
niteliindeki Trklk (Trk milliyetilii, Pantrkizm) birbirlerine uygun
dmekteydi 09 Bir btn olarak ele alndnda, Akura ya da Ahmed Aaolu
gibi Trk milliyetileri Trklk kavramndan ne anladklarn kesin olarak
tanmlamakta hibir zorluk ekmiyorlard . Kesinlikle Trk milliyetiliinin
teorisyeni deildiler. Onlan ilgilendiren , sorunun siyasal yn idi: yani
Trklk'ten daha ok Trklk. "Trklk" kavram her duruma uyarlanabile
cek kadar geni ve belirsiz bir kavramd ; trde bir yap oluturmaktan uzak bir
halklar btn iin savunmac bir dayanma ilkesi olabildii gibi, emperyalizm
iin bir destek de oluturabilirdi . Akura 1912'de yaynlanan ve "Trklk" 11 0
baln tayan bir makalesinde yeryznde eitli blgelere dalm olarak,
toplam 45-50 milyon kadar Trk yaad tahminini yapyordu. Bu say, baz
miliyeti yazariann abartl ifadeleriyle ("Trklk'n 70-80 milyon Trk'ten
olutuunu syleyen Ahmed Aaolu gibi) karlatrldnda, dnemin bilim
sel tahminlerine (bu tahminlerdeki toplam Trk nfus says 30-35 milyondu)
ok daha yaknd. Ayn makale kabaca Trklk'n corafi yapsn da ortaya
koyuyordu : Orta Avrupa dzlklerinden , gneydeki yarmadalan (Arabistan ,
Hindistan ve Hindiini) darda brakarak Dou Asya'nn en uzak noktalarna
kadar uzanan devasa bir btn .

Aslnda, Pantrkizm Osmanl Devleti'ne yalnzca yeni bir etnik dayanma

ruhu deil, ayn zamanda yeni bir jeopolitik konum da kazandracakt. Tarz-
Siyaset'e baklrsa. nfusa en kalabalk grubun Rusya Trkleri olduu grlr.
Onlara balanmalar halinde Osmanl Trkleri kk bir aznlk durumuna
decek; Trklk'n arlk merkezi Kuzey ve Dou'ya kayacakt . Pantrkizm ,
zellikle Akdeniz'de merkezileen ve Gney ve Ortadou'ya ynelen bir
imparatorlua, Trkler'in tarih ve kltrne daha uygun den Asya'ya zg
perspektifler getirecekti. Tarz- Siyaset, Japonya ile Rusya arasnda
atmalann patlak vermesinden bir ka hafta sonra kaleme alnmt; Japonlar'
n Port-Arthur'daki Rus filosuna saldn tarihi 8 ubat, Akura'nn makalesinin
tarihi ise 28 Mart't. Akura'nn metninde, Japonlar'n Rus-Japon savanda
kazandklar ilk baanlara belli bir ima vard; Pantrkizm 'in Trklk iin neler
getireceinden sz ederken dnemin gelimelerini de birlikte deerlendiriyor ve
"Son vakalann fikre getirdii , uzaka bir istikbalde meyd:ma gelecek beyazlar
ve sanlar alemi arasnda bir Trklk cihan husule gelecek ve bu orta dnyada
Osmanl Devleti, imdi Japonya'nn sanlar aleminde yapmak istedii vazifeyi

109 Bkz. G . Mende. Die Nationale Kampi der Russland Trken, Berl i n , 1 936, s 82, n. 2.
1 1 0 "Trklk", Salname-i Servet-i Fnn, 1 328/1 9 1 2 , s. 1 87-1 96. Bu makaleden alntlar iin bkz.
10 no'lu metin

41
 111
zerine alacak" diye yazyordu. Gerekten de, Japonya 1894-95'te in'e kaf
kazand zaferden beri, Asya'da yaylmay srdrmt : Kore , Formoza,
Pescadares Adalan. imdi de Avrupal byk bir gce saldnyordu. Akura,
Tarz- Siyaset'te Japonya'y Osmanl Devleti'ne rnek olarak gsteriyordu:
Japonya'nn sanlar aleminde stlenmeye alt rol ne ise, Osmanl Devleti de
Trk aleminde ayn rol stlenmeliydi. Japonya rnei , Akura'nn, tarihin
"rk"lann, byk etnik topluluklarn lehine ilededii yolundaki tezini destekle
yen bir gelime idi. Bu jeopolitik zmleme olduka cretkar bir bak asyla
tamamlanyordu: Beyaz Avrupa ile san Asya arasmda bir tampon, bir "nc
dnya" rol stlenen ve Osmanl Devleti'nin ynettii Trklk.

Btn bunlar, hi kukusuz uzun bir vadede gerkleecek de olsa, bizi

Akura'nn tezinin bir ynn daha grmeye zorluyor: Pantrkizm Osmanlla
r'a yeni bir gelecek perspektifi sunuyordu. Ahmed Ferid Pantkizm politikas
tartmaianna katlrken ileri srd grte yanlmyordu 1 sz konusu
politikadan en ok gelecee dnk olan Pantrkizm'di. Gsz Osmanhclk ve
hatlan belirgin olmayan Panislamizm'le yanyana konulduunda, Pantrkizm
gelimeye aday bir akm olarak grnyordu. Akura'ya gre , bu gelime, iki
nemli engelin nasl ataeana balyd. Bunlardan ilki Rus engeliydi. Oysa
Akura bu makaleyi kaleme ald srada Rusya kendisi iin yenilgiyle
sonulanacak bir savaa girmiti ve derin bir ihtilalci sarsntnn, 1905 devriminin
arifesindeydi. arln politikasnn ne byk zaaflar iinde olduu ayan beyan
ortadayd. Daha sonra da greceimiz gibi, Tarz- Siyaset Osmanl'nn o
gnk durum iin ne kadar ileri bir metinse, Rusya Trkleri iin de ayn lde
gnceldi. kinci engel ise bizzat Trkler'in iinde bulunduu durumdan
kaynaklanyor, ulusal bilincin olduka yava bir biimde gelimesine balanyor
du. Bylece, Pantrkizm Trk entellij ansiyasnn nne geni bir aratrma ve
etkinlik alan ayordu.
Tarz- Siyaset in ' ele ald sorunlardan biri, Trk milliyetilii ile
slamiyet arasndaki iliki idi. slamiyet, btn herkesin bnyesinde eit olduu
113
bir mmet idealiyle, milliyetiliin her trl biimine kar kyordu.
slamiyet, tarihi boyunca airet, rk ve milliyet temelindeki ayrlklar, evrensel
bir ideali gerekletirmek iin, kardelik ruhu ve mmet uuru adna krmaya ve
yok etmeye almt. Ama bunu her zaman tam anlamyla gerekletirememi
ti. Nitekim Trkler, ranhlar kendi "milli" dillerini korumay baarabilmilerdi.
Yine , Trkler, slamiyet ncesi trelerini yer yer srdryorlard . Bununla
birlikte, her Mslman'n eitiminde mmet idealinin nemli bir yeri vard ve
Trk milliyetileri bunu grmezden gelemezlerdi. Somut olarak ele alndnda,
sorun, Osmanl Devleti'nde ulemann kiiliinde ifadesini bulan tutucu slamc
evrelerle milliyeti hareketin temsilcileri arasndaki bir atma ehresine
brnd.
Trk milliyetilerinin byk bir blmnn tutumu , Kuran'a ve hadisiere
atfta bulunarak, milliyetiliin slamiyet'te yeri olduunu kantlamaya al
makt. Nitekim Ziya Gkalp de byle yapacak ve baz Kuran ayetlerine

1 1 1 O Tarz- Siyaset, s. 29.

1 1 2 Ahmed Ferid, "Bir Mektup", Tarz- Siyaset, s. 64/1 1 0-1 1 1 .
1 1 3 Bu konuyla ilgili olarak L. Gardet, La Cite musulmane, vie sociale et politique, 3 bas. . Paris. 1 968.
s 208-21 8.

42
dayanarak, slamiyet'in milliyetilie kar olmadn gstemek isteyecekti . 1 1 4
Trk Vurdu'ndaki bir dizi makalesiyle Ahmed Aaolu da bu yolu seecekti;
ona gre slamiyet, bn Haldun'un ortaya att bir kavram olan asabiyye'yi yani
"topluluk ruhu"nu mahkum etmiti, ama o bu kavram milliyetilik anlamnda
deil airetilik anlamnda kullanyordu . s Yusuf Akura ise, Tarz-
Siyaset'te ulemay kendi egemenlik alannda sorgulamaktan bir an bile tereddt
etmiyordu. Ona gre slamiyet milliyetilii kabullenmek zorunda idi, nk bu
tarihin bir gerekliliiydi . Dinler de tarihin yasalanna boyun emek zorunda
idiler; onlar da deiime urarlard. Akura bu deiimi gstermek iin zellikle
Hristiyanlk'a atfta bulunuyordu; bu din eski btnln ve tad siyasal
nemi yitirmiti; ada gelimelere yn verme iddiasndan vazgemi ve
sonunda milliyetilii kabullenmek zorunda kalmt. slamiyet de ayn eyi
yapmak zorundayd. slamiyet'i tarihe tabi klma tuumu zaten yeterince
cretkard . Ama Akura daha da ileri gidiyordu ; slamiyet Trk milliyetiliini
kabullenmekle kalmamah, onun hizmetine girmeliydi. 1 16 Burada u noktaya
dikkat ekmek yerinde olur; bu yaklam, Trk milliyetilerinin daha sonra
yeniden ele alacaklan milliyetiliin slamiyet'e yeni bir canllk kazandrmas
ncesinin esin kayna oldu . Mslman lkelerde milliyetiliin elimesi
Islamiyet'i zayftatnaktan ok, onun glenmesine hizmet edecekti ; U Tarz-
Siyaset'in yaynlanmasndan on yl sonra Trk milliyeti evrelerinde yaygn
olan tez buydu. kinci bir nokta da udur: Akura'nn dncesi slamiyet'in
btn gcn , birlik ve dayammadan doan gcn milliyetiliin hizmetine
vermekti. Tarz- Siyaset'te Panislamizm politikasn incelerken slamiyet'teki
bu gc de zmlemiti. Panislamizm, slamiyet'in gcne dayanan bir
dnce aknn olarak, her siyasetten Osmanl Devleti'ne en yararl olanyd
ama, burada bir d engel sz konusuydu; Avrupal glerin Mslman
dnyann te ikisi zerindeki hakimiyeti. Akura, yleyse slamiyet'te var olan
bu gten Pantrkizm yararlanmal, diye dnyordu. slamiyet ve Trk
milliyetiliinin uzlatnlmas ; ite dorudan Tatar modernletirme hareketinin
etkilerini tayan bir dnce.
Grld gibi , Akura'nn tezi slamiyet'le Trkler arasndaki ilikiyi
tersine evirmeyi amalyordu . Trkler slamiyet'te tarih sahnesine Badat
Halife'sinin Kapkulu askerleri olarak kmlard. Ve bu sadk hizmetkarlk
roln Osmanl dneminde de srdrmlerdi. Trk milliyetiliinin ortaya
k ile birlikte, Trkler'in davasna hizmet etme sras artk slamiyet'te idi!
imdi, yapmamz gereken Tarz- Siyaset'in kkenini ve yaratt
sonulan deerlendirmektir. Pantrkizm XX.yy'n ilk yllan iin yeni bir
dnceydi. Pantrkis eilimler ilk kez, Rusya'daki Mslman-Trk topluluk
lar zerinde egemenlik kurmak iin aba harcayan Tatar burjuvazinin saflannda
ortaya kt. Yzyln ilk yanlannda Pantrkizm stanbul'da, Mekteb-i Tbbiye
1 17
rencileri arasnda da etkili olmaya balad. Ama Pantrkizm'in sistematik

1 1 4 Ziya Gkalp'le ilgili olarak bkz. U. Heyd, Foundations of Turkish Nationalism. The Life and
Teachings of Zi ya Gkalp, Londra, 1 950. me(lin milliyetiler Kuran'n u ayetini dayanak
yapmaya alyorlard : "Biz sizi, birbirinizi iyi tanyabilesiniz diye ailelere ve kavimlere ayrdk."
(Kuran, XLIX, 1 3).
1 1 5 Ahmed A(lao(llu. istam'da dava-y milliyet" T.Y., Vl/10- 1 1 (1914).
1 1 6 Tarz- S i yaset s. 30, Bkz. Ekler. 1 no'lu metin
,

1 1 7 ilk Trk yazarlardaki Pantrkizm etkisine ilikin olarak bkz. D . Kushner, age, s. 48. Ayn akmn
Askeri Tbbiye Mektebi (lrencileri zerindeki etkisine ilikin olara. ise bkz. I.H.Sevk, Edebi
Yeniliimiz, istanbul, 1 937. s. 432.

43
bir biimde ilk kez ortaya konmas, Akura'mn makalesi ile oldu. Tezin
zgnl, Pantrkizm tasansnn merkezine Osmanl Devleti'ni oturtmasndan
geliyordu. Tez, bylece, Rusya Trkleri'nin birlik salama istei ile Osmanl
lar'm devleti koruma abalann bir senteze ulatnyordu. Baka bir ifadeyle,
Tatar burjuvazisinin Pantrkis eilimleri ile Jn Trk ideolojisinin mihenk ta
olan devleti koruma kaygsn badatrmaya alyordu .
Tarz-1 Siyaset ilk anlarda snrl bir ilgi uyandrm gibi grnd. Yusuf
Akura'nn makalesinin yaratt tartma, Akura'nn dncelerinin topik
olduu yargsna varan Kahire'deki kk Jn Trk evresiyle snrl kald.
Bror biiminde yaynlanan daha sonraki basklan ise makalenin geni bir
yaygnla ulamasn salad. 1907'de Kahire'de yaplan ilk basks Rusya
Mslmanlan tarafndan hararetle benimsendi; Orenburg'da yaynlanan ura'
da makaleyi deerlendiren bir gazeteci, daha o dnemde , Tarz-1 Siyaset'in 80
cilt deerinde bir yapt olduunu sylyordu! 1 1 kinci bir bask 1911 'de,
Trablusgarp sava dneminde, Balkan Savalan'nn patlak vermesinden ksa
bir sre nce stanbul'da yapld. Trk milliyetiliinin mcahitleri iin temel bir
siyasal metin haline gelmesi de bu srada oldu.

*
Tarz-1 Siyaset'le Pantrkizm'in teorik olarak ortaya konmasndan sonra,
Yusuf Akura iin sorun, Trk milliyetilii tasansn Osmanl Devleti'nin
okuluslu gerei ile uzlatrmakt. Aslnda Tarzl Siyaset'te bundan sz
etmiti: Akura Pantrkizm politikasnn Osmanl mparatorluu'nda uygulan
masnn bir dizi toprak ve nfus kaybna yol aacan grebiliyordu. Ama bu
kayplann, imparatorluk topraklannda yaayan baka baz unsurlann (hi
kukusuz bununla Krtler'i, Lazlar', erkesler'i, vb kastediyordu) Trkletiril
mesiyle telafi edileceini dnyordu . 1 1 9 Bu noktadaki dncesi nasl
deerlendirilmelidir? Akura, Trkiye'de kaldg 1908-1914 yllan arasnda,
imparatorluk topraklannda yaayan milliyetlerin savunuculuunu stlendi. O ,
Osmanl Devleti'nin bir i sorunu olarak kald srece, Ermeni v e Araplar'n
taleplerinin karlanmas gerektii grndeydi. 1914'te " . . Bir milliyet tekil
edebilen akvamn vahdet-i Osmaniyeye mugayir olmamak artiyle tekaml-i
tabiyelerine mani olmaya kalkmamak, Trk milliyetperverlerinin esas fikirle
rindendir" diye yazyordu . 1 0 Paris Arap Kongresi (1913) srasnda, Suriye ve
Lbnanl delegeler Jn Trkler'in dil ve eitim konusunda merkeziyeti ve
milliyeti bir politika uygulandndan yaknrken, Akura Araplar'n bu
121
konudaki taleplerinin yannda yer ald . Bu, milliyetilik dncesiyle birlikte
edindii genel kavraya uygun bir tutumdu ; Abdullah Cevdet onun bu
konudaki grlerini deerlendirirken ,Akura'nn (milletperver)olmaktan ok
(milelperver - btn milletierin haklann savunan) bir insan olduunu
sylyordu . 1 ..:- Bu, ayn zamanda, slamiyet'in ancak Mslman halklar

118 ura (Orenbourg), 1 909, say 1 1 .

119 Tarz- Siyaset, s. 28. Bkz. 1 no'lu belge.
1 20 "1 329 Trk dnyas " , T.Y. Vl/5, s. 2 1 68 ( 1 9 1 4) .
1 21 1 9 1 3 Arap Kongresi i l e ilgili olarak bkz. D. Thomas, 'The First Arab Congress and the Committes of
Union and Progress, 1 9 1 3- 1 9 1 4 D.P. l ittle, Essays on lslamic Civilization Presented to Niyazi
,

Berkes, Leyde, 1 976, s. 31 7-328.

1 22 Abdullah Cevdet, lctihad, say 1 07, Haziran 1 9 1 4, s. 1 25-1 26.

44
(Trkler, Araplar, ranllar) arasnda milliyetilik dncesinin gelimesiyle
yeni bir canllk kazanaca dncesine de uygun bir tutumdu. Daha az szn
ettii baka baz unsurlarn Trkletirilmesi konusuna gelince, Yusuf Akura'
nn daha sonraki yazlannda bu konuya hi deinilmiyordu. Tersine, 1911'deki
bir makalesinde, Trkler iin assimilasyon dneminin artk kapandn ve
baka unsurlan Trkletirmeye almann boa bir aba olduunu kantlamaya
11
alyordu .
19 10'lu yllarda ortaya att ikinci bir konu, Pantrkizm ile Panturanizm
arasndaki ilikinin ne olduu idi. Akura, Trk topluluklannn etnik birliini
tanmlamak iin ''turani" terlinini kullanmay uygun grmt. Bununla
birlikte , "turanclk" ya da "panturanizm"i yani Trk halklaryla Pin-Macar
halklannn birliini amalayan hareketi benimsiyor muydu? Farsa kkenli bir
szck olan Turan terimi, nceleri, belirsiz bir biimde de olsa, ran'n kuzey ve
dousundaki blgeleri tanmlamak iin kullanlyordu . Sonralar, Orta Asya'da
olduu varsaylan ve "Turan rk"ndan halklarn yaad bir "anayurt"u
tanmlamak iin kullanlr oldu. Anlan bu "Turan rk" Ural-Altay ve
Pin-Macar halklannn bir kanmyd . 124 Turanclk, bu halkiann birliini
savunan ideolojik ve siyasal bir terim olarak; ve Macar siyasal kimliini tehdit
eden Pancermenizm ve Panislavizm'e tepki anlamnda, Macaristan'da dodu .
Daha sonra mer Seyfeddin , Tekin Alp ve Ziya Gkalp gibi Trk milliyetileri
nin araclyla yayld . Turan , onlar iin Trk ve Turan halklannn birliini
gerekletirecek olan gelecein devletini ifade ediyordu. Nitekim, Tekin Alp
Trkler'in corafi yaylmasna tekabl eden Kk Turan ve Trkler'in
kardeleri Fin ve Macarlar'la birliini gerekletirecek olan Byk Turan
aynn yapyordu. Trk milliyetilerinin toprak lks olarak Turan, cokulu
bir ierik kazanmt. Ziya Gkalp'te ise, Trkler'in anayurdunu simgeleyen bir
"Kzl Elma" mitine dnmt. Gkdp , bu ad verdii bir iir derlemesinde
yle yazyordu : "Vatan ne Trkiye'dir Trklere , ne Trkistan 1 Vatan byk
ve mebbed bir lkedir: Turan " . Trk milliyetiliinin romantik yn bu Turan
temasnda billurlayordu . Zaman zaman dnldnn tersine, bu, Rusya'
dan gen Trkler'e zg bir yaklam deildi. Tersine, Trk milliyetiliinin
romantik yn ve bununla ilgili rasyonel olmayan , mistik geler daha ok
Osmanl kkenli Trkler tarafndan gndeme getirildi . Ahmed Aaolu ve
Yusuf Akura gibi Rusya'dan gen Trkler'de egemen olan, Trkler'in birlii
konusunda aklc bir yaklamd; onlar Turanclk'a hi ynelmediler. Nitekim,
Yusuf Akura ne zaman bu konudan sz edecek olsa . Macar ve Trkler'in ortak
Panislavizm tehlikesi karsnda ittifak yapmas noktasn ne karmaya zel bir
nem veriyordu. Bunun iki halk birbirine yaklatrmada, aralarndaki etnik
kardelikten ok daha etkili ve gerekli olduu , onun iin ok akt. 1 25

1 23 "lttihad-i anasr meselesi", S.M. V/1 2 1 , s. 280-83 (Ocak 1 91 1 ). Bkz. Ekler, 8 no'lu metin.
1 24 Bkz. E.l ( 1 ) yy, Turan (V. Minorsky).
1 25 Akura konuyla i lgili grlerini Macarca yazlm bir makalede daha da netletirdi: "Magyorok es
Trkk szerepe a Turansagban" (Trk ve Macarlar'n Turanclk'taki rol) , A.Cel (Budapete),
1 9 1 4 , s. 81 -84.

45
kinci Blm

PANTRKiZM N MCADELE (1905-1914)

1905'ten 1914'e uzanan dnem Yusuf Akura'nn yaamnn en parlak 10 yl

oldu. Trk milliyetiliinin teorik temellerini Tarz' S iyaset ' le ortaya
koymutu. I. Dnya Sava'ndan nceki byk olay, daha nce ortaya att
fikirlerio hayata geirilmesi iin bulunmaz birer frsat oldu. Bunlardan biri,
Rusya'da yaayan btn halklar gibi Trk ve Mslman topluluklann da
iddetle sarsan 1905 Rus Devrimi'ydi. kincisi ise, zlemlerini yeterince
karlarnamakla birlikte, ona Trkiye'de grece daha zgr bir iklimde alma
olana veren, 1908 Jn Trk Devrimi'ydi. Akura'y Rusya'da Rusya Msl
manlan tarafndan balatlan siyasal mcadelenin banda gryoruz. Trkiye'
de ise salt siyasal eylemi bir yana brakarak kltrel alanda younlamt. Bu
mcadelenin en gzalc eylemi Trk Vurdu dergisinin kurulmas ve yaatlma
syd (191 1 ) . Bylece iki farkl lke ve ortamda iki farkl alanda mcadele
yrutyordu. Ama bunlann her ikisi de eninde sonunda ayn mcadeleydi;
Trklk'n savunulmas ve canlandnlmas. Kendisi de bu mcadelenin balca
nderlerinden biriydi.

1. Akura Rusya'daki Milli Hareketin Banda (1905-1908)

Yusuf Akura'nn Fransa'daki renimini tamamlayarak Rusya'ya yerle

mesi, Rus tarihinin hemen hemen en alkantl dnemine denk dt:
Uzak-Dou'da Japonya karsnda uranlan bozgun (1904-1905) , 1905 ylnn
ihtilalci alkantlan (gsteriler, isyanlar, grevler vb. ) ve sonu olarak arlk
rejiminin meruti bir karakter kazanmas. Btn bu gelimeler imparatorluk
topraklannda yaayan eitli milliyedere rgtlenme ve seslerini duyurma
olana salad. 1905'ten, zellikle de ar'n bir Duma toplaoacana dair sz
verdii Ekim bildirisinden sonra Rusya Mslmanlan bu ulusal hareket iinde
birletiler. Sansrden kurtulan basn ve yayn hayat hzl bir srama yapt.
Daha 1905 yaznda, merkezi bir rgtn ekirdei olan Rusya Mslmanlar'nn
ittifak (ksa adyla ttifak) kuruldu. Rusya Mslmanlan'nn btnnn
katld bu hareketin en etkin kesimi burjuvazi, zellikle de Tatar burjuvazisiy
di. Bu kesim, Panislamst ve Pantrkist eilimleriyle, harekete ilerlemeci ama
ayn zamanda lml bir karakter kazandnyordu . Balica talepleri Mslmanlar
ve Ruslar arasnda hak eitlii salanmas, kii hak ve zgrlklerine sayg

46
gsterilmesi, toplumun modernletirilmesi ve slamiyet'in modern yaama uyum
salamasyd. 1

Bu ulusal ve siyasal uyan yllannda Yusuf Akura birinci planda rol

oynayacakt. 10 yl akn bir sredir Rusya'ya ilk kez geliyordu ama, Tatar
evreleriyle , zellikle de Gasprioski ile olduka sk bir iliki srdrmt2 Aile
Rusya'da, Simbir blgesinde kalmt ve dnnde, babasndan kalan miras
sayesinde her trl maddi kaygdan uzak, fikirlerini Tatar toplumu erevesinde
en iyi koullarda yayma olana bulacakt.

Yusuf Akura o srada daha 28 yandayd. Ama, salam bir kltre ve

geni bir deneyime sahipti. Paris'te tant Kazanl Tatar hemehrisi Sadri
Maksudi onun ilgin bir tanmn yapyordu: "Bu devirdeki Yusuf Akura'y ben
tam manasiyle olgun, ciddi dnen, kltrl, muvazeneli, sevgi ve hrmete
layk bir Trk mnevveri olarak tandm" .3 Gerekten de onu en iyi zetleyen
tanm , "mnevver" szc idi. "Entellijansiya"nn daha XIX.yy'da ortaya
kt bir lkeden geliyor olmas bir rastlant myd? evket Sreyya Aydemir,
daha sonra, fikir tartmalanndan ald byk zevkten yola karak, onun Rus
aydnlarn anmsattn syleyecekti.4 Yaplmas gereken ilgin bir saptama da,
Yusuf Akura'nn Dreyfus olaynn hemen ertesinde, Fransz toplumunun
"entellektel"lerinden artk aka sz edilmeye baland bir dnemde
Fransa'da bulunmu olmasyd. Trkiye'de ise Birinci Dnya Sava ncesinde
"mnevverler" olarak adlandrlan yeni bir snfn temsilcisiydi.

Rus entellij ansiyasnn temsilcilerinden biri olan Pisarev, entellektelleri

"eletirel bir tarzda dnen insanlar" olarak tanmhyordu. Bu "eletirel
dnce" Yusuf Akura'da geni bir kltre dayanyordu; Paris'teki rencilii
srasnda eitli alanlarda salam bilgiler edinmiti: sosyoloji, felsefe , siyaset
bilim ve tab, taril.- zel olarak tarih renimine ynelmeden nce,
iinde yaad zaman anlamann bir yntemi olarak, bir tr ansiklopedicilie
belirgin bir ilgi duymutu . Edindii tarih kltr olgular, gelimeleri belli bir
evrim perspektifi iinde deerlendirmesini, asl olan ayrntdan ayrd etmesini,
derin konulara nfuz etmesini salyordu. Tarihe, her trl yetkeyi kendisine
tabi klan bir anlam yklernesi balamnda, gerekten tam bir aydnd: nitekim,
Tarz- Siyaset' te slamiyet'i, btn dinlerin yaad evrim srecine tabi
klmt . Tarihe kar bu tutumu, Akura'y laik bir tarih anlayna gtryor
du.

"Rus Dnemi"nin incelenmesinde zellikle u kaynaklardan yararlandk: Bennigsen, Sultangali&

visme: Zenkovsky, Panturkism and Islam: G . Mende, Der Nationa!e Kampf der Russland. Trken,
Berl in, 1 936. Akura'n n kendisi de bu dnemden uzun bir makalede sz etmitir ("Rusya'da sakin
Trklerin hayat- medeniye, fikri ye ve siyasiyelerine dair bir konferans"), S. M., 11/39-40, Mays 1 909.
Ayrca bkz. Trk Yl, s.408-4 1 2.
2 Sadri Maksudi , Tercman' n 25. kurulu yldnmn kutlamak iin Akura ile birlikte bir bror
kaleme aldklarn aktarr ("Dostum Yusu! Akura"), s.349-51
3 Sadri Maksudi, ad geen makale, s.352. izleyen satrlar iin sk sk Sadri Maksudi'nin tanklna
bavurduk.
4 .S.Aydemir, Suyu Arayan Adam, s.227 notu.

47
 Kukucu bir futumla, herhangi bir dnce akm iinde yer almaktan,
herhangi bir siyasal etkinlik iinde grnmekten dikkatle kanyordu . Daha
sonra, politikayla pratik olmaktan ok teorik bir balamda ilgileurneyi tercih
ettiini itiraf edecekti. 1905-1907 yllan arasnda Rusya'da politik bir hareket
iinde yer almas, yaamnn ilgin bir istisnas gibi grnmektedir. Sadri
Maksudi Paris'teki rencilik yllannn Akura'sm tanmlarken, "bu devirde
ben Yusuf Akura'y ok okuyan, dnmeyi seven, hakikat arayan fakat
bulacandan pek emin olmayan, biraz bedbin bir mnevver olarak tandm"
diye yazar. O dnemde tutkuyla Pascal'i okuyordu ve "bu devirde Yusuf Bey,
Pascal gibi dindard" . Rusya'da ise, daha ncekinin tersine, hayata daha iyimser
bir biimde bakyordu ve inancda zayflamt . Sadri Maksudi bu durumu yle
zetler: "Yusuf Bey septik ve pessimst gibi dnr, optimist gibi hareket
ederdi". Eylem alannda iki nemli nitelii daha belirginlemiti; iyi bir
rgt, iyi bir konumacyd . Btn bir salonu yanna ekecek, koca bir kitleyi
eaturacak kadar iyi bir konumac. 6

Akura, Rusya'da, Tarz- Siyaset'te ngrd program gerekletir

ek iin aba harcad. Bu amala retmenlik, gazetecilik ve siyasal rgtlk
gibi eylem arac kulland. Onu Fransa'dan dnd tarihten itibaren,
Kazan'daki Muhammediye medresesinin hocalar arasnda gryoruz. Bu
medrese , 190l'de , Yusuf Akura'nn iyi tand , ecdidi hareketinin nderlerin
den biri olan Alimcan Barudi tarafndan kurulmutu. Bu medresedeki eitimin
rgtlenmesinde , dorudan Tatar modernletirme hareketinden esinlenilmiti .
Orada ilahiyat ve Arapa'nn yansra matematik, tabiiye , Trke ve Rusa
retifiyordu. Bu okuldan yetienler kk ecdidi okullarnda grev alyorlard.
Yusuf Akura , Tatar genliinin ulus bilincini glendirme kaygsyla, 1 904-
1905'te burada tarih, corafya ve Osmanl-Trk edebiyat dersleri verdi. Bu
derslere ilikin olarak elimizde bror biiminde yaynlanm bir metin
bulunmaktadr. Tari derslerine giri konularn ieren bu metin Ulum ve Tarih
baln tamaktadr. 7 Devrimin ilk aylarn izleyen dnemdeki otorite
boluuyla birlikte, Mslman basn hzl bir gelime gsterdi ve Tatar
aydnlarna dncelerini aklamann yeni bir biimini yaratt. Volga blgesin
de Tatarca yaynlanan ilk gazete Kazan Muhbiri idi. Akura, Avukat Seyid
Geray Alkn tarafndan Ekim 1905'te kurulan bu gazetenin bayazanyd ve
siyasal nitelikli balca makalelerin altnda onun imzas vard . ubat 1906'da
Orenburg'ta Ramiev Kardeler tarafn dan kurulan Vakit gazetesinde de etkin
bir biimde grev ald. Tatar basnnn bu en nemli iki gazetesi Gasprinski'nin
Tercman'nn at yoldan ilerliyorlard. Rusya Mslmanlan'nn birlii iin
mcadele ediyor, ttifak'la dayanyorlard. Trkiye'ye kar da olduka
ltufkar davranyorlard. 8

5 Sadri Maksudi. s.348-350.

6 Yusuf Akura'nn rgtlk yetene ine ilikin olarak bkz. A.Taymas, Rus ihtilalinden Hatralar, 1 ,
s . ? ; hitabet yeteneine ilikin olarak d a bkz. Cafer Seydahmed, "Baz Hatralar" , Emel (istanbul),
1 960.
7 Ulum ve Tarih, Kazan. 1 906, s.34.
8 Bkz. A.Bennigsen ve Ch.Lemercier-Quelquejay, La Presse et le mouvement national chez les
musulmans de Russie, Paris-La Haye, 1 964

48
 1905 ilkbahannda, Akura, Orenburg Ruhani Meclisi kads Abdrreid
brahimov'un byk bir slam kongresi toplanmas yolundaki tasansn hararet
le destekledi. Akura'nm bu kongrenin dzenlenmesinde brahimov'la birlikte
nemli bir rol oynad sanlmaktadr. Ama, dilleri, cemaatleri ve mezhepleri
( Azerbaycan'da zellikle ok sayda ii vard) ne olursa olsun, Rusya'nn btn
Mslman blgelerinden gelen delegeleri bir araya getirmekti . Austos 1905'te
kongre Nijni-Novgorod'da topland. Toplant tarihi kentin panayr tarihine
denk drlmt. Mslman burjuvazinin nemli bir kesimini temsil eden
yz dolaynda delege geldi; delegelerin ban Tatar burjuvalan ekiyordu.
Bakanlk bir Azeri liberal nderi olan avukat Ali Merdan Topuba'ya
verilmekle birlikte, iki bakan yardmcs Tatar'd: Akura ve brahimov.
Avusturyal sosyalistler Karl Renner ve Otto Bauer'den etkilenerek her trl
toprak faktrnden bamsz bir milliyetilik tanmndan yana idiler ; Rusya'nn
Mslman halklar iin toprak-tesi bir kltrel zerklik elde edilmesi iin
alyorlard. Tatar toplumunun dank yapsna ve Kazan ve Orenburg ticaret
burjuvazisinin Pantrkist zlemlerine en uygun den zm buydu. Nijni
Novgorod Kongresi Rusya Mslmanlarnn ittifak ad altnda byk bir birlik
oluturulmasn karar altna ald. ttifakn program Ruslar'la temel hak, kltr
ve din eitlii salanmas, meruti bir hkmet kurulmas ve eitim alannda
zerklik elde edilmesi gibi ilkeleri ieriyordu. Genel olarak , liberal Rus
burjuvazisinin taleplerine yakn, bir dizi lnl nlem. Akura da ttak'm genel
sekreteri olacakt.

Akura, Tatar basnnda ve ttifak iinde oynad role dayanarak,

dncelerini_y mak ve eyleme girirnek iin bu iki nemli aratan yararland.
Ekim 1905'te yaplan ve yakn bir gelecekte bir Duma toplanmasn ngren
aklamadan sonra, Rusya Mslmanlar iin siyasal bir eyleme girirnek daha
da kolaylamt. Akura ttifak'n Anayasac Demokrat Parti (Kadetler) ile
dayanma iine girmesi gerektiini savunuyordu. Sz konusu parti yeni
kurulmutu ve Milyukov nderliindeki Rus liberal burjuvazisini bnyesinde
banndnyordu. Rus liberalleri btn toplumsal katmanlar ve "tabi" milliyetler
iin tam bir siyasal ve temel hak eitlii ve geni zgrlk ortam istiyorlard.
Yasal eylemden yanaydlar ve bir kurucu mecls toplanmasn talep ediyorlard.
Rusya'nn en byk siyasal partisi olan Kadet Partisi ilk Duma'ya egemen oldu
ve burada 179 kiiyle temsil edildi. ttak'la Karletler arasndaki ittifakn balca
mimar Akura idi. Gerekten de, Ocak 1906 sonunda, Saint-Petersbourg'ta
toplanan Anayasac Demokrat Parti Konvensiyonu'na Mslman delegasyonun
da katlmasn salayan o oldu. Kadet Partisi'nin bu konvansiyonu srasnda Rus
delegeleri Mslmanlar'la dayanma iinde olmann yaranna ikna etti. Ve
Onlar, ttifak'n milliyeti bir Trk partisi deil, kltrel haklan savunan,
programyla din ve eitim sorunlarna zellikle dikkat eken bir birlk olduuna
inandrarak (ttifak, yine Saint-Petersbourg'ta ocak aynn ortasnda toplanan
Rusya Mslmanlan . kinci Kongresi'nde resmen kurulmutu) , gven ve
desteklerini kazand . Bu konvansiyondan sonra, Yusuf Akura Anayasac
Demokrat Parti'nin merkez komitesine seildi. 9

Bylece , daha iki yl nce Rusya'y Pantrkizm idealinin gereklemesinin

nndeki balca engel olarak derlendiren bir adam olarak, byk Rus liberal

9 Zenkovsky, age, s.41 -43.

49
partisinin yneticileri arasna giriyordu ! Bu esasnda bal bana bir taktik
sorunuydu: Ama, Kadet Partisi'nin korumasndan yararlanarak Duma'ya
Mslman temsilciler seilmesini ve daha nce Rusya Mslmanlan'nn
dzenledii iki kongre srasnda ileri srlen taleplerin Rus hkmetine kadar
ularasm salamakt. Nitekim, bizzat Akura'nn kendisi Anayasac Demokrat
Parti'yi "Mslmanlar'n karlann savunmak iin baka hi kimsenin yapam
yaca kadar umud vaadeden" bir yap olarak tanmlyordu. 10 Ama, ttifak
tarafndan nerilen reform programnn Karletler'ce nerilen- programa, salt
milliyeti talepler dnda da ok yakn olduunu belirtmek uygun olur. Ilmhhk,
yasal yollardan aynlmamakta gsterilen titizlik ve tarm reformu konusunda
taknlan ihtiyatl tutumla, bu gerekten de byleydi. ki burjuvazi; Rus
devletinde siyasal bakmdan en byk roln kendilerince oyuanmasna olanak
salayacak reformlar neriyorlard. Taktik konusu darda braklrsa, Akura'
nn politikas bir snflar ittifak olarak deerlendirilebilir.

Bununla birlikte, bu Rus makamlarnca tehlikeli bir politika olarak

deerlendirildi ve Yusuf Akura, Mart 1906'da, Sosyal Demokrat Parti ile
ilikisi bahane edilerek, tutukland. Aslnda, yaplmak istenen onun seimlere
katlmasn ve Duma'ya seilmesini engellemekti: Bylece, nisan aynda yaplan
11
seimlerin tamamlanmasna kadar Kazan Merkez Cezaevi'nde tutuklu kald.
Cafer Seydahmed, "milli siyasal hareketi yreinden vurmak isteyen dman,
Yusuf Akura'y tutuklarken ne yapmak istediini biliyordu" diye yazar. ttak,
nisan seimlerinde, Kadet Partisi'nin bayra altnda otuzdan fazla Mslman
temsileiyi setirmeyi baard.

Dorudan siyasal eylem yolundaki yeni bir aall}a,- Nijni-Novgorod'da, ilk

Duma'nn dalmasndan hemen sonra, Austos 1906'da toplanan llL Rusya
Mslmanlan Kongresi idi. Tartmalarn merkezini, ttifak'n bir siyasal
partiye dntrlmesi sorunu oluturuyorrlu ve bu byk siyasal rgt tasars,
en hareketli savunucularndan birini Akura'mn kiiliinde buldu. Bu konuyla
ilgili olarak belirtilmesi gereken ilgin bir nokta, Akura'nm, bu gr
savunurken, Avusturya-Macaristan imparatorluu'nun siyasal hayat ereve
sinde kendi milli siyasal partilerini kuran ek ve Polonyallar rneine
dayanmasyd. Habsburg Devleti'ndeki milliyetler sorununun kendisi iin
deimez bir rnek oluturduunun bir baka kant da bu tutumdur . 1 2 Tasar
nc kongrede Gasprinski'nin muhalefetiyle karlat. O, mcadelenin
(Tercman'n stunlannda da dile getirildii gibi) kltr ve din alanyla snrl
olmasn istiyordu. Ama zellikle, Rus sosyalist-devrimcilerine yakn olan ve
balca nemli grubunu Tanedar'n (bu ad Tan Yldz adl yayn organndan
almlard) oluturduu, Ayaz shaki nderliindeki Tatar sosyalistleri tepki
gsterdiler.B Tanclar, btn snfiann karlarn bir arada savunan bir siyasal
parti oluturmann olanaksz olduunu sylyorlard; Rusya Mslmanlan iin
ortak bir organn gerekliliine inamlyorsa, ilk kltrel birlik formlne geri

10 Akura, Kazan Mul1biri, 27 Ocak 1 906; Bennigsen, Sultangalievisme, s.59, n. 1 .

11 Akura tutuklanmasn brorde anlatr: Mevkufiyet Hatralar, Orenbourg, 1 907 ve istanbul, 1 91 4;
bkz. s.29, ona ynel(ien sulamalar.
12 Zenkovsky, age, s.45-50.
13 Tatar sosyalistlerine ilikin olarak bkz. A.Bennigsen, "Les Premiers g roupes socialistes parmi les
musulmans de Russie, ( 1 904-1 91 4)", G . Haupt ve M .Reberioux, Le Deuxieme lntemationale et
I'Orient, Paris, 1 967, s.370-386.

50
dnlmeliydi. ttak. iindeki btn farkl eilimlerden haberdar olan Akura
ise tersini dnyordu: Rus hkmeti zerinde gl bir bask oluturmak iin,
btn anlamazlklar geri planda kalmalyd. Delegeler arasndaki etnik
yaknln ve dini bir cemaat oluturulduunun bilincinde olarak, birlik unsurlan
ne kanlmalyd. Akura'nn dayanak noktas kongre tarafndan da benimsen
di ve ayn ad tayan ttak. adl siyasal bir partinin kurulmas delegeler
tarafndan karar altna alnd. 14

Rusya Mslmanlan'nn barnda gelien bu etkinlikterin dnda, Akura,

Osmanl Devleti'ni de gzden karmyordu. Nitekim, dil sorununda, yirmi
yldan bu yana Tercman', Rusya'da yaayan ve Trke konuan btn farkl
topluluklarn anlamas iin basitletirilmi bir Osmanlca ile yayniayan Gas
prinski'nin tutumunu benimsiyordu. Esasen Rusya Mslmanlan III. Kongre
si'nde, bu genel dilin ortaretimde ve hatta mmknse ilk retimde ve
medreselerde retilmeye balanmas karar altna alnmt. Dil birliinin
salanmas kaygs Rusya'daki Trkler iin ortak bir ara yaratlmas amacyla
snrl deildi; ayn zamanda onlar Trkiye'ye yaklatrmak da amalanyordu.
Akura bu soruna daha da byk bir nem veriyordu; o dnemde kaleme ald
brorlerde ve Kazan Muhbiri ve Vakit'te yaynlanan makalelerinde hep bu
genel dili kullanyordu. :Bunun dnda, Paris ve Kahire'deki Jn Trk
evreleriyle ilikisini srdryerdu. O evreleri Rusya'daki gelimelerden
haberdar etmek iin gazetelere makaleler yazyor, baz kiilerle mektuplayor
du. Osmanllar'n "Rusya'da yaayan 20 milyon karde"e kar takndklan
ilgisiz tutumdan yaknyorciu.

ubat 1907'de, ikinci Duma'ya 39 Mslman temsilci seildi. Bunlardan

byk bir blm Kadetler'e katld ya da onlarla ibirlii yapt. Ama
Mslmanlar'n taleplerini duyurmaya frsat bulamadlar: Daha haziran aynda
ar Duma'y datt. nc Duma'da Mslmanlar'n temsilci says, seim
yasasnn Mslmanlar'n ok aleyhine ileyen bir biimde deitirilmesiyle,
yediye dt. ttifak kayboldu; sansr tarafndan birdenbire kstlanan basn ve
yayn hayat nemini neredeyse tmden yitirdi . Bylece iki yl nce balayan
hamle ar'n tepkisiyle krld. Akura daha sonra bror haline getirdii ve "3
Haziran vakayi-i messifesi" baln tayan Vakit'teki bayazsnda Rusya
Mslmanlan hareketinin urad yenilgiyi deerlendirirken, bunun, Rus
liberallerinin ve tabi milliyetlerin gszlnden kaynakland grn
savunuyordu. 15 Ona gre , gler arasnda yle byk bir dengesizlik vard ki,
bu durumda Rusya Mslmanlan'nn siyasal hareketinin baanya. ulamas
olanakszd. Rusya'nn gericilie geri dnmesi ar'n zorbaca bir kaprisiyle
aklanamazd; bu durum, iktidarla muhalefet arasndaki g ilikisini ortaya
koyuyordu. yleyse, Rusya Trkleri gleomenin yolunu bulmalydlar. Ve
Akura, yeniden Gasprinski'nin izledii yola dnerek, Rusya Trkleri'ni
kltrlerini gelitirmeye ve "uzun ve zahmetli eitim ve retim yolu"nda
yrmeye aryordu.16 Vakit'teki bayaz ulusal hareketin geleceine iyimser
bir biimde bakyordu: "XIX'uncu asrda cihan medeniyet tarihine en ok icra:i

14 "Les Musu!mans d e Russie", R.M.M., 1/2, 1 907. s . 1 55; Sadri Maksudi, ad geen, me,,
15 Bu makaleden baz blmler Trl. Yl, sA 1 1 - 1 2'de yer alr.
16 "Rusya'da sakin Trkler. , . " , s.21 7,

s
tesir eden messir milliyet fikridir. Milliyet fikrine, bu azim kuvvete hibir ey
galib gelemez. Yz binlerle muntazan ordular, bu fikir karsnda yenildi" Y

Bu makale yznden kovuturmaya urayan Akura saklanmak zorunda

kald. Avrupa ve Msr'da uzun yolculuklara kt. Daha sonra yeniden
Knm'da, Tercman'n yayn iin Gasprinski'ye yardm ettii grld. 18
Temmuz 1908'de Jn Trk Devrimi'nin stanbul'da zafere ulat haberini de
orada ald . Rus yarg makamlan tarafndan iyiden iyiye rahatsz edildii iin,
ekimde stanbul'un yolunu tuttu.

"Rusya dnemi"nin Yusuf Akura'nn yaamnda belirleyici bir dnem

olduunu sylemek abartma saylmaz. Bu dnem ona benzersiz bir deney alan
salamt. Olaylan kendi yaranna deerlendirmesini bilen gerek bir nder
olarak ortaya kmasn bu dneme borluydu. Rusya Mslmanlan hareketinin
art arda gelen baan ve yenilgisi onun iin ok etkili bir ders olmu; siyasal
eylemin knaza girmesi, onun var olan gler arasndaki ilikiyi kavramasn
salamt. Akura'nn ampiyonluunu yapt Rus liberal burjuvazisiyle ittifak
yapma politikas dknkl yaratmt; bu ittifakn gc, an gerekten
demokratik bir rejim iin zorlamaya yetmemiti. Vanlan bu sonu yeni bir
toplumsal snfn, iktidan belli bir sre iin de olsa huzursuz eden ii snfnn da
varlnn hesaba katlmasn gndeme getiriyordu. Akura, Rus devriminin de
tan olmu, ii hareketinin devrim srecinde oynad rol gzlemlerne
olana bulmutu . 19 Ekim 1905'te, genel grev srasnda Moskova'dayd; bu
srada ii snfnn gcnn ne olduunu da grmt .20 an rejimi liberalletir
meye zorlayan bu grev hareketi deil miydi?
1905-1907 arasnda yaanan olaylardan ald derslerden baka, yaamnn
"Rusya dnemi" onun iin, bir baka nedenle daha nem tayordu; Yusuf
Akura, Rus uygarlk ve dncesini daha iyi tanma olanan bu dnemde
bulmutu. Anlald kadanyla, ocukluunda rendii Rusa'y daha sonra
unutmu ve byk bir olaslkla, ancak Rusya'ya dndkten sonra yeniden
renmeye balamt. Bylece, Rus entellektel geleneiyle dorudan iliki
iinde olabiiecekti.21 Ald Osmanl eitimi ve Fransz kltrne , bundan byle
Rus kltrnn ok nemli katks eklenecekti. Bunlardan balca ikisini ,
Tolstoy'un ve poplizmin etkisini belirtmekle yetinelim .

"Bilmem neden, Rusya'y dndm m batnma Tolstoy gelir" diye itiraf

edecekti daha sonra. 22 Hi kukusuz, kendisiyle, kylleriyle kaynam Iasnaya
Poliana piskoposu arasnda belli benzerlikler bulunuyordu. Ona gre , Rus

17 Trk Yl, s.41 1 .

18 Akura'nn Msr'da geirdii gnlere ilikin olarak bkz.A. Battai-Taymas, Ben bir k aryordum,
s.1 28.Krm'da iken, Sa'fes !akma adyla Tercman'a makaleler yazmtr.
19 " Rusya ihtilAline dair". ura-y mmet, s.48-49 (Eyl l 1 905).
20 "Aiaim-i inkiiAb", S.M., V/1 1 2,s.1 30-32 (Ekim 1 91 0). Bkz. Ekler. 7 ro'lu metin
21 Rusya'da seyahat ettii yllar tam saptamak mmkn olmamakla birlikte. Orenbourg'taki ura'ya
ilgin gezi notlar yazmtr ("Seyahat Hatralar" ura, 1 908-1909)
22 Hakimiyet-i milliye, 4 Ocak 1 922; Akura'nn yaptlarnda sk sk Tolstoy'a gnderme yaplr. Sz
konusu Rus yazarnn biyografisinin verildii zel bir makaleden sz etmek gerekirse: "Tolstoy",
Resimli Kitap, V-VI/26-27, 34 ( 1 91 0-1 91 1 ); "Ahmed Midhat Efendi", T.Y., l l l/6,s. 1 67-1 78 (Ahmed
Midhat ile Tolstoy arasnda koulluk kurar).

52
aristokrasisinin tarihinde gzlenen liberal eilimler Tolstoy'da zetleniyordu .
Rus kylsne duyduu sonsuz ak yoluyla evrensele ulaarak, yaptlannda ve
yaanunda hmanizm ve milliyetilik arasndaki elimeyi zme ulatrnt.
stelik, Bat'nn maddi deerlerine kar duyduu gvensizlik nedeniyle,
Doulular'a, Bat hmanizmiyle ayn anlama gelmeyen bir hmanizm modeli
sunmutu. Akura, Mslman eyh Abdoh ya da Hintli Gandhi gibi, onun
yolunu izleyen bir ok kiiden biriydi . Tolstoy'un benimsedii ve onun aforoz
edilmesine yol aan doa dini kavramndan da etleilenmi olmalyd.23 Bunun
dnda, Tolstoy'un deneyimi ve poplist hareketin tarihinden yola karak,
Akura, sonuta "halka gitme" dncesini benimseyecek ve bunu, birka
arkadayla birlikte Osmanl Devleti'nin toplumsal gereine uyarlamaya
ynelecekti. 24

2-Akura Trkiye'deki Milliyeti Hareketin Banda (1908-1914)

Temmuz 1908'de Trkiye'de Jn Trk devrimi patlak verdiinde, lkede

milliyetilik akmnn varl bile sezilmiyordu . Hibir yayn organ, hibir rgt
bu dnceyi savunmuyor ; hibir siyaset adam ve p'arti bu konuda ak bir
tutum taknmyordu . Siyasal ve entellektel sahne "Batclar" , " Osmanlclar"
(Jn Trkler de bu grubun iinden kmt ve "slamclar" tarafndan igal
edilmiti. 13 Nisan 1909'daki "gerici" hkmet darbesi giriimi de bu sonuncu
grubun tutucu kanadnn desteini grecekti. Alt yl sonra, Trkiye Almanya'
nn safnda savaa girdiinde , Trk milliyetilii salam bir biimde kk salm
bir dnce akm haline geldi; en azndan imparatorluk bakentinde bu
byleydi. Gazete ve dergiler bu dncenin propagandasn yapyor, ekonomik
ve kltrel rgtler bu dorultuda talepler ileri sryorlard. Milliyetilik siyasal
evreleri, zellikle de ittihad ve Terakki Cemiyeti'ni etkilemiti; bu rgt
1913'ten itibaren yan-diktatoral bir rejime yneldi ve Trk evrelerde ifade
edilen ekonomik ve toplumsal grlerden ksmen etkilenen bir politika
uygulamaya alt; ve Osmanl mparatorluu'nun 1914'te taraf olduu sava
Trk milliyetilerinin taleplerinin yant oldu. 25

Milliyeti hareketin bu grkemli ykseliinde bir ok faktrn hesaba

katlmas gerekir. Jn Trk Devrimi ile Dnya Sava arasnda Osmanl
imparatorluu'nun toprak yaps nemli lde deimiti. Bosna-Hersek'in
Avusturya-Macaristan tarafndan ilhak edilmesi bir yana , Bulgarlar'n bamsz
lk ilan ve Girit'in Yunanistan'a katlmas gibi olaylar Jn Trkler'in iktidan ele
geirmesinden hemen birka ay sonra gereklemiti: Jn Trkler, Osmanl
mparatorluu'ndan fiilen kopmu olan bu topraklann yitirilmesine tepki
gstermediler. Ama 1912'de, Trablusgarb Sava'ndan sonra, imparatorluk
Trablusgarb', Bingazi'yi, Oniki Ada'y; 1913'teki Balkan Savalan'ndan sonra
da stanbul ve Trakya'daki kk bir toprak paras dnda Avrupa'daki btn
topraklann yitirdi. Dnya Sava ncesinde, Osmanl mparatorluu esas

23 "lskolastik Usul nedir", Tedrisat Mecmuas, say 66, N san 1 925, s.21 9-24.
24 "Halka gitme" dncesi ve halklk iin bkz.s. 91
25 Genel kaynaklarn (F.Ahmad. B. Lewis, N Berkes) dn.ja bkz.D.Ergil'in yeni yaynlanan makalesi:
"A Reassessement. the Young Turks, !heir Politics and Anti-colonial Struggle", Balkan Studies,
XVI/2, 1 975,s.26-71 .

53
olarak, arl Anadolu ve Ortadou'daki Arap vilayetlerinde olan bir Asya
devleti durumuna dmt. "Milliyetler" dengesinde Trk gesinin grece
arl epeyce artmt. Ama Rum, Ermeni ve Arap nfusuyla , imparatorluk,
hereye ramen, bir "milli devlet" yapsndan ok uzakt.

Milliyeti harekete katk salayan ayn unsuru ayrt etmek gerekir:

bunlardan biri Abdlhamid dneminden kalma eski "Trk"ler; Veled elebi,
Necib Asm, Mehmed Emin gibi yazar, tarihi ve bilginlerdi. Bunlar Trk
kltrnn zgn yapsn ve zenginliini ortaya koymak iin olduka byk
aba harcamlard. kinci olarak, 1908 devriminden sonra Selanik'te oluan
milliyeti evreler saylmahdr. Bunlar, Bat'dan gelen ideolojik akmlara son
derece ak bir kent olan Selanik'teki "Batc" dncelerden etkileniyorlard ve
Jn Trkler'e bahydlar. Gen Kalemler dergisinin evresinde toplanan Ziya
Gkalp, mer Seyfeddin , Ali Canib gibi kiiler edebiyat ve dil alannda
milliyetilie ynelmilerdi. 1912'de Selanik'in Yunan ordulan tarafndan
alnmasndan sonra stanbul'da bir araya gelmi ve milliyetilik akmna g
vermilerdi. Son olarak da Rusya'dan gen Trkler'den sz edilmelidir ; ann ,
Rusya'daki Mslmanlar'n btn yayn organlann etkisiz klan ve kamuoyu
nun olumasn engelleyen 1907-1908 gerici bask hareketinden sonra Knrnl,
Tatar, Azeri aydnlardan oluan bir ordu Trkiye'ye akm; Jn Trk hkmeti
de kendilerini olduka iyi bir biimde karlamt. Nitekim, Temmuz devrimini
izleyen birka ay iinde Osmanl bakentinde Yusuf Akura, Ahmed Aaolu,
Mehmed Emin Resulzade , Abdrreid brahimov, Hseyinzade Ali , Ayaz
shaki, Halim Sabit, vb gibi kiilere sk sk rastlanyordu. Gmen rgtleri
6
kurulmu, onlar tarafndan kanlan gazete ve dergilerin says hzla artmt .2
Bunlardan byk bir blm dorudan ya da dolayl olarak Trk milli
hareketini destekliyordu .

Yusuf Akura'nm Trkiye'ye dndkten sonra faaliyet gsterdii ortam,

kaba hatlanyla byleydi.27 Daha nce de grdmz gibi, 1 1/24 Temmuz 1908
Devrimi patlak verdiinde Akura Knm'da, Gasprinski'nin yannda idi.
Devrim haberi ondaki eski Jn Trk damarn kabartt, Sultan Abdlhamid'in
mutlakiyetiliine kar cesaretle savaan o eski kiiliini yeniden canlandrd . 28
Ama birka ay 1 iinde, yeni rejimin uygulamalan onu d knkhna uratt. :!9
Jn Trk devrimi, salt bir hkmet darbesi olarak, Trk toplumunu kknden
deitirmeyi amalayan Akura'nn zlemlerine yant getirmiyordu. Osmanlc
lk'a, bir Osmanl milleti oluturma ilkesine bal olma tutumu, Osmanl'nn
ufkunu btn bir Trk alemini kapsayacak lde geniletmek isteyen bu
Pantrkist'i tatmin edemezdi. te yandan, Almanya ile dostluk temelinde
ykselen bir d politikann taraftan olan Akura, yeni rejimin ngiltere yanls

26 Gmenlerce yaynlanan dergi ve gazetelere ilikin olarak bkz.Bennigsen, La presse, s . 1 73- 1 76.
27 Ekim 1 908'de Trkiye'ye geldikten sonra, Akura, 1 909'da bi rka ay iin yeniden Rusya'ya dnd
(bkz. Nevsal-i milli, istanbul, 1 330/1 91 4,s.20-22); Saint Petersbourg'a yerleti ve oradan Sa'fes
takma adyla Tercman'a yazlar gnderdi. R usya'daki siyasal gelimelerden dolay d krklna
urayarak Aralk 1 909'da Berlin'e gitti ve orada, Alman bakentine yerleen baz byk Tatar
tccarlaryla iliki kurdu; onu 1 9 1 0 balarnda yeniden istanbul'da grrz ("Berlin'den",
Tercman, Aralk 1 909).
28 "Trkiye'de Merutiyet", Tercman, 31 Temmuz 1 908.,
29 "Son inkilab ve sevAbk ile netAici", itihad (Kahire), Mart 1 909.

54
tutumuna byk fke duyuyordu. Aynca, Ayaz shaki'nin deyimiyle srgnden
dndnden beri "Yusufa btn kaplar ak" olduu halde, Akura siyasal
hayatm dmda kalmaya zen gsteriyordu.

Yusuf Akura ile ittihad ve Terakki Cemiyeti arasndaki sorunun 1912'de,

merkez komitesinin stanbul'a yerlemek iin Selanik'ten aynid srada patlak
verdii sanlmaktadr. Baz tarihiler Yusuf Akura'nn o srada ittihad ve
Terakki Komitesi'nin merkez komitesine girmi olduunu ileri srer.30 Bununla
birlikte , konuyla ilgili olarak topladmz btn bilgi ve belgeler bunun tersine
iaret etmektedir: Akura hibir aman ittihad ve Terakki iinde yer
almamtr. 31 Talat Paa ve Ziya Gkalp gibi ttihadlar'n merkez komitesi
bnyesinde grev almas iin kendisine ok israr ettiklerini biliyoruz. Bu konuda
ilgin bir anekdot anlatlr: Gkalp sonunda Akura'y merkez komitesine
girmeye ikna etmi (o srada zaten Trk Vurdu'nda birlikte almaktadrlar) ve
sra gelenekiere uygun olarak rgte ballk and imeye gelmitir. Ama
Akura, yemin metninde zerine yemin etmesi olanaksz olan " Osmanl " ,
"slam" gibi ibareleri grnce, birdenbire caymtr?2 Bir baka anlatma gre
ise Akura'y merkez komitesinde almaya ikna eden Talat Paa'dr ve Akura
and ime treni srasnda, yemin metninde yer alan "Partinin btn buyruklan
na uyacam , onun isteklerini kutsal kabul edeceim" ibaresine "eer vicdani
kanaatierime ters dmezse" kaydn koymak isteyince, bu istei merkez
komitesi tarafndan reddedilmitir. 33

ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne girmeyi reddetme tutumunda ncelikle,

Akura'mn aradaki mesafeyi ve hareket zgrln koruma kaygs aranmal
dr. Kurulmas almalanna 1912'de kendisinin de katld Trk Oca
rgtnn ve 1911 sonunda kurulan ve kurulduu tarihten itibaren de banda
bulunduu Trk Vurdu dergisinin Jn Trkler'in denetimine girmemesi, her
ikisinin de bamszhklanm korumas iin zel bir aba harcad grlr. 34
Trk Vurdu dergisi, zellikle 1913'ten sonra, btnyle ittihad ve Terakki'nin
denetiminde olmayan ender yayn organlarndan biri olmutur. stelik,
Akura, Jn Trkler tarafndan uygulanan politikann temel noktalann
benimsemiyordu. Onlan (en azndan ilerinden bazlann) ngilizler'e sempati
beslemekle suluyordu. Bir baka sulama konusu da Jn Trkler'in askerlere
siyasal yaamda gereinden fazla arlk tanmalan idi. Kendisi gibi Erkan-
Harbiye kl olan ve Jn Trkler'le anlamazh ayn nedenlere dayanan
Mustafa Kemal gibi, Akura da, ordunun siyasal yaama yapt her trl
mdaheleye kar kyordu .l5 Jn Trkler'in padiah karsndaki tuturnlann

30 Zarevand, United and Independent Turania, Leyden. 1 971 ,s.36-38 (Ermeni ce 1 . bas. Boston, 1 926).
Ayn grte olanlar: Hostler, Turkism and the Soviets, s . 1 46 ve Zenkovsky,s. 1 07.
31 Ahmed AQaolu, "Yusuf Akura", Cumhuriyet, 13 Mart 1 935;Ayaz ishaki, Yana Milli Yul,
1 935;Yahya Kemal Siyasi ve Edebi Portreler s . 34. 1 25; M.F.Togay, age, s.65.
, ,

32 Yahya Kemal, age, s . 1 25.

33 Ayaz ishaki, "Yusuf Akura", Yana Milli Yul, s. 1 5- 1 6.
34 Bkz.Y.H. Bayur. T rk inkiiAb Tarihi, ll/4,s.406 ve notu. Burada Yusuf Akura rnek verilir: ittihad ve
Terakki Gerniyeti Trk Oca ve Trk Vurdu gibi Trk rgilere el koymaya al yordu.
Akura'nn bu abalara kar gsterdii muhalefet, Ziya Gkalp'in ona kar duyduu dmanln
da nedenlerinden birini oluturdu.
35 Orduyla ilikiler konusunda bkz. "Trk aleminde", T.Y., ll ,s.531 -34 ( 1 9 1 2). ittihatlar'n orduyla
yaotklar gizli uzlamayla ilgili olarak bkz.F. Ahmad, "Great Britain's relations with the Young
Turks", M.E.S., 11/4, 1 966, s.302-329.

55
da eletiriyordu. 1909'da hal'edilen Abdlhamid'in halefi olan Sultan Mehmed
Read (V. Mehmed) , Jn Trkler'in elinde bir kukladan baka bir ey deildi;
nitekim, Jn Trkler meclisi datma yetkisini onun elinden almlard. Ayrca,
sadrazam ve eyhlislam seme yetkisini de elinden almann yolunu aryorlard.
Akura, sultann, "Osmanl mparatorluu'nun kilit ta makam- hkmdari
"nin yetkilerinde meydana gelen her trl daralmaya kar kyordu ; olanlarn
tersine, Trkler'in geleneinde olduu gibi, "slam Halifesi ve Trkler'in
Hkmdan"nn daha da byk bir gce sahip olmas gerektig1ne inanyordu. 36
Dolaysyla, sultam, hkmdar olan ama hkmet etmeyen bir kral durumuna
drme tehlikesi tayan her trl nleme muhalefet ediyordu. 1913'te "ngiliz,
Belika ya da Fransz parlamenter sistemlerinden esinlenmek yerine ekonomik
ve toplumsal koullanmza, gelenekierimize ve yaam tarzmza daha ok uyan
meruti bir sistemi benimsernek daha uygun olurdu" diye yazyordu.

Ama Jn Trkler'le temel anlamazl ulusal sorun konusundayd.

"Osmanlchk" iktidarn resmi ideolojisi olmaya devam ediyordu ; rk, din, dil
farkllklanndan bamsz, ortak bir Osmanl tabiyeti temeline dayal ittihad-
anasr fikri , hala siyasetilerin temel lksyd. Trablusgarb Sava srasnda,
Akura yazd makalelerde37 ve 1 9 1 1 'de yeniden yaynlad Tarz-
Siyaset ' te, bu bak asnn samal k arsnda kendi dncelerinin dorulu
una yeniden dikkat ekiyordu . Ulusal sorun konusundaki bu anlamazlk onu
1 9 12 yaznda, ttihad ve Terakki'ye muhalif bir partinin saflarna kadar gtrd;
bu srada ittihad ve Terakki de ittihad kaybetmiti. Bylece Yusuf Akura'nn
adn yeni bir partinin, Milli Merutiyet Frkas ' nn kuruculan arasnda
gryoruz. 38 Arkada Ahmed Ferid, bu partinin bakanyd. Partinin balca
kurucular arasnda iktisat Mustafa Zhd ve o sralarda milliyeti fikirleri
savunan, gelecein Trkiye Komnist Partisi'nin kurucusu Mustafa Suphi gibi
simalar vard.39 Yeni parti, Osmanlclk politikasndan ayrld ve teki
milliyetlere geni bir zerklik tanyarak , daha ok Osmanl Devleti'ndeki Trk
esine dayand lde , milliyeti bir parti idi. Ekonomide milli sanayinin
gelitirilmesini savunuyor, yerli mal kullanlmasn neriyordu. Bunun dnda,
parti sosyalist akmlardan olduka gl bir biimde etkilenmiti ve yayn organ
olan flam dikkate deer bir biimde toplumsal ierikli yazlara arlk
veriyordu . Akura'nn bu partideki rol tam olarak neydi? Bunu bilmiyoruz.
Bununla birlikte, ok nemli bir rol stlendiini de sanmyoruz. Onun varl,
gerek anlamda bir gten yoksun ama kendi fikirlerine yakn fikirler savunan
bir partiye daha ok bir moral destek salam olabilir . ittihad ve Terakki
Cemiyeti 1913'te yeniden iktidara geldiinde , partinin Ahmed Ferid, Mustafa

36 "itt ihad ve Terakki Cemiyetinin yllk kongresi", T.Y., V/1 (Ekim 1 9 1 3), s. 877-880. "Bi ekil
meselesi", S.M., V/1 1 8, s. 225-227.
37 rnek olarak: " itt ihad- anasr meselesi", S.M., V/1 21 , s.280-83 (Ocak 1 91 1 ) . Bkz. ekler, 8 no.lu
metin.
38 Bu partiyle ilgili olarak bkz.T.Z. T unaya, Trkiye'de S i yas i Partiler, istanbul, 1 952, s.358 ve devam :
Sosyalist evrelere yaknl na ilikin olarak bkz. G. H. Harris Origins of Communism i n Turkey,
Stanford, 1 967, s.29.
39 Mustafa Zhd ile ilg i li olarak bkz. s. 20. Mustafa Suphi ve daha sonraki almalarna i l ikin
olarak bkz.P. Dumont'un yeni yaynlanan makalesi : "Bolchevisme et Orient, le Parti Communiste
Turc de Mustafa Su ph i " , C.M.R.S XVIII/4, 1 977, s. 377-409; ve M .Tunay , Trkiye'de Sol Akmlar,
3.bas., i stanbul , 1 978.

56
Supbi gibi yneticileri, baka bir ok mubalifle birlikte Sinop'a srgne
gnderildiler ama, Akura ayn muameleye maruz kalmad.

Aslnda o dnemde, tutum itibariyle, Yusuf Akura ile ittihad ve Terakki

Cemiyeti arasnda belirgin bir yaknlama olmutu. Ekim 1913'te komitenin
yllk raporunu incelerken, ittihad ve Terakki'nin savunduu fikirlerio kendisi
nin Trk Vurdu'nda ortaya koyduu dncelere olduka yakn olduunu
grmt: ulusal soruna yaklamda, slamiyet'in modem dnyaya uyarlanmas
nn gereklilii konusunda ve ivedilikle "milli bir iktisad" yaratlmas noktasnda
hemen hemen ayn eyleri savunuyorlard.40 Esasen, hep dnlegelindiinin
tersine , Trk Vurdu grubuna yaklaan ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin kendisi
idi ; Trablusgarb ve Balkan yenilgileri onlan milliyeti evrelere yaklatrmt.
Bylece , Mehmed Emin, Hseyinzade Ali, Ahmed Aaolu gibi Yusuf
Akura'nn dostlan ve alma arkadalan partide ve devlette resmi grevler
stlendiler.
Yusuf Akura ile ittihad ve Terakki Komitesi arasndaki ilikileri en iyi
tanmlayan szck, esnek.likti . Partiye katlmay reddetmiti ama cepheden
muhalefet etme tutumunu da benimsememiti. Ahmed Aaolu Akura'nn bu
tutumunu iyi tanmlar: "Yusuf Akura ittihad ve Terakki Komitesi'ne girmedi
ama idealleri onu ttihadlar'la birlikte almaya yneltti; yle ki, komitenin
yesi bile olmad halde, genellikle ttihad olarak tannyordu" . 4 1 ktidann
ideologu olma roln oynamas sonucunu getirmese bile (Jn Trkler dnemin
de Ziya Gkalp'in konumu buydu), bu ihtiyatl tutum, onun daha sonra
Kemalistler'ce Gkalp'ten daha abuk benimsenmesini salayacakt.

Yusuf Akura'nn 1908- 1914 arasnda, Trkiye'deki siyasal evrelerin

dnda srdrd eylem, salt kltrel bir eylem olma iddiasndayd. Bylece,
eylemin mcadeleci karakteri eitli biimlere brnyordu. Akura, Rusya'
dan dner dnmez Osmanl bakentindeki bir ok yksek okulda hocalk yapt.
Ders verdii bu okullardan biri de , bamszlk sava srasnda nemli grevler
stlerrecek olan gen subaylan eitmeye alt Erkan- Harbiye Mektebi idi.
1 9 12-1913'te Darlfnun'da da hocalk yapt. Bu eitsel etkinliklerinin yansra,
Trk milliyetiliini hayata geirmek amacyla bir dizi rgt kurmaya ya da var
olan rgtleri canlandrmaya giriti. ncelikle, Aralk 1 908'de stanbul'a varr
varmaz, Veled elebi ve Necib Asm gibi eski dostlanyla birlikte Trk
Dernei ' ni kurdu . Dernein amac Trkler'in tarihi, edebiyat, dili ve toplumsal
yaps konusunda incelemeler yapmak ve bu konuda elde ettii sonulan
kamuoyunu tantmakt. Trk Dernei, kendi adn tayan bir dergi yaynlyorrlu
(ancak yedi say yaynlanabildi) . Aynca Trkoloji alanndaki baz klasikleri
yaynlamay amalyordu . Trk Dernei'ni Austos 1 9 l l'de kurulan Trk
Vurdu Cemiyeti ve Mart 1 912'de almaya balayan Trk Oca izledi. Bunlar
da siyasetten uzak kalmaya alan, toplumsal ve kltrel alanda alma
yrten , eylem alan olarak da btn Trk alemini seen rgtlerdi. Ynetim

40 Daha nce anlan " i ttihad ve Terakki Cemiyetinin yllk kongresi". ve " 1 329 senesi Trk dnyas",
T.Y., Vl/ 34-5
41 Ahmed Aaolu, "Yusuf Akura", Cumhuriyet, 1 3 Mart 1 935.

57
kurullannda Hseyinzade Ali ya da Ahmed Aaolu gibi, ok sayda Rusya
kkenli Trk vard.42 Yusuf Akura btn bu rgtlerde birinci derecede rol
oynuyordu. Nitekim, Trk Yurdu Cemiyeti'nin yaynlad derginin sorumlulu
una getirilmiti. Trk Oca 'mn da kurucu yesi idi ve 1914'te rgtn ikinci
dnem bakanlna seildi. Trklk'n dn ve bugn konusunda ok sayda
konferans verdi. Milliyetilik akm taraftadannn olduka aznlkta olduu bir
dnemde, Trk milliyetilerinin gslemek zorunda olduklan hemen her
mcadelenin en nndeydi . Aynca, Trkiye'de ya da Rusya'da yaynlanan bir
ok gazete ve dergiye yazlar yazyordu.

1909-1911 arasmda dzenli olarak yaynlanan ve Yusuf Akura'mn da

almalanna katld Srat- Mstakim zerinde ksaca duralm. 4_j Dergi,
1908'de, Temmuz devriminin hemen ertesinde "slamclar"n yayn orgam
olarak kurulmutu . Banda, dergi ye liberal bir yn izen air Mehmed Akif Bey
vard. Dergi yeni merutiyet rejimini desteklediini duyurmu ve Sultan
Abdlhamid'in otokratik iktidanm yeniden kurmak amacyla tutucu ve dinci
evreler tarafndan balatlan 31 Mart/13 Nisan 1909 gerici ayaklanmasna kar
kmt. Dergi, Cemaleddin el-Afgani ve Muhammed Abduh tarafndan
balatlan Arap reformculuu hareketinden nemli lde etkilenmiti (Mu
hammed Abduh'un Trke bir ok makalesi Srat- Mstakim 'in stunlannda
yer almt) . te yandan, derginin yayn almalanna katlanlar arasnda ok
sayda Rusya gmeni Trk aydn vard; bunlarn en nlleri Ahmed Aaolu,
Ayaz shaki ve Gasprioski gibi adlard. Dergi, bylece , XX . yy'n banda,
cedidizm (Tatar modernletirme hareketi) ile Arap reformeuluunun bir
buluma alan oldu. Kltrel Trk milliyetiliine kar kmak bir yana, onu
yreklendiriyordu. Trk Dernei kurulduunda, dergi bu rgtn yayn organ
oldu; Rusya'daki Mslmanlar'n durumuna ilikin bilgi veren ok sayda yaz
yaynlyordu. Bu nedenledir ki, arlk sansr derginin Rusya'ya girmesini
engellemeye alyordu. Bu aklamalardan sonra, Akura'nn bu "slamc"
derginin dzenli yazarlan arasnda bulunmasna amamak gerekir. Burada
zellikle dinsel reform, d politika ve toplumsal sorunlar gibi konulan ieren
nemli bir dizi makale yaynlad. Bunlar arasnda Marksizm'e atfta bulunan,
Bat'da hazrlanan byk sosyalist devrimle kendi talepleri arasnda paralellik
ler kuran yazlar bile vard ! Hi kukusuz, Yusuf Akura'nn en radikal, en
eletirel ve bamsz bir dncenin rn olduunu en ok ortaya koyan
yazlan, Srat- Mstakim 'de yaynlartan makaleleriydi. Abdullah Cevdet tam
da bu noktada, sz konusu yazlarn "Batclar"n organ olarak kendisi
tarafndan yaynlanan ve bizzat kendi ifadesiyle Srat- Mstakim'in "Tam
kart" olan ctihad'da da pekala yer alabileceine dikkat eker!

B ununla birlikte, 1 9 1 1'in sonlanna doru, Trablusgarb'ta Hristiyan talya'

ya kar savan srd dnemde, Trk milliyetiliinin Osmanl mparatorlu
iin tehlikeli sonular getirebilecei dncesine varan Srat- Mstakim
grubu giderek Panislamizm'e yneldi ve ilerlemeci tutumunu yava yava

42 Bu rgtierle ilgili olarak bkz. H.N.Orkun. Trkl!)n Tarihi, istanbul , 1 944;T.Z. Tunaya, T rkiye de '

Siyasi Partiler, s 375 392 ; ve Trk Yl, s.434-445 (Akjra'ya dayan larak).
.
-

43 Srat- Mstakim ve kurucusu Mehmed Aki! (Ersoy) Bey'ie ilgili olarak bkz. Eref Edi b, Me hmed Akif
Hayat ve Eserteri ; M . E.Eri irg il, Mehmet Akif, i sl aml bir ai ri n roman, Ankara, 1 956; E.l. (2), yy,
islah (N. Bekes); ve k sa bir tantma yazs, R.M.M., XX, Eyl 1 9 1 2. s. 283-89.

58
terketti. Akura da dergiyle olan ilikisini kesti. Bylece, Trk milliyetilii
davasn ve ilerleme izgisini savunacak yeni ve byk bir derginin inas sorunu
gndeme geldi. Bu dergi, Trk Vurdu olacakt.

Muharrem Feyzi Togay'n Yusuf Akura'nn biyografisine ilikin olarak

syledii gibi, "Trk Vurdu'ndan sz etmek, Yusuf Akura'dan sz etmektir" .
Yusuf Akura'nn en byk yapt, kendisini btnyle adad Trk Vurdu idi.
Akura dergiyi 1 9 l l'den 1917'ye kadar fiilen ynetti. Eyll 1917'de, Rusya'da
tutuklu Trkler'in sorunlaryla ilgilenmek iin Trkiye'den aynldnda, dergi,
air Celal Sahir'in ahsnda Trk Ocaklar Merkez Komitesi'nin eline geti.
Trk Vurdu, Austos 1918'de paraszlk nedeniyle yayn hayatna ara verdi.
1924'te ok daha farkl koullarda Ankara'da yeniden yaynlanmaya balayacak
ve artk Trk Ocaklar'nn resmi yayn organ olacakt . Trk Vurdu,
yazarlannn nitelii ve sayg uyandran tutumu ile, hi tartmasz Trk
milliyetilii hareketinin en gl dergisi oldu ve Trk aleminde yaratt ilgi
Trkiye 'nin snrlarn fersah fersah at . 44

. Trk aleminin btnn ilgi alan olarak seen bUyk bir kltr dergisi
yaynlama dncesi Trk aydnlan arasnda yllardr tartlyordu. Bu konuda
ki giriimin milliyeti air Mehmed Emin'den geldii sanlmaktadr. Ama
derginin hazrlk almalanna katlanlar arasnda Ahmed Aaolu ve Akura'
nn da olduu grlr. Hatta Enver Paa'nn da.45 Gerekten de , Enver
Paa'nn Trk Vurdu'nun oluumuna maddi ya da manevi destek salad
sanlmaktadr. 1915'te dergi sayfalannda yer alan bir notta Enver Paa'nn Trk
Vurdu'nun kurulmas srasndaki "deerli yardmlar"ndan sz ediliyordu ve ad
dergi stunlarnda sk sk geiyordu.46 Nitekim, Trk Yurdu ile ittihad ve
Terakki Cemiyeti arasndaki ba hi kukusuz Enver Paa kurmutu. Byle bir
ban kurulmu olmas bizi artmamaldr; resmi politikas "Osmanlclk" olan
ittihad ve Terakki Cemiyeti alttan alta Trk milliyetilii akmn destekliyordu.
Enver'in Trk Oca gibi milliyeti rgdere yardm ettiini ve Ahmed Aaolu
gibi milliyetilik taraftan kiileri dllendirdiini biliyoruz. 47 Eer Trk Vurdu
ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin politikasna u ya da bu biimde hizmet etmi
olmasayd, byk bir ihtimalle 1913'ten , zellikle Jn Trk "diktatrl"nn
kurulmasndan sonra yayn hayatn srdremezdi.
1909'da yayma balamas planlanan dergi parasal sorunlar nedeniyle bu
tarihte yayna balayamad. Bu finansman sorunu esasen balbana retici bir
olayd. B alang sermayesi Orenburglu byk bir aileden, Hseyinoflar'dan
geliyordu. Tatar byk burj uvazisinin tipik bir rneini oluturan Ahmed Gani
ve Mahmud Bay Hseyinof kardeler ie sfrdan balam ve tpk Amerikan

44 Trk Vurdu'na ilikin olarak bkz.P.Dumont. "Le revue Trk Vurdu et les musulmans de Russie,
1 91 1 -1 9 1 4"; dergi ile ilgili olarak Rusa kk bir kitap vard r: E.Vu. Gasanova. Jn Trkler
Dneminde Trkiye'de Burjuva Milliyetifii Ideoloj is i , Bak. 1 966.
45 Trk Vurdu'nun kkenine ilikin olarak bkz. Ahmed Aaolu'na atfen, T.Y., Aralk 1 924, s. 1 74.
48 Trk Vurdu'nda Enver'e ok sayda gnderme vard r: V,s. 1 1 04; VIII, s. 2740-41 IX, s . 2790-92; X, s.
3 1 73-74. Enver'le ilgili olarak bkz. .S.Aydemir tarafndan yakn tarihlerde yaynlanan biyografi:
Makedonya'dan Ortaasya'ya Enver Paa, 3 cilt, istanbul, 1 970-73; E.i. (2), (D.A.Rustow).
47 .S.Aydemir, Enver Paa, C.2,s.446-47.

59
milyonerleri gibi, ksa srede hatn saylr bir servetin sahibi olmulard. Bu
paramn bir blmn hayr ilerinde kullanyorlard. Nitekim Rusya'da
camiler, okullar, hastaneler ve medreseler yaptrmlard. B unlardan bir olan
nl Hseyiniye Medresesi Orenburg'daki :::edidi medreselerinden biriydi.
kardeten biri olan Mahmud Bay 19 10'a doru ldnde stanbul'a hayr
ilerinde kullanlmak zere yklce bir servet brakt ve bu para sonuta Yusuf
Akura'nn evresinde toplanan kk grubun eline geti. 48 M.F.Togay'a gre
Rusya'y kzdrmamak iin, bu parann dergi karan gruba ittihad ve Terakki
Cemiyeti'nce baland izlenimi yaratlmaya alld. Bylece hayr sever bir
Tatar zengininin eseri olarak ortaya kan Trk Vurdu, bunun da tesinde Tatar
byk burjuvazisinin bir rnyd .
Yayn hayatna balarken "btn Trkler'in iyilii iin" ahacan
vadeden Trk Yunlu, 32 sayfalk bir forma halinde 15 gnde bir yaynlanyordu.
Genellikle milliyeti zlemleri yanstan iiriere ayrlm bir edebiyat stununu
sosyoloji, tarih, ekonomi, eitim vb. sorunlarn dile getiren makaleler
izliyordu. Yine her sayda biyografiler, Trkler'le ilgili aktel haberler ve
Rusya'daki Trk basnndan alntlar yer alyordu. Biimi, srelilii ve Trk
aleminin hemen btn kltrel sorunlarna ak yapsyla Trk Vurdu, Fatih
Kerimi'nin 1907'den beri Orenburg'da yaynlad ara'y antnyordu . 50
Akura'nn bizz at kendisi bu dergide almt ve bana getii bu yeni derginin
ura'nn izlerini tamas hi de artc bir olay deildi . Bununla birlikte ura
ile Trk Yurdu arasnda nemli bir fark vard: Birincisi dinsel sorunlara byk
bir nem atfederken, bu sorunlar Trk Vurdu'nda ok az yer igal ediyordu.
Yusuf Akura evresinde birok saygn yazardan bir ekip oluturmay
baarmt ; Mehmed Emin, Celal Sahir, Halide Edip, Ispartal Hakk gibi air ve
edebiyatlar, kprlzade Mehmed Fuad, Bursal Mehmed Tahir gibi bilginler
ve Aaolu gibi gazeteciler onun evresinde toplanmt. 1912'den sonra yaz
kurulu Selanik'ten gelen yaz.:'1rlarla daha da glendirildL Bunlar arasnda Ziya
Gkalp , mer Seyfettin , Ali Canib gibi adlar vard. Bu dnemde grlen
artc bir gelime , derginin temelini oluturan Yusuf Akura-Ahmed Aaolu
ortakl dnda Rusya kkenli Trkler'in saysnn giderek azalyor olmasyd.
Derginin yayn almalanna katlanlar arasnda, yabanc ve sosyalist olmas
nedeniyle, Parvus'un (gerek ad Alexander Helphand) zel bir yeri vard. 1 9 1 1
ile 1 9 1 4 arasnda "iktisat" stununun hazrlanmas sorumluluunu stlenmi ve
bu stuna kyllk, devlet, emperyalizm konulannda nemli makaleler yazm,
mali sorunlar zerinde tartmalar amt. Parvus, Trk milliyeti aydnlan
zerinde azmsanamayacak bir etki yaratmt. 1

Trk Vurdu, "Tercman'm kk kardei" olmakla vnyordu. Esasen

Gasprinski'nin ve gazetesinin Trk Vurdu zerindeki etkisi az deildi .
Gasprinski'nin bizzat kendisi de dergiye bir ok kez yaz yazmt . Tutumu , dili

48 Ayaz i shaki. ""Yusuf Akura', s . 1 6; Togay, age, s. 61 . Mfihmut Bay Hseynof ile ilgili olarak bkz. T.Y.,
1/1 6, s. 504.
49- P. Dumont, ad geen makale.
50 A.Bennigsen, La Presse et le mouvement national, s. 75-77.
51 Parvus ile ilgili olarak bkz.Z.A.B.Zeman ve W.B.Scharlau, The Marchant of Revolution, the Life of
Alexander i srael Helphand (Parvus), 1 867-1 924, Londra, 1 965; P.Oumont, "Un economiste
social-democrate au service de la Jeune-Turquie", Memorial mer Lutfi Barkan, Paris, 1 980, s.
75-86; M.Sencer Parvus'un Trke'de yaynlanan balca yaz ve makalelerini tek bir kitap halinde
toplamtr: Trkiye'nin Mali TutsaklO. i stanbul, 1 977.

60
ve ee ald konular itibariyle Akura'nn dergisi, Tercman'a ok yaknd:
Trkler'in birlii konusuna verilen neni, tek ve yalnlatnlm bir dilin
savunulmas, eitimin modernletirilmesi ve Trk kadnnn zgrletirilmesi
temas, vb her iki yayn organnda da ayn biimde ele alnyordu. Ve
Tercman'm, sansrn alanndan kaarak uzun yllar ayakta kalmasn salayan
lml tutum Trk Vurdu' nda da izleniyordu. Trk Vurdu'na damgasn vuran
iki temel izgi, Pantrkizm ve ilerlemecilikti.
Trk Vurdu' nda ulusal soruna u ya da bu biimde deinmeyen tek bir
makale yok gibiydi. Burada u noktann belirtilmesi gerekir ki, baz "Batc"
dergilerin ierii, hemen tmyle, Bat'da verilmi yaptlarn eviri ya da
uyarlamasndan ibaretti. Yalnzca Trklk konusuna hasrediimi yapsyla Trk
Vurdu ise, gerek anlamda bir "aslna dn" yanstyordu. Sibirya Yakutlar
'ndan Balkanlar'daki Trkler'e kadar btn Trklk, derginin ilgi alanyd..
Genellikle Akura ya da Ahmed Aaolu tarafndan kaleme alnan ve "Trk
Aleminden" baln tayan gnlk fkralarda siyasal, toplumsal ve kltrel
sorunlar Trk aleminin btn; Trklk perspektifiyle ele alnyordu. Nitekim,
okuyucu yava yava Osmanl Devleti perspektifini terketmeye ve Trkler'in
bal bana bir dnya oluturduunu, kendilerine zg sorunlan ve gelime
tarzlar olduunu grmeye balamt . Trkler'le ilgili aktel haberler veren ya
da Rusya'daki Trk basnndan alntlarn yapld stunlar karde halklarn
bnyesinde gelien ilgin ve zgn olaylar konusunda okuyueuyu bilgilendiriyor
ve Trk aleminin i dayanmasnn aa vurulmas konusu stnde israrla
duruyordu. Burada ele alnan biimiyle Pantrkizm'in btnyle kltrel bir
olgu olduunu belirtmek gerekir. "Trk siyasal milliyeti"ndet hi sz edilmiyor,
yalnzca Trk halklannn kltrel birliini tanmlamak ve glendirmeye
alnakla yetiniliyordu. Derginin Rusya'ya kar hmh bir politika izlemek
biiminde gelien genel tutumu, bu sorunda belirgin bir biimde farkllyordu.

Trk Vurdu ' nun savunucular kendilerini halkseven n milliyeti insanlar

olarak tanmlyorlard. 52 Gerekletirmek zere nlerine koyduktan ama, bir
Trk orta snf, ulusal bir burjuvazi yaratmakt. Derginin ideolojisi, dinsel
tutuculua kar mcadele eden, kadnn toplumdaki siyasal ve ekonomik
roln glendirmeye alan ve eitimin modernletirilmesini isteyen "mnev
ver" bir kesimin ideolojisiydi. Genel nitelikli bir dergi olmasna karn, Trk
Vurdu' nda ekonomik sorunlarn nemli bir yeri vard. Trk burjuvazisine
ekonomi denen kavramn anlamn kavratmak, bir yandan da Trk burjuvazisi
nin gelimesinin koullarn yaratacak olan milli bir iktisad ina etmek
gerekiyordu.

Trk Vurdu 'nun nemle ele ald konulardan biri de "halk", zellikle de
kyllkt. Dergide ky konusunun ele alnd ok sayda makale yaynlanm
tl ve Anadolu temasnn yava yava olutuu grlyordu . 1916'da, "Anadolu
muz" baln tayan zel bir stun ald. 53 Trk Vurdu kadrosu, daha
1912'de, zel olarak krsal kesim ve tara insanyla mnevverler arasnda ba
kurmay amalayan, Halka Doru dergisini yaynlamaya balamt.54

52 T.Y., Xll/1 2, s. 1 79 (191 7). Bkz. Ekler, 1 5 nolu metin.

53 T.Y., X, ( 1 9 1 6)
54 Bkz. daha ilerde s. 90

61
 Trk Yurdu'nun baans umulmadk lde erken geldi . abucak tkeneo
birinci say birka kez yeniden basld. Dergi zellikle genliin ilgisini ekmi
grnyordu; gen kuak, imparatorluun bu bozgun gnlerinde (Trablusgarb
ve Balkan Savalar) dergide yeni bir lk, umutlanmak iin yeni dayanaklar
buluyordu.
*

Bylece , milliyeti rgtlerde stlendii eitmenlik ve kavga adarnl rol,

Trk Vurdu'ndaki nc konumu sayesinde , Yusuf Akura, I. Dnya Sava
ncesinde , Ziya Gkalp'le birlikte Trkiye'deki milliyeti hareketin nde gelen
liderlerinden biri olarak ortaya kt. Ama, varl tartmasz kabul edilen bir
nder olduu sylenebilir mi? Burada liberal ya da slamc evrelerin
eletirilerini, ona sk sk yneltilen iddetli saldmiar kastetrniyoruz; ama bizzat
kendi hareketi iinde bile, ona belli bir ekince ile yaklaanlar hatta deyim
yerindeyse kin duyanlar vard. Hi kukusuz, Osmanl aydnlar kendilerine
yneltilen eletirileri kolay kolay kabul etmiyorlard. 55 Bu eletirilerden nemli
bir blm Osmanl aydnlanyla Rusya'daki Trk aydnlan arasnda yaplan ve
birincHerin aleyhine sonular verdii belirtilen karlatrmalan ieriyordu.
Arkadalannn bazlar, onu, Rusya Trkleri'ni Osmanllar'dan stn tutrnakla
suluyorlard. Nitekim, Halide Edib ve Ziya Gkalp'in tutumu, aka
byleydi. 56 Akura ile Ziya Gkalp'in ilikisi, bu anlarnda ok aklaycdr; her
ikisi, Gkalp Selanik'ten stanbul'a geldii srada, 1912'de tanrnlard .
Gkalp Trk Vurdu bnyesinde almaya balam ve aralannda "Trklerne,
Muasrlarna ve slarnlarna" baln tayan nemli makale dizisinin de
bulunduu bir ok yaz yazmt. Ama 1914'te, tam olarak bilmediimiz bir
nedenle, Ziya Gkalp'in Trk Vurdu ile ilikisi kesildi. Ziya Gkalp sava
yllannda ctimaiyat Mecmuas, iktisadiyat Mecmuas ve zellikle 1917-1918
yllannda yaynlanan Yeni Mecmua gibi bir ok dergi yaynlad. Bu dergilerin
yazarlan arasnda Yusuf Akura'nn adm aramak bouna olur; nk Akura
bunlarn hibirine yaz yazrnyordu. Milliyetilik akmnn ban eken bu iki
nderio arasna ne gibi bir ksknlk girmiti? kisinin arasnda belli dnce
ayrlklan olduunu ve Gkalp'in, ttihat ve Terakki Ceniyeti'ne ye olmay
reddettii iin Akura'ya kzdn biliyoruz. Ama bunun dnda bir ey
sylemek, varsaymlardan yola kmak olur. Hereye karn, Yusuf Akura'rnn
kendisini kabul ettirebilrnek iin belli glklerle karlam olduunu dn
rnek yanl bir ey olmasa gerek.57 Pekiyi, fikirlerini kabul ettirme konusunda da
ayn glklerle karlam myd?

3- Tarihin Anlam

Yusuf Akura'mn yazlannda ve akademik kariyerinde tarihin ok nemli bir

yeri vard. Sosyal bilimlerin felsefe, hukuk, sosyoloji gibi bir ok alanyla

55 Ekierde bu eletiriye ;ikin rnekler yer almaktadr: Bkz. Ekler, 6 ve 9 no'lu metinler.
56 Halide Edib, Memoirs, Londra, 1 926, s.321 -22; ve Ziya Gkalp iin, M.E. Eriirgil, Bir Fikir
Adamnn Roman, Ziya Gkalp, s. 73, 1 1 7.
57 Bazlar Akura'nn "yasal" olarak Osmanl olmad ndan bile kukulanmlardr. rnek olarak bkz.
Yahya Kemal. Siyasi ve Edebi Portreler, s. 1 24, ("Ak ura m kara ura m"); ve Rza Nur, Hayat ve
Hatratm, cilt 3, istanbul, 1 968, s. 945: 1 92 1 -22'de Akura ve Aaolu'yu sk sk Ankara'daki
Sovyet Bykel ilii 'nde grnce, her ikisini de Rusya'ya gitmek iin hazrlk yapmakla sular.

62
ilgilenmi olmasna karn, tercihini tarih, zellikle de siyasal tarih alannda
yapmt . Tarihi olarak kariyeri 1905-1906'da, Kazan Muhammediye Medrese
si'nde balamt; burada, baka bir ok disiplinin yansra, tarih dersleri de
veriyordu. Jn Trk Devrimi'nin hemen ertesinde stanbul'a dndkten sonra,
onu, Mlkiye Mektebi, Erkan- Harbiye gibi, bakentin eitli yksekokullarn
da tarih hocas olarak gryoruz. Ayrca, stanbul Darlfnunu'nda da siyasal
tarih dersleri verdi. Birinci Dnya Sava'nn ve Kurtulu Sava'nn bitmesin
den sonra Ankara'da "Serbest Halk Dersleri" ad verilen kursta ve 1924'den
sonra da Ankara Hukuk Mektebi'nde ada tarih dersleri okuttu. Son olarak
da ada tarih krss bakan olarak stanbul niversitesi'ne profesr oldu.
Btn bu eitsel etkinliklerin dnda, Akura'nn verdii yaptlarn bir blm
de yine tarihe ilikindi. "Ulfm ve Tarih" baln tayan 1906'daki kk
denemesinden lmnden sonra, 1940'ta yaynlanan ve "Osmanl mparatorlu
u'nun. Dalma Devri" baln tayan (III. Selim dnemini anlatan bir
yapttr) kitaba kadar. Ayrca Erkan- Harbiye Mektebi'nde verdii bir dizi dersi
toplayan "Dou Sorunu zerine Tarih Notlan"n, 1923'te yaynlanan "Muasr
Avrupa'da siyasi ve itimai fikirler ve fikri cereyanlar" baln tayan kk
kitab sayabiliriz. Ankara ve stanbul niversitelerinde verdii ders notlarn
ieren ve "Pantrkizm'in babas"nn, savas ve . tan olduu hareketin
tarihini ayrntl bir biimde ele ald o ok nemli "Trkln Tarihi''ni de
unutmamak gerekir. 58 Akademik ve bilimsel kariyeri, 1931'de, Mustafa Kemal
tarafndan kurulan ve "milli tarih"e ilikin yeni aratrmalann oca olmas
amalanan Trk Tarih Kurumu'nun bana getirilmesiyle daha bir taland.

Mehmed Fuad Kprlzade , 1913'te yaynlanan "Bizde Tarih ve Mverrih

ler Hakknda" balkl bir denemesinde, Yusuf Akura'nn, lkesinin bekledii
tarihilerin en by olmaya aday olduunu belirtiyordu. 59 itiraf etmek
gerekirse, bu kehanet gereklememitir. Bugn, hi kimse Akura'nn tarihle
ilgili yaptarna atfta bulunmamaktadr. Esasen, yaptlar tarihsel anlamda
yeterince zgn deildi. Onun yntemi, kulland ikincil kaynaklarn geni bir
sentezini yapmakt . Genel bir tablo izmeyi derinlemesine aratrmaya yeliyor
du . Ayrca, verdii tarihsel rnler niversite'den ok Siyasal Bilgiler Okulu'
nun izlerini tayordu. Bu nedenle, yararsz bir aba olacana inandmz iin,
Akura'nn tarihsel yaptlarn zmlerneye almaktan ok, tarihin onun
dncesinde ve ulusal sorun ile ilgili kayglarnda ne gibi bir yer tuttuunu
incelemeye alacaz .

Byk slam uzmam H . A . R . Gibb "Hibir ey Bat'nn Mslman halklar

zerindeki etkisinin ne kadar yapay bir etki olduunu, XIX.yy'da Bat'da tarih
anlaynda meydana gelen muazzam deiikliin hala Mslman alemine
yansmam olmas kadar iyi anlatamaz" diye yazar. 60 Kukusuz, Tanzimat'tan
sonra Osmanl tarihiliinde pratikte belirgin gelimeler olmutu: tarih yaptlan
daha iyi eletiriliyor, arkeoloji ve nmizmatik gibi tarihe yardmc bilim
dallanndan daha geni bir biimde yararlanlyordu;61 Tarih'i Cevdet, vak'an-

58 Bu yaptlar iin kaynaka referanslarna bkz.

'
59 Kprlzade Mehmed Fuad. "Bizde tarih ve mverrihler hakknda", Bilgi Mecmuas, 1/2, 1 9 1 3,
s. 1 85 1 96.
60 HAR Gibb. Les Tendances modemes de l 'lslam, Franszca eviri, Paris, 1 949, s. 1 73.
61 Osmanl vak'anvisliinin geliimi ilejlgili olarak bkz. E. Kuran, "Ottoman Historiography of the
Tanzimat Period", B. Lewis ve P.M . Holt, Historians of the Mlddle-East, Londra, 1 962, s. 42229.

63
vistlikten o dnemde Avrupa'da benimsenen tarihilie geite bir ara aamay
oluturuyordu. Ama btn bu gelimelere karn, tarih teknikleri ne kadar
gelimi olursa olsun, bunun tarihe , anlarnma ve yntemlerine yansmasnda
hibir ilerleme yoktu. Baka bir deyile , Gibb'in szn ettii "tarih anlayn
daki muazzam devrim" Osmanhlar'ca hala bilinmiyordu.

Bununla birlikte Yusuf Akura bu devrimi grd ve onu Osmanl

vak'anvisliine uygulamak iin aba harcamaya balad. Bu devrimi ncelikle ,
XIX. yy. Fransz tarihileri araclyla tand.62 Camille Jullian'n XIX.yy
Fransz tarihilerini konu alan nl kk kitabn inceledi. Yine, yzyln
sonunda Seignobos ve Langlois tarafndan yaynlanan ve pozitivist tarihiliin
amentsn oluturan "Tarih ncelemelerine Giri"i okudu. Nitekim , yazlarn
da u ya da bu tarihinin izlerine rastlamak zor deildir. rnein, "gerek
tarihiyi vak'anvisten ayran, gemii yeniden yaatma yeteneidir" diye
yazarken Michelet'den etkilenmemi olduu sylenebilir mi?63 Ya da "ortam"
n rolnden sz etmesinde Taine'in etkisi yok mudur? Almanca rendikten
sonra -bunun tarihini kestirrnek g olmakla birlikte, Dnya Sava'ndan nce
olmas ok akla yakndr- Akura, milliyeti ynelimiyle kafasndaki sorulara
arad yantlan veren Alman tarih rnlerine daha byk bir hzla ulat.
Meslekten tarihilerle kurduu ilikilerin dnda , tarih felsefesiyle de ilgileni
yordu. bn Haldun, Vico , Herder, Guizot, Buckle ve Hegel'in teorilerini
renmiti. Kukusuz, bunlara Marksizm'i de eklemek gerekir. Tarih felsefeleri
tarihsel geliim konusunda btnlkl bir anlay ortaya koyuyor, Akura'nn
da benimsedii gibi bir "tarih mant" dncesini yaygnlatrmaya hizmet
ediyorlard. Kukusuz , btn teoriler gibi tarih felsefelerinin de tarihsel
gerein deforme edilmesi, sistematize edilmesi sonucuna yol aacan bilmiyor
deildi. rnein, Akura tarihin yalnzca snflar mcadelesinden ibaret
olduuna inanmyordu . Ama felsefi bir yaklam getiriyor, tarihsel gelecee
belli ynelimler vermeye alyordu. Hereyden te, bilim, yanl teorilerden
yedii darbelerle gelimiyar muydu? . 64

Akura'nm, ncelikle Osmanl vak'anvisliinin bir eletirisini yaptn

gryoruz. Bu vak'anvisliin ulusal olmayan, Trk olmayan ynn bir an iin
unutalm: Akura'nn vak'anvislie ynelttii en byk eletiri, onun gnlk
olaylar kaydetme dzeyini bir trl aamam olmas noktasndayd. XX.yy'm
bandaki Osmanl tarihisi , saltanat makamnn yapt ileri gnbe gn
kaydetmekten ve yllk yazmaktan baka bir grevi olmayan Osmanl saraynn
resmi vak'anvislerine, hala ok benziyordu . Bununla birlikte, 1910'da Necib
Asm ve son "vak'anvis" Abdurrahman eref gibi dnemin en nl bilginlerini
bnyesinde toplayan Tarih-i Osmani Encmeni'nin kurulmas, Osmanl tarihi
liinin yeni ynelimini gsteren nemli bir gelime oldu .65 Akura Osmanhch
k' benimseyen bu encmene katlmayacak ve encmenin 1913'te balatt yeni

62 Akura'nn tarih anlaynn kaynaklarna i l ikin olarak bkz. "Tarih Yazmak ve Tarih Okulmak
Usullerine Dair", Birinci Trk Tarih Kongresi, Ankara, 1 932, s. 577607; Ulum ve Tarih, 1 906.
63 "Kk Muhtra", T.Y., IV/23, s. 809, ( 1 9 1 3). Bkz. not 66. Ayrca bkz. Ekler, 1 no'lu metin
64 Ulum ve Tarih, s. 22-23.
65 Bu dnemde Trkiye'de tarih renimine ilikin olarak bkz. E. Rossi, "Gl i studi di storia ottomana in
Europa ed in Turchia nell'ultimo venticinquennio (1 900-1925)", O.M., VI, 1 926, s. 443-460; J . Deny,
"La Turquie", Histoire et historiens depuis cinquante ans, c . 1 Paris, 1 927, s. 438-454; B. Lewis,
,

"History-writing and National Revival in Turkey", M . E . A. IV/6-7, 1 953, s. 21 8-227.

,

64
bir Osmanl tarihi yazlmas almal arn iddetle eletirecekti. 66 Akura'ya
gre bu alma eskinin vak'anvisliinin srdrlmesinden baka bir ey
deildi: B u , "baz manasz ve rabtasz malumat paralan"ndan oluan,"kuru ve
cansz" , olaylarn "tesbih taneleri gibi iltisaksz sralanm" olduu, iinde
tarihsel unsurlar zincirini kavramann ve "tarihin mant"nm gelimesini
grmenin olanann bulunmad bir tarih olacakt. Akura byle bir tarih
anlayn byk adamlardan , sultan , bey ve paalardan baka bir eye yer
vermemekle suluyordu. "Bir memleketin ahval- iktisadiye ve itimaiyesi
malum olmazsa, vekayi-i tarihiyesi katiyen anlalamaz" diye yazyordu. Bir
btn olarak ele alndnda, Yusuf Akura Osmanl tarihi ve aydnlarn
idealist bir perspektife sahip olduklar iin eletiriyordu . Onlara gre tarihin
motorunu oluturan fikirler ve ahlakt. Trkiye'de tarih , Fransz devrimini
dorudan XVIII. yy felsefesinden km bir gelime; Jn Trk devrimini de Jn
Trk bror ve gazetelerinin dorudan bir rn olarak anlatyordu. Milli
devrimleri gerekletiren de yalnzca fikirler, milli duygular ve onlarn propa
gandaclaryd . Siyasal yaam konusundaki ilk bilgilerini bu tr kaynaklardan
edinen Osmanl sekini, idealizmden bir trl kurtulamamt; ahlak ve
iyiniyetin politikada rol olduuna in anacak kadar saft . 67

Yusuf Akura, byle bir Osmanl vak'anvisliine , ncelikle bilimsel

olmaya alan bir tarih anlayyla kar koymaya alt. Daha sonra bror
halinde yaynlanan, 1905'te Kazan Muhammediye Medresesi'nde verdii ders
notlannda tarihle bilim arasndaki ilikiyi sorguluyordu. Bir bilim olarak tarihin
yeri ne olabilir, diye soruyordu kendi kendine ve yantlyordu : "ln-i tarih , nev-i
beerin harekat- mterekelerine ve hayat- itimaiyeyi vcude getiren her trl
hadiselere hakim kavanini arar". Tarih konusunda dnmek bu "kavanin"i
aa karmaya almakt. Ayn metinde bilimsel bir tarih iin nelerin gerekli
olduunu da belirliyordu: birinci kaynaktan metinlere ve szl belgelere
dayanan ama bunlar ince bir eletiri szgecinden geiren, yardmc bilimiere sk
sk bavuran (Seignobos ve Langlois'ya dayanarak bu yardmc bilimlerin bir
dkmn yapyor ve bunlara corafyay da ekliyordu) bir tarih yaklam.

Byle bir kaynak kullanm olgular yn iinden eitli ynelim ve

yasalarn kmasn salayacak; bir hareket, bir tarih "mant" yaratacakt.
Aslnda, bu, Yusuf Akura'nn tarihi renmede, tarihin anlamn kefedip
aklamada kendisinin de kullanmaya alt iyi bir yaklamd. Tarihte
milliyetilik ve demokrasi gibi akmlar ortaya kmt; tarih bu iki kavramn
gelime ynnde ilediyordu ve bu gelimeye kar koymak kesinlikle bo bir
aba olurdu . Yusuf Akura'nm tarih konusundaki tutumu da, Trk tarihini
"evrensel tarihin bu byk akmlar"yla birletirmeye almakt. Nitekim, Trk
tarihini alabildiine ycelten ve ona slamiyet'in tarihinde kendisine ayrlan
yerden ok daha geni bir zerklik kazandran milliyetilik akm, ilgin bir
paradoksla , sonuta onu dnya tarihine ok daha fazla yaklatrd. Kemalist

66 Not 63'te belirtilen "Kk Muhtra"; Trk Yurdu imzasn tamakla birlikte slup ve erdii fi kirler
nedeniyle bizzat Yusuf Akura'nn kaleminden kt izlenimini uyand rmaktad r. Bkz. Ekler,1 no'lu
metin
67 "Portekiz ihtilli Mnasebetiyle", S. M., V/1 1 1 , s. 1 1 9 ve devam. Bkz. Ekler, 6 nolu metin.
Makaleye konu olan Portekiz ihtilli 5 Ekim 1 909'da gereklem i ve cumhuriyet ilnyla
sonulanmt . Ulum ve Tarih, Kazan , 1 906; Tarih iin bkz. s . 2 1 .

65
dnemdeki milli tarih tezleri de aym ikili ynelimi ngrecekti . Tarih
evrenselletirilmeliydi; ama tarihsel gelimeye boyun emek zorunda olan din
de ayn akma tabi olduuna gre, tarih laikletirilmeliydi de .

Akura'nn Osmanl vak'anvisliinin idealizmine kar savunduu grler

nelerdi? Burada, onun tarihsel materyalizm konusundaki tutumunu incelemek
yerinde olur. Daha nce bir szckle de olsa deinme frsatn bulduumuz gibi,
daha Fransa'da iken yazd ilk makalelerde bile materyalist bir yaklam
seziliyordu; ama sorunu burada bir btn olarak ele almak gerekir. Akura'y
tanm ve onun yaptlarn incelemi bir kii olarak, Kazanl tarihi Abdullah
Battal-Taymas, Yusuf Akura'nn tarihsel materyalizmin tezlerini benimsedii
ni ileri srer.68 Bu konuda, Akura'nn "milliyet fikri ve millet muharebeleri"
konusunda 1910'da verdii konferans srasnda ve baka baz yerlerde yapt
aklamalara dayanr. 69 Akura orada, bu konudaki bak asn yle
aklyordu: "Ben, beeriyetin hayatnda asl messir ihtiyac- maddi ve ondan
mtevellid kuva-y maddiye olduuna inananiann akirdlerindenim. Cemiyet-i
beeriyenin menha-i tekamlnn mide olduu kanaatine sahibim" . Bu, aslnda
dialektik olmaktan ok kaba materyalist bir yaklamdr. te yandan, bu
konudaki btn yaz ve aklamalan incelendiinde, bunlarn birbirleriyle
elitii de grlr. yle sanyoruz ki, 1910'da "Portekiz ihtilali Mnasebetiyle"
bal altnda SU"at- Mstakim'de yaynlanan bir makale, Akura'nn bu
konudaki dnceleri konusunda salkl bir fikir edinmemizi salayacaktr. 70
Akura, bu devrim balamnda tarihsel materyalizm sorununu inceliyordu.
Osmanl entellij ansiyasn ar bir dille eletirdikten ve onu ekonomik sorunlara
ilgisiz kalnakla suladktan sonra , Marks ve ardllannn bu konudaki dncele
riyle ilgili fikirlerini de belirtiyordu. Ona gre , onlar materyalizme olan ballk
konusunda ii biraz anya vardmu olabilirlerdi ama, tarihiler ve siyaset
adamlan iin, materyalizm , geree idealizmden ok daha yaknd. Nitekim,
Akura'nn materyalizmi bir geree yaklama biimiydi ve bu tutum, daha
1902'lerden beri kendisini gsteriyordu. O, bu kavram, tarihte ve toplum
yaamnda maddi ve ekonomik unsurun aa kanlmas balamnda ele
alyordu.

Akura'nm sahip olduu tarih anlay onun bu alanda gerekten zgn bir
tarih yapt vermesi sonucunu getirmedi . almalar daha ok eletiri dzeyiyle
snrl kald. Bununla birlikte , verdii derslerde ya da kaleme ald denemeler
de dncelerini sk sk sergilemekten de geri durmad. Nitekim, Trk
milliyetiliinin tarihine ilikin incelemelerinde, ekonomik unsurlarn bu geli
me iindeki roln ortaya karmaya alt. Onun bu konudaki zmlemeleri
ni Ziya Gkalp'inkilerle karlatrmak olduka retici olacaktr: Ziya Gk
alp'e gre, Trk milliyetiliinin kayna XVIII. yy Avrupa'sndaki Trk sanat
(Turqueries) modasnda aranmalyd; daha sonra da XIX.yy'da Avrupa'da
Trkoloji almalannn gelimesinde . 71 Trkiye'de bile , Ahmed Vefik Paa,

68 A. BattaiTaymas. "Yusuf Akura", Vakit (istanbul), 1 1 1 2 Mart 1 945; ayn ekilde Ben bir k
aryordum, blm XXX: Simbini bir Trk mehuru, Yusuf Aku ra s. 1 1 4-1 20.
,

68 "Mill iyet fikri ve millet muharebeleri", T.Y., 111/9, s. 260.

70 "Portekiz ihtilli mnasebetiyle". Bkz. Ekler, 6 ro'lu metin.
71 Ziya Gkalp, Trkliin Esaslar, Ankara, 1 923; ingil izce evirisi: R. Devreux. The Principles of
Turkism, Leyden, 1 968. s. 1 -1 1 .

66
Sleyman Paa, daha sonra Mehmed Emin ve Hseyinzade Ali Beygibi yazar ve
dnrler de bu verilerden yola kyorlard. Dolaysyla Ziya Gkalp, Trk
milliyetiliini esas olarak Avrupa'da gelien , daha sonra da Osmanl Devleti'ne
ulaan bir fikir hareketi olarak gryordu. Akura ise, 1912'de "Trklk"
bal altnda yaynlanan bir makalesinde sorunu ok farkl bir biimde ele
alyordu72; bu farkl yaklamn nedenlerinden ilki, Trklk' bir btn olarak
mtalaa etmesiydi; ikinci neden, milliyetilik hareketinde Trkler'deki derin
ekonomik ve toplumsal deiimierin sonulann gryor olmasyd. Avrupa
sanayi devrimi, mamul maddeleri ve Avrupa sermayesini Trk pazarianna
sokarak, onlann toplumsal dengesini kkl bir biimde deitirmiti; eski
soyluluk kerken, pazar olarak kullanaca ulusal bir toprak parasn
korumakta titizlik gsteren burjuvazi ortaya kmt. Bu zmleme, zellikle
Rusya'daki Trkler iin geerliydi . Tatarlar'da milliyeti hareketi balatan,
ticaret ve sanayi burjuvazisi idi. Kafkasya'da ise sorun ok daha akt; Akura,
"Baku'da milli Trk hareketinin temelli ve kuvvetli bir ekil almas, Zeyn
el-Abidin Takief, Murtaza Muhtarov gibi neft hanlannn ruhurundan sonra
mehud olur. . . Kafkasya'nn muntazam ve devaml milli hareketi Baku
Mslman-Trk burjuvazisinin tekevvnnden sonradr" diye yazyordu . Avru
pa kapitalizminin XIX. yy'da Osmanl Devleti'ne .girmesi ise, imparatorluk
topraklannda yaayan aznlklan ( Rumlar, Ermeniler, Yahudiler) Trkler
karsnda ayncahkl bir konuma getirmiti. mparatorluun btn tebas iin
siyasal ve toplumsal hak eitlii getiren 1908 devrimi bu dengesizlii daha da
arttrm ve "gnden gne daha bariz bir surette grmekte olduumuz hiss-i
milli feveranlannn menba- hakikisi" ortaya kmt73.

Bunlar, bal bana ilgin perspektiflerdi. stelik , asla yle durup

dururken ortaya kmamlard ; bir eyleme belli almlar getiriyor ve gelecekte
ki baz gelimelere k tutuyorlard. Akura'nn materyalizm anlayna gre
"maddi ve iktisadi mnasebetlere istihad etmeyen, fikri hareketler,
yaayamaz"d74. Geriye , bundan Trk milliyetilii iin gereken dersi karmak
kalyordu. Ulusal lkleri derinletirmek , ulusal duygulan pekitirrnek yetmez
di; ayn zamanda, harekete salam bir sosyo-ekonomik temel de kazandrma!:
gerekirdi. Ve aka grlecei gibi, Yusuf Akura'nn bu konudaki yaklam
zellikle ok nemliydi.

Akura tarihsel olaylan sosyo-ekonomik koullara balarken bireyin

tarihteki roln tmyle inkar etmiyor ama epeyce snrhyordu . "Vekayi-i
tarihiyenin amil ve messirlerij\i iyi arayp, doru tayin eylemek pek mkil ise
de herhangi bir irade (volonte'nin vekayi ve alval-i mteselsile-i maziyeden
doduuna, yani semere-i tarih ve muhit olduuna phe edilemez" diye
yazyordu75 Hareket, ancak, tarihi; akna uygun bir biimde ileriedii ve
milliyetilik, ilerleme ve demokrasi gibi tarihsel ynelimlerden birini benimsedi
i lde anlam kazanabilirdi. "Tarihin akna kar konulamaz" diye yazyordu

72 "Trklk", Salname-i Servet-i FnOn, 1912. Bkz. Ekler, 1 0 nolu metin.

73 ibidem, s. 1 91 , ek notu, Akura daha sonraki bir makalesinde bu konudaki bak asn uzun
uzun dile getirdi: "Trk milliyetiliinin iktisadi menelerine dair", Siyaset ve lktisad, istanbul,
1924. s. 1 4Q-1 68. Bkz. Ekler, 22 nolu metin.
74 "1 329 seresinde Trk dnyas", T.Y., Vl/3, s. 2098.
75 "Almanya, ingiltere, Trkiye ve alem-i islam, S.M., IV/103, s. 427, 1 910.

67
Akura . Tarihe boyun mu eiyordu? Hi kukusuz ; ama insanln gelimesinde
idealin de (emel) diyecek iki ift laf olduunu biliyordu: "Byk vakalar ,
iddetle iman edilmi fikirlerin, yani memmenbih ideallerin semereleridir"76

Ama tarih, Yusuf Akura iin yalnzca gerei ortaya karma yntemi
olmakla kalmad, o ayn zamanda eylemini ynlendiren bir klavuzrlu da. Ulusal
hareketlerin temellerinden birinin tarih olduunu ok abuk anlad. Belki de
bunu daha ehabeddin Mercani ile karlat dnemde , onun Volga B ulgarlan
ve Tatarlan'nn gemii konusunda yapt arkeolojik ve tarihsel aratrmalarn
incelerken hissetmiti . Ama tarihin ulusal sorundaki yerini bilinli bir biimde
kavramas , zellikle Siyasal Bilgiler Okulu'nda oldu . Ald derslerde milliyetler
sorunu hatn saylr bir yer tutuyordu. Daha sonra, hi aksatmadan izledii tarih
derslerinden sz ederken , "talebeye muayyen bir emel, bir gaye telkin ediyordu
( . . . ) Adeta harb-i umuminin bir programyd" diye yazacakt. Tarihin ulusun
bnyesinde yerine getirdii "ilev"i de orada kefetti. 1932'de, "Tarih mcerret
bir ilim deildir. Tarih hayat iindir; tarih, milletlerin, kavimlerin varlklanm
muhafaza etmek, kuvvetlerini inkiaf ettirmek iindir" , diye yazacakt77

te yandan, Alman ve Slav milliyetiliini incelerken, gemiin ve ulusal

geleneklerin renilip bilinmesinde tarihsel aratrmalann ne kadar nemli bir
yer tuttuunu grd. Eski uygarlklada ilgili aratrmalar - ona gre bu
konuda ilk aba, Winckelman'n XVIII. yy sonundaki 7 8 arkeolojik
almalanyd - Alman arkeolog ve tarihilerine , "rklan uluslardan ayrmann
bile mmkn olmad ok eski tarihlere kadar" gtrmt. Alman bilginleri
iin uluslarn tarihi ile rklarn tarihi zde kavramlard . Akura'ya gre ,
prensliklere, kralhklara blnm bir Almanya iin, "siyasal bakmdan yararl
olabilecek biricik bak as" buydu . Ayn biimde , Panislavizm'in temelinde
ek bilginlerinin aratrmalarn grmek mmknd. Onlarda da, tpk Alman
lar'da olduu gibi, en eski tarihlere ilikin bilimsel aratrma almalar, gncel
konulara ve politikaya almlar salamt79. B u , yalnzca Almanlar ya da
ekler'le snrl bir gelime de deildi; Akura'nn 1906'da belirttii gibi,
dnyann her tarafndaki halklar ve ynetimler, tarihin ulusal duygu ve bilin
iindeki yerini anlamlard.

Bu konuda Trkler'in durumu neydi? Akura 1906 tarihli Ulum ve Tarih

adn tayan brornde soruyu byle soruyordu. Ve Osmanl Trkleri'nin
kendi ulusal tarihlerinden habersiz olmalar olgusunun karsna Kuzey Trkle
ri'nin ve Tatarlar'n Mercani ve Nasri gibi bilginler araclylagerekletirdikle
ri almalar kartyordu . Tarihin uluslarn yaamnda tad nemi bilmeyen
bir tek Osmanl Trkleri kald, diye hayflanyordu80. Tarz- Siyaset'te,
"bugn ekseri Trkler mazilerini unutmu bir halde bulunuyorlar" , diye

76 "Emel", T.Y., 11/16, s. 490 ( 1 9 1 2). Bkz. Ekler, 12 nolu metin. Ayrca idealin rolne ilikin olarak,
"Tarih mevzimizde", T.Y., 1 1/24, s. 766-72, 771 -72'deki a klama.
77 "Tarih yazmak ve tarih okutmak usullerine dair", s. 602-605.
78 "Milliyet fikri ve mi llet muharebeleri" ve "Avrupa'da milliyet fikrine ve mill iyet cereyanlarna dair",
T.Y., Vl/7, 1 91 4 , s. 221 6-2224.
79 " i ttihad- i slav Kongresi hakknda", Taarf-i Mslimin, say 8 , 1 91 0 , s. 1 25-126.
80 Ulum ve Tarih, s. 26.

68
yazyordu. Bu ok ar bir yarg gibi grnmekle birlikte , Osmanl vak'anvislik
geleneinin eski Trkler'in tarihinden habersiz olduu ve Osmanllar'n
gemiini ulusal deil emperyal bir biimde ele ald, bir gerekti. Ama,
XIX. yy'n son eyreinden balayarak, Orta Asya'daki eski Trk uygarlklarn
gn yzne karmaya ve slamiyet tarihinde Trkler'in yerini belirlemeye
alan Avrupa'daki Trkoloji almalanmn etkisiyle, belli bir kltrel hareket
balamt . Daha nce bir vesileyle Bursal Mehmed Tahir, Necib Asm, Veled
elebi, vb bilginierin adndan sz etmitik. Ama onlarn aratrmalan henz ok
yeni ve snrl idi. Sonulan okullara kadar yaylmamt. Osmanl geleneksel
vak'anvisliinin emperyal bak as hi deimemiti ; dncelere, kitaplara
ve kurumlara egemen olan da bu bak asyd. Trkler'in tarih konusunda
ulusal bir bak asna, bir Trk perspektifini yerletirmek, gerekletirilmesi
gereken muazzam bir grev olarak duruyordu.

Yusuf Akura'nn stlendii de bu grevdi . Tarihsel yaptlar , Trkler'in

tarihi konusunda bilineniere yeni materyaller katmyordu. O ne bir bilgin, ne de
bir aratrmacyd. Ama yerine getirilmesi gereken grevi tanmlamaya,
"ulusal" bir tarihin perspektiflerini zmlerneye alyordu. Yola kt
dnce, tarilin Trklk'n ufuklanna doru almas gerekliliiydi. Etno
politik bir kavram olarak doan Trklk, ierik, perspektif ve ynelim olarak
yeni bir tarihe tekabl etmeliydi .

Bu tarihin kendine ait bir corafyas da vard: Orta Asya, Kuzey Avrupa
dzlkleri, Kafkasya, Anadolu ve Balkanlar. Kronolojisi de hazrd. Yusuf
Akura, "genel tarih"e ait olduu belirtilen (aslnda yalnzca Avrupa milletleri
tarihine ait olan ve Antik a, Orta a, Yeni a ve ada Dnem olarak
drt byk dneme ayrlan allm kronoloji kalplarn eletiriyordu. Trkler'
in tarihi gndeme geldii anda bu blmleme ynteminin terkedilmesi
gerekiyordu81 . Akura Trkler'in tarihi iin yeni bir dnemletirme neriyordu;
1- Eski Dnem: Mool istilalanna kadar eski Trk uygarlklar . 2- Orta
Dnem: Trk halklannn Cengiz Han ve ardllannn kurduu imparatorluun
bayra altnda birlemesi. 3- Yeni Dnem: Cengiz Han mparatorluu'nun
dalmasndan doan devletler . 4- ada Dnem: Trkler'in ada dnemde
ki ulusal uyan. Hemen grlecei gibi, slamiyet btnyle Trk tarihine
entegre edilmiti ; Hereye karn Trkler'in tarihindeki en nemli gelime olan
slamiyet'in kabul edilmesi, Trklk tarihinin balca dnemelerinden biri
olarak bile mtalaa edilmemiti. Osmanl vak'anvislerinin Osmanl Devleti'nin
tarihini slamiyet'in yaylmasnn bir aamas olarak deerlendirdikleri gz
nnde tutulursa, Akura'nn bu konudaki yaklam tmyle alt st ettii
kolayca grlr .

Akura tarafndan nerilen dnemletirmede temel aamay slamiyet'in

kabul deil, Cengiz Han'n Trklk tarihinde ortaya k oluturuyordu.
Akura'nn tarih anlaynda bylesine byk bir yer tuttuuna gre, Cengiz
Han zerinde biraz durmak gerekir. Leon Cahun 1896'da yaynlanan ve
yan-roman anlatmndaki yaptnda, bu byk Mool nderinin Trk ve Mool
halklarn birletirmek amacyla fetih hareketlerine giritiini; baka bir deyile,

81 "Trk tarihinin devrelere taksimi", T.Y., Vlll/4, 1 9 1 5, s. 2561 -2563.

69
"milli" bir ama gttn kantlamaya alyordu82. Bu, Trk milliyetilerinin
byk bir tutkuyla sarldklan bir tez oldu ve kitap ksa sre iinde Trke'ye
evrildi. Akura'nn bu tezle ilgili tutumu ilginti. nce ihtiyatl davrand;
Nitekim, Tarz- Siyaset'te Trkler'in tarihsel gemilerini ele alrken
Cahun'un tezlerine kukuyla yaklayordu83 Daha sonra, 1910'da, milli tarih
zerine gerek bir manifesto saylan, Cengiz Han konusunda bir konferans verdi
(bu konferansn metni Trk Vurdu'nun ilk saylannda yaynland). Bu
konferansta esas olarak byk Rus arkiyats Barthold ve Uon Cahun'un
grlerine dayanyordu84. Cahun'un almalannn bilimsellii konusunda baz
ihtiyat kaytianna karn, "Trk tarihinin en byk kahraman" olarak
tanmlad Cengiz Han'n birletiricilii tezini hararetle benimsiyordu.

Bir byk Mool nderine Trk ulusal tarihinde byle bir yer verilmi
olmas artc gibi grnebilir. Aslnda Akura'nn perspektifinde Cengiz Han
iki bakmdan nemli, deyim, yerindeyse yararl idi; birincisi , Trk ve Tatar
airetlerinin birlii Mool Imparatorluu dneminde gereklemiti. Cengiz
Han'n ordusu, aralarnda Tatarlar'n da bulunduu bir Trk-Mool savalan
kanmmdan oluuyordu. Ve bu kaynama nedeniyle, ayn rk ve dil temelinde
ki bir Trk-Tatar halkndan sz edilebilirdi. Bu nedenle, Yusuf Akura gibi
birisi iin, Trk aleminde birliin saland byle bir dnemin ne kadar nemli
lduu kolayca anlalr. Ama, hi kukusuz, hi ihmale gelmeyen bir baka
nokta daha vard: Cengiz Han efsanesi bu yeni Trk tarihine byk bir boyut
getiriyordu ki, bundan sz etmemek, konuyu olduka yanl bir biimde ele
almak olur: Osmanl tarihilerinin emperyal yaklamn tersine evirmek,
Kanuni Sultan Sleyman'n ktaya yaylan o muazzam imparatorluundan;
dolaysyla, Osmanl'nn byklnden ksmen vazgemek olacakt. Bu,
tarihsel bir "boluk" yaratma tehlikesini iinde banndnyordu . Sultaniann
Bizans.vari yumuak byklnn yerine Trk-Mool nderlerinin kat byk
ln koymak; Osmanl Vak'anvislerinin emperyal bak asn yeni bir
Trk-Mool mparatorluu perspektifiyle deitirmek gerekiyordu.

Mool tarihini Trk tarihine katma giriimi bal bana ilgin bir tutumdu,
nk btn bir Osmanl geleneinin tersini vaz' ediyordu. Tatarlar ve Moollar
Osmanl geleneinde barbar topluluklar olarak deerlendiriliyorrlu ve Trkler'
in onlarla iliki kurmas sakncalyd. Nitekim, ulema, sultaniann eriat dnda
kanun koymalann, Moollar dneminden kalma bir gelenek olarak deerlendi
riyordu . XIX . yy ortalarndaki Yeni-Osmanl liberalleri de saltanatn despotik ve
otokratik yetkilerinde Tatar ve Moollar'm izlerini gryorlard85. Yeni tarih
perspektiflerine karn, XX.yy'n banda egemen olan, bu ruh laliydi. nl
gazeteci Ebzziya Tevfik makalelerinden birinde "Tatarlar'n kandkcl
"nden sz ettiinde Trk milliyetileri arasnda byk bir infiale yol at. Bu
tepkiyi gsterenierin banda Yusuf Akura ve arkadalanm gryoruz86.

82 Leon Cahun, Introduction a l'histoire de I'Asie, Turcs et Mongols des origines a 1 405, Paris, 1 896.
Trke'ye Necib Asm tarafndan evrilmitir (Trk '(arihi, 1 900).
83 Tarz- Siyaset, s. 1 O.
84 "Cengiz Han, T.Y., 1/l-11, 1 91 1 - 1 2. Ayrca bkz. "Trk ve Tatar birdir: TQrkler medeniyete hizmet
etmiler", T.Y., Altn Annaan, 1 9 1 2, s. 37-59.
85 . Mardin, The Genesis of Young Otoman Thought, Princeton, 1 962, s. 1 03-104, 374-376; D.
Kushner, Turkish Nationalism, s. 33.
86 "Trk ve Tatar birdir .. .
"

70
Bununla birlikte yapt, Osmanllar arasnda yaygn olan bir formle sanlmak
tan baka bir ey deildi. Cengiz Han' bir Trk kahraman olarak deerlendir
mek; bu gerekten de kkrtma olarak nitelendirilmeye ak bir tutumdu.

Akura tarihilere Trkler'e ilikin baka perspektifler de at . Nitekim,

Osmanl tarihinin yerine btn bir Trklk perspektifinin geirilmesi konusun
da srekli israr ediyordu. Osmanl Tarih Encmeni'nin yeni bir Osmanl tarihi
yazlmas tasarsn iddetle eletirdii Trk Vurdu'ndaki bir notunda, Trkler'
den sz edilmemesine byk bir tepki gsteriyordu. Ona gre, Osmanl
tarihinin balang dnemini, Trklk'n o dnemdeki konumu balan iinde
ele almakszn anlamak olanakszd87. Ayn yaz, Osmanl Tarih Encmeni'nin
tarihilerini sultanlan , beyleri ve ynetici snf tarih sahnesine karan buna
karlk halk, kent ve kylerin sradan halkn unutan, son derece geleneksel bir
yaklama sahip olmakla suluyordu. Tarihte basit insanlarn da yeri olduu
yolundaki bu ar, gerekten yeni bir eydi. unu belirtmek gerekir ki,
kozmopolit, gayrmilli Osmanl sekinlerine kar kan Trk milliyetileri her
zaman, Trk halkn ulusal kklere daha yakn buluyorlard . Bu satrlan kaleme
ald dnemde, Yusuf Akura ve arkadalar Trk Vurdu'nda Halka Doru
hareketinin savunuculuunu yapyor ve bu ad altnda bir de dergi yaynlyorlar
d. O tarihten sonra, bizzat tarihin de halka yneldiini grmek mantkl bir
bak as olur.

Tarih yazmak, bir baka bak as deiikliini de gerekli klyordu. Yusuf

Akura'ya gre, o gne kadar hep yabanclarn (ou kez de dmanlarn) ; nce
ranh vak'anvislerin daha sonra da Fransz tarihilerinin o konuda yazdklarn
dan renildii iin , Trkler'in tarihi btnyle yozlam, deiime uramt.
Bylece bir takm paradoksal sonular ortaya kmt: Yrrlkte bulunan
Trke tarih kitaplannda Cengiz Han ve Timurlenk birer barbar olarak
tantlrken, Mslmanlar'a ve Trkler'e onca dmanlk yapmalanna karn ,
Napolyon ve II. Katerina "byk" sfatna layk grlmlerdi. Akura, " . .
yabanclarn takt gzlkleri krp atmann" zamannn geldiine inanyordu88.
Bu yazy kaleme ald dnemde en ok fkelendii nokta, tarihin esas olarak
Fransz bak asyla yazlyor ve retiliyor olmasyd. Trk orta retim
kurumlannda okutulan ve ada tarihi ele. alan temel kitaplarn sayfalarnn
te ikisi Fransa tarihine, geri kalan da teki Avrupa devletlerinin tarihine
aynlmt; Trkiye'den ve Trkler'den hemen hemen hi sz edilmiyordu89 . Bu,
ierii ve perspektifleri btnyle yeniden gzden geirilmesi gereken tipik bir
"smrge" tarihiydi. Trk tarihi, hereyden nce tarihin Trk gzyle
okunnas olmalyd. Yusuf Akura bu anlay daha sonra, Kemalist dnemde
daha da u noktaya vardracakt: Eskiden kendisinin de aralannda bulunduu
Trk yazar ve gazetecilerinin sk sk kulland "ark Meselesi" terimini
reddederek, 1925'te, " . . vakalara bizim taraftan, ark'tan baklrsa, bir 'ark
Meselesi' deil , bir 'Garb Meselesi' vardr" diye yazacakt90.

87 Daha nce anlan "'Kk Muhtra".

88 Daha nce anlan "Cengiz Han", T.Y., lll, s. 1 7- 1 8.
89 "Konferans" , S. M . , V/128, s. 399 (191 1 ). Bkz. Ekler, 9 nolu metin. Bu soruna ilikin olarak ayrca
bkz: "Tarihi gre dair". T.Y., 2. seri 1/5, 1 925, s.349-357; "iskolastik usul nedir?", Tedrisat
Mecmuas, say 66, Nisan 1 925; "Tarih yazmak ve tarih okulmak usullerine dair", s. 597-602.
90 "Tarihi gre dair", bkz. Ekler, 9 no'lu metin;

71
4- Toplumsal Devrim

Yusuf Akura'nn, Fransa'da yaad yllara tarihleneo ilk yazlannda bile,

inklab- ictinai terimine rastlanz. rnein 1902'de, "ark Meselesi" zerine bir
makalesinde yle yazyordu : "Ahval-i memleketin salah demek yalnz ekl-i
idarenin tebeddl demek deildir; btn cemiyet-i Osmaniye'nin inkHib
demektir ( . . . ) Bu inklab memlekette asrlardan beri mtenevvi tesirlerle
kklemi, yerlemi olan adet, efkar ve hissiyat, hlasa ehalinin adeta
hayatlannn ahsiyetlerinin bir ksmn tebdil ve islah demektir. Mamafih, buna
da mkilliiyle beraber gayr- mmkn denemez. Tarih, muhtelif zaman ve
mekanda vukubulan ve vukubulmakta olan inklabat- mtemadiye mecmuu
deil midir?91. yleyse , Osmanl Devleti'ni kurtarmak iin, Jn Trkter'in sk
sk szn ettikleri siyasal deiikliklerin ok daha tesine gidilmeliydi.
Merutiyeti ilan etmek, sultan devirmek yetmezdi. Yusuf Akura, Osmanl
Devleti'nin bana gelen btn ktlklerden Abdlhamid'i sorumlu tutanlan
yle eletiriyordu : "Lakin bu tesir, ne kadar azim itibar edilirse edilsin , koca
bir heyet-i beeriyenin alval-i ruhiyesini, tabai-i asliyesini, umur- iktisadye ve
ictimaiyesini tegayr ve bir devletin mazisini, halini ve istikbalini , hlasa
hayatn tebdil edecek kadar byk ve kuvvetli olamaz" .

Jn Trk devriminden birka ay sonra, Akura itih ad da yaynlanan bir '

makalesinde bu gr yeniden ileri sryordu; 24 Temmuz devriminin

Osmanl toplum yapsnda bir devrim yaptn ileri srmek ok riskli bir sav
olur, diyordu92. Hi kukusuz hkmet ve ynetim dzeyinde bir devrim
yaplmt ama, bunlar yalnzca siyasal deiikliklerdi. Bunlann toplumsal bir
devrime ilerletilmesi gerekiyordu. Bu dnce esasen, dnernin pek ok
Osmanl aydn tarafndan paylalyordu: Ziya Gkalp'te ve Ahmed Aaolu'n
da da bu tr grlere sk sk rastlanyordu93 .

Yusuf Akura'nn ngrd bu toplumsal devrimin ierii ve biimi

konusunu biraz sorgulamak gerekir. Ve tabii , devrim szcnn bizzat
kendisini de. Osmanllar "devrim"i tanmlamak iin iki szck kullanyorlard:
inklab ve ihtilal94 . Nitekim, Fransz devrimi, bu iki szckten ikincisi
kullanlarak, ihtilal-i kebir (byk devrim) biiminde formle ediliyordu . Genel
olarak bakldnda ihtilal ayaklanma, eylemli kalkma anlamnda devrimi,
inklab ise kkl deiiklik anlamnda devrimi tanmlyordu. Yusuf Akura iin
bu iki szck arasnda anlam fark yaratan bir baka ge de abukluk ; deiimi
getiren iddetti. Eyll 1905'te yazd ve gzlerinin nnde cereyan eden Rus
devrimini konu alan bir makalesinde, inklab ve ihtilal szcklerini yle
tanmlyordu : "Her cemiyette sunuf- muhtelife-i ictimaiye vardr. Sunuf-
ictimaiye muvazene-i kat'iye halinde asla bulunmaz. Her cemiyet inklab-
daimidedir. Lakin bu inklab ekseriya o kadar ar ve sakin bir devamdr ki bir
zaman meyannda adeta liis olunmaz. ihtilal ise, muvazenet-i ictimaiyenin
birdenbire ve iddetle bozulmasdr, ihtilal ksa zaman iine sktnlm inklab

91 "ark meselesine dair". s. 4 1 .

92 "Son inklfib ve sevfibk ile netfiici". i tihad, Mart 1 908, bkz. Ekler, 3 nolu metin.
93 Ahmed Aaoiu, S.M., V/1 1 3, s. 1 52; Ziya Gkaip, "Yeni hayat ve yeni kymetler". Gen Kalemler
(Selanik), say B, 1 91 1 .
94 Bu iki terimin anlamna ilikin olarak bkz. N. B erkes, Trkiye'de adalama Ankara, 1 973. s. 362;
O. Erg in, Trkiye Maarif Tarihi, V, s. 1 61 0.

72
demektir. Elan Rusya ihtilru halindedir"95 Bylece, Yusuf Akura'nn "top
lumsal devrim" olarak tanmlad gelime, Osmanl toplumunda "ar ve emin
bir devrim" yaplmasyd . Toplumun paralanmasna yol aaca kaygsyla ani
bir deiiklikten, iddetli bir dnmden ekiniyordu. Ona gre, toplumsal
devrim "zamann ve sabnn gc"yle elde edilmi uzun soluklu bir mcadelenin
rn olabilirdi. Ama bireyleri ve dnceleri derinlemesine etkiledii lde ,
bu yine de bir devrimdi. Bu tr ar gelien bir devrime rnek olarak , ngiltere
gsterilebilirdi . Nitekim , ngiltere'yi ok iyi tanyan bir uzman olan Emile
Boutmy, Siyasal Bilgiler Okulu'nda verdii derslerde iddete dayal Fransz
devriminin karsna ngiltere'nin "sessiz devrim" rneini koyuyordu.

Toplumsal olan, kurumsal olarak, siyasal olana kar koyacakt. Toplumsal

devrim, toplumu oluturan bireylerin her birini ilgilendiriyordu; onlann
dnme alkanlklann, fikirlerini, anlaylann, dnyaya bak alann
deitirmeyi amalyor, onlara kendilerini yenilemeye, deimenin gerekliliini
kavramaya zorluyordu. Ksacas, byle bir toplumsal devrim eitim sorununa
sk skya balyd. Pozitivizmden derin bir biimde etkilenen Jn Trkler'in
byk ounluu gibi, Akura da eitim ve bilimin toplumsal devTirnde ok
nemli bir rol oynarlna inanyordu. XIX.yy Avrupa'sna ait baz rnekler
onun bu konudaki inancn daha da glendiriyordu: Almanya'daki merutiyet
hareketleri , 1 830'larda liberalizmin beii olan Alman niversitelerinde bala
mt. Rusya'daki ihtilalci akmlar gimnaz ve niversitelerin modernletirilmesi
nin rnyd. Osmanl mparatorluu'nda bile, liberal hareketin Osmanl
bakentindeki yksekokullarda baladn grmemek mmkn myd?96.
Grlecei gibi , Akura'nn bu zmlemelerinin zgn bir yan yoktu ; btn
bu zmlemelerde baka baz Jn Trkler'in fikirleri gelitirilmi oluyordu.
Okullann toplumsal deiiminin balad yerler olduuna inanmasnda belki de
Gaspriski'yi ve onun pedagojik reformlann rnek almas yatyordu; Gasprins
ki, cedidi okullannn Rusya Trkleri arasnda yaygnlamasn salayarak ,
yurttalannn dnyaya bak alann deitirmeyi, onlan "gerek birer devrim
ci" yapmay baarmt97
Akura'nm iskolastiklik olarak adlandrd ve Osmanl mantalitesine
egemen olduunu syledii dnce yapsn reddetmeye ynelik fikirleri, hi
kukusuz ok daha zgnd. Bu temaya onun yaptlannn hemen tmnde
rastlanr98. O skolastik dnceyi zihinsel ve ahlaki otoriteye krkrne boyun
emek, var olan gerekleri hibir eletiriye tabi tutmakszn , snamakszn
olduu gibi kabul etmek, yknmek, olarak tanmlyordu99 . Bu, ayn zamanda,
doay ve gerei gzleyerek belli yarglara varmak ve eylem ilkeleri karmak
yerine istiareye yatma eilimi idi. Avrupa, zellikle Akura'nn byk bir
hayranlk besledii Bacon'un almalan sayesinde, skolastik dnce tarzndan

95 ''Rusya ihtilaline dair", ura-y mmet, s. 48.

96 "Nur ve Zulme!", ura-y O mmet, s. 43-47, 1 903.
97 "Muallime dair". T.Y., Vl/12, s. 240941 2. 1 9 1 4.
98 "Nur ve Zulmet" ( 1 903); "FnOn ve felsefe sanihalar", T.Y., 1 1/23, s. 727-28,
1 91 2 , ve 1 925'teki ' b i r
konferans. "lskolastik usul nedir? ", Tedrisat Mecmuas, say 6 6
, Nisan 1 925, s. 2 1 9-24. Bu
konferanstan bakaca blmler iin: Mualli m Cevdet, Mektep ve
Medrese' i stanbul . 1 978 . s .
1 62 1 71 .
99 Akura yknmeyi (usuli intihal) "toplumsal yaammz n
b i r simgesi" olarak rmekted ir
("Hasbihal", S.M., V/120, s. 264).

73
daha Rnesans dneminde kurtulmutu. Ama medreselerin Orta a'da
giderek banazlamas ve ayn dnemdeki Mslman dinbilginlerinin itihad
dncesini terketmesiyle, skolastik dncenin Mslman ve Trk alemindeki
etkisi sryordu . stelik ylesine kklemiti ki, Batc bir radikal olan
Abdullah Cevdet rneinde olduu gibi, zgr dneeli olma iddiasndaki bir
ok aydnda bile bunun izlerine rastlamak mmknd100. Skolastik dncenin
yaygnlamasn, tutunmasn kotaylatrann medrese sistemindeki zlme
olduu ak bir gerekti. Ama sorun , bu sistemin tasfiyesi ve yerine sivil
mekteblerin konmasyla da zlebilecek gibi deildi. Trkler'in mantalitesinde
skolastik dncenin izlerini silmek iin bu nlemler yeterli olamazd. Akura,
1925'te verdii bir konferansta, bir yl nce medresderin Mustafa Kemal
tarafndan kapatlmasn alklayanlann kapld bu yantsamay iddetle
reddediyordu. Skolastik dnce medreselerden sivil okullara geildii halde
varln korumutu. Nitekim, slami deerleri terkederek Bat'nn deerlerini
benimseyen aydnlar iin bile durum byleydi. Hafz ya da Sadi gibi
otoritelerin yerini Durkheim, Auguste Comte ve Bchner alm ama retilere
boyun eme tutumu deimemiti10.

1921 tarihini tayan ve Ankara'da Serbest Halk Dersleri kursunda verdii

derslerden bir blmn kapsayan yazsnda, Akura, kendisince Osmanl
aydnnn belirgin zellii olan eletirel tutum eksikliinden yle yaknyordu:
" . . maalesef bizde istihsal-i ilim iin istihsal-i yakin iin eriat-i esasiyeden
madud sekk-i ilmi noksandr. Garbtan gelen herhangi bir nazariyeye muayyen
bir mddet, akidevi, dogmatique bir itimad , ne diyeyim, adeta bir iman hasl
olur. Genliimde Taine'ciler, Bchner'ciler vard. Bchner'in "Kuvvet ve
Madde" kitabn bir ncil gibi ellerinde tar ve bu kitabn muhteviyatn vakayi
ve un-u kevniye ile mukabele ederek, hakaik-i vakayie mutabakatn idrak
etmek suretiyle deil, mahzan o mehur kitabta yazl olmak ellietiyle kabul
ederlerdi. nklabtan sonra yine byle akidevi merbutiyetlerle , Auguste Comte
akirdlerini, Spencer tilmizlerini, Oesmolins'nin meslek-i ictimaiyesi saliklerini,
nihayet Durkheim ictimaiyat mridierini grdk. Meslek-i ictima , Frenklerin
bir tabiriyle bir chapelle idi; fakat itimaiyat, o zamann hkumet-i kuvvetine
istinad ettii iin adeta bir eglise oldu. ln-i ictima veya meslek-i ictimaiye
mugayeret edenler chapelle'e kabul edilmiyorlard; fakat ictimaiyata kadar
hrmetsizlik gsterenler aforoza uruyorlard . . . Nazariyat- ilmiyenin byle bir
sahaya intikali , garibtir. Bu takdirde nazariyat- ilmiye, mahiyet-i hakikiyesini
kaybeder, bir altide-i siyasiye veya diniye mahiyetini iktisab eder, tamamen
akidevi ve imani bir ekle girer. Nedense, bizde Garbtan gelen efkarn bilhassa
siyaset ve ictimaiyata mteallik olanlar, hep byle akidevt bir mahiyet alnaa
temayl eylemitir. Ben, ahsen bu zihniyetin ksr ve semeresiz olduuna
kailim"102. Yusuf Akura'nn zlemlerinden biri olan toplumsal devrimin ne
anlama geldiini bylece daha iyi grebiliyoruz: bu, onun iin, balca ilkesi
bireyleri her trl uhrevi tutumdan, nyarg ve dogmatizmden kurtarmak olan,
zihinsel bir devrim anlamna geliyordu .

1 00 "FnOn ve felsefe sanihalar"

1 01 Muallim C evdet, age, s. 1 63.
1 02 "Derslere balarken", Siyaset ve i ktisad, i stanbul, 1 924, s. 76-77.

74
 Bununla birlikte, Yusuf Akura, toplumsal devrimi daha ileri noktalara
ulatrmak konusunda da olduka erken bir tarihte belli bir kavraya sahip
olmutu; bu yalnzca zihinsel bir devrim deil, Trk toplumunda gerek bir
dnm olmalyd; bir tek szckle ifade etmek gerekirse, toplum yapsnda bir
devrim yaplmasyd sz konusu olan. Osmanl aydnlannnkine gre olduka
zgn olan dnceler de kendisini bu noktada gsteriyordu; byle bir balang
noktasyla Osmanl toplumunun zmlemesini yapyor ve toplumsal snf
kavramn gndeme getiriyordu.

Osmanllar iin toplumsal snf kavramn benimsernek zellikle zordu.

ncelikle, slamiyet'in eitlik ve kardelik lksnden yola kan btn
Mslmanlar gibi, toplumun snfara blnmesine kar kyorlard. slamclar,
Bat'y sarsan topluiiisal .atma ve uzlamazlklar karsnda, slamiyet'in bu
ynne daha ok sanlyorlard. kinci olarak, snf kavram Osmanl toplumunun
geleneksel dnya grne btnyle yabancyd. Birey, bu toplumda iktidar
karsndaki yerine (toplumu dorudan devlete hizmet eden askeriye ve vergi
deyen reaya olmak zere ikiye ayran blmleme) , dinine (Mslmanlar'la
Mslman olmayanlar arasndaki temel aynn ve millet sistemi) ve yaam
biimine (gebe ya da yerleik) gre tanmlanyordu 03. Aynca, XIX.yy'n
ekonomik gelimelerinin Mslmanlar'la Mslman olmayanlar arasnda yarat
t farkllama, Mslmanlar'la Trkler'in kendi arasndaki farkllamadan ok
daha derin olmutu. XX . yy bamda Trkiye'de toplUIJ).sal kartlklann Bat'da
kinden ok daha belirsiz olduunu kabul etmek gerekir. Btn tezahrler , Trk
toplumunun grece eitliki bir toplum olarak mtalaa edilmesine hizmet
ediyordu . Ak.i.ra'nn deerlendirmesi de esasen bu yndeydi: ynetici snfla
kyllerin yaam tarz hemen hemen aynyd. 1 04

Ama Yusuf Akura bakaca toplumlar; Tatarlar, Ruslar, zellikle Fransz

lar olmak zere Batl toplumlar hakknda da fikir ve deneyim sahibiydi.
Nitekim iinden kt ve 1905-1907 yllan arasnda balayan siyasal nderlerin
den biri olduu Tatar toplumundaki farkllama, Trk toplumundakinden daha
derindi. Akura'nn da bizzat belirttii gibi, Tatarlar'da kent burjuvalar,
kyller, aristokras kalntlar ve gndelikiler gibi hemen "btn toplumsal
snflar varlklanm ortaya koyma olana bulmulard"105 Pramidin en tepesin
de, birka eski aristokrat ailenin dnda , byk sanayi ve ticaret burjuvazisi yer
alyordu. Rusya ile Orta Asya arasndaki ticaretin ban eken bu snfn
mensuplan kk dokuma, sabun ve deri fabrikalanna sahiptiler. Daha sonra
geleneksel kyllk ve ksmen kyl zelliklerini koruyan, sayca kalabalk ii
snf geliyordu. Tatar toplumunun dnda, Azerbaycan'daki toplumsal yap da
olduka farkllamt; Baku'daki petrol sanayii olduka ok sayda iiyi
istihdam ediyordu ve bunlar, yava yava snf bilincine sahip olmaya balayan
iilerdi. Bylece, Tatar toplumunun bnyesinde bir ii snf sorunu ekillen
meye balamt. Yusuf Akura esasen bu konuda da dorudan deneyim sahibi
olmutu; gerekten de, Ahmed Aaolu'nun aktard kadaryla, 1904'te
Rusya'ya dndnde babasndan miras kalan fabrikalardan birinin bana

1 03 Bkz. H. i nalck, "The Nature of Traditional Society, Turkey", R.E. Ward ve D.A. Rustow, Political
Modemization in Japan and Turkey, Princeton, 1 964, s. 44 ve devam.
104 "AI.im-i inklab", S.M., V/1 1 2, s. 1 30; Bkz. Ekler, 7 nolu metin.
1 05 L'etat actuel et les aspirations des Turco-Tatares musulmans de Russie, Lozan, 1 91 6, s. 5.

75
gemesi istenmi ama o, "fabrikalardaki ameleye kar reva grlen gayr- insani
muamelelere tahamml ederneyerek . . " bunu reddetmiti106. Grld gibi,
XX . yy balannda, Rusya kkenli bir Trk iin toplumsal snf ve snflar
mcedelesi kavramlan hi de yabanc deildi07.

te yandan, Yusuf Akura, zellikle 1905 devrimi srasnda, Rus toplumu

hakknda da geni bir deneyim sahibi olmutu. Kadetler Partisi'nde Merkez
Komitesi yelii yapt da ha trlanmaldr . Eyll 1905'te ur,a-y mmet'te
yaynlanan bir makalesinde Rus devriminin bir zmlemesini yapyor ve bunun

snflar mcadelesinin bir sonucu olarak deerlendiriyordu 08. XIX.yy'n sonla
nnda hzla gelien kapitalizm ii snfnn nemli bir g olarak belirmesine yol
am, bu da Rusya'da toplumsal snflar arasnda var olan geleneksel dengeyi
bozmutu. Akura iilerde dinsel banazlktan ya da gelenekiere sk skya
bal tutumdan eser bulunmarlna dikkat ekiyor ve konumu gerei, "sanayi
amelesi, hali slah, hayatn temin edecei vaad olunan her nev-i efkar-
cedideye daha ok kulak verir", diye yazyordu. Bylece Rus devrimi
Akura'nm ii snfnn devrimci karakterini tanmasna olanak salamt. Bu
devrim sayesinde ii snfnn siyasal gc hakknda da fikir sahibi olmutu.
Gerekten de Ekim 1905 genel grevi srasnda Moskova'da bulunuyordu ve bu
grev kentteki yaam felce uratm, ara boyun edirmi ve onu, rejimin
liberalletirilmesi amacyla Ekim Manifestosu'nu yayolamak zorunda brakm
tt. G sorununu saplant haline getiren bir insan iin bu temel bir dersti;
tfekten toptan yoksun iilerin iradesi nnde her trl gle donatlm ann
boyun emek zorunda kaldn grmt ve yle yazyordu: "Geri ahalinin
elinde seri ateli top ve mkerrer ateli tfei yoktu , ama dier bir kuvvet,
onlann cmlesinden daha salam bir kuvvet vard: kuvve-i say . . . Bugn
memalik-i medeniyede arnele ordusu asker ordusundan bilkuvve daha
109.
zorludur"

Yusuf Akura, toplumsal sorunun temel nemi konusunda Rusya'da

yapt bu kefi , teki Bat lkeleri iin yapma olana bulduu balca
gzlemlerle daha da derinletirdi. 1909-1910 yllannda spanya , Portekiz gibi
Akdeniz lkelerinde ortaya kan toplumsal alkantlar, snflar mcadelesi
temasnn az gelimi lkelerde de geerli olduunu ortaya koyuyordu. Akura,
spanyol "anarist"lerinin Temmuz 1909'da balatt kilise kart ayaklanmala
n ilerleme ve eitlik isteyen bir halkn tepkisi olarak deerlendiriyor ve,
"Barselon 'anaristleri' ise papazlann cehalet ve taassub boyunduruundan
kurtulmaya alan ve srf papazlar ile aslzade ve sermayedarlar yed-i
inhisanndaki hkumetten haklann davaya girien, terakki ve adalet arayc bir
ehaliden baka bir ey deildir" , diye yazyordu1 10. 1910'da Fransa'y tepeden
trnaa sarsan byk grevleri Bat'daki muazzam bir toplumsal devrimin ilk
habercileri olarak gryordu. Smflar arasndaki uzlamazlk her gn daha da

1 06 Ahmed Aaolu, "Yusuf Akura", Cumhuriyet, 13 Mart 1 935.

1 07 Toplumsal sn flar sorununa ilikin olarak bkz. Bennigsen, Sultangalievisme, s. 42 ve devam; A.
Benigsen, "Les premiers groupes socialistes parrni les musulmans de Russie", G . Haupt ve
M. Reberioux. La Deuxieme lntemationale et !'Orient, Paris, 1 967, s. 370386.
1 08 "Rusya ihtilaline dair" (Eyll 1 905) .
1 09 "Aiaim-i inklab", bkz. Ekler. 7 no'lu metin.
1 1 0 " i spanya ihtilaf", S. M., 111/54, s. 29-31 , Eyll 1 909. Burada sz konusu olan "anarist"ler taratndan
balatlan ayaklanmalar ve Temmuz 1 909'daki Barselona genel grevidir.

76
artyordu; sosyalist propaganda gn be gn baar kazamyordu. Btnyle
iblm temeli zerinde ykselen B at uygarl hemen krlverecek kadar
gszd ve barnda gelien toplumsal devrim tarafndan sprlp atlma
tehlikesiyle kar karya idilll .

Btn bu deney ve zmlemeler, Akura'nn Darwin etkisi tayan

toplumsal gelime anlayna da uygun dyordu . Akura, 1902'de yaam
mcadelesinin neleri ierdiine ilikin olarak , "milel-i muhtelife, bir millet
dahilindeki sunuf- mteaddit, hatta her ahs birbirleriyle saadet iin niza ve
kavga ederler", diye yazyordu112 1905'te ise Rus devrimi rneinden yola
karak u genellerneyi getiriyordu: "Her cemiyette kuvve-i hakime, tabir-i
aherle hkmet , sunuf- ictimaiyeden birisinde veya birkanda bulunur.
Kuvve-i Mkimeyi haiz snf veya sunuf ya dorudan doruya icra-i hkmet
eder ve yahut manMi-i hakikiyesini temin edecek bir ahs ve ailenin
hkmetine raz olup ona istinadgah olur. Kuvve-i hakimeyi haiz olmayan
snflar ekseriya zarar grdklerinden imkan bulduka hkmeti ellerine
geirmeye alrlar. Cemiyetlerdeki inklab ve ihtilallerin vukuunu mucib
illetlerden birisi de , snflarn kuvve-i hakimeyi istihsal iin ettikleri mnazaat-
daimedir . . " 1 1 3 . Yusuf Akura'nn snf ve snflar mcadelesi kavramianna
oturtutan toplumsal zmlemesi, onun siyasal alandaki milliyetilik olgusuna
ilikin zmlemesi ile tam bir bakklk (simetri) gsteriyordu.

Pekiyi, Osmanl Devleti bnyesindeki Trk toplumu sz konusu olduunda

bu anlay nasl tezahr ediyordu? Akura bu konuda yalnzca ksa tanmlar
getirmekle yetiniyordu; kk toprak sahibi kyllerden, gndeliki tarm
iilerinden, zanaatkarlardan ve kk kasaba tccarlanndan olutuunu
beliTtii halk snflarn memurlardan, birka byk tccardan ve az sayda
byk toprak sahibinden oluan ynetici snftan aynyordu114. Dolaysyla,
snfsal farkllamann henz yeterince derinlemedii bir toplum yaps sz
konusuydu. Ama, asl belirtilmesi gereken ey,. Osmanl-Trk toplumundaki
toplumsal dinamikti ; toplumsal gelime hangi ynde olacakt? Osmanl Devleti
'ndeki toplumsal mcadele hangi snfn yaranna sonulanacakt?

Bylece, Yusuf Akura'nn sosyalizmle ve sosyalistlerle ilikisi sorununa

gelmi bulunuyoruz. Sarnet Aaolu'nun ifadesine gre , Akura'nn "fikirleri
biraz sola kayordu"115 zellikle 1 908'de Rusya'dan dnn izleyen
dnemde Akura'nn kaleminde sosyalizan eilimlerin bulunduu tartlmaz
olmakla birlikte, sosyalizmden felsefi ve siyasal bakmdan uzaklat da ok
akt. "Biraz sola kayor" olmas daha ok, slamiyet'in toplumsal adaletine
duyduu kukudan ve bir Tolstoy izleyicisi olarak halka duyduu derin aktan
kaynaklanyordu. Bununla birlikte, sosyalizine kar tutumunda nemli bir

1 1 "Aiaim-i inkl{b". bkz. Ekler, 7 no'lu metin

112 "ark meselesine dair", s. 34.
1 13 "Rusya ihtilaline da i r , s. 48.
"

1 14 "Halka", Halka Dru. 1/22-23, 25, 27, 30 ( 1 9 1 3). Akura bu dizde Osmanl-Trk top l umu n un ksa
bir tanmn yapar.
1 1 5 Same! Aaolu, Babamn Arkadalar, istanbul, ty, s. 7 1 . Bir tann bize akdard na gre, Akura
Jaures'e byk bir hayranlk beslyormu.

77
noktay belirtmek uygun olur: Rusya'da Mslman Trkler'in haklan iin
mcadele ederken, sosyalizmin Tatarlar arasnda yaygnlamaya balamasn,
teden beri savunduu Rusya Mslmanlan birlii fikrinin nndeki nemli
tehlikelerden biri olarak saptamt . Sosyalizm , her snfn ayn karlar olduu
noktasna arlk vererek, Rusya Mslmanlan'n Ruslar'n oyununa getirme
tehlikesini iinde tayordu . Gcn gelimekte olan ii snfndan olan
sosyalizm, hi de kmsenemeyecek bir siyasal g olarak ortaya kmt . Bu
nedenledir ki, Akura'y, Ayaz shaki'nin Tancdar' gibi Tatar sosyalistlerine
kar liberallerce balatlan mcadelenin banda grrz. Nitekim, Rusya'daki
Mslman yayn organlarnda, "bir din-i semavi" olarak grd Marksizm 'e
saldnyor ve , "bu mezheb-i ictimaiyenin cemiyet-i hazrann bana dehetli bir
orap recei ise pek muhtemeldir . . " , gibi deerlendirmeler yapyordu116.

Sosyalizm, 1919'dan nce Trkiye'de ciddiye alnacak bir siyasal g olarak

ortaya kmad. i snf sayca kalabalk deildi (1908'e doru en ok 200.000
kadar ii vard), dankt ve snf bilincinden yoksundu 11 7 . 1910'da Hseyin
Hilmi tarafndan kurulan ve snf mcadelesi ilkesini savunan ilk Trk partisi
olan Osmanl Sosyalist Frkas'nn gc ok snrlyd . Sosyalizmin o dnemde
Trkiye'de milliyetilik davas iin bir tehlike oluturmas ok uzak bir olaslkt.
Tersine , Trk iisini "smren" bir ok iletmenin banda Rumlar, Ermeniler
ve Levantenler bulunduu iin, sosyalizmin Trk milliyetilii hareketine yaran
bile dokunabilirdi s. Bu nedenle Akura onunla mcadele etmek yerine ondan
"yararlanma"y tercih etti. Nitekim, " . . . iktisadi ve itimal mesleklerinin baz
mhim noktalanna 'Trk Yurdu' itirak edemezse de . . " , sosyal-demokrat
ekonomist Parvus'u Trk Yurdu'nda almaya davet etmesi de byle oldu119.
Parvus'un Trk Yurdu'nda emperyalizmin ekonomi politii zerine incelemele
rinin yaynlanmaya balad yl olan 1 912'de, Akura'da, daha nce sosyalistle
re olduka yakn olduunu grdmz Milliyeti-Merutiyeti Parti'nin kurul
mas almalanna katld. Nihayet, Marksizmin uluslararas planda kaydettii
gelimelerden kayglanmak yerine , Bat'da patlak vermesini bekledii sosyalist
devrimi destekler bir tutum iine girdi. Bu arada Osmanl aydnlannn Marks'
ne kadar kt tandndan yaknyordu120. Kendisi bile toplumlarn gelimesin
de ekonominin ve snf mcadelesinin ne kadar nemli bir yeri olduunu
Marksizm'den renmiti. Ama bu, kendi taleplerini destekleyecek bir Trk
burjuvazisinin ortaya knn teorik argman olarak, deforme etmiti .

Osmanl toplumuna ilikin zmlemelerinde Yusuf Akura'nn altn

izerek belirttii noktalardan biri, pratikte Trk burj uvazisi diye bir olgunun var
olmay idi. Ekonomik alanda Rumlar'n, Ermeniler'in, Museviler'in ve
Levantenler'in yannda ne kadar nemsiz bir rol oynadn kabul etmekle
birlikte, tarihiler Trk burjuvazisine ilikin bu yargy btnyle benimsemez-

1 1 6 "Seyahat hatralar, ura (Orenbourg), say B, 1 909.

1 1 7 Bu sorunla ilgili olarak P. Dumont'un ksa bir sre nce yazdklar na baklmal dr: "A propos de la
'classe ouvriere' ottomane a la veille de la revolution jeune-turque", Turcica, IX/1, 1 977, s. 229-251 .
1 1 8 Bkz. M. Rodinson, Islam et Capitalisme, Paris, 1 966: 1 9 1 3'te 250 dolaynda olan Osmanl
Devleti'ndeki sanayi iletmelerinin dalm yleydi : yzde 1 0'u yabanc lara ait, yzde 50'si
Rumlar'a ait, yzde 20'si Ermeni ler' e ait, yzde 5'i Museviier'e ait ve yzde 1 5'i Mslman-Trkler'e
ait.
1 1 9 T.Y., 1/9, s. 262.
1 20 "Portekiz ihtilAli mnasebetiyle", bkz. Ekler, 6 no'lu metin

78
ler; onlara gre bu her zaman geerliliini koruyan bir dengesizlik deildir.
XVIII.yy'a kadar Osmanl mparatorluu'nda Mslman olnayanlarla rekabet
edebilecek gce sahip olan ve Trk ve Mslmanlar'dan oluan etkin bir kent
eraf kesimi vard 121 . Ama Bat ile ekonomik ilikilerin gelimesi Hristiyan
aznlklan ayrcalkl bir konuma getirdi ve Mslmanlar'n ekonomik yaamn
btn iindeki etkinliklerinin payn nemli lde daraltt. Ve giderek
Osmanllar arasnda ekonomik konulan kmserneye ynelik bir dnce
yaps yerleti .

Akura, burjuvazinin tarihsel rolnn nemini Tatar milliyetiliinin

gelime seyrini incelerken kavrad. Bu gelimeye yol aan unsurlar ele ald
1912'deki bir makalesinde, Kazan Tatarlan ve Baku Azerileri asndan en
nemli gelimenin bir burjuva snfnn ortaya k olduunu belirtiyordu.
Milliyeti hareket Tatar ya da Azeri byk burjuvazisinin barnda hayatiyet
kazanmt ve gelimiti. "Snf- mutavasst milliyetperverdir; menafi-i iktisadi
yesi milliyet fikir ve hissinin inkiaf ve terakkisini ister" , diye yazyordu
Akura 122 . 1916'da ise- , "Tatarlar'n olduka gelimi ekonomik dzeyi, dinsel
ve ulusal kiiliklerini korumalan iin bir gvenceydi. Onlar Ruslatrma
abalarna kar koruyor ve ilerlemelerini de salyoru" , diye yazacakt 1 23 .
XIX.yy Avrupa devletleri tarihi, modern devletin (yani ulusal v e demokratik
devlet) inasnda burjuvazinin temel tarihsel roln de ortaya koymutu. Bu
konuda, "zamanmz devletlerinin temeli burjuvaziir ;.muasr byk devletler,
sanatkarlar , tccar ve bankac burjuvaziye dayanarak teesss etmitir", diye
1 4
yazyordu 2

Bu fikirler Osmanl toplumuyla ilgili zmlemede yerli yerine oturtuldu

unda, bir burjuva snfnn yokluu kendini belli ediyordu. Ona gre, Osmanl
toplumu, " . . . kusurlu ve sakat bir uzviyet haline gelmiti" . Loncalara dayanan
geleneksel retim ve deiim biimi, zellikle Tanzimat'tan sonra, Avrupa
mallarnn Osmanl pazarn doldurmasyla ykma uramt. Bylece toplum
askerlerden, memurlardan ve kyllerden oluan bir yapya dnmt .
Burjuva snf ise. Rum, Ermeni, Musevi ve Levantenler'den oluuyordu.
Akura, burjuvazisi esas olarak Alman ve Museviler'den oluan ve XVIII.yy
sonunda payialarak bamszln yitiren talihsiz Polanya Krall'n rnek
gsteriyor ve Osmanl mparatorluu 'nun da ayn kaderi paylama tehlikesiyle
kar karya olduunu sylyordu. Bu kaderden kanmak iin, "hi olnazsa
gayr-i Trk Osmanllada rekabet edecek derecede Osmanl Trk erbab- sanayi
ve ticareti tekevvn etmesi" gerekiyordu, "Eer Trkler kendi ilerinden,
Avrupa sermayesinden de istifade ederek, bir sermayedar burjuva snfn
karamayacak olurlarsa, yalnz memur ve kylden ibaret Osmanl heyet-i
itimaiyesinin muasr bir devlet halinde devaml yaayabilmesi zorlaacakt"125

121 H. inalck, capital Fonnalian in the Ottoman Empire. Journal of Economic History, XXIX, Mays
1 969, s. 97-1 40.
1 22 "Trklk", bkz. Ekler, 10 nolu metin.
1 23 L'etat actuel et les aspirations des Turco-Tatares de Russie, Lozan, 1916, s. a.
1 24 " 1 329 senesinde Trk dnyas", T.Y., Vl/3, s. 2102-103, bkz. Ekler, 13 nolu metin .

1 25 Bir nceki notta belirtilen makaledeki Burjuvazi zmlemesi ve " i ktisadi siyaset hakknda", T.Y.,
Xll/1 2, Austos 1 91 7, s. 3521 -22. Bkz. Ekler, 13 no'lu metin

79
 Byle bir snfn Trkiye'de olumasna ivme kazandrmak iin, ncelikle,
" . . . bir Osmanl Trkifne layk megale ancak askerlikle memurluktur diyen
hatal ve zararl zihniyetin deimesi. . " gerekiyordu . Yusuf Akura, Trk
Vurdu'nda ayr bir stun ayrd ekonomiye byk bir nem verdi. Osmanl
lancalannn durumuyla ilgili ilk yazy konunun uzman olmayan bir kiiye
yazdrdktan sonra, bu kez ekonomik koullan bilen birine bavurdu: Dergide
dzenli olarak her gn ekonomi yazlan yazan ilk uzman , 1912-1914 arasnda
Trk Vurdu'nda alan Parvus oldu. Onun ayrlmasndan sonra derginin
iktisadiyat stunu iktisad mdertisi Mustafa Zhd'nn ynetimine geti.
Akura Mustafa Zhd'y 1905-1906'da, Saint-Petersbourg'ta bir Alman
bankasnda alrken, Rusya'da tanmt ve kendisi, milli iktisad tezinin
nclerindendi.

zel olarak ekonomiye ayrlm incelemelerin yansra Trk Vurdu,

Rusya' daki Trk sanayici ve tccarlarm kazandklan baardara ilikin haberler
yaynhyordu. Bylece Trkler'in ekonomik alanda ne kadar yetenekli olduklan
kantlanmaya, bu milletin fertlerinin yalnzca savata ve devlet ilerinde baarl
olduu nyargs gemie gmlmeye allyordu .

Akura'mn bizzat kendisi de milli iktisad fikrinin hararetli savunucularn

d.and. Bu terimi ilk kez, ittihad ve Terakki Cemiyeti'nin 1913'teki kongresine
sunulan raporlardan birinde kullanmt. Nitekim ttihatlar ayn yl bu yeni
ekonomi politikasna ynelmeyi kararlatrmlard. Akura'n n kafasndaki
milli iktisad dncesi, Trkiye'de Tanzimat dneminden beri egemen olan
ekonomik liberalizm dncesine taban tabana ztt. Nitekim Avrupa sanayi
rnlerinin Osmanl pazanna dolmas ve Osmanl sanayisini ve yerel zanaatlan
n kertnesi sreci de o dnemde balamt. Akura, Ulum- iktisadiye ve
ctimaiye Mecmuas evresinde toplanan liberal ekonomi yandalarn sert bir
biimde eletiriyar ve yle diyordu : "Onlar iktisat biliminin kimya ya da
geometri gibi deimez yasalar bulunduunu; onun nesnel, ulusal-olmayan ve
soyut bir bilim olduunu sanyorlar" . Nitekim, 1916' da kart fikirleri savunan
ve List'in ekonomik ilkelerini ve korumacln benimseyen iktisadiyat Mecmu
as'nn yayma balamasn sevinle karlad126. Akura'nn liberal ekonomiye
muhalefeti, zellikle, o dnemde Avrupa ile Osmanl Devleti arasndaki ticari
ilikileri dzenleyen serbest mbadele sistemine yneltilmi eletiriler olarak
yansyordu . Henz devletin ekonomik yaama mdahele sisteminin eletirilmesi
yeni bir gelime deildi. Ahmed Midhat tarafndan daha 1889'da dile getirilmi
ve bundan on yl kadar sonra da, Manchester doktrininin Osmanl Devleti'nde
uygulanmasnn ekonomiyi kertici etkisine ilk dikkati ekenlerden biri olan
Musa Akyiitzade tarafndan sistematize edilmiti.

Milli iktisadn amac, ekonomik bamszlkt. Akura, "Ekonomik bakm

dan kendi kendine yetemeyen yani ekonomik bamszla sahip olmayan bir
toplum siyasal bamszln da yitirmeye mahkfimdur" , diye yazyordu . Byle
bir ekonomik bamszlk teziyle birlikte, lnl ve giderek gelien bir evrimden
yanayd. Ona gre, Trkiye Avrupa'nn ekonomik hegemonyasna birdenbire
kar kamazd. Bu nedenledir ki, Jn Trkler'in Avusturya ve talya'nn

1 26 T.Y., IX/12, s. 2946'daki iktisadiyat Mecmuas ile i l g i l i not, " 1 329 senesinde Trk dnyas". Boykotla
ilgili olarak bkz. F. Ahmad, The Young Turks, s. 24, 96 ve 1 62.

80
uygulad politikalara (1908'de Bosna-Hersek'in ilhak ve 1 9 l l 'deki Trablus
garb saldns) karlk olmak zere giritikleri boykot benzeri nlemlerden yana
deildi.

Bir Trk burjuvazisinin olumas iin talepler ne srmekle birlikte,

Akura kapitalizmin Trkiye'ye koulsuz olarak girmesi dncesine btnyle
karyd. Nitekim daha 1 910'da, yalnzca kar kayglannn ynlendirdii Bat
kapitalizmini karikatrize eden ciddi bir eletiri tablosu izmiti127 zellikle
sava sayesinde zenginleen ilk Trk kapitalistlerinin de ahlakszlk ve kendi
kanndan baka bir ey dnmeme konusunda ayn eitimi tadkianna
dikkat ekiyordu . Bu yzden, Trkiye'de kapitalizmin gelimesi bir yandan
Dou'ya zg toplumsal adalet anlayyla te yandan da ulusal kann
gerektirdii tutumla srekli elime iinde olacakt128. Bu durumda, Trk
toplumunun gelimesi iin en uygun model ne olabilirdi?

Bu konuyu incelemeye gemeden nce, Yusuf Akura'nn toplumsal

zmlemelerinin Jn Trkler'inkinden ne kadar farkl olduunu belirtmek
yerinde bir davran olur. Onlan'l arasnda kendi dncelerine en yakn fikirler
tayan kii, Sahahaddin gibi grnmektedir. Prens Sahahaddin Osmanl
mparatorluu'nun bir duraklama ve k dnemine girmesinin balca
nedeninin Osmanl toplumunun kollektivist nitelii olduunu sylyordu. Buna
zm olarak da, Angio-Sakson toplumlarda olduu gibi teebbs- ahsinin
gelitifilmesini neriyordu. Ama onun program , rnein bir sanayi burjuvazisi
yaratmak gibi gerek anlamda bir toplumsal reform iermiyordu. Daha ok
pedagojik bir dzeyde kalyor ve teebbs- ahsi yanilannn saysnn
artmasn salayacak bir eitim program uygulanmasyla yetiniyordu29. Ziya
Gkalp ise toplumsal snf k avramn reddediyordu . Ona gre snf yok, meslek
vard. Snf szcn kulland zaman bile, bunu , artk bir ykm halinde olan
ve yeniden canlandrlmas gerektiini dnd eski esnaf rgtlenmesine
yakn bir anlamda ele alyord u . Snf mcadelesi kavramnnn karsnda da
0
meslek gruplar arasnda tesand salanmas ilkesini kartyordtf. Bu toplumsal
kavram 1920'lerde b al bana bir siyasal program haline bile gelecek ve ne
srlen mesleki temsil ilkesi Ankara'daki Byk Millet Meclisi'nde byk
tartmalara neden olacakt. Bir btn olarak , Jn Trkler, Auguste Comte
pozitivizminin etkisiyle, tpk Osmanlclk dncesinde olduu gibi ulusal ve
toplumsal bir uzlamann aray iindeydiler. Marksizme genel olarak yabanc
olan bu aydn kesim, toplumsal katmanlar arasnda mcadeleden ok uzlamaya
arlk veriyordu . B u uzlama araynda mmeti her trl aile, airet ve meslek
gruplamasnn stnde gren slami dncenin izlerini grmek mmknd.

1 27 "A11lim-i i nklab" , S.M., V/ 1 1 2, s. 1 2 1 - 1 31 . Bkz. Ekler. 7 nolu metin.

1 28 "U<ti ad i iyaset hakknda", s 3523. Sava s rasnda vurguncularn says hzla artmt ve ittihat
;
hukumet sava vurguncular , na kar gerek anlamda bir mucadeleye girirnek zorunda
kalmt.
1 29 N. Berkes, ".Unutlan Ada" . 201 : ay ca "Ekonomik tarih ile teori iliileri asndan ..Trkiye'de

ekonom k duunun evrm . Turkye , de Unverstelerde Okutulan Iktisat Uzerine. O.D.T.
U . , 1 972 s

39-55, zelkle s. 53.
1 30 U . Heyd, age, s. 1 40 ve devam : z. Toprak, " I L Merutiyet'te Salidarisi Dnce. halk lk", Toplum
ve Blm. lll, 1 977, s. 92- 1 23. Islam dayan ma lkesine i l i kin olarak bkz.
M Rodinson, slam et
Captalsme, s. 1 86 ve devam.

81
Sonu olarak hemen hepsi snf mcadelesinin gereksizlii dncesini va'z eden
ve uzlama kavramnn nemi zerinde duran tesand tutumu benimseme
eilimindeydi131 . Milli birliin zellikle nem tad sava dneminde , Ziya
Gkalp ve Tekin Alp'in etkisiyle , tesandlk ttihat ve Terakki hkumetinin
resmi ideolojisi haline geldi132

5- Tatar Modeli

Kemalist reformlara dein, Trkiye'de ilerleme yanls ideolojiler, Tanzi

mat Dnemi'ni (1 839-1876) getiren byk reform dneminin birer uzants
olarak grlr. Nitekim, Jn Trkler de kendilerini Mustafa Reid Paa
tarafndan balatlan ve Ali, Fuad ve Midliat paalarca srdrlen modernletir
me hareketinin miraslan olarak grme eilimindeydiler. Aslnda, Osmanl
mparatorluu'nda Avrupa'dan esinlenerek balatlan reformlar XVIII . yy'a
kadar uzanyordu ama bunlar yalnzca askeri alanla snrlyd. Kurumsal ve
toplumsal genel bir reform hareketinin balamas 1839' da Tanzimat'la birlikte
oldu133. Padiah ve evresindekiler tarafndan yukardan aa giriilen ve ou
kez Avrupal glerin tavsiyelerini de kapsayan Tanzimat hareketi i paralan
maya kar nlemler aryordu . Bu paralanma, Avrupa'dan dn alnm
siyasal ve toplumsal sistemler kurarak gelien Yunanistan'n bamszlk
kazanmas, Srbistan'n zerklik elde etmesi ve Msr bunalm gibi olaylarla
birlikte balamt. Bu durum, ynetim, adalet, eitim gibi bir ok alanda, laik
olarak tanmlayabileceimiz baz yeni kurumlarn oluturulmas abalarna yol
at. Bu modernleme srecinde balca esin kayna Fransa idi.

Tanzimat'n yenilikleri nce, 1 860'larda ortaya kan ve meruti bir

rejimden yana olan hberal Yeni Osmanllar tarafndan eletiriidi ya da baz
noktalarda deiiklie tabi tutuldu . rnein, yazar Namk Kemal Tanzimatla
r'n Osmanl Devleti'nin slami geleneklerinden birdenbire kopmasn kaygyla
karlyordu. Daha sonra, milliyeti evreler bu eletirileri yeniden ele aldlar ve
daha da derinletirdiler. Eletiriler 1 913'teki Balkan sava bozgunu srasnda ,
Osmanl aydnlarn gemiten kaynaklanan hatalan aratrmaya yneiten
zellikle trajik bir dnemde (bu srada Bulgar ordulan stanbul'un banliys
saylan atalca'ya kadar ilerlemiti) , daha da younlat . Bir ok kii bozgunun
nedenlerini Tanzimat Dnemi'ne balad: Tanzimallar baarszla uram
Iard; uygulanmamas gereken bir reform modeli oluturmu , Osmanl Devleti'
nin paralanmasm nleyememilerdi. Ama bu modeli reddetmek de yetmiyor
du; Tanzimatdar'la, insanlarn kafasna ve kurumlara yerleen Tanzimatlk'la
mcadele de edilmeliydi. Bylece, mcadele gncelleti. Akura Mart 1913'te
yle yazyordu: "Filhakika Tanzimat'tan beri sanayi-i netisemizde (edebiyatta,

1 31 . Mardin, Continuity and Change, s. 23-27.

1 32 Solidarist (dayan mac) dnce zellikle 1 9 1 7-1 8'de Ziya Gkalp ta[afndan yaynlanan Yeni
Mecmua dergisi tarafndan yayg nlatr lmaya allyordu.
1 33 Tanzimat dnemine ilikin olarak bkz. A. H Davison, Reform in the Ottoman Empire, Princeton,
1 963. Ve bu dnemin fikri ynyle i lg i l i olarak bkz. . Mardin The Genesis of Young Ottoman
Thought, Princeton, 1 962.

82
mimarlkta, hatta resimde), terbiye-i fikriye ve hissiyemizde, nazariyat-
siyasiyemizde , tedkikat- tarihiyemizde, arkalarndan kotuumuz emellerimiz,
hasl btn hayat- maneviyemizde hakim ve nazm olan ruh, tanzimathk
ruhudur. Siyasi ve idari tanzimatclk , Osmanl mparatorluunun hududuyla
tahdid edilmi bir kozmopolitlik demekti; bu kozmopolitliin kabiliyet-i hayat
ve inkiafna inananlar da yalnz biz zavall okumu Trklerdik. B inaenaleyh
Osmanl Trklnn bugnk ahval-i messifesinin menelerini aratrrken
Tanzimalla arpmamz ve atmamz tabii ve zaruridir."134 Trk milliyetileri
arasnda Tanzimat Dnemi'nin sistematik bir eletirisine ilk girienlerden biri,
Yusuf Akura idi. Ona gre, Tanzimat Dnemi siyasal, toplumsal-kltrel ve
ekonomik olmak zere, ayr alanda yenilgiye uranlmasna yol amst .
Siyasal alanda, Tanzimat Dnemi'nin yneticileri Osmanl tebasna eitlik ve
zgrlk salayarak milliyetlerin birliini gerekletirmeye almlard. Ama
baaramamlard; 1876'dan 1913'e kadar art arda toprak yitirilmiti . Bu nokta
zerinde daha fazla duracak deiliz: Yusuf Akura'nn bu konuya ilikin fikirleri
daha nce Tarz- Siyaset'te de yer almt . Toplumsal-kltrel alanda ise
Tanzimatlar eitimi modernletirmek, B at'dan renilenleri okullarda yay
gnlatrmak istemilerdi . Akura'ya gre , bu da Osmanllar'n blnmesine yol
amt. lk blnmeyi, Ortaa anlayla babaa braktklan medreselerin
yanbanda Avrupa modeli okullar kurarak yaratmlard : Bu, medreselerden
yetien geleneksel dneeli insanlarla yeni okullard.,n mezun olanlar arasnda
nemli bir atma domasna yol amt13\ Tanzimat'n yaratt "dikotomile
ri" (terim Gkalp'indi) Gkalp'ten bile nce vurgulayan, Akura oldu . A ma tek
balarna ele alndnda, yeni okullarn kendi ilerinde bile retim birliini
salayamadklar kolayca farkediliyordu . Bu okullarda ok farkl yerlerden
gelmi retim yeleri grev yapyord u : askeri okullardan yetimi subaylar,
Robert College'dan gelmi Ermeniler, Allance sraelite'ten kan Museviler,
Konya medreselerinde yetien hocalar, vb. Bunun dnda yabanc okullar da
vard. Bu kurumlarn ve bu kurumlarda alan retmenierin her biri kendi
dnya grn benimsetmeye alyordu. Bylece renci , "dalgalar arasnda
kalm yelkensiz drneosiz bir tekneye" dnmt136. Tanzimat hareketi
genlie ortak bir lk kazandrmay baaramamt: Yusuf Akura'nn . Tanzi
mat' n kltr politikasnda kar kt balca nokta buydu. Byle bir eitim
sistemi yznden , Osmanli aydn eliti her trl yurt ve millet idealinden
uzaklamt. Son olarak, Tanzimatlar ekonomik alanda da yenilgiye
uramlard137. Akura Tanzimat Dnemi'ni Avrupa byk sermayesinin
Osmanl mparatorluu'na oluk oluk aknaya balad dnem olarak tanmh
yordu. Osmanl -pazarn Avrupa mamul mallan doldurmu; yerel zanaatlk ve
sanayi ezilmiti . Avrupa kapitalizmi balca zenginlik kaynaklarm ele geirmi ,
byk ticarete , v b egemen olmutu. Bu ekonomi politikasnn baarszl
liberalizmin de baanszhyd.

1 34 "Tanzmatlk aleyhine" T.Y . 1 1 1/11, s. 349-352 (Mart 1 9 1 3) .

.

1 35 "Medreselerin islah", S . M . , IV/79, s. 4-9 ( 1 91 0). B kz . Ekler. 2 nolu metin .

1 36 Okullar sorununa ilikin olarak daha nce anlan "Emel" makalesi . Bkz. ekler, 1 2 nolu metin.
1 37 "Son inkMb ve sevabk ile neta ici", i ctihad, 1 909: Tanzimat dneminin ekonomik adan daha
sistemli bir eletirisi in, bkz. daha lerde s.

83
 Yusuf Akura, btn bu eletirilerden ayr olarak, Tanzimat hareketinde
Fransz emperyalizminin rol olduunu da ileri sryordu. Bu adan bakld
nda, Osmanl aydnlan arasnda grece istisnai bir rnek oluturuyordu.
Akura Franszca'y okulda, daha Fransa'ya gitmeden nce renmiti.
1900'lerde bir Osmanl iin klasik saylabilecek bir sreti bu. Gerekten de ,
XIX.yy'n balarndan beri, Fransz kltr Osmanl eliti zerinde baskn bir
etki kurmutu ; yazarlarn ve siyaset adamlannn byk ounluu Bat'y
Fransa araclyla tanyorlard. Fransa Osmanl aydnlanna siyasal ve kltrel
modeller sunuyor; nitekim Jn Trkler de kendilerini Fransz devriminin
geleneksel mirass sayyorlard. Akura, olduka erken bir tarihte Fransz
modellerine tavr ald; bu tutum, Alman kltrnn Trkler iin daha yararl
olduunu ileri srd Tarz- Siyaset'te aka grlyordu138. Irk, halk,
tarih gibi kavrarnlara dayanan yapsyla bu kltr, tarihsel ve ulusal bir kimlik
oluturmaya alan Trklk'n durumuna daha uygun dyordu. Evrenselci
Fransz dncesi Tanzimat'ta kozmopolitizme yol amt. Akura nl
"Osmanl Milleti" kavramn elitirirken , "Devr-i Tanzimat'ta 'imtiza' zann
olunan ey, esasen, anasr- muhtelife-i Osmaniyeyi, Fransz medeniyetiyle
temsil ettirmekti( . . . ) Ensal-i atiye( . . . ) Vatan- Osmaniye sadk fakat Fransz
medeniyetine tabi Osmanl vatandalar olmak zere yetiecekti" , diye
yazyordu139 Fransz kltrnn etkisi , "Akvam- Osmaniye'nin sima-i millisini
tai" , etmiti140; "Malum ya, ttnlerimiz gibi edebiyatmz da Fransz inhisar
altndadr", diyen Akura'ya gre, bu kltrn etkisi siyaset, edebiyat gibi

btn alanlar etkisi altna alm14 , milli tarih perspektiflerini btnyle
arptan bir tarih ve eitim anlay egemen olmutu . Yusuf Akura'ya gre
Fransz kltrnn Tanzimat dnemindeki zararl etkisinin en iyi rneklerinden
biri, .Galatasaray Sultanisi'nin almasyd. Bir Trk-Fransz kurumu olarak
1869'da kurulan bu okul, ksa srede Osmanl devlet adam yetitiren bir fidelik
haline gelmiti. Akura, "Biz, umumi ve mutlak bir surette Galata Sultanisi'nin
tehavl-i medeniyemize yalnz menfi bir tesir icra etmi olduunu iddia
etmiyoruz; fakat Trk vicdan- millisini bulmaktaki esbab- teehhrden birisi
nin, messisi Fransa hariciye nazr, mrebbi ve hocalar ecnebi, tatilleri pazar
ve yortu, bulunduu mevki ise adeta bir ecnebi ehri olan Galata Lisesi
olduuna da hi phemiz yoktur. Galata Lisesi'nde tedris lisan Franszca,
terbiye-i esasi Fransz idi" , diye yazyordu142. Galatasaray'n milliyetlerin
birliini salamak iin alaca umuluyordu. Rum, Bulgar, Arap ya da Trk
renciler, "Fransz lisan, Fransz medeniyetiyle yorularak . . . " , orada kendi
milliyetlerini unutacaklard. Ama Yusuf Akura'ya gre, ne yazk ki, "Bulgar
ihtilalinde Bulgaristan istiklaline en ok alanlada Bulgar beylii erkan ve
ricalinden bazlarnn Mekteb-i Sultaniye terbiyetkerdesi olduu grld! '' 1 .

1 38 Tarz- Siyaset, s. 1 1
1 39 " i ttihad- anasr meselesi", S.M., V/1 2 1 . Bkz. Ekler, 8 nolu metin.
140 "Almanya, i ngiltere, Trkiye ve alem-i islam", S.M., IV/1 01 , s. 389, Bkz. Ekler, 5 nolu metin.
141 "Hasbihal", S.M., V/1 20, s. 264.
1 42 "Dnlecek meselelerimiz", T.Y., Vl l/2, s. 2460-64 (Ocak 1 9 1 5).
1 43 " ittihad- anasr meselesi", s. 121 . Bkz. Ekler, 8 nolu metin.

84
 Yusuf Akura, btn hayat boyunca dili, gelenekleri ve genel olarak
bakldnda dini bir, bir Trk alemi olduu tezini savunmaktan bir an bile geri
durmad. Ama nemli bir farkllamaya da dikkat ekiyordu : btn Trk
topluluklan uygarlk yolunda ayn hzla ilerlememiti . Nitekim Kuzey Trkleri
'ndeki (temel olarak Tatarlar'dan ve Azerbaycan Trkleri'nden sz ediyordu)
gelimenin karsna Osmanl Trkleri'nin gecikmiliini koyuyordu144. Ona
gre , bu farkllk siyasal ve tarihsel konjonktrden domutu . arn boyunduru
u altndaki Rusya Trkleri, bu bamllk ilikisi nedeniyle her trl siyasal
etkinlikten uzak tutulmu ve btn abalarn toplumsal ve ekonomik durumla
rn iyiletirmeye hasretmilerdi . Osmanllar ise hkumet, diplomasi ve sava
gibi sorunlarla bouup duruyorlard. Ayrca , Kuzey Trkleri Rus uygarlnn
da etkisini tayorlard. Bu, en ok, XVI.yy'dan beri Ruslar'la yakn iliki iinde
olan Tatarlar iin doruydu. Akura'ya gre Ruslar Kazan ve Tatar lkesini
fethettiklerinde, kendilerini, Rusya'dan daha uygar bir lkeyi istila eden
barbarlar olarak grmlerdi. Bununla birlikte, Byk Petro ve onu izleyen
II . Katerina'nn abalaryla gelien Rusya'nn modernletirilmesi srecinde , bu
iliki tmyle tersine dnmt . Tatarlar bylece Ruslar'n uygarlatnc etkisi
ile kar karya kalm, " . . . Rusya'da sakin Trkler , komu Rus medeniyetinin
baz cihetlerce hsn-i misal olmasndan, ve bu medeniyetin ihdase ettii roran
vastalardan istifade" etmilerdi . Akura, "Rus uygarlnn Trk-Tatar kltr
nn gelimesi zerindeki iyiletirici etkisi"nden bile sz ediyordu145. Bylece
'Lrk aleminin yabanc bir gcn boyunduruu altndaki bir blmnn,
uygarlk dzeyi bakmndan, yzyllardr bamszln koruyan byk bir Trk
imparatorluundan daha ileri olmas gibi paradoksal bir durum ortaya kmt.

Yusuf Akura Tatarlar ile Osmanl Trkleri arasndaki bu fark daha kesin
olarak neye balyordu? Bunu daha iyi anlayabilmek iin, Yusuf Akura'nn
Osmanl Trkleri 'ne gre Tatarlar'a stnlk saladn syledii baz zellik
leri sralayalm: Tatarlar'da ulusal bilin daha ok gelimiti ve Tatarlar Trk
aleminin birliini salama bilinciyle hareket ediyorlard; uygarlk dzeyi
asndan daha ileriydiler; Trk tarihiyle daha ok ilgileniyorlard ; daha
dindardlar, bayramiara ve dini gelenekiere daha ok sayg gsteriyorlard;
ekonomik ve toplumsal durumlan daha iyiydi; tpta daha ok gelime
gstermilerdi; pedagojide ve okullarda daha ok reform yapmlard ; Tatar
kadnlan daha serbestti , vb146. Akura Osmanllar'n Rusya'daki kardelerini
rnek almalan gerektiini sk sk vurguluyordu; onlarn ileriedii yola girmeli,
onlar misal edinmeliydiler. Btn bu verilerin gelip dayanq kavram modeldi
(Akura bunu misal olarak kullanyordu)147. Esasen , daha nce de belirttiimiz

1 44 'Trk dnyasnda". 1/1 . s. 23-24 ''1 329 senesinde Trk dnyas", T.Y., Vl/1 , s. 2 1 04.
1 45 "Trk dnyasnda" ve L'etat et les aspirations d es Turco-Tatares musulmans d e Russie, Lozan,
1 9 1 6 , s. 1 2.
1 46 Bu refe rans l ardan bazlar unlardr: Ulum ve Tarih (1 906); "Trk ve Tata r birdir" (1 91 1 ) ; "Trk
dnyas" ( 1 91 1 ); "Trklk" ( 1 9 1 2); "Trk ve Tatar Tarihi"; T. Y., 11/1 8-19; "Halka" (1 913); "Bayram
htiyac", T.Y., V/4 ( i 9 1 3); Mekteb Mzes i ", T.Y., IV/24, (191 3); "Veremle g re ", Halka Doru, 1/33
"

( 1 9 1 3), Ko nferan s , Mekteb Mzesi, say 7 (Eyll 1 9 1 3), vb.

" "

1 47. Bu modele ilikin olarak bir rnek verelim: Akura "Veremle gre", Halka Doru, l/33 (1 913)
makalesinde Osmanl okuyucularna Tatarlar' n tberkloza kar giritikleri mcadele eylemlerini
rnek gsteriyordu: veremle mcadele gnO ilan edilmesi, bu amala rgtler kurulmas , afiler
haz : ranmas , gazetelerde ma ke l ele r yaynlanmas, tp rencilerinin kylere kadar g id ip verem
taramaianna katlmas , vb.

85
gibi, Akura Mercani'ye hasrettii ilk makalesinde ( 1897) , bu Tatar eyhinin
kiiliinde, Osmanl toplumuna Tatarlar'n giritii modernletirme hareketini
tantmay amalyordu. Ama, o dnemde hakknda yalnzca bilgi vermeyi
amalad bu modernleme hareketini, daha sonra gerek bir toplumsal
kltrel model olarak sunacakt. Ana hatlan ok daha nce izilmi olmasna
karn, model esas olarak 1 91 1 -1912'lerde ekillendi; bu tarihten sonra Kuzey
Trkleri'ni daha sk rnek gsterir oldu.

Bu dnem tam olarak, Trk Vurdu 'nun yayn hayatna balad dneme
tekabl eder. Akura tarafndan ynetilen ve bizzat kendisi ve Ahmed Aaolu
tarafndan ayakta tutulan Trk Vurdu dergisi Tatar (ve Azerbaycan) modelini
Osmanl aydnlarna tantmann bir aracyd; bu yolla Tatar burjuvazisinin
ilerlemeci ideolojisi Osmanl toplumunda yaylma olana bulmutu. Rusya
Trkleri'nin ekonomik, toplumsal ve kltrel alanda gerekletirdiklerine
ilikin olarak Trk V u rdu 'nda yer alan haberler (zellikle Trk 'unu
stununda yer alanlar) , Osmanllar' da ayn yolu izlemeye aran birer
davetiye gibi sunuluyordu148. Aslnda, derginin balangta Tatar sermayesi
tarafndan finanse edilmesi bile yeterince anlaml bir olguydu.

Yeni bir dzen kurma isteinde olan Jn Trkler , Meiji dneminden beri
byk bir deiim geirmekte olan Japonya rneine sarlmlard. Japonya'nn
Rusya karsnda kazand zafer Osmanllar'n dikkatini , geleneksel inan ve
trelerini koruyan bu zgn modernleme deneyimine ekmiti. 1908 devrimin
den sonra, Trkiye'nin yeni yneticileri Japonya rneinin yolunun izlennesini
neriyorlard. Japon modeli aydnlar, slamclar ve Trkler arasnda tartlp
duruyordu . Ama Japonya ok uzakt ve iyi tannmyordu . Akura ve Trk
Vurdu ' ndaki arkadalar , bu bulank rnein yansra, Osmanllar'a ok daha
yakn olan baka bir rnek getiriyorlard . B u , sz konusu olan hem Trk hem de
Mslman bir toplum olduu iin , yalnzca corafi adan deil, ayn zamanda
kltrel adan da yakn bir rnekti . Dolaysyla ilenneye deer bir modeldi.

Tatar modelinin ieriini incelemeye tabi tuttuumuzda, Tatar toplumuna

yaplan gnderncierin balk altnda toplanabileceini grrz: slamiyet
(dini gelenekiere duyulan sayg, medrese reformu) , Trklk (Trk ulusal
bilinci, Pantrk birlii duygusu , Trk tarihi almalar) , modemlik (tp,
pedagoj i, kadnn serbestlii , toplumsal ve ekonomik ilerleme) . Baka bir
ifadeyle , ematik bir biimde de olsa, Akura'nn Tatarlar'n Osmanllar'dan
daha ok Mslman, daha ok Trk ve daha modern olduklann savunduunu
syleyebiliriz. "Daha ok Mslman , daha ok Trk ve daha modern olmak " ;
b urada Ziya Gkalp'in 1912'de Trk Vurdu 'nda yaynlanan nl Trklemek,
slamlamak, Muasrlamak makale dizisinin slogannn terimini
gryoruz149. Aslnda bu formln "mucidi" , Azerbaycan kkenli baka bir
Rusya Trk olan Hseyinzade Ali idi ve bunu 1907'de, Bak'da yaynlanan
lfyfzat gazetesindeki bir makalesinde ortaya atmtso slamclar slamiyet'le
Trk milliyetiliinin, Bat r:lar slamiyet ile modern uygarln badaamayaca-

1 48 Bkz. P Dumont. "La revue l'rk Vurd u . ", ve N. Berkes, Development of Secu l ar i s m , s. 426.
1 49 Ziya Gkalp, "Trklemek, i slamlamak, Muasrlamak" , T.Y .. ll l-VI ( 1 9 1 3- i 9 1 4). Bu makale dizis
daha sonra ayn bal k altnda bir kitapta topland, . i stanbul, 1 9 1 8. N . Serkes bu dizinin bir ok
blmn Ing il izce'ye evirmitir: Turkish Nationalism and Western Civilization, New York, 1 959.
1 50 Bkz. Ek l e r 23 n o l u metin.
, '

86
n ileri srerken , Trk milliyetileri Trk kltrnn bu temel unsurunun
bir sentezinin yaplabileceine inanyorlard. Kuralc bir sosyolojik zmleme
gelitiren Gkalp, medeniyet'in taycs olan elitle harsn taycs olan halk
arasnda yaratlacak srekli ve karlkl bir deiim akmyla bu sentezin
gerekletirilebileceine inanyordu . Yusuf Akura'ya gre ise, bu sentez Tatar
toplumunda gerekletirilmiti ya da en azndan gerekletirilmekteydi; bu bir
olgu, yaanan evrimin bir sonucuydu . Bu bir ideal olduu kadar bir tarih
verisiydi de.

Tatar modelinin bu deiik unsurlarn yeniden ele alalm. Tatarlar'n daha

modern olduu doru muydu? Yusuf Akura'ya gre Trk toplumunun
Batllamas, "Batclar"n zellikle de Abdullah Cevdet'in ileri srd gibi
ideolojik bir seim deil, pratik bir zorunluluun sonucu idi. Batllamak
Trkler iin bir hayat mevat meselesi idi. Mslman dnyann XIX. yy boyunca
Avrupa'dan ald "borlar", "Mslmanlar, ferden ve itimaen muhafaza-
vcud ve muhtariyet iin, Alman tabiyesini, Fransz ceza kanunlarn, ngiliz
gemiciliini nasl temessle alyorsa . . . ", baka alanlarda da yle yaplmaldr,
fikrinin bir sonucuydus. Yine , milliyetilik dncesinin Bat'dan dn
alnmas da bu bak asyla olmutu. Dolaysyla, Bat'nn Dou zerinde
herhangi bir ahlaki ya da fikri stnl sz konusu olamazd. Akura,
Tolstoy'un yaptlarnda Avrupa uygarl ile ilgili olarak ayn kayglarn dile
getirildiini grdnde, ok sevindi. Ama Mslmanlar'n ve Trkler'in baka
seim hakk yoktu . "Fakat ne yapalm ki bugnk medeniyetin kalbi,
mateessf, Bursa'da serviierin arasnda deil, borsa ve bankalada arpyor. . . "
diye yazyordu 1923'te Akura152.

Batllama sorununun Osmanl mparatorluu'nda gndeme gelmesinden

beri Bat'dan nelerin dn alnmas gerektii konusu sk sk tartlmt.
slamclar'n byk bir blm ve hatta bir ksm Trk milliyetisi Bat'dan
yalnzca tekniin dn alnmas gerektiini dnyor ama fikirlerin dn
alnmasna kar kyorlard. Akura iin bu snrlamann hi bir anlam yoktu .
O, "Avrupallar"dan demiryolu kprs ve havada uma makinesi yapmay
renelim ama Avrupahca dnmek usuln zinhar talim etmeyelim, mezhebi
ne bir trl aklm ermez" diyordu . Onun bu konudaki forml uydu:
"Zeppelin ve Bleriot'ya rak olmak istiyorsak mutlaka Kant ve Comte'un
akirdi olmak zorundayz"153 . Uygarlk bir btnd, dolaysyla, (Ziya Gkalp'
in yapt gibi) onun maddi ve fikri ynlerini ayrmaya almay dnmek ok
samayd. Bu uygarln yaylmasn salayan zel ara, kanlmaz olarak ,
okuldu. Akura Kuzey Trkleri'nin modernleme srecindeki yerini anladkla
rn yazyordu154 Gasprinski'nin Rusya Trkleri arasnda oynad pedagojik

1 51 "ark'ta milliyet fikri", Nevsal-i Milli, i stanbul, 1 9 1 4, s. 21 -22. Bkz. Ekler, 14 nolu meti n.
1 52 "Cihad- Ekbere Dair", T.Y., 1 924, 1/2.
1 53 "Fnn ve felsefe sahihalar ", T.Y., 11/23, s. 727.
1 54 "Mekteb mzesi" T.Y., IV/ 1 2 , s. 844-48. "i mal Trklerinin ( . . . ) matbuatlarnda en ok talim ve
terbye meseleleriyle uratklarn , hayat- i ti maiyelerinde de mekteb ve medrese ilerini, sair
umumun cmlesine takdim ettiklerini memnun iyetle gryoruz. " Akura, Suriye Arapl"nn en
byk savunucusu olmadan nce byk bir Osmanl pedagogu olan SAt Bey'den de etkilenmiti;

87
rol, cedidi okullannn yaygnlamas, cedidi hareketinin bizzat kendisinin bir
eitim reformunun sonucu olmas; btn bunlar okulun milliyeti ve ilerlemeci
strateji iindeki temel roln aka ortaya koyuyordu. Yusuf Akura iin bu
ideali Kazan ve Orenburg'dakiler gibi modern medreseler oluturuyordu , hi
kukusuz. Bu medreseler modern bilimi slamiyet'le kaynatnyor ve slam
uygarlmn aydnlanma anda "bir nevi darlfnun" grevi yrten ve
dnemin btn bilimlerinin retildii o byk medrese geleneini canlandr
maya alyorlards.: .

Toplumsal modernlemenin Akura'y olduka ilgilendiren bir baka yn

de Trk kadnnn serbestlemesiydi156 Bu konuda da Rusya Trkleri'nin fikirle
rinden epeyce etkilenmiti. Gasprinski'ye gre Mslman toplumlarn geri
kalmlnn nedenlerinden biri kadnlarn acnacak durumu idi : Kapallk,
toplumsal hayata katlamama, cehalet vb . Akura, kadnn toplum iindeki
yerinin ktl nedeniyle sl am toplumlarn "fel olmu toplumlar" olarak
deerlendiren renbmg'daki Vakit gazetesinin yneticisi Fatih Kerimi'nin bu
tezini kendisine mal eder. O bu konudaki fikirlerini Kadnlar Terakki
Cemiyeti'nin Tatar kadnlannn sorunlarn tartmak iin dzenledii bir
konferansta belirtmiti. Vurgulad birinci nokta, slamiyet'ten nce kadnn
Trk toplumu iinde daha ileri bir konuma sahip olduu idi; Tpk Anadolu'daki
gebe yrkler arasnda olduu gibi. Tatar kadnnn kapalh, Rus basksna
kar direniin getirdii yeni bir olgu gibi grnyordu. Dolaysyla kadn
serbestletirmek onu eski Trk geleneindeki yerine yeniden kavuturmak
olacakt . Tatar kadnnn durumu yarm yzyl iinde hatn saylr lde
ilerleme kaydetmiti; serbeste gezebiliyor, artk pee takmyordu . Kadnlar
okula gidiyorlard (aralarnda Rus okullanna gidenler de vard) ve hayr
kurumlannda, hastanelerde ve okullarda alarak, kentte rendiklerini kye
tayarak toplum iinde nemli bir toplumsal rol oynamaya balamlard. Bu
deiiklik nerden geliyordu? ncelikle "bir tr dnce taklidi" douran Rus
uygarlnn etkilerinden; daha sonra B at kadn imajn yaygnlatran basnn
ve kadnn serbestlemesinin slamiyet' e kar olmadn gsteren Gasprioski
gibi kiilerin abalarndan; son olarak da Tatarlar' eitimde ve bakaca kltrel
deerlerde eitlie yneiten ekonomik bunalmdan , v b . Osmanl Devleti'nde
hereyden nce yaplmas gereken ey gen kzlarn eitilmesiydi. Oysa gen
kzlar o gne dein ilk dersi annelerinden alyorlard, "zerinde en ok iz
brakan da onlard" . Akura Trkiye'de erkekler arasnda yzde 70-80 olan
okur-yazar olmayan orannn kadnlar iin yzde 95-99 olduunu sylyordu.
Ona gre Trk kadnlan "Orta Afrika'nn zencileri kadar cahil
braklmlard" 1 5 7 . Geriye kalan ok kk aznlk da ald eitimi genellikle
yabanc bir okulda okumu olmasna borluydu.
Tatarlar'n daha ok Mslman olduu doru muydu? Akura Osmanl
aydnlan arasnda olduka yaygn olan dini konulardaki ilgisizlii grdnde

bkz. W.L. Cleveland, The Making of an Arab National is!, Ottomanism and Arabism in the Life and
Thought of Sat ai-Husri, Princeton, 1 971 , s. 26-29'daki aklama; ve Akura, "Sal Bey'in istifas " ,
T.Y., U 1 0, s. 31 1 -1 2 .
1 55 "Medreselerin islah"; bkz. Ekler, 4 no'lu metin.
1 56 Kadnn serbestlemesiyle ilgili olarak zell ikle bkz: "Konferans", Mekteb Mzesi, say ?, s. 1 97-204
( 1 9 1 3); ve " 1 329 senesinde Trk dnyas".
1 57 "Kz Sultani Mektebi", S.M., Vl/1 47, s. 267-68.

88
ok armt; Osmanl aydnlan artk dini bayramara ve trelere hi sayg

gstermiyorlard. Tatar aydnlan iin ise durum ne kadar farklyd! 58. Dinin
toplumsal ve ulusal btnl salamada temel rol oynad bir toplumda bu
ok tehlikeli bir gelimeydi. Akura Trk aydnnn byk Kurban Bayram'na
hi mi hi deer vermemesinden yaknarak, "bayramlar, cemiyet makinesinin
ya gibidir" , diye yazyor ve dinin modem uygarlkla hibir atma yaratmaya
can kantlamaya alyordu: Avrupa'da en ileri uygarlklar olan Angio
Sakson ve Germen uygarlklannn ayn zamanda dinin en kkl biimde
yaad uygarlklar olduuna dikkat ekiyordu.
Akura Tanzimat Dnemi Osmanl yneticilerini slamiyet'i yklnaya
terketmekle ve onu banaz ulemann eline braknakla suluyordu; oya
yaplmas gereken dini reforma tabi tutmakt. Trk Yurdu, Rusya'daki
Mslman din bilginlerinin en saygnlanndan olan reformcu Musa Carullah
Bigi'nin fikirlerine byk yer ayryordu. Bu din bilgininin balca amac
slamiyet ve Terakki dncesini kaynatrmakt159. Trkiye'de de Srat-
Mstakim dergisi evresinde reformcu bir akm vard ama, bu grup Trablusgarp
Sava srasnda tutuculua doru nemli bir dn yapmt. Akura'ya gre
slamiyet'te reformun temelinde medrese reformu yatyordu; Tpk kn
nedeninin de medreseler olmas gibi . slamiyet'in iledeme dncesine uyum
salamas da yine bizzat medresderin bnyesinde gereklemeliydi.

Akura'nn slamiyet'te reform konusundaki bir baka tezi de, slamiyet'in

"milliletirilmesi" zorunluluu idi160. Burada sz konusu olan "milli din",
Gkalp'in savunduu gibi "bir Trk slamiyeti" yaratmak deil, yalnzca Trk
halknn dini edebiyat kendi z diliyle renmesini salamak, Arapa'nn btn
dini konulardaki tekelini krmak ve hepsinden nemlisi Kuran' Trke'ye
evirmekti. Bu konuda ilk giriim Rusya Trkleri'nden gelmiti; Kuran ilk kez
Baku'da Azerice'ye evrilmiti ve Akura'nn 1912'de belirttii gibi Tatarca'ya
evtilrnek zereydi. Trkiye'de ise Srat- Mstakim'de baz blmlerin Trke
evrisi yaynlanmt. Kuran'n Trke'ye evrilmesinden yana olanlar slami
yet'in bylece daha geni bir evrede ve daha iyi bir biimde yaylacana
inanyor ve bu konuda yaplacak reforma yardmc olacam dnyorlard.
Akura, yapt reform sayesinde Hristiyanlk' a hem ulusal hem de halk bir
karakter kazandran Luther'e derin bir hayranlk duyuyordu.
Daha ok Trk olmak ne demekti? Akura iin bu ncelikle, btn halkn
uygarla katkda bulunmasm salayan deha-y milliye nin ayakta
tutulmasyd161 Deha-y milliyeden ne anlamak gerekiyordu? Akura bu
konuda kesin bir ey sylemiyordu ama biz, kastedilenin her halka zg
kltrel , ahlaki ve dini deerler olduunu anlyoruz. Bunlardan Trk dili ve
Trk edebiyat gibi iki rnei ele alalm. Akura'mn dil konusundaki dncele
rini sistematik bir biimde derleyen bir yazlar blmne rastlamadk162 . Ama
bu konu zerinde yapt baz gnderme ve aratrmalardan kimi eleri
yakalayabiliyoruz. Trk milliyetileri iin sorun , dilde olduka yaygn biimde

1 58 Musa Carullah Bigi {1 875-1 949), reformcu Tatar dinbilgini, zellikle yorum konusundaki gzpek
fikirleriyle tannd. Bkz. A. Battai-Taymas, Musa Carullah Bigi, i stanbul, 1 958.
1 60 Deyim Akura'nn kaleme ald biyografik makalede yer alyordu; Nevsal- Milli, i stanbul, 1 9 1 4 , s.
22
161 "Cevablarmz" T.Y., 1111 8, s. 563.
1 62 Trk Vurdu'nun yaynlad bir ok yazda Akura'nn d i l konusundaki dncelerine rastlanlabilir:
" Celfl Nuri Bey'e", "M idhat Cemal bey Efendi'ye", "Yahya Kemal Efendiye" , vb.

89
kk salan Arapa ve Farsa szckleri tasfiye ederek Osmanlca'nn Trk
karakterini gelitimekti. Fuad Raif gibi baz aydmlar btn yabanc terimierin
tasfiyesini savunuyorlard. Akura bu an saftamaya kesinlikle karyd. Ona
gre, dil evrim yasalanna tabi olarak yaayan bir organizmayd. Onun iin,
yaplabilecek en iyi ey gelime ynnde ilerlemek yani "szck hazinesini
antarak, sylemi yalnlatrarak, zaman gemi tamlamalardan kamarak" dili
sadeletirmekti. Bylece herkes iin kabul edilebilir bir dille konumak ve
yazmakt: dil, hem daarcnda grece ok sayda Arapa ve Farsa szck
bulunan halkn nemli bir kesimi iin kabul edilebilir olmalyd hem de yabanc
dillerden genelde daha az etkilenmi lehelerle konuan teki Trk halklan
tarafndan da benimsenmeliydi. Burada Gasprinski'nin byk urasyla;
pratikte Osmanlca'nn basitletirilmi bir biimi olan "genel Trk dili"ni
Tercman gazetesi araclyla yaygnlatrma abasyla karlayoruz.
Trklk bilincinin gelitirilmesinin bir baka yolu da edebiyatt163. Akura,
Osmanl edebiyatnn Tanzimat'tan bu yanaki geliiminde iki a krnn varln
saptyordu ; birincisi sekinci karakterini ve anlamdan ok biime balln
koruyarak, klasik Osmanl edebiyatnn uzants biiminde gelien edebiyatt.
Bu akmn temsilcileri Namk Kemal ve Edebiyat- Cedide Okulu idi. "Trk
gazeteciliinin babas" inasi ile balayan ikinci akm ise sade ve halkn
benimsedii bir dilin savunucularndan oluuyordu. Bunlar biimden ok anlam
kaygs tayariard ve ulusal ternalara kar duyarlydlar. Modern uygarln
unsurlarn ona benimseterek , halkm kltr dzeyini ykseltneye alyorlard.
Yusuf Akura iin dili, ierii ve amalaryla son zmlemede bir Trk
Edebiyat olan bu edebiyatn temsilcisi, "Trk Tolstoy"u olarak tanmlad
Ahmed Midhat ve onun devasa yaptlanyd. O, Avrupa uygarln en iyi
anlayan ve onu halka benimsetmekte en byiik baary gsterenlerden biriydi.
Hem milliyeti hem de halk olma zelliklerini bir arada tayan yazarlar iin
dahi o rnek gsterilebilirdi.

Bu zmlemeden yola ktmzda, Tatar modelinin milliyetilik ve

lerlemecilik gibi iki gl fikir evresinde dndn grrz. Ama bu arada
varln tespit ettiimiz bir baka unsur daha vardr ki o da, Akura ve
arkadalannn zel bir ilgi duyduklar "halklk" fikridir. Tatar toplumunu
Osmanl-Trk toplumundan ayran izgilerden biri hi kukusuz her iki
toplumdaki eitim dzeylerinin farkl olmasyd ; elimizdeki bilgilere gre
Tatarlar'da eitim dzeyi olduka yksekti; okula giden ocuk says oran
Ruslar'nkinden bile yksekti. Osmanl-Trk toplumunda ise eitilmi ve
okumu sekinler (bavAs) ile halk (avam) arasnda hatr saylr bir uurum vard.
Toplumdaki btn reform abalar kanlmaz olarak bu sorunla karlayordu.
1910'lardan sonra Trk milliyetisi aydnlar arasnda halk kavram yeni ir ilgi
alan haline geldi ve bu ilgi sonuta yeni bir derginin, Halka Doru dergisinin
yayma balamasyla sonuland.
Yusuf Akura'y 1912'de bu derginin kuruculan arasnda gryoruz. Halka
Doru aslnda Trk Vurdu ' nun bir trevi idi. Trk Yurdu gibi byk oylumlu

1 63 "Ahmed Midhat Efend i " , T.Y., 1 1 1/6, s. 1 67-1 78. Bu yazarla iigiii olarak bkz. B. Lewis. E.l. (2) ve O.
Okay' n yapt Bat Medaniyeti Karsnda Ahmet Mithat Efendi , Ankara, 1 975.

90
bir edebiyat dergisinin yan sra , herkese benimsenen yaln bir dilin kullanld
ve pratik sorunlara ya da eitim konularna deinen bir dergi yaynlanmas sz
konusuydu , bu da Halka Doru oldu. Halka Doru'nun yazarlannn byk
ounluu Trk Vurdu'nun yaz kurulunda yer alyorlard : Halide Edip,
Ahmed Aa olu, Celal S ahir, Hseyinzade Ali, Akil Muhtar, Kprlzade
Mehmed Fuad, Ziya Gkalp, Mehmed Emin, vb. Grld gibi milliyeti
hareketin nderleri ayn zamanda "halklk"n da Trkiye'deki ncleriydi.
Yusuf Akura'mn daha sonra aklayaca gibi, "Halka Doru" hareketinin
kkeninde, Trk aydnlannn "ulusal bilin ve duygularn yalnzca aydnlarn ve
memurlarn kafasnda yer etmesinin yeterli olmayaca," "bu bilincin kyllere
kadar ulatrlmas gerektii" grne ulamalan yatyordu164 Trk Vurdu
dergisi zmir'de bir "Halka Doru" derneinin kurulmas mnasebetiyle
1917'de yapt aklamada Halka Doru dergisinin kuruluunu da ilan ediyor ve
"halka gitmek, halk anlamak ve milleti yceltmek iin halkn yceltilmesi
gerektiini aklamak iin her zaman aba harcadn" belirtiyorrlu165 Ulusu
yceltmek iin halk yceltmek ; bu forml harekete k tutan dnceyi ve
balangcndan itibaren "halklk" ile Trk milliyetilii arasnda var olan
organik balarn ana batiann iyi ifade ediyordu .
Osmanl Devleti'ndeki halklk hareketinin kkeni konusu tartmalara yol
amtr166. Bazlan Balkan eitimci ve yazarlannn Osmanl aydnlan zerinde
ki etkisine dikkat eker. Kimileri ise, hi kukusuz geree daha yakn bir
dnceyle, bu fikrin, Rusya'dan gelen gmenlerce getirildiini ileri srer.
"Halka Doru" slogannn o tarihten yann yzyl kadar nce Rus poplstlerin
ce ortaya atld kesindir. Ziya Gkalp'e, ''halka gitmek" fikri Trkiye'ye
Hseyinzade Ali'yle gelmi olmaldr. Akura da ayn biimde , "Rus tezi"ni
destekliyordu. Ona gre, "halka gitmek , bu da musavatperver, efkatkar,
idealist, Rus dehasnn bir ibda-i mahsusu" , idi . Ve Bat'da buna tekabl eden
bir dnce yoktu; Osmanl aydnlarn "halkln klasik yurdu" olan Rusya
etkilemiti 167 Hi kukusuz, XX.yy'n bandaki Trk toplumunu XIX.yy'n
ortalanndaki Rus toplumuyla zdeletirmek Osmanl aydnlanna ekici geli
yordu: hal<l az sayda ii ve ok kalabalk bir kyllk sz konusuydu.
Dolaysyla kyll halkn btnyle zde tutmak mmknd . Rus fikirle
rinden etkilenen baz Osmanl Aydnlan 1920'1erde gerekten de halka
yneldiler. Ama bu halk devrime hazrlamaktan daha ok, ona temel salk
kurallarn retmek iin yapld .
Yusuf Akura'ya gelince , o , aydnlar-halk ilikisi konusundaki fikirlerini
Halka Doru ' da, "Halka" baln tayan bir dizi makalede ortaya koydu168
Balkanlar'a yapt geziler srasnda karlat Srp ve Yunan aydnlarnn halk
iin yaptklan fedakarlktan ok etkilendiini yazyordu bu makalelerinde.
Nitekim , Atina'da renim yapmak iin Yunan bakentine gelen Anadolulu
gen Rumlar'la karlamt ve bunlar rendiklerini Rum halkna aktarmak
iin Anadolu'ya dnmeye hazrlanyorlard . Akura bir makalesinde yle

1 64 Reid Galib'le ilgili aklama: r, 1 934, 1 2-13.

1 65 "Halka Doru Cemiyeti", T.Y., Xll l/9: 1 91 8 .
1 66 B kz . ksa sre nce yaynlanan yazlar: Z . Toprak. "ll. Merutiyette salidaris dnce, halkhk".
Toplum ve Bilim, 1/1 , not 1 . s. 92; . Tekeli ve G. aylan, 'Trkiye'de halklk ideolojisinin evrimi",
Toplum ve Bilim, 6-7, 1 978, s. 44-1 1 0.
1 67 Frunze'nn onuruna verilmi bir resepsiyandaki konumadan. Bkz. daha ilerd e, s . 93. 99
1 68 "Halka", Halka Doru, 1/22-23, 25, 27, 30 ( 1 9 1 3).

91
yazyordu: "Atina'da renimini tamamlayan gen Osmanl Rumlar Anadolu'
ya dnp kylere ve kasabalara kadar gidiyorlar , oralarda okullar ayorlar,
eitim ve tp konusunda rendiklerini yayyorlar; bir baka deyile halka
gidiyorlar. R umlar'n hastalkianna deva olacak ilalar veriyorlar ve cehaleti
ortadan kaldrmaya alyorlar. Ayn zamanda Helenizm milli dncesini
kafalarna yerletim1eye alyorlar"169 Bu deneyimlerin dnda, Rus pop
lstlerinin fikirlerinden de etkilenmiti. zellikle de XIX.yy sonunun Mikhai
lovski gibi "yasal poplist"lerinden. Bunlar kyllk lehine daha somut bir
program uygulayabilmek iin, kendilerinden nceki birok ihtilalci teze srt
evirmilerdi ve bu da onlarn, Lenin tarafndan kk burjuva sosyalistleri
olarak nitelenmelerine neden olmutu170. Bununla birlikte Akura'nn somut
bir eylem modeli hazrlamasnda yardmc olan, yine Rusya Trkleri'nin
gerekletirdiklerinden edinilen deneyimlerdi.
Akura Osmanl Devleti'ndeki Trk halk snflarnn karlatklar zorluk
lar insan artacak kadar iyi tanmhyordu. Bu tanmlamada kk toprak
sahibi kyller, topraksz tarm iileri , kentlerde alan kk zanaatkarlar ve
gndelikiler, cretliler (mevsimlik iiler, srekli iiler, vb) gibi snflandrma
lar yapyordu. Tarm tekniklerinin ve ularnn gelimemilii Trk kylsnn
gelimesini de engellemiti. Bu gelimemiliin bir nedeni de faizlerin ykseklii
ve sermaye yetersizliinin yol at aa ve beylere bamllk ilikisiydi (Ziraat
Bankas da kredilerinin en byk blmn onlara veriyordu) . Kentlerde ise
Trkler'in elinde olan zanaatlar ve kk meslekler Avrupa mamul mallarnn
piyasay doldurmas nedeniyle kmt : Rumlar'n ve Ermeniler'in rekabetiyle
kar karya kalan Trk Zanaatkarlar, Trk unsurunun giderek azald
kentleri terketmek zorunda kalyorlard. cretler ok dkt, yoksul kesimle
rin salk durumu ise felaket snrndayd171

Yusuf Akura halkn maddi ve zihinsel dzeyinin gelimesi konusunda ne

dnyordu? O, Halka D,_ru dergisinin bir tartma alan, okumu tabakayla
halkn buluma yeri olmasn istiyor, onu, "halkn iinde yaayan, ona yardmc
olan, onunla konuan, dertlerini dinleyen, sorularna cevap veren vaizler"e
benzetiyordu172. Bu konuda retmen, belediye grevlisi, imam, tarm mfetti
i, doktor gibi halk dinleyen, onun dertlerini ve bu dertleri giderme yolunu
bilen, bylece aydnlada halk arasnda araclk grevi yapan kiilere gveniyor
du. Akura pratik bir biimde Ruslar'n artel dedii, Kuzey Trkleri'ndeki
terik-i mesai yntemini salk veriyordu. Yoksul kyller sermaye yokluunu ve
donanm yetersizliini telafi etmek iin birieebilir, kendi aralarnda kk
kredi ya da tarm aletleri alm-satm kooperatifleri kurabilirlerdi. Ya da
kyller, talyan ve Rum simsarlar iin almay reddederek aralarnda bir incir
sendikas kurmay baaran zmir blgesi incir reticilerinin yapt gibi,
dorudan rn sat rgtleri kurabilirlerdi . Her halkarda bu birliklerin amac,
ou levanten ve ecnebi olan arac, tefeci ve kapitalistleri devre d brakmak
olmalyd. Akura eitim alannda da ayn eyi tlyordu. Kylerde ya da
kasabalarda yaayan yoksul halk snrl imkanlarn birletirerek, ilkokul ya da

1 69 "Halka", 1/30, s. 237-238.

1 70 Rus poplizmi ile ilg i l i olarak bkz. F. Venturi, Les intellectuels, le peuple et la revolution, Franszca
evirisi, Paris, 1 972. 2 cilt.
1 71 "Halka", 1/22.
1 72 lbldem.

92
meslek okullan amalyd; bir okul yaptrmak ya da retmen maalarn
demek iin para harcamak "srlm topraa tohum atmaa benzerdi : drt
yl sonra sekiz on kat daha fazla rn elde edilirdi" .
Akura tarafndan Halka Doru'da yaynlanan makalelerden biri "Devlet
ten Vazgeerek Yapabileceklerimiz" baln tayordu . Burada sz konusu
olan "braknz yapsnlar" anlayn destekleyen teorik bir tutum almak deil,
daha ok, bir olguyu anlatmak, bir deneyimden sonu karmakt. Rusya
Trkleri iin, arlk Devleti grnm altndaki devlet, dman bir gc temsil
ediyordu . Trkler birikmi sermayelerini ticari ve snai iletmelerde deerlendi
rerek ahsi teebbs glendirmi ve bu devlete kar koyma yolunu bunda
bulmulard. Osmanl Devleti'nde i.se, sermaye birikiminin azlndan kaynakla
nan devletin kronik zayfl Trkler'i doal olarak yardmlama rgtlerine ,
kooperatifiere ve biriikiere yneltmiti .
Akura, her trl ihtilalci karakterini darda brakarak, Rus poplizmin
den yalnzca pratik bir takm amalar iin yararland: Tarm toplumundan
sosyalizme dorudan geilebileceim dnen Rus poplistlerinin umduundan
farkl olarak, kapitalizme gei srecinden ksnt yaplamaz, bu sre olsa olsa
yumuatlabilirdi. Akura'nn gerek kafasndaki gerekse programndaki halk
lk Tatar burj mazisinin deneyimlerinin, zellikle de - Gasprinski'nin baaryla
savunduu taavn cemiyeti ve cemiyet-i hayriye deneyimlerinin izlerini tayordu
ama o, bunlarn Trkiye'nin toplumsal ve ekonomik gereklerine uygulanabile
ceinden de kukulu idi. Belli lde bir hakemlik tutumu yanstmakla birlikte ,
Akura'nn halkl Ziya Gkalp'inkinden ok farklyd : Ziya Gkalp'e gre
aydnlar halka giderek ona medeniyeti gtrmeli ve ondan da yoksun olduklan
hars almalydlar, nk halk "yaayan bir hars mzesi" idi. Halk bylece bir
"milliyetilik konservatuar" olarak mtalaa ediliyordu 1 73 . Bu, Trk milliyetili
i tarihi iin zengin bir perspektifti ama, Yusuf Akura'nn dncesinde yeri
yoktu.

1 73 Ziya Gkalp in fikirleri iin bkz. R . Devereux'un i ngilizce'ye evirisi: The Principles of Turkism, s.
34-37. " M i lliyet konservatuar " deyimi R. Portal'e aittir. (Bkz. J R . Suratteau, L' ldee n ational e de la
Revolution a nos jours, Paris 1 97 1 , s. 51 ) .

93
nc Blm

PANTRKiZM'DEN KEMALST TRKYE'YE

(1914 - 1935)

1- Trk Milliyetiliinin Stratejisi

Milliyetiler, Jn Trk devriminden beri Osmanl mparatorluu'nda ulus

bilinci gelitirmek, imparatorluk snrlan iinde yaayan Trk esine toplum
yaamnda ve ekonomide yeni bir konum kazandrmak ve Trkler'in perspekti
fini btn bir Trk alemini grecek biimde geniletmek iin byk bir aba
harcyorlard. Birka yl iinde kayda deer sonular da elde etmilerdi. Ama
dardaki, zellikle de Rusya'daki Trkler'le ilgili henz bir sonu elde
edilememiti; onlarn lehine olacak almalarda bulunmak ok daha zordu. Hi
kukusuz milliyeti aydnlar bata Trk Yurdu olmak zere, yaynlarn
"Rusya'daki karde"lerine ulatirmak iin youn bir aba harcyorlard.
Zenkovsky Pantrkist fikirleri Rusya'da yaymak iin Trkiye'de, zellikle
Rusya gmenlerinden oluan propaganda gruplan kurulduunu ileri srer:
ama bu sav herhangi bir temelden yoksun grnmektedir1 . Aslnda, Rusya'daki
Trkler'le ilgili olarak ancak snrl bir aba harcanabiliyordu. Bunda arlk
sansr ve diplomatik planda Rusya'yla iyi geinme kaygs nedeniyle, uygun
alma yntemleri bulunmamasnn byk pay vard.
Bu durumda milliyetilere danya dnk alma yapmaktan baka bir
seenek kalmyordu. Bu, daha ok, yabanc lkelerin kamuoyuna ve hkumet
lerine Rusya Mslmanlar'nn sorunlarn iletneye ve Trklk davas iin
destek bulmaya ynelik, propaganda yan ar basan diplomatik bir abayd.
Ziya Gkalp'in bir makalesinin balnda da grld gibi, Trklk davas
toplumsal dzeyde nasl "yeni hayat" ve "yeni deerler" ngryorsa,
uluslararas ilikilerde de yeni perspekifler getiriyordu. Artk kaale alnmas
gereken yalnzca Osmanl Devleti'nin karlar deildi; Trk alemi bir btn
olarak ele alnmalyd. Ama artk yalnzca Osmanl Devleti'nin deil, btn bir
Trk aleminin btnln savunrnakt.
Akura, bir Trk milliyetilii stratejisi izilmesinde ve bunun hayata
geirilmesinde nemli bir rol oynad. Uluslararas ilikiler sorununa her zaman
byk bir ilgi duydu. Nitekim Tercman'da ve Srat- Mstakim 'de Trkler'in

Zenkovski, Panturksm and Islam s . 1 07; yazar bu gruplarn rgtlenmesinde Akura'nn ok byk
rol olduunu sylemektedir. Ama bunu dorulayacak herhangi bir bilgi yoktur.

94
ve Osmanl Devleti'nin uluslararas dzlemdeki konumuna ilikin kkl
zmlemeler yaynlad. Uluslararas politika konularnn, hi kukusuz ihtiyatl
davranma kaygsyla ok snrl bir biimde yer ald Trk Vurdu'nda da ,
Ahmed Aaolu ile birlikte, "Trk Dnyasnda" bal altnda gnlk d
politika yazlan yazma iini tekelinde tutuyordu . nl "ark Meselesi" zerine
de bir ok nemli makale hatta bir de kitap yazd ve konunun bir ok ynn
ayrntl bir biimde iledi2. Akura uluslararas ilikileri gereki bir biimde ele
alyordu; ona gre, ekonomi k , siyasal ve dini bakmdan byk glerin oyun
sahnesi olan bu alanda allaki kayglarn yeri olamazd ; yaplmas gereken ey,
amaca ulamak iin bu alandan yararlanmay bilmekti.

Akura' nn Trklk'n uluslararas alandaki konumuna ilikin zmleme

si, iki byk "tarihsel" atma zerine ina edilmiti. Bunlardan birincisi
Trkler'le Slavlar arasnda yzyllardan beri sregelen "rklar" atmasyd3
Bu atma, Asya'dan gelen Trkler Avrupa'da ilerlemeye baladklar sralarda
balamt . At srtnda stepleri aan gebeler Kuzey Kafkasya'da yerleik
Slavlar'la karlam , Altnordu Devleti dneminde onlar zerinde egemenlik
kurmay baarmlard . Slavlar'la gneydeki atmalar ise , XIV . yy'n ortalarn
da, Boazlar' ele geiren Osmanl Trkleri'nin Balkanlar'a ynelmesiyle
olmutu. Bu iliki birbirinden ok farkl iki egemenlik biimini ortaya
karmt: Trkler, Balkanlar'da olduu gib Rusya'da da Slavlar'n dinine,
geleneklerine ve toplumsal yaamlaona sayg gstermilerdi ; Slav!ar zerindeki
Trk egemenlii yapay bir egemenlikti ; Slavlar iin bu egemenlie son vermek
iten bile deildi . Slavlar'm Trk topluluklan zerindeki egemen lii ise ok
farklyd. Akura'ya gre, "Slavlar ise biliikis, Trkler'i Hristiyanlatrmaya,
islavlatrmaya, datmaya, hasl yok etmeye alyorlar"d ; "istilalarnn derin
ve mebbed olmasna ahyorlar"d. Misyonerler , Rus yneticiler gnderiyor,
Rus okullannn st nln salamak iin aznlk okullarn kapatyorlard .
Altnordu Devleti'nin paralanmasndan sonra, Slavlar'n kar-istilas balad.
B u srecin kayda deer dnemeleri XVI. yy'n ortalannda Kazan ve Astragan
h anlklarnn yklmas, XVIII . yy sonunda da Krm Hanl'nn ilhak edilmesi
gibi olaylard. XJX.yy'da Slavlar'm genel bir saldrsna tank olundu; Akura
bu dnemde Rus politikasnda Trk alemine kar byk bir "manevra"
grldne iaret ediyordu. Bunu, Trkler'i kuatmak iin "kanat"lardan
(Balkanlar, Trkistan) balatlan saldnlar ve Trk alemini ikiye blmek iin
merkezden giriilen (Kafkasya, Azerbaycan) bir yarma hareketi olarak tanml
yordu. Ruslar'n Balkanlar'da giritikleri harekat Panislavizm ideolojisine
dayandnlmaya allyordu . Akura'ya gre , bu ideoloJinin amac "Slavlar'
birletirmek ve tpk Almanlar'da olduu gibi, rk temeline dayal bir federe
devletler btn kurabilmek"ti. Almanlar'n "Drang nach Osten" diye adlan
drdklar Dou'ya ynelme politikasna kar , Panislavizm de Balkan Yanma
das'n Osmanl egemenliinden koparmaya alyordu. Gney Slavlan Berlin
Kongresi sonrasnda Rus himayesini epeyce sarsmlard ama, Slav tehdidi,
"Neoslavizm" biimi altnda varln koruyordu. Akura bu Slav tehlikesini her
frsatta vurguluyor, hatrlatyordu4; 1912'deki Balkan Antantnda, Trklk ve

2 ark meselesme ait Tarih Notlar, istanbul, 1 920.

3 Trkler ve is lavla r S.M., IV/104. s. 453-456 ( 1 9 1 0).
",

4 " i ttihad- isav kongresi hakknda", Taarf i Mslimin, say 8-9. Temmuz 1 91 0.
-

95
slavhk'm , tpk 1877-78 savanda olduu gibi, kar karya geldiini
gryordu5

Osmanl Devleti'nin ve Trklk'n taraflarndan birini oluturduu iki..d

bir atma konusu, "ark Meselesi" idi. Bu, dini kltrel, siyasal ve ekonomik
ynleri bulunan, karnak bir sorundu. Bu atmann kayna da yzyllar
tesine uzanyordu; VII.yy'da Akdeniz'in gneyinde, slamiyet'in yaylmaya
balamasyla birlikte ortaya kn, kuzeyde Viyana'nn kuatld XVII .yy'm
sonlarna dein srmt (Viyana Kuatmas, 1683) . Hristiyanlk'n kar
saldns nce spanya'da patlak vermi, daha sonra Kuzey Afrika'ya sran,
son olarak da Balkanlar'a ynelmiti . Ancak, slamiyet'le Hristiyanlk arasn
daki mcadele henz bitmemiti: Akura, Makedonya'daki atmalarda, Girit
olaylannda, Trablusgarb Sava'nda, hep, yzyllardan bu yana sren bu savan
"art mularebeleri"ni gryordu6. Nitekim, daha sonralar, Yunanistan'a kar
verilen bamszlk sava da din uruna yrtlen kutsal bir sava gibi
yorumlanacak ve Mustafa Kemal yeni bir Selahaddin Eyyubi olarak grlecekti.
Bununla birlikte, "ark Meselesi" iki din arasndaki atmayla snrl bir sorun
deildi; konunun bir de ekonomik yn vard ve Yusuf Akura 1902'den beri bu
konuyu inceliyordu . Zengin B at ile yoksul Dou; Avrupa emperyalizmi ile
smrgecilie ve Bat'nn hegemonyasna kar direnen gler arasndaki
mcadele idi sz konusu olan. Aslnda btn bu ynler bir btn oluturuyor ve
Bat, hem Hristiyanlk'n hem de emperyalizmin simgesi olarak ortaya
kyordu. O halde, bu gcn karsna slami dayanma ve anti-emperyalist
glerin dayanmas birlikte kmalydlar.

Bu iki atma konusuna iki ayr tutum tekabl ediyordu; bunlardan

birincisi Rusya'y ve Panislavizm'i Trk aleminin karsndaki en byk tehlike
olarak mtalaa ediyordu; yleyse Anti-Rus v Anti-Slav glere dayanarak
Rusya'ya kar mcadele edilmeliydi. kincisi ise Hristiyan ve emperyalist
Bat'y ba dman olarak tanmlyordu.

Anti-Rus strateji daha nce Tarz- Siyaset'te dile getirilmiti. Rusya

burada, Trkler'in birliinin nne dikilen en byk engel olarak tanmlanmt
ve Akura, baz Avrupa lkelerinin arlk mparatorluu'nun zayflatlmasn
amalayan bir politikann yannda yer alacaklarn umuyordu. Yzyln banda
Avrupa'da ortaya kan ittifaklar sistemi, Trkler'in nerede yer almalar
gerektii konusunda karar verirken abuk davranmalarn zorunlu klyordu.
Fransa ile birlikte mi hareket edilmeliydi? XVI . yy'dan bu yana geleneksel bir
mttefik olan bu lke, gerek kltrel gerekse, ekonomik ve mali nfuz asndan
Osmanl Devleti'nde tartmasz bir yer elde etmiti. Ama Akura ve arkadala
nnn Pantrkist perspektifi, Rusya ile olan ittifak nedeniyle , Fransa'y daha
batan safd brakyordu . Akura Osmanl kamuoyunu, Fransa ile geleneksel
ittifakn devlete hayr getirdii savnn bir uydurmaca olduuna inandrmaya
alyordu : Osmanllar'a felaket getiren kapitlasyonlar sistemi, Osmanl
topraklannda yaayan Hristiyanlar'n korunmas, Osmanl kanunianna tabi

5 " 1 328 senesi", T.Y., 1 1 1/1 -2, 1 9 1 2.

6 "Tarih mevzimizde . . ", T.Y., 1 1/24, s. 766-772, Ekim 1 9 1 2 .
.

7 "Devlet-i Osmaniye ve Fransa", S.M., V/1 06-107, s. 28-30, 46-48, Eyll 1 91 0.

96
olmama imtiyaz gibi olgular hep bu geleneksel ittifakn rnleriydi7. ngiltere'
ye gelince, her ne kadar bu devletin XIX.yy boyunca Osmanl Devleti'nin
btnl ilkesini savunduu doruysa da, Osmanllar bunun asl nedeninin
Hindistan yolunu elde tutma kaygs olduunu gzden uzak tutmamalydlar.
Aynca, yzyln sonuna doru ngiliz politikasnda deiiklik olmu ve ngilizler
Osmanl mparatorluu'nun btnln gzetmez olmulard; Ermeni olayla
nndan sonra aka Trk ve Mslman dmam bir politika gtmeye
balamlard8. Rusya'ya yaklanalan da yine o tarihlerden sonra olmutu
(1907) .
Akura'nn zmlemeleri onu kamlmaz olarak Almanya ile ittifak
noktasna gtryordu. Daha nce de grdmz gibi o, Fransz kltrnn
etkisindense Almanya'nnkinin etkisini yeliyordu; Trk milliyetilii, rk
dncesi ve milli iktisad gibi kavramlan Alman kltrnden almt. Akura
Alman eitim anlaynn okullarda Franszlar'nkinin yerini almasn istiyordu9
Jn Trk Devrimi'nin hemen ertesinde , yani ngiltere-Rusya yaknlamasndan
sonra , 1909'da Kahire'de yaynlanan ctihad dergisindeki bir makalesinde,
Akura'nm Almanya ile ittifak dncesinden sz ettiini gryoruz. Yusuf
Akura bu makalede Sultan Abdlhamid'in Almanya ile dostluk temeline
dayanan d politikasndan vgyle sz ediyordu10. Jn' Trk yneticilerini ve
Antant lkelerine kar daha hayrhal bir tutum taknan kamuoyunu, Almanya
'yla dostlua dayanan bir politika izlenmesine ikna etmek iin daha sonra da
youn bir aba harcad .

Bu konuya ilikin dncelerinin belli ballann 1910'da Srat- Mstakim'

de yaynlanan bir makalede grebiliyoruz11 Ona gre, Almanya Osmanl
mparatorluu zerinde hibir toprak hesab yapmyordu . Almanlar btnyle
ekonomik kayglardan hareket ediyorlard ve nl Badad Demiryolu zerinde
younlamlard ; byle bir ekonomik program da Osmanl Devleti'nin zayfla
tumasm deil, glendirilmesini gerektirirdi. Dolaysyla Osmanl Devleti'nin
btnl ilkesini savunma sras Almanya'dayd. Hi kukusuz, bu ekonomik
yaylma program da baz sakncalar dourabBirdi ama, bu yine de ehven-i er
bir durum olurdu. Aynca, Almanya Osmanl Devleti'ne askeri malzeme
yardm yapyor ve askeri eitmen gnderiyordu. Son olarak, Almanya'nn
lehinde saylabilecek bir baka argman da Almanlar'n Osmanllar ve
Mslmanlar'la ilgili tutumuydu . ngilizler, Franszlar, Hollandahlar ve hatta
Ruslar, iddet yoluyla ele geirdikleri Mslman lkelerin zenginliklerini
smrdkleri yetmezmi gibi, bu lkelerin halkn "Turan rk"ndan, Arap ya da
Musevi olduuna bakmakszn, yerli, parya, aalk yaratklar olarak gryor
lard. Almanlar, bu durumdan yararlanabileceklerini ksa zamanda kavrayarak,
Mslmanlar' kendileriyle eit saydklann ve bamszlk mcadelelerinde
onlara yardm edeceklerini aklamlard.

B "Almanya. ingiltere, Trkiye ve Alem-i i slam", S.M., IV/1 0.

9 "Dnlecek meselelerimizden", T.Y., Vl l/3, s. 2460-62 (Ocak 1 91 5).
10 "Son i nklab ve sevabk ile netaici", lctihad, 1 909.
11 "Almanya, i ngiltere, Trkiye ve. Aiem-i i slam", S.M., IV/1 01 - 1 03, Austos 1 9 1 0, bkz. ekler, 5 no'lu
metin. Ayrca bkz. "Trkler ve lslavlar". Burada belirtilmesi gereken ilgin bir not udur: Akura
sava ilanndan hemen sonra Kasm 1 9 1 4'de verdii bir konferansta bu iki makaleye konu olan
sorunlar yeniden dile getirmitir: Trk, Germen ve lslavlar'n Mnesabat- Tarihiyeleri, i stanbul,
1914, 32 sayfa.

97
 Akura'mn ald bu tutum bizi, onun Almanlar'la iliki iinde olup
olmad, Almanlar'n Osmanl mparatorluu iindeki durumlarn salamla
trmak iin onu "kullamp kullanmadklar" sorusunu sormaya yneltnektedir.
Ne yazk ki, elimizdeki belgeler bu sorulara u ya da bu yamt vernemizi
salamaya yetmemektedir. Ancak Alman taraftan olduunu kendisi bile inkar
ediyordu: Almanya ile dostluk politikasm ya da Alman kltrnn nfuzunu
savunurken, bak asnn Osmanllar'n kariarm daha iyi korumak olduunu
ileri sryordu12. Fransz Dileri Bakanl'mn bu konudaki bir belgesi ilgin
ama daha ge tarihlere ilikin bir ipucu oluturuyor: Bu belgeye gre, Akura,
Tatarlar'n hakiarm Alman kamuoyu nezdinde savunmak iin, 1916 km
Almanya'da geirmiti13 Aym dnemde, Hseyinzade Ali Almanya' da, Alman
ordular tarafndan tutsak alnm Rusya kkenli Trkler'den taburlar olutur
maya alyordu. Ama, bu abas baanszlkla sonuland. Akura'nn bu
giriimde rol tam olarak neydi? Bu konuda hibir ey bilmiyoruz. Aynca, bunu
bilmek, onun sava ncesi Almanya ile ne gibi bir iliki kurduunu renmemi
ze yetmeyecektir.

Bir baka konu da, Osmanl Devleti'nin Almanya'nn yannda savaa

girmesinde milliyeti evrelerin etkisinin ne olduudur. ittihad ve Terakki
Cmiyeti'nde ve hkmette etkin olabilecek konumlarda bulunanlar, 1913'ten
beri Trkiye'de iktidan elinde tutan triyumvira (Enver-Talat-Cemal) zerinde
belli bir etki yaratmlard. Ya Akura ne yapmt? Dileri Bakanl'nn ayn
belgesinde, onun Jn Trkler'in Alman yanls bir tutuma ynelmelerinde
byk bir rol oynad ileri srlmektedir. Bu belgedeki ifadeyle, "Alman
yanls bir politika uygulanmas konusunda Enver'i destekleyen kii, Akura idi.
ittihad ve Terakki iindeki ven evrelerde onun byk etkisi vard" 1 4 . Akura
ile Jn Trk ynetimindeki Almanya'ya en yakn kii olan Enver arasnda yakn
ilikiler olduunu dnmek iin kimi hakl nedenlerimiz var. Kesin bir biimde
ifade etmek zor olmakla birlikte, Trk Yurdu'nun yayn hayatna balamasnda
Enver"in belli bir rol bulunduunu ve uzaktan uzaa da olsa onun, derginin
hakknda en ok sempati besledii Jn Trk olduunu daha nce grmtk15.
Ama, bugn iin, bunun tesinde hibir ey syleyemeyiz.

Her halkarda, Rusya'ya sava almas, milliyetilerio isteklerine uygun

bir gelimeydi. Onlar bunu , "imparatorluk haricinde kalan Trk ve Mslman
kardeleri malkurniyet ve esaret altndan kurtarmak hareket-i tarihiyesi"nin
balam olduu biiminde deerlendiriyorlard16. Onlara gre bu sava, daha
nceki Trk-Rus savalarndan, zellikle de 1877-78 savandan farkl olarak,
bir ideal uruna veriliyordu. Ama, ok gemeden, Trkler'in sesleri

12 S.M., IV/1 04, s . 456'daki eletiri lere yant notu.

13 Dileri Bakanl , seri e Guerre de 1 91 4- 1 9 1 8, Turquie, Activites Ottomanes a l 'etranger. 11, vol.
977, fol. 244-45. Bkz. Ekler, 3 no'lu belge. Burada sz konusu olan, i sve'teki Fransz
bykeliliine gnderilmi Yusuf Akura'yla ilgili bir rapordur. Raporda onun 191 7'de Stockholm'
daki Sosyalist Enternasyonal Konferans'na katld sylentisi zerinde durulmakta ve "Yusuf
Akura'nn gemii, faaliyetlerini dikkatle takip etmemizi gerekli klmaktad r" denmekteyd i .
14 lbidem.
15 Enver ile ilikileri hakknda, bkz. daha yukarda, s. 59
16 Yusuf Akura'nn savala i lg i l i grlerini d ile getird ii yazlar unlardr: Trk, Cermen ve
islavlar'n Mnesabat- Tarihiyeleri, i stanbul, 1 91 4;"Cihan Harbi ve Trkler"T.Y., Vll/1 , Aralk 1 9 1 5 ;
"Geen Y l " T.Y., Vll/1 , Mart 1 91 5.

98
duyulmaz olacakt. Enver'in Kafkasya'ya ynelik saidmsnn baanszlkla
sonulanmasndan sonra (Sankam Muharebeleri, Ocak 1915), Osmanl
ordulannn Rusya Trkleri'ni kurtarmasnn olanaksz olduu aka grlecek
tL Aynca , Trkler'in umduunun tersine , Rusya Mslmanlan arlk
rejiminin yasalanna genellikle boyun eiyorlard; rnein, kitle halinde
askerden kalmas gibi olaylara rastlanmyordu.

1915-1916 yllan boyunca Trkler, zellikle de stanbul'a yerleID

Rusya gmenleri diplomasi ve propaganda alannda youn bir etkinlik ortaya
koydular. Akura bu alanda ok nemli bir rol oynad17.

1. Akura, 1915'te stanbul'da Rusya'daki Trk-Tatar Mslmanlar'm

Haklarn Koruma Komitesi'nin ya da ksa adyla Trk-Tatar Heyeti'nin
kurulmas almalanna katld . Bu rgtle ilgili pek az ey biliyoruz. rgt,
Rusya'dan Osmanl mparatorluu'na g etmi baz Mslmanlar' iinde
banndnyordu ; rgt bnyesinde Akura'dan baka Hseyinzade Ali, Abdrre
id brahimov, Ahmed Aaolu, Mkimeddin Becen, elebizade Mehmed
Esad gibi simalar da yer alyordu. Byk bir olas1kla rgt, Osmanl
hkmetinden tevik ve belki de mali destek grmt. "Kafkasya, Trkistan,
Krm ve Kazan Trkleri'nin haklanm korumay ya da daha dorusu, gaspedilen
haklanmn geri verilmesi iin mcadeleyi" ngryordu . Bunlar siyasal (Duma'
da daha hakkaniyetli bir biimde temsil), dini (Il. Katerina tarafndan verilen
zerklik statsnn yeniden getirilmesi) , ekonomik (Tatarlar'm Trkistan'daki
mal varlklannn korunmas) ve eitime ilikin (retmen okulu ama hakk
tannmas) , vb haklard18.

2. 1915 ylnn sonunda bu komiteden bir heyet, Akura'mn bakanlnda

Miliver devletlerini ziyaret etti. Bu gezi srasnda Budapete, Viyana, Berlin ve
Sofya'ya uradlar. Bu bakentlerin her birinde siyasal ve bilimsel evrelerle
temaslarda bulundular. Delegeler ziyaret ettikleri lkelerin yetkili makamiarna
temsil ettikleri topluluklann ikayet ve taleplerini ieren bir muhtra sundular19
Akura ve bakaca delegenin inzalad bu muhtrada Trk-Tatar topluluk
lan iin bamszlk talep ediliyordu. Metinde, szkonusu topluluklar iin "tam
bir bamszlk salanmadka, bu halklarm gelecekleri gvence altna alnm
olamaz" ifadesi yer alyordu. Muhtra metni Miliver glerine ynelik israrh bir
taleple noktalamyordu: "Osmanl saltanatnn ve halifeliin dostlan ve mttefik
leri olan Avusturya imparatoru ve Macar krahndan , Alman imparatoru ve
Bulgar kralndan ve aniann kahraman halkndan istirham ediyoruz: bizi Rus
boyunduruundan kurtannz! " . Trk-Tatar Heyeti delegeleri Budapete'den
geerken bir Macar dergisinde bir de harita yaynianmasn saladlar. Bu harita
incelenecek olursa, delegeterin toprakla ilgili talepleri konusunda bir fikir

17 Bkz. G . Jaeschke, "Der Turanismus der JungtrKen", W.l., XXII, 1 94 1 ; AN. Ku rat, Trkiye ve Rusya,
Ankara, 1 970, Zenkovsky, Panturkism and islam; A.Z.V. Togan, Bugnk Trkili (Trkistan) ve
Yakn Tarihi, istanbul, 1942-47.
18 Trk Tatar Heyeti'nin taleplerinin yer ald makale T.Y. IX/9, Ocak 1 91 6, S. 2884-86
19 Muhtra metni Almanca olarak W.i., IV/2, s . 33-43'te yaynland .

99
edinilebilir. Akura Budapete, Berlin ve Sofya'da "Rusya'nn Trk-Tatar
Mslmanlan'nn bugnk durumu ve zlemleri" konulu konferanslar da verdi.
Bu konferans metninde Rusya Mslmanlan iin "kltrel zerklik" (medeni
muhtarlyet) talebinde bulunuyordu. Bu metin daha sonra Lozan'da yaynlana
cakt.

3. 1916 K: Fransa Dileri Bakanl'nn daha nce de deinilen notuna

gre, Akura, Rusya'nn yenilmesi halinde Tatarlar'a zerklik t annmas tezini
Alnan hkmetine kabul ettirmek amacyla Berlin'de kald ve grmelerde
bulundu. Akura'mn Berlin'deki bu ikametini baka kaynaklardan dorulaya
myorsak da, bu akla yakn bir gelime gibi grnmektedir.

4. Trk-Tatar Heyeti'ni de bnyesine alan Rusya,daki Aznlk Milliyetler

Ligas Mays 1916'da B akan Wilson'a bir anda bulunarak, Rusya'da bask
altnda yaayan milliyetterin taleplerini gz nne almasn ve onlarn lehine
harekete gemesini istedi. Telgraf u szcklerle sona eriyordu: "mdadmza
kounuz ve bizi yok olmaktan kurtannz!" Trk-Tatar Heyeti adna bu telgraf
Abdrreid brahimov, Ahmed Aaolu, Hseyinzade Ali ve Yusuf Akura
imzalamlard21.

5 . Haziran 1916'da Trk-Tatar Heyeti Lozan konferansna bir delege

kurulu gnderdi (nc Milliyetler Konferans, 27-29 Haziran) . Birka yl
nce Paris'te kurulan Milliyetler Birlii'nin dzenledii bu konferans 23
milliyelin temsilcilerini bir araya getiriyordu. Balangta Antant lkeleri
tarafndan ve Avusturya, Osmanl Devleti gibi okuluslu imparatorluklan
m::hklm etmek amacyla kurulan bu rgt daha sonra Antant lkelerine
evrilen bir silah haline gelmi ve delegelerin en ok saldrdklan lke Rusya
olmutt22 Trk-Tatar Heyeti konferansa ortak bir metin sunma hakkna sahip
olmad iin, delegeler ayn ayn, temsil ettikleri halkn taleplerini dile getirmek
zorunda kaldlar. Delegelerden bazlan bamszlk (erkes, Dastan, zbek
delegeleri) , kimileri ise zerklik (Krgz, Kazak, Kumuk, Tatar delegeleri)
talebinde bulundular. Tatar milleti adna konuan Akura u talepleri ileri
srd: "a) Ortodoks Ruslar'la temel siyasal hak eitlii; b) Tatar milliyeti iin
dil, eitim ve inan zgrl"23. Akura, konferans almalarna kout olarak,
Lozan'da bir de kk bror yaynlad. Burada, konferanstan farkl olarak
btn Trk-Tatar topluluklan adna hareket ediyor ve amalannn "dini, milli,
kltrel kiiliklerini, baka bir deyile ( . . . ) Kulturnaia avtonooa'y korumak"
olduunu belirtiyordu24

21 Wilson'a yaplan arnn metni R.M.M. vol Lll, ve LVI (1 922), s. 6, 1 46-47'de yay nland .
22 Lozan Konferans i l e ilgili olarak not 1 7'de belirtilen yaptlarn dnda b kz . Annales des
Natlonalites, Bullatin de I'Union des Nationalites Lozan. 1 91 6, say 91 1 ; Compte rendu sornmaire
de la lll. Comerence des Nationalites, Lozan. 1 9 1 6 , 90 s . ; lll. Comerence des Nati onalites ,
Documents prellmlnaires, Lozan. 1 9 1 6. 50 sayfa; Revendications des Nationalites Opprlmees,
Recuell des Memoires, Rapports et Documents presentes a ls lll. Conference des Nationalites,
Lozan. 1 91 7. 1 55 sayfa.
23 Rusya Mslmanlar delegelerinin konferansski deklarasyon lar daha nce anlan Revend ications
des National ites Opprimees'de yer alyordu. Yusuf Akura'nn deklarasyonu 1 40-44 sayfalar
arasndayd .
24 l'etat aciuel et les aspirations desTurco ratares musulmans de Russie, Lozan. 1 6 sayfa. Metnin
Almanca evirisi de yaynlanmt.

100
 6. Temmuz 1916'da Akura'nn Zrih'e gittiini ve austos aynda orada bir
ok temaslarda bulunduunu gryoruz. Bu arada, Siefeldt araclyla iliki
kurduu Lenin'le de karlat. Bu grmelere, Lozan konferansnda erkesle
r'i temsil eden Aziz Meker de katlyordu25 Akura'nn Lenin'le yapt
grme srasnda Trk-Tatar Heyeti adna konuup konumad ya da
grme isteinin kendisinden gelip gelmedii konusunda herhangi bir ey
bilmiyoruz. Akura'nn amac Rus ihtilalcilerinin nderinin, Rusya'da devrimin
zafere ulamasndan sonra bu lkedeki Trk topluluklannn durumunun ne
olaca konusundaki dncelerini rennekti. renebildiimiz kadanyla,
Lenin bu grme srasnda muhataplanna bu konuda gvence vermeye
almt.

7. Lenin'in Akura'y bu konuda ikna ettiine inanmak doru olur, nk,

Akura Rus devrimi srasnda Bolevikler karsnda olumlu bir tutum ald.
Aslnda kendisi ne ubat burjuva devrimine ne de Ekim-Kasm 1917 Sovyet
Devrimi'ne katld. Bununla birlikte, arkadalanndan bir ou, Rusya'y sarsan
kargaa ve dzensizlik ortamyla birlikte, Trklk'n saatinin gelip attn
dnyordu. Rusya Mslmanlan daha Mart ayndan itibaren rgtlenmeye
balamlard ve Mays'ta da Moskova'da Btn Rusya. Mslmanlan Birinci
Kongresi topland. te yandan, Jn Trk Devrimi'ni izleyen dnemdeki sre
bu kez tersine iliyor ve Osmanl Devleti topraklanna g eden Rusya Trkleri,
bu kez Rusya'ya doru yola kyorlard. Hibir siyasal balantya yanamayan
Akura ise, btnyle insani bir grev stlenme yolunu seiyordu: 1917 yaznn
sonunda, Osmanl Hilal- Ahmer Cemiyeti tarafndan Danimarka ve sve'e
gnderildi; Rusya'daki Osmanl tutsaklannn durumuyla ilgilenecekti. Rusya'
daki btn sava tutsaklannn zgrle kavumas sonucunu douran Ekim
Devrimi'nden sonra, Akura, Brest-Litovsk Ban Antiamas'n imzalamakla
grevli Trk delegasyonuna katld. Ardndan, Hilal- Ahmer Cemiyeti temsilci
si olmak sfatyla, nce Petrograd'da daha sonra da Moskova'daki karma tutsak
deiim komisyonlanna girdi (Ocak-ubat 1918) . Rusya'daki Trk tutsaklann
durumuyla ilgitenrnek ve onlann dnn salamak amacyla, bir yl kadar bu
lkede kald26. Bu bir yl boyunca, "isava"n tam ortasnda grev yapt: Kzl
Ordu ile Amirat Kolak glerinin kyasya att blgelerde (Kazan, Ufa)
bulundu. Akura, kendini btnyle insani grevine adam grnyor ve
Ahmed Zeki Vetidi'nin ban ektii trden macerac eylemiere atlmaktan
kanyordu. Bununla birlikte, Tatar dostlanna Bolevikler'le anlama yollann
bulmalann neriyordu28

Sava srasndaki bu youn diplomatik etkinlikler anlaml bir geliqleyi de

hzlandrd: Yusuf Akura'mn ortaya koyduu strateji deiti; blangta.

25 Akura'nn Lenin'le karlamasna ilikin olarak bkz. Togan, age. s. 478-79 ve n. "249; Aziz Meker;,.
"Lenin'le bir mlakat", Tasvir- Efkar, 20 Aralk 1 91 7 . Bkz. ekler, 4 no'lu belge.
26 Rusya'daki grevi Akura'nn ayrntl bir raporuna konu oldu: Rusya serA murahass Yusuf Akra
bey'in raporu, i stanbul, 1 91 9, 1 08 sayfa. Bkz. ekler, 5 no'lu belge.
27 A.Z.V. Togan, age, s. 370; ayn ekilde, Hatralar, s. 229-230 ve 601 -602. Yusuf Akura'ya
kurulmas tasartanan Mslman lkeleri federasyonunda Dileri Bakanl'n stlenmesi neril
miti.
28 Kural, age, s. 413; ayrca bkz. Sadri Maksudi, "Dostum Yusuf Akura", s, 352-53.

101
Almanya'dan destek arayan ve Rusya Trkleri iin bamszlk ya da "zgrle
me" ngren Anti-Rus bir strateji sz konusu idi. Sava bittiinde ortaya kan
strateji ise , Bolevikler'den destek arayan, Rusya Trkleri iin "kltrel
zerklik" neren, anti-emperyalist bir strateji idi. Bunu bir eliki, ne yaptn
bilmezlik ya da oportnizm olarak deerlendirmek mmkn mdr? Aslnda,
sorunu daha basit bir biimde ele almak gerekirse , Yusuf Akura'mn iki ayn
eylem tarz ortaya koyduu sylenebilir. Bunlardan birincisi, Rusya Trkleri'
nin hamszhk kazanmasn ve "Trklk"n olumasm amalayan uzun vadeli
bir eylem anlayyd. kincisi ise, Rusya'daki milliyetterin haklannn tamnmas
gibi daha snrl amalan olan, ksa vadeli bir eylem anlayyd. Sava srasnda
bunlann birinden tekine geilmesi, bir ok nedene balanabilir.
Sava Trkler'in bekledii sonulan dourmam, sorunu srncemede
brakmt. stelik, 1916 ilkbabannda olanlar Antant'n lehine gelimeye
balamt. Hereyden te , Rusya'daki Trkler'in Rus devrimi ncesindeki
yllarda nasl bir gelime seyri gsterdiini iyi kavramak gerekir: Trk-Tatar
topluluklan arasnda, ekonomik ve kltrel adan hakim konumda olanlar
Tatarlar'd. Nitekim 1905-1906 yllanndaki siyasal olaylarda Tatarlar barol
oynam ve olaylara Pantrkis bir ynelim kazandrmlard. nderlik konu
munda bulunmalan nedeniyle, kendi zlem ve taleplerini Rusya'daki Trkler'in
btnnn talep ve zlemleriyle zdeletirme tutumunu benimsenilerdi. Bu
eilim zellikle Akura'da ok belirgindi. Rusya Trkleri balamnda ele ald
her konuyu Kazan Trkleri'nin gzyle grme eilimindeyde9. Onun dnce
sine gre, Trkler'in birlii iki kutubun evresinde gereklemeliydi: bunlar,
Osmanl Devleti ve Tatar burjuvazisi idi. Oysa 1905 devrimi sonrasnda Rusya
Trkleri arasnda ortaya kan gelime Tatarlar'n bu alandaki stnln
tartlr hale getirmiti. Kafkasya'da, Bakrdistan'da ve Trkistan'da filizien
roeye balayan milliyeti baz akmlar Tatar burjuvazisinin damgasn tayan
Pantrkizm'e kr krne bal kalmak isteniyorlard. Tatarlar arasnda bile,
dar anlamyla bir Tatar ulusundan yana olan "Tatarclar" ile Rusya Trkleri'nin
btnnn bir ulus oluturmasn amalayan "Trkler" arasda ayrlk
belirmiti. Bu aynlklar nce Trk-Tatar Heyeti'nde daha sonra da Lozan
konferansnda su yzne kt. Rus devriminin ilk aylannda da "federalizmden
yana olanlar"la "Merkezciler" arasnda anlamazlk bagsterdi. Tatar byk
sanayi burjuvazisi genel olarak, her trl federalis dneeye karyd. nk
byle anlaylar, btn Rusya Trkl 'n kapsama perspektifiyle hareket eden
Tatar burjuvazisinin ekonomik etkinliini snrlama tehlikesi tayordu .

Aslnda, Rus devrini dneminde Yusuf Akura'nn Rusya Trkleri'ne

Bolevikler'le anlama ve ibirlii yapma dnde bulunmas bizi artmama
hdr. Hereyden nce, o, Rus devrimine katlan gler arasmda Rusya
Mslmanlan'nn zlemlerine en olumlu bakann Bolevikler olduunu
dnyordu30. te yandan, Avrupa'nn byk bir toplumsal alt st olu
yaayacan daha 1910'da gren bir adam olarak, emperyalizme kar devrimle
ittifak yapmann Dou'nun karianna uygun deceini hissetmiti. Daha o
zamanlar yle yazyordu: " . . . Avrupa sermayedarlnn geeeli gndzl al
trd iki klesinden birisi Garbn amelesi ise, dieri de arkn btn
ehalisidir . . . 'm . Nitekim, daha o dnemden balayarak ve III. Enternasyonal'i
oluturan pespektifi anmsatacak tarzda, Bat'daki toplumsal hareketten kendi

102
ulusal malnna hizmet edecek biimde yararlanmay dnmeye balad.
Byk bir olaslkla, Yusuf Akura'nn daha o tarihlerde bu stratejiye
ynelmesinde, arlk iktidanm altedecek bir uluslararas sosyalizm-ulusal
hareketler ittifakn dleyen Parvus'un byk rol olmutu. in garibi, Parvus
stanbul'a, Yusuf Akura'nn toplumsal devrimle ilgili dncelerinin Sll'at-
Mstak.im'de yaynlanmasndan birka hafta sonra gelmiti.
Yusuf Akura'mn Rus devrimiyle ilgili tutumunda taktik kayglann ve bir
takm frsat hesaplannn byk pay olduunu grmemek hata olur. Aslnda,
Bolevikler'in Mslman dnyay ve Dou'yu sarsan hareketlerle ilgili tutumu-
29- Yusuf Akura'nn 1 91 6'da Lozan'da yaynladQ brorn metniyle (burada btn Rusya Mslman
lar adna hareket ettiini belirtiyordul Lozan Konferans'nda yaptQ konumann metni (burada
yalnzca Tatarlar adna konuuyordu) karlatrlacak olursa, bu aka grlr. Bu iki metin birok
noktada benzerlik tamaktadr. Bylece Rusya Trkleri'nin btnnn talepleri ile Tatarlar'n
talepleri pratikte iie gemi oluyordu; bu da Tatarlar' n milli mcadelede szc ve nder roiC
oynama eilimlerini aka ortaya koyuyordu. Aa da bu iki belgenin baz pazajlar karlatrl
maktadr.

L'Etat acuel et les aspiration des . . . Mslman Tri<Tatarlar'n olduka

Turca-Tatars (Lozan 'da yaynlanan gelimi olan ekonomik dzeyi, onla
bror) rn kiiliklerini korumalarna olanak
salyordu . . .
. . . Rusya'daki Tri<-Tatarlar arasnda,
eitsiz bir biimde de olsa, btn
sn flar temsil edilmitir. . .
Kuzey'in v e Kafkasya'nn Tri<
. . . b u snflarn mensuplar v e zellikle
Tatarlar toprak ve gayrmenkul edin
burjuvazi, sonuta, balca rnekleri
me hakkna, daha ok ticari kazan
Baku, Simbirsk, Kazan, Orenburg'ta
elde edebilecekleri yrelere yerleme
olan byk sanayiye ynelmilerdir.
hakkna sahi p de i ldirler . . .

Moskova ynetimi Mslmanlar'n top

U rallar'da, baz altn ve platin maden
rak zenginliklerine agzllkle saldr
mtr, vb .
yataklar Trk-Tatarlar'a aittir ...

. . . Kuzey Trkleri Avrupa ve Asya Rus

yas arasndaki !icarette araclk rol Tatarlar'n olduka gelimi olan eko
stlenmektedir. Bu onlarda bir gele nomik dzeyi, onlarn m i l l i ve dini
nektir. kiiliklerini korumalarna olanak sal
yor, Ruslatrma politikasna kar on
"Tatarlar"
lar koruyor ve hatta ekonomik kalkn
Milletler Konferans'nda yapt!} konu
malarn gvence altna alyordu...
ma
Tatarlar toprak ve gayrmenkul edinme
. . . Tatarlar arasnda btn toplumsal
hakkna, dahc ok ticari kazan sala
sn flar temsil edilmitir . . .
yabilecekleri yrelerde yerleme hak
kna sahip deildirler . . .
. . . b u snflarn mensuplar v e zellikle
burjuvazi, sonuta kendisini, balca
Moskova ynetimi Tatarlar' n toprak
rnekleri Simbirsk. Saratov, Kazan.
zenginliklerine saldrmtr, vb.
Orenburg'ta bulunan byk sanayiye
vermitir.

. . . Ural Dalar'nda, baz altn ve platin

maden yataklar Tatarlar'a aittir. . .

. . . Tatarlar Avrupa v e Asya Rusyas

arasndaki !icarette araclk rol st
lenmektedir. Bu onlarda bir gelenek
tir...

30 Bkz. Rapor, s. 63, Kolak' n mill iyeti hareketlerle ilgili dmanca tutumu konusunda; s. 73,
Ruslar'n Mslman douya verdikleri nem konusunda.
31 "Aiaim-i i nklab", bkz. ekler, s.

103
nun da ayn taktik kayglardan kaynaklandn kendisi de pekala kavranut.
Ama hereye karn, Sovyet deneyimine kar gerek bir sempati duyduunu,
bu deneyimin kendisini ok etkilediini de inkar etmemek gerekir. Akura,
Rusya'dan dndkten sonra stanbul'da verdii bir konferansta Rus devrimine
ilikin ilgin bir zmleme yapt32. Ona gre , bu devrim Dou'ya zg bir
olayd. Temsil ettii toplumsal muhalefetin kkleri V-VI. yy'larda ran' da
patlak veren ve Mazdekilik ad verilen sosyalist eilimli bir ayaklanmaya kadar
uzanyordu. Bu "Dou sosyalizmi" ran'dan sonra yava yava Orta-Dou'ya ve
komu lkelere yaylm; Zanc isyan ya da Karmati hareketi gibi toplumsal
nitelikli hareketlerde ve slamiyet'in bnyesinde ortaya kan kimi eilimler
de derin izler brakmt32. Rus devrimi bylece, Dou'nun toplumsal adalete
duyduu derin zlernin son tezahr oluyordu. Bu, Akura'nn sonunun iyice
yaklat kehanetinde bulunduu Bat uygarlnn karlat en byk
tehlikeydi; tpk imparatorluunun son demlerini yaayan Roma'da olduu gibi,
i atmalar, derin toplumsal kartlklar ve "inim inim inleyen smrge
halklar"n d basklan gibi nedenlerle Bat, iin iin anyordu34.

2. Kemalist Trkiye'deki Yusuf Akura

Akura, Osmanl sava tutsaklan ile ilgili grevini tamamladktan sonra,

Austos 1919'da Rusya'dan Trkiye'ye dnd. Ve Mondros Mtarekesi'ni
imzalamak zorunda kalm, yenik bir lke buldu karsnda. Tam bir kargaa
hali vard. stanbul, Osmanl mparatorluu'nun mirasn paylamaya hazrla
nan tilaf glerinin eline gemiti. Yunan ordusu zmir'e kmt. lke, tilaf
glerinin varl nedeniyle hareket alan ok srurlanan stanbul hkmeti ve
Mustafa Kemal'in ynlendirdii Anadolu direnii arasnda ikiye blnmt.
Bir ok milliyeti nder ngilizler tarafndan Malta'ya srlmt .

Yusuf-Akura, bunun zerine stanbul'daki milliyeti "direni"in yannda

yer ald. Ekim 1919'da Milli Trk Frkas'nn kuruluuna katld. Dostu Ahmed
Ferid'in nderliindeki bu parti Mehmed Emin, Ahmed Hikmet, Mustafa
Zhd, Abdlhak Adnan, vb gibi, srgnden kurtulan kimi eski Trkler'i bir
araya getirmite5. 1912'de kurulduktan sonra pek az yaayan Milli Merutiyet
Frkas'nn mirass olan bu yeni parti, kendisini milliyeti ve demokrat bir
kurulu olarak tanmlyordu. Ulus kavram prograrnnda rktan ok, dil, eitim
ve hissiyat balamnda tanmlanmt; aznlk milliyetler Trkler'le ayn temel ve
siyasal haklara sahip olacaklard . Mustafa Kemal'in Anadolu hareketine
yaknlk duyan Milli Trk Frkas, Trk adn tayan ilk siyasal partiydi. Yusuf
Akura, gazeteci Ahmed Emin'le giritii bir polemikte, Trk szcnn

32 "Rusya'daki i nkli!lbn menei", i stanbul Trk Oca'nda verilen bir konferansn metn i , 1 6 Ocak
1 920; Katk, Ocak 1 975'te yaynland.
33 Akura'nn "dou" sosyalizmine ilikin fikirleri konusunda bkz. Muasr Avrupa'da siyasi ve itimal
fikirter ve fikir cereyanlar, i stanbul, 1 923, s. 55-ve devam .
34 "Vaziyetimiz ve vazifelerimizden birisi", Siyaset ve iklisad, s. 66.
35 T.Z. Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 44 1 -44.

104
Osmanl szcne gre "ok daha doru, allm, demokratik ve hatta ok
daha yararl" bir kavram olduunu sylyordu. Akura, Aralk 1 9 1 9 seimlerin
de bu partinin stanbul mebus aday oldu ; ama var olan adaylar arasndan,
yalnzca Dr. Adnan Bey Meclis'e seilebildi .

Yusuf Akura , mcadelesini bu siyasal balantnn dnda da srdrd .

tilaf devletlerinin politikasn protesto etmeyi amalayan mitinglerin, byk
gsterilerin banda, hep o vard . Bir yandan da Trk Ocaklar iindeki
almasn srdryordu ; ta ki ngilizler , tilaf glerinin Mart 1 920'de
stanbul'u fiilen igal etmesinden sonra, bu rgt kapatineaya kadar. Esasen,
Yusuf Akura'nn bu dnemdeki almalan yeterince bilinmemektedir. Kay
naklanmzdan birinin verdii bilgiye gre, bir sre sonra ngilizler tarafndan
tutukland ve belli bir zaman cezaevinde kald36.
*

Yusuf Akura , Nisan 1921'de air Mehmed Emin Bey ile birlikte
stanbul'dan aynld. Karadeniz ve inebolu yoluyla Ankara'ya giderek, Kemalist
harekete katld. Ankara rejimi nn'de Yunanhlar'a kar kazanlan iki
zaferden (Ocak ve Mart 1921) ve mart ay iinde Sovyet Rusya ile bir dostluk
antlamasnn imzatanmasndan sonra , glenmiti. Akura , Anadolu direnii
iinde yer aldktan birka ay sonra, ihtiyat yzbas olarak, tayin edici
nitelikteki Sakarya muharebelerine katld. Ankara'da birok grev stlendi ;
nce Maarif Vekaleti'ne girerek eviri brosunda grev yapt, ardndan da,
Dou sorunlan danman olarak Hariciye Vekaleti'nde alt. O ara Trk
Sovyet ilikilerinin glendirilmesinde, zellikle Ukrayna Cumhuriyeti Olaa
nst Komiseri Frunze'nn Ankara'y ziyareti srasnda (Aralk 1921 - Ocak
1922) nemli bir rol oynad37. Sovyet diplomatmn onuruna verilen bir ziyafette
Mustafa Kemal'den sonra sz alarak Rusa bir konuma yapt ve Rusya'dan,
Rus uygarlndan vgyle sz etti. Rusya'y "halkln anayurdu" olarak
tanmlad ve Lenin'i Tolstoy'la karlatrarak, onun " . . . arkn idealistliinden,
mazlumiyetinden , arkn Garb'e yani zulme nefretinden yaratlm bir kahra
man" olduunu syledi. Konumasnn sonunda aznlk milliyetlerin yeni rejim
sayesinde kltrel, siyasal ve ulusal zerkliklerini kazandklann belirtti .

Bunun dnda, Yusuf Akura hocalk grevine yeniden balad. nce

Ankara'daki Serbest Halk Dersleri kursunda ( 1921 - 1 922) , daha sonra da
Ankara Hukuk Mektebi'nde dersler verdi. Kemalist rejimin kurulmasndan
sonra Hamdullah Suphi tarafndan yeniden faaliyete geirilen Trk Ocaklan'n
da da almaya balamt ve bu almalan, rgt 1931 'de kapatlncaya kadar
srdrd . 1924'te Trk Yurdu dergisi yeniden yayma balad. Ancak, 1923'te
stanbul Milletvekili olarak Byk Millet Meclisi'ne giren Akura, kendisini
tmyle yasama almalanna vererek, ksa sre sonra Trk Vurdu'ndan

36 Mehmed Zek i . Trkiye TerAcim-i Ahval Ansiklopedisi, i stanbul, l l l . 1 930-32, s. 301

37 Trk-Sovyet i l ikileri konusunda bkz. P. Dumont, "L'axe Moscou-Ankara; les relations ,turco
sovietiques de 1 9 1 9 a 1 922" C.M.R.S., XVIII/3, 1 977 , s. 1 65-193. Akura'nn sylevi Hakimiyet-i
Milliye, 4 Ocak 1 922'de yaynland. Akura g ibi bir Tatar aydnnn "birletiricillgi" Sovyetler iin
zellikle lgin bir gelmeydi ; nitekim bu sylevi kendi propagandalar iin kullandlar; Togan'a
gre (Hatralar, s.424) bu sylevi Orta Asya aydnlarn Sovyet rejimini kazanmaya alan
Takent'teki i nkiAbc adl dergide yaynlad lar. Ayrca bkz. Togan, s. 602

105
aynld. 1934'e kadar mecliste stanbul'u temsil etti. lmnden bir yl nce de
Kars milletvekilliine seildi.

Kemalist harekete katlmasndan sonra, Yusuf Akura'nn almalan iki

dneme aynlabilir: 1925'lere kadar gelen birinci dnemde Kemalist hareketin
btn siyasal mcadelelerinde etkin bir biimde yer ald, Cumhuriyet Halk
Frkas'na girdes, Byk Millet Meclisi'ne seildi, Ankara rejiminin d
politikasnn belirlenmesine katklan oldu. Mustafa Kemal'in gvenini tam
anlamyla kazanm grnyordu; ittihad ve Terakki Cemiyeti'ne girmeyi
reddederek Jn Trk iktidan dneminde bamszlm korumu, Rus devrimi
srasnda herhangi bir maceraya atlmad gibi Trk emperyalizminin entrikala
nn mahkum etmiti; Kemalistler'in ona olumlu bir biimde yaklamalannda,
hi kukusuz btn bunlann nemli bir rol olmutu. ttihadlar'la uzlam
olan Ziya Gkalp, Kemalistler'in nezdinde ayn hsn- kabul grmeyecekti.
Mustafa Kemal, bamsz fikirlere sahip olmas nedeniyle Akura'ya byk
deer veriyor ve kltrel sorunlarda onu bir danman olarak mtalaa ediyordu.
Hi kukusuz, bu iki insan arasnda kimi entellektel yaknlklar da vard: her
ikisi de askeri okullarda yetimi birer gereki, birer strateji uzmanyd.
Mcadeleyi toplumsal gelimenin motoru olarak gryor, bireyin erdemine
inanyorlard: romantizmden, mistik balardan nefret ediyorlard39 1925'ten
yani eyh Sait Ayaklanmas'ndan sonra aydnlann sesi kolay kolay duyulamaz
oldu . Akura da hocalk, tarihilik almalanna, milletvekillii grevine ve
Trk Ocaklar'ndaki faaliyetlerine snd. Yaamnn son yllannda, bir milli
tarih gr yaratlmas almalannda ok nemli bir rol oynad. 1931'de, daha
sonra Trk Tarih Kurumu'na dnecek olan Trk Tarihi Tetkik. Cem.iyeti'nin
kuruluuna katld ve ertesi yl bu kurumun bakanlna getirildi40 "Trk
tarihinin genel hatlan"nn belirlenmesine katkda bulundu ve 1932'de Ankara'
da toplanan ilk Trk Tarih Kongresi'ne bakanlk etti. Bu kongre, yeni milli
tarih anlaynn da ilk byk tezahr oldu.

Yusuf Akura'nn Kemalist Trkiye'deki yerini ana izgileriyle bylece

belirledikten. sonra, "Pantrkizm'in babas"nn fikirleriyle Kemalist devrimin
yeni gerekleri arasnda nasl uyum salandn grmeye alalm. Burada ilk
ele alnmas gereken, milliyetilik konusudur. Mustafa Kemal, daha ok erken
tarihlerde, Pantrkizm'i reddetmiti. Esas olarak Anadolu'dan oluan yeni
devletin snrlarn belirleyen Misak- Milli, Pantrkizm'i bizatihi mahkum eden
bir belgeydi. Nitekim, Mustafa Kemal 192l 'de bunu resmen ifade etmiti

38 "Umdelerimize dair", Siyaset ve iktisad, s. 1 78.

39 "Nutuk", Turk Tarih Encu meni Mecmuas, 1/1 . 1 929; burada sz konusu olan Mustafa Kemal'in nl
sylevinin bir zmlemesidir. Akura Gazi'nin gerekiliini nemle vurgular (s. 16 ve devam) ve
Mustafa Kemal'in "Merutiyet dneminin bulank fikirli teorisyenlerinin yapt gibi" bireyi
reddetmedilline dikkat eker. Bu konuya ilikin olarak bkz. ekler blmndeki Ziya Gkalp'le ilgili
yaz
40 Akura bu kurumun bakan olarak resmi bir milli tarih gr hazrlama almalarnn
sorumlularndan biriydi. Bu gre gre Trkler Orta Asya kkenli beyaz ve M bir toplum olarak
tanmlanyor ve Trkler'in Asya ve Afrika'ya yaylarak oralara uygarlk gtrdkleri belirtiliyordu. Bu
perspektifle Hitit ve Smerler de Trk olarak mtalaa ediliyor ve Trkler'in Antik a'dan beri
Anadolu'da hkm srdkleri kabul edil iyordu. Trkler'in tarihinin kklerini Anadolu'ya balama
tutumu sonuta bu tarihin Mool ve Cengiz Han dnemlerini ihmal etme noktas na varyordu.
Maarif Vekaleti'nce yaynlanan resmi tarih kitabnda Mool i mparatorluu ancak birka sayiayia
yer alyordu. (bkz. Tarih, 4 cilt, i stanbul, 1 931 , Trk Tarih Tetkik Cemiyeti yayn)

106
(Eskiehir Sylevi). Aslnda, Yusuf Akura'nn fikirleri de, daha Kemalist
hareketten nce deiiklie uramt ve onun Kemalist devleti benimsemesini
salayan da bu deiiklikti. Onun iin ilk byk dneme Rus devrimiydi; bu
devrim srasnda byk Pantrkizm lksn bir yana brakm, daha snrl
amalara ynelmiti. Akura, Rusya'dan dndkten ksa bir sre sonra, 1919'da
stanbul Trk Oca'nda verdii bir konferansta, Trk milliyetilii tarihinde iki
akm olduu saptamasm yapyordu: emperyalist Trklk ve demokratik
Trklk. Ve kendi ifadesine gre , o hep ikincisini savunmutu. Bu zekice bir
aynnd ve bu aynm sayesindedir ki, Enver gibi yaylnac emeller besleyen
ttihadlar'dan farkl mtalaa edilmesi mmkn olmutu. Bu demokratik
Trklk kavram btn Trkler'in birliini salama amacnn inkan anlamna
gelmiyorsa da, en azndan, Pantrkizm'in saldrgan ynlerini mahkum etmek
gibi bir yam vard41. Akura'nn daha sonra, 1920'de yazd yazlarda, Rusya
Trkleri'nden hi sz edilmez. Bu konuda bir byk istisna, 1928'de Trk
Ocaklan'nn himayesinde yaynlanan geni hacim1i Trk Yl ylldr. Bu
yllkta Trkiye dnda yaayan Trkler'le ilgili aynntl haberlerin yansra,
Akura da Trkln Tarihi konulu uzun bir makale kaleme almt42. Bu
almasnda Rusya Trkleri'ne en byk yeri ayrmt. Ama Trk Yl'nn
arkas gelmedi . Bunun nedeni sansr myd? Kukusuz hayr; nk bnyesin
de ok sayda eski Pantrkist'i de banndran Trk Ocaktan, ksa bir sre nce
alma alanlann yalnzca Trkiye'yle smrlarnt; oysa daha nce Trkler'in
birliini salamak iin alyordu.

Trk milliyetiliinin nndeki ikinci bir sorun, yeni devletin etnik ve

kltrel trdelii konusuydu. 1925 ile 1928 yllan arasnda Trk Ocaklan'nda
en ok tartlan konulardan biri buydu43 Yusuf Akura'ya gre, ilk nce Trk
kltrn glendirmek, yaygnlatrmak gerekiyordu. Trk kltrnn ve
dilinin gelimesi ise Trk ekonomisinin glenmesine balyd; eer Dou'nun
kimi toplunlan Trk'n kim olduunu bilmiyorlarsa, bunun nedeni, onlann
daha ok, Trke konumayan dardald topluluktarla iliki iinde olmalanyd.
Sorun, Trkiye'nin ekonomik birliinin salanmasndayd44

Yunanllar'a kar kazanlan zaferden sonra yeni Trk devleti kurulunca,

Akura, dncelerini yeni devletin bamszhnn salkl ekonomik ve
toplumsal temellere oturtulmas zerinde younlatrd. Genel olarak bakld
nda, Akura'nn o dnemdeki almalannda ekonomi hatn saylr bir yer
tutuyordu . Bunu anlamak iin, 1924'te Siyaset ve ktisad bal altnda
yaynlad makale derlemesini yle bir kantrmak yeterli olur.45. Ekonomi
burada iki farkl dzeyde ele alnyordu; nce modem Trkiye'nin ve Trk
milliyetiliinin gelimesinin balca tarihsel faktr olarak. Daha sonra da
modem bir Trk devletinin kurulmasndaki tayin edici ge olarak. Bu yazlarda

41 "Cihan harbinde itirakimiz ve istikbalimiz", Siyaset ve i ktisad, s. 1 5-18. Bkz. ekler, 1 6, nolu metin
42 Trk Yl, i stanbul, 1 928, s. 654 (Trk Ocaklar Genel Merkezi yaynlar). TrklOn Tarihi burada
287-455 sayfalar arasnda yer alr.
43 F. Tachau, "The Search of National ldentity among the Turks", W.l., VIII, 1 963, s. 1 65-1 76.
44 Bu kaynatrma sorununa ilikin tartmalar Trk Ocaklar'nn yllk kongrelerinde meydana geldi
(Trk Ocaklar 1 926 senesi Kurultay zabtlar, lll. Kurultay, i stanbul, 1 927 ve IV. Kurultay, Ankara,
1 928).
45 Siyaset ve i ktisad hakknda birka hitabe ve makaleler, i stanbul, 1 924. Bkz. ekler, 1 6-22 nolu
metinler.

107
sk sk, milli mcadeleyi ok daha nemli bir savan, kalknma savann
izlemesi gerektii fikri dile getiriliyordu: "Bu pidar muharebesinden sonradr ki
asl cihad- ekberin byk meydan muharebesi balyacaktr. Bu meydan
muharebesi ne top ve tfekle, ne de Lozan'da olduu gibi sz ve kalemle
edilmeyecek; bu byk meydan muharebesinin silah, orak, trpan, mala
pergar, rs, eki, mancnk, tezgah, buhar ve makinedir. Bu byk meydan
muharebesi, ziraat, sanat ve ticaret sahasnda vukua gelecektir" . 46 TrkUlk
uruna, savam olan genliin nnde imdi yeni bir lk vard: ekonomik
kalknma ve giriimcilik ruhu. Akura, Trk Ocaklan'nn entellektel tartma
lan bir yana brakarak bu lknn yaylmas iin canla bala almasn
diliyordu; ekonomik eitim kurslan amal , konferanslar vermeli, bizzat
kendileri bir ekonomik faaliyet modeli oluturmahydlar.47 Bu yeni kalknma
sava sonunda kazanlacak ey, bir tek szckle ifade edilebilirdi; yeni devletin
bamszh. "Trk cidden hr, cidden mstakil olmak isterse, iktisaden
hrriyet ve istiklru sahibi olmaa mecburdu". Bu ekonomik bamszln
nndeki en byk engel, Osmanl mparatorluu ile Avrupa arasndaki eitsiz
ilikiydi. Akura, Tanzimat'n ekonomik politikasna ve ekonomik liberalizme
ok sert eletiriler yneltiyordu. Manchester doktrininin Osmanl Devleti'nde
uygulanmas Trkiye iin bir "felaket" olmutu ve onun yoksullamasnn da
birinci nedeniydi. Akura'ya gre , bu doktrin, " . . . belli mensub olduklan
cemaatn mnafiine muvafk gelmesi" amacyla, ncelikle Ermeni iktisatlar
(Ohannes Paa, Portakal Paa gibi) tarafndan yaygnlatnlmaya allmt .
Daha sonra, Cavid Bey rneinde olduu gibi, bizzat Trk iktisatlan
tarafndan da benimsenmiti. Jn Trkler dneminde Prens Sahahaddin'in
evresinde toplanan ve "teebss- ahsi ve adem-i merkeziyet" akmmn
temsilcileri olan aydnlar da bu doktrinden yana olmulard. Akura, "Bizim
hrriyetperverler tarafndan, liberalizm meslek-i siyasiyesi de, liberal iktisad-i
siyasi de mcerred ve umumi, yani zaman ve mekan ile mukayyid olmakszn
btn beeriyete hkmi cari kavann- tabiiyeye mstenid birer manzorne-i
ilmiye gibi telakki olunmutur" , diyordu ; Trk liberalleri yerel koullan ve
Trkiye'deki toplumsal snfiann karlann hibir zaman gz nne
almamlard. 48

Trk milliyetileri birinci Dnya Sava'ndan ksa bir sre nce, bu ykc
liberalizmin karsna milli iktisad anlayn karmlard. Bu, Trkler'in
karlann korumay, bir Trk giriimci snf yaratmay amalayan bir ekono
mik politika anlayyd. Sava srasnda, milli iktisadglendirme anlam tayan
bir dizi nlem alnmt: kapitlasyonlann kaldnlmas, Trk sermayeli itibar-
Milli Bankas'nn kurulmas, vb. Savatan sonra ise, Akura milli iktisad
ilkesinin de yetersiz olduunu dnmeye balam olmalyd ki, onu bu kez
devletilik savunucusu olarak grrz. Devletilik teriminin ona mal edilmesi
nin ilk rneine Ekim 1919'da flam gazetesinin bir aklamasnda rastlyoruz.
Milli Trk Frkas'mn yayn organ olan bu gazete, Osmanl Meclis-i Mebusan
seimlerine ilikin olarak programn aklarken yle yazyordu: "Ekonomide

46 '"Cihad-i ekbere dair". Siyaset ve iktisad, s. 1 23-1 36.

47 Siyaset ve iktisad, s. 1 66-1 68.
48 liberal ekonominin eleti risine ilikin olark bkz. Siyaset ve iktisad, s. 44-73. bkz. ekler. 18 ve 1 9
nolu metinler; Muasr Avrupa'da. . . age, s . 34 . n . 2.

108
ve sosyolojide, o (Akura) halklk ve devletilik ilkelerinin Trkler'in
hissiyatna, geleneklerine, bugnk ve gelecekteki karianna en uygun ilkeler
olduuna inanyor" .49 Bu ilgin bir bilgiydi nk, o gne kadar Trkiye'de
devletilik diye bir kavram hemen hemen hi duyulmamt. Devletilik
dncesi ancak 20'1i yllarda belli bir yrngeye oturacak ve 1929 ekonomik
bunalmndan sonra da hayata geirilecekti. Ama bu devletilikten Akura'nn
ne anlad konusunda hibir ey bilmiyoruz. Hi kukusuz bunu, Trk
burjuvasizisinin sermaye birikimi yetersizlii sorununu altedecek bir yol olarak
dnyordu.

Akura, 1920 ve 1925 yllan arasnda yapt toplumsal zmlemelerde,

modem Trk devletinin hangi toplumsal snfiara dayanmas gerektii konusunu
henz tam anlamyla akla kavuturamam grnyordu. Burada ncelikle
toplumsal snf terimi zerinde durmak gerekir. "Resmi" ideolojinin ternet
unsurlanndan biri "halklk"t ama bu, yoruma ak bir kavramd50; Ziya
Gkalp iin halk ve millet ayn eyi ifade ediyordu . Halk oluturan toplumsal
snflar deil meslek gruplar idi. Mustafa Kemal ise hem meslek grubu hem de
toplumsal snf ayrmn mahkum ediyor, "bizim lkemiz farkl kariara sahip
olan ve kendi aralannda mcadele eden snflardan olumamtr", diyordu ;"
(Cumhuriyet Halk Frkas'nn kurulmasndaki) Am"a, hibir smf dta
brakmayacak bir birlik salayarak halk , btn milleti harekete geirmekti . . .
Halk Frkas dediimiz zaman halkn yalnzca bir ksmndan deil , fakat bir
btn olarak halktan sz ediyoruz''. Yusuf Akura, partinin milliyetilik ve
halklk gibi iki temel ilkesini benimseyerek Halk Frkas'na girmi olmakla
birlikte, onun ikinci ilkenin anlam konusunda Kemalistler'le tamamiyle
hemfikir olmad ok akt. Onun heyecanla benimsemi olduu dnce,
1920'de Mustafa Kemal'in Byk Millet Meclisi'nde ifade ettii, halk egemenli
i fikri idi. Ama halk=millet denklemini reddediyordu . Yusuf Akura'nn,
halklktan sz ettiinde, bunu Franszca'daki "populisme" deil, "democra
tisme" anlamnda kullanyor olmas da anlamldr.

Trk toplumunu toplumsal snf kavramndan yola karak zmlemesi

Akura'y, "oulcu" saylabilecek bir siyasal anlaya ulatnyordu. Bat
demokrasilerindeki (Fransa, ngiltere, Almanya) siyasal partileri incelediinde
yle bir saptama yapmt: "Her memleketin fark- siyasiyesi, sunuf- itimaiye
sinin haritasdr" . 51 yleyse, .. . . . frkalann teesssnde, mnazaatnda, tilafn
da asl amil, . . . mesail-i fikriye deil, itimai snflarn maddi mnafii" idi. 52 Bu
nedenledir ki, 1920'de baz liberal milletvekillerinin nerdii trden bir
partileraras ittifaka inanmyordu; toplumsal snflarn karlan arasnda, siyasal
partilerin bir politika birlii salamasm olanaksz klacak kadar ok farkllk
vard. Akura'nn, Rusya'da bulunduu dnemde Tatar sosyalistlerine kar
kt ve Mslmanlan'n, aralanndaki her trden toplumsal farklla karn

49 lfham, 1 0 Aralk 1 91 9.
50 Kemalist dnemindeki halkla ilikin olarak bkz. Z. Toprak, "Halk lk ideolojisinin oluumu" ve
i. Tekel i ve S. ilkin "(Kr) Ali i hsan ( i lolu) Bey ve temsil-i mesleki program " , Atatrk Dneminin
Ekonomik ve Toplumsal Sorunlar, i stanbu l , 1 977, srasyla s. 1 3-38 ve 283-63. Eski i ttihatlar
arasnda korparalist eilim tayaniara ilikin olarak bkz. M. Tunay, Mesai, Ankara, 1 972 ve
P. Dumont, "Enver Pacha et le parti des Soviets populaires", C.M.R.S., XVI, 1 975, s. 1 4 1 - 1 66.
51 Siyaset ve l ktisad, s. 1 1 4.
52 lbidem, s. 21 .

109
siyasal bir birlik oluturabilecek.lerini (ittifak al-Mslimin) savunduu dnle
cek olursa, o zamandan bu yana ald yol kolayca grlebilir. Yusuf Akura,
snf karlann esas alarak, Trkiye'nin gelecekteki siyasal haritasn olduka
ak bir biimde , yle iziyordu53 : byk bir olaslkla, gelecekte iki byk
siyasal g olacakt; kk iftilerin ve kent nfusunun bir blmnn
karlann temsil eden demokrat bir parti ve orta ve byk toprak sahipleriyle
kent burjuvazisinden oluan bir ulusal-burjuva partisi. Aralannda belli farkllk
lara karn, bunlann her ikisi de milliyeti birer parti olacakt: "Ecnebi
sermayesinin tahakkm, bu sunufun inkiafna, yani Trkiye'nin istik.lal-i
siyasi ve iktisadisine en azim bir mani tekil ettiinden, bu frkalarda hiss-i milli
mutlaka kuvvetli olur"du. Ulusal burjuva partisi, kendisi iin "yararl" olduu
srece ulusal bamszlk ve egemenlie, ticaret zgrlne nem verecekti;
geleneksel yan nedeniyle dzenin korunmas kaygsyla da, dine kar saygli
olacakt. Aznlklada rekabet halinde olmas nedeniyle, demokrat parti de
milliyeti bir nitelik tayacak ama gelenekiere daha az bal olacakt. Byk
sanayinin gelimesiyle birlikte, bu iki byk partinin dmda sosyalizm ve
komnizm de siyasal bir g olarak kendilerini gsterecek.lerdi. 1921 tarihini
tayan bu zmleme, savatan sonra, tek partili rejimin son bulmasyla birlikte
kurulan iki byk partili blnmeyi nceden haber veriyordu, hem de geree
olduka yakn bir biimde.
Akura'nn benimsedii anlaylar onu Trk devletinin hangi toplumsal
glere dayanmas gerektii konusunu da incelemeye yneltmiti. Trkiye'nin
dousunda patlak veren eyh Said ayaklanmasndan birka ay sonra, Ekim
1925'te verdii nemli bir konferansta Trkiye'nin Bat demokrasileri modelin
de; yani demokratik, ulusal, bamsz, liberal (baz kaytlarla) ve giriimci bir
"modern" devlet olabilmesi iin gerekli toplumsal koullann neler olduunu
belirtiyordu.54 Ona gre, Trkiye'nin modern bir devlet olmasna muhalefet
eden toplumsal snflara yani "feodaller" ve "yobazlar"a saldrmak gerekiyordu;
Trkiye'deki gerici hareketlerin kaynanda bu iki snfn ittifak vard. Bunlara
rnek olarak, Arnavut beylerinin ve stanbul hocalannn ortak hareketi olan 31
Mart (13 Nisan 1909) hkmet darbesi giriimi ve Dou'daki emir eyhlerin
ittifakndan kaynaklanan eyh Said ayaklanmas saylabilirdi. Akura, yobazlk
eylemlerine destek salayan feodal byk toprak salipliini tasfiye etmek
amacyla, bir tanm reformu yaplmasn ngryordu. Bu reformla byk
toprak mlkiyeti ortadan kaldnlacak , kiisel bamllk ilikilerine son verile
cekti. Tanm reformundan bekledii olumlu sonulan ise yle zetliyordu:
talepleri karianm olan kyllk bylece modern devletin bir dayana haline
gelecek; bu da kent burjuvazisine , ulusal burjuvaziye, iktidar baka hibir gle
paylamak zorunda kalmakszn devleti ynetme olana salayacakt. Akura'
nn siyasal idealinin ne olduu daha o zamandan belli olmutu: kk toprak
sahibi kyllk ve ulusal burjuvazi gibi ilerleme yanls iki gce dayanan ve
kard aklc toplumsal yasalar sayesinde ii snfnn ihtilalci taknlklarm
dan saknmasn bilen Batl modern bir devlet (Akura 1924-25'te Kanunu ile
ilgili bir tasannn raportrln yapm ancak, dnemine gre olduka ileri

53 lbidem, s. 1 2 1 . Bkz. ekler, 21 nolu metin.

54 "Asri Trk Devleti ve mnewerlere den vazife", T.Y., l l . seri, 1 1 111 3, Ekim, 1 925, s. 1 - 1 6. Bkz. ekler
24 nolu metin.

1 10
saylabilecek zellikler tamas nedeniyle, tasan Meclis tarafndan geri
evrilmiti). 55
1
Hi kukusuz, Akura'nn yasal olarak hizmetinde olduu Kemalist devlet,
onun zlemlerini tam olarak yanstmyordu. Laikliin lkede yerlemesini kabul
etmekle birlikte Akura, medreseterin kapatlmas lsnde kkl nlemler
den yana deildi. 56 uras ak ki, Kemalist laiklik cedidi modelinden ok
uzakt. Aynca, Mustafa Kemal, kendisini bamszlk sava srasnda destekle
mi olan byk toprak sahiplerini karsna almak istemedii iin, tanm reformu
da gereklemeyecekti.

55 Yusuf Akura taraf ndan hazrlanan i kanunu tasarsnn bir zeti 1 925'te Trk Yurdu'nda da
yaynlanmtr; l l . seri, l l l , s. 343-45. i i sorunu burada hem toplumsal hem de ulusal bir sorun
olarak takd im edil iyordu (nk "Trk iilerinin byk bir blm yabanc ivereniere balyd ve
ok zor koullar altnda almak zorundaydlar"). Metin birok lkenin i kanuniarna zellikle de
Bismarck'n eseri olan Alman i kanununa atfta bulunuyor ve yle diyordu: "sayca en kalabalk,
en bilinli ve en rgtl ii snfnn buludugu Almanya'da Dou'dan gelen komnist trtnaya kar
konulabilmesi, hi kukusuz, bu toplumsal yasalar savesinde mmkn olmutu". eyh Said
ayaklanmasnn ertesinde i kanunu tasars hasr alt edild i ; 1 936'da eskisinden ok farkl bir i
kanunu kabul edildi. (Bkz. Necide Hanm, "La legislation ouvriere de la Turquie contemporaine"
Revue des Etudes lslamiques, l l , 1 928, s. 231-54. Bu i kanunu tasarsna ilikin olarak, aadaki
kaynaklarda zengin belgeler bulunmaktadr: M. G lmez, Trkiye'de alma ilikileri, Ankara,
1 983, s. 203-204 ve yine Trkiye'de Belgesel alma ilikileri Tarihi, Ankara, 1 983, s. 24:}-31 2,
Ayrca bkz. Hakk Tark Us " i kanunumuzun tarihesi, bu kanunda Yusuf Akura'nn emei", Vakit
(Yeni Gazete), 22-28 Haziran 1 952.

56 Akura'nn medreselerin kapat lmas karsndaki tutumuna ilikin olarak bkz. O. Ergin, Trkiye
Maarif Tarihi, 1, s. 1 35-137 (yeni bask)

lll
SONU

Bu devlet nasl kurtartlabilir? Jn Trkler'in kendi kendilerine sorduldan soru

buydu . Yusuf Akura'nn bu soruya iki yant getirdiini syleyebiliriz .
Bunlardan biri Pantrkizm'di. Akura'ya gre , okuluslu ve okdinli yapsyla,
Osmanl mparatorluu, ulus a iin tam bir anakronizm oluturuyordu:
Dinsel ve siyasal geleneklerini reddedip ulusal bir politikaya ynelmedii srece
ayakta kalmas olanakszd. Yapaca ey, corafi ve kltrel adan Asya'ya
ynelerek , "Trklk"n bana gemekti. Trk ulusal bilincinin gelimesini
ngren, uzun vadeli, kkl bir deiim olacakt bu. Akura, Jn Trk
Devrimi'nden
. sonra Trk Ocaklan gibi Trk rgtlerde mcadele , ederek,
nl Trk Yurdu dergisini hayata geirerek , kendisini btnyle bu ie verdi.
Bu birinci yantn verildii tarihi kesin olarak belirleyebiliriz; bu fikir ilk kez
1904'te, Tarz- Siyaset'te ortaya atlmt .

Osmanl mparatorluu'nun selameti iin yerilen ikinci yant grece daha

belirsizdi ve Tarz- Siyaset gibi bir "manifesto"dan yoksun olarak, I. Dnya
Sava'ndan nceki yllarda gndeme gelebildi; yaplmas gereken, Osmanl
mparatorluu'nu bir ulusal burj uvazi temeline oturtmakt . Avrupa'ya ve
dnyaya "burjuva fatil"lerin egemen olduu bir dnemde, Osmanl mparator
luu, askeri-tannsal yapsyla, yeni bir anakronizm oluturuyordu. Yeni yeni
ortaya kan Trk orta snf, Balkan Savalan yenilgisiyle birlikte (1912-13) bir
takm miliyeti talepleri gndeme getirmi ve aznlk ve Lvanten "komp.ra
dor" burjuvaziyle baarl bir rekabete girimiti; Akura'ya gre Osmanl
Devleti'nin modem devletler arasnda yaayabileceine ilikin umut veren
biricik gelime buydu. Bata Trk Vurdu'nun kurulmas olmak zere , btn
abasn bu ulusal burjuvazinin nasl gelitirilecei sorununa larcad; Tatar
burjuvazisi modelini rnek alarak, ideolojik bir ereve izmeye alt.

Biri tekini yok etmek ya da birbirleriyle elimek bir yana, bu iki yant
birbirini tamamlyordu; birincisi siyasal alanda yountarken ikinci yant
toplumsal alana uzanyordu ve sonuta, Pantrkizm tasarsnn erevesi izilmi
oluyordu. Trkler'in birlii kavram bylece, Osmanl mparatorluu'nun
devlet gelenekleriyle Rusya Trkleri'nin ekonomik, toplumsal ve kltrel
k:mnml::nnn ayn potada eritilmesi anlamn tayordu . Burj uvazisiz bir
devletle devletten yoksun bir burjuvazinin sentezi yaplm oluyordu bylece.
Savatan nceki yllarda kotarlm olmakla birlikte , Yusuf Akura'nn projesi,
nc bir yol aray gibi kendisini gsteriyordu. Aslnda Pantrkizm gerekten
de Panislamizm ile Osmanlchk arasnda nc bir yoldu ve uzun vadede,

B. Lewis. Emergence, s. 2 1 2.

1 12
beyaz ve san dnyalardan olnan iki etnik blok arasmda ara bir dnyay,
2
Trklk' olutnrmay amalyordu. Akura'nn Trk toplumu iin ngrd
toplumsal model de bir orta yol anlamn tayordu; geleneksel kurumlarn
korunnas ile toplumun Bat ile btnlemesi arasnda bir yol.

Bu devasa ama olduka topik bir giriimdi. Tarih, Akura'nn ngrd

nden farkl bir yorizledi . Mustafa Kemal tarafndan kurulan devlet, Tarz-
Siyaset'te ifade edilen dnceleri tam olarak karlamyordu . Ama bu
Akura'nn almalarnm boa gittii, fikirlerinin hibir sonuca ulamad
anlarnma gelmez. Bireyin evresinde yaratt etkinin boyutlarn lmek ve onu
yapay bir biimde bu evreden soyutlamak ok zordur. Bu konuda syleyebile
ceklerimiz onlardr: Osmanl toplumuna, Trk rkna dayal yeni bir ulusal
devlet anlay veren, ona ulusal burjuva ideolojisinin ipulanm tayan (ki
domakta olan Trk burjuvazisi YunanWar'a kar yrtlen bamszlk
savanda ve yeni Trk devletinin yaratlmasnda bu ideolojiden yararlanmay
bilnitir) Pantrkizm olmntur. Trk tarih ve kltrne ilikin yeni bir kltrel
ufuk, vb getirerek, "Osmanl toplumunun temellerinin yklmakta olduu bir
srada Trkler'in umudunu canlandran" ve bylece toplumun kendisine olan
gvenini ayakta tutan da yine odur. 3 Pantrkizm'in bu topluma salad
'
benzeri bir ok eyde Akura'nn katklannn byk rol oldu, hele ilk iki
konuda bu katk tartlamayacak kadar kapsamlyd .

Akura, yaratcs olduu Pantrkizm projesinin gerekleemeyeceini

daha ok erken bir tarihte anlamt. Ayrca, ne Rus devrimini izleyen yllardaki
Pantrkizm maceraclannn ne de Turan zlemi ekenlerin arasnda onun adna
rastlanmaz. Kemalist Trkiye'de oynad rol de onun sabit fikirli bir insan
olmadn yeterince ortaya koyar. Bununla birlikte, stlendii hi de ihmal
edilecek bir rol olmad halde , onun "unutulmu adam" olmaya balamas da
yine bu dnemin bir gelimesidir. Trkiye'nin ideologu olarak nlenmeye
balayan ise Ziya Gkalp'tir. Bu unutulmann nedeni nedir? Onun evresinde
yaratt kukulardan daha nce sz etmitik. Ama bu olduka psikolojik bir
boyuttur. Aslnda, Yusuf Akura'nn Trk toplumunda kkleurnesi iin aba
harcad ulusal burjuva ideolojisine kar gsterilen direni, gerek anlamda
sosyolojik bir direnitir. Osmanl'mn bnyesinde Tatar as byk lde
tutmamt. Burjuvazinin Trkiye'de varl ya da yokluu, 60'h yllarda bile
aydnlar arasnda tartma konusu oluyordu! Ziya Gkalp'in daha popler, daha
romantik ve stelik daha hukuki olan milliyetilii Trk toplumunun brokratik
eilimlerine, kk burjuvazinin zlemlerine daha uygun dyordu.

Yusuf Akura'nn bir dnr olarak zgn bir yan yoktu. Toplumsal ya
da siyasal teoriyle uramant. XIX.yy'n fikri cephaneliine ellerini hzla

2 Tarafsz bir blok, bir "nc dnya" oluturulmas fikri, Akura'nn 1 91 9'da istanbul Trk
Oca 'nda verdii bir konferansteki zmlemesinde de kendisini gstermektedir. Akura bu
konumasnda zel olarak Azerbaycan, genel olarak da Dou- i slam dnyasna ilikin olarak unlar
sylyordu: "Tpk bizim gibi, yeni kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti de rsle eki arasnda
(emperyalizm ve komnizm) bulunmaktadr. Ama bu kayg verici durumda olan yalnz bizler miyiz,
ya da yalnzca Azeriler mi? Tam tersine! Belki Mslman Dou, belki Asya, belki btn dnya ayn
durumda". Akura daha ilerde, sansr edilen bir pasajda gten sz ediyordu: "siyahlar"
(emperyalizm), "kz llar" (komnizm), "yeiller" (Dou mill iyetilii). Bu konferans metni Yeni
Kafkasya, i stanbul, 1/1 7, 28 Mays 1 924'te yay nlanmt.
3 G. Lewis, La Turquie, 1 968, s. 61 .

1 13
daldrm ve kendi tasansna uygun dcek silahlan ekip almt. Milliyetilik
teorileri arasnda rk kavramna arlk vereni benimsemi, onun Trk milliyet
ilii davasna daha iyi uyarlanacan dnmt . Marksizm'den snf mcade
lesi kavramn dn alm ama, bunu ulusal burjuvazinin hizmetinde kullanm
tL Trk milliyetiliinin teorisyeni olmaktan ok onun stratejisini izen kiiydi.
Kesin gerekiere sk skya bal olan fikirleri, bu gereklerin kkl deiiklik
lere urad koullarda, yava yava unutulnaya balad.

Yusuf Akura'nn fikirleri ierik olarak zgnlk gstermese bile , bu

fikirlerio eletirici yn, bu noktaya dikkatle eilmemizi gerekli klmaktadr.
Akura'nn modem yn. bize yeni tip aydnn somut bir rneini sunmasdr.
Tarih adna eletiri getiren, tarihin anlamn aklayan bir aydndr bu. Onun
eletirel ynnden sz ettiimizde, kastettiimiz yalnzca Akura'nn Jn
Trkler' e ve Osmanl aydnlarna ynelttii eletiriler deildi. zellikle vurgula
mak istediimiz nokta onu iktidara, okullara ve gelenekiere ynelttii eletiri
lerdiL XX.yy'n bandaki Trkiye'nin entellektel yaamnda dogmatizmin
byle topyekn reddedilmesi grece istisnai bir durumdur. Bu dnemin
dnrlerinin pek ou kendilerini geleneksel dnce ernatanndan kurtara
myor ya da tekelci bir tutumla, modern dnce akmlarndan, ideolojilerden
birine sanlveriyorlard. Her birinin bir dnce ustas vard: Comte , Desmo
lins, Le Play, Durkheim4; evreni aklama savndaki herhangi bir teorinin
bylesine koulsuz benimsenmesinde, slamiyet'in tekelci yapsna duyulan
nostaljinin belli bir pay olsa gerekti.

Akura'nn dncelerinin eletirici yn, hi kukusuz, onun tarile

verdii belirleyici nenle birlikte ele alnmaldr. Terimin akademik anlamnda
bir tarihi deildi elbette, ama burada nemli olan bu deildir. nemli olan,
onun tarihe ykledii eletiri ilevidir. slam lkelerinde yzyllardan beri
egemen olan fikri tutum , gelenekiere sayg gsterme ve tefsir anlayyd.
Gelenein ve tefsirin iktidannn yerine tarihin ve eletirinin egemenliini
getirmeye almak, tartma gtrmeyecek bir dnsel devrim niteliindedir.
Akura, bu tarihe "dn" olgusunda n planda yer alanlardan biriydi; tarih
onu ak dnceli, yaad dnyay en iyi anlayan aydnlardan biri klmt.
Akura, dnya sahnesine yeni toplumsal, ekonomik ve siyasal glerin ktn
kavramt ; Trk toplumu erge bu glerle kar karya gelecekti.

4 Bkz. Frdkoglu Z. Fahri, i timaiyAt, c. 2, i stanbul, 1 961 , s. 443. Burada kimi dnr "iftleri"
anlmaktadr: Bacon - Akyiitzade, Descartes - i brahim Edhem, Auguste Comte - Ahmed Rza, Le
Play - Sabahaddin. Durkheim - Gkalp, Claude Bemard - akir Paa.

114
EKLER
BELGE 1

Akura tJ Tarz-1 Siyaset'te srasyla Osmanlclk, Panislamizin ve Pan

trkizm alamlann incelemektedir. ncelemesinde bu alamlan nce kar
lkl tarihsel gelimeleri iinde ele almakta, daha sonra da Osmanl Devleti
asndan yararl ve uygulanabilir olup olmadklann tartmaktadr. Aa
gda, Pannirldzm 'in birinci tezi olan Trkler'in birligi politikasn ieren
pasajlar yer almaktadr. Makale, Trk'te, yazann ad anlmakszm yayn
lanmtr.

Trklerin Birlik Siyaseti

Irk zerine mstenid bir trk milliyet-i siyasiyesi husule getirmek fikri pek yenidir. Gerek
imdiye kadar Osmanl devletinde gerekse gelip geen dier trk devletlerinin hi birisin
de bu fikrin mevcud olduu zannetmiyonm. Cengiz ve Monollarn tarafgir mverrihi
Uon Cahun, o byk trk hannn btn Trkleri birletirmek maksad- aliyesiyle Asya'
y batan baa fethettiini yazyorsa da bu mddeasnn tarihe tamami-i mevsukiyeti hak
knda bir ey diyemem.

Tanzimat ve gen osmanllk hareketlerinde de, Trkleri birletirmek fikrinin varlna da

ir hi bir nianeye rast gelmedim. Bilmem merhum Vefik Paa lehesiyle, saf trke yaz
mak arzusuyle bu yksek hayal arkasnda bir az olsun dolam nndr? u muhakkak ki
son zamanlarda stanbul'da trk milliyeti arzu eden bir mahfel, siyasi olmaktan ziyade
ilmi bir mahfel, teekkl etti ; bu mahfelin teekklnde, Osmanllarla Almanlarn mna
sebeti artmas nn, alman lisanna ve bahusus Almanlarn ulum-u tarihiye ve lisaniye hak
kndaki tedkikatna, trk genlerinin ag-ah olmasnn hayli tesiri olmutur sanyorum. nk
bu gen mahfelde fransz muakkiblerinde oldu gibi, baz hafif ve declamatoire edebiyat
tan ve siyasiyattan ziyade, ketun3ne, saburfue, mdekkikane elde edilmi bir ilm-i metin
mevcudtur. emseddin Sami, Trke iirler mellif-i muhtererni, (1) Necib Asm, Veled
elebi ve Hasan Tahsin bu mahfelin gze grnen azas olup (k:dam) bir dereceye kadar
mrevvi-i efkarlardr. Hklnet-i hazrann bu meslee iyi bakmamasndan olacak, ki ha
reketleri pek bati oluyor (2).

Memaiik-i Osmaniye'nin stanbul 'dan baka yerlerinde bu fikrin tarafdarlan olup olmad
gm bilmiyorum. Lakin trklk siyaseti de, tbk islam siyaseti gibi umumidir; hudud-u
osmaniye ile mahdud deildir; binaenaleyh krenin Trkler ile meskfin dier nilltna gz
atmak iktiza eder .

En ok Trkler'le meskfin Rusya'da, Trklerin birlemesi filrrinin pek mbhem bir surette
vcuduna zahibin. Henz dou (dil edebiyat) mslman olmaktan ziyade trktr. (3)

1 Mehmed Emin (Yurdakul), Trke iirler, i stanbul, 1 3 1 6 (1 900)

2 "Yan lmyorsam Trk Tarihinin ikinci cildinin nerolunmas iin Necib Asm'a hkumet
msaade etmedi." (Yusuf Akura'nn notu, 1 904 basks). Sz konusu kitap Leon Cahun'un
Introduction a l'histoire de I'Asie (Paris, 1 896) dan derlenen Trk Tarihi, 1 , i stanbul 1 3 1 6
(1 900)'dur.
3 1 9 yzyln sonlarna doru Kazan Tatarlar arasnda gelien edebiyat. Belli bal
temsilcileri: Musa Akyiitzade, Sadri Maksudi, Abdullah Tokay, Ayaz i shaki.

1 17
TazyikAt- hariciye olmasa bu fkrin shuletle nev nemasma Memalik-i Osmaniye'den
fazla msait mhit, Trklerin en kesretli bulunduklar Trkistan ile Yayk ve dil havzalar
olurdu .

Kafkasya Trklerinde de bu fikir olsa gerek. Azerbaycan'a Kafkas'n tesir-i fikrisi olmak
la beraber imal ran Trklerinin ne derecelere kadar ittihat-i Etrak tarafdan olduklarn
bilmiyorum.

Ne olursa olsun rka mstenid bir milliyet-i siyasiye icad fikri henz pek turfandadr, pek
az ayidir. ( . . . )

Tevhid'i Etrak siyasetindeki fevaide gelince, Memalik-i Osmaniye'deki Trkler, hem di

ni, hem rki revabt ile pek sk, yalnz dini olmaktan sk birleecek ve esasen Trk olma
dg halde bir dereceye kadar trklemi anasr- saire-i mslime daha ziyade trklge
temessl edecek ve henz hi temessl etmemi ve fakat vican- millileri bulunmayan ana
sr da trkletirilebilecekti .

Lakin asl byk faide , dilleri, rklar , adetleri ve hatta eksenyetinin dinleri bile bir olan
ve Asya ktasnn byk bir ksmyle Avrupa 'nn cihet-i arkiyesine yaylm bulunan Trk
lerin birlemesine ve bylece diger byk milletler arasmda, muhafaza- vcud edebilecek
azim bir milliyet-i siyasiye tekil eylemelerine hidmet edilecek ve ibu byk heyette trk
cemiyetlerinin en kavi, en mterakki ve en mtemeddini oldugundan Devlet-i Osmaniye
en mhim rol oynayacakt. Vkuat-i atirenin fikre getirdigi uzak.a bir istikbalde vcud
u pezir olacak Beyazlar ve Sanlar alemi arasmda bir Trklk cihan husule gelecek ve bu
cihan-i mutavasstta Devlet-i Osmaniye, imdi Japonya'nn Sanlar aleminde ifa etmek is
tedigi vazifeyi deruhde eyliyecekti.

Bu fevilide mukabil, Memalik-i Osmaniye'de mesk1n, mslim olubda Trk olmayan ve

trkletirilmesi de mmkn bulunmayan akvamn Devlet-i Osmaniye elinden kmas ve
slamiyetten trk ve gayr-i trk ksmlarma ayrlarak artk Devlet-i Osmaniye'nin trk ol
mayan mslmanlar ile ciddi bir mnasebeti kalmamas mahazr vardr.

Trkleri birletirmek politikasnn tatbikatmdaki mkilat- dahiliye islam siyasetine naza

ren ziyadedir. Her ne kadar Garb'm tesiriyle Trkler arasna efkar- milliye girmege ba
lam ise de yukarda sylendigi gibi, bu vaka henz pek yenidir. Trklk efkar , trk
edebiyat, Trkleri birletirmek hayali henz yeni dogmu bir ocuktur. slamiyette gr
dgmz o kuvvetli tekilattan, o pr- hayat ve pr- heyecan hissiyattan, hillasa saglam
bir ittihad getirebilecek mevad ve mstahzarattan hemen hibirisi trklkte yoktur. Bu
gn eksen Trkler nazilerini unutmu bir halde bulunuyorlar . . !

Lakin u da unutulmamaldr ki zamanmzda ittihad muhtemel Trklerin byk bir ekse

riyeti tnslmandr. Bu cihetle din-i islam byk trk milliyetinin teekklnde mhim bir
unsur olabilir : milliyeti tarif etmek stiyenlerden bazlar, dine bir 3mil (facteur) gibi bak
maktadrlar. slam trklk ittihadmda u hidmet ifa edebilmek iin, son zamanlarda Hrst
yanlkta oldugu gibi, iinde rnilliyetlerin tahaddsn kabul edecek vechile tahavvl
eylemelidir. Bu tahavvl ise hemen hemen mecburidir de: Zamanmz tarihinde grlen
cereyan- umumi rklardadr. Edyan, edyan olmak haysiyetiyle, gittike siyasi ehemmiyet
lerini, kuvvetlerini zayi ediyor, ictimai olmaktan ziyade ahsileiyor, cemiyetlerde serbesti-i
vicdan, vahdet-i edyan yerine kaim oluyor; edyan cemiyetlerin mnazzm- urnuru olmak
tan feragatla kalbierin hadi ve mridligini derhude ediyor, ancak Hallk ile mahllk arasn
daki rabta- vicdaniye haline geiyor. Binaberin edyan ancak rklarla birleerek, rklara
muavin ve hatta hadirn olarak, ehemmiyet-i siyasiye ve ictimaiyesini muhafaza edebiliyor (4).

118
Mevini-i hariciye ise, siyaset-i islamiyeye nisbetle d,aba az kuvvetlidir; nk hnstyan
deviederden yalnz birisinin, Rusya'nn mslman trk tebaas vardr. Bu cihede menafii
iktizas, Trklerin birlememesine alacak yalnz bu devlettir. Baka nasira devletlerine
gelince, ihtimal ki bazlan Rusya menafiine muzr oldulu iin bu siyaseti tervi bile eder
ler. ( . . . )

" tarz- siy. ", Tiiri (Kalire), say 24, 14 Nisan 1904 ve say 27, 5 Mays 1904. Aynca; Akura
otJu Yl1811f, U Tarz-1 SlyiiSet, stanbUl, 1327 (1911), s. 10-ll; 18-30.

4. "Rusya'da ortodoksluk, Almanya'da protestanlk, ingiltere'de Anglikanlk, muhtelif memle

ketlerde katoliklik." (Yusuf Akura'nn notu)

1 19
BELGE 2 ve 3

2 ve 3 nolu metinler Akura 'nn Aralk 1908 'de kaleme aldg nemli bir
makaleden alnmtr. Makale Mart 1909 'da, Abdullah Cevdet 'in o srada
Kahire 'de yaynlanan nl dergisi ctihad'da yer almtr. Metinler, daha
sonra daha da derinletirilecek olan Tanzimat eletirisinin (Bkz. daha iler
de 4 ve 19 nolu metinler) ve Jn Trk devrimi ile ilgili ihtiyad bir deger
lendirmenin ilk gelerini iermektedir. Akura, daha ilk yazlanndan
balayarak, Jn Trk devriminin daha kkl bir devrime; toplamsal bir
devrime (inkab- ictimai) kap atgm vurgular.

Tanzimat zerine

( . . . ) Sultan Mahmud-u sam'ye kadar, Trkiye'de grlen siahat hareketi yerli idi; baz
tevikat-i ecnebiye olsa bile, mdahalat derecesine varamyor, bizzat Osmanllar, kendi
menleketlerinin zaafn grp takviyesine are aryorlard . Fakat Mahmud-u Sam zama
nmda Avrupa aktan aga Trkiye'nin umur-u dahiliyesine karp, slahat yalnz tevik
degil , talep etmege kalkt. Bunun balca sebepleri dvel-i muhtelifenin Memllik-i Os
maniye 'ye varis olmak isteyerek, z ara uyuamamalar , ve Memllik-i Osmaniye sekene
sini tekil eden anasr- muhtelife arasndaki mnaferat ve mnazaattr.

"Devr-i Tanzimat" denilen ve "vaka- hayriye"den balayp, Glhane Hatt-i erif ve Hatt-
Hmay1n'laryle tl 93 Kanun-u Esasinin ilanma kadar yarm asr devam eyleyen devre-i
tarihiyede, Devlet' i Osmaniye'nin halas, "hasta adamn" lmden kurtanlmas, Osmanl
hk1metinin, Osmanl heyet-i ictimaiyesinin avrupallamasmda aranyordu . Asker Avru
pa' ca tertib ve tanzim olunacak, esas- tedrisat Avrupa ul1m ve fn1nundan ibaret olacak,
eski feodal tarz- idare bitirilip , merkezi ve "brokratik" bir hk1met meydana kacak,
heyet-i ictimaiye, gm salomuyla, kapkaagyla ahlak ve adltyla bile arkllktan kur
tulup, garpllaacak, dinin yalnz vicdanara olan hakimiyeti braklp, umur-u dnyeviye
ye mdahalesi eksiltilecek, milletler arasndaki dereclt-i mtefavite ytrlacak, ve bu halde,
siyaseten osmanl olan muhtelif el-cins ve el-mehzeb anasr arasnda badi-i niza bir ey
kalnyacak, hillasa eski dagnk ittiradsz, kademeli, gayr-i mcanis bir sultanat-i keyfiye
yerine, Fransa'ya benzer merkezi, muntazam, belki de fazla muntazam bir devlet-i cedide
i osmaniye peyda olacakt . . .

Bunlara bir derece muvaffak olunnad degil, lakin birok hususlarda byk byk mania
lara atlmt . Bir taraftan saik-i siahat olan rekabet-i duveliye, diger taraftan slahata en
byk engel oluyordu . Mesela Fransa ve ngiltere umumi tanzimat ile, Trkiye'nin
tarnarniyet-i mlkiyesini muhafaza ederek, arf'ta hazar ticaretlerini bakalara kapd.ntma
mak isterken, teden Rusya kyor, autonomie ou anatomie diyerek paralamaya kalk
yor, ve birka seneler mtemadi say ile mtehassl netayic-i cz'iyeyi de alt st ediveriyordu.
Din-i islam olsun, nasraniyet olsun, devletin kendisine brakmak istedigi malikane ile ka
naatlannyordu. Oradan harice frlamak, ahstan fazla cemiyeti de taht- hkmnde bu
lundurmak istiyordu. Birka asrlk hakimlik ve mahkll mlulc ve bir hayli iktisadi ve ictimai
hakszlklarla dilgir edildikleri iin, frsat dtke muhtariyeti bile kati grmiyerek, istiklll-i
tamme dogru kouan anasr- muhtelife, osmanllk nln altnda ittihat fikrini dinlemek
bile istemiyor ve bu hal ise eski hakinlerin gurur-u millilerini gcklayarak, onlarda sla
hat tahkir ve meflhir-i milliye ile mali eski zamanlara rcu arzusuna tevlid eyliyordu.

120
HkUmet, Tanzimat terbii dairesinin haliyle megul iken, cemiyet, cemiyet olarak deii
yor, lakin bundan pek az ey kazanyordu. Cemiyetin garpllamas zerine Avrupa eya
sna ihtiya artt . Avrupa'dan dklen fabrika masnuat btn osmanl hazar ticaretini
kapiayp btn sanayii dahiliyeyi ezdi. Avrupa sermayectararu, memleketin balca menabi-i
servetini , btn byk ticaretini ele geirip yerliye meydaru darlatrd. Hazain-i evraktan
bulup kan lm manas mbhem tozlu fermanlan istedikleri gibi erh ve tefsir ederek ya
banclar yerliden ziyade hak kazanr oldu. Sanayi-i mahalliyenin himayesiin , harice kar
konacak ufack bir sedd-i mrnanaat nnde en dost bir devlet bile en dehetli bir dman
kesiliyordu .

Hal bu merkezde iken, Tanzimat'n cereyan- batisine nevtaver bir darbe vuruldu. Hlaimet-i
Osmaniye, muhtariyetiere raz olmad iin, Rusya hlaimeti onu terihe karar vermiti.
Memalik-i Osmaniye paraland. Yanlnmasn : Berlin muahedesi Devlet-i Osmaniye'nin
ilk byk taksimidir. Dost ve dman herkes birbirlerine hak gemesin diye Osmanl mem
leketinin bir parasn kopanp aldlar . Devlet-i Osmaniye'nin o zamana kadar birdenbire
hi uramad bir fevkalade azim zayiyat, yanm asrdr devam eden tanzimat'n faidesi
hakknda Trkleri dndrrnee balam, yeni bir siyasete zemin hazrlamt . Bunun iin.
dir ki Berlin muahedesini mteakb "devr-i istibdad" iptidar eder . ( . . . )

"'Son inkiAb ve sevAkb ile netAki," ctihad, say 11, Mart 1909.

Jn Trk Devrimi zerine

( . . . ) Nihayet ininlah oldu . Bu inklab tekrar devr-i Tanzimata, Mahmud-u Adli, byk Re
id, Ali, Fuad, Midhat paalann am olduklan o Avrupa yoluna evrilmek demektir. Bu
byk devlet adamlan slahata ya kendiliklerinden yahut Avrupa tevik ve icbanyle kal
kmlard. O zamanlar ebaii-i mslime ve ordu siahat istiyordu denemez. Tanzimat fa
kat re'si.IWda bulunaniann eseri idi. Hatta Midhat paa'nn padiahlan indirip kannas,
Kanun-u Esasi ilan etmesi bile var u yok vari bir hareket addolunabilir. Lakin son inklab
byle olmad. Tesiriti hariciye inkar olunamazsa bile inklabm asl faili idare-i sabkann
seyyiatndan mutazzarrir olan, bu zaran hisseden tebaann[,] kesreti ile tahamml oluna
myacak kadar ar hidmetlerle ezilen birka ordu-u osmani oldu. Alemdar vakasna dahi
ordu-u osmani vastasyla bir inkilab denebiliyorsa da o zaman ancak Mustafa paa ile
etrafna toplanan be kii ne ettiklerini ne yaptklarn bilmiyorlard. Ama bu defa gerek
ctaAa kan Resne milli alay gerekse nc ordu zabitann ekserisi ve hatta dier ordu
z!bitlerinin biro hedef-i mutavasst ve aslilerinden iyice haberdar idiler. Erzurum, Se
lanik, zmir, stanbul gibi merakizi mhimmede ebruinin hatn saylr bir ksm epey cid
diyetle inklaba maddeten ve alelhusus ntanen muavenette bulundu .

Bununla beraber l l temmuz inklabma osmanl heyet-i ictimaiyesinin inklab demek c

retkarlk olur. . .

l l tenm.uzda bir inkla idari vukua geldii phesizdir : Devleti osmaniye'nin tarz-
idaresi deiti, yalnz tarz idaresi deil, hatta byk memurlannn da biraz deiti . H
klmet Yldz'deki mneccim ve kitibler elinden, mahalli resnisine, Bab-i Ali'ye geti .

121
Hatiye aA bir hayli yerlerinden kesildi, hatta, ehali hklmet iine kanmak zere, stan
bul'a mebuslarn bile gnderdi. Lakin bunlarn hepsi srf tebeddlat-i idariyeden ibarettir.
Mesela, intiliahat devresi, deAil uzak vilayatta hatta yakn merad.zde bile dikkatle gzden
geirilmi ise grlmtr ki ehali hakk- hakimiyetinden tamamen habersizdir. Onun iin
yalnz sandk alaylan var.

EAer hakiki bir inklab, bir inklab-i ictimai husule matlub ise ona yalnz bir vasta, byk
bir sabr ile tul-i mddet alarak elde edilecek bir vasta vardr ki o da heyet-i ictimaiyeyi
terkib eden efradn derOnunda bir inklabm vulrua gelmesidir. Bu, efrad- cemiyetin, hukuk-u
beeriyeyi anlyacak derecede tereffu ve tekemml eylemesi demektir. ( . . . )

"Son inklib ve sevAkb ile netiici ", ctilud, say ll, Mart 1909.

122
BELGE 4

1909 'da, Osmanl medreselerinin reforma tabi tutulmas dogrultusunda n

lemler alnmt. Bu nlemler, Akura 'nn baz dncelerini sergilernesi
iin frsat oluturdu. Ona gre, Tanzimat 'n kltr politikasnn en byk
yanl medrese reformu konusunda kendisini gstermiti. Aada Osmanl
reformlannn toplumda ' 'diolrtomi' 'lere yol at temas ilenmelrtedir.
Bu tema daha sonra Ziya Gkalp tarafndan da ele alnacaktr. Metin b
tnyle, Tatar modernleme dncesinin (cedidizm) etldlerini yanstmak
tadr.

Medreseterin lslah

Osmanl rical-i devletinin son devirlerde ve alelhusus vak'a-i hayriyeden sonra ettikleri
hatalarn fikrince en by medreseleri ihmal eylemeleri olmutur. ( . . . ) Mahmud-u Sani
ve haletleri zamannda Osmanl devletinin siyasi ve itimal tekilat batan aaga tecdid
ve slah edilmekle ugTalrken, medreselere dair ciddi bir teebbs grlmyor. Osmanl
cemiyetinde maari f yeni batan, yeni temeller zerine tesis ve tanzim olunmak isteniliyor.
Medreseterin varlgt unutulmu gibidir. Daha dogrusu, medreseler, srf din gi"enmege mah
sus messessat itibar edilerek ulum-u hazrann tedrisi iin bsbtn ayn tekilatn lzu
muna inanlntr.

Halbuki malum oldugu zere, islam medreselerinde muayyen bir zamanda bilinmi bil
cmle ulum ve tatbikat tedris olunurdu; asl medreseler bir nev darlfiinunlar olup, tal-
beyi onlara isal etmek zere idadi ve iptidai dereceli mektep ve medreseler de vard. ( . . . )
Mekiitip ve medaris-i islamiye btn alem-i islamn hayat- dnyeviye ve uhreviyesinin m
nazzm idi. Din ve dnya, hayat- faniye ve ebediye buralarda greniliyordu, bunlar vas
tasyle ehl-i islama ner olunuyordu . Medaris-i islamiyenin, maarif-i islamiyenin inkta-
tekiiml alem-i islamn yerinde saymasn inta eyliyecekti . Ve filvaki yle de oldu. Bu
cihetle, hilafet-i azime-i islamiyeyi haiz olan devlet-i osmaniyeyi, Avrupa maarif ve mede
niyetinden istifade ile slah ve tanzime kalkan zevatn cemiyet-i osmaniye'de her eyden
evvel nazar- dikkatlarn celb eden messessat mekatip ve medaris-i islamiye olmas iktiza
ederdi. Bu zevat Avrupa'y grm, tetkik etmi olduklanndan esbab ve suret-i tekiiml
n, ulum ve maarifin o tekammlde ifa ettigi vazifeyi, hi olmazsa mcmelen elbette bili
yorlard. Avrupa mekatip ve medarisinin kurun-u vustadaki hallerinden imdiki yksek
seviyeye nasl tereffu ettiklerini de phesiz gi"enmilerdi . Zuhuru muhakkak her trl
mkilata gAs gererek, Avrupa'da asrlarca sren tekiiml- betiye, mehmaemken tesri
ile mekatip ve medaris-i islamiyeyi kurun-u vstadaki hallerinden lrurtanp Avrupa rnekii
tip ve medarisi ekline ifraga almak vazifelerinin akdemi idi. Halbuki zevat- marni
leyh mekiitip ve medaris-i mevcudeyi ihmal eyliyerek, Avrupa tekilat- tedrisiyesini onlardan
tamamen ayn nakl ve garsa giritiler. Eger cemiyet-i osmaniye bsbtn medeniyetsiz ve
yahut drt asr evvelki Rusya gibi medeniyet-i mehaliyesi pek zayf ve iptidai olsa idi,
bu usuln belki o kadar mehazn grlmezdi. Zira idhal olunmak istenilen maarif ve me
deniyet muhafaza- vcut arzu-u tabsiyle kendisine kar kyam edecek ciddi bir mnazaa
bulmazd. Ukin medeniyet-i islamiye kadim ve kavi bir medeniyet olmakla, onun dahiline
bilnfuz islah ve iknaline allmyarak, ona muvazaten yeni bir medeniyet ve maarif kur
maga kalkmak er ge maglubiyete mahkum ve beyhude bir i ile ugramak demekti. Fil
hakika ehal-i islamiyenin hviyet-i maneviyelerini tekil edip hayat- ahsiye ve

123
itimaiyelerini tanzim eyleyen din-i mbin-i ahmedinin ressa ve huddam, tabir-i diAerle
her bir mslimin doAmasndan lmesine kadar bilcmle evan- mhimme- i hayatmda mr
id ve istinadgaiu olmak haysiyetiyle ehal-i islamiye zerinde en ziyade haiz-i hkm ve
nfuz olan zevat, yani ulema- islam, haliyle ibka olunmu o medaristen, sekiz on asrdan
beri cihann grp geirdiAi tahavvlata bigane bir halde, yetiip kacaldard. Diger ta
raftan kk bir kme de slahat bey ve paalarn rdiye ve idadiyelerinde ikmal-i tahsl
eylemi bulunacakt. Dnyaya bsbtn ayn nokta- nazardan bakan bu iki snf birbirle
riyle pek etin uzlaabilirlerdi. Unutulmamaldr ki evvelce devlet mansiblarnn bir ksm
medrese yetitirmelerine mnhasr iken , rnekatih-i nizamiyenin teekklnden itibaren o
mansblar mekatip-i nizaniye mezunlarna verilrnee balanm ve bu cihetten araya birde
esas- hayat olan iktisadi rekabet girmiti . Memleketde olup geen vekayie az ok gz ku
lak olan herkes, iptida- tanzimattan itibaren ekseriyet-i ulema- islam ile taht- nfuzlarn
daki ekseriyet-i ehali-i islamiyenin teceddtata ve o teceddtatn eviad demek olan
mekteplere ne nazarla bakmakta olduunu phesiz grm ve anlamtr. Mnafi-i isla
miyeye pek mgayit btn bu ihtilafatn masdan, medaris-i islamiyenin ciddi slahna a
lmakszn, onlara tamamen yabanc , meydan- fikir ve maiette rakip ma.katip ve medaris-i
nizamiyenin tesisi olmutur. Ihtilaf- mezkur ise, cemiyet-i osmaniye'nin devir-i tanzima
tn iptidasndan beri srat- terakkisine engel olan avamillin en mhimlerinden birisidir.
Bunun iindir ki en bata islah- medarisin ihmalini son devir osll}anl rical-i devletin en
byk hatalanndan adde cesaret eylemitin ( . . . ) .

"Medreselerin slah," Suat-1 Mstakim, IV/79, 25 ubat 325 1 9 Mart 1910, S.S-8.

124
BELGE 5

Jn Trk devriminden birka ay sonra, Akura, ctihad'da, Abdlhamid'in

Almanya ile ittifak temeline dayal d politikasmm savunuculuunu yap
maya balad. Burada, Osmanl imparatorluu 'ndaki Alman program ile
ilgili dncelerini daha sistemli bir biimde gelitirmektedir. Bu metinde
ne srd grleri, Ekim 1914 'te, sava il;mndan hemen sonra verdi
i ve Jn Trkler'in Almanya 'mn safnda savaa girme kararn onaylad
m belirtmek amacn tayan konferansta yeniden ele alacaktr m.

Almanya ve Osmanl Devleti

( . . . )Almanya' nn umur-u arkiyeye faalane karaca zamanlar, dvel-i sairenin ark'ta

alm vaziyederi takriben yle idi: Ruslar, stanbul ve Boazlara, Avusturyallar Selanik'e
doru inrnee urayorlard; ngilizler, Avusturyal 'mn ve alelhusus Rusyal'nn Akdeniz
havzasna kp, Hind yoluna pusu kurmasn men' iin, Osmanl tarnarniyet-i mlkiyesi
nin muhafz grnyorlar, ve bu vaziyederinden bilistifade tabirlerince Sultan nevarna
himayeleri altnda bulunduruyorlard. Franszlar ise, lisanlarnn, medeniyetlerinin, ark
akvam- hristyaniyesi iinde ve hatta mslmaniann bir cz kalili arasnda mnteir ve
makbul olmasna dayanarak, nfuz iletiyorlar, her tarafa mekteb ve misyonerlerini yay
yorlar, kavi kefaletli, ok temettl "umur-u nafia'ya" para yatryorlar, hasl akvarn-
osmaniyenin sima-i millisini taie, vatan- osmaniyenin servetinden intifa'a alyorlar
d. Demek Trkiye'de Almanya 'ya yer ve i az kalmt. Llkin Almanya nevmid olmad ,
ok v e iyi dnlm bir prograrn tanzim ederek, Almanlar'a has bir fikir-i takib v e itti
rad ile o prograrn tatbike koyuldu .

Alman prograrnn n mevad-i esasiyesinden birisi, Asya- Osmani 'yi bir bandan dier
bana kadar bir demiryol ile delip geerek, Hindistan yann adalaryle Avrupa arasna kap
layan bir koca haili ortadan kaldrmakt . stanbul 'u, muhit-i Hindi 'ye balyacak bu azim
hatt- hadid, Anadol u , Suriye ve Irak 'n henz beklret-i evveliyeleri zail olmam birok
menba-t servetinden istifadeye de vesatet eyliyecekti . Asya- osmani, koca bir devletin,
devlet-i osmaniyenin mlk- meruu olduundan, sahipsiz arazi gibi istimlak gayr-i kabil
di. Geri ngilizler Msn, Franszlar Cezayir ve Tunus 'u, Devlet-i osmaniye'nin mlk-
meru olmasna ramen, hukuk-u beyneldvdin her trl kavaidini neyerek srf kuv
vetlerine dayanarak, gasp eylemilerdi . Fakat Almanlarn Asya- osmaniyi istilalanna bir
ok mevani-i hariciye mevcut olduktan fazla, Yakn ark hakkndaki programlarn sonuna
kadar tatbik edebilmek iin, Devlet-i osmaniye-yi incitmemek, zayflandrmarnak, bilakis
tezayd- kuvvet ve satvetine almak lazmgeliyordu. Almanya, Asya- osmani'de yal
nz faaliyet-i iktisadiye ile iktifa edecek, hakimiyet-i sultanat- seniyeye kendi tarafndan
asla zarar dokundurmadktan maada, dvel-i saireye karda, Sultan' n istiklllini, Devlet-i
osmaniye'nin tarnarniyet-i mlkiyesini muhafaza ve mdafaa eyliyecekti.

Almanya ark plannn yalnz u ksm ble ngiltere'yi gerei gibi kukulandrmaa kafi
idi : Britanya adalarn Hindistan 'a balayan yol, Cebel el-Tarik, Malta, Port Said, Aden
tarik-i bahrisi, tamamen ngiltere taht-i hkmnde iken , Anadolu hattnn inasndan son-

i stan bul'da Trk Oca 'nda 1 9 Ekm 1 9 1 6'da verilen konferans: Akuraolu Yusuf, TCrk
Germen ve lslavlar'm mnasebat-1 tarihiyyeteri, 1 9 1 4, s. 26-28.

125
ra, Almanlarn o tarik-i bahriden daha ksa, zerinde daha ziyade srat ve shuletle yr
nebilir ve binaenleyh ona mreecili bir tarik-i berrileri bulunacakt. ( . . . ) Lakin Almanlar,
ngilizleri saltanat- cihan seririnden yuvarlamak iin asl byk darbeyi yine ark'ta, alem-i
islam'da hazrlyorlard : ana hatt, BaAdad demir yolu olmak zere, Memalik-i slamiye'
yi makam-i hilafet-i uzamaya baAlyarak, halife-sultan vastasyla, ehal-i mslimenin meyl
ve muhabbetlerini kendilerine celb eyliyeceklerdi; alman raylan ark'm tiaretgahlanna
nfuz ederken, alman muhabbeti de mslmaniann kalbine ilka olunacakt. Ite bu, alman
ark programnn en mhim maddesi idi . Alem-i islam, asrlardan beri uyduAu eshab-i kehf
uykusundan uyanp iktisab-i kuvvet eyliyerek, halifesiyle beraber, Almanya'nn dostu olursa,
ark'tan knnz ekirgeleri ko ve bir mddet onlarn yerine kaim olmak mmknd.

( . . . )ngiliz, Fransz, Hollandal, yahut Rus, -hatta Rus-, srf cebir ve iddetle gasp ve zabt
ettikleri Memalik-i islamiye'nin btn menabi-i hayat ve servetini kendilerine hasrettikleri
yetmiyormu gibi, oralarda bir nev efendilik, seyyidlik tavn taknyor ve artk yerlileri in
sandan bile saymyorlard. ( . . . ) Bunun iin dir ki Avrupallar Alem-i islam'a baz menfaatl
fikir ve bnerler bile getii-dikleri halde, mau olmayan mslmanlarn hi birisi, Avru
pal'y sevmiyordu . Bu adem-i muhabbeti, semere-i taassb- dini zannedenler, pek ziya
de yanlyorlar. Mslirnin Avrupal'ya snmamas, her eyden evvel menha-i hayatn
kurutmasmdan ve kendisini ademoAullannn her birine msavi ve hr bir insan hesab eyler
iken, madun ve esir muamelesine duar edilmesindendir.

Almanlar ahval-i mebsuteyi iyice grp anlamlar, ve bundan istifadeye msaraat eyle
milerdir : Almanlar, mslmanlan kendilerine msavi addeyleyip ona gre muamele eder
ler. Mslmanlarn her trl hukuk-u tabiyelerini teslim ve tasdik de tereddt etmezler.
Bir fransz veya ingiliz'in hr ve mstakil yaamaya ne kadar hakk varsa, bir mslmann
da o kadar vardr, derler. Dvel-i islamiyenin istiklil ve tarnarniyet-i mlkiyelerine kendi
leri taaruz etmedikten baka, iktizasnda mdafaaya da kyam eylerler. Hatta istiklil ve
hrriyetlerini zayi etmi akvam- islamiyenin istirdad-i istiklil ve hrriyetlerine de mail
dirler. Onlarn Memalik-i islamiyeden bekledikleri srf menafi-i iktisadiyedir.

"Almanya, giltere, Trkiye.ve Alem-i islam" Sirat- Mstaldm, IV/101, 29 Temmuz 1326/10 Atus
tos 1910 .

126
BELGE 6

Akura 'nn bahca hedeflerinden biri Osmanl entelijansiyas idi. Ekim

1909'da padak veren Portekiz devrimi, ona Osmanl aydnlanna saldr
mak iin yeni bir frsat verdi. Bu yazda, genellikle mizahi bir uslt1pla,
Osmanl entelijansiyasmn entellektel donanmdan yoksun oldugunu, zel
likle de ekonominin tuihte ki roln bilmedigini ne srmektedir.

Osmanl Entelijansyasnm Eletirisi I

nsan, BAb- Ali caddesi kahvelerinde, Sirkeci otel ve lokantalannda, gazete idarehanele
rinde, stanbul'un ekseri ev ve konaklannda daima aylk, nemuriyet, akta kalmak, maa
n arttrmak , tekadiyesini temin ettirmek gibi mevzular zerine konuuldugunu iitir;
Beyou mehafilinde, bira.hanelerde, pastac diikkAnlannda, kulblerde, serklerde ise sz,
muttasl imtiyaz, inhisar, istikraz, itira, yzde u kadar, simsariye ve saire zerinde dola
r. Heyet-i ictimaiyelerin hayat ve tekimillnde en mhim, belki yegane 3.nil, 3.nil-i ikti
sadi oldunu kef ve isbat iin, dnyann en msaid muhitlerinden birisi, phesiz,
Kostantiniye ehridir. Bununla beraber, garibtir, trk tabaka- mnevveresi hi olmazsa
tezahrat- fikriyelerinde cemiyellerin muharrikki fikir ve hatta "ahl3.k" olduguna mu
" "

tekid gibi grnyorlar. Birok ve canhra vakayi ve hadisat- iktisadiye ile dolmu ceri
delerin bamakaleleri, on sekiz yalk kzlara yakr bir idealism istorik yazldA gayr-i
vaki deAildir. Vekayi-i yevmiyeden istinbat- netayic eyliyerek serd-i millahazat eden siya
si muharrirlerimiz, cereyan- tarihiyi, iktisadi esaslara mstened materyalism istorik nokta-
nazanndan, asla tedkik etmezler. Tabaka- mnevvereriiz efradmn maiet-i zatiyelerinde
umur-u iktisadiyeniD fevkalade ehemmiyetini mdrik olmadklanm ve hayat- ahsiyeleri
ni kavanin-i iktisadiyeye tebaan tanzime almadklarn zannetmem. Hatta memleketin
hayat-i umumiyesinde de umur-u iktisadiyeniD pek mhim bir 3.nil olduunu srf arneli
(empirique) bir nazarla grmyorlar, denemez. Ukin millahazat ve tedkikat-i ictimaiye
ve siyasiyelerinde arnil-i iktisadiyi btn vekayiin mvellidi olarak pi-i tedkike almadk
Jan aikArdr . Trke yazlm tarihlerimiz, ya birbirilerine asa eklenmemi bir sr vekayi-i
mtefferika kfesi halinde braklm, yahut vekayi-i mezklre gayet zayf, gayet ince bir
" fikir ipine dizileret bir nev tesbih yaplmtr. htimal, ilk terbiye-i siyasiyelerini bu
"

nev tarihlerden aldklan iindir ki mnasebit- beyneldvelde hissiyatm, fikr-i ahlakinin

tesirab olabileceAine zehab derecesinde safderunluk gsteren muharririn-i siyasiyemiz bi
le yok deAildir!

Bu halet-i fikriyeniD hala aramzda devam edebilmesi, tarihi maddi bir nokta- nazardan
tedkik ve tefehhm meslek-i tarihisinin henz TOrkiye etkir- mnevvere-i eshab arasmda
gereli gibi intiar edememi olmasndan neet edebilir. Vaka meslek-i mezkirun mukte
das Karl Marks, osmanl edebiyatnda en az tannm bir simadr. ( . . . ) Marks ve dimizim
maddiyetperestlikte ifrata kam olabilirler. Ukin midesi olan hi bir kimse inkara ictisar
edemez ki tezahrat- ahsiye ve ictimaiyenin en kavi messiri a kalmamak, doymak ve
latt4 biraz da israf etmek ve bu suretle yaamak arzu-u fitrisidir. "Fikrin" velev mstakil
bir Arnil-i ictimai oldu tasdik bile edilse, "ihtiyac- maddi"nin ondan daha mstakil ve
ondan daha kavi bir Bmil oldu asli redd olunamaz . Her halde una uphem yoktur : ge
rek tarihin tedkikinde , gerekse bir siyasetn idaresinde materyalismi kendilerine rehber it
tihaz edenler, idealisme kaplanlardan daha az yanlm olurlar. Binaenaleyh halkmzn
terbiye-i siyasiye ve ictimaiyesiyle megul olanlann bu dekikay nazardan karmamalar

127
ayan- temennidir. Halbuki kendi heyet-i ictimaiyemiz iinde olsun, diAer memalikte ol
sun, pek byk pek mhim vekayi-i siyasiye ve ictimaiye hadis olub getiAi halde, karan
lkta kalan etkir- ehalimiz ilm mealeleriyle lzunu derecesinde aydnJatlmyor; vekayiin
tahliline, sevaik ve avakbnn tedkikine hakkiyle himmet olurunuyor ( . . . )

"Portekiz lldlll rnnlsehedyle" Snt-l mtaldm, V/lll, 8 TepiH evvel 326121 Ekim 1910, s. 119-Ul.

128
BELGE 7

Ekim 1910'da Osmanl basmnda Fransa 'da patlak veren grevlerle ilgili
haberler yer almt, demiyolu iilerinin grevi bir genel greve dnme
tehlikesi tayordu. Bu, Akura 'ya Ekim 1 905 'teki Moskova genel gre
viyle ilgili deneyimlerini annsatt ve onu Bat 'daki toplumsal devrim teh
didi zerinde dnmeye zorlad.

Bat' da Devrimin lk Belirtileri

( . . . )stanbullularn o. "grev" denildi mi iki sene evvelki ufak tefek terk-i egalleri ha
trlar O>. Umumi bir terk-i egalin kuvvet ve dehetini iyice anlayabilmek iin, iinde bu
lunmu olmak laz1mdr. Ben maatef ess , o saadete mahzar olanlardanm. 1905 senesi terin-i
evvel terk-i ega}-i umumisinde, Rusya'nn merakiz-i muhimmesinden birinde bulunuyor
dum (2). Demiryolu ve telgraf amelesi ilerini brakr brakmaz, ehrimiz btn dnya ile
mnasebeti munakat bir cezire-i okyanusa dnd. ( . . . ) Hkilmet arnelenin mutalebatndan
bironu kabul ederek, "grev"i durdumaa mecbur oldu. Avrupa heyet-i ictinaiyeleri,
birka gn sren bir demiryolu ve telgraf grevine dayanamazlar. Medeniyeti hazra demir
yolu ve telgrafsz yaayamaz . Teller, raylar, memleketterin hakikatten sinir ve damarlar
dr. Bu sinirler, damarlar koptu mu, memleket lr. Demiryollarn ve telgraflarn bir gn
ilememesi, memlekete,milyarlarla hesab edilecek ziyan intac eder. Bu cihetle medeni dev
letlerden hi birisinin hi bir bkilmeti tasavvur olunamaz ki demiryol veya telgraf arnele
sinin bir haftalk umumi bir terk-i egaline kar terk-i silah ve hatta terk-i mevki etmesin . . .
Rusya hkt1meti, o metanet iddetiyle maru f arlk hkUmeti, Rusya'nn faaliyet-i iktisadi
yesi, garbi Avrupa devletleri derecesinde olmad halde bile, demiryol ve telgraflarn urou
miye karib terk-i egalini grr grmez, pek abuk yelkenleri suya indirmiti. ( . . . )

Rusya ihtilali, yelev muvakkat olsun, bkilmet-i ariyeyi yendi. Geri ehalinin elinde seri
ateli top ve mkerrer ateli tfenk yoktu, ama dier bir kuvvet, onlarn cmlesinden daha
saglarn bir kuvvet vard : kuvve-i say . . . Bugn memalik-i medeniyede arnele ordusu asker
ordusundan bilkuvve daha zorludur : top ne kadar byk apl olursa olsun, ateiyle niha
yet bir iki evi ykp birka byk adam ldrebilir. Halbuki demiryol amelesi terk-i e
galiyle birka gn iinde bir memleketi ykp bir snf- ehaliyi, sennayedarlar (kapitalistleri)
mahvedebilir . . . ! imdi artk ehirlerin bir ym kaldrm talaryla kuruna kar barikad
yaplmaa ihtiya kalmamtr; memleketin btn imendfer demiryollar, telgraf telleri
ihtilalcilerin vasta- mdaafas olmutur. Barikadlardan geilebilir; fakat demiryollarn in
kitaiyle hasl olan masafat nasl tay olunabilir? Elyevm arnele ordularnn terbiye ve intiza
m da, ekser nemalik-i mtemeddinede , hele zamanmz askerliin vatan olan Almanya'da,
asker ordularnn terbiye ve intizamndan pek de dun deildir. Alman arnele ordular, Be
bel, Singer kumandas altnda, Molkte ve Roon'un askerlerinden daha az maharetle hare
ket etmiyor. Demek, geen asrda kullanlan silahlardan daha messir silahlarla mcehhez
bir snf- ehali var ki silahn iyi istimal edebilse, bktimete daima galebe alabilir.

1 Jn-Trk devrimi ertesi 1 908'in Austos'undan Ekim'ine dein sren grevler. Bu konuda Bkz:
Hakk Onur, " 1 908 Ii Hareketteri ve Jntrkler", Yurt ve Dnya, say 2, 1 977, s. 277-295.

2 Sz konusu kent Moskova'dr. Genel g rev tehdidi altnda ar Ekim Manifestosu'nu

yaynlamak zorunda kalr. Bu belge, Duma meclisinin yaknda toplanaca n vaadederek
rejimde liberallemeye gidileceini aklar.

129
Lakin bu kavga nedir? Niin bir snf- ehali bklnetinden nahonuddur? bu hazrlklara
bu tertibata, bu "grevlere" ne sebeb var?

Medeniyet-i hazraca bizden yksek, bizden ileride duran memalik-i garbiye ehalisi ara
snda, o medeniyet pek derin uurumlar kazmtr. Garb ebalisi, yekdilerinden gayet m
tefavit birka snfa ayrlr. Fransa'nn btn resmi duvarlarna "Hrriyet, Musavvat,
Uhuvvet" kelimeleri byk harflerle kazlm olmasna ramen, orada ictimai musavvat
tan eser bile yoktur; uhuvvet ise, bo, kof, manasz bir laftan ibarettir. ark'ta, mesela
Trkiye'de, bir kye, bir kasabaya, hana bycek bir ehre gidilse, orann beyi, agas,
rencberi, arasndaki fark- ictimai o kadar gze arpmaz : evleri, yiyip iecekleri, giynip
kuanacaklar, vesait-i seyr ve hareketleri, eVenceleri hemen ayndr. Beyin agann ne
otomobili var, ne de yat ; reneber ise, yle byle kafasn sokacak bir kulbeye maliktir.
Zaten, beyin, agann konag da, o kulbenin biraz daha bykesi, biraz daha hallicesidir.
Medeniyet-i hazra, heyet-i ictimaiyeleri ykseldirken snf arasndaki farkn mikdarn ha
liyle muhafaza-etmemi, zenginler, beyler, agalar ykseldike ykselmiler; fukara, renc
ber, ii pek az terakki etmi, hatta baz cihetlerce dm, alalm; bylece ara alm,
derinlemi, adeta bir uurum olmu ( . . . ) .

Son senelerde tatil-i egaller gittike sklayor; Rusya grevi bu silahn derece-i dehetini
yar agyara teslim ettirdi. Arnele cemiyetlerinin efrad, intizam seneden seneye artyor.
Almanya'nn baz krallklarnda, mesela Saksonya'da efrad- ehalinin ekseriyet-i azimesi
ameledir, itirakiyndandr; Eger arnelenin ittihad, taazzuvu daha ziyade terakki edip, btn
memalik-i medeniyede mtereken degil, hana yalnz bir memlekette hakiki bir tatil-i egal-i
umumi yapabilir ve bunu bir mddet devam ettirmege muvaffak olursa, tekilat-i hazra-
ictimaiye, eka-i hazra- hkfunat, derhal degiir. imdi hemen her gn, teden biriden
istihbar olunan tatil-i egaller, bu inklab-i azimenin pek ok gecikmeyecegine alaim ve
iarattr. Frtna kopmadan uflrun en uzak kenarlarnda kara kara bulutlar toplanr; gr
nr grnmez solgun imekler aklar. itilir iitilmez hafif gk grlts gelir . . .

Biz arkllar bu frtnann kopmasn istemeli miyiz? Hay hay! nk ark mtefekkir, b
tn hayatnda meftun-u hak ve adalet kalmtr. Adalet-i mcerredeyi gkten yere indir
mek isteyen ark olmutur. nsaniyetn peygamberleri, mneccileri hep ark'tan zuhur
etmitir. Zamanrnzn servet ve saadetten mahrum, mevaid-i kadime-i tesellibahaye iti
kadsz kitle-i sefile-i mesaisine ziyadar bir istikbal-i necat gstererek, felaket-i cuzmerrele
rini tehvine alanlarn mam- Azami tbk eskiden oldugu gibi yine bir arkldr, bir
Samidir.

Saniyen, Garbin inkilab- ictimaiyesi, ark ebalisine hi olmazsa bir mddet serbest nefes
aldrr; zira Avrupa sermayedarhgnn geeeli gndzl altrdg iki klesinden birisi Garbn
amelesi ise, digeri de arkn btn ehalisidir . . .

"Aliim-i ikiAb ", Srat- Mstsldm, V/lll, 15 Terin-i evvel 1326 1 28 Ekim 1910, s. 129-131.

130
BELGE 8

Jn Trk devriilinden sonra, lkedeki siyasal makamlann (hkmdar,

Meclis-i Mebusan, Meclis-i Ayan) kulland tenninolojide hibir dei
iklik olmad . ittihad- anasr benzeri deyimler geerliliini koruyordu. Ak
ura, burada, ilk admlarn Tarz- Siyaset'te att dnce silsilesi
balamnda, eletirici bir bak asyla birlik ka vramnn ieriini zm
lemektedir.

Osmanlcln k

( . . . )Acaba anasr- osmaniye arasnda dierlerini temsil edebilecek kadar medeniyetekavi

bir unsur var mdr? Eer yok ise, anasr- muhtelife-i osmaniye ittihad edip, bir "milliyet
i cedide" ihdas edebilifler mi?

Trkler din-i islamn verdii kuvvet ve iktidar-i azimden bilistifade devr-i kudret ve kema
linde baz anasn mslmanlatrmaa ve bu vasta ile trkletirmee muvaffak olmular
d . Lakin devr-i inhitatta bu faaliyet-i mhimmeleri inktaa urad . Hatta son zamanlarda,
evvelce trklemi olan anadolulu baz anasr- gayr-i mslime, kavrniyet-i asliyelerine r
cu eylediler. Ortodoks kilisesinin kavi zamanlannda , Rumlar ortodoks mezhebindeki ka
vimleri, kilise vastasiyle, hayliden hayliye rumlatrmlard. Fakat "asr- milliyet" denilen
1 9'uncu asr- miladide, bu rumiam hristyanlar da eski kavrniyetlerini arayp buldular.
Ve hatta bazlan teyid-i milliyet uuronda dini itizalden bile ekinmediler. Demek oluyor
ki Memalik-i Osmaniye'de medeniyete en kavi olan trk mslman ve rum-ortodoks un
surlan anasr- saireyi temsile teebbs etmiler ve evvelce bir dereceye kadar muvaffak
bile olmular ise de, teebbslerini gayesine kadar isal eyliyemerniler. Bu muvaffakiyet
sizliin esbab- muhtelifesinden birisi, muhafazallilkta, temsil siyasetinde menfaatleri Trk
ler'le mterek olan Rumlarn da cereyan- umumiye kaplp, fikr-i milliye fazla ehemmiyet
vererek Trkler aleyhine syan eylemeleri ve byle osmanl imparatorluundaki iki kuvve
i muhafazakarane arasna nifak ve niza girmi olmasdr. itiraf olunmaldr ki Rumlarn
syanmdan beri Devlet-i osmaniye'de ne Mslman-Trkler ve nede ortodoks-Rumlar, bir
buuk asr- evvelki mevki-i iktidan bir daha haiz olamamlardr. Trk ve Rumlarn temsil
roln deruhde edip onlarn yerine kaim olacak kadar kavi dier anasr da zuhur etmemi
tir. Binaenaleyn on dokuzuncu asr- miladinin ortalanndan itibaren "temsil" siyaseti' met
ruk kalmtr. Hatta zann- acizaneme gre, asr- mezkrun ortalannda kemal debdebe ile
ilan olunan hatt- erif ve hmay1nlar, kuvve-i hakimiyeti haiz Trklerin, artk "temsil"
de adem-i iktidarlann resmen tasdik ve itiraf eyliyerek "temsil " mekarnna "imtiza "
ikame etmek istediklerinin delail-i aleniyesi olan vesaiktan baka bir ey deildir.

Devr-i Tanzimat'ta maksad- esasi, anasrn imtizac ile saltanat- osmaniyenin vahdet ve
istiklalini muhafaza etmekti. Lakin tarih gsteriyor ki Tanzimat imtizac ternin edemedi.
Saltanat- osmaniye tahaHillde devam etti . Mazide "imtizac "n husul bulamamas, istiklali
mahkUm edebilir. Mazide, anasr- muhtelifeye tamami-i musavat ve hrriyeti katil bir me
rutiyet idare mevcut deildi; anasrn telif-i imtizacna hadim messessat- tedrisiyemiz,
faaliyet-i iktisadiyemiz, tekemml etmemiti, demek mmkndr. "lmtizac"n adem-i im
kfuna tarihimizden getirilecek delil zayf grlse bile, memalik- osmaniye'de sakin anasr-
mevcudeyi gz nne getirip bir lahzack ciddi dnecek ve dndmz sylemek
ten ekinniyecek olursak, bundan byle de "imtizac"n adem-i imkfuun itiraf eylemee

131
mecbur oluruz. Tebaa- osmaniyeden olan anasnn tarihi , ananesi, dini, mnasebat, amal
ve hayali, tarz- tefekkr , ekl-i maieti , seviye-i medeniyeti o kadar yekdierinden fark
ldr ki bunlarn "imtiza" suretiyle ittihadn tassavur bile gariptir. Kosovo ovasnda ift
ilik eden bir hristiyan Srp ile Nede lnde hal-i bedavette yaayan bir mslman Arabn
ne gibi nokta- temas olabilir? Bunlarn ne gna "ittihad" imtizac mutasavverdir?

Sorarn : hi bir mslman, ittihad- anasr uurunda ahsiyet-i muayyene-i diniyesinden

zerre kadar fedakarlkta bulunabilir mi? Unutulmamaldr ki din-i islam, srf salikinin al
lakn tasfiye, saadet-i uhreviyesini temin iin menzil-i vesaya- ahlakiyeden ibaret olma
yp benibeerin dannda saadetini katil olmak haysiyetiyle dnyadaki efal-i ferdiye ve
itimaiyesini de tanzim eyleyen bir din-i ekmeldir : din-i islam tam bir medeniyettir. Keza
lik, Rum veya Bulgarlarn elyevm iyi taayyn etmi bir sirna- millileri , hristiyan-avnpa
medeniyetine dahil bir ekl-i medeniyet-i malsusalan vardr. Bunlar, o sirna- nilliden,
o ekl-i medeniyetten hi ayrlmak isterler mi? Pek vasi olan Memalik-i osmaniye'de, iki
medeniyet, hayat ve cihapa nazar yekdierinden pek farkl iki felsefe-i hayat arpyor.
Bunlarn imtizac hi kabil midir? Kabil deilse, hangisi dierinin galebesine muvafakat
eder?

Devir-i Tanzimat'ta "imtiza " zann olunan ey , esasen, anasr- muhtelife-i osmaniyeyi,
fransz medeniyetiyle temsil ettirmekti . Bu imtizacn en maddi tecellisi "Mekteb-i sultani"
denilen Galatasaray lisesidir. Buraya ve bunun taaddd edecek emsaline dahil olan ensai-i
atiye, fransz lisan, fransz medeniyetiyle yourularak ittihad- anasra hactim yeknasak
ve muttarid terbiye grecek, ve rumluunu, bulgarlm, araplm. . . ilh. unutarak, ' 'vatan-
osmaniye sadk fakat fransz medeniyetine tabi - osmanl vatandalar" olmak zere yetie
cekti. Lakin netaic-i maddiyesi ne oldu? Bulgar ihtilalinde Bulgaristan istiklruine en ok
alanlarla bulgar beylii erkan ve ricalinden bazlarnn Mekteb-i sultaniye terbiyetker
desi olduu grld . . . Elhasl, zann- accizaname gre, Memalik-i Osmaniye'de artk "tem
sil' 'in imkan olmad gibi "imtizac " n husul de mstalildir ( . . . )

"ttihad- Anasr Meselesi" SU'8t-i Mstskim, V/121, 16 Kinun-u evvel 326/29 Arahk 1910, s. 280-283.

132
BELGE 9
Osmanl entelijansiyasma yeni bir sa/dm. Bu kez yararland firsat, Trk
istan 'da meydana gelen ve aydnlarm grnr hibir tepki gstermedii
iddetli bir yer sansntsdr. Metin, ubat 191 1 'de Knm Talebe Cemiye
ti 'nde verdii ksa bir sylevden alnmtr.

Osmanl Entelijansyasnn Eletirisi II

( . . . )Zaten Efendiler, bizim Istanbul efkar- mnevvere eshab denilen takm tedenberi ark'a
ehemmiyet vermemekle maruftur. Yalnz ark'n masaibine degil , ark'n bilcmle veka
yiine bigane kalmaktan haz eder. ( . . . ) ark'a olan bu biganeliin sebebleri acaba nelerdir?
Benim batnma yle birka sebeb geliyor, doru olub olmadgn siz dnnz.

Evvela : stanbul efkar- mnevvere eshabn yetitiren mekiitibte Memalik-i islamiye ah

valine teden berf lzumu kadar ehemmiyet verilmiy.o r. Alelumum matbuat- osmaniyede
ark ahvalinden bahis pek azdr. Devr-i istibdaddan sarf- nazar u son iki sene zarfnda
bile meydana kan asann hemen hi birisinden arka dair malumat alnamaz . Bu o kadar
garib, acnacak hatta glnecek bir ekil almtr ki imdi ismini hatrlayamadgm bir m
ellitin resmen rnekittib-i idadiyede tedrisi kabul olunan tarih-i asr- haznnda yz u ka
dar sahifenin ikiyznden fazlas srf Fransa ahvaline hasr edilmi, mtebaki sahaitinden
ou Avrupa milel-i sairesi ahvalinden bahs ederek ancak birka sahifesi, o da Frenider
nokta- nazanndan, Devlet-i osmaniye'ye tahsis edilmitir. ran, Afgan, Hindistan, Trkis
tan ahvali asla yoktur. Tarih-i muasrda acaba bunlara ait hi nazar- dikkat- osmaniyeyi
calib vakayi gememi midir?

Saniyen: Efendiler, bizim efkiir- mnevvere eshab, imdi matbuat ellerinde tutanlar
ark ve Alem-i islamla megul olmaktan adeta utanrlar. Medeni Avrupa varken ark gz
atlmaga, dnlmee hi deger mi? Sonra Allah esirgesin bize Avrupallar henz avru
pallamam , barbarlktan, taasbten kurtulamam demezler mi? Hani u Hac'dan gelir
ken grdmz uzun, pis, kokmu elbiseli Asyallarla nasl uralr? ( . . . )

Salisen : biz Garbn gzne girmek isteriz, Garbn hsn- tevecchn kazanmak isteriz .
Bir gazetecinin dedigi gibi Avrupa aile-i medeniyesi iinde yer tutmak isteriz. Bunun iin
Garb' a yaranmalyz. Garb 'a mdara etmeliyiz, hatta temelh1k etmeliyiz; ark ile ura
nakla ne faide var? Onlardan ne menfaat gelecek?

Rabian: Efendiler, Garptan korkuyoruz. arkla ok megul olursak bizi bir takm efkiir-
siyasiye ile itharn ederler. Memleketimize de bundan netaic-i muzire hasl olur. Eer Av
rupa'nn gzne girer, Avrupa ' nn tevecchn celb edersek her trl aibe-i taassubdan
masun kalr ve memleketimizde rahat rahat yaanz. ( . . . )

Efendiler, iyi__ bilmelisiniz ki vekayi-i tarihiyede avamil-i esasiye srf ihtiya ve menafi-i
maddiyedir. Oyle ictinablarla, mdaralarla, temelluklarla mnasebat- beyneldvele kati
yen icra- tesir edilemez. Devletlerin muvazenesi , mihanikte olduu gibi srf bir muvazene-i
kuvvadr. Avrupa' nn houna gitmek stersek zayf olmaa, hibir kuvvet gstermemee ,
nihayet tamamen eline gernee katlanmalyz. Avrupa'dan ihtiram grmek stersek kavi
olmalyz. Avpa, bize isnad ettii, kuvvetlilerden haz etmek fikrini, kendinin hissiyaln
dan kanyor. Ismi hatramda kalmam avrupal bir diplomat hovarda bir lisan ile "benim
rilletin baz kadnlar gibi kuvvetli adamlar sever ' ' demiti . Son zamanlarda Japonlara gs
terilen ilitirarn bunun bir delilidir. ( . . . )

"Asya-y rsta felaketzedegAh menfaatna verilen konferans", Srat- Mstakim, V/128, 3 ubat 326
1 16 ubat 1911 s. 398-399.

133
BELGE 10 ve ll

Bu metinler "Trklk " konusuna hasredilmi uzun bir makaleden aln

mtr. Rusya Trkleri 'ne verilen nemi ve "usta " Gasprinski "ye duyu
lan kran hislerini ifade etmesi asmdan kayda deer zellikler
tamaktadr.

Trklerin Ulusal Uyan

( . . . ) "Trklk " , daha sarili ve maruf bir tabir ile "trk alemi" neresidir? Bu satrlan
yazan, bir zaman halk karsnda trklkten bahs ederken, trk alemini yle tarif etmiti
: "Eski dnya yanm kresini gz nne getiriniz . Orada kta vardr. Garb- imaliye
tesadf eden ve yrtk paavraya benzeyen ksmn kopanp atverin; cenub-u garbideki
keli som ve ar ktay da insanlarm zayf koliariyle kazdklan kanal izgisinden bkp
kopan verin; sa taraf aasnda sarkan drt kinty yontun . . . O vakit eski dnyann
asl gvdesi kalr. te bu gvde tamamen trk yeri, bizim mal-i mevrusumuzdur. "

Trk yerinde acaba ne kadar trk yayor? Bu suale kati bir cevap bulmak hayli mkildir.
Trkln en alkan muharrirlerinden Aayef Ahmet bey Trklerin aded-i nfusunu yet
mi, seksen milion tahmin eder. Osmanl Trkleri tarafindan yazlm corafya ve istatis
tik kitap ve levhalarnda, Trklerin miktarn gsterir sarili ve kati hi bir malumata tesadf
olunmaz . emseddin Sami bey 'in "Kamus el-Alam"nda irae ettii 26 milyon, 23 sene
ihtiyarlam olduktan baka, yazld zamanda bile miktar- hakikiden aa idi; zira Sami
bey merhum Rusya Trklerini 10 milyon reddelennde tahmin ettii halde, gayr- Ruslann
miktarn daima eksiltmee meyal olan Rus resmi istatistikleri ayn tarihte Rusya Trkleri
nin miktarn 1 3 milyondan fazla gstermektedir. Trklerin en ok bulunduklan Rusya'da,
aded-i nfuslan resmi rus istatistiklerine nazaran 1 8 ,5 milyondur. Osmanl trkleri 10-12
milyon tahmin olunuyor. Azerbeycan'da 3 , Afganistan'da 5 , arki Turkistan 'la in'in di
er aksamnda 6-7 milyon Trk vardr. u hesaba gre, Asya ve Avrupa' daki mslman
Trklerin miktan 45 milyon demektir. Bu aded , Trklerin hakiki miktanndan dun olabilir,
fakat asla fazla deildir.

45, 50 milyonluk bu azim kitle, Osmanl Trkleri, Azeri (Kafkaz) Trkleri, Knm Trkle
ri, inal Trkleri ve ark Trkleri (Kazakistan asl Trkistan ve arki Trkistan) denilen
be zmrenin terkibinden hasl olur. Nfuslar hayli ok, oturduklan arazi geni ve urou
rniyetle mnbit ve zengin olduu halde Trkler, maarif, iktisad ve siyaset cihetlerinden,
Avrupa kavimleri gibi terakki edemediler. Yakn zamanlara kadar, Trk dnyasna hakim
olan efkar, kurun-u vustai kald. Faaliyet-i iktisadiye, Avrupallarn byk istihsal ve b
.yk ticaret derecelerine ykselemedi. Fikren, ilmen, iktisacten terakki edememek daha do
rusu beeriyetn terakki hareket-i umumiyesinde geri kalmak, daima cezay mstelzimdir:
Trklk siyasi hakimiyetini kaybetti . Birka asr evvel , btn ark, Trklerin taht- haki
miyetinde iken, yirninci asr- miladi ibtidasnda az ok mstakil yalnz bir osmanl trk
hakanl kalmt.

Hakimiyet-i siyasiyellin tezelzl ve ziya dier baz avarnille birlikte XIX 'uncu asr- mila
dinin nsf- evvelinden itibaren, Trklere bir darbe-i ikaz olmutur . Bunun zerine Trkler
yava yava kmldanmaa baladlar. bu hareketi, elyevm Trk zmrelerinin hepsinde g
rrz . lk nce Osmanllar intibah eseri gstererek harekete geldiler; sonra srasiyle Kaf-

134
kaz, Krm ve imal Trkleri bu harekete itirak eylediler; en sona kalanlar, ark Trkleri
oldu. (. . . )

Trklerde marifet-i kavmiyenin husul, bir taraftan " reformasyon" arzusuyla ise, diger ta
raftan da Ahmet bey'in pek dogru grdg vechile Garp efkannn ve daha sahih bir tabir
ile Avrupa medeniyetinin tesiri neticesidir : iskolastktan kurtulmak ihtiyac mslman mek
teb ve medreselerini , mslman kitablann arablktan trkletirdi , trkeletirdi, millfie
tirdi; hutbelerin, Kur'an-i Kerim'in trkeye tercmesini icab ettirdi . Ayn zamanda,
"milliyet asn" denilen 1 9 'uncu asr- miladinin, Garb' tan ark'a yryen fikri hcumlar
da ark kavimlerini ve binaenleyh Trkleri, az sarsmad; onlar da milliyetlerini, temsil
etmek zere bulunan kuvvetlerin zir-i tahakkmnden kurtarmak, hatta gnn birinde Av
rupa milletlerinin yaptg gibi paralarn toplayp birletirmek mukaddes ve ulvi emelinin
kalbierinde rpndgn duymaga baladlar.

Lakin trk milletinin marifet-i kavmiyesinin husulne en ziyade tesir eden iimil, fikri ol
maktan ziyade maddi, iktisadi olsa gerektir; zaten diger milletierin maarifet-i kavmiyesi
de fikri arnillerden ziyade iktisadi arnillerin netice-i tesiratdr: fenni keiflerden dogan
byk istihallerdevr-i iktisadisi, Avrupa heyet-i ictimaiyelerinin hakimiyeti mevkiine sinif-i
mutavasst (burjuvazi)yi getirdi . Mutavasst snfn maddi menafii, milliyederin tefevvuk
ve terneyyzn icab ettirir. Geen asr- miladide Avrupa kavimleri, kendi milliyetlerine
vazih ve kati hududlar izip, ayn milliyetn iktisadi menafiini gmrk duvarlar ile skt
rarak, kara, su ve demir yollaryla balayp peldetirmekte iken, btn Trk alemi, din
ve dil birliginden gayr hi bir rabitasz kk kk beylilder, hanlklar, ehirler ve nadi
ren piiahlklr halinde yayorlard. Avrupa kavimleri , trk alemini batan baa ikti
saden ve ksm- azimini de syaseten hkm ve idareleri altna aldktan sonra, beylerin,
hanlarn ou siyaseten ortadan kalkt. Avrupal sanatkar ve taeider Trk yerine erek,
yerli mamulat makamna fabrika emtias getirdiler ve evvelden kylere, kasabalara kafi
geldii halde, fabrikalara kar vcudunu mdafaa edemeyen el destgahlar mahvoldu , git
ti. Avrupa medeniyeti arkasna takarak bin trl zevk ve sefahat esbabn beraber getir
mi ve bunlara sarf olunmak zere saglam rehin mukabilinde kolayca ake ikraz eden
bankalar getirmeyi de unutmamt. Tae ve tahtlann, hkm ve nfuz-u siyasiyelerini Av
rupa glle ve kurunlar altnda kaybeden hanlar, beyler ve bunlarn evlad ve ahfad , em
lak ve emvallerini de Avrupa hayatn hakkyle tatmak iin, kendi arzularyle ellerinden
kardlar; ve bylece iktisacten ve ictimaen de yok olacak dereceye geldiler; mahkUm trk
ellerinde, trk altn soyak ve aksoyaldar (hanzade ve asilzadeleri) ehemmiyet-i ictimaiye
sini hi muhafaza edemedi. Lakin mahkUm trk mernleketlerinde, trk ehirlerinin kk
esnaf, ustalan ve kyl renberleri arasnda gz ak ve igzar olanlarndan, Avrupal
Iann gelmesiyle elden kaan kk sanayi ve imalat ve kk ticaret yerine , Avrupallar
dan grdlderi yeni usul sanayi ve ticareti icraya kalkanlar bulundu; Avrupallarn temin
ettikleri asayi ile tesis ettikleri vesait-i nakliye bu nev teebbsleri ve teebbslerin mu
vaffakiyetini tesbil ediyordu. te bu suretle trk aleminde yeni bir itimal kuvvet, zengin
bir burjuvazi (mutavasst snf) peyda oldu. imal ve Azerbaycan trldgnn en mhim
merkezleri olan Kazan, Orenburg ve Bak ehirlerinin byk tccar, fabrikac ve madenci
zengin snf- mutavasst, bu dediklerimizin misalleridir. Snf. mutavasst milletperver
dir; menafi-i iktisadiyesi milliyet fikri ve hissinin inkiaf ve terakkisini ister. Kazan, Bak
ve Orenburg burjuvazisi etrafnda pek abuk milletperverlik nazariyatlar (nasyonalism
ideologlar) topland < >.

Osmanl v e ark Trklerinin ictima tekamln iyice takib edememi olduumdan. onlara
dair pek az sylemek mecburiyelindeyim Mbtem ve naks malumalma gre. Osmanl
Trkleri arasnda yabanclarn veya osman l gayr-i Trklerin rekabet-i iktisadiyesi imdiye
kadar mahkum Trk memleketlerinde olduu derecede Trklere tesir-i icra edemed iinden,
Osmanl Trklerinin fikir ve hiss-i millileri daha az uyan k olduguna zahibm. Memalik-i

135
te bir taraftan fikri amillerin, dier taraftan maddi arnillerin tesiri neticesi olarak trk
aleminde, trklk fikir ve hiss-i millisi domu, tabir-i dierle Trklerde marifet-i kavmi
ye tekevvn etmee balamt . Bu pek tabii, pek maddi bir ihtiyaca tekabl ettii cihetle,
gittike artacak ve kuvvetlenecekdir. ( . . . )

''Trklk", Salname-i Servet-i Fnn, 1328/1912, s. 189-192

Trklk Fikri

( . . . )Hayli eski zamanlardan beri mslman trkleri yekdierlerine balayan bir merkez-i
fikri vard ki o da mstakil trk bakanlnn makarr- idaresi olan Istanbul ehri idi. Istan
bul, mslmanlar halifesinin, trkler hakannn oturduu ehir olduktan baka, hemen b
tn trk aleminin Hicaza giden yolu zerinde bir konak mahalli ve mektep ve medreseleriyle,
kitap ve cerideleriyle de fikir ve irfan menbai idi. Mslman Trklerin hepsi kalben ve
mhimce bir ksm fikren Istanbul 'a bal bulunuyorlard. Istanbul matbuat trk aleminin
her tarafna az ok dalyor ve trk aleminin her tarafndan Istanbul'a okumak iin tektk
talebe geliyordu. Bylece Trklk vcudunun uzuvlarndan, Kagardan, Kazan'dan Gen
ce' den, Konya'dan, Manastr'dan gelen asabn ukde noktas, dima, Istanbul oluyor, bu
dima vastasiyle o uzuvla birbirlerine balanyordu. Ancak rabtalar yalnz tlkri ve pek
gevekti . Kagar veya Kola'dan Istanbul 'a gelecek bir Trk aylarca yolda kalyordu . Trk
aleminin aksarn arasnda muntazam yollar, seri nakliye vastalar ve iktisadi mnasebetler
yoktu. Trk aleminin ksm- azama Ruslarn hakim olmas , bu noksanlan ksmen olsun
izale etti .

Trkln muhtelif kmeleri fikren ve iktisacten terakki edip, byk burjuvazi snf teek
kl etmekte iken, Trkle hakim kesilmi Ruslar kendi iktisadi menfaatlan icabiyle, bu
trk kmeleri arasnda adi, demir ve gemi yollar tesis ettiler. Bylece mtefferik trk k
meleri arasnda mesafe eksildi, mnasebat kolaylat ve artt. Kazan'dan Takent'e bir haf
ta, on gnde, Orenburg'dan Bak'ye, drt gnde, hatta Kagar 'dan Istanbul'a nihayet
haftada gitmek imkan dairesine girdi . Trklk kmelerinin ticari mnasebetleri oald;
korkusuz seyyah ve cretli tccar olan Kazan trk, trk aleminin her tarafna giderek,
ticarethaneler, mektepler tesis etmee balad. Trk aleminin aksarn arasnda faal bir
mbadele-i fikriye ve iktisadiye cereyan tahassul etti. Ve bundan umumi trklk, " btn
Trklk" efkan dodu .

Zannmca "btn Trklk" nazariyesini mphem bir surette ilk evvel meydana karan ,
eski Krm hanlannn bugn metruk ve mensi, adeta dnyadan ayr ve uzak gibi yaayan
kk-payitahtlarnda, haftada bir defa intiar eden ufack bir gazete olmutur. Otuz sene
akdem Baesaray 'da knaa balayan bu kk gazete, "Tercman "dr. "Tercman '
' n muharrir v e nairi ise Krm mirzalarndan Gaspral !smail beydir. !smail bey btn
trk alemini gz nnde tutarak, ona gre alt . Tercman 'a gre, Kazan Tatarlar, Asya-

Osmaniye'de, 4 sene evvel btn tebaaya baholunan siyasi ve ictimal musavali hukuk.
g ayr-i Trklerin i ktisadi rekabetini Trklere daha edid hissettirmee balamtr; gnden
gne daha bariz bir surette grmekte olduumuz hiss-i milli feveranlarnn menbai
hakikiyesi, zannmca, i ktisadi rekabetin duyulmasndan baka bir ey deildir. (Yusuf
Akura)

136
vusta Sartlan , Taranlar, flan yoktur. Bir din ile mtedeyyin, bir dil ile mtekellim Trkler
vardr. ' 'Tercman' ' mahalli trk lehelerinin stnde umumi bir trk dilinin grenilmesi
ni tavsiye eder. !smail bey'in, Trkle ettii byk hizmetlerden birincisi, hi phe yok
ki milli iptidaiyelerin Rusya Trkleri iinde yaylmas olmutur.

!smail bey'in programna nazaran milli iptidaiyelerimizde lisan- tedris anadili yani mahal
li lehe olmal ve fakat drt sene sonra ocuk ' 'trk edebi dilini ' ' grenmee balamal
dr. smail bey'in edebi dilden murad , sadeletiriimi osmanlcadr.

Gaspral Isnail bey 'in otuz seneden fazla bkmadan , usanmadan, yorulmadan ettii sai,
Ruslann ternin-i asayie ve umur-u nafaya mteallik faaliyetleriyle tesbil olunup, Trkle
rin ihtiyacat- maddiyelerine de tevafuk eylediinden, ciddi ve mhim neticeler verdi . imdi
mtefferik olmyan bir ' ' Rusya trklgnden" bahs olunabilir. Hatta Garbn namdar ms
teriklerinden birisi, drt yl akdem "ark'ta yeni bir milletin douunu" selamlam
l. Bu millet vcudunu, mtezayid nfusu ve serveti , matbuat, mektep ve medreseleri, milli
kongreleri, Rusya meclis-i mebusannda mttehid ve muntazam hareket eden milli frka
syle aleme izhar ve isbat etmektedir.

Trkln merkez-i tabiisi olan stanbul , Trklgn son ruh'u asrdaki intibah ve faaliye
tine dogrudan doruya v.e bilvasta messir olmakla beraber, itiraf olunmaldr ki bu tesir
stanbul'un arzusundan ziyade, Trklgn stanbul'a ineizahndan neet etmitir. Bu de
virde stanbul'un Trklk hakknda muayyen bir fikir ve tassavuru olduunu zannettirecek
hi bir emareye rastgelinemez . Trklerin henz yaayan bir Trk bakanl paytahtndan
beklernede daha hakl olduklan bir hizmeti, lm bir hakanlgn fakir merkezi elinden geldii
kadar ifaya alt. . .

Lakin bundan sonra ne olacak? Trk alemini nasl bir istikla.I bekliyor?

Bu azim ve korkun suallere sahih bir cevap verebilmek iddias benden pek uzaktr. Ma
mafih, kuvvetli Garbn henz zayf ark'ta tutturduu yollara bitaraf ve dikkatlice nazar
larla baklsa, Trklerin pek uzak olmyan siyasi istikballerine dair, mjdeli haberler vermekte
tereddt olunur. . . Lakin Trklk, yukanda izaha altgmz vechle, ferden ve itimaen
uyanmaktadr. Artk Trklerin itimaen mahv olmalar ihtimali mndefi olmu add oluna
bilir. Ferden ve itimaen lmemek, lmemee azmetmek, siyaseten tekrar iktisab- hayat
olunabilecegine kavi bir delildir. Ferden ve itimaen yaayan bir millet, zayi olmu istikla
lini erge bulup kazanacaktr : btn siyasi Trklk iin bir "ba's el-mevt" haktr . . .

"Trklk" , Salname-i Servet-i Fnin, 1328/19U, s. 194-196.

137
BELGE 1 2

stanbul 'da ilk ve orta dereceli okullann almas ve genliin ortak bir
idealden yoksun olmas; bunun Trk toplumundaki sonulan zerine d
nceler. Metin, Boo Efendi 'ye ait, ' ' Trklerde eksik olan adamlar de
il, idealdir", epigrati ile balamaktadr.

Yeni bir "Emel" Peinde

Efendiler, yle bir gznz kapayp, stanbul'da geirdiiniz mekteb hayatn hatrlay
nz. btidaiyedesiniz; Fatih, Cerrah Paa, yahut Karaca Ahmet Tepesi'nin yamacnda, es
ki, kirli gm renginde, balar eilmi, belleri bklm , ihtiyar ahab evlerin kank
kalabal arasnda skp kalm, bir sebil stnde, yahut bir eme yannda bir ta mek
teb . . . Siz orada amme , tebareke , kadsemi cz 'leri okudunuz, mzrakl ilm-i hal, tecvid-i
karaba ezberlediniz, azck da trke ibare sktnz . Hoca efendiniz , mahallenin imann,
uzak bir selatn cami'inin hatibi olduu iin, mektebe da' ima gelemezdi . "Kalfa efendi" ,
ocuklarn antalann , sefer taslarn tar, ocuklara ikide birde, "Efendi babana syle
sen"a, bana mest stnden giyecek yemeni alversin . . . " yahut " Evde kahve ekeri bit
mi, ne olur bey baban bir okka eker alverse. " diye yalvanr . Byle bir halifenin,
llirdlerine kar hkm ve nfiizu, terbiyevi te' siri tabi'i hi yoktur. Arasra "hacendi '
'nin olu, yeeni, akrabas hafz efendi d e , salam v e can yakar sopasyle zuhiir eder. Ha
fz efendi, mektebin en korkun simasdr . Cz dinletmek iin nne gitmeden evvel ,
hiddetini yumuatmak iin, hocaya hazrlanan haftalklar ona takdim olunur. Hoca, kalfa,
hafz efendiler yokken , mektebde bir curcunadr, gider: Cz keseleri havada uar, minder
ler bir sradan br suaya top gllesi gibi frlatlr, yedi sekiz yalk ocuklarn hi iitme
nesi lazm gelen szler haykrlr. . . Hasl mahalle mektebinde hemen hi bir ey retilmez,
mektebin llirdlerine iyi terbiye verebilecek hi bir mrebbisi yoktur. Evet, mahalle mek
teblerimiz pek ok kusurludur.

Lakin efendiler, mahalle mekteblerinin btn bu kusurlanyle beraber, mhim, pek mhim
bir kemalleri vardr. Mahalle mekteblerinde, tedenberi yerlemi , kklemi bir an'ane,
bir fikir, bir "emel " bir ideal , kendiliinden, u' Orsuz, adeta sevk-i tabi'i ile ta'kib olu
nur. Aieb-i ihtimal , hoca ve kalfa efendilerin, byle mu 'ayyen bir fikre hizmet ettiklerin
den haberleri bile yoktur; onlar, cansz, u'1rsuz makine gibi alrlar. Fakat u muhakkakdr
ki mahalle mekteblerirnizin cmlesi, pek cz'i bir ta'lim, gayet naks bir terbiye ile bera
ber, mu'ayyen bir ideale hizmet ederler. Mahalle mekteblerinin sarih, kat'i bir hedefi, bir
emeli , bir ideali vardr : Kk ocuklan mslman yapmak . . . Mahalle mektebi, msl
man mektebidir.

Bilirsiniz ki ta'rif ettiim ta mekteblerin mtemmimi , byk cami 'lerin, Fatihin, Sley
maniye 'nin, Beyazid'in etrafn kuatm, o cami'ler kadar salam, o cami'ler kadar ka
dim ta medreselerdir. Sbyan mektebleri, medreseterin ibtida 'iyyeleri tabir-i ahirle
medreseler, ibtidaiyyelerin idadiyye ve aliyyeleridir. Medreselerde de, mahalle mekteble
rinin hedefi, emeli, ideali ta'kib olunur. Mahalle mektebleriyle medreseler bir kll, tam
bir ta'azz1v tekil ederler; aralarnda fkri, uzvi mnasebet vardr. Medreseterin de, mek
tebler gibi ideali mslman yetitirmektir.

(. . . )

138
imdi efendiler, mahalle mektebini bitirip, imtihan tutarak tali mektebe girdikten sonraki
tahsil hayatn gz nne getiriniz. Mu'allimlerinizin kimi asker zabiti, kimi kalem efendi
si, kimi Amerikan Koleji 'nde ikmal etmi bir Ermeni, kimi Alliance srailinden kma bir
Yahudi, kimi Konya medresesinde hatm-i ktb eylemi bir sarkl . . . lerinde ba'den Av
rupa'ya yle gidip, dolap gelen beyler, mevlevi dergahnda ile doldurup sikke giymi
derviler de bulunur. Vak'a bunlar hesab, hendese okuturlar, sarf- arabi veya trki re
tirler, resim, cimnastik yaptnrlar, ya'ni fikir ve ideallerinden hemen hi bir ey talebele
rine ilkaya kalkmazlar . . . Fakat ben kat'iyyen mu'tekidim ki her yiitin bir yourt yiyii
olduu gibi idealleri muhtelif mu'allimlerin de ideallerine gre ders verileri vardr : Mu
tasavvf bir mu'allimden, yahut da dehri bir mu'allimden rendiim hendese bende iki
trl te'sir brakr. . . Fikir ve emelleri mtehalif mu' allimierin te' s iri, talebede kararszlk,
ibtictai bir rebilik, mesleksizlik, itikadszlk, idellsizlik uyandnr. Rdi ve i'dacti mekteb
lerimizde, mu'alliminin mtenaks, mtesadim fikirlerini tanzim edecek, hepsinin fevkin
de vazl ve parlak bir gaye-i emel gsterip , talebeyi ona doru sevk eyleyecek mu'ayyen
ve kat'i bir ahlak, bir terbiyye yoktur. btidaiyyeden, tali mektebe geen ocuk dalgalar
arasnda kalm, yelkensiz, dmensiz bir tekneye dner, bir tarafa yryemez, bir ey 'e
kuvvetle inanamaz, hatta ma'nevi bir ey sevemez bile . . .

Efendiler, nizamiyye mekteblerimizin, ne dini ne milli ve vatani, ve ne de dier kavi bir

ideal vermediklerini arz ettim. Fakat okumu adarnlarmzn mterek bir idealden mah
rum olmalaona bir mhim sebeb de, mernleketimizde kk salm yabanc mektebler, ya'ni
ecnebi mektebleridir. Dikkat buyurunuz, Rum, Ermeni, Bulgar ve Yahudi mekteblerinden
bahs etmiyorum. Onlan maksad- mevzu'umdan hane brakyorum. Yabanc mektebler
den muradm, Fransz frerelerinin, soeurelerinin, Alliance Franaise'in, talyan Dante Alig
hieri Cem'iyyetinin, Amerikan ve ngiliz misyonerlerinin, Alman papas veya mu'allirnlerinin
atklan mekteblerdir. Bunlarn her biri oullarmza, kzlanmza, zevclerimize, zevcele
rimize, analanrnza, babalanmza kendince bir fkir, dnyaya bir nazar, bir gaye-i emel
vermektedir; hey'et-i umumiyesinden gayr-i mtecanis, mtezadd, intizamsz bir idealler
kmesi hdsl oluyor. Yabanc mekteblerden okuyup km efract- millet, kendi mekteble
rimizden bir ideal istihsal edememi vatandalaryla kanarak, milletteki idealsizlii, ya
hut ideal anarisini bsbtn arttryor.

Efendiler, idealsizlik veyahut idealde intizamszlk, bir heyet-i itima'iyye iin pek vahim
ve mhlik bir haldir. Bu hal, hey' et-i ictima 'iyyeyi iinden yer, yahut muhtelif hatta ma'
k1s taratlara eker. ideallerin oalmas, kavi ve galip bir idealin vcuduna mam'dir : Mev
cud ideallerden hi birisi, hey'et-i ictima'iyye emellerinin muhassalas gayesi deil demek
olur.

Bilirsiniz ki vekdyi-i tarihiyyenin m'essirleri , tekdml-i beeriyyetin arnilieri bir taraf

tan esbab- mdddiye ise, dier taraftan da esbab- fikriyyedir. Fikri sebebierin te' siri, o
fkirlerin kuvvetiyle mtenasibdir. Byk vak'alar, iddetle iman edilmi fkirlerin, ya'ni
memmenbih ideallerin semereleridir. ( . . . )

Hepiniz hatrlarsnz ki Osmdnl narrum alan hey'et-i siyasyye, tarih-i alemde byk ve
dnl iler grmtr. Fakat bu byk ve dnl efali, o hey 'etin bir zamanlar mevcud mut
tarid terbiyesi, muayyen ideali, kavi imam hazrlarnt. itiraf etmeliyiz ki bugn hey'et-i
ictima'iyyemiz ne o muttarid terbiyyeye, ne o mu'ayyen ideale ve ne de o kdvi imana ma
lik deildir . . . Vak'a , be sene evvel muvaffak:iyyet ve eretle mtetevvic bir hareketin
ahidi olduk. Gen Trkler'in galebesi iin de bir idealleri ve o ideale imanlar labdd idi.
Ancak vekayi-i mteahhire gsteriyor ki Gen Trkler'in ideali msbet olmaktan ziyade
menfi idi. Ya'ni onlar hali deitirmek lzumuna m'min idiler, fakat o halin yerine ikame
edilecek mstakbeli vuzuh ile ta'yin edemiyorlard : Tanzim ve inaya muvaffak olamad
lar. . .

139
Efendiler, bu muvaffakiyyetsizlik de sarih, kat'i ve iicil ernr ediyor ki hey 'et-i ictirul'iyye
miz yaamak istiyorsa bir salam ve msbet ideal silibi olmaldr. Evet, byle bir ideali
bulmalyz, yapmalyz; genlerimize, ocuklarmza o ideal dairesinde mttarid, mteca
nis ve salam bir terbiyye, bir iman vermeliyiz; ya'ni o ideali hayata geirmeliyiz, tahak
kuk ettirmeliyiz.

"Emel (deal)"(l), Trk Yurdu, Wl6, 14 Haziran 1328/27 Haziran 1912, s. 484-491.

Bu makale esasen bir hitabedir; dokuz, on ay evvel, "Terbiye-i Bedeniyye" Kulbnn bir
msameresinde lrad olunmutu. Boo Efendi'nin (1 6 Eyll 1 327) Mnakaa Gazetes'ne
yazd bir mektObtan mstahre fkray sonradan ilave ettim. MektOb sahibinin ma'IOm
efkar, syledii ac hakikati, kalbirnize pek derin kazar ve asla unutturmaz midindeyim.
Szlerini zikr etmemin sebebi de ite budur. - AY.

140
BELGE 1 3 ve 14

1 3 ve 1 4 nolu metinler, Trk Yurdu 'nda yaynlanan ve Akura 'mn milli

iktisad ve bir Trk orta smfi yaratmann gerekliligi konusundaki grle
rini dile getiren makalelerden alnmtr. Metinlerde boykot konusunda gs
terdigi honutsuzluk (13 nolu metin) ve sava vurgunculannm ortaya
kmasndan duydugu kayg (14 nolu metin) kolayca izlenmektedir.

Trklerin ktisadi Uyan

Vak'alardan dogan fkirler, vUa 'alar hiline gemekte te'ehhr etmez; ya'ni vak'alar fi
kirlerin mveliidi olduu gibi, fkirler de vila'alann mvell:ididir. ntibat- iktisadi fikir
lerinin geen sene fikir halinden fi'il hiline getigini grdk. Intibat- iktisadtnin nifueleri,
Osmaru memleketinin her tarafnda, hemen her gn bir sretle tecelli etti ve etmektedir.
Birka yl evvel, srf mstehlik tanlan, yalnz bte yiyip yaar bir tfeyli sanlan Osmanl
Trk, geen sene bakkil, a, manifaturac, tuhafiyeci, kavaf, marangos , ina'at mte'
ahhidi, kitabc, tccar, komisyoncu , i beceren, hatta fabrikac olabilecegini f'ili ve muk
ni misillerle gsterdi . stanbul , skdlr sokaklarn, Byk ary, hatta Beyoglu cadde-i
kebirini dolaanlar, bir sene zarfnda Trk-mslman dkkanarnn gze arpacak kadar
arttgru matede ederler.

ntibat- iktis8dinin asl en mhim ciheti, san'at ve ticareti hor gren, ve bir OsmAnl Trkne
layk megale ancak askerlikle me'mirluktur diyen hatil ve zararl zihniyetin deimesi
dir. Osmaru saltanatnda Trk burjuvazisi hemen yok gibiydi. Zavall Lehistan kralln
da olduu vechile, Trkiye'de dahi burjuvazi snfn mahkUm unsurlar tekil ediyordu .
Osmaru, yalnz sipati ve me'mirdu . Halbuki zamanmz devletlerinin temeli burjuvazi
dir; mu'asr byk devletler, san'atkar, tccar ve bankac burjuvaziye dayanarak te'esss
etmitir. Trk intibat- millisi, Devlet-i Osmaniyye'de Trk burjuvazisi tekevvnnn meb
de'i i'tibar olunabilir ve Trk burjuvazisinin inkiaf- tebi'isi sekteye uramyacak olursa,
Osmanl Devletinin saglam ta'azzuv te'min edilmi olur.

ntibat- iktisadinin husillne, hi bhe yok ki istihlak-i umimiyi tenkik ve menm-i milliyye
i iktisactiyyeyi mdafa'a zmnnda teekkl etmi "istihlak-i Milli" cem'iyyetinin de te'sir-i
fikrisi dokunmutur; fakat asl m' essir, yukarda izat edildigi vechile vekayi ve vekayi'
den sonra daha canl ve daha saglam mehaflin ner'i fikr etmesi ve fa 'iliyyet-i ciddiyyede
bulunmasdr.

Trklerde ve alelumfun mslmarnarda iktisadi fa'iliyyetin artmasna sebep olarak, Trk

mslman mstehliklerin mmkn oldugu kadar ecnebi ma'mllat satn almalarn , ecnebi
ve hatta Osmanl fakat gayr-i mslim ve gayr- trk ticarethanelerle al veri etmemelerini
gsterenler vardr. Buna rlanda'dan gelme bir ta'birle "boykotaj " diyorlar. Gayr- ms
lin Osmanllarn en yksek mehafili tarafndan bile, mshimanlarn hristiyan vatandaia
nna "boykotaj" yaptklan iddi'a edilerek hkUmet-i Osmaniyye'ye itikada bulunulmutur.
Biz btn bu rivayet ve ikayetlerde, mevcld ve mehld bir vak'ann arzlya gre tefsiri,
ve esbabnn matllba gre ta'yini naksasndan saknlmam olduuna zatibiz. Bununla
beraber, mnasebet dm iken, Trk intibat- iktisadiyesinin muvaffakiyyeti iin gayr
larn rekabeti mes'elesine nasl baktgm beyan ve i 'lan etmeksizin gemek istemem : Bence,

141
bugnk gnde Trkler, ne siyaseten ve ne de iktisacten ta'arruz hareketinde bulunnama
ldrlar. Trklerin iktisadr fa'iiliyyeti, hayat- iktisadiyyelerini mdiifa'a etmek, tenem
mv ve tekemml ettirmek cihetine masn1f kalmaldr. Bu tesiif 'i vaz'iyyet, makll , sebatl
ve deviiml muhafaza olunursa Trklerin esiiret-i iktisadiyyeden kurtulmasna yol alm
olur. Hasm ve rakibierinin Trklere isnad ettikleri ta' arruz[i] hareketlerin vcuduna ina
nyorum; liikin biz o isnadlara vesile olabilecek efiilden bile mctenib davrannalyz; nki
hakiki kuvvetiere istinad etmeyerek, srf his ve heyecan ile yaplan ef iil muvaffakyyetsiz
lie mahkUmdur . . .

" 1329 Trk dnyas," Trk Yurdu, cilt 6, say 3 , 1330/1914, s. 2098.

ktisadi Siyaset Hakknda

Trk Yurdu teesssnden itibaren iktisadi mes'elelere ok ehemmiyyet vermek istemi ve

imkcin bulduka iktisada da'ir makiileler dereinde kusur etmemitir. Trk Vurdu 'nun mes
lei milliyyetilik ve halk sevmektir. Daha sarih ve mu'ayyen olan avnipai ta' birleri isti'
miil edersek Trk Yurdu, "halk seven-rnilliyyeti (nasyonalist demokrat) tr" . Fikriyyat
ve siyasiyyat sahasnda ve bunlarn temeli olan iktisadiyyatta, Trk milletinin ve alelhusus
bu milletin en kesretli bir snf olan halkn (demokrasinin) kavi mstakil ve zengin olmas
n ister.

Osmanl kuvvet ve hiikimiyyetinin de en hakiki istinadgiih kyl snfdr. Bunun iindir

ki " Trk Yurdu" iktisadi makiilelerinde, en ziyade kyl snfnn manafi 'ini gzde tuta
rak, bu snfn ma'ietini iyiletirebilecek vesa'iti tedkik ile itigiil etmitir. Merkezi Avru
pa ve Rusya'da halk ve kyl faydasna hayli yazlar yazp iler grerek epey hret kazanm
olan Parvus Efendi'nin mecmu ' arnzda intiiir eden iktisadi ve niili makiil. eleri hep bu ga
yeye hizmet maksadyle yazdrlmt . Milliyyetiliimiz (nasyonalistliimiz) halka ve bil
hassa kylye birinci mevki ' i verdirmekle beraber orta snfn (Trk burjuvazi) sinin
teekklne de bizi tarafdar etmitir. Filviiki men.ilik-i Osmiiniyye'da Trkn kurun- vustii'i
esniif ve tccar tekilat alelhusls Tanzimat 'tan sonra, Avrupa sermayedarlnn capitalis
me'inin, Avrupa byk sanayi i' miiliyyesinin hcm ve stiliis semere-i muzrresi olarak
inhitiit ve tereddiye uradndan, Osmanl Trk hey'et-i ictirnii'iyyesi, Lehistiin'n son za
miinlarnda olduu gibi, yalnz eriif ve me'murin ile kylden mrekkeb kusurlu ve sakat
bir uzviyyet biiline gelmiti. Lehistan burjuvazisi yalnz Yahudi ve Almanlar'dan mte
ekkil olduu hiilde, Devlet-i Osmiiniyye'nin 19 uncu asr burjuvazisi, garb capitalisme'si
nin komisyoncu ve acentaln eden Yahudi, Rum, Ermeni gibi yerli gayr-i Trklerle mene-i
milliyyelerinin ve tabi-yyet-i hakikalarnn tefrtk: ve terneyyz gayr- kabil levantenlerden
terekkb ediyordu . Eer, trkler kendi ilerinden, Avrupa sermayesinden de istifade ede
rek, bir sermiiyediir burjuva snf karamayacak olurlarsa, yalnz memur ve kylden ibiiret
Osmanl hey ' et-i ictimii'iyyesinin mu'iisr bir devlet halinde deviiml yaayabilmesi zorla
acakt . Bu tehlikeyi Tanzimat paalar da grmlerdi; mesela Ali Paa, Sultan Aldla
ziz e verdii bir laymasnn mte' addid yerlerinde bu endiesini izhar eder.

Biz dahi, iktisad sahasnda, hi olmazsa gayr- Trk Osmiinllarla rekabet edebilecek dere
cede Osmanl Trk erbab- sanayi ve ticareti tekevvn etmesini, Devlet-i Osmiiniyye dilhi
linde unsurlarn muviizenesi iin labdd era'itten add ediyorduk. te bu dnce iledir
ki diirlfnun iktisad mderrislerinden Zhdi Bey 'in iktisad- milliye da'ir makiil. elerini de
ner ettik. Fakat milli ticaretin, milli byk ve kk sanayi' in te' esss ve inkiafn tevik
ederken, iktisadiyyatta unsur- aliiikinin hi bir dalli olmad nazariyyesini kabili etmi-

142
yorduk; henz devre-i teekklnn bile mebde'lerinde bulunan Trk serrm1yedar burju
vazisinin snf- sa'ire ile pek iddetli mnaza'a-i menafi ve ihtiras tevlid eylemernesini ve
istihlllitta i'tidal gzetmesini lzlmlu buluyorduk. Fakat her yerde ve her zaman olagel
dii gibi, Trk capitalismes dahi, ilk devresinde kar ve zevkten gayn esas ve gaye gzet
memeye temayl ediyor. Memalik-i Osmaniyye'de yaayan dier rnilliyyet ve tabi'iyyete
mensub sermayedarlar ise, Trkn umumi ve milli menafi'ini nezar- dikkate almakla ken
dilerini mkellef add etmemeyi pek tabi'i gryorlar . . . Bu takdirde Trkn bilhassa ehir
lerde yaayan sermayesiz snflan - ki ehir ahalisinin ksm- kllisidir - kendi gbeklerini
kendileri kesmeye mecburdurlar.

''ktisadi siyaset hakknda ", Trk Yurdu, cilt 12, say 12, 1333/1917, s. 179-181.

143
BELGE 1 5

Osmanl aydn ve yazarlanm kapsayan bir yllk iin kaleme alnm ksa
makale. Bu yllk 1914 'te yaynland . Makalede Akura 'nn perspektifi
nin btn Mslman Dou 'yu kapsad grlr. Milliyetilik olgusunda
Bat 'dan gelen milliyet fikri ile Mslman halklar arasnda varln sr
dren kavmiyet bilincini birbirinden aka ayrmaktadr.

ark'ta Milliyet Fikri

Belki Alman asar- atika illimlerinin taharriyatndan, belki fransz nazariyatlarnn tefek
kratndan, belki dini teceddd reisierinin telkinatndan, belki de buharl makineler icad
gibi pek maddi bir hadise-i iktisadiyenin tesiratndan doarak, bugn Garb 'a hakim bulu
nan milliyet fikri , ark'a sirayet etmekte pek gecikmemiti . Milliyet alddesinin ark'ta ilk
mrninleri Nasraniler olmutur. Dindalar garbllarla ok ve sk mnasebetlerde bulunan
ark Hristyanlar, alelumum efkar- garbiyeye, Mslmanlardan daha evvel ve daha ko
lay muttali olabilirlerdi. Hristyanlann ark ' taki erait-i hayatiyeleri, milliyet fikrini onla
ra bir nev mnecci gibi telakki ettirdi. ark Hristyanlan fikr-i niHiyete iman ile, fedakarllda
sarldlar; ve bunun netayici Srbistan, Rom::nya, Yunanistan ve Bulgaristan suretinde te
cessm ve tecelli etti . . .

Eski dnyann ksm- garbiyesi medeniyetinde tefevvukun akn-i isliundan alem-i Nasara
ya intikaline artk alt , yedi yz yl olmutur. O zamandan beri islam medeniyeti gittike
dyor, Avrupa medeniyeti ykseliyor. slam medeniyetinin doruu::u-. doruya hakim ol
duu memalikin bile ou, Hristyan devletlerin siyasi nbkas altna geti . Aiem-i islamn
siyasetten henz ma.hlc(im olmayan ksmlar, Avrupa medeniyetinin tefevv ukunu kendi
liklerinden tasdik ve teslime mecburiyet grerek, ferdi ve ictimai hayatlarnda o medeni
yete imtisal lzurnunu idrak ve hissettiler. Bugn btn alem-i islam, ya cebren ya tav 'an
Avrupa medeniyetine serfru etmi, malub . . . belki de mahkUm olmutur.

imdi Mslmanlar, sanatta, hirfette, ticarette, fkirde, ilmde, hasl her eyde Garb stad
tanyorlar; bir derecede ki az ok mstakil kala devletlerinin ordularn talim ve terbiye
edecek asker muallimleri, ocuklannn hayat ve kainata nazariarn tayin edecek mekteb
kitablann, hayat- medeniyelerini tanzim eyliyecek kaide ve kanunlan bile hep Garb'dan
aldlar . te bu Garb 'dan iktihas devresindedir ki dier bir takm efkar ile beraber fikr-i
milliyet de ark Mslmanlar arasna nfuz etti. Yai milliyet fikrinin Mslmanlarda
zuhuru. medeniyet-i islaniyenin evsaf-i hususiyesini mrur-u zamanla mkemmelletirb ,
ahsiyet-i mumtazesini hakkyle muhafaza edebilecek dereceye isad edememesi, ve binae
naleyh Garb 'n ark' medeniyete temsile balamas zerine vaki olmutur. Bununla be
raber, mslmanlarda fikr-i milliyetn inkiafn, fevkelmilel edyann bile tamamen izalesine
muvaffak olamadklan kavmiyet his ve fikrinin tesir-i harici ile tekemml etmi bir hali
diye de telakki etmek mmkndr.

Mslmanlar nokta-i nazarndan, mslmanlar uurlu olarak milliyet fikrini kabule meyl
ettiren saik, Garb'n dier mebadi ve kavaidini kabul ettiren saiklerin ayndr : Mslman
lar, ferden ve ictimaen muhafaza- vcud ve muhtariyet iin, alman tabiyesini, fransz ceza
kanunlarm , ingiliz gemiciliini nasl temessle alyorlarsa, milliyet fikrini de yine o
maksadla, yine o suretle imtisas etmee urayorlar. Bin bu kadar yalk islam aacna,
bu yeni fikir alandktan sonra korumaa yaklam o salhorde aacn bir daha yeil yap
raklar aub tatl yemiler vermesi ihtimal haricinde deildir .

"ark'ta Milliyet Fikri", Nevsal-i Milli, stanbul, 1330/1914, s. 23-24.

144
BELGE 16

1 6 Eyll 1919'da stanbul Trk Ocag 'nda ,verilen bir konferanstan aln
mtr. Akura, Rusya 'daki Osmanl tutuklular ile ilgili grevinden he
nz dnmtr. Rusya Trkleri nezdindeld deneyimlerine dayanarak, ulusal
bilincin sava yllannda hzla gelitigini savunur. "Osmanl Devleti iin
necat. . . Trklktedir ve ancak Trklktedir ' ' demektedir. Aadaki
metin onun bu konudaki dncelerini vurgulamaktadr.

Trklk'n ki Kolu

( . . . ) Bizde trklk eeceyannn git gide iki kola ayrldn iddia etmek istiyorum . Bu
iki cereyan imdi moda olan tabirlerle tarif etmek stersek, birisine "demokratik trk
lk", dierine "imperiyalist trklk" diyebiliriz. Demokratik trklk, milliyet esas
n, her millet iin bir hak olarak telakki ediyor ve Trkler iin taleb ettii bu hakk, dier
milletiere de ayn derecede hak olarak tanyordu. Mesela Osmanl imparatorluunda, Arab
larn , Arnavutlarn ve dier milletierin bu hakka istinaden muhik olarak istediklerinin ve
rilmesine taraftard. " Trk Yurdu" , bu nokta- nazarn, arab meselesinde birka defa,
beyan ve izah etmitir. Bunun iindir ki mehur bir osmanl muharriri, " Trk Yurdu " m
drn "milliyetperver deil , milelperverdir" diye tavsif etmitir. ( l ) Demokratik trk
lk, ihtimal ki T1rklerin ekseriyeti dier milletiere mahkUm mevzuunda bulunduklanna
ve hatta hakim saylanlannn bile iktisaden ve harsen yalnz malub deil, adeta tabi ol
duklarna ve binaenaleyh ancak hakka istinaden kurtulu mmkn olacana kanaattan ne
et etmekte idi . . . Bundan maada, demokrat trkler, Trkn mevcud milli kuvve-i
mdahharesi, imdilik kendi kendini yaatmaa ancak kifayet eder, diye dnyorlard ;
dier milletleri temsil etmek yle dursun, idareye alnay bile, o kuvveti tenkise sebeb
olacandan, zararl sayyorlard . - lmperiyalist trkler ise, ekser Avrupa nasyonalistle
rine benziyorlard : mcerred hakka deil, srf kendi kuvvetlerini arttran milliyetilie ta
rafdar idiler. Vaka ekser Avrupa nasyonalistlerinin nazarnda hakk- milli, mcerred ve
mutlak deildir; bir vasta- siyasettir. Mesela Rusya, kendi dahil ve haricindeki Isiaviann
hakk- millisini iddia ve taleb ve bunun iin icab ederse harb bile ederdi; fakat Imparator
lukta dahil Finlerin , Grclerin, Errnenilerin , Trklerin tabii haklarn bile kabul etmezdi ,
evvelce aldkiamu istirdada alrd . Kuvvetli zannolunan ve yz milyonluk bir rus kitle
sine dayanan bu siyaset muvaffakiyetle tetevvc edecek diye beklenirken, yuvarland, git
ti. Almanlarn da gerek Almanya'da, gerek Avusturya'da takib etmek istedikleri bu nev
siyaset-i milliyeleri , muvaffakiyetsizlikle bitarn buldu. Daha az kuvve-i maneviye ve mad
diyeye mstenid imperyalist trklk de muvaffak olamazd. . .

Demokratik milliyetilik hakka mstenid ve srf tedafidir. Gasb edilen hakk almaa, gasb
edilmek istenilen hakk mdafaaya alr; Imperyalist milliyetilik ise, taarruzidir, dier
lerinin hukukuna tecavz bile tecviz ederek kendi milliyetini takviyeye alr. Taarruzi
milliyetilik, dnyada henz bitmi deildir. Fakat zannediyorum ki bu nev milliyetilik,
er ge zevale mahk1mdur; Ruslarn, Avusturyallann, Alnanlarn bana gelen, bir gn
olub dier imperyalistlerin de bana gelecektir . . .

Efendiler, Trklerin taarruzi imperyalist milliyetilii hatadr. Bu gn bu szleri syle

yen, eline kalem ald, mektepte, medresede veya byle serbe.st bir krsde sz sylerne
e balad andan beri daima demokratik trkl mdafaa etmitir. Bundan sonra,
vekayiin verdii derslerden ibret alarak, bu esas daha ziyade katiyede mdafaa edecektir.
(. . .)

"Chan Harbi'nde it!rakimiz ve istlkbalimiz" Siyaset ve ktisad, s. 15-18.

1. Abdullah Cevdet, lctibd, say 105, Ilaziran 1914.

145
BELGE 1 7

Liberal mebuslardan Ltfi Fikri 'nin 1920'de Osmanl partileri arasmda it

tifak oluturolmas yolunda yapt neri, Akura 'mn toplumsal snflar
ve siyasal gler arasmdaki kar ilikisini zmlemesi iin bir vesile olu
turur. Metin 1920 'de kaleme alnm, ancak, 1924 'de yaynlanmtr.

ittihad ve Terakki'nin Toplumsal Tabarn

Sultan Abdlhamid-i Sani'n son zamanlannda memurin-i askeriye ve mlkiyenin bir ks

m , bilhassa burjuvaziye dahil olanlan, menafi-i hakimiyetten derece-i kifayiede mtena
im olmakta iken, dier bir ksm, bilhassa burjuvaziden hari kalanlar (mesela, aylyle
geinir ufak tara memurlar, yine aylyle geinir kk rtbeli Makedonya'da ekiya
takibine memur zabitler) hizmet ve sa'ylannn tamamen denmediini pek.iyi biliyorlard.
"ttihad ve Terakki" ite bu proleter memurin-i askeriye ve mlkiyeyi taazzi ettirerek,
yani vaziyet-i iktisadiyelerinden gayr-i memnun memurlarn mmessili sfatyle ie bala
d ve hkUmet-i mevcudeye muhalif bir frka halinde ortaya kt. Gayr-i mslim ve gayr-i
trk baz milli demokrat frkalar da (ezcmle ermeni Tanakitun ile ihtilalci bulgar frka
lar) ihtilalin inkiaf srasnda makasd- hususiyelerini istihsal edebilmek midiyle ittihad
ve Terakki frkasna mzahir ve hatta onunla mttefik oldular . Selaniidi tccarlarn da ek
seriyeti ittihad ve Terakki 'ye dahil oldu; rsi bir istidad- azim-i ticariye malik olan bu tc
caran, ihtilalin muvaffakiyetini tahmin ettiler ve muvaffakiyet halinde, milli ve beynelmi
Jel byk ticareti ve alelhusus hkUmet mteahhidliini hemen hemen yed-i inhisarlannda
bulunduran stanbul'un rum ve ermeni taeirierini mevki-i iktisadilerinden kaydrabilmek
midinde bulundular. Nihayet Rumeli'de bycek iftlik sahibi olan beylerden bir ksm
(mesela Serez beyleri) frkaya girdi; bulgar, srp ve yunan etelerinin mternadi tahribat
Rumeli trk beylerinin varidatna azim zararlar iras ettiinden , hkUmetin tebdiliyle vaziyet-i
iktisadiyelerinin dzelecei mid olunabilirdi.

Hkumet-i hamidiyeye gelince, paytahtta hkm ve zevk sren byk rtbeli ve byk
sermayeli askeri ve mlki memurlarn (bir mir Zeki Paa 'nn, bir vezir zzet Holo Paa'
nn emlak ve akan hatra getirilsin ! ) , ticaret-i dahiliye ve hariciyenin ksm- mhimini ve
hususiyle hk1metin mteahhitlik ve mltezimliklerini ellerinde bulunduran mslim ve gayr-i
.mslim taeirierin (ki ekseriyetle gayr-i mslim idi), tesbil-i hayat ve maietine hayli itina.
edilen ufak stanbul halknn, ve nihayet vilayetlerde menfaatlannn teminine, an ve e
reflerinin tezyidine alan eraf ve ayann mmessili idi; yani bu zmre ve snflarn me
nafiini mdafaa ediyordu .

ittihad ve Terakki, bir kyam-i askeri ile hkUmeti ele geirir geirmez, eskiden hkUme
tin sahibi olan zmre ve snflar tabii ve mihaniki bir tarzta taraf-i muhalefete geti. Muha
lefet muhtelifunvanlarla taazziye uratktan sonra, nihayet "tilaf ve Hrriyet" nam altnda,
bir dereceye kadar birleti, uyutu, teekkl etti . Demek oluyor ki "tilaf ve Hrriyet"
frkas, ilk nce, inklab neticesi makam ve mevkilerini kaybetmi eski memurlarn, hkUmet
i sabka zamannda kesb-i servet ve ehemmiyet etmi t1ccarlann, ve baz vilayat erafnn
mmessili olarak zuhur etmitir. Gayr-i trk milli trkalardan bazlannn, ezcmle rum,
arab , arnavut ve krd frkalarnn da mukasd- hususiyelerini istihsal emeliyle, ara sra
tilaf ve Hrriyet 'e muzahir olduklan grlmtr.

146
lan-i merutiyettenberi cereyan eden vekayi-i azime, bu iki osmanl frkasmn bnyelerin
de tadilat- mhimmeyi inta etti. Harb-i umumi esnasnda bu iki frka ibtida-y zuhurla
rnda taazzi ettirdikleri smf ve zrnrelerin mmessili kalamadlar; zira o smf ve zrnrelerin
menafi ve mnasebatnda tagayyrler husule gelmiti . ittihad ve Terakki, artk gayr -i mem
nun memurlarn frkas deildi, bilakis kendi yetitirdii , tefeyyz ettirdii, sermayedar
latrd byk memurlarn frkas idi . . . Ermeni ve bulgar frkalanmn makasd- asliyelerini
nihayet kef ederek , onlardan drstane aynlmt. Rumeli eshab-i emlak ve akariyle , se
lanikli tccarlarn menafiini teminde devam ettiinden, bu iki nev sermayedarlar snf fr
kann ertin-i kadime ve mhimmesini tekil ediyordu. Eski ittihat memurin-i askeriye
ve mlkiyenin sahib-i sermaye olmasyle, frkann da demokratik enisi hemen hemen za
il olmutu . Lakin hkmeti elde tutmak, memlekete hakikatten hakim olabilmek iin, yal
nz bu kuvvetler kafi deildi. Dier kuvva- ictinaiyeye dayanmak zarureti vard. Bahusus,
memurin smf, metin, sabit ve emin bir snf saylamazd. Bunun iindir ki ittihad ve Te
rakki frkas, Memalik-i Osmaniye'de btn trk eshab- emlak ve akannn ve mslman
erbab- ticaretinin kabiliye-i iktisadiyelerini arttrarak, ve bunlarn rukeba-i iktisadiyesi
nin iktidar rekabetlerini tahdid ederek, menafi-i iktisadiyelerini inkiaf ettirmek istedi . By
lece ibtidai ve zayf bir halde zaten mevcut mslman ve hususiyle trk bujuvazisi kesb-i
kuvvet edecek ve git gide mslman ve trk milliyetperveran frkas mahiyetine stihale
etmekte olan ittihad ve Terakki 'nin kitle-i asliyesini tekil eyliyecekti . Harbn sonlarna
doru. ittihad ve Terakki frkasna trk burjuvazisinin mmessilidir, demek hatal olmaz.
1

ittifak'a dair", Siyaset ve ktisad, s. 24-27.

147
BELGE 1 8 , 19 ve 20

Bu metinler 1921 'de Sebil 'J-Read'da yaynlanan uzun bir makaleden

alnmtr. Akura 'ya gre slamiyet' le Hristiyanlk arasmda bin yldr sren
mcadele ayn aamadan gemitir: dinsel, siyasal ve ekonomik aama
lar. Burada onu ilgilendiren bu sonuncu aamadr ve zmlemesini A v
rupa ekonomik emperyalizminin Osmanl Devleti 'ne nfuzu ve bunun
sonulan zerinde younlatrr. Btnyle Tanzimat uygulamalarna y
nelik yeni bir eletiridir.

Tanzimat ve ktisadi Liberalizm

( . . . ) Trkiye'de ilm-i iktisadn, eskiden dedikleri gibi ilm-i servet-i milelin alim ve mual
limleri, osmanl iktisatlannn ilk tabakas , ermeni vatandalarmzd. S akz Ohannes efen
dilerin, Portakal Mikail paalar, bu yeni ilme dair frenk kitabiatn tercme ederler, ve
Mekteb-i Mlkiye-i ahane'de en mmtaz genlerirnize ilm-i servet-i mileli retirlerdi ;
bu mderrislere gre iktisad- siyasinin yalnz bir mezhebi, hrriyetperver iktisadlar mez
hebi, Manester mezhebi hakt; yalnz bu mezhebin akaidi sahihdi , ilmdi. Bu mezhebe na
zaren sanayi ve ticarette rekabet serbest olmal, memleketler arasndan gmrk hududlar
kalkmaldr, hi bir millet kendi sanayi ve ticaretinin himayesine kalkmamaldr . . . Bu
mezheb , faaliyet-i iktisadiyesi en yksek dereceye gelmi , byk sermaye ve byk sanayi
itibariyle akvam- mevcudenin en stne km ve bu suretle kendileriyle sanayi ve tica
retle rekabet inkfu artk kalmam mernleketlerin, ngiltere'ni.'l ve hatta Fransa'nn menafi-i
e'niyesine uygundu; ve binaenaleyh ingiliz, fransz iktiS<;diy1nu Manester mezhebine s
lkte hakl idi . Fakat sermaye ve sanay, messessat- iktisadiyesi henz kurun-u vstai
olan osmanllarn iktisadlan da ngiliz ve Franszlar gibi dnmekte hakl rniydiler? Va
ka Memalik-i osmaniye'nin dahili iktisadiyalnda anasr- gayr-i mslime, Ermeniler , Rum
lar, Yahudiler, anasr- mslimeden daha yksek bir mevki igal ediyorlard ve Avrupa
alem-iiktisadisiyle mnasebetleri daha fazla idi. Bu cihetle Ohannes ve Portakal paalarn
hrriyetperver meslek-i iktisadiye slkleri, bu meslein mahz ilm olmasndan deil, bel
ki mensub olduklar cemaatn menafiine muvafk gelmesindendir, denilebilir. Lakin ikinci
tabaka- muktesidlerirniz ki ermeni paalarn hilka- tedrislerinden yetime trk beyleri,
ite bunlarn eser-i ustada tamamen iktifa etmeleri bilmem nasl izah olunabilir? Ohannes
ve Portakal paa akirdleri de tbk hocalan gibi, iktisad-i siyaside yegane doru yolun Man
ester mesleki olduuna inanmlard; Trkiye'yi kurtaracak yegane ila sanayi ve ticaret
te hrriyettir, ve bilnetice Avrupa sermayesidir, derlerdi. Bu halde, osmanl muktesidlerinin
talimleri, mahiyet itibariyle neye mncer oluyordu? Avrupa sermayesinin Memalik-i os
m3J1iye'yi istilasn teshile, bu babta propagandacla deil mi?

Tanzimat byk rical-i devleti saylan Reid , Ali ve Fuad paalar da, onlarda sonra hk
met dmenini eline alp idare eden dier paal arn ekserisi de nazariyal- siyasiye ile, hele
nazariyat- iktisadiye ile hemen hi megul olmam, tecrbe ve tatbikat sahasnda yaam
ve bym adarnlar idi; bunlar gayr-i muttarid okuduklarn, tesadfen grdklerini, u
radan buradan ve alethusus frenklerden rendiklerini, kendi akl ve zeka endazeleriyle
lp bierek, ahsi menfaatlar hissesini de asla unutmyarak, tedrici bir surette idare-i
hkmet eylerlerdi . Bu mudiran-i umurun ou, byk ve vahim neticeleri derakab gze
arpmad halde, kk ve zahiri faideleri derhal tebarz eden, Avrupa sermayesine ms-

148
tenned tarz- idareden ok holanrd . . . Muktesidlerimizin efkar ve mtalaat da bu arneli
adamlara, icra- tesirden hali kalmam olsa gerektir .

Efendiler, rical-i devlet arasndan bu yanl yola ilk itiraz eden benim bildiime gre, ulema-
vzeradan Cevdet paa merhum olmutur. iktisatlar iinden de hrriyetperver meslek-i
iktisadnn, mutlak bir surette ilm olmayp, mteaddid meslek-i iktisadiyeden birisi oldu
unu ilk ilan eyleyen de, benim bildiime gre Akyiitzade Musa beydir. Birisi rahmet-
ralmana kavumu, dieri pek mtevazi bir hayatla henz yaayan bu iki zatm isimleri
rahmet ve hrmetle yaddolunmaldr. Fakat kalabalk arasnda, bu bir iki kiinin sesi kay
bolup gitmiti. ( . . . )

"Vaziyetimiz ve vazifelerimizden birisi", Siyaset ve ktisad, s 57-59

Tanzimat'n Eletirisi

l 3 'nc asrn ortalanndan itibaren Avrupa sermayedarlan Osmanl hkmetinin sarrafl

n deruhde ettiler. Hkumet-i osmaniyeye inkrazn tadn tattrdlar. Hkmet-i osmani
yeye, borla muhteem yaamak kolayln rettiler. Bylece, sermaye, kapital, Memalik-i
osmaniye'ye girrnee balad . Bu, tarih-i osmanide ok mhim bir vakadr. Bununla bera
ber milletin bir ksm, yksek denilen snflarndan balyarak, Avrupa medeniyetinin fikri
ve bedeni ezvakna alyordu : Avrupa efkan, Avrupa adat , Avrupa libaslar, Avrupa ki
tablar , Avrupa kanunlar , Avrupakar saraylar, kaaneler, sahilhaneler, mobilyalar, Av
rupavan tiyatrolar, kafeantanlar, daha ne bileyim neler, stanbul'dan, Saray ve vkela
dairelerinden her tarafa yaylyordu . Bu, Efendiler, mahud devr-i tanzimattr. Avrupa ser
mayesinin Memalik-i osmaniye'ye giriiyle, Tanzimat- hayriye'ye ibtidar edilmi oldu .( . . . )

Efendiler, yakn zamanlara kadar Tanzimat'a Tanzimat-i hayriye deniliyordu ; Tanzimat'

n yaptklar hayrl v e mukaddesti; Tanzimat'a dil diktirrnek terakkiikenlik, mrtecilik
saylyor idi. Fakat birka seneden beri, Tanzimat'n, yani Bab- Ali ' nin Avrupa sermaye
sine tabi ve hadim olduu devrenin, harsi ve siyasi craat hakl ve mukni bir surette tenkid
edile edile, Tanzimat eski kudsiyetini hayli kaybetti, zannmca artk Tanzimat'n iktisadi
avamil ve icraatn tenkide de vakit gelmitir. te ben Efendiler, bu krk dkk mtalaala
rmla buna balamak cretinde bulunuyorum . . . Ve hi phe etmiyorum ki bir ka sene
sonra, Tanzimat'n iktisadi ve milli sahada yaptklan da tbk siyasi ve harsi craat gibi,
osmanl devletine ve alelhusus trk milletine mfd olmad bedihiyattan telakki oluna
caktr.

"Vaziyetirniz ve vazifelerimizden birisi" Siyaset ve ktisad,s. 54-64.

Trkiye'de Avrupa Sermayesi

Avrupa sermayesinin Trkiye 'yi istilasndan ne gibi netaic tevelld etti , Efendiler?

Bu netaic , bu gn artk kr gzlere bile batacak radeye gelmitir : Memleketimizin maden

servetleri ecnebi sermayedariara mal oldu; memleketimizin berri ve bahri vesait-i nakliye-

149
si, demiryollar ve vapurlar, kfunilen ecnebi sermayedarlar elindedir; memleketimizin belli
bal iskelelerinin !imanlar, sahillerimizin fenerleri, yine ecnebi sermayedarlar elindedir;
memleketimizin belki en mhim rnenba-i serveti olan ttn ii de ecnebi sermayedarlar elinde;
memleketimizde ake piyasasnn bkarndar- mutlak ve mstebidi olan szde Osmanl Ban
kas ecnebi sermayedarlarn elindedir; ve nihayet Dyftn-u Umumiye teesss etti ki onun
vastasyle memleketin menabi-i varidatndan birka belli bais dogrudan doruya ecnebi
sermayedarlannn idaresi altna geti . . . Ve stikial-i devletin bir k}sm , bu suretle zay ol
mu oldu. Efendiler, banka, Reji, Dyftn-u Umumiye Avrupa kapitalinin Trkiye istikla.I-i
iktisadiyesini asmak iin hazrladg altndan bir sehpadr. ( . . . )

Avrupa sermayesinin netaic-i istilas bu kadar m? Hayr, Efendiler, hayr! Bu istiladan

dolay Memalik-i osmaniye'de kk ve orta sanayi hemen hemen kalmad ; Avrupa ser
mayesiyle temasa gelen ehirlerimizde esnaf adeta kayboldu. Dokumaclar, petemalclar,
saralar, adrclar, kazanclar, klnclar, kasklar, fincanclar, taraklar, daha ne bile
yirn ben, Evliya elebi merhum'un saydg birka yz sanat esnafnn bugn mesela ka
mevcuttur? Hele bu gidile yanna ka kalacaktr? Avrupa byk sermayesi , yani Avrupa
fabrika sanayii bunlar muttasl ldryor. Sanat byle. Yerlilerde bycek ticaret olsun
kald m? Meddal hikayelerinden , Orta oyunlanndan grendigimiz bedestaniler, Asma Alt
ve Msr ar tccarlar imdi nerededirler? Eskiden Msr'a Tunus'a, hatta Hind'e gemi
donatan byk islam tacirlerinin yerlerinde bugn kimler var? Ecnebiler! Yerli ticareti de
Avrupa byk sermayesi, Avrupa banka ve irketleri bitirdi . . . Bugn urada grdmz
iki osmanl tccan da, nihayet Avrupa sermayedarlannn komisyoncu ve tezgahdan me
sabesindedirler: Avrupa sermayedarlannn parasyle bir komisyon mukabilinde memleketten
ham eya alr gnderirler. Avrupa sermayedarlannn fabrika mamulatn diikkfulannda satp
bir komisyon alrlar. Tabir-i digerle tezgahdarlk creti alrlar . . . Mstakil tccanmz , Av
rupa sermayesine, Avrupa banka, fabrika ve ticaretgahlanna hargzar olmayan tccarla
nrnz hi kalmam mdr? Son zamanlarda ecnebi sermayesi yegane iktisadi temelimiz olan
yerimize, yurdumuza, ana topragmza da taarruz ediyor : stanbul'da, sahil ehirlerinde
emlak ve akar, mslmanlar elinden, gn getike artan bir sratle, ecnebiler eline gei
yor. Kk sanayi, Avrupa byk sanayii tarafndan yutulurken, hi olmazsa, iftileri
miz, obanlarmz kazand m, onlar zenginleti mi? Hayr! Anadolu 'nun byk bir mera
ve iftlik olan Anadolu'nun bugnk haline, topra ileyen ve hayvan yetitiren kyl s
nfnn derece-i fakirine bir baknz!

Efendiler, izah ettiimiz vech ile sanattan , esnatlktan, ticaretten yerden, yurttan mahrum
kalan ahalimiz ne oluyor? Ne olacak, gndeliki? Yani ald gndelikle, aylkla geinen
memur, asker, ii, amele, hademe, hammal , rgat. . . hasl yevm-i cedid, nzk- cedid diye
gn gnne kazanp yaayan, yeni tabirle proleter . . . Vaka Efendiler, byk sermayenin
Avrupa'da tekevvn de kk ve orta sermaye sahiplerinin, bsbtn sermayesiz kalma
lnn inta etmitir. Lakin orada, kk ve orta sermayedariann elinden kan servet, yine
memlekette kalm , bir ksm vatandalardan diger bir ksm, mahdudelmiktar vatandala
ra intikal etmitir. Bizde ise, bizim kk ve orta sermayedarlarn elden katdklan serve
tn ksm-i azan memleketten km, ecnebi byk sermayedarlarn sermayesini iirmitir . . .
-iz memleketin seneden seneye fakirletigini gryoruz, sylyoruz, ve buna yanp yak
lyoruz ve bunun esbabn aratnyoruz . Memleketin seneden seneye fakirlemesinin en
mhim sebebi , kanaalrnca ecnebi sermayesinin mernleketimize girip, faiz ve temett tari
kiyle, mstakil sanayi ve ticaretimizi imha suretiyle, servet-i milliyemizi ekmesi ve ez
mesi olmutur ( . . . )

"Vaziyetimiz ve vazelerimizden birisi", Sjyaset ve ktisad, s. 59-63

so
BELGE 2 1

Bat A vrupa 'daki siyasal partileri zmleyen Akura, bunlarn ' 'toplum
sal snflarn bir haritas ' 'n oluturduu sonucuna vanntr. Bu zmle
rneyi Trkiye rneine uyarlayarak, lkenin siyasal geleceini ak bir
biimde izer. Kemalist halklktan olduka uzak bir toplumsal-siyasal
bak as sergiler.

Toplumsal Snflar ve Siyasal Partiler

( . . . ) Trkiye ehalisinin ekseriyet-i azmesi ifti ve obandr. Byk ve orta ziraat gayr-i
mevcut olmamakla beraber, erbab- ziraatn o kk zrra, yani kyl ve iftcidir. K
k obaniann da bir ksm yerlemekte ve iftcilemektedir. ehirde kk sanayi ve ti
caretle megul olan esnafn da ekserisi ayn zamanda iftcidir. Mnhasiran sanayi ve ticaretie
geinen srf ehirli burjuva pek azdr. Hele byk sanayi ve ticaretle onun glgesi olan
arnele ise yok denilecek .kadar azdr. Byk sanayi ve ticaretin knntsyla doan ve yaa
yan "mnevverler" de yok gibidir. Osmanl Saltanatnda saraya ve paa konaklarna men
sub "mnevverler" vard. Bunlar, bir asr evveline kadar, byk ve orta zaimi ziraata
mstenid tekilat-i askeriyenin reisi olan Sultann ve merasnn kap halk , kullan, med
dahlar , dalkavuklar idi. Bir asrdan beri devam eden ictimai, siyasi ve fikri bulran btn
bu tekilat karma kank ederek, mevcud " mnevverler"i istinadgahsz, adeta muallakta
brakmtr. Bunlar hidmet edecekleri snf, intisab edecekleri kapu anyorlar . . .

u tabiile istinaden , Trkiye'de asl mevcud snflar, kk mlk sahibi kyl zrra, orta
ve byk iftlik sahibleri, ehir esnaf ve tccar (kk ve orta sanayi ve ticaret erbab)
diye e blnse, ok hata edilmi olmaz sannm. Ve bu snflardan birincisi ile ncs
nn bir ksm, bir demokrat frkasn, ikincisiyle ncsnn dier ksm, bir nasyonal
liberal frkasn tevlid edebilir. Ecnebi sermayesinin tahakkm , bu snfn inkiafna, yani
Trkiye'nin stikiiil-i siyasi ve iktisadisine en azim bir mani tekil ettiinden, bu trkalarda
hiss-i milli mutlaka kuvvetli olur. Byk iftlik sahibieriyle byk tccarlar, sanayi-i zira
iyeyi ve alelitlak sanayii inkiaf ve tekemml ettirmee, yani Trkiye'de sanayi-i azimeyi
ihdasa ve bu suretle milli sermayeyi tezyide gayret edeceklerinden bunlarn, yani hakki
burjuva frkasnn ecnebi sermayesinin tagallb ve tahakkmne husumeti, husumetkar mil
liyetperverlii git gide daha iddetli olacaktr.

Sanayi-i azime tahadds edince, sosyalist ve komunist frkalan da zuhur eder.

Burjuva ve liberal frka serbesti-i ticarete, stikiiil-i milliye, mukayyed bir hakimiyet-i mil
liyeye ehemmiyet vermekle beraber, anane tesiriyle ve alelhusus nizarn ve asayi-i ictimai
ye hadim olmas ellietiyle dini esasata riayetkar bulunacaktr. Kyl zrra ile kk esnaf,
bilhassa dini ekalliyetlerin rekabeti mnasebetiyle rnilliyetperverdirler; fakat bunlar do
rudan doruya ecanibin rakib-i ticaret ve sanat deildirler, ve ucuz geinmek isterler; bi
naenleyh bunlarn milliyetperverlii liberallerinki kadar hesabl olmaz; ve bunlarn ananata
merbutiyetleri de liberallerinki kadar uurlu, gayeli ve arneli bir tarzda tezahr edemez . . .

"Mnevverler" , ite bu iki efendiden birisinin kapusuna kapulanmak mecburiyelinde bu

lunduklarndan, imdiden onlarn menafiine uygun bir surette alacak ve onlarn snf
tekemmllerinde piva grlinerek geinecekdirler. . .

"ktisadiyat ve frkalar", Siyaset l'e ktlrad, s. 120-122.

s
BELGE 22

Uzun bir yazdan alnan bu metinde Akura, olduka eski bir tarihe kadar
uzanan grlerini (bkz. 1 0 nolu metin) gelitirerek, Trk milliyetilii
olgusundaki ekonomik faktrleri aratnr. A vrupa 'daki gelimeler Osman
l 'mn dengesini bozmutur. Osmanl mparatorluu 'nda yaayan Trkler'in
ulusal bilince ulamasnda belirleyici rol oynayan, siyasal devrimden ok
sanayi devrimidir.

Trk Milliyetiliinin ktisadi Meneleri

( . . . ) Avrupa Snai ihtilalinin memleketimizdeki tesiratndan en ziyade mutazarnr olan, ms

lmanlardr. Zira, gayr-i mslim tebaa , Avrupallada din vahdeti, ve git gide artan medeni
birlik sayesinde Avrupa sanayi-i azimesine, Avrupa sermayedarlanna, mslim tebaadan
daha evvel yanap onlarn vasta- ticareti oldular . Zaten yukanda sylediim vech ile av
rupal devletler, bu akvarn kendilerine balamak, onlan ark- islamiyede bilhassa Memalik-i
Osmaniye'de iktisadi ve siyasi ajanlar, haline getirmek istiyordu .

Hatrlarsnz ki yakn zamana kadar Avrupa mamulatm mernleketimizde satanlar ekseriya

gayr-i mslirnler olduu gibi, Avrupa irketlerinin, kampanyalannn mesela imendfer
lerin, Reji'nin, bankalarn memurlar da hemen mnhasran gayr-i mslimlerdi . Bu ink
labtan, hristyan tebaa- osmaniye tebaa- mslimeye nazaran karl kmt, nk
mslmanlar hayli nemadar olan byle bir vazife-i iktisadiyeyi de ele geiremiyerek, ga
yet czvi bir kara alan, daha dorusu yalnz kut-i layemutunu temin eden vesait-i maie
ti intihabta muztar kalyor ve bazen ise bsbtn isizlie mahkUm bulunuyorlard . Hasl,
Avrupa sanayi-i azime ihtilalinin, saltanat- osmaniye'de husule getirdii iktisadi tebedd
latn bir mhim neticesi gayr-i mslimler, mslmanlara iktisaden tefevvuku oldu.

Efendiler, saltanat- osmaniye'de gayr-i mslim kavirnlerin mslim kavimlere tefevvukun

da, imdi bahs ettiim sanayi ihtilalinden baka dier bir mhim arnil daha vardr. 19 uncu
asrn rub-u evvelinden sonra zmre-i hakimenin bazi gayretlileri Yenierileri ilga ile yeni
tekilat- askeriye yaptlar. Avrupa usulyle, daimi ve ok miktarda ordular tekil edildi.
Bu ordulara, gerek Kurun-u Vustai bir anane tesiriyle, gerekse gayr-i mslim tebaaya iti
mad eksiimi olduundan, yalnz mslim tebaadan asker alnyordu . Askerliin erefli ve
ar yk yalnz mslmanlara, tahsisen mslman-trk esnaf ve kylye ykletildi. Avus
turya ve Rusya'nn, bilhassa Rusya'nn Akdeniz' e akmas sratlendike, osmanl ordusu
nun miktan tezayd ettii gibi ordu az faslalarla imal hududlarnda harb etmek
mecburiyelinde kalarak birok telefat veriyordu . ngiltere, Fransa ve talya'nn cenub vi
layetlerinde evirmekten bir an hali kalmadklan entrikalar kyam ve syanlan meddi olu
yor, bunlar zerine sevk olunan kuvva-y askeriye de ayrca zayiat vererek, islam kavimlerin
bilhassa Trklerin tenakisini inta eyliyordu. Ordudaki efrad, iktisadi faaliyette menfi bir
kymettir. Telefat ise, en kynetdar bir unsur- iktisadi olan insann ziya demektir. Tanzi
mattan itibaren osmanl ordularnn yalnz mslman genlerinden ve tahsisen trk deli
kanllardan tekili, hidmet-i askeriyenin yalnz tebaa- mslimeye hasn, gayr-i mslimlerin
saha- iktisadta artk rekabet edilerniyecek derecede ykselmelerini mucib oldu . Henz Av
rupa rekabeti girmeyen iktisadi faaliyetlerden bile bazlan Hristyanlann eline geti. H
ristyanlar, Memalik-i Osmaniye'nin ehir iktisadiyatnda mutlak bir surette hakim oldular;
hatta ky iktisadiyatnda bile muvaffakiyetle rekabete baladlar. ( . . . )

152
Sultanat- Osmaniye'nin zimandarlannn da bazlan bu hadise-i mhimmeyi grm ve an
lamtlar. Memleketin hakimiyet-i iktisadiyesi tebaadan bir ksm ehalinin eline tamamen
geince, zmre-i hakimenin yerinde kalmas mmkn olmyacakt . Bu cihetle endie et
mekte hakl idiler. Ali paa merhum . bir iayihasnda, tebaa- gayr-i mslimenin iktisadi
inkiafndan, gizlenilemeyen bir endie ile bahs eder. Nfuz nazanna hayran olduum Cevdet
paa merhum da, bir layiliasnda imparatorluun bulrann pek iyi tahlil eder. Tehlikeyi
grmekle beraber, imparatorluk ricali tedabir-i ciddiye ittihaz edemiyorlar; )3ilakis Avru
pa sermayesinin kendi memurlarn, yani hristyan tebaay syaneten yapt tehdidattan kor
karak, mslim tebaann hukukunu tahdide mecburiyet gryorlar!

Filvaki dala muahhar devirlerde, Abdiilhamid-i Sani'nin evast- saltanatnda yerli sanayii
himaye, yerli tccari syanet etmek, sanayi-i azime mukaddemat ihdas etmek, milli ser
maye ile demiryollar fer eylemek gibi baz teebbsler grlrse de, Garp sanayi-i azime
sine mukabil ok kuvvetsizdir, hi mesabesindedir.

Elhasl , Efendiler, yirminci asnn iptidalarnda Saltanat- Osma.'liye iktisacten Avrupa sanayi-i
azimesinin, Avrupa sermayesinin ve bunlarn memlekette memurlan haline geen hrist
yan tebaanin hkm ve nfuzu altna gemi gibidir. Saltanatn zmre-i hakimesi bata bizzat
Sultan olduu halde, bu kuvvete hakim olmak yle dursun, bu kuvvete kar istiklai ve
hrriyet hareketini bile muhafaza edememektedir. Saltanat'n hakiki zmre-i hakimesi ar
tk Saray ve Bab- Ali deil, sefaretlerle banka ve irketlerdir. Mslim tebaa iin menhus
olan btn bu netaic, Avrupa'daki maddi, snai, iktisadi ihtiiain Memalik-i Osmaniye'de
ki tesiratdr. ( . . . )

"Trk nilliyetililtinin iktisadi menelerine dair", Siyaset vektisad,S. 155-159.

153
BELGE 23

Ziya Gkalp 1924'te lr. Trk Yurdu dergisi kendisine zel bir say ayrr
ve Akura da bu sayda "Ziya Gkalp hakknda hatra ve mlahazalar"
baln tayan bir makale kaleme alr. Bu byk Trk toplumbilimcisi
nin fikirlerine ilikin olarak yapt derin zmleme, Akura 'ya onu ken
disinden ayran noktalan da belirleme olana salamtr. Yazda nemle
belirttii bir nokta da Gllp 'in Trkln ' 'yaratcs ' ' olmaddr.

Ziya Gkalp zerine

Balkan muharebesini takib eden kta, Ziya Bey, hemen her sabah "Trk Yurdu" idareha
nesinin stnde bulunan adama gelir, yleye dein oturur, bana gemi hayatn , tehiivl
lerini, intihar vak' as n, dini, bedi'i tarihi, hukUki, iktisadi, siyasi, kendi stilahyle ' 'ictimii'i' '
dncelerini anlatrd. Hikaye ve mtalaalarn dinlerken, bana yle gelirdi ki Ziya Bey
iki maksad ta'kib ediyor : Birisi mzakere ve mniikaa ile fikirlerini daha sarili ve sabit
bir ekle koymak, dieri esas fikirlerini bana da kabUl ettirmek. Mniikaalarn hitiimnda,
ba'zen fikirlerimizin tetabuk etmediine iihid olurduk . . . asl ihtiliif- nazar tevlid eden,
mevzu'lardan ziyade, dimalarmzn tabi'i temaylyd, zann ederim onun kuvvetli ze
kiis, ok terkibi ve akldevi idi; benim atlak kafam, tahlil ve intikada meyyiildir.

Ziya Bey'in Trk Yurdu'nda kan ictima'i makalelerinden en mhimleri "Trklemek,

slamlamak, Mu'asrlamak" nvan altndaki makilleler silsilesidir ki "Yurd'un" cil
dinde devam eder. Gkalp , o zamiinlar Trk Yurdu kan'lerine bilhassa bu umdeyi, trk
lemek, islamlamak, mu' asrlamak urodelerini telkin etmek istiyor.

Trklemek, islamiamak, mu ' asrlamak . . . trklerin fa ' aliyyetinde bir veehe miihiyye
tini ha'iz olan bu z umdenin asl babas Hseyin Zade Ali Bey'dir. Mahza siyaset saha
snda, biri dierine ma'kus gibi grnen trklk, islamik ve osmanllk (tanzimat)
siyasetlerinin bu tarz siyasetin, kabil i te' llf olduunu Ali Bey iddi'li etmi ve "Fyu
zat "n 1 0 Temmuz ihtiliilinden evvel km nshalarndan birinde "Trklk, islamik ve
avrupalhk" gayelerinin menzucen istihsalini tavsiye eylemiti. Bununla beraber, bu z
umdeyi asl yaatan, trklere iyiden iyiye beimseten, Gkalp Ziya olmutur. Hseyin
Zade Ali Bey' de basit ve hadsi bir ifadeden ibaret kalan bu esasl fikirler, Ziya Bey tarafn
dan ok ilenmi, ok ta'mik ve tevsi edilmi ve malza onun tahrtri ve ifahi telkinleri
sayesinde bugnk kynet ve ehemmiyyetini kazanmtr.

Gkalp dehay ta' rif ederken, ziyay toplayan ve aksettiren aynalara benzetirdi. Deha, et
rafta mbhem ve perilkende uuan fikirleri , hisleri , emelleri toplar, onlara sarih mu' ay
yen ve biiriz bir ekil verir, bir ifade verir ve bu suretle zaten muhitinden ald fikirleri,
hisleri ve emelleri, sarih mu'ayyen ve biiriz ekliyle yine muhitine telkin ederek, efkar ve
ehas etrafna toplar ve yrtr . Gkalp Ziya Bey kendisinin bir dahi olduuna kiii idi
ve bu usUl ile hareket ediyordu . Dehann mutlak bir tarifini bilmiyorum; Gkalp' in tarifi,
ihtimal musib bir ta' riftir.

Ba'zlarnn dediine gre, byk zekiiiarn ve en byk zekii demek olan debiilaro m
meyyiz sfat, fikri fi'il haline inklab ettirebilmektir. Ziya, bilhassa ta'lim ve telkin, daha
dorusu tenvir ve irad sahasnda bu kudrete miilikti. Diyarbakr' dan, Asuriler ve Geldii-

154
niler zamanndan beri esrAr ve tasavvufla dolu bu ark diyanndan gelen Gkalp'te, dl'ima
arkl bir eyh hlli vard. O, bilmem irsi, bilmem an'anevi bir kuvvet veya ilimle fikirleri
ni rihl ara nfdz ettirmek, ruhlan fikrinin nftizu altna almak, tilmiz ve mrid toplamak
hassasn hlizdi. Merhlmun fkirleri, bugn birok genlerin dimamda yayor. Yakn
bir mlzide, stanbul, ve Trkiye'nin mnevver tabakasndan, Gkalp kadar lkird ''e m
rid toplam bir smd, bir mrid bilmiyorum.

Ziya Bey, "ictima'iyyat"n mbdi' i Auguste Comte'a teb'an tarihinin hakk- vcudunu
inkar eder gibiydi. Ona gre, tarih ictima'iyyat iinde erimeliydi. Tarihi vak'alar, ancak
ictiml'i klnunlan izlh ve isbat iin kullanrd. Tarihin bir ilim halinde ikmll ve tanzimi
emeline, ictima'iyyat ile tedlhl etmesi ihtimllinden dolay ho bakmazd.

iktisld- siyasiyi de, ictima'iyyatn bir fasl- mahslsu gibi telakki ederdi. Adam Smith ve
mu'akkiblerinin ihtiyac ve fa' ide esaslan zerine kurulmu iktisad sistemlerini kabli et
mek istemezdi; binlenaleyh, ayn mebde'den hareket eden Karl Marx sistemine de muha
lifti : Ekonomislerin de, sosyalistlerin de fikirlerini, sistemlerini redde alrd. Onun
nazannda mesl'il-i iktisadiyyenin masdan, ihtiyac ve fayda gibi uzvi ve maddi eyler ol
mayp, " ictima'i kymet" mefhumuydu. Bu gr, maddiyyat tarihine, mesleine ve ona
mstenid nikbin veya bedbin iktisadi nazariyyelere, bittabi mu'anzd . Ziya Bey Durkhe
im'e imtisllen , iktisadi mes'elelerden "i blm" (taksim-i a'mll) mes'elesiyle ok u
ramtr; mesleki ta'azzilerin lzmuna kl'ildi. Buradan, ya'ni mesleki ta'azzi
mes'elesinden, mesleki temsil mes'elesine geerek, devlet tekilatnda mesleki temsil usu
ln tervic ve mdlfa'a ederdi. Bu suretle siyaseti, iktisad zerine kurarak sosyalistlerin
usullerine yaklayordu .

Zann ediyorum ki Ziya Bey iktisadi mes'eleleri, asl iktisadi vlk'a veya eserlerden ziya
de, ictiml'iyyata mte'allik eserlerden tedkik ve mtlla'a etmitir; biraz vlk'alarla me
gul olmu ise de akli muhiikemat ile istintlclara daha ok ehemmiyyet vermitir. Zaten
umlniyyetle Gkalp'in medodu, istikra'i olmaktan ziyade ta'lilidir. Genliinde terbiye-i
fikriyle ve rhiyyenin te'sirinden tamamen kurtulamamtr : Bergson'dan da kuvvet ala
rak hadsi ilmin en kuvvetli bir vastas add ederdi. Hana tasavvuftaki ma'nasyle "kef 'i
dahi mnkir deildi, sanrun. Ziya Bey mu'ayyen ve mahdld mevzl'lar zerinde tahlili,
tenkidi, tecrbi ve istikrii'i uslllerle almaya, geni bir sahada hads, ta'lil ve muhlkemeye
mstenid hkmler vermeyi, sistemler kurmay tercih ederdi . Bu cihetle Gkalp, hakika
ten bir feylosoftur.

Gkalp Ziya Bey , bana da'ima 19 uncu asr ibtidasnn hret kazanan sistemci, mutasav
vfve a'ir Alman feylosoflann, alelhusus Schelling ve Fichte'yi hatrlatr; Gkalp'in mil
liyyetilik, trklk vadisindeki fall iyyeti, tedrislta, dlr'l-fnfina, propagandaya, iktisadi
ve siyasi mes 'elelerin nazari ve arneli cihetlerine verdii kynet ve ehemrniyyet, Fichte'
nin Prnsya'daki fa'iiliyyetine ne kadar benzer .

Fichte de, Gkalp gibi, iktislda mteallik mes'eleleri akli, felsefi muhiikemat ile halle a
lr. Fichte'nin felsefi sisteminde, idealist bir iktisad fasl vardr. Fichte'nin iktisld- siya
sisi, feragate, vazifeye, ferdi menfa'atin, cem'iyyet faydas urunda feda olunmasna istinld
eder; bu sistemde ferdin menfa'ati, hukUku feda olunmu, her fayda, her hakk cemiyyete
verilmitir. Bu cihetle Fichte sosyalisttir. Fakat o zaman ayi sosyalism mekteblerinden
hi birisine tamamen itirak etmez, kendine gre bir nev idealist-sosyalisttir.

Gkalp, "hak yok vazife var; ferd yok cem' iyyet var. . . .der. Ferdin "fenafi'lcem'iyyet"
veya "fenafi'l-millet" olmasn va'z eder. Bu suretle ferdin hakkn, ferdin menfa'atini
inkar ederek ferdi cem'iyyet veya millet iinde erimeye, fenaya da'vet eyleyerek, ferdiy
yetilii (individualismi) redd, bunun ma'ks olan cem'iyyetilii (sosyalismi) kabli eyle-

155
mi demektir. Hatta tasavvufi bir stlahla sylenen "feniif'l - cemiyye" fkri, sosyalismin
mntehasma kadar gider. Fakat Ziya Bey, bugn en ziyade ayi ve mu'teber olan ve salik
leri tarafndan ilmi diye iddi'a olunan Marx'n sosyalism ve kominismine mu 'anz ve mu
ha!iftir. nk Marx 'n mektebi, idealist bir mebde'den deil, tbk Smith ve mu 'ilibleri
gibi, materyalist bir mebde 'den inkiiif etmitir.

Yukandaki acele, sathi ve basit mahede ve tahlillerden, Gkalp Ziya Bey'in, fikir adam
olarak, bir a'ir ve feylosof olduu anlalyor. Zaten felsefe, i'ire uzak deildir; Anatole
France, felsefeye ilmin i' iri diyordu.

Gkalp Ziya Bey'i, i adam olarak, bir eyh, bir mrid sfatyla ta'zizde ta:nfunen hakl
yz. Hakikaten bugnn Trk genliin bulunduumuz zaman vemekandaen hak bir tari
kate, Trk milliyyetilii tarikatine sluk ettiren bilhassa onun iradatdr. Viik'a trklk
ve trkler, Ziya Bey'den evvel var idi. Fakat o iimize gelip girince, mesleimiz birden
bire ok kuvvetlendi ve Gkalp trklk harekatnda merkezi bir noktay igal etti.

"Gkalp Ziya bey hakknda hatra ve mlahazalar'' Trk Yurdu, 2. seri, 1/4, Kanun-n evvel
1340/Aralk 1924, s. 156-162.

156
BELGE 24

1925 'te, eyh Said ayaklanmasmdan birka ay onra verilen bir konfe
rans metninden alnmtr. Akrn burada modern devleti demokratik, milli,
bagmsz, ekonomik zgrlklerin koruyucusu bir devlet olarak tammlar.
Trkiye 'nin modem bir devlet olabilmesi iin onun gelimesinin nnde
ki balca engeli, yani gerici smflan (yobazlar, feodaller) tasfiye etmek
gerekmektedir. Ve bu ancak onlann ekonomik iktidarlanm kkten yka
rak, baka bir deyile, bir tanm reformu yaparak mmkn olacaktr.

Tanm Reformu

( . . . ) Bugn mu'ayyen ve mahhas olarak gryoruz ki medeniyyet tebdli, asri devlet te

kili yolundaki hareketlere en ziyade mkilat ihdiis eden kimseler, ark medeniyyetinin fik
riyyatn istismAr eden ruhaniler (monlalar, ahondlar, eyhler . . . ilah) ile bu medeniyyetin
ictimii 'i tarz- ta'azzisinden istirfiih eden za'imler (aalar, beyler, hanlar, sultanlar . . . ilah)
dr. ark ze'amet sistemi de, garb ze'amet sistemi gibi ruhaniler tekilatyle mterek'l
menfa'a bulundudan, bu iki uzviyyet-i ictimii'iyye, muMfazakiirlm temelidir; Son Krt
hadise-i irtica'iyyesi mera ve meayihin ya'ni za'im ve ruhanilerin ittifakyle ikA edildii
ni bugn hepimiz biliyoruz. Osmanl saltanatn Mer1tiyyet devresinde hadis olan 3 1 Mart
viik'a-i irtica' iyyesi de Arnavut beyleriyle stanbul hocalarnn mterek mesa'ileri neti
cesi idi.

Efendiler, medeniyyet-i arkyyenin ekl-i haznndan en mteneffh olan r1hanilerle za'

imler ise, en mutazamr olanlar da esiiret-i za'imiyye (Le Servage) altnda yaayan kyl
ler, ya'ni kk iftilerle medeniyyet-i garbiyyenin verdii inkiiif- iktisadiyyeden mstefid
olamayan ehirlilerdir. Hillasa arkta, anasr-i irtica ruhanilerle za'imler; anasr-i inklab ,
anasr- teraldd ve inkiiif, iftilerle ehirlilerdir. Bunun iindir ki ark kavimlenni
medeniyyet-i garbiyyeye idhiil etmek isteyenler, bu iki snf- ictima'iye kyl iftilerle
ehirli san' atkiir ve tccarlara istiniid ediyorlar ve tamamen hakldrlar.

ark kavimlerinin gahib ve kiihir bir ekseriyyeti ksmen azade ksmen esir (sert) iftiler
den mteekkil oldu iin, bunlara istinad eden bir kuvvet, irtica'c zu'ama ve ruhiiniy
yun kuvvetlerini ezmeye dii'ima ve tamamen kadirdir. Binaenaleyh azim, usul ve fikr-i
ta'k"b ile devam edecek tabdil-i medeniyyet hareketinde hadis olabilecek mevani ve m
kilat elbette iziile edilebilecektir. Ancak tebdil-i medeniyyet hareketinin hasmlar ve taraf
d!rlar, snf ve messese olarak, sarlh bir sirette ta 'yin edilmek ve hasmlarnn menba-
hayatlan kurutulmak, m'esseselerinin temelleri sklrnek Hizmdr, ya'ni ta ferdi halife
- sultanla kadar giden ze'amet rejimi, ze'amet sistemi, ze'amet hukUku , yalnz hukUken
(de jure) deil, fi'ilen (de facte) lav ve kal olunmaldr; daha ak bir ifade ile ahsn ah
sa tiibi'yyeti, o kiibi'yeti ihdiis eden, halk eden byk arazi ve kylerin bir eyhe, bir hane
diina mahkimiyyeti kat'iyyen kaldnlmaldr.

Ruhiiniler, bizzat erbab- ze 'ametten deilse, birer bey, aa hasl (Seigneur feodal) deil
ler ise, srf ma'nevi sultalanru, ancak erbab- ze'amete ist.inad ile te'min edebilirler. Erbab-
ze'ametin ortadan kalkmas, rUhanilerin zeva bulmalann veya dier snfn mesela ehir
Iiierin ve kyl iftilerin hizmetine intikiil etmelerini intac eder. Bu son takdtrde, ba'z
memiilik-i isliimiyyede emsili grld zere bu son snfn ideolojisine hactim olur, mr-

157
tecilikten mceddidlie geer ve o zaman tebdil-i medeniyyet ilmiyyesine aleyhdar deil
tevikkardr. Bu mnasebetle uras denilinmelidir ki benim derin ve kati kana'atime gre,
erbab- ze 'arnete mstenid mrteci r1haniler, belki u 'ursuz olarak, kendi snflaryla be
raber, dm-i islirnn da inkrazna urayorlar, din-i islamn te'alisi iin, onun hidirnleri ,
medeniyyetin en mtekirnil safhasyle i'tilif edebilmelidirler. . .

Hasl efendiler, garb medeniyyetine girmek ve bu suretle asrl bir devlet te'sis edebilmek
iin mutlak:i yaplmas lazm gelen ilerden birisi ve belki birincisi ark- islimide ve bina
enaleyh Trkiye'de ze'ametin hukUken ve fi ' ilen ilgasdr. Ve bu mhim teebbste mille
tin en kavi mesned tarz- ze'ametten ok mutazarrr kyller - iftiler olacaktr. Fakat
o kyllerin ilga-y ze'amet ameliyyesinden derh mteneffi olabilmeleri te'min edilmeli
dir; ya'ni Trkiyede bir " islahat- arzyye" Reforme agraire yaplmaldr.

Zaten efendiler, garbde ihtilal hareketlerinin en esasl ftUhat, ze' arnetin ilgas olmutur;
Trkiye cumhuriyyeti dahilinde ze'ametin szde deil, Lakikatte kalkmas, ihtil semere
lerinden en kymetlisinin iktitif demektir. Bu isiahat yaplmakla garb medeniyyetinin ikti
sidi - ictimi 'i sahasnda o'k: byk bir hatvi atlm olur. Bu slretle Trkiye cumh1riyyeti ,
asri devlet evsaf- esasiyyesinin en mhimlerinden olan ferdin ferde adem-i mahk1rniyyeti
esasn, fi'iliyyatta ksmen tatbik etmi olur . ( . . . )

"Asri Trk devleti ve mnevverlere den vazife" Trk Yurdu, 2. seri, lll/13, Terin-i e''Vel l3411Ekim
1925

158
KAYNAKLAR

I. Yusuf Akura'nn kitap ve makaleleri

a Yusuf Akura'nn kitap ve makalelerine ilikin aagdaki listenin baz eksikleri vardr.
' 'Rus ' ' dnemine ilikin olarak ( 1904-1908), Kazan'daki Kazan Muhbiri ve Orenbourg '
daki Vakit gibi gazetelerin kolleksiyonlanna baklamamtr.
1925 sonras dneme ilikin olarak ise, sreli yayn organlarn sistematik bir biimde ta
rayamadk. Bununla birlikte, bunlarn belli ballarn gzden geirmi oldugumuzu d
nyoruz.
b Takma ad ve rmuzlar: Yusuf Akura, imzasz yazlannn yansra, gerek kimligini sak
lamak amacyla takma ad ve rmuzlara da bavurmutur. Bunlardan, saptayabildiklerirni
zin listesini aada veriyoruz.
Sa'fes kimi zaman Saf'es biiminde yazlr . Bu takma ad ilk kez, 1907- 1908'de, Akura'
nn Tercman'da yazdg yazlarda kullanlmtr. 1909'da, ksa bir sre iin Rusya'da
kaldg srada, ayn gazetede bu takma adla yaz yazmay srdrrntr(l). Daha sonra,
Srat- Mstakim'de yazd bir makalede, ayrca, zellikle sava srasnda Trk Vur
du'na yazd baz makalelerde yine bu yola bavurmutur (2).
S., 1 902'de ura-y mnet'teki kimi makalelerde ve Trk Yurdu'nda yaynlanan baz
raporlarda kullanlmtr (3).
LA. , nce ura-y mnet'te, daha sonra Srat- Mstakim'de, son olarak da Taarf-i
Mslinin'deki bir makalede rastlanmtr (4).
A. Y. , Akuraolu Yusuf un ba harfleridir ve ok sk kullanlmtr (Srat- Mstakim,
Trk Vurdu) .
T. Y. , Trk Vurdu'nun ba harfleridir ve yaz kurulu tarafndan kullanlmtr. Bu maka
lerin kimi zaman bizzat Yusuf Akura tarafndan kaleme alnd sanlmaktadr . Ancak,
bu konuda herhangi bir kanttan yoksun oldugumuz iin, kaynakaya byle bir not koy
madk (5). Bu takma ad ve rmuzlar, kaynakada yeri geldiinde belirtilecektir.
c Yusuf Akura'nn yazlarn yayn tarihi srasna gre dzenledik. Kaleme aln tarihi (ya

zar bunu sk sk belirtir) ile yaynlan tarihi arasnda nemli ya da anlaml bir fark varsa,
bunu parantez iinde belirttik.
Trk Yurdu iin, yalnzca ikinci ve nc serilerde seri numaras belirttik. 1 9 1 8'den
nce Trk Vurdu'nda yaynlanan btn makaleler birinci seriye aittir.
"Kazan ulemasndan Mercani Efendi" , Ma'lfunat, c. 1, 3, say 69, 30 Kanun-u s3.i 1312/11
ubat 1 897 , s . 421-422. (Yeniden yay: Mercani, Kazan, 1333/ 1915, . 422-24, Merca
ni'nin yznc dom yldnm nedeniyle).
"Kader" ura-y Umnet, say 3, 9 Mays 1902. (LA)
"Golukhofiski"nin nutku zerine, mtalaa" , ura-y mnet, say 6, 21 Haziran 1902. (S)
"Bir tavsiye ' . ura-y mmet, saY. 15, 3 Kasm 1902 (S)
"Mesele-i arkiyeye dair, ura-y Umnet, say 17, 1 Aralk 1902 (LA)

Bkz. A. Batta-Tay-nas. Ben Bir Ik Aryordum, s. 1 1 6, ve "Tarih mevzimizde" (T.Y., c.2, say
24. s. 766-772 Ei<im 1 9 1 2): Tercman'da yaynlanan Sa'fes (Akuraolu) imzal bir makale
gnderme
2 zellikle Hse! ,-zade Ali'nin biyografisi (bkz. Trk Yl, s. 41 5, say 1 ; Sa'fes Akuraolu'nun
bu makelesr.e grderme).
3 Bkz. Trk Y l . s 368. say 1 .
4 Bkz. "TIk aleyhine" (T.Y., c . 3 , burada, Srat- Mstakim" de LA. irpzasyla
yaynlanan Meeselerin islah" balkl makaleyi kendisinin kaleme aldn belirtir.
5 "Osmanl De. -e dahili ve harici siyasiyatma dair" (c. 3, s. 248 ve devam) ve "Kk
Muhtra" (c 4 s 307 ..;e devam ) balkl makalelerin Akura'nn kaleminden kt aka
bellidir.

159
"ark meselesine dair, ura-y Ummet, say 19, 31 Aralk 1902 (nceki makalenin deva
m) (LA)
"Midhat Pacha, La Constintion ottomane et l'Europe" , Mechveret (Meveret'in Fra
szca eki), say 135, 1 36, 137, 138, 139, 1 4 1 , Aralk 1902 - Ocak 1903 . (Y.A.)
"Nur ve Zulmet" , ura-y mnet, say 2 1 , 29, Ocak i903 , (LA)
"Essai sur l'histoire des institutions du Sultanat ottoman" , Paris, 1903 , Siyasal Bilgiler
Okulu Bitirme Tezi. Tamant yaynlanmad. Trke'ye evrilen nsz blmnn yayn
land yer: Bilgi Mecmuas, c. l , say 1 ve 2 , 1 329/ 1 9 1 3 . Bkz. daha ilerde tam referans.
Sonuc blmnden baz yazlarn vavnlandih ver: Trk Yl. 1928.
" tarz- siyaset" , Trk (Kahire), say 24 (14 Nisan 1904). say 26, (28 Nisan 1904) ,
ve say 27 ( 5 Mays 1904) (lmzasz) Bror biiminde nce 1 907'de Kahire'de (Matbaa-i
itihad), daha sonra 1912'de stanbul'da yeniden tpk basm yapld. Bkz. daha ilerde.
"Mektup" , ura-y mmet, say 8 1 , 3 1 Austos 1905, (LA)
__

"Rusya ilitilaline dair", ura-y Umnet, say 82, 1 5 Eyll 1905, (LA)
"htiyar ark Cemiyetinde" Trk (Kahire, say 125-6-7, Mart-Nisan 1 906 . )
Kazan Mubbiri'nde yaynlanan bir makalenin yeni yayn.
"Mektup" , Trk (Kahire), say 1 39, 26 Temmuz 1906. (LA)
Dini Mnazaralarda Erkincilik Hakknda, Kazan, 1906.
Ul um ve Tarih, Kazan, 1 906, 34 Sayfa (Kazan Muhammediye Medresesi'nde verdii
Tarille Giri ders notlar).
Mevkufiyet Batralar, Orenbourg, 1907, 48 Sayfa. 1 330/1914'te stanbul'da yeniden
tpk basm yapld (Mart-Nisan 1906'da Kazan'da nnkluyken Akura'nn tuttuu not
lar.)
3 Baziran Vaka-1 Miiessifesi, Orenburg, 1907. Orenburg'da Vakit gazetesinde yaynla
nan bir bayaznn yeni yaym.

Damulla Alimcan el-Barudi Tercme-i Hali, Kazan, 191)7-1908, 2 cilt, "Bir mteri
kin seyahat semerelerinden" ura (Orenburg), say 4, 15 ubat 1908, s. 1 04- 107.
"Merutiyet, Tre hem eriat" , ura (Orenburg) , say 19, 1 Ekim 1908, s. 60 1 -605 .
"Trkiye'de Merutiyet" , Tercman (Bahesaray), 18 Temmuz 1 324/3 1 Temmuz 1908.
(Sa'fes)
"ngiltere ve Almanya rekabeti" , Tercman (Bahesaray), 28 Temmuz 1328 1 10 Aus
tos 1908 (Sa'fes)
"Yine tain meselesi" , Tercman (Bahesaray), 3 1 Austos 1324 1 13 Eyll 1908 (Sa'fes)
"Son inklab ve sevabk ile netaici", Ictihad (Kahire) say l l , Mart 1 909 (A. Y . ) (30
Tenn-i sani 1324 1 1 3 Aralk 1908'de kaleme alnd) .
"Rusya'da sakin Trkler'in hayat- medeniye, fikriye ve siyasiyelerine dair bir konferans " ,
Srat- Mstakin, c.2, say 39, s. 201-204, say 40, s. 2 14-2 1 8 , Mays 1 325/1909. Yeni
den yay. Tercman (Bahesaray) say 24 ve 25, 9 ve 16 Haziran 1909.
"Seyahat hatralan" , ura (Orenburg), say 22-23-24 (Kasm-Aralk 1908 ve 2, 4, 6, 8,
(Ocak-Nisan 1 909) .
"spanya iltilaf" , Srat- Mstakim, c. 3, say 54, s. 29-3 1 , 3 Eyll 1325/16 Eyll 1909
(A.Y.)
"Peterburg haftas" , Tercman (Bahesaray), say 43-48, 14 Ekim - 27 Kasm 1 909 .
(Sa'fes)
"Geen Osmanl nklab ve Avrupa intrikalan" , Tercman (Bah.esaray), say 45, 6 Kasm
1909.
"Berlin'den I" Tercman (Bahesaray) , Say 5 1 , 18 Aralk 1909.
"Sansr1e mkaeme" Srat- Mstakirn, c.3, say 70, S. 284-87, 24 Kanun-u evvel 1325/6
Ocak 1910 (LA)
"Medreselerin slah" , Srat- Mstakim, c.4, say 79, s. 5-9, 25 ubat 1 325 , 7 Mart
1910 (LA).
"ttilad- slav Kongresi hakknda" Taarf-i Mslimin, say 8, s. 125-128, ve say 9,
s. 143-144, Temmuz 1326 1 Temmuz-Austos 1910, (LA) .
"Bir Firenk nasilat mahiyeti" , Srat- Mstakim, c.4, say 100, s. 375-77, 22 Temmuz
1326 1 5 Austos 1910 (A.Y)
"Almanya, ngiltere, Trkiye ve alem-i slam". Srat- Mstakirn, c.4, say 101 , S. 388-90;
say 102, s. 408-410; say 103, s. 427-429, Temmuz-Austos 1326 1 Austos 1910 (A.Y)
"Trkler ve slavlar" Srat- Mstakin, c.4, say 104, s. 453-56, 19 Austos 1 326/1
Eyll 1910. (A.Y)

160
"Devlet-,: w Fransa", Srat- Mstakim, c . 5 , say 106, s. 28-30 ve say 107,

s. 46-48. IDiifi9 1 0 (A.Y)

"Tunus ::. ilhakna nza gsterilyor mu?" Srat- Mstakin c.5, say
1 10, s. E 1326/12 Ekim 1910 (A.Y).
"Portebz laMti li.iaciyle", Srat- Mstakin, c.5, say 1 1 1 , s. 1 19-122, 8 Terin-i
evvel l.:t.2J 1910 (A.Y).
"Allim-: . Sal-t Mstakim, c.5 , say 1 12, s. 129-1 3 1 , 10 terin-i evvel 1 326/23
Ekim 1910 L 1")..
"Rusya ---- sabk zvolski" , Srat- Mstakim, c.5, say 1 14, s. 168-17 1 ,
ve say i !.5 . L E-116. Terin-i evvel - Terin-i sfui 1326 1 Kasm 1910. (A.Y).
' 'Mecli.;.- ....* ...- SI\'aset-i umumiye mzakeresi' ' , Srat- Mstakim I, ' 'Bir ekil me
selesi " " . c .5. !lillPI na, S. 225-227, 25 Terin-i sfui 1 32617 Aralk 1910 (A. Y) II, "ttihad-
anasr nesC:::i c...5 say 1 2 1 , s. 280-283, 16 Kanun-u sani 31 Ocak 191 1 . (A.Y).

"To! . .-.. Kitap, c.5, say 26, s. 126-136-; say 27, s. 2 1 1 -223; c.6, say 34,
s. 846-&..'-4. 1918-" .
"Konfenm-. --.... Mmtakim, c.5, say 128, s . 398-401 , 3 ubat 1326 1 1 6 ubat 191 1 .
(TrkistD"ati ,a- sarsmus dolaysyla verilen konferans) "Yeni kef olunmu eski bir
trk ehn . Tilt DerJeW., say 5, s. 1 60-161 , 1327-191 1 .
" Kz Sun- '**-*'i ' ", Srat- Mstakim, c.6, say 147, s . 267-268, 1 2 Haziran 1327125
Haziran 1 9 ! L
"Yanm. ll itri iman meselesi" , Srat- Mstakim, c.6, say 55 , s. 361-62; say
155, s. - T=muz-Austos 1327/Astos 191 1 .
"Cengz HE". Tirlt Vurdu, c. l , say l , s . 17-22; say 2 , s . 47-53; say 3 , s . 78-82;
say 4. s i i .!- 1 16: say 5, s. 326-330, 1 327-1328 1 1 9 1 1 -1912.
tarz-. Istanbul, 191 1 , 64 sayfa ( 1904'te Kahire'de Trk'te yaynlanan maka-
lenin yen . Aynca, Ali Kemal ve Ahmet Ferid'in yantlarn da ierir)
"Trk dlrumil ' ' . Trk Yurdu, c. l , say 1 , s. 23-34, 17 Terin-i sfui 1327/30 Kasm
191 1 .
"Trklii..k. . S......t Servet-i Fnun, 1328/ 1912, s . 1 87-196.
" Trk i.konx . Trk Yurdu, c. l , say 4, s. 1 16-120.
"Celal u;-. e , Trk Yurdu, c. l , say 5, s. 149.
"Midhat Cemal Bey Efendi'ye" Trk Yurdu, c. l , say 5 , s. 149-1 52 .
"Seranedil -., Trk Yurdu, c. l , say 5 , s. 1 52 .
"Sat be " in Oilifa:s " , Trk Yurdu, c . l , say 1 0 , s. 3 1 1-3 1 2.
"Ge kalm t. balang" , Trk Yurdu, c. 1 , say 12, s. 358-359.
"Trkler"in n: ayyarecisi " , Trk Yurdu, c.2, say 15, s. 456-459, 3 Mays 1328/ 12
Haziran 1 9 1 ::!
" Yangn . r .-i[ Yurdu, c . 2 , say 15, s . 47 -472, 3 1 Mart 1328/ 12 Haziran 1 9 1 2
"Emel" , T il-k Yurdu, c.2, say 1 6 , s. 484-49 1 , 14 Haziran 1328/27 Haziran 1 9 1 2 "Trk
iileminde . Tlr"k Yurdu, c.2, say 17, s. 53 1 -534, 28 Haziran 1 328/ 1 1 Temmuz 1912.
"Halide Edp hanmefendi hazretlerine" , Trk Yurdu, c.2, say 18, 12 Temmuz 1328/25
Temmuz 191::!. s. 560-564 .
"Trk ve Talllr tarihi " , Trk Yurdu, c.2, say 18, s. 557-560, 12 Temmuz 1328/25 Tem
muz 1912; sa) 19, s. 592-598, .26 Temmuz 132817 Astos 1912. (Zeki Yelidi (Togan)
Bey'in ayn ad tayan yaptnn zeti) .
.
"Trk iileminde . . Trk Yurdu, c.2, say 19, s. 597-600 , 26 Temmuz 132817 Austos
1912.
"Necip Asm . Trk Yurdu, c.2 say 20, S . 624-626, 9 Astos 1328/22 Astos 1912.
"Trk iilemnde" " . Trk Yurdu, c.2, say 2 1 , s. 663-664 , 23 Astos 1 328/5 Eyll 92.
"Trk ve Tatar birdir, Trkler medeniyete hizmet euniler" , Altn Arm&Aan, stanbul,
328/ 92. s . 37-59. (Mart 1327/191 l 'de verilen konferansn metni)
"Trkler'in byk muallim ve muharriri smail Bey Gasprinski ' , Trk Yurdu, c.2, sa
y_ 22, 6 Eyll 1328/19 Eyll I92, s. 690-695 .
"Isve ve Lehisw " , Trk Yurdu, c.2, say 23 , s. 719-725 , 20 Eyll 1 328/3 Ekim 912.
"Fnn ve felsefe sfuihalar" , Trk Yurdu, c.2, say 23, 20 Eyll 1328/3 Ekim 912.
"Tarihi meHmizde .. .', Trk Yurdu, c.2, say 24, s. 766-772, 4 Terin-i evvel 1328/17
Ekim I92.
" 1 328 seferi" , Trk Yurdu, c.3, say 1, s . 3 1-32, 1 8 Terin-i evvel 328/3 Ekim 912;
say 2, s. 62-64, Terin-i sani 1328/14 Kasm 1912.

161
"Ltfi Fikri bey'in yeni frkas" , Trk Vurdu c . 3 , say 5 , s. 57-59, 13 Kanun-u evvel
328/26 Aralk 92.
"Ahmet Midhat Efendi", Trk Vurdu, c.3 , say 6, s . 67-78, 27 Kanun-u evvel 1 328/9
Ocak 9 1 3 .
"Halka", Halka Doru , c. , say 22, s. 62-72; say 23, s. 77-78; say 25 , s. 93-94;
say 27, s . 209-2 l l ; say 30, s . 237-238, 329/ 9 1 3 .
"Milliyet fikri ve millet muharebeleri" Trk Vurdu , c . 3 , say 9 , s.260-264, 9 ubat
328/7 Mart 9 1 3 .
"Tanzimatlk aleyhine" , Trk Vurdu, c . 3, say l l , s . 349-352, Mart 329/923
" Mektep mzesi" , Trk Yurdu, c.4, say 24, s. 844-848, 5 Eyll 1329/ 8 Eyll 9 3 .
"Konferans" , Mektep mzesi, say 7, Eyll 329/ 9 1 3 , s. 97-204. (Kuzey Trkleri'
nde kadnn durumu zerine)
"Veremle gre " , Halka Dogru, c . , say 3 3 , s. 253-256, 2 Terin-i saru 1 329/4 Aralk
93.
"Osmanl-Bulgar sulh" , Trk Vurdu, c .S, say , 19 Eyll 329/2 Ekim 93, s. 876-877 .
" ttihad ve Terakki Cemiyerinin Yllk kongresi" Trk Yurdu, c . 5 , say , 9 Eyll
1 329/2 Ekim 9 1 3 .
" Avrupa'da okuyan talebemizden bir sual " , Trk Vurdu, c . 5 , say 2, 3 Terin-i evvel
329/ 6 Ekim 9 1 3 .
"Bayram ihtiyac" , Trk Yurdu, c . 5 , say 4 , 3 Terin-i evvel 329/13 Kasm 1 9 1 3 .
"Trk Yurdu"nun mdrnn nutku" , Trk Vurdu, c . 5 , say 8, Ek say, 17 Kanun-u
evvel: 30 Aralk 9 3 .
Eski ura-y mmet'te kan Makaleleril!.den, stanbul, 1329/ 1 9 1 3 , 60 s. (daha nce
sz edilen ve 902-905 arasnda ura-y Ummet 'te yaynlanan, "Mektup" dndaki
makaleleri ierir) .
"Osmanl saltanat messesatrom tarihine dair bir tecrbe" , Bilgi Mecmuas c. , say ,
s . 82-96; say 2 , s . l l7- 34, 1 329- 9 1 3 . (Essai sur l'histoire des institutions du Sulta
nat Ottoman'n nsz blmnn Trke evrisi. Bkz. daha yukarda) .
"Geen Yl " , Trk Yurdu, c.6, say , s. 20 9-2033 , 6 Mart 1 330/ 9 Mart 1 9 4 "Mag
yarok es Trkk szerepe a Turansegban" , A Cel, 9 4, s. 8 1 -84.
"Mevkufiyet hatralar " , stanbul, 1330/ 9 4, 54 s . ( 907'de ayn adla Orenburg'da ya
ymlanan brorn tpk basm. Bkz. yukarda) .
" 329 Trk dnyas " , Trk Vurdu, c.6, say 3 , s. 2098-204; 3 Nisan 1 330/ 6 Nisan
94; say 4, s. 2 35-2 1 4 , 17 Nisan 1 330-30 Nisan 1914; say 5 , s. 2 66-269, 1 Mays
330/14 Mays 94.
" ark'ta milliyet fkri " , Nevsal- Milli, 330/ 1 94, s. 23-24.
" Avrupa'da milliyet fikrine ve milliyet cereyanlarna dair" , Trk Vurdu, c.6 say 7, s .
22 6-2224, 29 Mays 1330/ l l Haziran 1 9 4.
"Muallime dair" Trk Vurdu, c.6, say 12, 27 Terin-i siini 1 330/ 10 Aralk 194, s.
2409-42.
Trk, Cermen ve slavlar'm Mnasebit- Tarihiyeleri ,stanbul, 1 330/ 9 4 , 32 sayfa
(Sava ilanndan hemenonra, 6 Terin-i sani/ 19 Kasm 94'te, stanbul Trk Oca' nda
verilen konferansn metni, 9 O'da Srat- Mstakim ' de yaynlanan iki makale ile hemen
hemen ayn ieriktedir).
"Cihan harbi ve Trkler" , Trk Vurdu, c.7, say , s . 2425-2430, l l Kanun-u evvel
330/24 Aralk 9 4.
"Dnlecek mese1e1erimizden" Trk Vurdu, c. 7, say 3, 8 Kanun-u sani 1330/2 Ocak
9 5 , s. 2460-2462 .
" Yahya Kemal Efendi'ye'Trk Vurdu, c . 7 , say 6, s. 2509-25O, 9 ubat 1330/3 Mart
9r5.
"Geen yl" Trk Vurdu, c . 8 , say , s . 25 5-2520, 5 Mart 1 3 3 1 1 8 Mart 95
"Hseyinzade Ali bey" Trk Vurdu, c . 8 , say 3 , S .2550-2556, 2 Nisan 1 3 3 1 1 5 Nisan
95; say 4, s. 2566-70, 23 Nisan 133 1 16 Mays 95; say 5, s. 257-680, 7 Mays l33/20
Mays 9 5 . (Sa'fes)
"Trk tarihinin deveelere taksimi, Trk Vurdu, c.8, say 4, 23 Nisan 33 /6 Mays 1915.
"Nureddin ibn Ehid " , Trk Vurdu, c . 8 , say 6, s. 261 8-26, 2 Mays 1 3 3 1 13 Haziran
95.
"Sarholua kar" , Trk Vurdu, c . 8 , say 8 , S . 265 -54, 1 8 Haziran 33 1 1 Temmuz
195.

162
"tilaf- 3da aw!:*..W neriyatna nazaran Harb- Umumi'nin meneleri " , Trk
Yurdu, c i_ i;ft'l L L 1659- 1 66 1 , Haziran 1 3 3 l l 9 5 .

"Cihan tr:- "&tt Yurdu, c.8, say 2, s. 271 -2719, 13 Austos/26 Austos
915. (Sa'fa
" Rusya'da !illka s S Nnn mahalle ve mftlk tekilat; bu tekilat slahata dair
anu ve epd - s s o..lu g mfts " , Trk Yurdu, c . 9 , say 1 , s. 2752-56; say 2,
s. 2764--@ . E!t8 133 1 11915. (Sa'fes).
L'Etat .a.t ._ z' atium des Turco-Tatares musulmans de Russie, Lozan, 1 9 6 ,
14 sayfa -..::r:. :dm Milliyet Konferans topland srada, Haziran 9 6'da yayn
lanan b:$r

'Tatares . des Nationalit'es opprioees, Recueil de Memoires, Rapports
et Donema pa7 7 la me comerence des Nationalites, Lozan, 27-29 Haziran
196. (lJ .:b tes. Office central de l'Union des Nationalites) , Lozan, 97,
s . 140-.u
s 'i mlbasebetlere dair", Trk Yurdu, c. 10, say 4, s. 52-56; ve say
"Devletler
6, s. 86-90. 1332/916 (Sa'fes) "Garp nazannda ark meselesi", Trk Yur-
du, c.ll. a, 1. L n41-46, 24 terin-i sani 1 33217 Aralk 916. (Sa'fes) .
"ktisat' ' . l'irit Y_., c. 12, s. 3521-3523, 2 Austos 1333/15 Austos 1917.
"Akv&n:H aarihinin devretere taksimi", Trk Yurdu, c . l 3 , say 2 , Eyll
333/ 1 9 1 "7 . L 3S69-76.
"Siberya'dlk eaktaoiz " , Trk Dnyas (stanbul), 29 Austos 1335/1919 "Cihan har
binde i.ti......,. 9e iltikbalimiz", 6 Eyll 335/ 1919'da Istanbul Trk Oca'nda veri
len konter- _.. _ (Bkz. daha ilerde: Siyaset ve ktisad , s. 7-20).
"Rusya'da t.-. esirlerimiz" Sabah, 2 Ekim 1919.
"Rusya ' dak! hakknda " , Trk Dnyas, 2 Ekim 1919.
Rusya l!er - , Yusuf Akura bey'in raporu, stanbul, 335/199, 108 sayfa
( 1 9 17- 1 9 1 9 .-ta skandinavya ve Rusya'da yapt almalarla ilgili rapor).
"Millie.,-J.ik.. mem&eketilik meselesi " , Trk Dnyas, 25 Ekim 1919.
"ttifak ' a .lUr ... Siraset ve ktisad . . s . 2 -32. (9 Haziran 1336-1920'de kaleme alnm
tr).
ark mes ' llit tarih notalan, stanbul , 1 336- 920 (Erkan- Harbiye Mektebi Klli-
yat'ndan . .
"Bir mlakil' '. a.ldmiyet-i Milliye, Nisan 1 337/192 1 . Siyaset ve Iktisad , s. 33-38'de
yeniden )-mlmd. .
" Celadet ", Siyaset ve Iktisad . , s. 39-43'te yeniden yaynland.
"Msln:m b-o'1Dl!erin hukuk-u beyineimieline dair " , Sebill Read, c. 9, say 484,
9 Haziran 1 !7, 192 1 , s. 47-150.
"Vaziyetimz vazifelerirnizden birisi" , Sebill Read, c . 9, say 484.
19 Hainn 1 337 92 1 . Siyaset ve ktisad , s. 44-73 'te yeniden yaynland .
"Derslere n" , Siyaset ve ktisad, s. 74-87. 1337/1921 'de Ankara Serbest Halk
Dersleri lnmda.t:i al sylevi) .
"Birinci acdrisiye iptidasnda" , id. s . 103-1 1 3 .
"ktisadya \"C! frkalar", Siyaset ye ktisad . . . , s . 1 14-122.
"Cihad-: etbc:re dair", Siyaset ve Iktisad , s. 23-136. 5 Aralk 1 338/ 1922'de yaplan
konu rrwuun -
"Milliyetilik. lalklk" , Yeni Gn, 19 Nisan 1338/ 1922 . Siyaset ve ktisad . , s .
137- 40 a n yaynland.
"Trk -esilin iktisadi menelerine dair, Yeni Gn, Mays 1339/1 92.3 . (28 Ni
san 1923 ':e. Allb.ra Trk Oca' nda verilen konferansn metni) (Siyaset ve Iktisad . . . ,
s. 40- 1 68 'de yaynland.
"Umdelemmz:e dair" , l l Mays 339/1923, stanbul niversitesi, Siyaset ve ktisad ,
s. 168- 93'e yaynland. o

Muasr Anwpa'da Siyasi ve Itimai Fikirler ve Fikri Cereyanlar, Istanbul, 133911923,

94 sayfa. MmlM-i Amire (Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti Maarif Vekaleti ne
riyatndan. ad. 23).
"Milliyet vt: maiat", HilM-i Ahmer, 13 Mays 1 339/1923, Siyaset ve ktisat . , s.
1 8-2 5 ' e yariden yaynland . .
"Iktisadibuhnna dair", Haziran 1 923 'te Istanbul' da verilen konferansn metni. Siyaset
ve ktisad. ., s. 198-2 l 5 'te yeniden yaynland.

163
 "Galip kaldk, muzaffer olacaz" , HilM- Ahmer, 27 Temmuz 1 339/1923, Siyaset ve
ktisad , s. 2 1 6-221 'de yeniden yaynland.

Siyaset ve ktisat Hakknda Birka Hitabe ve Makale, stanbul, 1 340/ 1924, 222 sayfa
( 1 9 19 ve 1923 arasnda kaleme alnm 1 6 yaz ve konferans metnini ierir) .
" Gkalp Ziya bey hakknda hatra ve mlahazalar" , Trk Yurdu, seri n, c. , say 4,
Kanun-u evvel 1 340 (Aralk 924, s. 156- 162)
"Tarihi gre dair " , Trk Yurdu, seri n, c. , say 5, ubat 1 34 1 / 1925, s. 349-357.
"skolastik usul nedir" , Tedrisat Mecmuas, Nisan 1 34 1 1 1925, say 66, s. 219-224.
"Dar'l-Fninlarda alebe hayat ve talebe ruhu" , Trk Yurdu, seri n, c.2, say 7, Ni
san 134111925, s. 17-26.
"Asri Trk devleti ve mnevverlere den vazife " , Trk Yurdu, seri n, c . 3 , say 1 3 ,
Terin-i evvel 1 34 1 1Ekim 1925, s . 1-6.
"Her eyden biraz " , Trk Yurdu, seri n, c . 3 , say 14, s . 237-243. 1 6 Ekim 1 925 'te
stanbul Trk Oca'nda verilen konferansn metni .
Tarih-i Siyasi, Ankara Hukuk Mektebi, 1927, 154 sayfa. Ders notlar.
"ok iyi bir bulu" , Trk Yurdu, seri m, c .2 , say 10, 928, s. 6-7.
Tarih-i Siy_asi, nkara Hukuk Mektebi, 1928, 122 sayfa. Ders notlar.
Trk Yd, Istanbul, 1928, 654 sayfa (Akura Trk Ocaklan 'nn hirnayesi altnda yaynla
nan bu ylln hem yayncs hem de bayazaryd. Kaleme ald Trkln Tarihi,
bu yllkta 287-455. sayfalar arasnda yer alr (Trk Yl daha sonra srdrlememitir) .
"Osmanl Devleti umumi harpte bitaraf kalabilir miydi? " , Trk Tarih Encmeni Mec
muas, say 1 9 , (96), Haziran 1928.
"Nutuk " , Trk Tarih Encneni Mecmuas, Yeni Seri, c . 1 , say 1, s. 1-25, Haziran
Austos 1929.
"Folklor nedir" , Muhit, 1 929- 1930, say 1 5- 1 6- 1 7 , s . 975-77, 1050, 1 1 53.
Zamanmzm Avrupa Siyasi Tarihi, 2 cilt, 292 ve 223 sayfa. 1930- 3 1 ve 1933 ders not
lar.
"Tarih yazmak ve tarih okurnak usullerine dair" , Birinci Trk Tarih Kongresi, 1932,
s. 577-607.
"L'oeuvre historique de Mustapha DjelaJettin Pacha et ses points de vue sur l'histoi
re des Turcs", VIIerne Congrs des Sciences Historiques, Varova, 1933, zetler, n,
s. 233-36.
Bir tahlil-i tarih, Ankara, 1934.
Osmanl mparatorluunun Dalma Devri, stanbul , 1934.
Osmanl Devletinin Dalma devri, stanbul 1940. lmnden sonra yaynland .

I l . Dier Kaynaklar
a) Basl kaynaklar arasnda, Trk Ocaklar kongre tutanaklarndan da yararlandk:
1340 Senesi Nisannda Toplanan Birinci Trk OcakJan Umumi Kongresi Zabtlar,
Ankara, 1 3 4 1 1 1925.
Trk Ocaldar 1926 Senesi Kurultay Zabtlar, nc Kurultay, stanbul, 1927.
Trk Ocaklar 1927 Senesi Kurultay Zabtlar, Drdnc Kurultay, Ankara, 1928.
b) Yusuf Akura 'nn kiisel evrak , lmnden sonra Rait Rahmeti Arat 'a teslim edilmiti.
O da Akura zerine bir kitap hazrlyordu 1964'te lnce, bu alma da durdu. Aku
ra' nn kiisel evrak, Rait Rahmeti Arat'n brakt evrakla birlikte Ankara'daki Trk
Kltrn Aratrma Enstits' ne kald. Bu belgeleri incelemek iin olduka byk
bir aba harcadysak da, ne yazk ki bunu baaramadk.
c) Yusuf Akura ile Ahmet Ferid arasnda nenli yazmalar olmutur. Emel Esin Hanm'n
lutf sayesinde, Akura'nm arkadana gnderdii baz mektup rneklerini inceleme ola
na bulduk. Bu mektuplar daha sonra yaynlanmtr.
d) Bunun dnda, Akura 'yla aile, dostluk ve meslek balar olan baz kiilerle grtk.
Bu kiiler unlardr:
Dr. lken Civelekolu (Akura'nn kz), Emel Esin (Ahmet Ferid'in kz ve Akura'nn
yee), Adile Ayda (Sadri Maksudi'nin kz), Harnit Zbeyr Koay, Enver Ziya Karal,
Ulu ldemir.

164
KAYNAKA
zel Olarak Yaaf Akura'ya likin almalar

AAOOLU (Ahmet), "Yusuf Akura" , Cumhuriyet, 19 Mart 1935

ARSAL (Sadri M.aksudi), "Dostum Yusuf Akura" Trk Kltr, say 174, Nisan 1977,
s. 348-354.
BERKES (Niyaz), "Unutulan adam" , Sosyoloji Konferanslan, XIV, stanbul, 1976,
s. 94-203 .
BINARK (Nailc), "Yusuf Akura" , Kazan (stanbul), say 10, 1973, s. 32-36.
ISHAKI (Ayaz), "Merhum Yusuf Akura bey " , Yana Milli Yul, Berlin, VI/89, (Tatar
ca)
KOAY (Hanrid Zlbeyr, "Yusuf Akura", BeUeten XLI/62, Temmuz 977, s. 365-400 .
MENDE (G.), "Yusuf Akura, ein Vorkampfer des Trkismus", Osteuropa, 9-10 Ha
ziran 1935, s . 564-68 .
RESULZADE (Mehmed), " Yusuf Akura" Kurtulu, Berlin, Mart 1935, say 5 .
TAYMAS (Abdullah) , "Yusuf Akura", lmnn 10'uncu yldnm mnasebetiyle"
Vakit, 945, ve 2 Mart 945.
THOMAS (David), "Yusuf Akura and the lntellectual Origins of Tarz- Siyaset",
Journal of Turldsb Studies, n, 979, s. 27-40
TOGAY (Muharrem Feyzi), Yusuf Akura Hayat ve Eserleri, stanbul, 944, 4 sayfa.
Nevsal-i MilH, stanbut, 94, "Akuraou Yusuf bey", s. 20-22.

Genel Kaynaklar

. Trke
AAOLU (Samet), Babamn Arkadalan, stanbul, t.y.
tatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal SorunJan, 923- 938, stanbul , 977,
(Iktisadi ve Ticari limler Akademisi Mezunlan Dernei).
AYDEMR (evket Sreyya) , Makedonya'dan Ortaasya'ya Enver Paa, 3 cilt, stan
bul, 1970- 972.
BATTAL-TAYMAS (Abdullah) , Ben bir Ik Aryordum, stanbul, 1963.
BATTAL-TAYMAS (Abdullah), Kazan Trkleri, Tarihi ve Siyasi Grler, 2. bas.
Ankara, 966.
BAYUR (Yusuf Hikmet) , Trk lnklib Tarihi, c. ll-IV, Ankara, 952-967.
BERKES{Niyazi), Trkiye'de atcla,ta,ma, Ankara, 973; 2. bas, stanbul, t.y. (978).
BERKTAY (Halil), Cumhuriyet deolojisi ve Fuat Kprl, stanbul , 983.
ERGIN (Osman), Trkiye Maarif Tarihi, c. 1-IV, stanbul , 939-45.
ERIIRGL (Mehmet Emin) , Bir Fikir Adamnn Romam, Ziya Gkalp, stanbul, 95
2. bas . , stanbul 984.
HANIOLU (M. kr), Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve
Dnemi, stanbul, s.d, (98 ).
KURAN (Ahmet Bedevi), nkiAp Tarihimiz ve "Jn Trkler", stanbul, 945.
KURAN (Ahmet Bedevi), lnkiAp Tarihimiz ve ittihad ve Terakki, stanbul, 948.
ORKUN (Hseyin Namk), TrkliiAn Tarihi, stanbul , 944.
PETROSYAN (Y .A.), Sovyet Gzyle Jntrkler, Ankara, 974.
SADIQ (Mohammed), "Trklk Cereyan, Trk milliyetiliinin eiinde (908-98)
"Trk Kltr Aratrmalan, m-VI, 966-968, s. 5-20.
SEYDAHMET (Cafer), Gasprab smail bey, stanbul, 934.
TEKELi (lhan) , AYLAN (Gencay), "Trkiye'de halklk ideolojisinin evrimi", Top
lum ve Bilim, VI-Vll , 978, s. 44-1 10.
TOGAN (Ahmed Zeki Velidi), Bugnk Trkili (Trkistan ve Yakn Tarihi, stanbul,
1942- 1947)
TOGAN (Ahmet Zeki Velidi), Hataralar, smail, 1969 .
TOPRAK (Zafer), "ll. Merutiyet'te solidarist dnce, halklk", Toplum ve Bilim,
I, 1977, s. 92- 123 .
TOPRAK (Zafer), "Osmanl Narodnikleri: Halka Doru Gidenler", Toplum ve Bilim,
24, K 984, s. 69-8 1 .

165
TOPRAK (Zafer), Trkiye'de "Milli ktisat" (1908-1918)", Ankara, 1982.
TUNAYA (Tank Zafer), Trkiye'de Siyasi Partiler, stanbul, 1952.
TUNAYA (Tank Zafer), "Trkiye'nin siyasi gelime sey.ri iinde ikinci "Jn Trk" ha
reketinin fkri esaslan" , Dr. Tahir Taner Arnatan, Istanbul, 1956.
TUNCAY (Mete), Trkiye'de Sol Alwnlar, 1908-1925, 3. bas. , Ankara, 1978.
LKEN (Hilmi Ziya), Trkiye'de &Ada Dnce Tarihi, 2 cilt, Konya, 1966; 2 . bas . ,
1 cilt, stanbul 1979.

2. Yabanc Dillerde
AHMAD (Feroz), The Comnitee of Union and Progress in Turkish Politics,
1908-1914, Oxford, 1969.
HAZIN (Louis), "Turc irq''race' : une contamination arabo-tatare" , dans ch. Robin
ed., Melanges linguistiques otTerts ii Maxime Rodinson, G.L.E.C. S . , supplement 1 2 ,
Paris, 1985.
BENNIGSEN (Alexandre) ve QUELQUEJAY (Chantal), Histoire des mouvements na
tionaux chez les musulmans de Russie, 1, le "Sultangalievisme" au Tatarstan, Paris
La Haye, 1960.
BENNIGSEN (A . ) ve LEMERCIER-QUELQUEJAY (Ch.), La presse et le mouvement
national chez les musulmaru de Russie avant 1920, Paris-La Haye, 1964.
BENNIGSEN (A.) ve LEMERCIER-QUELQUEJAY (Ch), L'islam en Union Sovieti
que, Paris, 1968.
BERKES (Niyazi), "Historical Background of Turkish Secularism", Islam an(l the West,
R.N. Frye, yay, La Haye, 1957, 41-68.
BERKES (N.), The Development of Secularism in Turkey, Montreal, 1964.
CARRERE D'ENCAUSSE (Helene), Reforme et revolution chez les musulmans de
I'Empire russe, Bukhara 1867-1927, Paris, 1966.
DAVISON (Roderic H.), "Turkish Attitudes Concerning the Christian-muslim Equality
in the Nineteenth Century" , American Historical Review , LIX, 1953-1954, s. 844-864.
DAVISON (R.H.), Reform in the Ottoman Empire, 1 856-1876, Princeton, 1963.
DUMONT (Paul), "La revue Trk Yurdu et les musulmans de l'Empire russe, 191 1-1914,
C.M.R.S., XV/3-4, 1974, s. 3 1 5-33 1 .
EDffi (Halide), Memoirs of Halide Edib , Londra, 1926.
EMIN (Ahmed), Turke in the World War, New Haven, 1930.
ERGIL (Dogul), '' A Reassessnent, the Young Turks, their Politics and Anticolonial St.gg
le", Balkan Studies, XVI/2, 1975, 26-71 .
GEORGEON (Franois), '.'Les Foyers Turcs a l'epoque kemaliste", Turcia, XIV , 1982,
pp. 168-21 5 .
GffiB (H.A.), Les tendances modernes dans l'islam, fr. ev, Paris, 1949.
GKALP (Ziya), Turkish Nationalism and Western Civilization, ev. ve yay: N. Ber
kes, New York, 1959.
GKALP (Ziya), The Principles of Turkism, ev: R. Devereux, Leyde, 1968.
HADAD (W.H.) ve OCHSENWALD (W.L.), Nationalism in a Non-National State,
the Dissolution of the Ottoman Empire, Columbus, 1977.
HARRIS (G.S.), Origins of Communism in Turkey, Stanford, 1967.
HEYD (Uriel), Foundations of Turkish Nationalism, the Life and Teachings of Ziya
Gkalp, Londra, 1950.
HOSTLER (Charles W.), Turkism and the Soviets, New York, 1957.
HOURANI (Albert), Arabic Tbought in the Liberal Age, 1798-1939, Oxford, 1962.
JAP.SCHKE (G.), "Die Turanismus des Jungtrken, zur Osmanisehen Aussenpolitik in
Weltkriege" , W.I., Xxm, 1 94 1 , s. 1-54.
KARPAT (Kemal H.), An lnquiry into the Social Foundations of the Nationalism in
the Ottoman State, from Social Estates to Crom Millets to Nations, Princeton,
1973.
KURAN (Ercment), "The Impact of Nationalism on the Turkish Elite " , Beginnings
of Modernization in the Middle East, The Nineteenth Century, yay: W.R. Polk ve
R.L. Chambers, Chicago ve Londra, 1968, s. 109- 1 17.
KUSHNER (David), The Rise of Turkish Nationalism, Londra, 1977.
LANDAU (Jacob M.), Pan-Turldgn in Turkey, a Study in Irredentism, Londres, 198 1 .
LANDAU (Jacob M . ) , Tekinalp, Turkish Patriot, 1881-1961: Leyde, 1984.

166
 LAZZARINI (E.J.), "Gadidism at the Tum of the Twentieth Century, a view trom v-:
hin", C.M.R.S., XVI/2, 1 976, s. 245-277.
LEWIS (B.). The Emergence of Modem Turkey, Londra, 2. bas, 1968.
MARDN (erit), "Libertarian Movements in the Ottonan Empire, 1878-1895 " , M.E.J ..

XIV, 1962, s. 169-182.

MARDN (erit), Continuity and Change in the Ideas of the Young Turks, Ankara.
t.y. (1969).
MENDE (G.), Die nationale Kampf der Russlands Trken, Berlin, 1936.
RAMSADR (E.E.), The Young Turks, Prelude to the Revolution of 1908, tpk ba
sm: Beyrut, 1965 .
RODINSON (Maxime), Islam et capitalisme, Paris, 1966.
ROSSI (Ettore), "Dal1'Impero ottomano alla Republica di Turchia; origine e sviluppi del
nazionalismo turco sotto l'aspetto politico-culturale" , O.M., x:xm, 1943, s. 359-388.
SHAW (Stanford J. ve Ezel K.), History of Ibe Ottoman Empire and Modern Turkey,
c. Il, Cambridge, 1 977.
SMITH (W.C.), L'islam dans le monde modeme, fr. ev. , Paris, 1962.
STOODARD (L.) Le nouveau monde de l'islam, fr. ev. , 1923.
ZAREVAND, United and Independent Turania, Aims and Designs ofthe Turks, Ley
den 197 1 .
ZENKOVSKY (S.A.), Panturkism and Islam i n Russia, Cambridge, 1960.
"Les courants politiques dans la Turquie, R.M.M., XXII , 1913, s. 179-220, "Doctrines
et programmes des partis politiques ottomans" , R.M.M., XXII , 1913, s. 151-164.

167
TRKiYE ARATI RMALARI DiZiSi 1 2
(DNCE TARiHi - BiYOGRAFi)