Professional Documents
Culture Documents
DVAN EDEBYATINDA
EDEB MUHTLER
Dr. Halk pekten
stanbul, 1996
MLL ETM BAKANLII Y A Y IN LA RI: 2893
BLM ve KLTR ESERLER D Z S : 839
Kitab ad
DVAN EDEBYATINDA
EDEB MUHTLER
Yayn kodu
% .'4.Y .0002.1354
ISBN ^75.11.0988.4
Bask yl
19%
Bask adedi
5.000
D izgi, bask, cilt
MLL ETM BASIMEV
N D E K L E R
n s z ........................................................................................................................................... 11
XV. - XVI. y zyllard a edeb m u h i tl e r .............................................................................. 5
I. Blm : .................................................................................................................................... 9
A. Devlet m erkezinde (E d irn e-stan b u l) ........................................................ 13
1. Padiah Saraylar ........................................................................................... 15
2. Devlet Byklerinin K onaklan .................................................................. 135
B. V ilayetlerde ...................................................................................................... 162
1. ehzade Saraylar ............................. .......................................................... 162
Edirne ............................................................................................................. 162
Konya ............................................................................................................. 166
A m a sy a ........................................................................................................... 171
Manisa ............................................................................................................ 181
T ra b z o n ...................................................................................................... 206
Ktahya ......................................................................................................... 209
2. Paa ve Beylerin Konaklar ........................................................................ 218
II. B l m :................................................................................................................................... 225
airlerin T op lan t Y e r le r i................................................................................. 227
1. uara Meclisleri ..................................................................................... 229
2. D k k n la r................................................................................................. 238
3. M ey h an eler............................................................................................... 243
S o n s z .......................................................................................................................................... 253
B ibliyografya ............................................................................................................................ 255
I. BOLUM
11
N S Z
Trk Edebiyatnn balangtan itibaren gelimesini takip ederken Osmanl m
paratorluunun gelimesiyle paralel bir seyir takip ettiini gryoruz. mparatorluk, ku
rulu hazrlklar iinde olduu ilk asrlardan sonra yava yava yeni topraklar kazanarak
kuvvetlendii gibi Edebiyat da siyasi ve sosyal hadiselere bal olarak, balagda bir
emekleme devresi geirmi, sonra gittike gelierek. Kanuni S. Sleyman devrinde en yk
sek derecesini bulmutur. Bu byk padiahtan sonra, Devletin, messeseleride balayan
zlmenin tesiriyle, nceleri pek hissedilmeyen, fa ka t gittike hzlanarak devam eden ge
rilemesine mukabil, Edebiyat-hayata kapal olmasnn da tesiriyle - bir m ddet daha ev
velki yksek durumunu muhafaza edebilmitir.
Trk Edebiyatnn hangi artlar altnda gelime imkan bulduunu aratrrken,
sanatkarlarn baz devirlerde ve baz merkezlerde toplandklarn gryoruz. Bu top
luluklar daima edebiyata ehemmiyet veren, cmertlikleri ile sanatkarlan koruyan, ky
metli eserleri mkfatlandran ahsiyetlerin tesiriyle olmutur. Bylece, bu k
melenmelerden m uhtelif devirlerde ve belirli ahsiyetlerin etrafnda birer edeb muhit
meydana gelmitir.
Bu muhitlerin teekkl ettikleri yerler, Devlet merkezinde Padiahm saray, devlet
byklerinin konaklar, stanbul dnda Sancak merkezlerinde ehzade saraylar veya p a
alarn, beylerin konaklardr. airlerin ou, ya bir resmi vazife ile, veya geimlerini bu
ralara balayarak bu saraylara, konaklara girmiler, buralarda himaye edilmiler, buna
karlk eserler yazp, hamilerine sunmulardr.
Bu edebi muhitlerin en genii, phesiz padiahn etrafnda, yani Saray evresinde
teekkl etmi olandr. Padiah saraynn'yannda devletin yksek ahsiyetlerinin sa
raylar ve konaklar da airlerin itisah ettikleri, istifade enikleri, etrafnda toplandklar
yerler olmutur. B bakmdan Padiahn re sadzamdan balayarak, eyhlislm, ka
zasker, nianc, defterdar gibi, btn yksek ahsiyetlerin oturduklar Edirne, devlet m er
kezi olduktan sonra stanbul, Edebiyatn balca gelime m erkezleri olmulardr. Pa
diahlar r onlara bal olarak dier ahsiyetler, Edebiyatla megul olduklar ve airleri
koruduklar isbette etrafndaki edebi nlit genilemi veya daralmtr. Bu suretle ede
biyatn gelimesi, iirin reva bulmasna bal olmu, buna tesir eden millerin banda
da daima padiahn ahsiyeti grlmtr.
stanbul dnda muhitlerin teekkl de ehzade saraylar etrafnda olmutur. E k
seriya. edebiyat yannda musiki ile de megul olan, veya hi olmazsa musikiden anlayan
ehzadeler, etraflarna saatkarlan toplayarak, bir taraftan zevk ve safa iinde geen
meclisler dzenlemiler, dier taraftan da, bu san'atkarlan koruyarak edebiyatn g e
limesini salamlardr. Bylece devir devir, Anadoluda bata Manisa ve Ktahya
olmak zere, Konya. Amasya, Trabzon gibi ehirler airlerin akn etlikleri, izzet ve ikram
grdkleri birer kltr merkezi haline gelmilerdir.
Edebi Muhillerin teekklnde, etraflarnda toplanlan ahslarn iir ve edebiyatla
ilgileri yannda, nfuzlar, zenginlikleri ve airlerin daima ektikleri geim derdi de rol
oynamtr. airler, hrmet edildikleri re barnabildikleri yerlerde toplanmlardr. Yoksa,
hu muhitlerin, A vrupada m uhtelif devirlerde meydana gelmi edeb mekteplere benzer bir
taraf olmamtr.
12
Bu almada Trk Edebiyatnda XV. >e XVI. asrlarda edeb m uhitlerin nerelerde
ve hangi ahslar etrafnda teekkl ettii aratrlmtr. XIV. asr, lenih edebiyatn ku
rulu devridir. airler daha ziyade Beyliklerin merkezlerinde kmelenmilerdir. Esasen
O smanh padiahlarnn hu asrda edebiyatla ilgilenmee vakitleri de olmamtr. B u ba
kmdan, S. Yldrm Bayezid devrine ksaca gz gezdirdikten sonra, XV. asrn banda e
lebi S. M ehned'den itibaren teekkl etmee balayan edebi muhitler alm a konusu ya
plmtr.
XVII. asrda ise, ehzadelerin sancaa kma usul kaldrldndan, edebiyatn ge
limesinin sadece stanbula inhisar ettiini ve heme biitiin airlerin Padiah saray et
rafnda toplanmaa gayret ettiklerini gryoruz. Bu sebeble alma XVII. asra kadar
uzatlmam, yalnz XV. ve XVI. asrlar iinde kalnmtr.
Muhitlerin teekkl incelenirken, nce ehirler esas tutulmu, sonra buralarda et
raflarnda bir air topluluu meydanc getiren ahslar ele alnmtr. Sonra bu ahslara
itisab eden airler teker teker incelenmitir. Bu bakmdan bilhassa ok sancak deitiren
ehzadelerden birka vilayette ayr ayr bahsetmek lihum hasl olmutur. Baz airler de,
m uhit deitirdike o muhit iinde tekrar ele alnmtr. airlerin, bylece eitli muhitler
iindeki durumlarnn daha kolay takip edilebilmesi iin eserin sonuna bir alus isimleri
indeksi ilve edilmitir.
A. DEVLET MERKEZNDE
(Edirne ve stanbul)
1. Padiah' Saraylar
2. Devlet Byklerinin Konaklar
15
A. DEVLET MERKEZNDE
(Edirne ve stanbul)
1. Padiah Saraylar
Osmanl mparatorluunda Padiah Saraylar, daima, hkmdarlarn
ahsiyetleri ile deien derecelerde, iir ve edebiyatn koruyucusu ve te
vikisi olmutur. Btn marifet sahipleri, limler, irler, sanatkarlar,
devletin mutlak hakimi olan Padiahm saray etrafnda k
melenmilerdir. Padiahlarn iir ve edebiyata olan meraklar lsnde
bu topluluklar artm veya eksilmitir. Padiah Saray, darda yetien
irleri koruduu gibi, bazan kendi iinden de irler yetitirmitir. Sa
raya alnarak terbiye edilen ocuklardan iire kabiliyetli olanlar, Sarayda
hizmet ettikleri mddete, edebiyatn Saray iinde de devamn sa
lamlardr.
Henz pek kk apta olmak zere, Saray etrafndaki irler top
luluu ilk defa elebi Sultan M ehmed ve Sultan M urad II. devirlerinde
Edime Saray etrafnda meydana gelmitir. Fatih Sultan Mehmed ta
rafndan Devletin merkezi stanbula nakledilince bu topluluk stanbul
Saray etrafnda kmelenmee balam ve XV. asr ortalarndan sonra
Trk Edebiyat mn merkezi stanbul olmutur.
mparatorluun kurulu yllarnda padiahlar daha ziyade savalarda
veya sava hazrlklarnda idiler. Yeni bir devlet kurmak iin u
rayorlard. Bu bakmdan ehirlerde ve saraylarnda oturmaa vakitleri
olmuyordu. iirle ve edebiyatla uramak, sanatkrlarla ilgilenmek fr
satm bulamyorlard. Bu sebepten Trk Edebiyat, mparatorluun pek
kark geen ilk asrnda emekleme devresi iinde bulunmutur. Bu de
virde Anadolunun baz ehirlerinde, Beyliklerin merkezlerinde bir ka
ir yetimise de, ancak fetret devri son bulduktan ve imparatorluk kuv
vetli bir hkmdarn etrafnda toparlanmaa baladktan sonra iir ve ede
biyatla ilgilenilmee balanmtr. Bu hareket de en iyi eklini ancak S.
M urad II. zamannda bulabilmitir. Bu devre kadar, S. Yldrm Bayezid,
Emir Sleyman . ve elebi M ehmedin baz irlerle mnsebetleri
olmu, fakat bu, kuvvetli bir edeb cereyann balamas iin yeterli ola
mamtr.
S. Yldrm Bayezid devrinde balayan ilk temas, eylolu Mustafa,
Ahmed ve Bursal Niyazi ile olmutur. Bu irler Pdiaha eserlerini
sunmu, tartir ve iltifatn grmlerdir.
16
(1) Bursal Tahir, Osmanl Mellifleri, c. 11. st. 1933. s. 121; Sehi Bey, H el Bihit. Sl.
Ktb. Hamidiye 1503. 49 b; Bursal Tahir ve Sehi Bey, Germiyan hkmdar Sleyman
h veya al . diye anlan ahsla, Sultan Yldrm Bayezidin olu Emir Sleyman
elebiyi biribirine kartrmlardr.
(2) /. H. UzuHarl, Osmanh Tarihi, c. I. s. 61, 526. Ank. 1961; Vasf M. Kocatrk,
Byk Trk Edebiyat Tarihi. Ank. s. 122.
(3) N. S. Banal li, Dstan- Tevrih-i Miilk- l-i Osman ve emid ve H urid Hikyesi.
st. 1939. s. 10-11.
(A) Latifi, Tezkire-i u ara. SU. Ktb. Lala sm ail 313. 116 b.
17
A. Edirnede
(1) Ahed, ihtimal bu kasidesinden ziyade, ilim ve irfan, zarafeti ve ltifeleri ile Tim urun
houna gitmi olacaktr. nk Timur'un iirlerden ziyade limlere ve irfat sahiplerine
deer verdii malumdur. A h m e d . hretli bir gz hekim i olduu gibi, tasavvufa ve ta
rihe, hendese, heyel ve hikmete de aina idi (F. Kprlii-S. Sleyman, Yeni Osmanl
Tarih-i Edebiyat /. s. 161). Tim ur'la, sonradan yanl olarak Nasreddin H oca'ya ma-
ledilen baz ltifeleri olmutur. Bir gn hamamda gzellere baha bierken Timur,
bana ne baha biersin dedikte Ahmed, seksen ake demi. Timur, be-hey in
safsz, seksen ake yalnz belimdeki futadr deyince, A hm ed ben zaten ona baha
bitim, yoksa sen bir ake etmezsin cevabn vermi. Bu ltifeden pek holanan h
kmdar iltifat edip, ihsanlarda bulunmutur (k 47 b; Haan ., 39 a).
(2) N. S. Banarh, Dastan- Tevarih-i Mluk- l-i Osman. st. 1939. s. 10.
19
(1) D vanm m Murat Molla Ktb. ndeki nshasnda 63 kaside vardr (Dml Baba 401).
(2) N. S. Banarl, Dstan- Tevarih-i Miiluk- l-i Osman, s. 92-93; Ahmednin artk ya
landna ve iir yazma kudretini kaybettiine bir baka delil de udur: Ahd'l-vsinin
Halil-nme mukaddimesinde anlattna gre, S. Mehnted bir gn Veyse vii Rmin hi
kayesi iin ne olurdu bu kitap trke olayd da okuyanlar anlayayd demi ve ter
cmesini A h m ed 'yt emrederek her beytine bir ake vadetmi. Ahmed, ie balam,
ancak be-on beyt yazabilmi ve tamamlayamadan brakmtr. Bu hadise zerine
Ahdiil-vsi, sz iy fsk u mekr tezvir olan bu eski hikyeyi bir yana brakp,
her halde bu kadar cmert bir padiahn ihsanna nail olabilmek maksadyla gerek bir
hikye yazmay dnerek 817/14I4de H alil-nm eyi nazmetmitir (V. M. Kocatrk,
Byk Trk Edebiyat Tarihi. Ank. s. 201).
(3) /. H. Ertaylan tarafndan yaynlanan Ahmed-i D 'i D ivannda S. elehi M eh m ed 't ait
iki kaside vardr (Ahmed-i D 'i. st. 1952. Trke divan, s. 13 vd.).
(4) /. H. Ertaylan, Ahmed-i D , s. 108; Ktip ., K e f el-Znun. II. s. 1156.
20
(1) eyh, bilhassa gz hekimliinde mahirdi. Fakat kendi gzleri hastayd. Rivayete gre,
zarifin biri dkkanna gelip bir akelik srme alm ve bir akelik daha istemitir. Onu
da eyhye verip bunu da kendi gzne sr der (Taknprii-zde, akayk. Mecdi
tere. st. 1269. s. 128.
(2) Sehi Bey, Hei Bihit. 47 a; eyh, Germiyanda Ahmed ile ayn evde otururdu. iir ka
idelerini on<Jan renmitir (L atifi, 32 a; Haan . , 39 a). Mistakim-zde, Ahm ed ile
Ahned P aay kartrp, Almed P aadan ders grdn sylemitir (M eceletiin -
nisab. Sl. Ktb. Halet Ef. 528. 283 a).
(3) /. H. Uznarl, Osmanl Tarihi. 1. s. 62; F. K. Timurta, eyhi"nin Husrev irini.
st. 1963. s. XXI; D ivannda Sleyman ah iin bir kasidesi, Yakup Bey iin iki ka
side, bir terci-i bend ve bir mersiyesi vardr (A. N. Tarlan, eyhi Divann Tetkik. st.
1964. s. 200). Ayrca bk. M. Akaln, eyhi Divan. Ed. Fak. Mezuniyet Tezi 1958. Tr
kiyat Ens. T. 509.
(4) k . , 314 a; Haan ., 142 b; F. K. Demirta, Harname. Ed. Fak. Trk Dili ve
Edebiyat Dergisi, c. 111. say 3-4. s. 272; Sehi Bey ise, eyhnin N izam 'n in Husrev
irin tercmesinden sonra S. Mraddan ald hediyelerle G erm iyana giderken yolda
soyulduunu yazar (Sehi Bey, Het Bihit. s. 47 a).
21
( 1) Sehi Bey, 52 b.
(2) V. M. Koca/rk, Biiyiik Tii k Edebiyat Tarihi, s. 224; Osmanl M ellifleri, c. II. s. 292;
Sehi Bey, ayrca 5. M urad n gazellerini toplayp bir divan yaptn haber veriyor
(Sehi Bey, 53 b).
(3) Sehi Bey, 51 b; L a tifi, 83 b; k . ve Haan . iri Saraya musahip olarak almak
isteyen padiahn S. Mehmed olduunu sylerler (k \, 222 a; H. 15 b.)
(4) Sehi Bey, 5 1 b.
(5) Latifi, 83 b.
(6) Haan ., 181 b; Riyazi 110 b; A knin yalnz gazellerinden meydane gelen kk
Divan m& S. Murad II. ve S. M ehm ed II. vasfnda hayli gazel vardr (V. M. Kocatrk,
Biiyiik Tiirk Edebiyat, Ankara, s. 225).
24
(1) Bir gn Filibe yolunda Padiah hizmetine vardm. Grdm ki Sultan- cihan sa-
hibkran- zaman 5. M urad Han elinde bir kitap tular. Bu zaf-i haste-dil ol li-
cenabban'ne kitabdr deyu istid'a eldim. Ol lafz- ekerlerinden Kabus-nam ed\r deyu
cevab verdi ve eyitti ki ho kitabdr ve iinde ok faideler ve nasihatler vardr; amma
farisi dilincedir. Bir kii trkeye tercme elmi, veli ruen deil, ak sylememi
dedi. Velakin bir kimse olsa ki, bu kitab ak tercme etse. Ta ki mefhumundan g
nller haz alsa (Keykavus, Kabus-name. ev. Mercimek Ahmed. Gzden geiren ve
nsz yazar: . . Ckyay. 2. bs. st. 1966, s. 3). K abus-nam e'nin metni iin bk. Tipi
Akal, Kabs-name. Mercimek A hm ed evirisi. Edisyon kritik ve transkripsiyon. Ed.
Fak. Mezuniyet tezi 1966. Tr. Ens. 712.
(2) Uztuarl, I, s. 529, F. Kprlii-. Sleyman, s. 294.
(3) Uzunarl, I, s. 541.
(4) F. Kprl- . Sleym an, s. 295.
25
A. sta n b u lda
kesine getirmek iin Hoca Ataullah Kirmani ile Halebe be bin altn
gndermiti. Bu srada Cami, Diyarbekire geldii iin buluma mmkn
olmad. Her yl Camiye bin filori altn gnderirdi(').
Fatih, edebiyatla yakndan ilgilenir, ran ve Trk edebiyatlarn iyi
bilirdi, OsmanJ padiahlar iinde mahlas kullanan ve ilk defa Divan ter
tip eden odur(2). iirleri devrindeki orta derecedeki airlerin arasnda sa
ylabilecek kymettedir(3). D ivani ilki Avrupada, hayli eksik olarak ve
dierleri Trkiyede olmak zere defa baslmtr(4).
Devrinde Trk dili ve edebiyat o zamana kadar grlmemi bir e
kilde inkiaf etmitir. stanbulda, hizmetinde daimi 185 airi bulunurdu
(5). 30 air, air ulufesi alrd(fi). Bu airler Padiah bata olmak zere dev
rin hemen btn ileri gelenleri tarafndan korunur, cizeler, ihsanlar alr
lard. Bu sebepten, bu devirde, bata asrn iki byk airi, Ahm ed Paa ve
Necati Bey olmak zere pek ok air yetimitir. Fatihin sadrazamlar
Mahmud Paa, Karamani M ehmed Paa, Sinan Paa, hem iir ve nesir
sahasnda devrin tannm ahsiyetleri olmular, hem de bir ok iri hi
mayelerine almakla edebiyatn gelimesine zemin hazrlamlardr.
Cezeri-zade Mahmud Vefayi, Sinan Paanm talebesi Molla Lutfi, ilk
stanbul Kadlm yapan Hzr Bey, inlar ve iirleri ile tannm, Sul
tann yakn evresinde bulunmu ahslardr. Devrin tannm airlerinden
Melihi, Aki, Mehdi, Kazasker Fenari-zde Ali ., Defterdar emsi, Fatih
Mehmedin daima yannda, musahabetinde bulunan, onun tarafndan be
enilip ok makbul tutulan airler olmulardr. Bu devir airlerinden Ulvi,
Katibi, Zeyneb Hanm, Cemal Bayezid, Kvami, Amasyal ehdi; d
ardan gelip, Saray airi olarak stanbulda kalan Hmidi, Kabuli, Kifi,
Shili, Vhidi, ve bunlara zenerek acemlik iddias ile Saraya girmeyi
baaran L ealiyi sayabiliriz. Btn bu airler Padiah tarafndan takdir
edilmi, korunmu ve Fatih M ehmed adna kasideler syleyip, Divan ter
tip etmilerdir.
nimendlerine iki dlbend, bir sof, beyz ake verirdi('). Medresede her
cuma gecesi verdii yemekte pilava altndan nohutlar katarm(2). s
tanbul, Edime, Bursa, Ankara gibi vilayetlerde ok hayrat vardr. Halk
tarafndan da ok sevilmi bir vezirdi. Halk arasnda hreti Mahmud
Paa-y Veli olarak yaylmtr(3).
Fatih S. M ehmedva yaptrd Tetmme ve Sahn M edreselerinin Ali
Kuu ile birlikte tekiltlandran M ahmud Paadr(4).
Farsa ve trke iirleri vardr. Yz kadar trke ve krkbe farsa
gazelini havi bir divan tertib etmitir. (5) Tezkirecilerin rivyetine gre in
as iirinden de ve nesir stadlar saylan Karamam M ehmed Paa ve
Tci-zade C afe r . nin inalarndan da stnd(6).
Fatih S. Mehmed''m vezirleri iinde iirle ve edebiyatla uraan bir
baka ahs da Niani mahlasl Karamni M ehmed Paa dr (. 886/
1481). Gen yanda M ahmud Paaya intisab etmi, tahsilini ta
mamladktan sonra M ahmud Paa Medresesinde mderris olmutur. Ha
misi tarafndan Padiaha da tantlan Niani 869/1464 de Niancla
tayin edildi(7). Gedik Ahmed Paa sadaretten ekilince sadrazam oldu
(882/1478). Fatih S. Mehmed''m lmnde, saltanatn varisi olarak gr
d S. Cemi tahta geirmek iin uram, fakat ayaklanan yenieri ta
rafnda ldrlmtr(8).
M ehm ed Paa, Fatih S. M ehm edin takdirini kazanan ve devrinde
hayli hret sahibi bir vezirdi. Devletin idari tekilatnda baz yenilikler
yapt gibi Fatih Kanunnameleri'nin hazrlanmasnda da balca rol oy
namtr. Devrinde lim ve airlerin koruyucusu olarak tannmt. Za
mannda yaayan pek ok air M ehmed Paa'ya kasideler yazmlar,
medhini yapmlardr(9).
Kendi de air olan ve Niani mahlas ile yazd iirleri yannda nesri
ile de tannan M ehmed Paa, devrinin M ahmud Paa ve Tci-zade C af er
e ile birlikte ina stad olarak tannmtr. Fatih S. M ehmed tarafndan
Uzun Haana gnderilen mehur mektub onun kaleminden kmtr^).
Hatta sadarete tayinine bu mektub sebebtir derler.
Karamani Mehmed P aa'nin iiri ve inas yannda bir de tarihilii
vardr. ki tarih risalesinde Osmanl tarihini S. Osmandan balayarak
885/1480 ylna kadar yazmtr.
Fatih S. Mehmed devrinde yksek mevkilerde bulunmu ahslardan biri
de Hoca Paa diye anlan Sinan Paa (. 891/1486)dr. lk stanbul kads
Hzr Beyin olu ve Bursa Mftisi Ahmed Paa ile, Bursa kads Yakub
Paa' nin kardei olan Sinan Paa, asrnda ilmi, irfan ve fazileti ile ta
nnmt. Padiahn dikkatini ekmi, Edirnede Darl-hadis mderrisi iken
sahn mderrislii ve sonra vezirlik verildii gibi, Sultann hocas da ol
mutur. Bu sebeble Hoca Paa diye anlrd(2). Hocal srasnda stanbula
gelen Ali Kuunun matematik bilgisinden talebesi Molla Lutf vastas ile is
tifade ederdi. Molla Lutfi, ondan rendiklerini gelip, hocas Sinan Paaya
anlatrd. Bu bilgi ile amini rislesine bir erh yazmtr(3). 881/1476da
Gedik Ahmed Paa yerine vezirzam olmu ve bir yl kadar sonra azledilerek
hapsolunmutur. Bunun zerine devrin limleri, Padiaha mracaat ederek,
Sinan Paanin affedilmesini, aksi halde kitaplarm yakarak Osmanl lkesini
terkedeceklerini sylediler. Bylece Sinan Paa, hapisten karlp, Siv-
rihisara kad tayin edildi. S. Bayezid clusunda vezirlii iade edilip Edime
Darl-hadisesine mderris tayin edilmitir. Edirnede ld(4).
Sinan Paa, devrinin sayl limlerinden olup, reisl-ulem idi.
Henz sinn-i blua ermeden krsiye kp halka vaaz ederdi (a). Zeki,
idrak sahibi, gzel konuan ve bu meziyetleri ile, Fatih S. Mehmed''m
huzurunda yaplan btn ilmi ve felsefi mnakaalara itirak eden bir
vezirdi. leri dnceli bir limdi. Hatta felsefedeki phecilii yznden
sk sk babas H zr B e y in azarn iitm itir. D evrinde h re t bulan
( 1) Feridun Bey, M iine'at- Selttim. st., 1264. C. I, s. 271; Latifi, 110b; Kiih'l-ahbar,
152 a.
(2) F. A. Tansel, slm Ans. Sinan Paa mad. s. 666.
(3) A. A. - Advar, Osmanl Trklerinde lim. s. 34.
(4) t. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, e. II. s. 534; F. A. Tansel, Ayn. mak. s. 667.
(5) Latifi ve Haan ., azlinden sonra Sinan P a a 'nin eyh Vefa'ya intisab ettiini ya
zyorlar (Latifi, 67 a; Haan ., 130 b.).
doduu tadr demi. Sesini karmyan Molla Lutfi, az sonra pis, tozlu,
gveler yemi bir bezi gtrp izaz ve ikrmla Padiahn dizleri zerine
koymutur. S. Mehmed, Bunu benim stme niye getirdin deyince,
Molla Lutfi, Devletli Padiah, niye b-huzr olursuz, bu sa peyganberin
beii bezidir cevabn vermitir(').
Fatih S. Mehmed, bir gn sen de iir der misin diye sormu, Molla
Lutfi bu beyt ile cevap vermitir:
Fazl u hikmet ehline ger olmasa er r
Arz ederdim ben de eyyamnda ear- lebid(2).
Hocas Sinan Paa, Sivrihisara srldnde onunla birlikte giden
Molla Lutfi, ancak S. Bayezidin clusundan sonra stanbula dnerek
Sahn mderrisi olmutur(3).
Bu devrin sayl lim-airlerinden olan Hzr Bey (. 863/1459),
Molla Mehmed Yaandan ders grp, doduu Sivrihisarda mderris ve
kad, sonra Bursa mderrisi ve negl kads oldu. Edirnede kad iken s
tanbulun fethi ile Fatih S. Mehmed tarafndan ilk stanbul kads tayin
edildi. olu, Sinan Paa, Bursa kads Yakub Paa, Bursa mftisi
Ahmed Paa, devirlerinde zeklar, bilgi ve faziletleri ile mehur ol
mulardr.
Hzr fi eyin ilmi yannda iir ve edebiyatla da meguliyeti vard.
Arapa, farsa ve trke iirleri vardr. A kid zerine bir nuniyye ka
sidesi ve daha baka iirler yazmtr(4). Kad iken hccetlerinin altna im
zasn ekseriya manzum atard(5).
Hzr B eyin, ilim ve faziletleri ile hret yapan olu ve ye
titirdii limlerden Muslihiddin Kestelni, Hayali ., Hatib-zde, Bu -
sal Hocazade, Taci-zde, M uarref-zde, Mirim Kesi ., Kasm .(6)
ilim ve irfanna delil saylr. Zaten kendisine devrinde ilim daarc
ad verilmiti.
Ayk iken bir asaya dayanarak dolar, meyhaneden dnte ise asa
kullanmazd. Bunun sebebini sorduklarnda u beyt ile cevap vermitir:
Bu M elih iki as gtrr
Biri rhn biri cismn
Ol ki cismndir aadandr
Ol ki rhnidir lal-i rmmni(')
eyh Ruen de Melih? nin tahsilden arkada idi. Genliklerinde gece
gndz meyhanelerde beraber dolamlard. Rueni, sonra tvbe edip,
randa eyh Yahya yanma gidip eyh olmutu. Eski arkadana haber
gnderip gelsin ben ona mahabbet cmndan ak arabn iireyim, gr
sn ki evk hal ve zevk keyfiyyet nasl olur der. M elih eer kadeh
arabnn zevk ve haletin ve hlet-i keyfiyyetin verebilirse lnce sitne-
i hankhna mrid olaym diye cevap vermitir(2).
Gen yanda aznda dii kalmamt. Bir gn Padiahla sohbet
ederken, S. Mehmed bunun sebebini sormu, Melihi bu beyt ile cevap ver
mitir:
Mh-rular leblerine di bilerdim dem-be-dem
Ol kadar ta urdlar azmda diim kalmad(3)
Melihi, Fatih devrinin byk airlerindendir. Fenn-i iri bilmede
stadd. airler meclislerinde daima iir zerine konuurdu. Fakat der
bederlii sebebi ile iirlerini toplayamamtr(4). Ahmed Paamn ken
disinden ok istifade ettii muhakkaktr(5).
Fatih S. M ehmedin iltifatn kazanm airlerden biri de A^Afdir.
Ak lyas ve dier Aklerden ayrmak iin Ak-i Kadm diye anlrd.
Padiah, Akyi ok takdir eder, meclislerinden, sohbetlerinden ayr
mazd. hsann ve iltifatn ondan esirgemezdi(6). Ak, iir kaidelerine
(1) Trke iirleri iin bk. XV. asr airlerinden H m id ve K abulrin trke iirleri. Ed.
Fak. Mezuniyet Tezi, 1950. Trkiyat Ens. T 353.
(2) 1. H. Ertaylan, Dva- Kabuli. s. 7.
(3) Kiinhl-ahbar, 151a.
(4) Sehi Bey, 60 b.
45
(1)/4j 131 a.
(2) A. A. - Advar, Osmanl Trklerinde lim. s. 47.
(3) Latifi, 100 a.
(4) Bu son eserin ehemmiyeti ve neri iin bk. A. A. -Advar, Ayn. Esr. s. 44.
(5) Takpr-zde, akik. Mecdi Ef. tere. s. 309.
(6) k ., 321 a; Haan ., 88 a; Riyazi, 60 a.
49
(1) Mstakim-zde, Tuhfe-i Hattatin. s. 249; E. H. Ayverdi, Fatih devri hattatlar ve hat
san'at. st. 1953. s. 8.
(2) Hasar ., 32 a.
(3) k ., 321 a.
(4) Osmanl Mellifleri, c. I. s. 355.
(5) Kvami, Fetih-nme-i Sultan Mehmed. Ner. Fanz Babinger. st. 1955. s. V.-VIII.
(6) Fatihe medhiye s. 12; mersiye s. 274; S. B ayezide clusiyye s. 281; medhiye s. 287;
kaside-i feth s. 315; Hatime-i kitap s. 320.
(7) akik tere. s. 383; Haan ., 32 a.
50
(1) k ., 42 b; Bursada sancak beyi iken Muradiye civarnda bir medrese yaptrmt.
Babam burada mderrislik etti (Haan ., 35 a).
(2) F. Kprl, si. Ans. Ahm ed Paa mad. s. 189.
(3) KiinhTl-ahbar, 148 a; k ., 42 b. Haan ., k .den ald bu rivayeti her
zaman yapt gibi, babasna malederek, dedesi Miri E f.den naklen anlatmtr. Miri
E f nin dediine gre, Ahm ed Paa'nn ilk iirlerinde letafet yoktu. N evi nin ga
zellerine nazire dedikten sonra slbu dzelm itir (Haan ., 35 a). Halbuki /Vevinin
iirlerini gnderdii S. Bayezid devrinde Ahm ed Paa, hretini oktan yapm bir a
irdi.
(4) A. N. Tarlan, Necati Bey Divan. 3. kaside.
(5) k . de bu mersiye terci-i bend olarak gsterilmitir (162 b).
(6) Bk. A. N. Tarlan, Necati Bey Divan. st. 1963. 7. 8. 9. 11. 15. 20. ve 25. kasideler.
(7) D ivanda 17. kaside, s. 67.
(8) D ivanz 23. kaside, s. 90; Terkib-i bend s. 107.
52
(1) Davud Paaya 13., Mesih Paaya 10., A li Paaya 19. kasideler.
(2) Ali N. Tarlan, Necati Bey Divan, s. 10.
(3) k ., 162 a; Necati Bey Divan, s. 110.
(4) Knhiil-ahbar, 195 a.
(5) Padiah zemnede mazmun kalmad derler. Ustalk denizdeki inciyi bulup -
karm akdr deyip iltifa etmi ve bir mansb verilmesini emretm itir (Knhl-ahbar,
356 a).
53
(1) k ., 344 a; Hasn ., bu bilgiyi k .den aynen alp babam kendisine niin
mansb almadn sorduunda... eklinde tekrar etm itir (356 a).
(2) k ., 341 a; Felek nice mddet dnmeli ki onun gibi bir kabiliyet meydana ge
tirsin (Latifi, 55 b).
(3) k ., 341 a; bu meclis iin bk. II. airlerin toplant yerleri, a) uar Meclisleri.
(4) Mstakim-zde, Tuhfe-i hattati. s. 148.
(5) k ., 74 a.
(6) T. Gkbilgin, slm Ans. C af e r . mad. s. 8.
54
(1) Sehi Bey. 73 b; Kinll-ahbar 193 a; Fazla bilgi iin bk. S. N. Ergun, Trk airleri, c.
11. s. 794.
(2) k ., 71 b; Hasa ., 61 b.
(3) Hamse mesnevileri: Vank u Azra, Yusuf u Ziileyla, Hiisn-i Nigar, Sheyl ii Nevbahar,
Leyli vii Mecnun (Latifi, 39 a); Sehi Beye gre Nizami Hanisesini tercme etmitir (73 b).
(4) Kiinhiil-ahbar, 193 a; Osmanl Mellifleri, c. II. s. 134.
(5) L a tifi 41 b.
(6) c 243 b; Haan 198 b.
56
(1) Ak ., 243 b.
(2) k ., 204 a.
(3) Seli Bey, 34 b.
(4) Latifi, 6 8 b.
(5) Hasa ., 134 a.
( 6 ) Latifi, 77 b; Knhi' l-ahbar, 194 a.
(7) Esrar Dede, 103 b.
( 8 ) k ., 242 b; Latifi, 90 a; Osmanl Mellifleri s. II. s. 364.
57
(1) Ahdi, 64 b.
(2) Sehi Bey, 87 b; k ., 67 b.
(3) Latifi, 38 4 .
(4) k ., 304 b.
58
idam ettirmitir. Ahmed P aay haneri ile bizzat kendi vurmutu. Bu se-
beble zaman airlerinden biri bu beyti sylemitir:
Rakbn lmesine re yokdur
Meer vezir ola Sultan Selne
Amasyada yenieri isyanna kartndan phe edince, ok sevdii
nedimi Tci-zde C afe r .yi bile ldrtmekten ekinmemitir. Kzd
zaman vezirleri, dverdi. Yalanm yakalad oban Mustafa Paa, ran
seferinde baarsz grd veziriazam H ersek-zde Ahmet Paa, Piri
Mehmed Paa, bizzat onun tarafndan dvlmlerdir.
Devrinde vezirler, daima lm korkusu iinde yaamlardr. G
vendii ve takdir ettii Piri M ehm ed Paa bir gn, naslsa bir gn bir ba
hane ile beni ldreceksin, bir an evvel halas etsen mnasiptir diyerek
korkusunu belirtmi, padiah ise, bir zaman glm, sonra benim dahi
muradm budur, lkin yerini tutar bir adam bulunmaz diyerek iltifat et-
mitir(').
Fakat bu sert idaresi sayesinde S. B ayezid zamannda iyice dur
gunlaan ve geveyen devlet idaresine eki-dzen vermi, asayii sa
lam, mparatorlua bir hareket' getirmitir. Ksa saltanat daima se
ferlerle gemitir. Anadolu iin gerek bir tehlike olarak grd, Snn
halk iinde iilii yaymaya alan ah sm aili bertaraf etmitir.
Bir taraftan askeri dehas sayesinde zaferler kazanp mparatorluun
emniyetini salarken, dier taraftan edebiyat ve kltrn de yaylmasna,
yerlemesine hizmet etmitir. Tebriz fethinde ran air, alim
sanatkarlarmdan birka yz kiiyi toplayp beraberinde stanbula ge
tirmii2), bunlar sayesinde Osmanl sanatkarlarm yetitirmee, Fatih S.
Mehmedin btn gayretine ramen hala revata olan Acem ilmine, iirine
ve dier sanat kollarna kar Osmanl iir ve kltrnn inkiafna a
lmtr. Bu gayretlerine ramen halkn ranllara stad nazar ile bakp on
lar, Trk sanatkarlanna tercih ettiini iidince zlm, bu zntsn
aka nedimi H ayali .ye aklamaktan ekinmemitir^1). randan ge
tirdii sanatkarlar arasnda ah M ehmed, A bdulgani, D ervi B ey ad
larndaki ressamlarla, A laeddin M ehmed, M asur B ey, eyh Km il, Ali
B ey, A bdulhalik adlarndaki nl nakkalar vard. A yrca babas dev
(X) Latifi, 31 b; A k 60 b.
(2) A k ., 317 a.
(3) Sehi Bey, 25 a.
(4) aldran seferi dnde M iieyyed-zde'nin ehzade S. A hm ed taraftar olduunu bil
d iren b ir m ektup okla Padiahn adrna atlm tr. S. Selim / bu m ektubun kim in ta
rafndan yazlabileceini Miieyyed-zde'ye sorm u, o d a M olla Grz ve talebelerinin
yapabilecei cevabn verm itir. H akikaten m ektubun m sveddesi bulunm u, Molla
Grz azledilip iki talebesi ldrlm tr (U zunarl, C. I, s. 664; Haan ., 8 8 a).
63
D V A N E D E B Y A T I N D A E D E B M U H T L E R F.5
66
Farsa inas trke inasna, inas ise daima iirine tercih edilirdi.
Kasideleri de gazellerinden stn tutulmutur. iiri sade, ak te-
kellfszdr. Ak atei yoktur. Bunu Ca'fer Vnin kendisi de itiraf et
mitir. Bir gn padiahn huzurunda C a fe r . ben aka mnkirim
demi. S. Selim bu sizin iirinizden anlalyor cevabn vermitir(').
C a fe r .nin mretteb bir divan vardr. Arapa ve farsa 6 kasidesi
ile 29 trke kasidesi ve 104 gazelini ihtiva eden bir nshas Nu-
ruosmaniye ktphanesindedir (No. 3811) (2).
S. Selim I devrinde Padiahn daima yaknnda bulunup, devlet ida
resinde en yksek m evkie kadar ykselen ve Rem zi mahlas ile iirler de
yazan P ir M ehmed Paa (. 939/1532), 5. Bayezid devrinde kadlklarda
bulunmuken somadan ilmiye mesleini terkedip hazine defterdar ol-
mutu(3).
Yavuz S. Selim devresinde, padiahla birlikte ah smaile kar yaplan
sefere katld. aldran seferi dn, bu seferde gsterdii yararlklara m
kafat olarak nc vezir oldu. Fakat Amasyada yenieriler isyannda ve
ziriazam Ahmed Paa, Halimi . ve Taci-zde ile birlikte Piri Paann da
evi yamaland. stanbula dnldnde tahkikat sonunda vezirlikten az
ledildi, sonra bir mddet Yedikulede hapsedildi. S. Selim Msr seferine
karken stanbul muhafz tayin edildi ve bu sefer srasnda ldrlen Yunus
Paa yerine ama davet edilerek sadrazam oldu (924/1518). S. Selimin
lmne kadar bu makamda kalan Pir Paa, Kanuni S. Sleymanm ilk se
nelerinde, 929/1523 ylndaki azline kadar sadereti muhafaza etmitir.
Sonra Silivride uzlete ekildi ve Sadrazam brahim Paamn teviki ile
kendi olu tarafndan Edirnede zehirletildi (939/1532)(4).
(1) Hastn ., 6 6 b.
(2) D ivann tavsifi iin bk. stanbul Ktphaneleri Trke Yazma Divanlar Katalogu I s.
91; Y azm a D ivanlarn edisyon kritii m ezuniyet tezi olarak yaplm tr. Bk. M ahigiil
A kkoyunlu, Taci-zde C a'fer .'ni divannn Edisyon kritii. Ed. F ak. 1955. T r
kiyat Ens. t. 464.
(3) T. G kbilgin, XV-XVI. asrlarda Edirne ve Paa livas st. 1952. s. 92; Sehi, 24 a; La
tifi, 59 b.
(4) erafeddin T uran, slm Ans. Piri M ehmed mad. s. 560: lm ne Edirneli N azm i bu
tarihi dem itir: , o , /t
(939)
(Faizi, Zbdetl-ear, ehit Ali Haa Kth. 1877. 4 6 a).
67
Pir Mehmed Paa, drst, iyi ahlak sahibi, muktedir bir vezirdi. Sekiz
yllk saltanatnn ilk alt ylnda yedi sadrazam deitiren ve bunlardan
n idam ettiren Yavuz S. Selim gibi sertlii ile tannm bir padiaha iki
yl veziriazamlk etmesi olgunluu ve dirayetine delil saylr(').
stanbul muhafzlndan kanun hilafma ikinci ve nc vezirlerin
sras iken sadarete getirilmesi de Padiahn tevecchn gsterir.
Devrinde sadaretteki iktidar kadar iirde de hret kazanmtr.
Bazan ismini, bazen Remzi mahlasn kullanarak iir yazmtr(2). Bu
devre ait iir mecmualarnda ve Edirneli Nazm inin Cam iii-n-nezairinde
iirlerine tesadf edilir(3).
Zamannda stanbul, Silivri, Konya ve Belgradda mescit, medrese,
tekke, imaret gibi pek ok hayrat brakmtr. Mevlevi tarikatna mensup
olup konanda daima mevlevi cppesi ve kavuu giyerdi(4).
Pir Paa gibi 5. Selim in vezirliini yapm bir dier air de Zeynel
P aadr. Padiahla beraber seferlere katlm, Anadolu beylerbeyi olarak
Mercidabk muharebesinde (922/1516) ordunun sa tarafnda bu
lunmutur^). Msr seferi dnnde yolda sadrazam Yunus P aanin l
drlmesi zerine 2. vezir olan Zeynel P aanin sras iken S. Selim
ama gelene kadar veziriazam tayin etmeyerek bir mddet denemeyi ter
cih etmitir. Bu mddet zarfmda Zeynel P aay sadrazamla yeterli bul
mayan Padiah, stanbula haber gnderip, stanbul muhafz P ir P aayi
ama arp mhr ona teslim etmiti(6). Zeynel Paanin kadn el
biseleri giydirilip ordu iinde dolatrlmas, herhalde sra kendisinde
iken, P ir Paa' n sadarete getirilmesi zerine Padiahn houna git
meyen baz szler sylemesinden ileri gelmi olacaktr(7).
Zeynel Paa, farsa bilgisi ile mehurdu. limle ve airle u
ramaktan zevk duyard. Bu sebeple alim ve airlerle sk mnasebeti ol
mutur. Z eyneli mahlas ile iirleri vardr. Farsa ve edebi bilgilerdeki
kuvveti sebebiyle kimsenin iirini beenmez, hatalar bulurdu. Bir gn S.
(1) Haan ., 111 a; Z eka ve feraseti ile em salsiz b ir v ezirdi. O nun kadar kanun bilir
kim se Rum vilayetinde yoktur (Sehi B ey, 2 4 a).
(2) Latifi, 59 b.
(3) Osmanl Mellifleri, M ettep bir divanesi olduunu haber veriyorsa da k
tphanelerde yoktur (Bursal Tahir, c. II., s. 111).
(4) Sakb D ede, Sefine-i. Nefise-i mevleviye. M sr 1283. C. I, s. 121.
(5) H am m er-M . Ata. D evlet-i Osmaniye Tarihi IV. st. 1330. s. 194.
(6 ) Hammer, IV. s. 239; U zunarl, Osmanl Tarihi, C. II, s. 284-294.
(7) Haan ., 116 a.
68
Selim meclisinde yine bir iiri tenkit edince padiah, senin mahlasn
Dahli olsun diye latife etmitir(').
S. S e lim e yaknl Trabzonda Sancakbeyi bulunduu zamandan
balayan H alim (. 923/1517), ehzadenin musahibi, sonra hocas ol
mutu. Padiah olunca ayn itibar gsterilerek stanbula getirildi(2). Ri
vayete gre S. Selim, Halimi stanbula geldiinde bizzat karlam,
bahe kapsndan Saraya alp halini hatrn sormu, saltanata nail olduk
ama, dostlar halinden gafil olduk, byle saltanatda ne zevk olur demitir.
Halimi, lmne kadar Sultann hocas ve musahibi olarak hrmet ve iti
bar grm, gerek stanbulda ve gerek seferde bir an Padiahn yanndan
ve meclislerinden uzak kalmamtr. S. Selim e bu yaknl, devlet ri
calinin de hrmetini ve muhabbetini kazanmasna sebeb olmutur. Ve
zirler bile ilerini onun vastas ile Padiaha sunarlard.
M sr seferinde yine Padiahla beraber bulunmu, ordu am da k
lad srada 923/1517de lmtr. Cenazesinde S. Selim bizzat bu-
lunmutur^).
Devrinde herkesin sevgi ve hrmetini kazanm olan Halimi, iyi ah
lak ve olgunluu ile tannmt. iir de yazar, fakat iirlerini kimseye
gstermez, herkesten saklard. Bu yzden iiri yaylmamtr(4).
Halim i gibi S. Selimin takdirini kazanan ve yannda ayrmad bir
baka air de Hayali, Adlvehhab . (. 929/1523)dir S. Selim H ayaliyi
de Trabzonda ehzadeliinde tanm, kad iken musahibi ve nedimi yap
mtr. Kardeleri ile mcadelesi srasnda Selanik kadlna tayin edilen
H ayaliyi sultan olduktan sonra stanbula getirtip, trl iltifat gstererek
badefterdarla tayin etti. Hayali, Padiah meclislerine devama balad,
Padiahn dert-orta oldu. Hazarda seferde beraberinde idi. aldran
Seferinden dnerken Am asyada klandnda, yenieri isyan se
bebiyle azledildi ise de(5) Padiah katnda itibarn hi bir zaman kay
betmedi- Sefer dnnde bir gn sohbet esnasm da Padiahn zntl
olduunu gren H ayali ., sebebini sormu, S. Selim Acem mlkne
sefer ettik, btn sanatkarlarn toplayp getirdik. Rumdaki stadlar ye
tiip onlar gesin istedik. Hl halkm z acem lere m racaat edip Rum
(1) Sehi 24 b.
(2) Latifi, 47 b.
(3) L a tifi, 47 b; Knhl-ahbar 237 b.
(4) Riyazi, 67 a.
(5) Sehi Bey, 32 a.
69
(1) A ., 332 a.
(2) Seii Bey, 32 a.
(3) Seli, 32 a; Latifi, 53 b; Riyazi, 67 a; Osmanl Mii., C. I, s. 357; A. S'. L evend. Avap,
Fars ve Trk Edebiyatlarnda Leyla vii Mecnun Hikayeleri. Ank. 1959, s. 358.
(4) A k ., 297 a.
(5) Latifi, 64 b; Haan ., 120 a.
70
tibi, sonra silahdar katibi olmutur. Rind-mereb, derya-dil bir kimse idi.
ok iki ierdi. Bu yzden kendisine Sucu iti derlermi('). S. Selim Msr
seferine karken fetihlerini yazmak zere Scd ve Tlif yi de be
raberinde gtrmt. Sefer srasnda R evn? nin sunduu B e f ka
sidesinin hoa gitmesi zerine, Scd bu beyti sylemiti:
Souk szlerle tondurdun cihn
Bana tolular yasn Revn-)
Bu sefer esnasnda hayli ihtiyard, beli iki kat olmutu. shak Vnin
Selim-namesine zeyl olarak, Msr fethine kadar yazd Selim-namesi(3)
Padiah tarafndan beenilmemitir. Esasen iirde pek fazla kudreti
yoktu. Daha ok nazire sylemitir(4). Buna ramen Pir Paa ve C a fe r
.ye yaknl sebebi ile S. Selim e yaklaabilmitir.
Msr seferinde Padiahn maiyyetinde bulunan airlerden bir dieri
de Tali, Mehmed .dir. Genliinde S. Bayezid IIin ehzadesi S. Mah-
mud Manisada vali iken hizmetinde idi. lmnden sonra stanbula
gelip ble girmi, yenieri katibi olmutu(5). S. Selime sunduu i
irlerle takdirini kazanan Talii, Siicudi ile birlikte Msr seferi tarihini
yazmaa memur edilmitir. Sk sk padiah meclislerine dahil olur, soh
betlerinde bulunurdu. Fakat manzum ve mensur olarak yazd tarih pa
diah tarafndan beenilmemitir. 'Ayrca huzurunda azndan kard
garip szler yznden S. Selim i gcendirmi ve bundan sonra boynun
vurulmasndan endie edip, trl zrlerle meclislerinden kaar olmutur.
Sefer dn Amasyadaki yenieri isyannda 7tf//7nin de hadiseye ka
rt ve yenierileri tevik ettii rivayetleri dolamtr. S. Selim, ye
nieri isyan ile stanbula dndkten sonra yakndan ilgilenmi, bu arada
7a//f nin daha evvel Padiaha sunduu ve beendirip ihsan ald ktas
hatra gelmitir:
Keskin olduu bu yenierinn
Daima sey-i kat biledr
Baht krdr bugn bu t'ifen
Kanda vaursa Talii biledr
(1) Ak ., 185 b.
(2) Sehi Bey, 84 a; Latifi. 64 b.
(3) Osmanl Mii. C. II, s. 76; H am m er, Devlet-i Osmaniye Tarihi. C. /// , s. 3; T opkap Sa
ray, Revan Ki. 1284.
(4) Haan ., 224 a; KnluT l-ahbar, 238 a.
(5) Sehi Bey, 6 6 a; Latifi, 79 a.
72
( 1) Hasat ., 42 b.
(2) Haan 42 b.
(3) Ak ., 51 a; shak .nin hastalnda kendi lm ne syledii taih budur: G elicek
halet-i n e z a dedi tarihini shak
(949) {Haan .. 42 b).
lm tarihi kaynaklarda eitlidir: akayk tercm esinde ve Osmanl Melliflerinde
943/1537 (C. II, s. 76); F aizide (7 b), Riyazide (23 b) ve Kiinhu l-ahbarda (348 b)
944/15 3 7 dir.
(4) Ak ., 51 a.
(5) D ivan nshalar iin bk. st. Ktphaneleri Yazma Divanlar Kat. C. I, s. 111
(6 ) Kiinh'l-ahbar, 348 b; Osmanl MU. C. II, s. 76; H am er, C. III, s. 3; Selim-namenin
nshalar iin bk. F. E. K aratay, Topkap Saray Ktphanesi Trke Yazmalar Ka
talogu st. 1961. C. L -ll, No. 629-633, 2906.
74
(1) Ak ., 340 b.
(2) Osmanl Mii., Hikayet-i irin ii Perviz ve Rivayet-i Giilgun u ebdiz adtndaki bu eseri
iki ayr m esnevi eklinde gsterm itir (B. T ahir, C. II, s. 67).
(3) Haan ., 52 a; Knhiil-ahbar, 237 a.
77
(1) Seli Bey, 81 a; Kiilii'l-ahhar 237 ;: Osmanl Mii ('. II. s. 67; lm tarihi:
, (9 2 3 ) (Faizi. 11 b)
(2) M ahmud H u sw -i Pcrvi: Hz. MlanneJ' in m ektubunu yrtan ahstr. O nun
hakknda eser yazp tavsifini yapm ak g n a h n " diyerek h f yi korkutm utur (A k .,
62 b).
(3) Ak ., 62 b; Kiihiil-ahhar, 237 a.
(4) Hiis-i Dil, I2 8 7 de A sr G azetesinde tefrika edildikten sonra ayrca kitap halinde ba
slm tr. ( hi, Hiisn-i Dil. N ereden: T evfk. st. 1287, s. 243.
(5) niversite K tphanesi 1942/2. Tavsifi iin bk. stanbul Ktphaneleri Yazma Di
vanlar Katalogu, s. 93; iir m ecm ualarndaki iirleri iin bk. A . H. T aplan, iir mec
mualarnda XVI. ve XVII. asr Ed. Fas. 4, s. 65-82; D ivannn E disyon kritii iin bk.
M ustafa Baturalp, li D ivan'nm edisyon kritii E debiyat F akltesi m ezuniyet tezi
1949, T rkiyat Enstits. T. 334.
78
(922)
(2) Hasar ., 124 b.
(3) Latifi, 6 6 a.
(4) Ak ., 135 a; Kiinhl-ahhar, 369 b; A. K arahan. L m ii. slam As. S. II .
(5) L am ii hakknda fazla bilgi iin bk. A hm ed R asim , L am ii. E d. Fak. m ezuniyet tezi
1928. T rkiyat Ens. T. 18; M ihrinur Y cel, Bursal air L am ii nin hayat. E debiyat
Fakltesi M ezuniyet Tezi. 1946. T rkiyat E nstits t. 202: H am it B ilen B urm aolu,
Lam ii Divan (Y aynlanm am doktora tezi) A ta. . Fen. Ed. Fakltesi A ratrm a K i
tapl.
79
Badad, Konya, Bursa, Edime gibi, o devre kadar birer kltr mer
kezi olan ehirler ehemmiyetlerini kaybettiler. lim, edebiyat tahsili iin
Osmanl lkelerinden rana yaplan akn durdu. Bu devirde yetien a
irler artk kendilerini Acem meslektalarn seviyesinde grmeye ba
ladlar. stanbul ksa zamanda byk air ve sanatkarlarn yetitii bir
kltr merkezi haline geldi.
Bu gelimede Padiahn etrafnda Sadrazamdan balayarak devlet b
yklerinin edebiyatla uramalar veya uraanlar korumalarnn da
byk tesiri oldu. Kanuninin sevgili damad brahim Paa, Defderdar s
kender ., Nianc Cell-zde Mustafa ., eydi Ali Reis, Kemalpaa-
zde, kazakser Kadri Ef. gibi ahsiyetlerin konaklar hner sahiplerinin
sna halinde idi. Sarayda veya bu byk ahsiyetlerin konaklarnda
ilim ve iir zerinde tartmalar yaplr, musiki ve iki alemleri d
zenlenir, herkes iktidarna ge bu meclislerde yer alr, her air eserini or
taya kor, kymetine gre derece derece ihsan ve ltuf grr, himaye edi
lirdi.
Bylece Fatih S. Mehmed devrinde balayan edebiyat ve kltr ha
reketi Kanuni S. Sleyman saltanat yllarnda daha byk bir hamle yap
m oluyordu. Bu devir, mparatorluun siyasi alanda en muhteem devri
olduu gibi kltr ve edebiyat bakmndan da en yksek devri olmutur.
Bizzat Kanuni, devrinin belli bal airleri arasmda saylmtr.
iirlerinde Muhibbi bazan Muhib mahlasn kullanrd. Kendisine ge
linceye kadar Osmanl padiahlar iinde en fazla iirle uram ve en
hacimli divan tertib etmi padiah, Kanunidir. eitli iirleri ve 2802 ga
zeli olan divannn eitli kitaplarda nshalar vardr('). Divanda hayli
acemice ve yaln kat iirler yannda mkemmel olanlar da grlyor.
Anlalan Divanm tekil eden iirlerin ounu daha ehzadeliinde yaz
mtr. Arada rastgelinen hayli gzel, olgun iirlerin daha sonra, Pa
diahlmda usta airlerle temas neticesinde syledii muhakkaktr. Esa
sen Sehi"Beyin tezkiresinde Divanndan bahsettiine gre, ilk divan
tertibini 945/1538den nce yapt anlalyor. Daha sonraki divan tertibi
Fevri Ahmed tarafndan Nahcvan seferi esnasnda 960/1593de ya-
plmtr(2).
(1) D ivan nshalar iin bk. st. Ktphaneleri Trke Yazma Divanlar Kat. S. 147: F. E.
K aratay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Kat. C. II, No. 2330-
2332. 2331 num aral nsha (H azine 1132) hkm darn elyazs ile ve m svedde ha
lindedir. B ir ksm iirlerini havi divan Adile S. tarafndan 1308 de stanbulda bas
trlm tr. A yrca Bkz. M ulibhD ivan (H az. C okun A k) A nk. 198.b
(2) N ev i-zde A tayi, Zeyl-i akayik. st. 1268, s. 142.
83
(1) Ak .. 84 a; Hasa ., 72 a.
(2) Kiihu l-ahbar, 353 a.
(3) Hasa ., 72 a.
(4) Ak ., 309; . Sam i, Kamusl-l. s. IV. s. 2873: S a i 'n in lm tarihi:
(988) (R iyazi, 89 b)
(5) Ahdi, 12 a.
85
(1) Haan .. babas Knal-zacle Ali E f den naklen Halid Bin Velidin ol olm adn ve
Ahmed Paanin da onun neslinden gelem eyeceini sylem itir. (Hasa 140 a).
(2) D ivan nshas iin bk. stanbul Ktphaneleri Yazma D ivanlar Kat. s. 166.
(3) Haan ., 145 b.
(4) Ak ., 167 a; Haan .. 250 a; T ezkireci Beyani, Y avuz S. Selim yaz yazdrrken
baz yerlerde Niani itiraz eder, Padiah nce kzar, sonra dediim gibi yaz derm i
(Beyani. 108 a).
(5) Sadr- azam Riistem Paa, kendisini sevm ediinden ve Padiahda ekinip azli yoluna
da cesaret edem ediinden, niancl oluna verelim diye Cellzdenin istifa et
m esini salam , sonra olunu da nianc yapm am tr (KnhiV l-ahhar. 372 b).
86
Eybde bir ev, ba, bahe, hamam ve bir cami yaptrp burada inzivaya
ekildi. Sakin bir hayat geirip kitap yazmakla megul oldu. Zigetvar se
ferinde nianc tayin edilip orduya davet edildi. Fakat gittiinde Padiah
lmt. Bu ikinci niancl bir yl kadar srm ve nianc iken l-
mtr(')-
Devrinde ok sevilen, Kanuni Sleymanm ok itibar gsterdii ve
bu sebeple vezirlerin de hrmet ettii nfus sahibi bir ahsiyetti. Koca N i
anc nam ile anlrd. S. Sleyman Kanunnamelerinin hazrlanmasnda
byk rol olmutur. Taci-zde C a'fer . den sonra bu makama onun
kadar ehliyetli, faziletli baka bir kimse gelmemiti(2). Devrinde c
mertlii, yardmseverlii, iyi ahlak, air ve ediplerin koruyucusu olmakla
tannmtr. Bu sebeble hakknda ok kaside denmiti. Evinin kaps
daima akt.
Kendi de iirle urald. Fakat iirleri nadirdir. nada daha ustadr.
Bir ok eseri yanmda S. Selim iin yazd bk Selim-amesi ve Kanuni S.
Sleyman m clusundan, ehzade B ayezid vakasma kadar 975/1567 de
yazd Osmanl Devlet Tekilat ve idaresinden de bahseden ve 30 ta
baka zerine tertiplenmi Tahakatiil-memalik ve derecatu l-meslih adl
tarihi mehur eserlerindendir(-).
Yazs k gzeldi. eyh Hamdullahm son yllarna yetimi ve ta
lebesi olmutu(J).
S. Sleymann kaptanlarndan eydi Ali R e'is (. 970/1563), deniz
seferleri, maceral seyahati ve corafya eserleri yanmda iirleri ile de ta
nnmt. Bir denizci ailesine mensup olup ocukluunda tersaneye ya
zlm, kaptan olmu, Barbaros Hayrettin P aanin yannda birok se
ferlere katlmtr. Azaplar katibi ve Galata tersanesi kethdas oldu. Piri
R eisin Svey donanmasn B asrada brakp gemi ile yola kmas
ile yazd iirler dolay isiyle Hmayun ah, kendisine Ali r-i sn ady-
ia anntr(').
eydi Ali Reis, btn mrnce padiahn iltifatm ve ihsann gr
mtr. Seyahatinden dnte Edirnede padiahtan ve veziriazamdan,
Riistem P a adan ok ihsan ald. Kendisine gsterilen hrmet lmne
kadar devam etmitir. Devrinde denizcilii, corafya alimlii, airlii ya
nnda cmertlii ile de mehurdur. 947/1540 da G alatada yaptrd
byk kona fukarann ve airlerin urak yeri idi. Kaps her gelene ak
t. Kami, Muslini, Sabuhi, Hatifi gibi airler bilhassa Yetim Ali evinin
daimi misafiri idiler(2).
S. Yavuz Selim' in Msr seferinde Anadolu kazaskeri olan bn Keml
(. 940/1534), bk ara Edirnede S. B ayezid medresesi mderrisliinde bu
lunmu, Kanuni S. Sleymann clusundan sonra itibar tekrar artm ve
asl olgun devrini bu padiah zamannda yaamtr. Kanuninin ilk se
ferlerine itirak ettii gibi Zenbilli Ail E f nin lmnde eyhlislm tayin
edilmitir (932/1525-26). lmne kadar sekiz yl kadar bu makamda
kald. Bu devrini eser yazmak ve fetva vermekle geirmitir. Halk ara
snda hreti o kadar artmtr ki insan st kuvvetlere sahip olduu,
gnde 1000 fetva verdii, cinlerin bile ondan fetva ald rivayetleri do
lard. Bu yzden M ftis-sakaleyn diye anlmtr('). ou arapa
kitap ve risale olmak zere 300 akn eser sahibidir. Bilhassa nakli ilim
lerde zerine yoktu. Zeki, muhakemesi kuvvetli, alim bir ahsiyetti.
Kabz isminde bir mderrisin Hz. say Hz. Muhammedden stn gr
mesi ve devrin kazaskerlerini susturmas zerinde Ibn-i Kemal'in bu ahs
malup edip, halkn galeyann yattrmas S. Kanuniyi pek memnun et
mitir.
Bu kadar ilmi eseri ve arapa, farsa ve trke iirleri yannda en
mhim eseri Kem alpaa-zde Tarihi ad ile anlan tarihidir. S. B ayezidin
emri ile ^balad ve sonradan S. Sleymann emri ile 933/1526 ylna
kadar devam ettii Tevarih-i A l-i Osman devri iin ana kaynaklardan sa
(1) . T uran, slam Ans. eydi Ali Reis mad. s. 531; Katibinin iir m ecm ualarnda d e r
lenm i iirleri. A. N. Tarlan, (iir mecmualarnda XVI. - XVII. asr divan iiri. Fas. 3.,
s. 83-95); aatayca iirleri Kemal Erarslan tarafndan {Trk Dili ve Edebiyat D er
gisi C. XVI. s. 41-54. 1968) yaynlanm tr.
(2) Latifi, 123 a; Kiinhl-chbar, 368 b; A yrca bk. A. D evlet M erkezinde 2. D evlet B
yklerinin saay ve konaklan.
(3) Latifi, 31 a; Ahdi, 21 b.
89
( 1) Haan .. 98 a.
(2) A. A. -A dvar, slm Ans. Kmahzdc Ali Ef. mad. s. 709.
(3) A ta'i. bir yahudi doktorun tedavi m aksad ile zehirli bir ilala vcudunu ovarken l
dn yazar (Zeyl-i akayk. t. 1268. s. 164); olu Knalzade Haan ., babasndan
pek ok yerde bahsettii gibi, ayrca Ali m addesinde 22 yaprak y e r verm itir (J 69 a-
181 b).
(4) Ahdi, 26 b.
(5) Haan .. 170 a.
( 6 ) Haan ., 169 a.
91
(1) A. A .-A dva, slm Ans. Knalzade A li Mad. s. 710; E ser yazlrken a m 'd a bulunan
Gelibolu'l< Ali, Kualzade E f nin yannda idi. Y azlrken para para beraber o k u
m ulard (Kiihu Hihhur, 363 b). N shalar iin bk. F. E. Karatay, Topkap Saray
Miizesi Klb. Tiirke Yazmalar Kat. C. I.. No. 1507-1517. C. L No. 3043.
(2) Osmanl M. C. 1, s. 400.
(3) Ak ., 266 b; Hasa ., 147 a.
(4) Bu tercm enin Antalya nshas iin bk. A. ate, Burdur-Antalya r? havalisi k
tphanelerinde bulunanan Trke-Arapa ve Farsa mhim eserler. (Ed. Fak. Trk
D ili ve Edebiyat D ergisi. C. II. S. 3-4, s. 178).
(5) Ak .. 266 b; Haat ., 147 a; K ardei N iairim lm tarihi;
(973) (Riyazi, 93 b; Faizi, 57 b)
92
Moha seferini yazd. Bunlardan baka birok eser kaleme ald(')- Aynca
iirle de megul oldu. iirlerini ota hacimde bir Divanda toplamtr(2).
Bir cariyeden olan shale isimli olunun lm zerine HatifiTn eserini
rnek alarak 42 gnde yazd bir Leyli vii Mecnun mesnevisi vardr Q .
nas da mkemmeldi. Latifi, iirden ok ina ile megul olduunu
ve bu sebepten inasnn iirinden stn bulunduunu syler^).
Bu devir alimlerinden Perviz b. Abdullah (. 978/1570), ayn za
manda iirleri ile de tannm bir ahsiyettir. Genliinde Efanc Meh
med Bey' e intisab etmi, bn-i K em alden mlazim olup muhtelif yerlerde
kadlklarda bulunmutur. Ali Kuumm Risale f i l - h e y t adl farsa ese
rini M irkatii's-soma adyla tercme edip brahim P a a ya sunmutur^).
Onun yardm ile de Kanuni S. Sleymana intisab etmi, Padiahn da hi
mayesini kazanarak Anadolu Kazaskeri tayin edilmiti(6).
yi ahlakl, drst bir insand. Kadlk ettii yerlerde halk ken
disinden daima memnun olmutur. Ayn zamanda devrinin tefsir, hadis ve
riyaziyede tannm alimlerindendir. Birok ilmi eserleri vardr(7). Ayn
zamanda iirle de meguldu. Trke ve farsa iirler yazmtr. Hayr
sever, fkaraya yardmdan ekinmez, cmert bir adamd. Tezkireci Ahdi,
ok iyiliini ve ihsann grmtr. Zamannda biri kendisine kafir dedii
iin bir ktayi sylemiti:
B i z e k a f i r de mi b i r l i m - i d e h r
Y a la n n y o k d u r h erg iz fiir g
M i i s e l m a n d i y e l i m b iz d a h i ana
(")
(1) Eserleri iin bk. Osmanl Mii. C. //. s. 278 ve . H. U zunarl, Tosya/ Celal -zde
Mustafa v<- Salih . B elleten, XII, S. 87, 1958; T aih eserleri iin bk. A. S. L evend,
Gazavtnameler. A nkara 1956.
(2) Bir nshas N uruosm aniye K ib.de (bk. st. Ktphaneleri Yazma Divanlar Kat. s.
146), dieri A yasofya Ktb. dir. (.Osmanl Mii. C. II. s. 288); A yrca bk. Ulvi A lunlu,
Celal-zde Salih .. Hayat, edebi ahsiyeti eserleri ve divannn transkripsiyonu. Ed.
Fak. M ezuniyet tezi 1961 T rkiyat Ens. T. 574.
(3) Ak ., 266 b; A. S. Leved, Arap, Fars ve Tiirk Edebiyatlarnda Leyla ve Mecnun hi
kayesi. A nkara, 1959 s. 297.
(4) Latifi, 75 b.
(5) A. A. A dvar, Osmanl Trklerinde lim. st. 1943, s. 81.
( 6 ) Ahdi, 23 b.
(7) E serleri iin bk. Osmanl Mii. C. I, s. 260.
( 8 ) Ahdi, 23 b.
93
(1) Ak ., 360 b.
(2) Ak 362 a; Haan ., 189 b.
(3) F. K prl, slm Ans. Gazali mad. s. 728.
95
(1) Ak ., 333 a.
(2) Hasa ., 101 a.
(3) Ak 334 a.
96
D V A N E D E B Y A T I N D A E D E B M U H T L E R F.7
98
(1 )A k ., 206 a.
(2) Kiih'l-ahbar, 262 a; A rif ., ehnamesinin bilinen tek nshas, stanbul Belediye K i
tapl M. Cevdet kitaplar arasndadr.
(3) Osmanl Mellifleri, C. I. s. 117.
W Ahdi, 136 b.
(5) Hasa ., B abasndan naklen A rifi'nin hadsiz hesapsz beyitleri olduunu ve p a
diahn farsa bilm edii iin kendisini usta ehnam eci olarak kabul ettirdiini ve k o
cam an eserinden baz beyitler seilirse ancak ele alm ann kabul olacan sylem itir
(227 a).
(6 ) Hasa ., 227 b.
100
( \ ) A k ., 119 a.
(2) Haan ., 276 b.
101
(1) 982/1574 tarihinde Mverrih Ali ile gren Yahya Bey, M e siy e yi yazdktan sonra
adrda sakladn, dostlarndan biri o uyurken alp etrafa yaydn, Riistem Paann
kendisini arp ok fena azarladn ve zr dileyerek hala ettiini sylediini a n
latm tr (KiinluTI-ahbar , 374 b).
(2) Riyazi, Faizi ve Osmanl Mellifleri lm tarili olarak 990/1582 yln verm ilerdir
(Riyazi, 147 b; Faizi, 114 a; Osmanl Mellifleri, C. II, s. 497).
(3) Latifi, 123 a; Ak ., U 8 a; D ivan nshalar iin bk. stanbul Ktphanesi Yazma D i
vanlar Katalogu, s. 170; H am sesi iin bk. stanbul Ktphaneleri Trke Hamseler
Kat. st. 1961. s. 42-81.
(4) Haan ., 54 a.
102
(1) Ahdi, 95 b.
(2) Haan .. 106 a.
(3) Ak 285 b; Hasm ., 106 a.
(4) Khl-ahhar, 357 a.
(5) Ak ., 285 b. iir m ecm ualarndaki iirleri iin bk. F. E. K aratay, Topkap Saray
Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Kat. C. II. 2633, 2657, 2658, 2662, 2665, 2690.
2693, 2695, 2698, 2944, 2971 num aral m ecm ualar. A yrca m ecm ualardan toplanm
iirler iin bk. A. N. Tarlan iir M ecmualarnda XVI. ve XVII. asr divan iiri Fas. I .
(6) Riyazi, 73 b.
105
( 1) Ak ., 50 b; Hasa 4 0 a.
(2) Ak 50 b; Ahdi, 54 b; 'Ak . ve A hdi kendisini a ir sayarlar. H albuki iir diye
syledii sade szlerden ibarettir (KUhii' 1-alhar, 348 b).
(3) Ak ., 350 b; Surride bir k t'a ile G uhari'nin sitem ine cev ap verm itir (bk. Ak .
Sururi m ad. 192 b).
106
(V )A k ., 138 a.
(2) Haan ., 214 a.
(3) KnhT l-ahbar, 361 a; Latifi, SiUeyman-name ile Selim -nam eyi biribirm e kartrm
grnyor. O na gre Sleyman-nme'de tam am lanp P a d ia h a sunulm utur(71 a).
(4) Osmanl M., C. s. 79.
108
{ l ) Ahdi, 171 a.
110
(1) Ak ., 340 b; Ak .den naklen Haan ., Tezkire. sim Bey, Kprl Ktb. 386,
149 b.
(2) Ak ., 340 b; Riyazi, 70 b.
(3) Tezkieci Latifinin fikrine gre Hayatnn yarsndan sonra yazd iirlerde tasannu
ok fazladr ve anlayabilmek iin tefekkr ister. Nevai ve Cami devrinde yetise veya
m aiet derdinden kurtulup iirlerini seerek yazabilseydi ok hret bulabilir, cihann
yeganesi olurdu. Bedii sanatlarda o bir bahr ise zaman airleri ancak bir nehirdir (55
b).
(4) mmi idi. Elifi doruluundan, kafi eriliinden bilirdi (Latifi, 36 a).
(5 ) Haan .,51 b.
111
( 1) Bu tarihler iin bk. F. Kprl. M ill edebiyat cereyannn ilk m iiheireleri ve Divan-
Trki-i Basit. s. 1928. s. 56.
(2) R iyazi, Nazminin lm tarihi olarak 955/1548 yln gstermitir (Riyazi, s. 141 a).
Buna dayanarak (Faizi, 100 a, B. Talir, C. II, s. 436) ayn yl gstermilerdir.
(3) F. K prl ayn eser. s. 59.
(4) Osm anl M. C. II, s. 436; Sehi B ey in 945/1538de yazd tezkiresinde bu eserden
bahsetmesi N azm inm eserini daha nce tertip ettiini gsteriyor (98 a).
(5) F. Kprl, Mill E debiyat Cereyannn lk M iibeirleri ve D ivan- Trki-i Basit. s
tanbul 1928. Trkiyat Ens. neriyat; N azm inin D ivan nshalar iin bk. stanbul K
tphaneleri Yazma D ivanlar Katalogu, s. 123.
114
ndan bir frsatn bularak iirler sunup ihsann alan airler yannda, bun
lara zenerek iir yazmaya kalkan, Padiahtan bu vesile ile bir mansp,
para ve hediye almay dnen airler de kmtr. Fakat iyi iirle, kt
iiri ayrdedebilen Kanuniran yannda bu gibi airler bir ey elde ede
memilerdir. Bunlar arasnda D ervi Senayi ve K irei-zde G ubariyi
sayabiliriz.
Senayi, D evri H alil (. 950/1543), Konyada mevlevi dervii iken
Abdiilvehhab Henedani'mn menkbelerini tercme edip Kanuniye sun
mu, fakat Padiah indinde makbul olmamtr. Esasen Mahmud
D e d erim tercmesi ile bu eser bsbtn unutulmutur(').
K irei-zde Mahmud Gubari (. 974/1566)ye gelince, onun Pa
diaha yaklamak iin geirdii macera daha baka olmutur. Kirei-
zdeler afyona alkn iki kardetiler. Her sabah bir kazan afyon kaynatr,
akama kadar yerler, ertesi gn tekrar kaynatrlard. Sinan ., ilim ve ir
fan, fazileti ile tannm, iki bin beyitlik bir Leyli v Mecnun mes
nevisinin sahibi bir ahst(2). Kk kardei Gubari ise, Sinan .ye ben
zemez, iir yerine samasapan szler sylerdi. Bin zorlukla Cem al-zde
M olla .den mlazim oldu. Kendisini yakndan tanyan Ak . halini
yle anlatmtr. iir yerine herze syler, gnde drt yz beyt sy
ledim diye iftihar ederdi. Afyonu yutar, sonra keyif halinde iirler yazard
ki, hibir beyt dierini tutmazd. uadan hicvetmedii kimse kal
mamtr. Padiaha bir mektup yazp ehname yazmakta olduu sy
lemi. Kanuni, belki bakalarndan almtr. Bakalm, kendisinin ol
duuna inanalm demi. Hepimizin iiri topland, karlatrld. Gubari
iirlerinin hali grlnce rivayete gre atee veya suya atld. Sehabi-i
Acem, uram, ehnamesinden 50-60 beytin eski hamselerde aynn bul
mutur. Bir gn ehnameci A rif ile Ebl-fazl Ef.nin meclisinde idik.
Ona getirdii iirleri bize verdi. Biraz sonra Gubaride geldi beraberce
okuduk ve gzel bir beyt bile bulamadk. Gubari, o sralarda stanbula
gelen eyh Abdl latif Ne harye gidip, iirlerini methetmesini, bu suretle
Padiaha yaknlamay istemi. eyh kimseyi krmak istemedii halde
onun manasz iirlerinden bkp evine almamtr(3). Bu gayretleri netice
vermeyince kadlk istedi. Fakat tayin edildii Tava kadlnda hara al
d ikayet edilerek azledildi.
(1) Ak ., 303 a.
(2) Ak ., 186 a.
(3) Tedbir-i ksir nshalar iin bk. F. E. Karatay. C. I, No. 142-145.
118
., 309 b.
120
( 1) Ahdi. 18 a; A i'/t .. 78 a.
(2) Ki'mlTl-albar. 411 b; H asa ., (70 a) ve H am ner (C. VI. s. 287) C elal B ey in te-
kad edilip M anastra gnderildiini sylerler. ehzadelii zamanndan beri C elal
B ey'in dosl olan linin rivayeti daha doru olsa gerek.
(3) Hasa ., 70 a.
(4) Ahdi. 18 a.
(5) Hasa ., 11 a; Ayrca bk. B. Vilyetlerde I. ehzade Saraylar.
122
Asrnda ilmi ve iiri ile tannan ve Molla . lakab ile anlan stanbul
kads M ehm ed Vusul i Hubbi Kadn m damad idi. Bu sebeble Hubbi
M ollas diye anlmtr.(').
Gazelleri, 5. Selim ve S. M urad namna kasideleri ve ayrca H urid
C em id isimli 3 bin beytten fazla bir mesnevisi vardr. M ihi, Zeyneb
Hatun gibi kadm airler iinde en fazla hret bulan H bb Hatun ol
mutur^).
ehzadeliinde Manisada sarayna intisab eden Te zi-zde Mehmed
Ulvi (. 993/1585), Sultan Selimin Padiahlnda da yannda bulunmu,
Padiahn ve yksek devlet memurlarnn meclislerinden eksik ol
mamtr. 970/1563 de Durak .nin ldrlmesi zerine yazd tarih ve
bu sralarda halkn dilinde dolaan bir beyti sebebiyle katline ferman
kan Ulvi, kap uzun zaman gze grnmemeye alm, ancak S.
Selim tahta getikten sonra stanbula gelebilmitir^). Eski efendisi S.
Selim U lviden bu defa da iltifatn esirgememi ve himayeye devam et
mitir. Fakat Ulvi, son senelerdeki maceral ve korkulu hayattan soma
yarm brakt tahsilini bitirip ilmiye mesleine gemeyi dnerek,
Hubbi Mollas M ehmed Vusuli E f den mlazim ve mderris olmutur.
Bu arada S. Selim, eski gzdesi U lviyi korumaya devam ediyordu. Ma
nisadaki parlak gnler gibi olmamakla beraber, yine Padiahn ihsann
alyordu. Fakat geirdii korkulu gnler onda bir illet-i vehine b
rakm ve bunun tesiri ile ikiye dmt.
Mderris olduktan sonra da ireti brakmayan, hatta daha da arttran
Ulvi meyhaneden kmaz olmutu. S. Selim in lmnden sonra talii bs
btn dnd. Yine de devir byklerinin meclislerine giriyordu. 987/
1579daki byk yangmda evi yand. Shhati de bozulunca artk ekabir
meclislerine de giremez oldu. Mzmin bir hastal var diye herkes ken
disinden kayordu. Kendini bsbtn ikiye verdi, meyhane kelerinde
ayyalarlatlp kalkarak 993/1585 de ld(4).
(1) Haan ., 167 b; Ahdi. 143 a; Divan nshalar iin bak. stanbul Ktphaneleri yazm a
D ivanlar K atalogu s. 174; iir mecmualarndan derlenen iirleri iin bk. A. N. Tarlan,
XVI. ve XVII. a sr D ivan iiri. stanbul, 1943. Fas. 3, s. 30.
(2) Kiinlu l-ahbar, 413 a; lmne H adinin tarihi:
N ola ger tarih olursa ana hatm- bi-bedel
(_/> (JJ'<* (1004) (Faizi, 35 a)
(3) Ahdi, 83 b; Haan . , 90 b. ' 'I
(4) Ahdi, 71 b; Klu l-ahhar, 4 1 1 b .
(5) H asa ., 66 b.
124
(1) Riyazi, M ihr ii M teri'ye ehzade M ehm ed in emri ile baladn ve 2500 beyi ter
cme edebildiini sylyor (103 b); Haan 7000 beyt (161 b); Osmanl M ellifleri
ise 1000 beyt tercme ettiini yazyorlar (C. II, s. 310).
(2) Feridun Bey, Miie'ar- Selatin adl eserini bitirip sunduunda -biraz da Sokullu'nun
adam olmas sebebiyle hi takdir etmemi, ehemmiyet bile vermemitir (/. H. Uzun-
arh, C. III. I. s. 42).
(3) Ayasofya C am i'i iin yazd yazlar hakknda bk. Mstakim-zde, Tuhfe-i Hattatin,
stanbul, 1928 s. 516.
126
fazla iir yazm Osmanl Padiah idi. Dier iirleri yannda yalnz 1400
kadar gazel yazmtr. M uradi mahlasn kullanm ve iirlerini trke,
farsa ve arapo olmak zere divanda toplamtr(').
ok iir yazd halde iirleri fazla tutulmamtr. Baz iirleri an
lalmaz bulunarak aklamak gerei duyulmutur. Emriyle Baki, Hoca
Sadeddin, skdarl Haimi, Subhi, Zekeriya E f nin iirlerine yaptklar
aklamalar kk bir eser halinde toplanmtr(2).
Devrinde phesiz pek ok air Padiaha yaklaabilmek veya hi ol
mazsa ihsanna nail olabilmek iin kasideler sunmulardr. Bu arada b
lnde avu olan Badadl eydi Beyani, her beytinde bahar ve ha
zandan bahseden bir kaside sunan T ireli H amdi (3), hocas brahim Vnin
yeeni Bahri Haan, ve daha bakalar az da olsa S. M uradla mnasebeti
olan airlerdir.
Padiahn himayesini ve iltifatn yakn muhitinde olan airlerden
ou kazanm olan ve babas hatta dedesi Kanuni devrinden kalm olan
lardr. Bu airlerin banda gelen N evi Yahya (. /1599), stanbulda
muhtelif medreselerde mderrislik yaptktan sonra Badad kadlna
tayin edilmiken, henz stanbuldan ayrlmadan ehzade M ustafann ho
calna tayin edilerek saraya alnm. Baki de bu devirde hretini mu
hafaza etmi ve yksek memuriyetlerde bulunmutur. S. Selim devrini ya
ayan Gelibolu lu Ali, bilhassa Lala Mustafa P aanin lmnden sonra
stanbulda kald seneler zarfnda sunduu eserlerle Padiahm ilgisini
ekebilmitir. Hubbi Kad, S. Selim den sonra S. M uradm da musahibesi
olmu, devrin byk alimlerinden H oca Sa deddin E f, Padiah hocas ol
duu devirden itibaren daima en yakn evresinde bulunmutu. Bunlara
saraydan yetien ve doanclar kethdal ile S. M uradm hizmetinde bu
lunan D ervi Aa ile, meclislerine kabul ederek iltifatn gstermi ol
duu Kssa-hn Nutkiyi de ilve edince S. M urad devri airleri ta
mamlanm olur.
(1) Divan nshalar iin bk. stanbul Ktphaneleri Trke Yazma Divanlar Kat. C. I, s.
177; O sm anl M ellifleri, C. II, s. 413.
(2) B. Ktkolu, slm As. Murad III mad. s. 625.
(3) Ahdi, 63 a; Riyazi, 59 a.
127
padiah olunca Baki, culus tebriki ini bir terci-i bend yazp Padiaha
sundu. Karlnda Sleymaniye mderrisliine tayin edildi. Bu srada
iki padiah devrinde daima gzde olmasn ekemeyen dmanlar aym
iltifatn yeni Padiah tarafndan da gsterileceini anlaynca Mevlana
Fazl Ef.nin yetitirmesi olan air Nam inin,
Cihnun n imetinden kendi b u danemiz yedir
Elin knesinden ke-i vrnemiz yedir
matlah gazelini Padiaha B a k i n in d i diye gsterip, bilhassa,
Gn sadrndaki magrr u n-sde serverden
Fen bezminde hb-lt olan mestnemiz yedir
beyti ile babas S. Selim'ln kastedildiini, Padiahm kulana koydular.
Bylece babanz size tercih eder diyerek Bakinin Sleymaniye m
derrisliinden azlini saladlar('). Fakat Bakinin dostlar gazeli eski bir
mecmuada bulur. Nam inin olduunu isbat edince Baki srlmekten kur
tuldu. Fakat stanbulda da tutulmad, Edirnede Selimiye mderrislii ve
rilerek yine doup byd ehirden uzaklatrld. Bir mddet Edirnede
kalan Baki, 1579 (987)de Mekke kadlna tayin edildi. Sonra Medine ka
ds oldu. Doup byd ehre alm ve Padiah koltuunda yetimi
olan Baki, kadlkta baar salayamad. Gevek davrand. Bu sebeble hak-
kndaki ikayetler oalnca Medine kadlndan azledilerek stanbula
arld. Tekrar Padiah muhitine girebilmek iin S. M urada. kasideler
sundu, dier iki Padiaha yapt gibi gazellerine nazireler syledi. B k ga
zelini tahmis etti(2). Bu ekilde tekrar ve nc defa olarak Padiaha yak
lam oluyordu. Koruyucular Ferhad ve Siyavu Paalar, medrese ar-
Jcada Hoca Sadeddin E f nin yardm ile stanbul kads, sonra 997de
Anadolu kazaskeri ve nihayet Rumeli kazaskeri oldu. Artk ilmiye yolunun
eyhlislmlktan sonraki en yksek mevkiine ykselmi oluyordu. Fakat
emeline eriemeden tekade sevkedildi.
(1) Haan ., 54 a; Sultan Selim genliinde ok iki ierdi. Sonradan ikiyi brakm,
hatta doktorlar ila olarak arap verdikleri zaman azna koymamtr (erafettin
Turan, Selim IIIslm As. s. 440) Genliinde syledii,
Benim tab- selimim bde-i hamrya m ildir.
beyti ok tannmtr.
(2) S. N. Ergun, Trk airleri C. II. s. 697;
Nice tkat getrsn em-i k ry- dildre
Getiirmez tb iin bir lahza berk-i tb- envre
gazeline tahmisi iin bk. S. N. Ergun, Baki Divan. stanbul, 1935 s. 97.
128
(1) Eserin ilk cildi ile drdnc cildin 5. M ehm ed II devrinin ilk yllarn iine alan
ksm baslmtr (st. 1277-1285). u ara tezkiresi ksmnn ediysyon kritii stanbul
niversitesi Ed. Fak. de mezuniyet tezi ve Atatrk niversitesi Ed. Fak. de doktora
tezi olarak hazrlanmtr (M uazzez Taku, Knhl-ahbardaki alim ve airler. 1937.
Trkiyat Ens. T. 90; Knhl-ahbar m Tezkire Ksm -ncelem e M etin.) Erzurum 1979.
Mustafa sen, Ayrca li hakknda fazla bilgi iin bk. .M.K.nal, Menkh- Hii-
nervern. st. 1926. Mukaddime ksm; S. N. Ergun, Trk airleri, C. I, s. 38-43; Ali
Ahter, G elibolu li, Ed. Fak. Mezuniyet Tezi. 1340. Trkiyat Ens. T. 28.
(2) Mehmed Zihni, M e ir-nisa. st. 1295. C. II, s. 16.
(3) Atayi, Z e y l-i a k ik. stanbul, 1268. s. 429.
DV A N E D E B Y A T I N D A E D E B M U H T L E R F.9
130
(1) . Turan, slm As. Sadeddin mad. s. 2l>: Dervi \'thtleri'n\n lm tarihi:
(1008)
(.Riyazi, 84 b; Faizi, 53 a) " v
(2) B. K tkolu, slm As. Murad 111 mad. s. 625.
(3) Bu nsha ve d i er nshalar iin bk. F. E. K aratay, Topkap Saray Trke Yazma Eser
ler Kat. C. I. N o. 211-215, 642-659.
(4) Haan 145 b.
(5) Haan ., 145 b; Riyazi, 68 b. lm tarihi: , _
( 1012)
(Faizi, 39 b).
131
(1) ldlinde drt binden fazla kitab kmtr. Bunlarn hemen hepsi okunmu ve ke
narlarna notlar yazlmt (Atayi, Z eyl-i a k a ik . s. 739).
(2) G ani-zde N adiri, D iv a n ' iin bu iiri demitir:
DivAn- Hlet n ola ger vasf olunsa kim
Mifth olup aar bize bb- belgati
Vasf- maklin etse n ola anlar iktiz
Her safhasnda var nice mahss haleti
(R iyazi , 51 a).
(3) Divan nshalar iin bk. stanbul Ktphaneleri Yazma D ivanlar Kat, C. II. s. 264-
268; Rubaileri iin bk. F. E. Karatay, Topkap Saray M iizesi Ktphanesi Yazma
E serler Kat. C. II. No. 2383-2385.
135
A. STANBULda
zade Abdurrahman Ef. dir amma hayf u diri ki ebab ikest olduu za
mana rast geldik... demitir(').
Herkesin sevgi ve saygsn kazanm olan M eyyed-zade, ilmi, ah
lak, olgunluu ve cmertlii ile tannmt. Fakirlerin ve dknlerin yar
dmcsyd. Devrinde ihsann ve iltifatn grmemi kimse yoktu. Kona
air ve alimlerin toplant yeri halindeydi. ok kimseyi himayesine alm,
yetitirmi veya geimini salamtr. Bunlar iinde bilhassa K em lpaa-
zde ile Necati ve Z atiyi sayabiliriz.
phesiz M iieyyed-zdenin eitli meziyetlerinden baka en byk
hizmeti Kem lpaa-zde gibi, Osmanl tarihinin en byk limlerinden
birini yetitirmi olmasdr. Genliinde Edirnede kk bir medrese
mderrisi iken boalan Talk medresesini istediinde, kendisi de hocas
olduu halde K em lpaa-zdenin M olla Lutfinin mlazimi oluuna
gcenen Rumeli kazaskeri Hac H asan-zde bu medreseyi vermemiti.
Onu ok takdir eden M eyyed-zde, Padiahm huzurunda Talk m
derrisliine tayinini yaptrd gibi, bir Osmanl tarihi yazmas emrini
de almtr. Bu i iin de 30 bin ake ihsan ettirmitir(2).
M eyyed-zde, Rumeli kazaskeri olunca K em lpaa-zdey\ ko
rumaa devam etmi, skp, Edirne, nihayet stanbulda S. Bayezid
medresesine mderris tayin etmitir. Dier taraftan Padiahn da takdirini
kazanmt. Gittike ykselerek Kazasker ve S. Yavuz Selim devrinde de
eyhlislm olmutur.
Necati Bey (. 914/1509), S. B ayezid'm olu ehzade Abdullahm
lmnden sonra Konyadan dndnde, yirmi yl stanbulda kalmt.
Bu devre zarfnda Padiahn ve M iieyyed-zde' nin himayelerinde ya
amtr. M eyded-zde, devrin byk airini daima takdir etmi, il
tifatn ve ihsanm ondan esirgememitir. Necati Bey de buna karlk ona
bir kaside sunduu gibi Divann da onun adna tetib ederek, mu
kaddimesinde ar szlerle medhini yapmtr(3).
Divan tertibi daima padiahlar adna yapla-geldiinden, Necati
B eyin bu hareketi devrinde birok vezirin dmanlklarm kazanmasna-
(1) Latifi, 81 b.
(2) Ak ., 340 b.
(3) Ak ., 74 a; Riyazi, 45 a.
(4) Bk. Mahigl Akkoyunlu, Taci-zde Cafer . i Divannn edisyon kritii. Ed. Fa
kltesi Mezuniyet tezi. 1955. Trkiyat Ens. T. 464.
141
(1) Kiminil-ahbar, 360 b; Eserleri iin bk. Bursal Tahir, c. II. s. 258; iir mec
mualarndaki gazeller iin bk. A. N. Tarlan, iir Mecmualarnda XVI. ve XVII. asr
Divan iiri, Fas. 2. 1948. s. 66-73.
(2) Ahd, 172 b.
(3) T. Gkbilgin, slm Ansiklopedisi, brahim Paa mad. V 2. ksm s. 908; Osman-zde
T aib, Hadikatiil-viizera. st. 1271. s. 24-26.
(4) Latifi, 7 1 a.
144
(1) Bu iirler iin bk. A. N. Tarlan, Hayali Bey Divan. st. 1945, s. 37,43, 73.
(2) Ak ., 356 b; Haan ., 189 b; Kiinh'l-ahbar, 365 a.
(3) Ak ., 176 a; Haan ., 257 a.
(4) Ahdi, 201 a.
146
(1)Ak 119 a.
(2) Haan ., 276 b; bk. Padiah Saraylar, Kanuni-Yahya Bey
(3) Knhiil-ahbar
(4) Ak ., 266 b.
(5) A. A. Advar, Osmanl Trklerinde lim. st. 1943, s. 81.
(6) Ahdi. 23 b.
147
(1) Ak .. 285 b.
(2) Haan ., 106 a.
(3) Ak ., 78 a.
(4) Haan ., 69 b; Riyazi, 47 a.
(5) Ak ., 356 b.
149
(1)A /t 299 b.
(2) Haan 113 b.
(3) Ak * 295 a.
(4) Kimini'l-albar. 351 a.
(5) Ak 67 b.
150
fakat bir mddet sonra terk etmitir. nce Hseyn mahlas ile iirler ya
zarken Figani mahlasn alarak mehur olmaa balam, iki lemlerine
dp, avare bir mr srmtr. Kanuni S. Sleymann nedimi, mu-
kataaclktan emekliye ayrlan K ara Bli-zde (. 944/1573)nin zevk ve
nee iinde geen iki meclislerine girer baz gecelerini de orada ge
irirdi. Bu arada arkadalar Nuh ve N at ile seyranlarda, meyhanelerde
ba bo hayatna devam ediyordu('). Kara Bli-zde onu kendisinin de
hamisi olan skender .ye tantt. Bylece devrin birok iri yannda F i
gani de bu alsn himayesine girdi(2).
brahim P a anin, Budin seferinden dnerken 935/1529 ylnda s
tanbula getirdii ve Atneydanma halkn seyretmesi iin diktirdii tun
tan heykeller sebebiyle put-perestliine dair dedikodular kmt. Bu s
ralarda F iganinm bir mecliste okuduu,
/V -''
(l Mfjyt \ ,248 b.
(2) H asa ., 202 b; Kiinhiil-ahbar, 367 a; A. Karahan, XVI. asr irlerinden Figani re
iirleri I. Ed. Fak. Tk Dili ve Ed. Dergisi C. III, sa. 3-4. s. 39.
(3) H aan 203 b; Kiinhiil-ahbar, 367 a; Hayat ve dam Hakknda daha fazla bilgi
iin bk. A. Karahan. Ay makale, s. 389-410.
(4) LariJT, 46 a.
{ 5 )A k 132 b.
151
Kemlpaa-zde (. 940/1534):
XVI. yzyln byk limi bn-i Kem l, devrin tannm limlerinden
ders okuyup Kazasker M eyyed-zdenin de himayesi ile muhtelif med
rese mderrisliklerinde bulunmu, S. Yavuz Selim devrinde 922/1516da
Anadolu kazaskeri, Kanuni S. Sleyman devrinde 932-940/1525-1534 yl
lar arasnda eyhlislm olmutur(').
Devrinde gerek ilmi ve gerek ahlak ile ok byk bir hret ka
zanm, iki byk padiahm takdirini ve hrmetini kazanmtr. iirleri de
vard. Baz irleri koruyup, yetimelerine n-ayak olmutur. Bunlar ara
snda A-zde Hasa . ve Refiki bilhassa bahse deer.
A-zde Haan . (. 942/1535-36), Kem lpaa-zadenin ok iyi
liini grmtr. San Giirz Nurettin E f.nin mlazimi olduktan sonra
akta kald iin Kem lpaa-zde himayesine alarak, kendisine lzm
olduu gerekesiyle 923/1517 Msr Seferinde onu da beraberinde g
trd. Haan .yi ok beenir, yanndan ayrmazd. Kem lpaa-zde sa
yesinde Padiaha da tantlan Haan . S. Yavuz Selim ' in de iltifatn ka
zanmtr. lim, zarif, ahlak temiz bir kimse idi. Msrdan dndkten
sonra koruyucusunun da tesiri ile Manastr, Edime erefeli m
derrislii ve nihayet Bursa kadlna tayin, Bursada Lam ii ile ge-
inemediinden, onun brahim P aaya ikyeti zerine azledildi. s
tanbula dndkten sonra yine K em lpaa-zde' nin tesiri ile Sahn-
Semaniye mderrisi oldu.
Haan ., K em alpaa-zdenin lmne? kadar himyesini gr
mtr. Ondan sonra iki yl kadar yaad. Bu son yllarnda nikriz has
talndan hayli aztrab ekmitir(2).
Edirne'li Refiki (939/1533) de K em lpaa-zdenin himyesini gren
airlerdendir. Sahnda danimend iken ilim tahsilini brakp divan katibi
olmu, sonra gzleri bozulduundan Edirnede mtevellilik verilmiti.
Kem lpaa-zde kazaskerlikten azledilip, Edirnede mderrislik alnca,
Refiki onunla tanp hizmetinde kald. eyhlislm olduktan sonra da sk
sk stanbula ziyaretine gelir, izzet ve ikram grrd. Bu sralarda s
kender . meclislerine de girerdi(3).
( 1) Ak ., 277 a.
(2) k .. 277 a; Haan ., 209 a; Nisar'nin liin :11 illi:
J ) (l|59) (Riyazi, 122 a)
Bir baka tarih:
1lJ59) (FMzi, 79 a)
(3 )Ak .. 344 b.
(4 ) /tj/ 106 a.
(5) KnhiV l-ahbar, 353 a; Riyazi, 53 a.
153
raf naklarla ssl kona misafirlerle dolup taard('). Her isteyene yar
dm elini uzatrd. Bu yzden etrafnda ou ayn zamanda musiki-inas
olan bir air topluluu meydana gelmitir. Hele Yetim Ali ., Sabuhi gibi
airler konann daimi misafiri idiler.
Yetim A li . (. 964/1557), eydi Ali R eise en yakn airlerden idi.
Onun himayesi ile geinirdi. Genliinde yenieri iken vaz geip tarikata
girmi, 15 yl eyh Cemal Ef. hankahnda kalmtr. eyhinin lmnden
sonra Sdlcedeki mezar yannda bir ev alp burada inzivaya ekilmiti.
Bu fakirlik halinde bir hristiyan cariye sevip evlendi. eydi Ali Reis, pe
rian halini grp evine bakar, yardm ederdi. Kendisini de himayesine
alp bir defa sefere beaber gtiirdii(2). Ali Reis stanbula dndnde
daima beraberinde oluyordu. Yeni yaptrd kona dier airlerle bir
likte o da bir tarih sylemitirC3).
Denizcilik tabirleriyle yazd iirlerle mehur olmutu. Barbaros
Hayreddin Paa, kendi ve byk kardei Oru R eisin seferlerini naz-
metmesi iin kendisine be bin altn verdi. Yetim A li . esere balayarak
Lccetiil-ahbar adyla iki bin beytini yazd. Fakat 953/1546da B ar
barosun lm ile eseri tanamlayamad(4).
Hayatnn sonlarnda evine bakamad iin Kanuniye sunduu man
zum bir risale ile silahdalar blne tayin edilip durumunu biraz d
zeltti.
eydi A li R eisin stanbulda bulunduu zamanlarda konann, iki
ve sohbet meclislerinin mdavimi idi. Bir kere birka gn meclisinden ve
sohbetinden uzak kaldnda bu terci-i bendi yazp gndermitir;
(1) Konann inasna Yetim, Kam i, Miislim, Sahicili, H atifi tarih sylemilerdir (Knlii'l-
ahhar, 368 b). Kendisi de hem lafzen ve hem manen bu tarihi demitir:
Mhendis tarh edp resmin bu cy- irel-bdun
Yaplm sad- satde binas n tamm olmu
Grnce ktibi itmamn m errolup ol dem
Hisb etdkde frhin loku/ \ ii/ krk yedi hlmi'-
(A k ., 123 b)
(2) Haan ., 21A b.
(3)
A k ., 123 b.
(4) Ak ., 202 a; Latifi, 23 b
157
(947)(J)
B. VLYETLERDE
1. ehzade S araylar
XV. ve XVI. asrlarda Osmanl Edebiyat, balangta Edime ve
sonra ba-ehir olunca stanbulda geliip, inkiaf ederken, bunun yan
sra Rumeli ve Anadoluda baz merkezlerde de gelime zemini bul
mutur. Bunu hazrlayan her eyden nce, 15-18 yalarna geldiklerinde
sancak beyi olarak Anadoluya gnderilen ehzadelerin saraylar ol
mutur. Bu saraylarda pek ok air hizmetli olarak m uhtelif vazifelerle
ahzadelerin yaknnda bulunmu, veya dardan iirler sunmak suretiyle
yardmlarn grm himayelerini kazanmlardr. Bu ekilde geimlerini
temin etmeye almlardr. Bylece stanbuldan uzak vilyetlerde de
daha kk apta olmak zere ehzade Saraylar etrafnda birer edeb
evre meydana gelmitir.
Bu ehirler iinde bilhassa XV. asrn banda, Emir Sleyman elebi
zamannda Edime; daha sonra Anadoluda S. Cem ile S. Beyazt II.in
ehzadesi Abdullah ve S. Selim I lin sancak beyliklerinde Konya; eh
zade Bayezit II, olu Ahmet ve ehzade M ustafann valilikleri devrinde
Amasya; sancak merkezi olarak pek ok ehzadenin valilik ettii Manisa;
Yavuz Sultan Selim in sancak beyi olduu Trabzon; ve Kanun S. S
leymann ehzadeleri Bayezit ile S. Selim IIin bulunduklar devirlerde
Ktahya birer edebiyat ve kltr merkezi haline gelmilerdir.
Edirne
Edirnenin Osmanl Devleti tarafndan kati ilhak S. M urat Hu-
davendigar devrinde olmutur. Bundan sonra Rumeli fetihleri iin mhim
bir s olarak kullanld. Fakat asl ehemmiyetini Ankara savandan son
raki fetret devrinde kazand. Emir Sleyman . Bursadan hzineyi alarak
Edirneye getirmi ve Rumelide hkmdarln iln etmiti. Bundan
soma krdei Musa . tarafndan zaptedilen Edirne 5. M urat II. ta
rafndan hkmet merkezi yaplarak imar edildi. Devlet merkezinin s
tanbula naklinden sonra da ehemmiyetini kaybetmedi.
Edirne, Emir Sleyman .nin sekiz yl kadar sren saltanatnda parlak
bir devir yaamtr. ehzadenin zevk ve safaya iki ve edebiyata olan
meyli sebebiyle Sarayda elenceler tertip edilir, msiki lemleri yaplrd.
Emir Sleyman . bu elencelere o kadar dalmt ki, kardei Musa . Edir
neyi aldnda onu hamamda iki lemi yaparken bulmutu.
805-813/1402-1410 yllarnda Edirnede Saltanat srm olan Yldrm
Beyazt olu Emir Sleyman ., babasnn padiahl devrinde muhtelif
163
(1) Em ir Sleyman ., yedi yl saltanatta kalm, mrn daha ziyade ay-uietle, zaman
uaas ile sohbet ederek geirmitir (li, Kimh'l-ahbar. st. 1277., c. I. s. 126).
(2) Ata Bey, Tarihinde Emir Sleym anm kendisinin de air olduunu syleyerek bu ga
zeli misal veriyor.
Dig nefs elinden neng u nm pyml etdm
arb- le benzettim ip kann vebal etdm
(Tayyar-Zade Mehmed Ata, Tarih-i Ata. c. IV. st. 1293. s. 94). Gelibolulu li'm n
yazd bu gazeli Ata bey Em ir Sleyman e le b i' nin sanmtr, (bk. Ali Knhl-
ahbar. st. 1277. V. s. 122.)
(3) Ak 20 b.
(4) Takpr-zade, akayk- ntaive. M ecidi Ef. Tec. st. 1289. s. 70.
(5) Ahm ednin Iskender-am esi' nin Sleyman aha sunmaktan vaz gemesinin sebebi-
Eer Ltifi, ve Ak .'nin rivayetleri doru ise -eserin Germiyan muhitinde takdir
edilmemesi olabilir. Eseri tamamlayp 'devrin byklerine gsterdiinde bu gne
nazm ile bir kitaptan bir mnakkaha kaside efdal ve evl idi demilerdir. Ahm ed
bundan zlm ve o srada ayni hcrede kald eyhiye hadiseyi anlatmtr. eyhi
o gece Ahm ed adna bir kaside yazm, A hm ed bunu devrim byklerine gtrdkte,
tebessm edip M evlna A hm ed bu kaside senin ise o kitap senin deildir. Eer kitap
seninse bu kaside senin deildir demilerdir.
CLtifi , 32 a; H aan ., 39 a).
164
nuna ilve ettii Osmanl Tarihine ait, Tevarih-i Mluk- l-i Osman ks
mm bu maksatla yazm olacaktr. Fakat Sultan Yldrm Bayeztm Timur
karsnda malubiyeti ve lm zerine Ahmed, Edirnede Emir S
leyman elebinm sarayna intisap etmitir. Burada da eserini Emir S
leymandan bahseden son ksm ilve etmi olacaktr. nk bu ksmda
Emir Sleyman devri hadiselerinden bahsetmemi, sadece onu verek
eserini tamamlamtr. Hatta bu vmenin Sultam tavsife kfi gelmediini
zikrederek, eer mr vefa ederse onun iin baka bir kitap yazmak is
tediini de ilve etmitir(')-
Esasen eserini daha evvel Germiyan saraynda iken 792/1390 ylnda
tamamladn kitabnda zikretmitir. Osmanl Tarihine ve Emir S
leyman medhine ait olan ksmn ilve edildii bu ekilde mellifin ifa
desinden anlalyor(2).
Bu suretle 8250 beytlik byk eserini ilvelerle Emir Sleyman S
leyman .ye takdim eden Ahmedi, ok iltifat grm), saraynda soh
betlerine ve meclislerine katlm(4), her halde bir ka hami deitirdikten
sonra olduka rahata ermitir. Ahmedi, Emir Sleyman'n himayesinde
yaarken, onun emri ile Cemid Hurid mesnevisini yazmtr. Be bin
beyt kadar tutan bu mesnevi 806/1403de tamamlanm ve Emir S
leymana sunulmutur(5).
Bu iki eserden baka Ahmedi, yine Emir Sleyman . adna pek ok
kaside sylemitir. Divanndaki kasidelerin ekserisi onun vasfndandr.
Daha evvel, bir ok beytleri ile iki aleyhinde olduu anlalan Ahmedi,
(1) N. S. B anarl, dasita- Tevarih-i Miilk - Al-i ve Cemid ve Hiirid hikyesi. st.
1939. s. 84.
(2) M ustafanun hicretim den belli bil
Kim yedi yz doksan kinciydi yl
E vvelinde idi reb i l-hirun
K 'o ld nazm hatm ibu defte n
(N. S. B anarl, Dastan- Tevarih-i miiluk-i l-i Osman. st. 1939. s. 10).
(3) s m a il B eli, Cldesti-i Riyz- rfan ve Vefeyt- dnivern- suhenvern, B ursa
1302. s. 42.
(4) Ahmedi, saraylarda yaayacak kadar zeki, nabz-ina, latife-g, irin-sim a im i. B ir
ok latifeler ve ho szlerle m eclisinde bulunanlar n e eden n e eye atarm (F. K p-
rl-. Sleym an, Yeni Osmanl Tarih-i Edebiyat. C. I. st. 1332. s. 160).
(5) V elikin yl B v D al idi v D ad
Bili olsun dal sana olanun dad
(M ehm ed A kaln, Ahmedi, Cemid ii Hrid. Metin, inceleme, indeks. D oktora tezi.
A tatrk ni. E debiyat Fak. 1969. c. 1. s. 357).
165
(1) F. K prl, Anadoluda Trli Dili ve Edebiyatnn tekm l.", Y eni T rk M ec. say 4.
s. 291.
(2 )k 20 b.
(3) Osmanl Mellifleri, c. II. s. 74.
(4) . H. U zunarl, Ktahya ehri, ist. 1932. s. 213.
(5) . H. E taylast, Ahmed-i D i, s. 119; Prof. A. A te in B urdu da V akf ve H alkevi Ki
taplnda (No. 735), bulduu D i K lliyat iindeki eg-nme m esnevisindeki,
Y e i ho ge ki S ultan devridir bu
ehinah, M ir Sleym an devridir bu (yk. 22 a) beytinden D a i nin M ir S
leyman yannda rahat bir hayat olduu anlalyor (A . A te, Burdur-Ahtalya ve ha
valisi ktphanelerinde Trke Arapa ve Farsa mhim eserler. Ed. F ak. T rk Dili
ve Ed. D ergisi c. II. say 3-4, s. 172).
(6) . H. E rtaylan, Ayn esr. s. I I 9.
(7) . H. U zunarl, Osmanl Tarihi c. I. s. 537.
166
Konya
Eskiden beri byk bir kltr merkezi olan Konya, Osmanl m
paratorluu devrinde de bu durumunu muhafaza etmiti. Ayrca Mevtana
Celaleddin Ruminin memleketi olmas da bu ehre ayn bir ehemmiyet
kazandryordu. Fatih S. Mehmed zamannda kati olarak mparatorluk s
nrlar iine alnan Konya, bundan sonra Karaman Sanca merkezi ola
rak ehzadelerin valilik ettii ehir olmutur. Bu sayede de kltrndeki
stnln her zaman muhafaza etmitir.
Konyada sancak beylii yapan ehzadelerden, iir ve edebiyatla il
gilenerek ve airleri koruyarak etraflarnda bir edeb muhit meydana ge
tiren Fatih S. Mehmedm olu ehzade Cem (879-886/1474-1481), S. Ba
yezid II.in ehzadesi Abdullah (886-888/1481-1483) ve Kanuni S.
Sleymann oullar ehzade Bayezid (953-962/1546-1555) ve ehzade
Selim (II)i (949-951/1542-1544) ve (965-969/1558-1562) gryoruz.
Bunlardan ehzade Bayezidin airlerle mnasebeti Konyadan ziyade,
daha sonra tayin edildii Ktahyada olmutur.
(1) Divan nshalar iin bk. stanbul Ktphaneleri Yazma Divanlar Katalogu C. !. s. 41;
T opkap Saray nshas iin bk. F. E. K aratay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi
Trke Yazmalar Katalogu. st. 1961. c. II. s. 98.
168
(1) Latifi, 66 b; k ., 194 a; A yrca bk. C. Baysun. slm Ans. Cem Sultan mad. C. III
(2) Sehi Bey, 576; k ., 194 b; Haan ., 124 a.
(3 ) k 194 a.
(4) Haan ., 86 b; Latifi, 50 a.
(5) Latifi, 50 a; Knlu l-ahbar, 149 a.
169
(1)Seli Bey, 75 a.
(2) Latifi 94 a.
(3) Sehi Bey, 74; Latifi, 101 a; B ursal T ahir, Osmanl M ellifleri C. II. s. 404.
(4) Sehi Bey, 7 4 a.
(5) Knh'l-ahbar, 193 b.
(6) Latifi, 69 b.
(7) Sehi Bey, 74 a.
170
Ayrca sesi de gzeldi. Fakat iiri pek kuvvetli deildir ve halk arasnda
rabet bulamamtr. Latifi Tezkiresinde Behram ve Giilendam adl bir
mesnevisi olduunu haber veriyor(')-
Amasya
elebi S. Mehmed zamannda Osmanl mparatorluuna dahil olan
Amasya, Anadolunun belli bal ehirlerinden biri olmutur. Yldrm Ba
yezid ve elebi S. Mehmed bu ehirde bir mddet kalmlar, S. Bayezid
II., ehzadeliinde Amasyada sancak beyi olarak bulunmu, padiah ol
duktan sonra da olu ehzade Mehmedi buraya vali yapmtr. Ma
nisadan Amasyaya nakledilen Kanun S. Sleymanin olu ehzade
Mustafa da 948-960/1541-1553 yllarnda bu ehirde oturmutur.
Kanuninin de pek sevdii ve sefer esnasnda urad Amasya, bil
hassa ehzadeler zamannda hayli inkiaf etmitir. ehzadeler, yeilrmak
kenarnda yaptrlan ve Beyler Saray ad verilen bir sarayda otu
ruyorlard. Haremlik ve selmlk ksmlar, saray aalarnn oturduklar
daireler ve havuzlu baheleri ile Saray, geni bir saha zerinde ina edil
miti^).
Amasyada valilik eden ehzadeden, bilhassa S. Bayezid za
mannda ehirde byk bir air topluluu vard.
(1) k 159 a.
(2) Sehi Bey, 27 b; k ., 321 a.
(3) akak tere., s. 309.
(4) ehzade B ayezid' in babasna gnderdii ariza iin bk. . H. U zunarl, Osmanl Ta
rihi, c. II. s. 663.
(5) Haan ., 88 a; M stakim-zde, s. 249.
(6) H seyin H sam eddin, Amasya Tarihi, c. I. s. 225.
(7) k ., e h z ad e nin babas olduunu syler (yk. 74 a).
(8) Latifi, 40 a; Haan ., 64 a; Beyani; 19 b Sehi B eye gre niancs idi (yk. 28 a).
174
(1) Latifi, 75 b.
(2) Sehi Bey, 23 a ve 20 b.
(3) Knh'l-ahbar, 150 a; Latifi, 75 b.
(4) iir m ecm ualarndaki iirleri iin bk. T opkap Saray H azine ktb. 1073; Revan 1969.
(5) Sehi Bey, 39 b; Osmanl Mellifleri c. II. s. 384.
(6) k ., 205 a; Haan ., 133 b; Knhiil-ahbar, 193 b.
175
(1 ) k 157 b.
(2) Latifi, 80 b; tk ., 158 a.
(3) Osmanl Mellifleri' nde babasnn Kara Belayi adnda bir kad olduu sylenm itir
(C. II. s. 219). H albuki kad Belayi M ihri H anm m babasdr.
(4) k ., 104 b.
(5) Knhl-ahbar, 149 b; M ehm ed Zihni, M eair'n-nisa. st. 1294. s. 285.
178
ehzade Mustafa:
Manisada vali iken, saltanatn olu ehzade Bayezide gemesi
iin alan Hurrem Sultan, ehzade Mustafay Amasyaya naklettirdi.
Mustafa bu ehirde 948-960/1541-1553 yllar arasnda 12 yl kald. Ma
(1) . F. A kn, slm As. Siiruri mad. s. 249; N e i-zde A ta i, Hadikiil-hadik f tek-
m ileti'-ak'ik st. s. 23.
(2) k ., 190 b; Hseyin Hsameddi, SVnnnin ehzade hocas olarak A m asyaya
geliini 9 5 0 / olarak gsterm iti (Amasya Tarihi III. st. 1927. s. 306); Kendisi
gibi nakebendi olan Gubari, ehzade hocaln kabul ettii iin;
E y sdre-niin-i ar-pe vaz
V ey t i-i kuds- lem - raz
beyti ile balayan bir k ta yazp Strri'ys gnderm i, sitem etm i, bu vazifeyi kabul
ettii iin onu ayplam tr. (k ., 126 b).
(3) ehzade M ustafa adna yazd Bahriil-m a r if inde Siiruri E f, genliinde iir fen-
lerinden ilm -i aruz ve ilm -i hafiye hakknda bir m svedde hazrladn, bunun uzun
zam an ylece kaldn, sonra ehzade M ustafann yanna geldiinde onun em ri ile
eski m sveddesini tekrar ele alp yazdn ve eh zad enin adna ith a f ettiini sy
lyor (Bahril-m aarif. Sl. Ktb. H ac M ehm ed Ef. S. 5156. yk. lb-2a).
180
Manisa
Yldrm Bayezid devrinde Saruhan-oullarndan alnan Manisa, o ta
rihten itibaren ehzadelerin tayin edildikleri Saruhan Sanca merkezi ol
mutur. S. Murad II' n oullar ehzade Alaeddin, Mehmed (Fatih) Ma
nisada valilik yapmlardr. S. Murad da saltanat oluna braktnda bu
ehre ekilmiti.
S. Bayezid / / in oullar ehzade Korkut (896-908/1491-1502). eh
zade Mahmud (910-913/1504-1507) yllarnda burada sancak beylii yap
tlar. S. Sleyman II., ehzadeliinde yedi yl (919-926/1513-1520) Ma
nisada kald gibi, oullar ehzade Mustafa (940-948/1533-1541),
ehzade Mehmed (949-950/1542-1543) ve Selim (951-969/1544-1562) de
burada sancak beyi olarak bulundular. S. Selim II. devrinde yalnz byk
ehzadelerin sancaa kma usul konduktan sonra da bu ehir Veliaht
sanca olarak kullanld. ehzade Murad (III) (969-982/1562-1574) ve
olu ehzade Mehmed (III), Manisada vali oldular.
Bylece sancak merkezi olarak kullanlan Manisa, imar edilmi, ca
miler, medreseler yaplm, kltr hayat kuvvetlenmi, lim, air, devlet
adam olarak pek ok ahsiyet yetitirmitir.
S. Murad II. Manisada bulunduu 949/1445 ylnda, kendisine bir
saray yaptrmtr. Etrafnda saray hizmetlileri iin de binalar yaplm
olan saray, geni bir saray kaplyordu. ehzadeler kn bu sarayda otu
rur, yazn ehrin havas scak ve ar olduundan Bozda Manisa danda
yaptrdklar kk saraylarna karlard^).
(1) Haan ., 40 a.
(2) Kiinhii'l-ahbar, 348 a.
(3) aatay, Uluay, si. Ans. Manisa mad. VII 293.
182
XVI. yy. da Manisa, ehzade sanca olarak byk bir kltr ve ede
biyat merkezi haline geldi. Pek ok air ehzadeler hizmetine girebilmek,
hi olmazsa iirler sunup cizeler alabilmek iin bu ehre akn ediyordu.
Manisada, etrafnda toplad airlerle bir edebiyat muhiti yaratmaa mu
vaffak olan ilk ehzade, S. Bayezidm olu Korkut olmutur.
(1) M illel Ktb. A E M anzm 104; ehzade K orkut' un iirleri hakknda fazla bilgi iin bk.
Berin T san . ehzade Korkut ve Divannn tetkiki. Ed. Fak. M ezuniyet tezi Trkiyat
Ens. T. 347.
(2) k ., 356 b; Haan ., 189 b.
(3) M ecnun ki bel detini get etdi seser
G am -hnem e geldi dedi halin ne birader
(k ., 356 b; Hasa ., 189 b).
(4) k ., 358 a; Haan .. 190 b. Sehi Bey ve Latifi, G azalinin Piyle Bey adna yaz
d D fi' l-gumum adndaki m stescen eseri dolaytsyle S a ra y dan kovulduunu
sylerler. D ier kaynaklarda eh z ad e nin lm ne kadar yannda bulunduu zik
rediliyor (Sehi Bey, 68 b; Latifi, 88 a).
184
fi) ., 356 b.
(2) Kh' l-ahbar, 365 a.
(3) Sehi Bey, 88 b.
(4) Sehi Bey 71 a.
(5) Divan: stanbul ni. Ktb. Ty. 759 yk. 138-155.
(6) A yrca bk. efik Yaln, Sevdayi, hayat, edebi ahsiyeti ve D ivan'tnn transkripsiyonu.
st. ni. E debiyat Fak. M ezuniyet tezi 1954. T rk iy at E ns. T. 449.
185
ehzade Sleyman:
S. Yavuz Selimin Trabzonda vali olarak bulunduu srada 900/1494
ylnda doan ehzade Sleyman, babasnn yannda yetimi, 15 yama
gelince Karahisar Sancana tayin edilmiti. ehzade Ahmed'm itiraz
zerine, nce Bolu, sonra Kefeye nakledildi (915/1509). yl burada
kalan ehzade, babasnn hkmdar olmas zerine stanbula alnd. 919/
1513de Saruhan valisi olarak Manisaya gnderildi. aldran ve Msr
seferleri srassnda. Rumeli muhafz olarak Edirnede bulunduu ksa
mddetler haricinde Padiah oluncaya kadar Manisada oturdu.
Sk sk Sancak deitirmesi, bir ehirde uzun zaman yerleip oturamamas
sebebiyle, airlerle fazla ilgilenememi, yalnz son Sanca olan Manisada et
rafna toplanan airlerle bir edebi muhit meydana getirebilmitir.
Bu devirde Sarayna giren ve kasideler sunarak ihsann alan airler
iinde adlarn bildiklerimiz; niancs Nian Mehmed Paa divan ktibi
Sehi Bey, iiri pek kymetli olmad halde hayli iltifatm kazanm olan
Ferruhdi. Bunlara, Sehi Be y'in tavassutu ile Edirne Saraynda Vakin
Hseyin . de katlmtr. Bu airlerden Nian ve Ferruhi padiahl
devrinde de ilgisini grmlerdir. ehzadelii zamanndaki bu kk mu
hiti, uzun saltanat yllarnda ok genilemi, asl air koruyucusu sfatm
o zaman kazanmtr.
Manisaya yakn muhitinde bulunan Nian Mehmed Paa (. 948/
1541), Trabzonda ehzade Selimin blnde iken, ehzade Sleyman
sanca knca hizmetine tayin edilerek uzun zaman yannda kalmtr.
Manisada iken nianclna tayin edildi. ehzadenin yannda itibar ok
fazla idi. Av elencelerinde, meclislerinde, sohbetlerinde daima beraber
bulunurdu. S. Sleymann saltanat devrinde de niancl devam et
mitir. brahim Paa, kendisini sevmediinden bir sancak beylii ve
rilerek padiahm meclislerinden uzaklatrld.
Farsas ve inas ok iyi idi. Niani mahlas ile iirler de yazmtr.
Gzel yazda da ustayd. Ktip Cellden hsn-i hat meetmitir(').
ehzadenin hizmetinde bulunan Tezkire sahibi Sehi Bey (. 955/
1548), Necati Bey tarafndan yetitirilmi ve onunla birlikte ehzade
Mahmudun valiliinde Manisada bulunmutu. 913/1507de onun
lm zerine stanbulda divan ktibi olmutu(2). ehzade Sleyman 919/
166 a.
(2) F. A kn, slm Ans. Sehi Bey mad. s. 316; Haan ., S. M ehm edIe beraber sancaa
ktn yazm tr (132 b).
189
(1) Latifi, 68 a.
(2) k 203 b.
(3) Sehi Bey, 6 b.
(4) D ivan n bilinen tek nshas P a risted ir (B ibliethegue N ationale Suppl. T . 360). Bu
nshann ihtiva ettii k asideler iin bk. F. A kn. slm As. Sehi Bey mad. s. 318.
190
(1) S 86 a, R 148 a.
(2) aatay U luay, Islm As. Mustafa mad. s. 690; T. Gkhiljrin, slm As. Sleyman
/. mad. . 134; lm ne hu tarihler drlm tr: . /
(960) (Fa izi, 89 b). (Haan 50 a).
(3) . T uran. Kamillinin nyju ehzade Bayezid vak'as. Ak. I % I. s. 186.
192
(1 ) jjfc 307 b.
(2 ) H aan 65 b.
(3) k ., 321 a.
(4) Knhl-ahbar, 35 a.
(5) . H. U zunarl, Osmanl tarihi. C. II. s. 401.
193
Kara Fazl divan ktibi; iki air kardeten Azmi, mutfak ktibi ve Nuhiru
ktibi idiler. Bu airlerle beraber ehzade Mehmed de nazmla megul
olurdu^).
S. Mehmedin divan ktibi olarak yannda bulunan Fazli Mehmed, (.
971/1564), devrinde Kara Fazl adyla hret bulmutur. Genliinde
muntazam bir tahsil yapamam Uskpl Piyayden edeb ilimler, biraz
farsa ve ran edebiyat okumu, sonra tarikate girip Habieti eyhi Zarifi
Haan ef. hizmetinde bulunmutur. iirlerinde, bilhassa rubailerindeki ta
savvuf tesirini hayatmn bu devresinde almtr.
Bu arada Zati' nin dkknna devam etmi, devrinde gen airlerin
stad olan Zor/nin sevgisini, takdirini kazanmtr. Hatta 936/1530 y
lnda yaplan ehzadelerin snnet dnnde, her air srasna gre kaside
okurken Zati, kendi kasidesini okuduktan sonra talebesi Fazlya kaside
okutmutur(2).
Fazl, ehzade Mehmed, sanca kt sralarda Hma v Hmyun
mesnevisi yazm ve hrete ulam bulunuyordu^). ehzade ile birlikte
divan ktibi olarak Manisaya gnderildi. ehzadenin lmne kadar ya
nnda kalan Fazl, onun sevgisini kazand. Ktibi olmas sebebiyle daima
beraberinde idi. lmnden sonra yazd mersiyeyi Kanunye sundu(4).
Bundan sonra ehzade Mustafany divan ktibi olduysa da, onun da
lm zerine yine isiz kald. Nihayet ehzade Selimm divan
ktipliinde Ktahyada ld(5).
ehzadenin sancak beyliinde hizmetinde bulunan Azmi, Mustafa
., gzelliinden dolay Srmeli Kadn diye anlmtr. Azmi, air Nuhi ve
Levhinm kardeidir. Manisada Levhi, ehzadenin sr ktibi, Azmi, mut
fak ktibi idi(6).
Manisada ksa ikametlerinden soma ehzadenin lm zerine s
tanbula gelen Azmi, Defterdarlk kalemine girdi. Az sonra hastalannca
tekad edilerek evine ekildi. Bu devresinde lnceye kadar Mustafa
Paamn yardm ile yaad. ,
D V A N E D E B Y A T I N D A E D E B M U H T L E R F. 13
194
ehzade Selim:
Kanuni S. Sleymanm sekiz ehzadesinden biri idi. Sarayda iyi bir
tahsil yaptrlarak yetitirilmi 18 yama gelince 949/1542de Karaman
Sanca beyliine tayin edilmitir. ki yl sonra 951/1544de ehzade
Mehmedm lm zerine Manisaya nakledildi. Burada -Tebriz seferi s
rasndaki ksa ayrl hari- 12 yl kald. Babas, ah Tahmasba kar
tertib edilen seferde ehzadeyi Rumeli muhafzlna tayin etmiti. Ma-
iyyetiyle birlikte Edirneye giden Selim, sefer sonunda tekrar Manisaya
dnd.
ehzade Mustafa nin ldrlmesinden az sonra Cihangirin de l
myle saltanat varisi olarak ehzade Bayezid ve Selim kalmlard. ki
ehzadenin aralarnn gittike almakta olduunu gren Padiah, onlar
birbirlerinden uzaklatrmak iin 965/I558de ehzade Bayezid K
tahyadan Amasyaya, ehzade Selim i de Manisadan Konyaya tayin
etti. ehzade Bayezid vakasndan sonra 969/1562de Ktahyaya nak-
ledildi('). Bylece ehzade Selim, Konya, Manisa, tekrar Konya ve K
tahyada* ksa bir mddet de Edirnede bulunmu oldu.
Yumuak tabiatli, zevk ve safaya fazlasyla dkn, iki mb-
telas bir ehzadeydi. Padiahlnda da bir mddet bu hayatn devam
ettirmitir. Rengini annesinden almt. Bu yzden S an Selim diye
anlrd.
(1) Aldiy t gre Cell Bey, iiri ile hret bulm aya b aladktan sonra S. Sleym an'm eh
zadeleri Mehmed, Selim, Bayezid ve C ihangir' den hangisine intisab edeceini d
nm . bu hususta tereddd iinde iken istihareye yatp, S. S e lim 't yanam aya karar
verm itir (A hdi, 19 a).
(2) H att byk hat stad eyh H am dullahdan m ek etm itir (M stakim -zde, Tuhfe-i
hattati. s. 178.
(3) Ak ., 38 a.
197
( 1) k. . 154 b.
(2) Kiihiil-ahbar. 371 b; Ak ., 155 a.
(3) B unlardan biri u k t'adr:
Kal kat Hayali iiro k u d
D ediim anun kulana yep yep
Bu gazeller kim n ola dedi kim
T as km az ise benim dr hep
(Latifi, 103 a)
(4) Ak .. 324 a; Kiihiil-ahbar, 413 a.
(5) KnhiV l-ahbar, 413 a; Ahdi, 83 b.
200
(I ) Ak ., 324 a.
(.2) Zati, S. K anuni' nin, ehzadeleri S. Cihangir ve S. Bayezid iin yaptrd 936/
1530'daki snnet dnnde kendisi kasidesini okuduktan sonra, srada baka airler
olduu halde kendisinden sonra Fazlya kasidesini o k utm utur (Haan ., 200 a).
(3) Ahdi, 156 b; F. K prl, slm Ans. Fazl mad. C. IV, s. 533; A linin lm ne sy
ledii tarih:
(Riyazi, 116 b; Faizi, 74 b; Osmanl M ellifleri C. II. s. 359). lm tarihini k .
(246 b) ve Haan . (200 a), 970/1563 olarak gsterirler.
(4) Latifi, Divan olduunu sylem itir (Latifi , 91 a); Ahdi de H am se sahibi olduunu sy
lem ise de bugn H am senin be m esnevisi ortada yoktur (Ahdi, 156 b). iirleri iin bk.
F. E. K aratay, Topkap Saray M zesi Kat. C. 11, 2648, 2655, 2665, 2688, 2690, 2693,
2694 num aral m ecm ualar.
201
(1 ) k ., 232 a.
(2) Haan ., 77 a; M ehm ed Z ihni, M eahiriirinisa. stanbul, 1295. C. II. s. 17.
(3) M em ed Z ihni, Meahiru n-a. stanbul, 1295. C. II, s. 17.
(4) k ., 99 a; Haan ., 267 a; Bursal Tahir, C. II., s. 475.
(5) Bursal Tahir bir m retteb divan olduundan bahsediyor. A yrca ilmi eserleri iin bk.
Osmanl Mellifleri C. II. s. 475.
202
( 1) F. E. Karalay, Topkap Saray M inesi Ktphanesi Trke Yazmalar Kat. C. II. s. 114.
(2) M stakim -zde, Tulfe-i hattatin. s. 521.
(3) Haan ., 228 a.
(4) D aha fazla bilgi iin bk. . M. K. nal, M enakb- Himerveran mukaddimesi, K. Sss-
hein. slm As. li mad. s. 304-306; S. N. E rgun, Trk airleri C. I, s. 38-43.
204
(1) S. N. E rgun, Tiirk airleri, C. I. s. 38; D ivan nshalar iin bk. stanbul Ktphaneleri
Yazma Divanlar Kat. s. 186.
(2) Ahdi, 92 a.
(3) Haan ., 143 a.
(4) Kiinhii l-ahbar, 4 1 4 a.
( 5) A k. , S9 a.
(6) Ahdi, 162 b.
205
Trabzon
Bu ehir Fatih S. Mehmed zamannda alndktan sonra uzun zaman
ehemmiyet kazanamam ve Anadoluda Bursa, Manisa, Konya, Ktahya
veya Amasya gibi ehirler yanmda ikinci derecede kalmtr. Buras
Yavuz S. Selimin ehzadelii haricinde ehzade sanca olarak da kul
lanlmamtr. ehzade Selim babasnn vali bulunduu Amasyada do
mu ve sancak beyliine kacak yaa gelince Trabzona gnderilmit'.
S. Bayezidm son zamanlarnda olu, ehzade Ahmed, Korkud ve
Selim hayatta idiler. Babasnn S. Ahmedi saltanata varis grdn his
sedince isyan ederek saltanat mcadelesine balayan ehzade Selim atak
ve cesur hareketleri sebebiyle yenierilerin de beendii bir ehzade idi.
Onlarn da yardm ile babasnn elinden saltanat almtr.
Trabzondaki sancak beyliinde bir taraftan Anadoludaki iir teh
likesini hissederek tertibat alrken, dier taraftan etrafna toplad sa
natkarlarla saray etrafnda bir edeb muhit meydana getirmitir. Kendisi
de iir yazard. Bir divan meydana getirecek kadar Farsa iir sylemi
olan S. Selim, ehzadeliinde ve sultanl devrinde himaye ettii limler
ve airlerle Divan edebiyatnn olu Kanuni S. Sleyman devrindeki in
kiafm hazrlamtr. Trabzondaki muhitinde bulunan ve sohbetlerine
kabul ettii, musahib ve nedim olarak yanndan ayrmad airlere Pa-
(1) Haan ., 8 2 a.
207
( DA k . , 111 a; Hasa 84 b.
(2) Latifi, 47 b.
(3) Kiinhii' l-albar, 237 b.
(4) Latifi, 47 b.
208
Ktahya
Germiyan-oullarnn baehri olan Ktahya, Sleyman ah ta
rafndan Yldrm Bayezide verilen kz Devlet Hatunun cihaz olarak
Osmanl topraklarna katlmt. Bu tarihten itibaren, bir ka defa el de
itirmi, ancak S. Murad II. devrinde kati olarak Osmanllara ge
mitir. Fatih S. Mehmed zamannda da Anadolu Eyaletinin merkezi ya
plmtr^).
Eskiden beri hkmet merkezi olarak mamur bir ehir olan Ktahya,
ayn zamanda bir kltr merkezi idi. Germiyan-oullannn saray, pek
ok air barndrmtr. Ahmedi, Hamzavi, eyholu Mustafa, Ahmed-i
Da i ve eyhi gibi tannm airler buradan yetimilerdir.
Kanuni S. Sleymann iki ehzadesi, ehzade Bayezid ve ehzade
Selim bu ehirde sancak beylii yaptlar. Her iki ehzade de sa
raylarnda bir ok air toplayarak edeb bir evre yaratmlardr. Bil
hassa, daha nce Manisa ve Konyada byk bir air topluluuna sahip
olan ehzade Selim zamanmda Ktahya ileri bir edebiyat ve kltr mu
hiti haline gelmitir.
(1) T. G kbilgin, Islm Ans. Sleyman I. mad. s. 141; . H. U zunarl, Osmanl Tarihi, c.
II. s. 405.
(2) Daha fazla bilgi iin bk. . Tuan, Kanuni'in olu ehzade Bayezid vak'as, Ank. 1961.
211
(1) k .. 219 b; A. N. T arlan, iir M ecm u'alarm da Divan iiri. Fas. 2. s. 79.
(2) Ayn. esr. s. 7 9 -8 8 de iir m ecm ualarndaki baz gazelleri neredilm itir.
(3) Hasar ., 227 b; Riyazi, 133 a.
(4) . H. U zunarl, Osmanl Devlet Tekilatndan Saray Tekilat. A nk. 1945. s. 125.
(5) k ., 234 a.
213
B. VL Y ETLERD E
(1) k ., 42 b.
(2) Haan ., Tezkire, K prl Ktb. Asm Bey 386. 385 a.
219
(1 ) k ., 7 8 a; Kiinhiil-ahbar, I ] 1 b; Riyazi, 4 7 a.
(2) Ahdi, 165 a.
(3) Ahdi, l l a .
(4 ) Ahdi, 147 b.
(5) Aldi, 38 b; Ali E m iri, Tezkire-i uara-y rnid. st. 1327. s. 324.
221
(1) Riyazi, 59 b.
(2) Ahdi, 76 a; k ., 113 a.
(3) k ., 176 a; Haan ., 257 a; k .den naklen A . S. L evend, Gazavat-meler ve
Mihal-olu A li Beyin Gazavat-nmesi, s. 196.
(4) k ., 155 a; Hasa ., 236 a.
223
D V A N E D E B Y A T I N D A E D E B M U H T L E R F.15
ARLERN TOPLANTI
YERLER
1. uar Meclisleri
2. Dkknlar
3. Meyhaneler
229
1. uar Meclisleri
Padiah saraynda veya vilyetlerde ehzadelerin saraylarnda, et
raflarnda birer muhit edinmi devlet byklerinin konaklarnda tertib
edilen ve airlerin de hazr bulunduu iki ve iir meclislerinin yannda
airlerin de kendi aralarnda toplantlar olurdu. Buralarda biribirleri ile
tanrlar, iirlerini okurlar, mnakaasn yaparlard. Bu toplantlarn ek
seri ikili olurdu. Hem iilir, hem sohbet edilirdi. Bu eit air top
lantlara hakknda daha ziyade k e le b i, H aan elebi ve B aladl
A hdi'm n tezkirelerinde malmat bulmak kabildir. k elebi ve Ahdi,
devirlerinde edebiyatla ha-neir olmu ahslardr. airlerin pek ou
ile dostluklar kurmulardr. Toplantlarna itirak etmiler, bu arada eser
leri iin bilgi toplamlardr. H aan eleb i de babas vastasyla pek ok
air tanmtr.
airlerin kendi aralarnda yaptklar bu toplantlar, ya dost bir ka a
irin bir araya gelmesi, oturup konumalar, veya muhtelif zamanlarda ter
tib edilen daha kalabalk air toplantlar eklinde grlyor. Bu top
lantlar, ya hali vakti yerinde, edebiyatla ilgilenen bir ahsn evinde olur,
veya airler kendi evlerine dostlarn arrlard.
Bu eit uar meclislerinin yapld evlerden biri, N ecati B e y in
Vefadaki evidir('). Sehi B ey, N eca ti Sunisi, N akka H aydar, musikiinas
vur, damad A nim i-V eled-zde gibi N eca ti Bejin yetitirmesi ve yakn
olan airler zaten etrafndan ayrlmazlard. Bunlarn yannda baka airler
de davet edilir, Vefadaki evde olduka geni air toplantlar olurdu.
Bunun dnda da stanbulda N e c a ti B e y in katld air top
lantlar olmutur. 910/1504 ylnda M anisada eh zade M ah m u d'& ni
anc tayin edildiinde, Edirnede bulunan S. B a y e zid t bir kaside
sunup, mahali merkezine giderken stanbulda tertib edilen bir air top
lantsna tayin edilmiti. Burada M esih i, Sun i, R evan i, Ferruhu, Vhi
ve k e le b i de bulunuyordu. k e le b inin anlattna gre, kendisi
iirlerini okurken, meclise Fatih camii mezzinlerinden H a lla Z ati gel
mi, orada bulunanlar, N e c a tinin tanmad bu ahs latife olsun diye
methetmilerdir. N e c a ti B ey, "Zati dururken ikinci bir Z ati olmak iin
ok kuvvet lazm demi ve iirlerini dinlemek istemitir. H alla Zati, iir
okuna balaynca vaziyeti anhyarak, kzm ve bre kstah edebsiz, bu
(1) k ., 341 a.
(2) Latifi, 107 b.
(3) k .. 112 b; Haan ., 86 a.
(4) Latifi, 102 b.
231
itirak edememi, armaya gelenin eline bir sikke vermi, krmz bir
kda da u beyti yazp, iine 19 sikke koymutur:
Kd ag idi veli caizesi grdi ki az
Kzarup erm ile der dilde niyaz elde piyaz
Kdn iinden 19 sikke ktn gren airler phelenerek, beyti
de okumular ve Paanm ne demek istediini anlamlardr. Bunun ze
rine getirenin elinden o bir sikkeyi de almlardr(').
k eleb i, T ezkiresinde airlerin biribirleriyle olan m
nasebetlerine dair olduka geni tafsilat vermitir. Bu meclislerde i
irlerin okunduu, sohbet edildii, bazen de airler arasnda an-
lamazlklaru kp hicivlerin sylendii anlatlmtr. k e le b iim
pek ok airle dostluu vard. Bu sebeple, hayatlarn, hikyelerini, ma
ceralarn ok iyi bilirdi. C e l l B ey, H a ya li B ey, R ahm i, Sihri, iyda,
G a rib i M eh m ed ok iyi dostlar idiler. Bunlarda C e l l B ey, daha gen
liinden, tahsilden arkada idi. air toplantlarnda, mayhanelerde
daima beraber bulunurlard. stanbulda uzakta iken de dostluklar mek
tuplamak suretiyle devam etmitir. C e l l B ey, K tahyada ehzade
S elim in yannda iken k e le b iye yazd mektupta, T ezkiresine
koymas iin iirlerin gndermitir.(2)
k elebinin H ayali B ey' le de dostluu vard. H ayali Bey, kimseyle
pek konumaz, yalnz hemehrileri H ayreti ve Usuliyle buluur sohbet eder-
di(r). 942/1535 ylnda Badad seferinden dndkten sonra k elebi ile
yakn dost olmulardr. Onun rivayetine gre, ne zaman Stlcedeki bah
esine gitse, Sahn mderrisi olan k eleb iy e urar, derste ise bekler,
sonra beraber alr gtrrd. Bu dostluk stanbulda yirmi yl srm, dostlar
meclisinde, mehtab seyrinde hep beraber bulunmulardr. Bir snnet d
nnde airler toplanmken, H ayali Bey, durmadan kendisine sz atp sa
taan D urak B aliy e bir beyt sylemi, sonra k elebiden beyti tanzir et
mesini istemitir. O da bir beyt syliyerek okumutur(4).
N akka B a li-za d e R ahm i (. 975/1568) ile k elebi, hem hem
ehri, hem de ok iyi dost idiler. stanbulda olduklar zaman daima be
raber bulunur, dost meclislerine, iir toplantlarna beraber giderlerdi^).
2. Dkknlar
stanbulda ve Anadolu vilyetlerinde Padiah ve ehzadelerin yakn
muhitlerine giremiyen, hayatlar etin artlar iinde, fakr u zaruretle
geen bir ksm airler, dostlar meclisinde toplanp veya meyhanelerde
dolarken, bu arada baz airlerin geinebilmek iin ilettikleri dk
kanlarda toplanmlar, buralarda biibirlerini tanmlar, iirlerini okuyup
mnakaasn yapmlardr. Bu eit dkkanlardan birkan biliyoruz.
Bunlar stanbulda Z a tinin remilce dkkan; Siibutinin Karaman Pa-
z a n ndaki sahhaf dkkandr. stanbul dnda ise, Edirnede N asuhi ve
S a f ay i nin attar Bursada eyhinin akrc dkkan vard.
Bu dkkanlar iinde en tannm Z a tinin Bayezid Camii av
lusundaki dkkanyd('). Zati, mneccimzadeden ilm-i ncum tahsil ede
rek remil renmiti. stanbulda at dkkanda remil dkerek, fal aa
rak geinirdi. S. B a yezid devrinde Padiahn ve baz devlet byklerinin
yardm, ve ald air Ulufesiyle olduka rahat geinirken, 5. Selim ve 5.
Sleym an devirlerinde iyice zarurete dmt. Geimi yalnz dkkanna
balyd. Fatih semtinde Sar Grs Hamam mahallesinde oturur, her gn
BayezicTdeki dkkanna yaya gider gelirdi(2).
Dkkan, devrinde yaayan hemen btn airlerin uradklar, top
landklar yerdi. Buras, yam asra yakn bir zaman adeta mektep vazifesi
grmtr. Gen airler, nceleri fal baktrmak bahanesiyle gelirler, i
irlerini karp okurlar, somalar daha serbeste gelir giderler, stadn fik
rini alarak, ondan istifade ederlerdi.
Z a tinm bu dkkan adeta sermayesi idi. Fal bakmak bir bahane,
fakat asl maksat iir al verii idi. Evinde otursa, kimseyle temas
olmaz, bu sebeple her gn dkkann aard. Buraya gelen gen airlerin
eserlerinde beendii hayaller, ince manalar, mazmunlar oldu mu, alr
hi ekinmeden kendi divanna geirirdi. Tanyan olur, itiraz ederse bir
hoa manackdr grdm, siz gerekten air deilsiniz, divannz yok
tur. Hep bunlar zayi olur. Biz sahib-i divan airleriz. Kyamete dek di
vanmz durur ve gazellerimiz hokka-bazlar ve kase-bazlar ve can-bazlar
(1) Zati hakknda uzun, m ufassal bilgi veren Ak . de bu dkkan hakknda da hayli bilgi
buluyoruz.
(2) k .. 346 b.
239
(1) k ., 343 a.
(2) k ., 65 b.
(3) Hasa ., 2 0 a; k .. 246 b.
(4) S. N. E rgun, B aki Divan. st. 1935. s. 362.
(5) Haan ., 55 a; S. N. E gun, B aki Divan, s. 163.
(6) A. N . T arlan, H ayali Bey Divan. st. 1945. s. 91.
240
(1) k ., 346 a.
(2) Ak ., bir gn Zati nin dkkanna uradnda Zati, zengin b ir ahs iki giinde b ir
hizm etkr ile ake, altn, nefis etler ve gzel helvalar gnderip, ondan iir istediini
sylem i ve yazd birka iiri de gsterm iti. k ., Pir M ehm ed E f .nin y an n a g it
tiinde, bu iirleri onun elinde grm tr (k ., 343 b).
(3) k ., 341 b-342 a; Ltifiye gre 3000 gazeli, 5 0 0 kasidesi, 1000 rbai ve k tas
vardr. Zati bir bahr ise, zam an airleri ancak nehir idi (L tifi , 56 a).
(4) k ., 346 b.
241
i l ) Ahdi, 69 b.
(2) k ., 321 a; Haan 65 a; Kiinhii'l-ahbar, 352 a. k ., bu beyti T ah tak aledeki
E fe ve Y ani m eyhaneleri iin de sylem itir.
(3) k ., 321 a; Haan ., 65 a.
(4) Sbuti dkkann ilk defa Ahdi tezkiresinde gryoruz. E serin yazld 971/1564 y
lnda dkkan alm akta idi (69 b). k ., b ir zam andr m keyyifat satm az de
diine gre 974/1568 ylnda ise Sbuti nin ld anlalyor.
242
at. Burada arap satar, kendi kefi olan esrar macununu yapar, satard.
Dkkan sevgilileriyle bulumak isteyen aklar, iki imee gelenler ve
airlerin urak yeriydi. Devrindeki airlerle dostluu, arkadal vard.
Balkpazanna imee, elenmee gidenler muhakkak urar, R ahibiy i de
alr, beraberlerinde gtrrlerdiO ) Kendi imali olan R ahiki macunu l
mnden sonra ok mehur olmutur. Otuz kii her gn macun dver, yine
yetitiremezlerdi. Onun yznden bakalan zengin olmutur. Rahiki ise
fakirlik iinde perian ld(2).
Z eyn i nin Karaman Pazarndaki sahhaf dkkan da airlerin urad
yerlerdendi. Babas gibi o da hafzd. Sahhaf dkkannda dostlaryla otu
rur, vakit geirirdi. Sbuti nin dkkan komusuydu. Bir zaman Sbuti ile
ayn ahs sevdiklerinden aralar ald. Biribirinin rakibi oldular. Sev
gilisi kendisini terkedince, arap ve afyon mptelas oldu. Az sonra da
hastalanp ld(').
stanbul dnda airlerin topland dkkanlardan, Edirnede Na-
su h inin attar dkkanm tanyoruz. N asuhi, bu dkkanda attarlk eder, il
hazrlarken, sonra alp hekim olmutur. Hatta kendini tantp Edirne
Darifas sertabibliine kadar ykseldi.
Dkkann ilettii zamanlar bir tarafta attarlk ederken, dier yanda
da arap satard. Son derece hosohbet, latifeci bir ahst. Bu sebeble a
irler, iki imek iin gelen zarifler dkkann doldururlard. O devir a
irlerinden A hi ve B a siri ile latifeleri olmutur. B asit i onun hakknda bu
ktay demiti:
Kim ki bmr-hneye girdi
Eceli geldi kabz- ruh etdi
Her kim idi Nash erbetini
Shhate tevbe-i nash etdi(4)
Edirnede ikinci dkkan cerrahlk yapan S a f a y i nin dkkanyd. Bu
rada da Edim eli airler toplanr sohbet ederlerdi. Kendisi de iir yazd
iin dkkan sayesinde pek ok airle dostluu, mnasebeti olmutur.
Fakat ustabir air deildi(5).
Bu eit dkkanlardan akrc eyh iarim dkkan da Bursada a
irleri toplamtr. Aslnda bir tahsili olmayan eyhi, akr yapp satmakla
geinir, fakat taben iire mail olduu iin airlerle temas ederdi. Ken
disinin de zararsz iirleri vard(6).
(1) Ak . ile dost idiler. H astaln haber alnca tabl-baz brahim . ile ziyaretine git
m ilerdir. ki gn son ra da lm t r (287 b).
(2) Kihhl-ahbar, s. 357 b.
O ) k 103 b.
(4 ) k 169 a.
(5) Latifi, 78 a.
(6) Sehi Bey, 9 0 a; k ., 315 a.
243
3. M eyhaneler
stanbulda baz yksek ahsiyetlerin evlerinde kurulan ve airlerin
de katldklar iki meclisleri, ikinin haram ve yasak olmasna ramen
rahatlkla devam etmitir. Zaten airlerin pek az mstesna, iki ierlerdi.
Hatta bunun yannda afyon kullananlar da bulunurdu. Zevk ve safaya
dkn, evlerinde iki ve elence meclisleri tertib eden ahslar iinde S.
Sleym anm nedimi K a ra B ela zid a (. 944/1537). C afer .nin olu
C a f e r i mahlasl B ali . ve K aptan eydi A li R e is (. 970/1563) en me
hurlardr.
Mukataac iken tekade ayrlan ve ho sohbeti, zarafeti ile K anuni S.
Sleym ann sevgisini kazanan K a ra B ali-za de, zevk sahibi oluu, iki
merak ve cmertlii ile tannm bir ahst. Konanda ekseriya, s
tanbulda bulunan acemler toplanr, yenir iilir elenilirdi. Bu arada dev
rin airleri de bu konaa devam ederlerdi(').
C a f e r e le b i' nin olu B a li . de ikiye ve afyona dkn, zevk ve
safa peinde koan bir ahst. Sahn- Semaniye mderrisi idi. Evinde iki
meclisleri gece gndz devam eder, biri bitmeden dieri balard. ki ya
nnda kulland esrar taynn gittike arttrarak gnde 20 dirheme
kard iin zehirlenerek lmtr(2).
eydi A li e le b iye gelince, seferde olmad zamanlar, Galatadaki
kona misafirlerle dolar boalrd. Yetim A li, Sabuhi gibi airler bata
olmak zere kalabalk bir air topluluu konandaki sohbetlere, iki
meclislerine katlrlard. Bu zevki ve safa iindeki hayat Kaptan tayin
edilip Basraya gidinceye kadar bylece devam etmitir()-
Byk memurlarn, zengin ahslarn konaklarnda toplanan iki
meclislerinin bir usul, adab vard. nce, bu meclislerde ho-sohbet,
gzel sesli, saz alanlarn bulunmas artt. Meclis kzmadan ve sohbet
koyulmadan, kadeh kadeh iip kendinden gemek, olur olmaz szler sy
lemek veya susup oturmak zarafete uymaz ayp saylrd. Herkesin yava
yava keyfini bulduu srada, meclis reisi tarafndan emektar hiz
metkarlara da kadeh verilmesi adetti.
(1 ) k ., 248 b.
(2) k ., 77 a; Hasa ., 69 a.
(3) k ., 123 b.
244
(1) L atifi, Risale-i Tarifhame-i stanbul ve T a v sifi Htta-i m er'i vii makbul, Sl. Klb.
N afiz Paa 1028/2 yk. 37 b-38 a.
(2) Bu m eyhaneler hak knda Ak . u beyti sylem itir:
Z urefa M ecm a safa kn E fe M eyhanesi yahut Y n (63 b)
(3) 'Ak .. 62 b.
(4) Ak 270 b.
(5) Latifi. Risale-i Tarifname-i stanbul, yk. 42 a-b
246
(1) A k ., 152 b.
(2) A k ., 185 b.
(3) Hasa ., 118 b; Latifi, 63 b.
(4) Ak ., 297 a; Hasa ., 111 b; Kiihu l-ahhar, 238 a.
(5) Ak 344 b.
248
{\) Ak .. 63 b.
(2) /jA ., 248 b; Haan ., 252 b, 202 b; A yrca bk. A. K arahan. XVI. asr airlerinden
Figani ve iirleri I. Ed. Fak. Trk Dili ve Ed. D ergisi C. III, say 5-6, s. 389-410.
(3) k ., 176 a.
(4) Haan ., 257 a.
249
() ) Latifi, 69 a; k ., 302 b.
(2) k 321 b.
(3) Knhii'l-albar , 361 b.
(4) Khu l-ahbar, 348 b.
251
SO NS Z
XV. ve XVI. asrlarda Osmanh mparatorluu hudutlar dahilinde
teekkl eden edeb m uhitlerin incelenmesinden, bunlarn, Padiah
bata olmak zere, varlkl, nfuz sahibi, iir ve edebiyatla ilgilenen a
hslarn etraflarnda meydana geldikleri grlyor. XV. asra kadar, yer
yer, Karaman-oullar, Germiyan-oullar gibi baz beyliklerin mer
kezlerinde air kmelemeleri grlr. e le b i S. M eh m edden sonra Os
manh Devletinin gittike kuvvetlenmesi sonucunda Muhitler ok ge
nilemi, kalabalklamtr. nce Edirnede, bilhassa S. M u ra d II. n
saray muhitinde toplanan airler, sonra Devlet merkezinin stanbula
nakledilmesiyle, bu byk ehre akn etmiler, stanbul bundan sonra
kltr ve edebiyat merkezi haline gelmitir. airlerle ilgilenen ve onlar
koruyan ahslarn adedi arttka, iir reva bulmu, stanbulun ya
nmda, Anadolu ve Rum elide baz ehirler, ehzade sanca olarak
veya tarihi gelimelerinin neticesi mam ur birer ehir haline gelmitir ve
artk XV. asrn sonundan itibaren rana ve Arap memleketlerine tahsile
gidenler pek grlmemitir.
Edeb muhitlerin meydana geliinde ve dolaysiyle edebiyatn ge
limesinde padiahlarn byk tesirleri olmutur. lk defa F atih S. M eh
m ed zamannda stanbulda ok geni bir muhit kurulmutur. F atih, ilme
ve iire merakl, ileri fikirli bir padiaht. Onun zamannda ilim ve iir
ok inkiaf ettii gibi, gzel sanatlar da ok ilerlemitir. Padiah, kur
may dnd geni dnya imparatorluunda her eyin ok mkemmel
olmasn istiyordu. Bu sebeble nerede bir marifet sahibi grse etrafna
toplamaa gayret gsteriyordu.
' Fatih S. M ehm ed devrinden sonra airlerin ve limlerin korunmas
devam etmise de kltr ilerlemesi eski hzn kaybetmitir. S. S elim in
daima seferlerde bulunmas sebebiyle sanatkarlann ou sahipsiz kal
mtr. Fakat S. Selim de ran'n karsnda her bakmdan stn olmak d-
ncesindeydi. Seferlerinden dnnde toplad sanatkarlar stanbula
getirir, Trk sanatkarlarnn ranlIlardan yeni eyler renmesini isterdi.
Yalnz, saltanat ksa srm ve Trk Edebiyatnn en hzl gelimesi K a
nuni S. Sleym an devrinde olmutur.
K anuni, uzun sren saltanat boyunca, daima airlerin dostu ol
mutur. Osmanh devrinde yetien byk limler, H ayali B ey, B aki gibi
byk airler onun devrinde yetimilerdir. Yine Padiahn tesiri ile sad
razam brahim P aa, defterdar sken der eleb i, kazasker K a d ri Ef., eydi
A li R eis, K em lp aa-zd e gibi, devletin ileri gelen ahsiyetleri airlerin
254
B B L Y O G R A F Y A
Yazma Eserler:
Ahdi, Badadl Giilen-i uada. M illet K tb., A E T arih 774
li, G elibolulu Kiinhiil-ahhar . Sl. Ktb., Fatih 4225. IV. rka C. 4, 5
Ali E m iri Esam i-i u ara-y m id. M illet Ktb., A E T arih 781
k elebi M e irii' -'ara. ni. K tb., TY. 2406
B eyani, G arullah-zde Tezkire. M illet K tb., A E T arih 757
C a fcr .. Taci-zade H eves-nam e. N uruosm aniye Ktb. 4373
Esrar Dede Tezkire-i u'aray- M evleviyye. Sl. Ktb. Halet Ef.
ilvesi 109
F a'izi Ziibdeti 1-es' ar. ehit Ali P aa K tb. 1877
Haan elebi, K nal-Z ade Tezkire. tfE f. K tb. 2016
Haan elebi, K nal-Z ade Tezkire. K prl K tb. tfE f. 386
L atifi, K astam onulu R isale-i Tarif-nam e-i stanbul ve Tavsif-i H tta-i M er'i
vii M akbul. Sl. Ktb., N afiz P aa 1028/2
L atifi, K astam onulu T ezkire-i u ara. Sl. K tb., L ala sm ail 313
M stakim -zade, S. S a deddin M ecellet-nisab. Sl. K tb., H alet Ef. 528
Rza T ezkiret-u ara. Sl. K tb., irE f. 243
R iyaz Riyazi' -u ara. N uruosm aniye K tb. 3724
Sehi Bey H et Bilhit. Sl. K tb., H am idiye 1503
Sevdayi D ivan- Sevdayi. ni. K tb., T Y . 759
Baslm Eserler:
A dnan, A dvar A bdlhak Osmanl Trklerinde lim. 2. bs. st., 1943
hi, H aan H iisn-i D il. N er. T evfik, st., 1287
li, G elibolulu KiinhiiI-ahbar. I-IV, st., 1277
li, G elibolulu M enakb- H nerveran. M ukaddim e: i. M ahm ud K.
nal, st., 1926
li, G elibolulu M ev'id n-nefais f i kav id i l-m eclis. T pkbasm ,
st., 1956.
Ali Em iri Tezkire-i u'aray- Amid. st., 1327
A ta Bey T arih-iA ta. C. IV, st., 1293
A ta ,'N e v i-zade H ada' ikl-h adaik f i tekmUeti' -aka' ik. st., 1268
A yverdi, E krem Hakk Fatih D e vri H attatlar ve H at Sanat. st., 1953
B anarl, N ihad Sami XIV. A sr Anadolu airlerinden Ahm edi'nin Osmanl
Tarihi: D asitan- tevrahi-i M uluk-i Al-i O sm an ve
C em id Hvid M esnevisi. st., 1939, T rkiyat M ec
m uas C. IV
B ayezid, Sultan D ivan- B ayezid- Sani. st., 1308
B eli, sm ail G iildeste-i R iyaz- irfan ve Vefeyat- deiveran- su-
henveran. B ursa, 1286, 1302
B ursal, T ahir Osmanl M ellifleri. C. II, 1, 2, st., 1333
E rdoan, a. eyh Vefa, H ayat ve E serleri. st., 1941
E rgn, S. N zhet Baki D ivan, st., 1935
E rgn, S. N tizhet Trk airleri. st.
D V A N E D E B Y A T I N D A E D E B M U H T L E R F . l T "
258
E rtaylan, . Hikm et : Almed-i D'i, Huyun ve Eserleri. st., 1952. st. ni.
Ed. Fak. Y ayn. T rk Dili ve Ed. zm resi No. 518
E rtaylan, . Hikm et : H m idi Divan. st., 1949
E taylan, . Hikm et : Kaim li Dh'an. st., 1948
E vliya elebi : Seyahatname. I, st., 1314
Feridun Bey : M eat- Selatin. st., 1264
G ibb, E.J.W . : .4. H istory ofO ttom a P oetry, II, L odon, 1902
G kbilgin, T ayyib : XV. XVI. A srlarda Edirne ve P aa Livas. st., 1952
H am m er-Purgatall, J. yn : D evlet-i Osm aniye Tarihi. ev. M. Ata, I-IV, st.,
1326-1332
H am m er-PurgatalI, J. yn : Geschichte der Osm aischen Dichtkunst. ), Pestb,
1836
H seyin, H sam eddin : Am asya Tarihi. C., st., 1-2 C., 1327-1335; 3-5 C.
1927-1935
stanbul K itaplklar T rke Y azm a D ivanlar K atalou. C. I, st., 1947
stanbul K tphaneleri T rke H aniseler K atalou., st., 1961
Jacob, G eorg D er Divan S. M ehm eds des Zweiten. D iva- Avni
yani E biil-feth S. M ehm ed Han- Sani H azretlerinin
G azeliyatdr. B erlin, 1904
K aratay, Fehm i E dhem Topkap Saray Ktphanesi Trke Yazm alar K a
talogu. I-Il, st., 1961
K atip elebi K e f el-znun. Ner. . Y altkaya-R . B ilge
K em alpaa-zade K em lpaa-zade D ivan. st., 1313
K eykavus Kabusnam e. ev. M ercim ek A hm ed, G zden geiren
ve nsz yazan: O . . G kyay, 2. bs., st., 1966
K vam i Fetihnam e-i S. Mehmed. N er. Franz B abinger, st.,
1955
K ocatrk, V asfi M ahir Byk Trk E debiyat Tarihi., A nk., ts.
K prl, Fuad Eski airlerim iz, D ivan E debiyat A ntolojisi. st., 1931
K prl, Fuad M ill E debiyat Cereyannn ilk m beirleri ve Diva-
Trk-i Basil., st., 1928
K prl, Fuad
Sleym an, S. Yeni Osm anl Edebiyat. I, st., 1332
L atifi, K astam onulu Tezkire-i Latifi., st., 1314
L evend, A. Srr Arap, Fars ve Trk E debiyatlarnda L eyla vii Mecnun
H ikyesi., A nk., 1959
L evend, A. Srr G azavat-naneler. A nk., 1956
Levend, A. Srr Trk E debiyatnda ehrengizler ve elrengizlerde s
tanbul., st., 1958
M ehm ed, Sreyya Sicill-i Osmani. I-IV, st., 1331
M ehm ed, Zihni M eahirii'n-nisa. 1-11, st., 1295
M uhibbi, S. Sleym an D ivan- M uhibbi., st., 1308
M stakim -zade, S. S a deddin Tuhfe-i H attatin., st., 1928
N efes-zade, brahim G iilzar- Savab. Ner. K ilisli Rifat, st., 1939
Sakb dede Sefine-i N efise-i M evleviyye., M sr, 1283
eydi, Ali . M ira tiil-menlik., st., 1313
259
Makaleler:
A te, A hm ed Btrdm -Antalya ve Havalisinde bulunan Trke, Arap
a ve Farsa mhim Eserler. Ed. Fak. T rk Dili ve
Ed. Der. C. II, say, 3-4
E raslan, K em l eydi A /i R eisin aatayca Gazelleri. Ed. Fak. T rk
Dili ve Ed. D ergisi. C. X V I, s. 41-54
E rgin, M uharrem Meliki. Ed. Fak. T rk Dili ve Ed. D ergisi, C. II, say
1-2, s. 59-78
K arahan, A bdiilkadir Fatih, air Avni. Ed. Fak. T rk Dili ve Ed. D ergisi,
VI, 1-38
K arahan, A bdiilkadir XVI. Asr Divan airlerinden Figani ve iirleri. 1, Ed.
Fak. Trk D ili ve Ed. D ergisi, C. III, say 3-4, s. 389-
410
K prl, Fuad Fatih Devrinde Edeb Hayat. kdam G az. 3 haz. 1332
(T im urta), D em irta, F. Kadri Fatih Devri airlerinden Cemali ve Eserleri. Ed. Fak.
Trk Dili ve Ed. D ergisi, IV , say 3, s. 189-213
(T im urta), D em irta, F. Kadri Harname. Ed. Fak. T rk D ili ve Ed. D ergisi, III, say
3-4, s. 369-387
(T im urta), D em irta, F. Kadri eyhinin Eserleri. Ed. Fak. rrk Dili ve Ed. D ergisi,
XI, 99-108
T im urta, F. Kadri eyhi'in Hayat ve ahsiyeti. E d. Fak. T rk D ili ve
Ed. D elgisi, C. V, s. 91-120
U zunarl, . H. Tosyal Celal-zade Mustafa ve Salih ., B elleten, C.
XII, say 87, 1958
260
Tezl er:
Aled Rasin : L am ii. Ed. Fak. M ezu n iyet T e zi, J9 2 8 . Trkiyat Ens.
T. 18
A hler, A li : G elibolulu Ali, Ed. Fak. T rkoloji M ezu n iyet T ezi,
1340, Trkiyat Ens. T 28
A kaln, M ehm ed : eyhi Divan. E d isyon kritik. Ed. Fak. Trkoloji M e
zu n iyet T ezi, 1958. Trkiyat E n s. T 50 9
A k aln , M ehm ed : Ahmedi, Cenid H urid. M etin -n celem e-d ek s.
Atatrk ni. D oktora T e zi, 1969
A k al, Tipi : Kabus-name. K eyk avu s skender b. K abus. M ercim ek
A h m ed evirisi. E d isyon kritik ve transkripsiyon. Ed.
Fak. M ezu n iyet T e zi, 1966. Trkiyat Ens. T. 7 1 2
A k koyunlu, M ahigiil : Taci-zde C a 'fe r . nin D ivannn Edisyon K riti i,
Ed. Fak. M ezu n iyet T e zi, 1955. Trkiyat Ens. T 4 6 4
A ltunlu, U lvi : Celal-zade Salih ., H ayat, E debi ah siyeti, Eserleri
ve D iv a n nn transkripsiyonu. Trkiyat E ns. T 5 7 4
Baturalp, M ustafa : A hi D ivannn edisyon K riti i. Ed. Fak. M ezu n iyet
T ezi 1949. Trkiyat E ns. T 3 3 4
ob an l, N ecla : XV. Yzyl airlerinden H m idi ve K a in d i'n in Trke
iirleri. Ed. Fak. M ezu n iyet T e z i, 1950. Trkiyat Ens.
T 353
Ergin, Muharrem : M elihi. Ed. Fak. M ezu n iyet T e zi, 1947. Trkiyat Ens.
T 211
Ferm an, B elm a : Mihri H anm . H ayat v e D ivan n n ed isy o n kritii. Ed.
Fak. M ezu n iyet T ezi. Trkiyat Ens. T 356
n ceolu, S am iye : Revani D iva n n Edisyon K riti i ve Trans
kripsiyonu. Ed. Fak. M ezu n iyet T ezi. Trkiyat Ens. T.
581
pekten, Halk : Karam anl Nizami. H ayat, E debi ah siyeti v e D i
vannn E d isyon K ritii. Ed. Fak. M ezu n iyet T ezi.
Trkiyat Ens. T 433
Kaptan, Rhan : Heves-nme. Transkripsiyon (C a fer . nin hayat,
san at ve eserleri hakknda bir in celem e ile birlikte)
Ed. Fak. M ezu n iyet T ezi. Trkiyat Ens. T
nal, Saniye : Beyazd- V eli D iv a n 'n Edisyon K ritik ve Tetkiki.
Ed. Fak. M ezu n iyet T ezi, 1951. Trkiyat Ens. T 3 9 0
zelik , Birsen : Kemlpaa-zade D ivan. E d isy o n Kritik. Ed. Fak. M e
zu n iyet T ezi, 1966. Trkiyat Enst. T 713
zkul, Sln : F a z l n Gl ii B lbl M esnevisi. E d isyon Kritik ve
T etkiki. Ed. Fak. M ezu n iyet T e zi, 1 949, Trkiyat Ens.
T 308
M iskiolu , B ercis : Adni Divan. Ed. Fak. M ezu n iyet T e zi, 1951. Trkiyat
Ens. T 372
en t k , G zin : Bayezid II (A d li) nin Siyasi Hayat, E debi ahsiyeti ve
D iv a n 'n Transkripsiyonu. Ed. F ak. M ezu n iyet T ezi,
1945, Trkiyat E n s., T 2 0 0
261
Z
siad -zd e, T acddin brahim, 34. Z a if, G elib olu lu , 2 1, 23.
v ey s, P ., 249. Z am an, M ahm ud, 159, 179, 180, 192.
v e y s, ey h , 152. Zari, S u zen , 179, 180, 1 9 2 ,2 5 0 .
Zarif, B akkal, 2 4 5 .
V Z arf, H aan E f. eyh , 193.
Vh, 229. Zt, 4 5 , 4 7 , 5 2 , 5 3 , 5 4 , 6 2, 7 0, 7 5 , 76, 83,
V ah id , 101. 9 4 , 9 6 , 9 7 , 101, 109, 110, 113, 123,
Vadin, A n g elo , 26. 139, 141, 144, 152, 160, 193, 2 0 0 , 229,
V eliyiid d in , M olla , 29. 2 3 0 , 2 3 8 , 2 3 9 , 2 4 0 , 2 4 1 , 2 4 7 , 254.
V efa, ey h M uslih d d in, 25. Zt, H alla, 2 2 9 , 244.
V e la y , C ezeri-za d e M ahm ul, 2 8, 34, 5 4, Z e k e v iy a E f., 126.
136. Z eyn eb H anm , 2 8, 3 9, 4 0 , 122, 176, 177.
V is l, S efer 171, 195, 196, 2 0 2 ,2 1 3 . Z eyn el P ., 6 2 , 6 7 , 2 0 9 .
Z eyn el A b id in, M sik inas, 182.
Y Z ey n , 2 4 2 .
Y a h y B e y , 83, 96, 97, 100, 101, 111, 143, Z eyrek, M olla, 26.
145, 147, 191. Z ihn, J 96, 2 1 3 , 2 1 5 , 220.
Y ahy E f. B e ik ta l (M derris), 124, 200. Zhd, H aan, 160.
Y ahy, ey h , 37.