Professional Documents
Culture Documents
AGRADECIMENTO
DEDICATRIA
Rui Barbosa
7
Declaro para todos os fins de Direito, que assumo total responsabilidade pelo aporte
ideolgico conferido ao presente trabalho, isentando a Universidade do Vale do Itaja, a
Coordenao do Curso de Direito, a Banca Examinadora e o Orientador de toda e qualquer
responsabilidade acerca do mesmo.
PGINA DE APROVAO
SUMRIO
RESUMO
ABSTRACT
INTRODUO ................................................................................................................................................... 1
RESUMO
A presente pesquisa tem como objeto a verificao de como o Princpio da Verdade Real se
relaciona com o Plenrio do Tribunal do Jri e se dado nfase ao mesmo durante esta fase
procedimental. Para que isso se elucidasse, a monografia serviu-se do mtodo dedutivo de
pesquisa, utilizando a doutrina tcnica, bem como artigos cientficos publicados na rea do
Direito Processual Penal, no mbito do Cdigo de Processo Penal. A pesquisa bibliogrfica
foi dividida em trs captulos. O primeiro Captulo cuidou de expor as origens e evoluo
histrica do Tribunal do Jri, trazendo baila suas origens desde os tempos da antigidade,
passando pela idade mdia, onde se desenvolveu as primeiras linhas de como hoje o , bem
como sua primeira apario e evoluo no Brasil, desde o perodo colonial, nas constituies
republicanas, at a Constituio de 1988. No segundo Captulo, tratou-se de explorar o
Princpio da Verdade Real, sua conceituao doutrinria, e as diferenas entre a Verdade
Material e a Verdade Formal, bem como a Verdade Processual, alm da importncia da
descoberta da verdade para uma deciso justa. No terceiro e ltimo Captulo, foi tratado da
Busca da Verdade Real no Tribunal do Jri, ponto culminante da pesquisa, vislumbrando-se
quando o Princpio orientador do Processo Penal tem lugar em plenrio, para que ao final se
possa decidir acerca dos fatos como realmente ocorreram, e o que fazem o juiz, as partes e os
jurados para seguir na busca da verdade, durante a realizao das provas e nos debates orais.
Palavras chave: Tribunal do Jri, Princpio da Verdade Real, Processo Penal, Prova, Verdade.
3
ABSTRACT
This research aims at checking on how the Principle of Real Truth is related to the Plenary of
the Court of Jury and if the Jury is given the same emphasis during this phase procedural. For
that to elucidate, the monograph served up the deductive method of search, using the technical
doctrine and scientific articles published in the area of the Criminal Procedural Law, under the
Code of Criminal Procedure. The literature search was divided into three chapters. The first
Chapter cared to explain the origins and historical development of the Court of Jury, bringing
the emphasis its origins since the days of age through middle age, where he developed the
first lines of today as it is, as well as his first appearance and developments in Brazil since the
colonial period, the republican constitutions, to the Constitution of 1988. In the second
chapter, it was exploring the Principle of Real Truth, his doctrinaire concept, and the
differences between the Real Truth and material Formal Truth and the Truth Procedure, in
addition to the importance of the discovery of truth for a fair decision. In the third and final
chapter, was treated in Search of Real Truth in the Court of Jury, culmination of search,
seeing itself as the guiding principle of Criminal Procedure takes place in the Plenary, so that
the end can decide on the facts as really occurred, and what are the judge, the parties and the
jury to follow in the search for truth, during the conduct of the evidence and in oral
discussions.
Key words: Court of the Jury, Principle of Real Truth, Criminal Procedure, Evidence, Truth.
INTRODUO
que a matria fosse regulada pela Lei n 167, que alm de firmar sua existncia, retirou a sua
soberania; sendo a soberania dos veredictos restaurada na Constituio de 1946, esta
colaciona o Tribunal do Jri no Captulo dos direitos e garantias fundamentais, onde est at
hoje previsto.
Logo, adveio a Lei n 263, fazendo inumaras alteraes no Tribunal
do Jri, dentre elas o controle de suas decises pelas instncias superiores, mas sem violar sua
soberania; com a constituio de 1967, poucas foram as alteraes, isso se deu da mesma
forma com o advento da Emenda Constitucional n 1, de 1969; depois disso, a Constituio de
1988, estabeleceu seus princpios bsicos vigentes hoje, quais sejam: a plenitude de defesa, o
sigilo nas votaes, a soberania dos veredictos e a competncia mnima para julgamentos dos
crimes dolosos contra a vida; discutidos no primeiro captulo.
No segundo captulo, intitulado de OS PRINCPIOS DA VERDADE
REAL E DA VERDADE FORMAL, desenvolver-se- o trabalho referente ao Princpio da
Verdade Real vigente no Processo Penal, bem como, a ttulo de anlise, ser contraposto com
o Princpio da Verdade Formal, vigente no Processo Civil.
Sabe-se que o Princpio da Verdade Real trata-se basicamente de que,
para o poder-dever punitivo do Estado jus puniendi se fazer valer sobre determinada
pessoa o Processo Penal necessita de uma reconstruo dos fatos de forma a embasar a
deciso do juiz, o qual a partir desta reconstruo emprica, formar a sua certeza, a fim de
que seja atribudo ao acusado, ao fim do Processo, exatamente o que lhe cabe de acordo com
os atos praticados, podendo ser absolvido ou condenado, mas isso em conformidade com sua
conduta, tudo em prol da to necessria e salutar justia.
Quando for feita a contraposio entre os dois referidos Princpios
ser visto que o que mais os diferencia a limitao que possui o da Verdade Formal, na
aquisio de provas por iniciativa do prprio juiz, o que no ocorre no Processo Penal, haja
vista que, como ser igualmente tratado, os juizes no devem permanecer inertes, ademais,
devem determinar ex-officio a produo de provas que possam dirimir dvidas e proporcionar
o descobrimento da verdade.
Continuando, no segundo captulo analisar-se- os poderes que possui
o Juiz penal para a participao na produo das provas, diga-se j que isso possvel, e, alm
disso, dever do magistrado penal colher os fatos que compe a verdade ftica, para que sua
deciso seja a mais justa possvel, uma vez que, diferentemente da esfera civil, os bens, de
carter quase sempre patrimoniais, so disponveis, o Processo Penal cuida dos bens
indisponveis, como o direito liberdade.
4
Por fim, tratar-se- da necessria explicao que deve ser dada aos
jurados acerca do questionrio que dever ser respondido pelos julgadores na forma de
quesitos, bem como todos os esclarecimentos obrigatrios antes da votao, e claro, da
possibilidade de nesta fase, haver a reinquirio das testemunhas que no foram dispensadas
pelas partes ou pelos jurados.
Ao final espera-se chegar a uma concluso acerca da temtica
preestabelecida.
6
1
Cf. CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. 13.ed. rev. e atual. So Paulo: Saraiva, 2006. p.638;
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. So Paulo: Saraiva, 1963. pp.3-9; WHITAKER, Firmino.
Jury. 6.ed. So Paulo: Saraiva, 1930. p.3; TUCCI, Rogrio Lauria. Origem do Tribunal do Jri. Apud ______.
(coord.). Tribunal do jri: estudo sobre a mais democrtica instituio jurdica brasileira. So Paulo: Revista
dos Tribunais, 1999. p.16; TELLES JNIOR, Goffredo da Silva. Justia e jury no estado moderno. So Paulo:
Empreza Graphica da Revista dos Tribunais, 1938. p.253.
2
[Sic.] WHITAKER, Firmino. Jury. p.4.
3
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.11.
4
[Sic.] TELLES JNIOR, Goffredo da Silva. Justia e jury no estado moderno. p.253.
7
5
[Sic.] WHITAKER, Firmino. Jury. p.8.
6
MAXIMILIANO, Carlos. Comentrios constituio brasileira. Apud TUCCI, Rogrio Lauria. Origem do
Tribunal do Jri. In: _____. (coord.). Tribunal do jri: estudo sobre a mais democrtica instituio jurdica
brasileira. p.12.
7
Cf. CALVO FILHO, Romualdo Sanches; Sawaya, Paulo Fernando Soubihe. Tribunal do jri da teoria
prtica. So Paulo: Suprema Cultura Editora, 2003. p.19.
8
Cf. LOBO RESENDE, Reinaldo Oscar de Freitas Mundim. Da evoluo da instituio do jri: no tempo, sua
atual estrutura e novas propostas de mudanas. Projeto de Lei n 4.203/2001. Disponvel em:
<http://jus2.uol.com.br>. Acesso em: 19 jul. 2007. Com acesso em: 19 jul. 2007.
9
Cf. LOBO RESENDE, Reinaldo Oscar de Freitas Mundim. Da evoluo da instituio do jri: no tempo, sua
atual estrutura e novas propostas de mudanas. Projeto de Lei n 4.203/2001.
8
julgamento dos crimes mais graves um Princpio recorrente nos diversos modelos de
sociedade ao longo da histria10.
Rui Barbosa, por exemplo, admite origens do Tribunal do Jri nos
judices romanos, nos dikastas gregos e nos centeni comites dos germanos primitivos, porm
ao tratar de sua forma definitiva, tem a seguinte convico: que foi em solo britnico que o
Tribunal do Jri se consolidou, depois da conquista normanda por Henrique II11.
Todavia, com a devida venia a Rui Barbosa, de ver-se notar, como
ressalta Arthur Pinto da Rocha, que para se achar as remotas origens do Tribunal do Jri,
Ipso facto, passa-se agora a uma anlise sinttica das possveis origens
do tribunal do Jri, sendo que se far uma sinopse baseando-se em vrios trabalhos acerca das
origens e evolues do Tribunal do Jri, e, por conseguinte, ter-se- uma melhor compreenso
de como o Tribunal do Jri evoluiu atravs da histria at os tempos hodiernos.
Com relao s origens, tratar-se-, primeiramente dos tempos da
antiguidade, onde as civilizaes organizadas resolviam seus conflitos por mtodos
procedimentais, conforme se relata, semelhantes aos do Tribunal do Jri hodierno ou onde
tiveram suas primeiras linhas, para mais tarde, tratar da criao e evoluo no Brasil.
10
BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo penal. 2.ed. rev., aum. e atual. So Paulo: Saraiva, 2007.
p.455.
11
BARBOSA, Rui. Obras completas de Rui Barbosa: posse de direitos pessoais, o Jri e a independncia da
magistratura. Rio de Janeiro: Ministrio da Educao e Cultura Departamento de Imprensa Nacional, 1976.
v.XXXIII, t.III. p.147.
12
[Sic.] PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. Rio de Janeiro: Editora Leite Ribeiro &
Maurillo, 1919. pp.8-9.
13
TUCCI, Rogrio Lauria. Origem do tribunal do jri. Apud _____. (coord.). Tribunal do jri: estudo sobre a
mais democrtica instituio jurdica brasileira. p.13.
9
Ensina Jos Aleixo Irmo em seu opsculo, que j nos mais remotos
tempos, com os hebreus, atravs da tradio oral e escrita tem-se a processualstica
semelhante que hoje norteia o processo do Tribunal do Jri14.
Segundo o referido autor, o qual cita para embasar sua tese Joo
Mendes de Almeida Jnior, no perodo mosaico havia trs tipos de tribunais, figurando como
trs graus de jurisdio: O tribunal dos Trs; o Tribunal dos Vinte e Trs; e o Sindrio15.
Na referida obra, nota-se que,
14
Cf. ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. Editora Cupulo Ltda., 1968. p.11.
15
Cf. ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.12.
16
Segundo livro da Bblia. Relata a fuga dos israelitas do Egito, sua chegada ao Sinai e o estabelecimento das
primeiras leis. Enciclopdia barsa: ndice enciclopdico. So Paulo: Encyclopaedia Britannica do Brasil
Publicaes Ltda., 1995. v.1. p.208.
17
Quarto livro da Bblia, assim chamado por conter dados estatsticos sobre as tribos. Vrios Autores. [Sic]
Enciclopdia barsa: ndice enciclopdico. p.400.
18
Quinto livro do Pentateuco, sendo que contm os ltimos discursos de Moiss, pronunciados nas plancies de
Moab, alm de um apndice histrico. O Pentateuco a denominao dada aos primeiros cinco livros da Bblia,
ou Tor. So: Gnesis, xodo, Levtico, Nmeros e Deuteronmio. Enciclopdia barsa: ndice enciclopdico.
pp.169, 429.
19
ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.13.
20
Cf. SILVA, De Palcio e. apud ACQUAVIVA, Marcus Cludio. Dicionrio jurdico brasileiro acquaviva.
So Paulo: Editora cone, 1998. p.746.
21
ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.13.
10
Tal recusa motivada dos juzes, relatada por Jos Aleixo Irmo
poderia ser por impedimento ou suspeio24.
A respeito desta ltima garantia, o autor fundamenta no citado
Deuteronmio, Captulo 17.6: Sobre o depoimento de duas ou de trs testemunhas morrer
aquele que houver de ser castigado. E nenhum ser morto sobre o testemunho de uma s
pessoa25.
As regras processuais do direito mosaico, as quais perduraram at os
tempos da dominao romana foram as seguintes, em sntese:
22
Cf. ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.13.
23
ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.13, 14.
24
Cf. ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.14.
25
ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri.. p.14.
26
ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.15.
27
Cf. ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.15.
28
Cf. PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.9.
11
Ressalta Jos Aleixo Irmo, h quem sustente que foi com o Tribunal
dos Heliastas, na Grcia, que se deu a origem do Tribunal do Jri29.
Autores como Romualdo Filho e Paulo Sawaya comungam no sentido
de ser na Atenas clssica que se teria as linhas mais prximas dos contornos atuais do
Tribunal do Jri30.
Segundo Joo Mendes de Almeida Jnior, em Atenas havia quatro
jurisdies criminais, sendo elas: a Assemblia do Povo; o Arepago; os Efetas; e, os
Heliastas31. A respeito das trs primeiras transcorrer-se- brevemente, dando maior nfase ao
Tribunal dos Heliastas.
Conforme Jos Aleixo Irmo,
proferir uma deciso sob o caso, tal deciso por filosofia do instituto era como se fosse
emanada do prprio povo ateniense35.
Aps o acusador exercer a acusao, passava-se ento ouvida de
suas testemunhas; logo aps, o acusado falaria em prpria defesa, ou era defendido por meio
de patronos nomeados, em seguida passava-se ouvida das testemunhas de defesa. Isto posto,
o presidente convidava os juzes s deliberaes, estas feitas ali mesmo, antes do sol se por36.
Os julgamentos proferidos eram totalmente pblicos, votando-se com
total publicidade, primeiramente a matria que versava sobre a culpabilidade do acusado, se
positivo, passava-se uma segunda votao tratando esta da atribuio da pena adequada ao
culpado pelo fato criminoso37.
Joo Mendes de Almeida Jnior, em sua obra, demonstra alguns dos
traos caractersticos do processo do Tribunal dos Heliastas; ipsis literis:
Jos Aleixo Irmo faz uma ressalva em relao aos votos secretos,
asseverando que,
35
Cf. ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.16.
36
Cf. ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.16.
37
Cf. ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.16.
38
ALMEIDA JNIOR, Joo Mendes. Apud ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. pp.16-17.
39
[Sic.] ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.19.
40
Cf. TUCCI, Rogrio Lauria. Origem do tribunal do jri. In: ______. (coord.). Tribunal do jri: estudo sobre a
mais democrtica instituio jurdica brasileira. p. 15; ACQUAVIVA, Marcus Cludio. Tribunal do jri. So
Paulo: Editora cone, 1991. p.17.
13
41
Cf. ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do Jri. p.24.
42
TUCCI, Rogrio Lauria. Origem do tribunal do jri. In: ______. (coord.). Tribunal do jri: estudo sobre a
mais democrtica instituio jurdica brasileira. p.15.
43
Cf. ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.23.
44
ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.23.
45
ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.23.
46
[Sic] ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.23.
14
47
Cf. ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.24.
48
Cf. ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.24.
49
ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.24.
50
ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. p.24.
51
ALMEIDA JNIOR, Joo Mendes. O processo criminal brasileiro. 4.ed. Rio de Janeiro: Freitas Bastos,
1959. v.I, p.150.
52
[Sic.] PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.49.
15
53
PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p. 49.
54
TUCCI, Rogrio Lauria. Origem do tribunal do jri. In: ______. (coord.). Tribunal do jri: estudo sobre a
mais democrtica instituio jurdica brasileira. p.25.
55
(c. 55 d.C.-c. 120) Historiador romano, autor de Anais e Histrias. Enciclopdia barsa: ndice enciclopdico.
p.529.
56
[Sic.] PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.49.
57
Cf. TUCCI, Rogrio Lauria. Origem do tribunal do jri. In: ______. (coord.). Tribunal do jri: estudo sobre a
mais democrtica instituio jurdica brasileira. p.25.
58
Cf. TUCCI, Rogrio Lauria. Origem do tribunal do jri. In: ______. (coord.). Tribunal do jri: estudo sobre a
mais democrtica instituio jurdica brasileira. p.25.
59
Cmara baixa da Alemanha, eleita por voto universal. Enciclopdia barsa: ndice enciclopdico. p.469.
60
Cf. PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.49.
61
Cf. PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.50.
62
Cf. PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.50.
16
Dito isto, observa ainda o autor, que depois da invaso brbara sofrida
pelo imprio romano, foram modificadas as primitivas instituies daqueles, ao contato da
civilizao latina e surgiram os plegos dos burgos, os centurionatos e as decanias65.
Ao Conde, competia a presidncia desses tribunais, sendo o mesmo
responsvel por resumir o fato, estabelecer os dados da questo, recolher os votos e proferir o
julgamento. Podia ainda convocar plaids extraordinrios.
Pinto da Rocha, aponta as palavras de Franois Guizot, grande
estadista e historiador francs, o qual considera a interveno do povo na administrao da
justia,
63
Cf. PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.50.
64
PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.50.
65
Cf. PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.50.
66
PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.53.
17
com tais elementos, no admira que o Jri ingls em sua primitiva forma
apresentasse um caractere misto, condenando, sim, mas atestando
primeiramente que o acusado cometera o crime em determinadas
circunstncias de fato e de lugar72.
67
PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.55.
68
MARQUES, Jos Frederico. O jri no direito brasileiro. 2.ed. So Paulo: Saraiva, 1955. p.45; Acquaviva.
Marcus Cludio. Tribunal do jri. p.18.
69
BARBOSA, Rui. Obras completas de Rui Barbosa: posse de direitos pessoais, o Jri e a independncia da
magistratura. p.148.
70
PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.61.
71
[Sic.] PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.61.
72
PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.61.
18
73
PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.61.
74
PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.63.
75
ACQUAVIVA, Marcus Cludio. Tribunal do jri. p.18.
76
PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.64.
77
[Sic] PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.83.
78
Cf. BARBOSA, Rui. Obras completas de Rui Barbosa: posse de direitos pessoais, o Jri e a independncia
da magistratura. p.149.
19
ingleses como uma das suas instituies mais caras, sendo que era um direito ingnito aos
americanos, a sua primogenitura, o seu patrimnio hereditrio, their birthright79,80;
encaravam-no como a mais preciosa parte da sua herana81.
Assevera ainda, o autor, que antes de passar das Ilhas Britnicas para
o continente, no caso o continente europeu, a velha inspirao do gnio legista dos anglo-
saxnios estabelecera a sua segunda ptria no solo americano82".
Segundo consta na obra de Rui Barbosa:
O jri foi uma das instituies mais antigas das colnias inglesas na Amrica
do Norte. J o consagrava formalmente a carta-rgia, outorgada ao primeiro
grupo de emigrantes que da Inglaterra veio civilizar aquelas paragens. A
patente dada, em 1629, aos colonos de Plymouth, os pais da Amrica atual,
assegurava-lhes entre as livres liberdades do livre povo ingls, santificadas
quase na mesma linguagem da Magna Carta quatro sculos antes, o
julgamento pelo jri. J ento se reputava entre os americanos, uma das leis
fundamentais83.
79
Their Birthrights: seus direitos inerentes ao nascimento; direito que vem de bero; direito adquirido pelo fato
de ser natural de determinado local (traduo livre).
80
BARBOSA, Rui. Obras completas de Rui Barbosa: posse de direitos pessoais, o Jri e a independncia da
magistratura. p.150.
81
BARBOSA, RUI. Obras completas de Rui Barbosa: posse de direitos pessoais, o Jri e a independncia da
magistratura. p.150.
82
BARBOSA, Rui. Obras completas de Rui Barbosa: posse de direitos pessoais, o Jri e a independncia da
magistratura. p.148.
83
BARBOSA, Rui. Obras completas de Rui Barbosa: posse de direitos pessoais, o Jri e a independncia da
magistratura. pp.148-149.
84
Cf. BARBOSA, Rui. Obras completas de Rui Barbosa: posse de direitos pessoais, o Jri e a independncia
da magistratura. p.149.
85
[Sic.] BARBOSA, Rui. Obras completas de Rui Barbosa: posse de direitos pessoais, o Jri e a
independncia da magistratura. p.150.
20
86
Cf. PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.75.
87
PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.75.
88
Cf. PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. pp.76-77.
89
Cf. PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo.. p.77.
90
PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.77.
21
Dessa feita, Pinto da Rocha instrui que o referido Jri de acusao era
composto de oito membros, sorteados de uma lista de trinta cidados, sendo que esta lista era
elaborada pelo procurador local; importante salientar que no Jri de acusao no havia a
possibilidade de recusas por nenhuma das partes92.
J no Jri de julgamento, havia o direito de recusas pelas partes, vinte
no total para as peremptrias e ilimitadas para as motivadas; ainda, como assevera Pinto da
Rocha quanto ao Jri de julgamento, este
91
PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.78.
92
PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. pp.78-81.
93
PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.79.
94
PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. p.83.
95
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.15.
22
96
WHITAKER, Firmino. Jury. p.8.
97
ALMEIDA JNIOR, Joo Mendes. O processo criminal brasileiro. p.150.
98
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.15.
99
ALMEIDA JNIOR, Joo Mendes. O processo criminal brasileiro. p.150.
100
Cf. ALMEIDA JNIOR, Joo Mendes. O processo criminal brasileiro. pp.150-151.
101
Cf. ALMEIDA JNIOR, Joo Mendes. O processo criminal brasileiro. p.151.
23
Nota-se aqui, que o Jri foi elevado a rgo do Poder Judicirio, alm
do que a Carta Constitucional do Imprio fez previso do julgamento pelos jurados em
matria civil, todavia, como ensina Firmino Whitaker,
tais reformas, porm, no eram satisfatrias para o novo pas de aps 1822,
que queria reagir firmemente contra as leis propiciadoras do arbtrio.
Inspirado na Constituio de 25 de maro de 1824, que definiu os direitos
102
[Sic.] MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.16.
103
WHITAKER, Firmino. Jury. p.9.
104
Cf. GRECO FILHO, Vicente. Manual de processo penal. 3.ed. Atual. So Paulo: Saraiva, 1995. p.73.
105
GRECO FILHO, Vicente. Manual de processo penal. p. 73.
24
106
[Sic.] MARQUES, Jos Frederico. Tratado de direito processual penal. So Paulo: Saraiva, 1981. v.1, p.
112.
107
OLIVEIRA FILHO, Cndido. A reforma do jri. p.9-10. Apud MARQUES, Jos Frederico. A instituio do
jri. p.16.
108
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.16.
109
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.16.
110
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.16.
111
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.16.
25
Para ser jurado bastava ter reconhecido bom senso, probidade e poder
ser eleitor, com ressalva aos senadores, deputados, conselheiros e ministros de estado, bispos,
magistrados, oficiais de justia, juzes eclesisticos, vigrios, presidentes, secretrios dos
governos das provncias, comandantes das armas e dos copos de primeira linha; referidas
pessoas estavam excludas da lista de jurados112.
Com as reformas ocorridas em 1841, pela Lei n 261, de 3 de
dezembro, e em 1842, pelo Regulamento n 120, de 31 de janeiro, como bem leciona Jos
Frederico Marques,
112
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.17.
113
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.18.
114
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.19.
115
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.19.
116
WHITAKER, Firmino. Jury. 1930. p.9.
117
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.20.
26
Mais tarde, por Leis federais e Decretos o Jri Federal sofreu vrias
alteraes significantes, no tocante a sua competncia, foram excludos os crimes de moeda
falsa, contrabando, peculato, falsificao de estampilhas, selos adesivos, veles postais, dentre
outros, passando, por conseguinte competncia do juiz de seco121.
118
Jri Federal: necessrio observar os crimes de competncia da justia federal, neste caso, tratando-se de
crimes dolosos contra a vida, resultar fixada a competncia para Tribunal do Jri Federal. Como exemplo,
hodiernamente, em ateno s normas previstas na Constituio Federal na celeuma da competncia da Justia
Federal, sendo o crime de competncia do Tribunal do Jri, e, tratando-se de ofendido funcionrio pblico
federal, lesado no exerccio ou com motivao na sua funo pblica, resulta fixada a competncia para o
julgamento perante o Jri Federal. Cf. MARQUES PORTO, Hermnio Alberto. Jri: procedimentos e aspectos
do julgamento questionrios. 8.ed. rev. e ampl. So Paulo: Malheiros, 1996. p.302.
119
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.20.
120
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.20.
121
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. pp.20-21.
27
emenda que versava sobre o Jri122, sendo o mesmo previsto no captulo dos Direitos e
Garantias Fundamentais, como leciona Hermnio Alberto Marques Porto123.
Pelas palavras de Firmino Whitaker, o preceito da Constituio
Republicana lacnico, por conseguinte, isso gerou uma controvrsia que mobilizou grandes
jurisconsultos da poca, todos com o objetivo de resolver a questo: mantida a instituio
do Jri124.
Neste sentido relata Jos Frederico Marques que:
122
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.21.
123
Cf. MARQUES PORTO, Hermnio Alberto. Jri: procedimentos e aspectos do julgamento questionrios.
p.41.
124
Cf. WHITAKER, Firmino. Jury. p.10.
125
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.21.
126
[Sic.] BARBOSA, Rui. Obras completas de Rui Barbosa: posse de direitos pessoais, o Jri e a
independncia da magistratura. p.141.
127
ALMEIDA JNIOR, Joo Mendes. O processo criminal brasileiro. V.II. p.379.
28
128
MAXIMILIANO, Carlos. Comentrios constituio brasileira. p.812, nota 2, e 814. Apud MARQUES,
Jos Frederico. A instituio do jri. p.22.
129
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.22.
130
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.22.
131
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.23.
29
Captulo referente ao Poder Judicirio, tal qual como fizera a Constituio Poltica do
Imprio132.
No seu artigo 72, sob a rubrica do Poder Judicirio, como j
asseverado, vinha proclamar o seguinte: mantida a instituio do Jri, com a organizao e
as atribuies que lhe der a lei133.
Conforme voto proferido pelo eminente ministro Manoel da Costa
Manso, no Supremo Tribunal Federal, perodo ditatorial de Getlio Vargas,
a Constituio de 1934, nem declarou que o Jri era mantido como existia
na poca da sua promulgao, nem determinou que fossem guardados tais e
tais elementos caractersticos. Foi mais longe: confiou ao critrio do
legislador ordinrio suas atribuies. Quis a Assemblia Constituinte, sem
dvida, atender necessidade de a uma reforma radical da vetusta
instituio, de acordo com os ensinamentos da cincia penal moderna e os
imperativos da defesa social contra o delito134.
132
MEDEIROS VIEIRA, Joo Alfredo. O jri. 2.ed. So Paulo: Ledix. 2005. p.21.
133
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. 1963. p.23.
134
COSTA MANSO, Manoel da. Revista dos tribunais: 97/261. Apud MARQUES, Jos Frederico. A
Instituio do jri. p.23.
135
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.24.
136
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.24.
137
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.24.
30
138
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.24.
139
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.24.
140
Cf. FRANCO, Ary Azevedo. Cdigo de processo penal. v.2. p.95.
141
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. pp.28-29.
142
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.29.
31
mantida a instituio do Jri, com a organizao que lhe der a lei, contanto
que seja sempre mpar o nmero de seus membros e garantido o sigilo das
votaes, a plenitude de defesa do ru e a soberania dos veredictos. Ser
obrigatoriamente de sua competncia o julgamento dos crimes dolosos
contra a vida145.
143
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.29.
144
Cf. MARQUES PORTO, Hermnio Alberto. Jri: procedimentos e aspectos do julgamento questionrios.
p.41.
145
MARQUES PORTO, Hermnio Alberto. Jri: procedimentos e aspectos do julgamento questionrios. nota
54, b. p.42.
146
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.28.
147
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.26.
32
148
Escabino: Tribunal misto, composto por juzes leigos (jurados) e profissionais. No Escabinado a
responsabilidade do ru examinada, em conjunto, pelos juzes leigos e profissionais. Ambos concorrem na
fixao da pena, sendo que, com algumas variaes, o sistema adotado na Frana, Sua, Alemanha, Itlia,
Portugal e Grcia. Cf. MARQUES, Jos Frederico. Elementos de direito processual penal. 2.ed. rev. e atual.
por Eduardo Reale Ferrari. Campinas: Milennium, 2000. v.II. p.251; Bonfim, Edlson Mougenot. Curso de
processo penal. p.457.
149
Assessorado: Tribunal misto, formado por juzes leigos (jurados) e profissionais. No Assessorado os juzes
profissionais e os juzes leigos decidem sobre a penalidade; a existncia do crime e sua autoria decidida apenas
pelos juzes leigos. Cf. MARQUES, Jos Frederico. Elementos de direito processual penal. v.2. p.252.
150
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. pp.26-27.
151
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.30.
152
Brasil. Lei n 263/1948. Disponvel em: <http://www81.dataprev.gov.br>. Acesso em: 23 set. 2007.
153
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.30.
154
MAXIMILIANO, Carlos. Comentrios constituio de 16 de setembro. v.II. p.412. Apud MARQUES,
Jos Frederico. A instituio do jri. p.30.
155
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.30.
33
disposies constitucionais, os crimes dolosos contra a vida devem ser julgados pelo Tribunal
do Jri, por conseguinte, a competncia do Tribunal do Jri, quando conflitante com outras,
deve prevalecer sobre os demais juzos156. Lembrando que a constituio de 1946, em seu
artigo 141, 28, quanto competncia mnima do Tribunal do Jri, determina que Ser
obrigatoriamente de sua competncia o julgamento dos crimes dolosos contra a vida157.
Por disposio do artigo 2 da Lei em anlise, passou a vigorar o
artigo 74 do Cdigo de Processo Penal, a respeito da competncia, com o seguinte texto
vigente atualmente:
Art. 74. A competncia pela natureza da infrao ser regulada pelas leis de
organizao judiciria, salvo a competncia privativa do Tribunal do Jri.
1 Compete ao Tribunal do Jri o julgamento dos crimes previstos nos arts.
121, 1o e 2o, 122, pargrafo nico, 123, 124, 125, 126 e 127 do Cdigo
Penal, consumados ou tentados158.
156
Cf. MIRABETE, Jlio Fabbrini. Cdigo de processo penal interpretado. 11.ed. atual. at jul. 2003. So
Paulo: Atlas, 2006. p.311.
157
MARQUES PORTO, Hermnio Alberto. Jri: procedimentos e aspectos do julgamento questionrios. nota
54, b. p.42.
158
JESUS, Damsio Evangelista de. Cdigo de processo penal anotado. 22.ed. atual. So Paulo: Saraiva, 2005.
p.98.
159
BRASIL. Lei n 263/1948. Disponvel em: <http://www81.dataprev.gov.br>. Acesso em: 23 set. 2007.
160
BRASIL. Lei n 263/1948. Disponvel em: <http://www81.dataprev.gov.br>. Acesso em: 23 set. 2007.
161
Cf. MIRABETE, Jlio Fabbrini. Cdigo de processo penal interpretado. p.1212.
34
162
Cf. NOGUEIRA, Paulo Lcio. Questes processuais penais controvertidas. 3.ed. rev., aum. e atual. Rio de
Janeiro: Forense, 1988. p.282.
163
Cf. NOGUEIRA, Paulo Lcio. Questes processuais penais controvertidas. p.282.
164
MARQUES PORTO, Hermnio Alberto. Jri: procedimentos e aspectos do julgamento questionrios. nota
54, d. p.42
165
NOGUEIRA, Paulo Lcio. Questes processuais penais controvertidas. p.282.
166
Cf. NOGUEIRA, Paulo Lcio. Questes processuais penais controvertidas. p.282; Cf. Mirabete, Jlio
Fabbrini. Cdigo de processo penal interpretado. pp.1081-1082.
167
Cf. NOGUEIRA, Paulo Lcio. Questes processuais penais controvertidas. p.282.
35
tempos de hoje; o que prescreve o corpo textual do artigo 474 do Cdigo de Processo
Penal168.
168
Cf. JESUS, Damsio Evangelista de. Cdigo de processo penal anotado. p.378.
169
Cf. CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. p.637.
170
BRASIL. Constituio da Repblica Federativa do Brasil de 1988. Disponvel em <www.planalto.gov.br>
Acesso em 28 fev. 2008.
171
BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo penal. p.458.
36
172
BRASIL. Constituio da Repblica Federativa do Brasil de 1988: Artigo 93 caput e Inciso IX: Lei
complementar, de iniciativa do Supremo Tribunal Federal, dispor sobre o Estatuto da Magistratura, observados
os seguintes princpios: [...] IX: todos os julgamentos dos rgos do Poder Judicirio sero pblicos, e
fundamentadas todas as decises, sob pena de nulidade, podendo a lei limitar a presena, em determinados atos,
s prprias partes e a seus advogados, ou somente a estes, em casos nos quais a preservao do direito
intimidade do interessado no sigilo no prejudique o interesse pblico informao; [...].
173
Cf. CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. p.637.
174
BRASIL. Constituio da Repblica Federativa do Brasil de 1988: Artigo 5, caput e Inciso LX: Todos
so iguais perante a lei, sem distino de qualquer natureza, garantindo-se aos brasileiros e estrangeiros
residentes no Pas a inviolabilidade do direito vida, liberdade, igualdade, segurana e propriedade, nos
termos seguintes: [...]; LX: lei s poder restringir a publicidade dos atos processuais quando a defesa da
intimidade ou o interesse social o exigirem; [...].
175
BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo penal. p.458.
176
CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. p.638.
177
BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo penal. p.458.
178
CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. p.638.
179
Cf. CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. p.638; BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo
penal. pp.458-459.
37
crimes do Tribunal do Jri; ademais, que dita competncia abrange tanto os delitos
consumados quanto os tentados180.
180
Cf. BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo penal. p.459.
181
Vis attractiva: Fora atrativa. Questo ligada competncia. FILARDI LUIZ, Antnio. Dicionrio de
expresses latinas. 2.ed. So Paulo: Atlas, 2002. p.326.
182
BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo penal. p.459.
38
183
Cf. MITTERMAIER, C.J.A. Tratado da prova em matria criminal. 3.ed. Tradutor: Herbert Wntzel
Heinrich. Campinas: Editora Bookseller, 1997. p.55; Almeida Jnior, Joo Mendes. Direito judicirio
brasileiro. 5.ed. adap. So Paulo: Livraria Freitas Bastos, 1960. p.171.
184
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. 10.ed. rev., atual. e ampl. Rio de Janeiro: Editora Lumes Jris,
2005. p.1.
39
185
FERREIRA, Aurlio Buarque de Holanda. Miniaurlio: o dicionrio da lngua portuguesa. Aurlio Buarque
de Holanda Ferreira; coord. de edio Margarida dos Anjos, Maria Baird Ferreira. 6. ed. rev. e atual. Curitiba:
Editora Positivo, 2005. p.654.
186
TUCCI, Rogrio Lauria. Princpios e regras orientadoras do novo processo penal brasileiro. Rio de
Janeiro: Editora Forense, 1986. p.4.
187
Cf. BONAVIDES, Paulo. Curso de direito constitucional. 21.ed. atual. So Paulo: Editora Malheiros, 2007.
pp.255-256.
188
PICAZO, Luiz0Diez. Apud BONAVIDES, Paulo. Curso de direito constitucional. p.256.
189
Conceito de Princpio, retirado de uma das primeiras sentenas da Corte Constitucional Italiana, em 1956.
Apud BONAVIDES, Paulo. Curso de direito constitucional. p.256.
40
190
BEVILQUA, Clvis. Apud BARROS, Francisco Dirceu. Direito processual penal: teoria, jurisprudncia e
questes de concursos com gabarito comentado. 2.ed. rev. e atual. Rio de Janeiro: Editora Elsevier, 2006. v.1.
p.5.
191
DIAS, Jorge Figueiredo. Apud BARROS, Francisco Dirceu. Direito processual penal: teoria, jurisprudncia
e questes de concursos com gabarito comentado. p.5.
192
Cf. TOURINHO FILHO, Fernando da Costa. Processo penal. 25.ed. rev. e atual. So Paulo: Saraiva, 2003.
v.1. p.36.
193
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.1.
194
MALATESTA, Nicola Framarino. A lgica da prova em matria criminal. Tradutor: Paulo Capitanio.
Campinas: Editora Bookseller, 1996. p.21.
195
MITTERMAIER, C.J.A. Tratado da prova em matria criminal. p.59.
41
Todas as vezes que um indivduo aparece como autor de um fato, que , por
fora de lei, de conseqncias aflitivas, e que se trata de lhe fazer a aplicao
devida, a condenao repousa sobre a certeza dos fatos, sobre a convico
que gera na conscincia do juiz. A soma dos motivos geradores dessa certeza
a prova202.
196
Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. 3.ed. rev., atual e ampl. So
Paulo: Revista dos Tribunais, 2007. p.96.
197
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.5.
198
MALATESTA, Nicola Framarino. A lgica da prova em matria criminal. p.21.
199
MITTERMAIER, C.J.A. Tratado da prova em matria criminal. p.59.
200
TUCCI, Rogrio Lauria. Princpios e regras orientadoras do novo processo penal brasileiro. p.142.
201
MITTERMAIER, C.J.A. Tratado da prova em matria criminal. p.60.
202
MITTERMAIER, C.J.A. Tratado da prova em matria criminal. p.55.
42
A parte pode ter o direito; mas sem a prova dos fatos a que seria o direito
aplicado, como reconhecer esse direito? MASCADAMUS, no promio do
seu tratado De Probationibus, diz o seguinte [...]: nas provas est firmada
toda a fora do juzo. Quem no pode provar como quem no tem; aquilo
que no provado como se no existisse; no poder ser provado, ou no
ser a mesma coisa205.
forma a embasar a deciso do juiz, o qual a partir desta reconstruo emprica, formar a sua
certeza, a fim de que seja atribudo ao acusado, ao fim do Processo, exatamente o que lhe
cabe de acordo com os atos praticados, podendo ser absolvido ou condenado, mas isso em
conformidade com sua conduta, tudo em prol da to necessria e salutar justia209.
At mesmo porque, como ressalta Ferrajoli, o juzo penal, ademais,
como todo o sistema judicial, um saber-poder, ou seja, uma combinao de
conhecimentos reunidos, a Verdade Real; e de deciso, sentena, sistematicamente um
dependendo do outro, em um balano harmonioso210, e, por isso assume especial importncia
a perquirio da verdade material, induvidosamente o dado mais relevante do fundamento do
processo penal211.
Para Fernando Capez, trata-se de Princpio caracterstico do processo
penal, dado ao carter pblico do direito material sub judice, excludente da autonomia das
partes212, mas o poder do juiz est contido na lei, no se confundindo com o arbtrio: o juiz
age na direo do processo, solutus partibus, mas no solutus lege213, ou seja, livre de
vnculos com as partes, mas no, livre de vnculos com a lei214.
Conforme orientao de Luigi Ferrajoli,
208
Jus puniendi ou direito de punir, o que legitima o Estado a aplicar a sano ao infrator penal, pois os bens
protegidos pela norma jurdica so de interesse pblico, uma vez que podem comprometer toda a ordem pblica,
com isso alm da vtima, a sociedade a maior vtima, exigindo que o Estado pugne pela paz social. Cf.
Tourinho Filho, Fernando da Costa. Processo penal. v.1. pp.9-10.
209
Cf. TOURINHO FILHO, Fernando da Costa. Processo penal. v.1. p.36; Mirabete, Jlio Fabbrini. Processo
penal. p.44.
210
Cf. FERRAJOLI, Luigi. Direito e razo: teoria do garantismo penal. 2.ed. rev. e ampl. Tradutor: Juares
Tavares et al. So Paulo: Revista dos Tribunais, 2006. p.49.
211
TUCCI, Rogrio Lauria. Princpios e regras orientadoras do novo processo penal brasileiro. p.142.
212
CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. p.22.
213
CINTRA, Antnio Carlos de Arajo; GRINOVER, Ada Pellegrini; DINAMARCO, Cndido Rangel. Teoria
geral do processo. 20.ed. rev. e atual. So Paulo: Editora Malheiros, 2004. p.66.
214
Cf. FILARDI LUIZ, Antnio. Dicionrio de expresses latinas. p.292.
215
Verdade Substancial ou Material so termos utilizados por vrios autores, consistindo sinnimo de Verdade
Real.
216
FERRAJOLI, Luigi. Direito e razo: teoria do garantismo penal. p.48.
44
217
FERRAJOLI, Luigi. Direito e razo: teoria do garantismo penal. p.48.
218
MIRABETE, Jlio Fabbrini. Processo penal. p.44.
219
TOURINHO FILHO, Fernando da Costa. Processo penal. v.1. p.37.
220
Cf. TOURINHO FILHO, Fernando da Costa. Processo penal. v.1. p.36.
221
Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.96.
222
Cf. BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo penal. pp.48-49.
223
Verdade Processual: expresso utilizada por alguns doutrinadores, v.g. Paulo Rangel e Luigi Ferrajoli, como
crtica alternativa Verdade Real, basicamente seria a verdade contida nos autos do processo, cf. referidos
autores. Sobre esta temtica: vide item 2.3 infra.
45
concreto, extraindo a regra jurdica que lhe prpria. como se o fato fosse
praticado naquele momento perante o juiz aplicador da norma224.
224
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.5.
225
ROCHA, Francisco de Assis do Rego Monteiro. Curso de direito processual penal. Rio de Janeiro: Editora
Forense, 1999. pp.26-27.
226
Sistema Acusatrio: adotado em nosso ordenamento jurdico pela Constituio Federal de 1988 possui
ntida separao entre o rgo acusador e o julgador; h liberdade de acusao, reconhecido o direito ao ofendido
e a qualquer cidado; predomina a liberdade de defesa e a isonomia entre as partes no processo; vigora a
publicidade do procedimento; o contraditrio est presente; existe a possibilidade de recusa do julgador; h livre
sistema de produo de provas; pre4domina a maior participao popular na justia penal e a liberdade do ru a
regra. NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.103.
227
Cf. MOSSIN, Herclito Antnio. Curso de processo penal. 2.ed. So Paulo: Editora Atlas, 1998, v.1. p.64.
228
MOSSIN, Herclito Antnio. Curso de processo penal. v.1. p.65.
229
MOSSIN, Herclito Antnio. Curso de processo penal. v.1. p.64.
46
Para que uma deciso justa possa ser proferida pelo juiz da causa
necessrio a reunio de elementos que venham a reconstituir o fato ocorrido no tempo e no
espao, a fim de fornecer ao magistrado um conjunto de certezas para que este forme sua
convico fundamentando esta, naquele arcabouo probatrio colhido.
Tal desiderato s alcanado atravs da investigao, que no Processo
Penal, pela natureza pblica dos bens jurdicos protegidos pelo Direito Penal, se estende
figura do juiz, estando este dotado de poder investigatrio com o objetivo de elucidar a causa
de maneira mais justa quanto possvel, e, isso, no Processo Penal, conforme leciona Vicente
Greco Filho, consagrado como fazendo parte de suas linhas mestras e justifica-se,
inegavelmente, em virtude do interesse pblico nele envolvido: de um lado a necessidade
social de represso penal e, de outro, o direito de liberdade232.
No mesmo sentido, Ada Pellegrini Grinover, em conjunto com Cintra
e Dinamarco, afirmam que isso tido
230
MARQUES, Jos Frederico. Apud Mossin, Herclito Antnio. Curso de processo penal. v.1. pp.64-65.
231
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.99.
232
GRECO FILHO, Vicente. Manual de processo penal. p.216.
47
233
CINTRA, Antnio Carlos de Arajo; GRINOVER, Ada Pellegrini; DINAMARCO, Cndido Rangel. Teoria
geral do processo. p.64.
234
BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo penal. p.49.
235
CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. pp.22-23.
236
Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. 6.ed. rev., atual. e ampl. So
Paulo: Revista dos Tribunais, 2007. p.350.
237
Cdigo de Processo Penal, Artigo 156: A prova da alegao incumbir a quem a fizer; mas o juiz poder, no
curso da instruo ou antes de proferir sentena, determinar, de ofcio, diligncias para dirimir dvida sobre
ponto relevante.
238
Isto porque a segunda parte do artigo 156 do Cdigo de Processo Penal consagrao clara do princpio da
verdade real, e visando exatamente descoberta ou a reconstruo do fato cometido que o magistrado deve
agir de ofcio, de modo a dirimir dvida sobre ponto relevante causa. Cf. Rangel, Paulo. Direito processual
penal. p.8.
239
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.9.
48
240
NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.350.
241
Exposio dos Motivos do Cdigo de Processo Penal, Item VII, da lavra do Ministro Francisco Campos.
Apud MIRABETE, Jlio Fabbrini. Cdigo de processo penal interpretado. pp.58-59.
242
NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.351.
243
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.97.
244
Cdigo de Processo Penal, Artigo 196: A todo tempo o juiz poder proceder a novo interrogatrio de ofcio
ou a pedido fundamentado de qualquer das partes.
245
Cdigo de Processo Penal, Artigo 234: Se o juiz tiver notcia da existncia de documento relativo a ponto
relevante da acusao ou da defesa, providenciar, independentemente de requerimento de qualquer das partes,
para sua juntada aos autos, se possvel.
49
Do disposto no art. 234 [...], emerge a autoritria verdade real visada pelo
juiz em ao ex officio, pois, independente de requerimento das partes, o
juiz determina as diligncias que entender cabveis para a juntada aos autos
do documento, inclusive, se for o caso, atravs de medida coercitiva real de
busca e apreenso251.
246
Cdigo de Processo Penal, Artigo 502, caput: Findos aqueles prazos, sero os autos imediatamente
conclusos, para sentena, ao juiz, que, dentro em cinco dias, poder ordenar diligncias para sanar qualquer
nulidade ou suprir falta que prejudique o esclarecimento da verdade.
247
Cdigo de Processo Penal, artigo 502, nico: O juiz poder determinar que se proceda, novamente, a
interrogatrio do ru ou a inquirio de testemunhas e do ofendido, se no houver presidido a esses atos na
instruo criminal.
248
Cdigo de Processo Penal, Artigo 616: No julgamento das apelaes poder o tribunal, cmara ou turma
proceder a novo interrogatrio do acusado, reinquirir testemunhas ou determinar outras diligncias.
249
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.9.
250
Cf. RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.9.
251
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.9.
252
Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.485.
253
Cdigo de Processo Penal. Artigo 209: O juiz, quando julgar necessrio, poder ouvir outras testemunhas,
alm das indicadas pelas partes.
254
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.11.
50
255
Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.451.
256
TUCCI, Rogrio Lauria. Princpios e regras orientadoras do novo processo penal brasileiro. p.149.
257
TUCCI, Rogrio Lauria. Princpios e regras orientadoras do novo processo penal brasileiro. p.150.
258
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.6.
51
o direito disponvel [no ramo cvel] para as partes e que as mesmas podem
transigir, torna-se desnecessria a investigao da verdade no processo civil.
Entretanto, no processo penal, com exceo das infraes de menor
265
TOURINHO FILHO, Fernando da Costa. Processo penal. v.1. p.37.
266
Cf. CINTRA, Antnio Carlos de Arajo; GRINOVER, Ada Pellegrini; DINAMARCO, Cndido Rangel.
Teoria geral do processo. p.65.
267
TOURINHO FILHO, Fernando da Costa. Processo penal. v.1. p.37.
268
BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo penal. p.49.
53
269
As infraes de menor potencial ofensivo so definidas e tratadas no item 2.4 infra.
270
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.7.
271
Cdigo de Processo Civil, Artigo 130: Caber ao juiz, de ofcio ou a requerimento da parte, determinar as
provas necessrias instruo do processo, indeferindo as diligncias inteis ou meramente protelatrias.
272
Cdigo de Processo Civil, Artigo 342: O juiz pode de ofcio, em qualquer estado do processo, determinar o
comparecimento pessoal das partes, a fim de interrog-las sobre os fatos da causa.
273
CINTRA, Antnio Carlos de Arajo; GRINOVER, Ada Pellegrini; DINAMARCO, Cndido Rangel. Teoria
geral do processo. p.65.
274
Res in judicio deducta: questo deduzida em juzo. Isto , a controvrsia levada a juzo para ser solucionada.
FILARDI LUIZ, Antnio. Dicionrio de expresses latinas. p.268.
275
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.8.
276
Cf. RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.8.
277
Cf. TOURINHO FILHO, Fernando da Costa. Processo penal. v.1. p.37.
54
se no caso, como exemplo o que prescrito no artigo 386, inciso VI278, do Cdigo de
Processo Penal; absolvido o ru, no ser possvel instaurar-se novo Processo Criminal pelo
mesmo fato, aps a coisa julgada, ainda que supervenientemente surjam novas provas
concludentes contra o mesmo279,280.
Reafirmando, Nucci, que a Verdade Formal aquela que emerge do
processo, conforme os argumentos e as provas trazidas pelas partes281, afirma ainda que o
maior exemplo disso o que ocorre no Processo Civil, quando o ru no promove a
contestao ao que lhe movida, aps regularmente citado para, querendo, proceder com
sua defesa282.
Pode com isso, o magistrado civil, julgar antecipadamente a lide,
dando ganho de causa ao autor da ao, reputando como verdadeiros os fatos narrados na
petitria exordial, porque no controversos, nos termos dos artigos 319283 e 330, inciso II284,
ambos do Cdigo de Processo Civil285.
Contudo, afirma Nucci em seguida, que tal situao jamais ocorre no
processo penal, onde prevalece a verdade real, que a situada o mais prximo possvel da
realidade. No se deve contentar o juiz com as provas trazidas pelas partes, mormente se
detectar outras fontes possveis para busc-las286.
278
Cdigo de Processo Penal, Artigo 386: O juiz absolver o ru, mencionando a causa na parte dispositiva,
desde que reconhea: [...] VI No existir prova suficiente para a condenao.
279
Acerca da absolvio por falta de provas, vide item 2.4 infra.
280
Cf. CINTRA, Antnio Carlos de Arajo; GRINOVER, Ada Pellegrini; DINAMARCO, Cndido Rangel.
Teoria geral do processo. p.65.
281
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.99.
282
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.99.
283
Cdigo de Processo Civil, Artigo 319: Se o ru no contestar a ao, reputar-se-o como verdadeiros os fatos
afirmados pelo autor.
284
Cdigo de Processo Civil, Artigo 330: O juiz conhecer diretamente do pedido, proferindo sentena: [...] II
quando ocorrer a revelia (art. 319)".
285
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.99.
286
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.99.
287
Cdigo de Processo Penal, Artigo 28: Se o rgo do Ministrio Pblico, ao invs de apresentar a denncia,
requerer o arquivamento do inqurito policial ou de quaisquer peas de informao, o juiz, no caso de considerar
improcedentes as razes invocadas, far remessa do inqurito ou peas de informao ao Procurador-Geral, e
este oferecer a denncia, designar outro rgo do Ministrio Pblico para oferec-la, ou insistir no pedido de
arquivamento, ao qual s ento estar o juiz obrigado a atender.
288
CINTRA, Antnio Carlos de Arajo; GRINOVER, Ada Pellegrini; DINAMARCO, Cndido Rangel. Teoria
geral do processo. p.65.
55
289
CINTRA, Antnio Carlos de Arajo; GRINOVER, Ada Pellegrini; DINAMARCO, Cndido Rangel. Teoria
geral do processo. p.66.
290
Cf. TOURINHO FILHO, Fernando da Costa. Processo penal. v.1. p. 38.
291
Cf. CINTRA, Antnio Carlos de Arajo; GRINOVER, Ada Pellegrini; DINAMARCO, Cndido Rangel.
Teoria geral do processo. p.66.
292
O que no est nos autos (no processo), no est no mundo. Provrbio de larga aplicao no direito atual.
Quer dizer que o juiz deve decidir de acordo com os elementos levados para o processo, no podendo levar em
considerao aquilo que no foi objeto de prova. FILARDI LUIZ, Antnio. Dicionrio de Expresses Latinas.
2.ed. So Paulo: Editora Atlas, 2002. p. 256.
293
Cf. RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.5.
56
294
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.5.
295
LOPES JR., Aury. Introduo crtica ao processo penal. 4.ed. rev., atual. e ampl. rio de Janeiro: Lmen
Jris, 2006. p. 273.
296
LOPES JR., Aury. Introduo crtica ao processo penal. p.273.
297
Cf. RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.5.
298
Cf. RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.5.
299
FERRAJOLI, Luigi. Direito e razo: teoria do garantismo penal. p.50.
300
FERRAJOLI, Luigi. Direito e razo: teoria do garantismo penal. p.57; Lopes Jr., Aury. Introduo crtica
ao processo penal. p.274.
57
301
FERRAJOLI, Luigi. Direito e razo: teoria do garantismo penal. p.48.
302
FERRAJOLI, Luigi. Direito e Razo: teoria do garantismo penal. p.52.
303
Tourinho filho, v.g., quanto s finalidades do processo penal, afirma que existe uma finalidade mediata, que
se confunde com a prpria finalidade do Direito Penal - a paz social -, e uma finalidade imediata, que outra no
seno a de conseguir a realizabilidade da pretenso punitiva derivada de um delito, atravs da utilizao da
garantia jurisdicional. Sua finalidade, em suma, tornar realidade o Direito Penal. Enquanto este estabelece
sanes aos possveis transgressores das suas normas, pelo Processo Penal que se aplica a sanctio jris [sano
penal], porquanto toda pena imposta processualmente. TOURINHO FILHO, Fernando da Costa. Processo
penal. v.1. p.29.
304
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.6.
305
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.6.
306
Cf. RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.6.
58
certo, por outro lado, que, mesmo na justia penal, a procura e o encontro
da verdade real se fazem com as naturais reservas oriundas da limitao e
falibilidade humanas, e, por isso, melhor seria falar em verdade processual
ou verdade forense, at porque, por mais que o juiz procure fazer uma
reconstruo histrica do fato objeto do processo, muitas e muitas vezes o
material de que ele se vale poder conduzi-lo a uma falsa verdade real307.
307
TOURINHO FILHO, Fernando da Costa. Processo penal. v.1. p.39.
308
CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. p.28.
309
CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. p.23.
310
Cf. CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. p.22.
311
Cf. CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. p.22.
59
quem quer obter a certeza no fecha as portas para a dvida; pelo contrrio,
aproveita todos os indcios que o possam conduzir a ela; e s quando
completamente a tem feito desaparecer que sua deciso se torna irrevogvel,
e que assenta na base indestrutvel da convico afirmativa316.
312
CINTRA, Antnio Carlos de Arajo; GRINOVER, Ada Pellegrini; DINAMARCO, Cndido Rangel. Teoria
geral do processo. p.65.
313
Cf. TOURINHO FILHO, Fernando da Costa. Processo penal. v.1. p.38.
314
Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.656.
315
Constituio da Repblica Federativa do Brasil de 1988, Artigo 5, caput: Todos so iguais perante a lei,
sem distino de qualquer natureza, garantindo-se aos brasileiros e estrangeiros residentes no Pas a
inviolabilidade do direito vida, liberdade, igualdade, segurana e propriedade, nos termos seguintes:.
316
MITTERMAIER, C.J.A. Tratado da prova em matria criminal. p.65.
60
317
Constituio da Repblica Federativa do Brasil de 1988 CRFB - Artigo 1, caput e inciso III: a Republica
Federativa do Brasil, formada pela unio indissolvel dos Estados e Municpios e do Distrito Federal, constitui-
se em Estado Democrtico de Direito e tem como fundamentos: [...] III a dignidade da pessoa humana;.
318
Constituio da Repblica Federativa do Brasil de 1988, Artigo 5, inciso LVI: so inadmissveis no
processo, provas obtidas por meios ilcitos;. Vide caput, supra, item 1.2.10.
319
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.6.
320
Consiste ela em um acordo celebrado entre o Ministrio Pblico e o autor do fato, pelo qual o primeiro
prope ao segundo uma pena alternativa (no privativa de liberdade), dispensando-se a instaurao do processo.
CAPEZ, Fernando. Curso de direito penal: legislao penal especial. 2.ed. So Paulo: Saraiva, 2007. v.4.
p.551.
321
Infraes Penais de Menor Potencial Ofensivo: Lei n 9.099/95, artigo 61: Consideram-se infraes penais
de menor potencial ofensivo, para os efeitos desta Lei, as contravenes penais e os crimes a que a lei comine
pena mxima no superior a 2 (dois) anos, cumulada ou no com multa.
322
Cf. TOURINHO FILHO, Fernando da Costa. Processo penal. v.1. p.38.
323
Cf. CINTRA, Antnio Carlos de Arajo; GRINOVER, Ada Pellegrini; DINAMARCO, Cndido Rangel.
Teoria geral do processo. p.65.
324
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.6.
61
325
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.7.
326
BRASIL. Cdigo Penal: Decreto-Lei 2.848/1940. Artigo 138, caput e 3: Caluniar algum, imputando-lhe
fato definido como crime: Pena deteno, de 6 (seis) meses a 2 (dois) anos, e multa. [...] 3 Admite-se a
prova da verdade, salvo: I se, constituindo o fato imputado crime de ao privada, o ofendido no for
condenado por sentena irrecorrvel; II se o fato imputado a qualquer das pessoas indicadas no n I do art.
141 [Presidente da Repblica ou chefe de governo estrangeiro]; III se o crime imputado, embora de ao
pblica, o ofendido foi absolvido por sentena irrecorrvel.
327
TOURINHO FILHO, Fernando da Costa. Processo penal. v.1. p.38.
328
TOURINHO FILHO, Fernando da Costa. Processo penal. v.1. p.38.
62
329
Cf. BORENSZTAJN, David. Notas e comentrios (criminal). A busca da verdade no Tribunal do Jri.
Revista dos tribunais. So Paulo: Revista dos Tribunais, abr., 1987. n.618. p.420.
330
FRAGOSO, Heleno Cludio. A questo do Jri. (verso integral e original do artigo publicado na Revista
Forense, n. 193, jan./mar. 1961, pp.20-29). Disponvel em: <www.fragoso.com.br>. Com acesso em: 23 abr.
2008. p.12.
331
FRAGOSO, Heleno Cludio. Entrevista nas pginas amarelas da edio de 17 de dezembro de 1980, da
revista Veja. O Jri deve ser popular. Disponvel em: <www.fragoso.com.br>. Com acesso em: 23 abr. 2008.
63
332
Libelo: trata-se da pea acusatria cuja o contedo fixado pela sentena de pronncia, ou seja, pela sentena
da primeira fase da instruo criminal do rito do Jri, expondo, na forma de artigos, a matria que ser submetida
a julgamento pelo Plenrio do Tribunal do Jri. Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal
comentado. p.417.
333
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.57.
334
Judicium Acusationis: Juzo de acusao. FILARDI LUIZ, Antnio. Dicionrio de expresses latinas. p.156.
335
Judicium Causae: juzo da causa. FILARDI LUIZ, Antnio. Dicionrio de expresses latinas. p.156.
336
CINTRA, Antnio Carlos de Arajo; GRINOVER, Ada Pellegrini; DINAMARCO, Cndido Rangel. Teoria
geral do processo. p.277.
337
ROSA, Inocncio Borges da. Comentrios ao cdigo de processo penal. 3 ed., rev. e atual. por Angelito A.
Aiquel. So Paulo: Revista dos Tribunais, 1982. v.III. p.347.
64
trduo para a defesa prvia; f) audincia para a oitiva das testemunhas arroladas pela acusao
(no mximo oito); g) audincia para a oitiva das testemunhas arroladas pela defesa (no
mximo oito); h) alegaes no prazo de cinco dias para cada parte, havendo assistente de
acusao, ter este igual prazo, aps a fala do promotor de justia338.
Ademais, conforme ressalva Edlson Mougenot Bonfim, o judicium
acusationis [...] se apresenta muito semelhante aos procedimentos sujeitos aos julgamentos do
juzo monocrtico339, at porque, a um e a outro, presidem as sumariaes dos feitos
magistrados de carreira que, obrigatoriamente, primam por um regramento tcnico-jurdico
para a instruo probatria340.
Conforme ressalta Jos Lisboa da Gama Malcher,
338
Cf. CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. pp.640-641.
339
BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo penal. p.459.
340
bonfim, Edlson Mougenot. Jri: do inqurito ao plenrio. 2.ed. rev. e atual. So Paulo: Saraiva, 1996. p.85.
341
MALCHER, Jos Lisboa da Gama. Manual de processo penal brasileiro. Rio de Janeiro: Livraria Freitas
Bastos, 1890. v.I. p.441.
342
Cf. MALCHER, Jos Lisboa da Gama. Manual de processo penal brasileiro. v.I. p.441.
343
CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. p.641.
344
Cf. CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. p.641.
65
345
NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.685.
346
Cf. GRECO FILHO, Vicente. Manual de processo penal. p.415.
347
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.540.
348
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.545.
349
Cf. MIRABETE, Jlio Fabbrini. Cdigo de processo penal interpretado. p.265.
350
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.550.
66
351
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.553.
352
Medida de Segurana: sano penal imposta pelo Estado, na execuo de uma sentena, cuja finalidade
exclusivamente preventiva, no sentido de evitar que o autor de uma infrao penal que tenha demonstrado
periculosidade volte a delinqir. Capez, Fernando. Curso de direito penal: parte geral. p.400.
353
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. p.554.
354
TUBENCHLAK, James. Tribunal do jri: contradies e solues. 4.ed. rev. e ampl. So Paulo: Saraiva:
1994. p.97.
355
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.283.
356
Cf. NORONHA, Edgard Magalhes. Curso de direito processual penal. 24.ed. atual. por Adalberto Jos Q.
T. de Camargo Aranha. So Paulo: Saraiva, 1995. p.264.
67
357
NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.728.
358
Cf. CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. p. 653.
359
Cf. CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. p. 653.
68
360
MALCHER, Jos Lisboa da Gama. Manual de processo penal brasileiro. p.450.
361
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.61.
362
MARQUES, Jos Frederico. O jri no direito brasileiro. p.82.
363
Cf. MARQUES, Jos Frederico. O jri no direito brasileiro. p.82.
364
WHITAKER, Firmino. Jury. pp.22-23.
365
NORONHA, Edgard Magalhes. Curso de direito processual penal. p.264.
69
Franco e Rui Stoco, a Lei Orgnica da Magistratura Nacional veio a facultar aos juzes que
ainda no hajam adquirido vitaliciedade pratiquem todos os atos reservados por lei aos juizes
vitalcios366.
Para que tenha a possibilidade de exercer suas funes, ao Juiz-
Presidente do Tribunal do Jri conferida uma lista de atribuies, elencadas no artigo 497 do
Cdigo de Processo Penal367, das quais poder se utilizar no controle do plenrio do Tribunal
do Jri.
Tais atribuies so essncias ao exerccio da funo da presidncia
do Tribunal do Jri, contudo, em especial uma se destaca pela importncia para a presente
monografia; trata-se do inciso XI, do artigo 497, onde o Juiz-Presidente, ex ofcio, pode
determinar diligncias e seguir em busca da Verdade Real, como Princpio fundamental
adotado no processo penal brasileiro368, e, se esta no puder ser realizada no momento, deve
ser dissolvido o conselho de sentena para a sua realizao e marcada nova sesso de
julgamento para outra data369.
Ainda de se notar a perquirio da Verdade Real no caso das
diligncias requeridas pelas partes, tratadas no Inciso VII do referido dispositivo legal, haja
vista que o Juiz-Presidente precisa consider-la necessria e deferir o requerimento, porm,
como em muitos casos a suspenso dos trabalhos invivel, pois a prova a ser produzida no
imediata, hoje em dia uma medida pouco utilizada370.
Ademais, como presidente que do Tribunal do Jri, o magistrado a
nica autoridade com poder de mando no plenrio, o juiz presidente, alm de suas atribuies
decisrias, exercer os poderes de polcia, o poder disciplinar, os poderes voltados para a
instruo da causa e os poderes destinados a zelar pela regularidade do processo371.
366
MARREY, Adriano; FRANCO, Alberto Silva; STOCO, Rui. Teoria e prtica do jri. 6.ed. rev., atual. e
ampl. So Paulo: Revista dos Tribunais, 1997. p.265.
367
Cdigo de Processo Penal, Artigo 497, "Caput" e Incisos: I - regular a polcia das sesses e mandar prender os
desobedientes; II - requisitar o auxlio da fora pblica, que ficar sob sua exclusiva autoridade; III - regular os
debates; IV - resolver as questes incidentes, que no dependam da deciso do jri; V - nomear defensor ao ru,
quando o considerar indefeso, podendo, neste caso, dissolver o conselho, marcado novo dia para o julgamento e
nomeado outro defensor; VI - mandar retirar da sala o ru que, com injrias ou ameaas, dificultar o livre curso
do julgamento, prosseguindo-se independentemente de sua presena; VII - suspender a sesso pelo tempo
indispensvel execuo de diligncias requeridas ou julgadas necessrias, mantida a incomunicabilidade dos
jurados; VIII - interromper a sesso por tempo razovel, para repouso ou refeio dos jurados; IX - decidir de
ofcio, ouvidos o Ministrio Pblico e a defesa, ou a requerimento de qualquer das partes, a preliminar da
extino da punibilidade; X - resolver as questes de direito que se apresentarem no decurso do julgamento; XI -
ordenar de oficio, ou a requerimento das partes ou de qualquer jurado, as diligncias destinadas a sanar qualquer
nulidade, ou a suprir falta que prejudique o esclarecimento da verdade.
368
NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.803.
369
Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.803.
370
Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.803.
371
Cf. BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo penal. p.488.
70
372
BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo penal. p.488.
373
MIRABETE, Jlio Fabbrini. Cdigo de processo penal interpretado. p.1078.
374
NORONHA, Edgard Magalhes. Curso de direito processual penal. p.265.
375
Ao Penal: o direito de pedir ao Estado-Juiz, o titular do direito de punir, a aplicao do direito penal
objetivo a um caso concreto. Diz-se ao penal pblica quando assim lhe atribuir a lei, s podendo ser esta
exercida pelo Ministrio Pblico, diz-se privada a ao penal que por disposio legal pode ser exercida pela
vtima do crime ou seu representante legal, sendo que o titular do direito de punir lhe transfere o direito de ao,
diz-se ainda ao penal subsidiria da pblica, quando, por disposio legal, o poder de mover a ao penal passa
para a vtima do crime ou seu representante legal, depois que o Ministrio Pblico, passado o prazo legal para o
ajuizamento, deixa de promov-la, assim como na ao penal privada o Estado, titular do direito de punir,
transfere a legitimidade de ao. Cf. CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. pp.111, 120 e 133.
376
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.181.
377
Cdigo Penal, Artigo 100, caput e 1: 100 - A ao penal pblica, salvo quando a lei expressamente a
declara privativa do ofendido. 1 - A ao pblica promovida pelo Ministrio Pblico, dependendo, quando a
lei o exige, de representao do ofendido ou de requisio do Ministro da Justia.
378
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.181.
379
Querelante: na ao penal privada, a vtima do crime ou seu representante legal. Cf. BONFIM, Edlson
Mougenot. Curso de processo penal. p.169.
380
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.181.
71
trata-se de rgo estatal a que foi dada a titularidade da ao penal, uma vez
que ele, tambm, o rgo do Estado a que est afeta a pretenso punitiva.
Como a aplicao do direito de punir depende de julgamento prvio,
existe este rgo para deduzir a pretenso punitiva em juzo, atravs da
acusao, e tambm para orientar a persecuo penal. [...]. Titular da
pretenso punitiva e do direito de acusar, evidente que o Ministrio Pblico
tem a funo e papel de parte, na relao processual que se instaura com a
ao penal381.
390
Porm, do ensinamento de Edilson Mougenot Bonfim e sustentado majoritariamente pela doutrina e
jurisprudncia, que no se aplica ao julgamento pelo Tribunal do Jri o sistema presidencialista, onde as
perguntas so feitas por intermdio do juiz presidente, mas sim, o sistema ingls, onde as perguntas so feitas
diretamente pelas partes s testemunhas. Cf. BONFIM, Edilson Mougenot. Curso de processo penal. p.480;
Guilherme de Souza Nucci, arremata a questo: O art. 467 claro ao dispor que as partes e os jurados inquiriro
as testemunhas, dispensando-se, pois, a participao do presidente. Este, por sua vez, fiscalizar as perguntas
realizadas, indeferindo as que forem impertinentes, irrelevantes e abusivas. NUCCI, Guilherme de Souza.
Manual de processo penal e execuo penal. p.734.
391
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.184.
392
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.184.
393
FRANCO, Ary Azevedo. Cdigo de processo penal. Rio de Janeiro: Livraria Jacinto, 1943, v.2. p.115.
394
Cf. MALCHER, Jos Lisboa da Gama. Manual de processo penal brasileiro. p.455.
395
MIRABETE, Jlio Fabbrini. Cdigo de processo penal interpretado. p.1022.
73
promotor396, adiante, referido autor leciona ponto importante para a presente monografia,
afirmando que o auxiliar s pode apresentar promotoria, indicaes de provas e diligncias,
[...] tendentes descoberta da verdade397.
Para Vicente Greco Filho, o assistente o ofendido, seu
representante legal, ou seu sucessor, auxiliar da acusao pblica. [...] o assistente atua,
tambm, em colaborao com a acusao pblica no sentido da aplicao da lei penal398.
O assistente poder ingressar a partir do recebimento da denncia e
at o trnsito em julgado da sentena, recebendo a causa no estado em que se encontrar. No
se admite assistente perante o inqurito policial ou na fase de execuo da pena399, conforme
leciona Vicente Greco Filho.
Para a interveno em Plenrio o assistente que no tenha participado
da instruo criminal dever ser requerida ao juiz-presidente com antecedncia mnima de trs
dias, nos ditames da Lei processual400, ou seja, h um prazo mnimo para que ingresse nos
autos, apresentando-se para o julgamento, a fim de se preparar corretamente sesso.
Ademais, conforme Firmino Whitaker,
Deve ser garantida pelo juiz presidente, caso no haja acordo com o
Ministrio Pblico. No se trata de mera concesso do promotor, mas de
direito da vtima que, atravs de seu procurador, possa falar. Assim, o ideal
entrarem em acordo promotor e assistente comunicando ao juiz como
dividiro o tempo. No sendo assim, o juiz presidente, conforme seu
prudente critrio, promove a diviso do tempo destinado a cada um,
normalmente em iguais partes402.
396
WHITAKER, Firmino. Jury. p.41.
397
WHITAKER, Firmino. Jury. p.42.
398
GRECO FILHO, Vicente. Manual de processo penal. p.252.
399
GRECO FILHO, Vicente. Manual de processo penal. p.253.
400
Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.740.
401
WHITAKER, Firmino. Jury. p.43.
402
NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.761.
74
Nem toda a infrao, porm, merece ser castigada. H delitos que so a obra
lamentvel de um inconsciente ou constrangido; outros que resultam de
acidente ou mesmo do exerccio de um direito. Estes nenhum abalo causam.
Puni-los, seria, talvez, praticar justia absoluta; nunca, porm, agir conforme
a utilidade social, que daquela reguladora. Por outro lado, h circunstncias
que minoram as penas aplicveis ao delinqente. A defesa, pois, no s de
interesse individual, mas, tambm, de interesse geral [...]405.
403
WHITAKER, Firmino. Jury. p.43.
404
Cf. WHITAKER, Firmino. Jury. pp.44-45.
405
WHITAKER, Firmino. Jury. p.45.
406
Jus Libertatis: direito de liberdade. FILARDI LUIZ, Antnio. Dicionrio de expresses latinas. p.164.
407
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.188.
408
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.188.
75
409
NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.531.
410
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.188.
411
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.189.
412
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.189.
413
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.189.
414
Cf. ESPNOLA FILHO, Eduardo. Cdigo de processo penal brasileiro anotado. 1.ed. atual. por Jos
Geraldo da Silva; Wilson Lavorenti. Campinas: Bookseller, 2000. v.IV. p.533.
76
o advogado, tal como o artista, pode ter o dom de descobrir e revelar os mais
inesperados e os mais secretos aspectos da verdade. Pode por isso dar aos
profanos que no tm idntica faculdade a impresso de que os fatos que
revela com amorosa fidelidade so de sua inveno, mas o advogado no
altera a verdade se consegue tirar dela aqueles elementos mais
caractersticos, que escapam ao vulgo416.
415
ESPNOLA FILHO, Eduardo. Cdigo de processo penal brasileiro anotado. p.534.
416
CALAMANDREI, Piero. Eles os juzes vistos por ns advogados. Campinas: Editora Minelli, 2003. p.59.
417
GRECO FILHO, Vicente. Manual de processo penal. p.249.
418
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.187.
419
Cf. BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo penal. pp.356-358.
77
3.2.1.6 Os Jurados
427
NORONHA, Edgard Magalhes. Curso de direito processual penal. p.246.
428
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.87.
429
HLIE, Faustin. Trait de linstruction criminalle. 1867. v.VII. p.83. apud MARQUES, Jos Frederico. A
instituio do jri. p.87.
430
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.87.
431
A reduo da maioridade civil de 21 para 18 anos no alterou essa exigncia de idade mnima, pois cuida-se
de exerccio de relevante funo de interesse do Estado, alis, a ttulo de exemplo, impe-se o mesmo para outras
atividades judicantes, como o caso da regra constitucional de que para o cargo de Ministro do Supremo
Tribunal Federal preciso ser maior de 35 anos. Lembra-se ainda o caso dos menores de 21 anos no mbito do
Direito Penal, o qual goza de benefcios, como atenuante e prescrio reduzida pela metade, demonstrando ainda
tratar-se de pessoa em formao de personalidade, motivo pelo qual evita-se que assuma compromissos
fundamentais, como o de julgar o semelhante. Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e
execuo penal. p. 718.
79
ainda, constitui presuno de idoneidade moral e assegurar priso especial, em caso de crime
comum, at a sentena condenatria irrecorrvel, bem como preferncia em concorrncia
pblica, em situao de igualdade432.
Alm do fator da idade, para servir como Jurado, o cidado deve ser
pessoa de notria idoneidade, alfabetizado, possuidor de sade mental e fsica compatvel
com a funo, alm, claro, de ser exigido que esteja em pleno gozo de seus direitos polticos
e ser brasileiro433.
E isso, se justifica, conforme ndio Brasileiro Rocha, pela ideologia
que cada jurado deve possuir, ou seja, a sua viso prpria da sociedade, e, exatamente
porque a justia no Jri se faz de modo diferente, prevalecendo a deciso de quem no precisa
ter formao jurdica, mas, apenas, bom senso, que no se pode admitir que quem nele
trabalhe se prive de um mnimo de ideal434.
Ademais disso, Roberto Lyra, em sua obra selecionou as seguintes
decises proferidas pelo Supremo Tribunal Federal acerca dos jurados:
432
Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. pp.718-721.
433
Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.719.
434
ROCHA, ndio Brasileiro. Jri: a maneira democrtica de se fazer justia; das emoes, que engrandecem, ao
temor que a violncia infringe aos jurados. Disponvel em <www.amerj.org.br>. Com acesso em: 29 jul. 2007.
435
Supremo Tribunal Federal. Apud LYRA, Roberto. O jri sob todos os aspectos: textos de Ruy Barbosa
sobre a teoria e a prtica de instituio. Rio de Janeiro: Editora Nacional de Direito, 1950. pp.13-14.
436
LYRA, Roberto. O jri sob todos os aspectos: textos de Ruy Barbosa sobre a teoria e a prtica de
instituio. p.14.
437
FRAGOSO, Heleno Cludio. A questo do jri. (verso integral e original do artigo publicado na Revista
Forense, n. 193, jan./mar. 1961, pp.20-29). p.13.
80
quando afirma que os advogados usam toda sua habilidade retrica para ludibriar os
jurados438.
No contexto da Verdade Real, os jurados so os destinatrios da
verdade, formando sua certeza atravs das provas apresentadas, so eles que iro apreci-la ao
final e decidir acerca dos fatos, assim como o juiz togado no procedimento comum, aos
jurados as provas no plenrio do Jri devero ser apresentadas, como no caso do
interrogatrio, alm de ser momento de defesa, os jurados sero o destinatrio desta prova,
que positiva ou negativamente os auxiliar na formao da certeza439.
Nesta celeuma, por fim, necessrio introduzir afirmao de Cludio
Heleno Fragoso, o qual assevera que:
438
Cf. FRAGOSO, Heleno Cludio. A questo do jri. (verso integral e original do artigo publicado na
Revista Forense, n. 193, jan./mar. 1961, pp.20-29). p.14.
439
Cf. ROCHA, Francisco de Assis do Rego Monteiro. Curso de direito processual penal. p.695; NUCCI,
Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.464.
440
FRAGOSO, Heleno Cludio. A questo do jri. (verso integral e original do artigo publicado na Revista
Forense, n. 193, jan./mar. 1961, pp.20-29). p.14.
441
NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.756.
442
MIRABETE, Jlio Fabbrini. Cdigo de processo penal interpretado. p.1012.
443
Cf. ROCHA, Francisco de Assis do Rgo Monteiro. Curso de direito processual penal. p.695.
81
ru, alertado aquele, pelo juiz presidente, de que no deve manifestar o seu convencimento,
nem contrariar ou comentar a resposta dada pelo acusado444.
Da mesma maneira que os jurados possuem a faculdade de inquirir o
acusado durante o seu interrogatrio, no ato procedimental da oitiva das testemunhas
perfeitamente possvel que os membros do conselho de sentena perguntem testemunha445.
Neste caso, porm, leciona Guilherme de Souza Nucci, que a norma
clara ao dispor que as partes e os jurados inquiriro as testemunhas, dispensando-se, pois, a
participao do juiz presidente446, opinio esta em harmonia com o magistrio de Fernando
Capez447, Edlson Mougenot Bonfim448 e Jlio Fabbrini Mirabete449.
Contudo importante lembrar que impe-se, com aluso s perguntas
a serem feitas pelos jurados, a advertncia preliminar aos mesmos, de que no devero deixar
transparecer a inteno de voto porventura j formada em suas conscincias450, pois, tm o
dever da imparcialidade451.
444
NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.756; MIRABETE, Jlio Fabbrini.
Cdigo de processo penal interpretado. pp.1013-1014.
445
Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.758.
446
NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.756
447
CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. p. 655.
448
BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo penal. p.480.
449
MIRABETE, Jlio Fabbrini. Cdigo de processo penal interpretado. p.1014.
450
TUBENCHLAK, James. Tribunal do jri: contradies e solues. p.104.
451
MALCHER, Jos Lisboa da Gama. Manual de processo penal brasileiro. p.454.
452
MARQUES, Jos Frederico. Elementos de direito processual penal. v.III. p.256.
453
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.287.
454
WHITAKER, Firmino. Jury. p.84.
455
Cf. WHITAKER, Firmino. Jury. p.84.
82
456
MARQUES, Jos Frederico. O jri no direito brasileiro. p.251.
457
ROCHA, Francisco de Assis do Rgo Monteiro. Curso de direito processual penal. p.693.
458
ROCHA, Francisco de Assis do Rgo Monteiro. Curso de direito processual penal. p.693.
459
Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal p.734.
460
Cf. MARQUES, Jos Frederico. Elementos de direito processual penal. v.III. p.258; RANGEL, Paulo.
Direito processual penal. p.573; MARQUES, Jos Frederico. A instituio do Jri. p.284.
83
Porm referido autor, ressalta a seguir, que sem embargo de, com
freqncia, a prova testemunhal ser uma necessidade, no se segue seja absoluto seu valor
probatrio. Como toda e qualquer prova, a testemunhal relativa462.
Quanto ordem da oitiva em plenrio, segundo Jos Frederico
Marques, a testemunha ou testemunhas arroladas de ofcio pelo Presidente do Tribunal do
Jri sero ouvidas antes das de acusao463, em seguida so ouvidas as testemunhas arroladas
no libelo pela acusao, e, posteriormente aquelas arroladas na contrariedade do libelo pela
defesa464, e, alm disso, deve ser garantida s partes e aos jurados a oportunidade de
realizarem as reperguntas desejadas diretamente testemunha465, devendo nesta hora, o juiz
presidente fiscalizar as perguntas realizadas, indeferindo aquelas que julgar impertinentes,
irrelevantes ou abusivas466.
Ainda, observao Guilherme de Souza Nucci:
importante lembrar que, antes da sesso ter incio, pode a parte que arrolou
a testemunha desistir livremente da sua inquirio. Depois de iniciados os
trabalhos, a testemunha passa a ser do Tribunal do Jri, necessitando, pois,
da concordncia de todos para que seja dispensada, inclusive do juiz
presidente que pode ouvi-las como testemunha de juzo. Assim, caso o
promotor queira desistir da inquirio de algum, pouco antes de iniciar a
fase de colheita dos depoimentos, deve o juiz consultar a defesa e os jurados.
Somente aps obter o aval de todos, acolher a desistncia, dispensando a
testemunha467.
461
TOURINHO FILHO, Fernando da Costa. Processo penal. v.3. p.297.
462
TOURINHO FILHO, Fernando da Costa. Processo penal. v.3. p.297.
463
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.294.
464
Cf. CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. p.655.
465
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.734.
466
Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.734.
467
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.734.
84
o ato processual, presidido pelo juiz, que coloca frente a frente depoentes,
confrontando e comparando declaraes contraditrias ou divergentes, no
processo, visando a busca da verdade real. [...] Valor da acareao:
teoricamente um meio de prova dos mais promissores, uma vez que
serviria para contornar as mais intrincadas contradies entre testemunhas,
entre estas e vtima, enfim, possibilita o reequilbrio das provas colhidas em
autntica desarmonia, permitindo o correto deslinde da causa475.
468
MARQUES, Jos Frederico. Elementos de direito processual penal. v.III. p.259.
469
MARQUES, Jos Frederico. Elementos de direito processual penal. v.I. p.63.
470
Princpio da Oralidade: deve haver a predominncia da palavra falada (depoimentos, debates, alegaes).
CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. p.312.
471
Cf. CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. p.312.
472
MARQUES, Jos Frederico. A Instituio do jri. p. 284.
473
Ex Officio: Por obrigao; por dever do cargo; sem a provocao das partes [...]. Filardi Luiz, Antnio.
Dicionrio de expresses latinas. p.110.
474
FRANCO, Ary Azevedo. Cdigo de processo penal. v.2. p.114.
475
NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.478.
85
no art. 229, caput [do Cdigo de Processo Penal]476,477, contudo sustenta Joaquim Cabral
Netto que as acareaes devem ser realizadas apenas entre as testemunhas no Tribunal do
Jri, em ateno literalidade da norma contida no artigo 470 do Cdigo de Processo
Penal478,479.
476
Cdigo de Processo Penal, Artigo 229, caput: A acareao ser admitida entre acusados, entre acusado e
testemunha, entre testemunhas, entre acusado ou testemunha e a pessoa ofendida, e entre as pessoas ofendidas,
sempre que divergirem, em suas declaraes, sobre fatos ou circunstncias relevantes.
477
NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. p.759.
478
Cdigo de Processo Penal, Artigo 470: Quando duas ou mais testemunhas divergirem sobre pontos
essenciais da causa [...].
479
CABRAL NETTO, Joaquim. Instituies de processo penal. Belo Horizonte: Editora Del Rey, 1997. p.154.
480
Cf. NORONHA, Edgard Magalhes. Curso de direito processual penal. p.274.
481
NORONHA, Edgard Magalhes. Curso de direito processual penal. pp.274-275.
482
FRANCO, Ary Azevedo. Cdigo de processo penal. v.2. p.115.
483
FARIA, Antnio Bento de. Apud FRANCO, Ary Azevedo. Cdigo de processo penal. v.2. p.116.
484
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.43.
485
NORONHA, Edgard Magalhes. Curso de direito processual penal. p.275.
486
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.43.
86
487
FRAGOSO, Heleno Cludio. A questo do jri. (verso integral e original do artigo publicado na Revista
Forense, n. 193, jan./mar. 1961, pp.20-29). p.12.
488
NORONHA, Edgard Magalhes. Curso de direito processual penal. p.275.
489
Cf. MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.44.
490
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.44.
491
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.44.
492
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.45.
493
BORENSZTAJN, David. Notas e comentrios (criminal). A busca da verdade no Tribunal do Jri. Revista
dos tribunais. p.421.
87
as crticas ao tribunal popular, no pode prosperar494, isso porque Heleno Cludio Fragoso,
por exemplo, j havia dito que o debate das partes necessariamente tendencioso, visando
cada uma a vistoria de sua causa495, segundo este ltimo o Tribunal do Jri, sendo composto
por leigos, e por conseqncia disso, decidiria mal496.
Segundo David Borensztajn,
494
BORENSZTAJN, David. Notas e comentrios (criminal). A busca da verdade no Tribunal do Jri. Revista
dos tribunais. p.421.
495
FRAGOSO, Heleno Cludio. A questo do jri. (verso integral e original do artigo publicado na Revista
Forense, n. 193, jan./mar. 1961, pp.20-29). p.12.
496
Cf. FRAGOSO, Heleno Cludio. A questo do jri. (verso integral e original do artigo publicado na
Revista Forense, n. 193, jan./mar. 1961, pp.20-29). p.13.
497
A respeito deste dispositivo legal vide item 3.2.1.1 supra.
498
BORENSZTAJN, David. Notas e comentrios (criminal). A busca da verdade no Tribunal do Jri. Revista
dos tribunais. p.421.
499
BORENSZTAJN, David. Notas e comentrios (criminal). A busca da verdade no Tribunal do Jri. Revista
dos tribunais. p.422.
88
que feita perante o Jri, com a que se faz ante o juiz togado. No Jri todos
os recursos so lcitos, desde que sirvam para convencer os jurados. [...] O
prprio juiz togado, aps a atuao de hbeis advogados, tem, muitas vezes,
dificuldades no exame da prova, e na busca da verdade500.
500
FRAGOSO, Heleno Cludio. A questo do jri. (verso integral e original do artigo publicado na Revista
Forense, n. 193, jan./mar. 1961, pp.20-29). p.15.
501
BORENSZTAJN, David. Notas e comentrios (criminal). A busca da verdade no Tribunal do Jri. Revista
dos tribunais. p.422.
502
Aparte: trata-se da interveno da acusao durante a manifestao da defesa, ou a interferncia desta na fala
do promotor; pela singela leitura da lei, a impresso primeira que se tem de no haver possibilidade de
concesso de apartes. Primeiramente, fala a acusao e, somente depois, manifesta-se a defesa. No h norma
que se refira aos apartes, embora, por fora da tradio, esteja esse direito incorporado ao Jri. Deve a parte
conceder apartes, quando solicitada pela contrria, sob pena de poder haver a interveno do juiz presidente,
concedendo momento de interferncia, para que se faa algum comentrio importante, referente ao tema
desenvolvido por aquele que est falando. O aparte esclarecedor e ilustra o jurado, quando bem feito e sem
abuso. Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.738.
503
NORONHA, Edgard Magalhes. Curso de direito processual penal. p.275.
504
NORONHA, Edgard Magalhes. Curso de direito processual penal. p.275.
89
3.3.1 ACUSAO
505
Cf. NORONHA, Edgard Magalhes. Curso de direito processual penal. p.274.
506
ESPNOLA FILHO, Eduardo. Cdigo de processo penal brasileiro anotado. v.IV. p.518.
507
ESPNOLA FILHO, Eduardo. Cdigo de processo penal brasileiro anotado. v.IV. p.518.
508
ESPNOLA FILHO, Eduardo. Cdigo de processo penal brasileiro anotado. v.IV. p.518.
509
Cf. MALCHER, Jos Lisboa da Gama. Manual de processo penal brasileiro. p.455.
510
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.302.
511
ESPNOLA FILHO, Eduardo. Cdigo de processo penal brasileiro anotado. v.IV. p.528.
90
512
WHITAKER, Firmino. Jury. p.93.
513
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.736.
514
WHITAKER, Firmino. Jury. p.93.
515
ESPNOLA FILHO, Eduardo. Cdigo de processo penal brasileiro anotado. v.IV. p.521.
516
Cf. ROSA, Inocncio Borges da. Comentrios ao cdigo de processo penal. v.III. p.114.
517
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.186.
518
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.186.
519
Cdigo de Processo Penal, Artigo 564 caput, Inciso III, Alnea l: A nulidade ocorrer nos seguintes casos:
[...] III - por falta das frmulas ou dos termos seguintes: l) acusao e a defesa, na sesso de julgamento.
520
Nulidade: o vcio, que impregna determinado ato processual, praticado sem a observncia da forma
prevista em lei, podendo levar sua inutilidade e conseqente renovao. NUCCI, Guilherme de Souza.
Cdigo de processo penal comentado. p.859.; ou, uma sano que, no processo, de ser o ato considerado
como no realizado. MIRABETE, Jlio Fabbrini. Cdigo de processo penal interpretado. p.1165.
91
Afirma ainda que o rgo acusador por excelncia, pode com total
liberdade, deixar de pedir pela condenao do acusado522, e at mesmo opinar pela sua
absolvio, quando verifique no lhe ter sido devidamente imputada a autoria, ou haver
motivos excluindo-lhe a responsabilidade523, a criminalidade524 ou a punibilidade525,526.
Jlio Fabbrini Mirabete, esclarece que quanto a acusao, o que
acarreta a nulidade a falta de manifestao do Ministrio Pblico [...], j que aquele pode
manifestar-se inclusive pela absolvio , como se deduz do artigo 385527 [do Cdigo de
Processo Penal]528.
521
ESPNOLA FILHO, Eduardo. Cdigo de processo penal brasileiro anotado. v.IV. pp.521-522.
522
Cf. ESPNOLA FILHO, Eduardo. Cdigo de processo penal brasileiro anotado. v.IV. p.522.
523
Excludente de Responsabilidade, ou Culpabilidade: a falta de aptido do agente para ser punido por seus
atos, por exemplo: desenvolvimento mental incompleto, doena mental. Cf. Capez, Fernando. Curso de direito
penal: parte geral. p.290.
524
Excludentes de Criminalidade, ou de Ilicitude: Situaes em que se deixa de considerar a conduta praticada
pelo agente como crime; por exemplo: a legtima defesa e o estado de necessidade. Cf. CAPEZ, Fernando.
Curso de direito penal: parte geral. pp.251-253.
525
Excludente de Punibilidade: so aquelas que extinguem o direito de punir do estado, por exemplo: com a
morte do agente, ou com a retratao, nos casos permitidos por lei. Cf. CAPEZ, Fernando. Curso de direito
penal: parte geral. p.510.
526
ESPNOLA FILHO, Eduardo. Cdigo de processo penal brasileiro anotado. v.IV. p.522.
527
Cdigo de Processo Penal: Artigo 385: Nos crimes de ao pblica, o juiz poder proferir sentena
condenatria, ainda que o Ministrio Pblico tenha opinado pela absolvio, bem como reconhecer agravantes,
embora nenhuma tenha sido alegada.
528
MIRABETE, Jlio Fabbrini. Cdigo de processo penal interpretado. p.1174.
529
WHITAKER, Firmino. Jury. p.94.
530
WHITAKER, Firmino. Jury. p.94.
92
apontar os fatos; estes sim em toda a sua pujana e com toda a eloqncia531. Competindo
tambm ao promotor nesta hora,
3.3.3 DEFESA
531
NORONHA, Edgard Magalhes. Curso de direito processual penal. p.275.
532
NORONHA, Edgard Magalhes. Curso de direito processual penal. p.275.
533
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.738.
534
WHITAKER, Firmino. Jury. p.96.
535
WHITAKER, Firmino. Jury. p.96.
536
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.302.
537
WHITAKER, Firmino. Jury. p.96.
93
Lembra ainda referido autor, que no deixa de ser ampla a defesa que
busca o melhor para o ru, dentro do possvel e do razovel543.
Contudo, Inocncio Borges da Rosa, que tambm contrrio
possibilidade do pedido de absolvio pelo Ministrio Pblico, como j mencionado, entende
neste caso, que o defensor do acusado jamais poder pedir a condenao de seu constituinte,
nem mesmo a aplicao da pena mnima para o caso544.
Referido autor assim se manifesta:
538
Rbula: advogado de poucos conhecimentos, que usa de recursos pouco convencionais em juzo. LUZ,
Valdemar P. da. Manual do advogado. 19.ed. rev. e atual. Florianpolis: OAB/SC Editora, 2006. p.642.
539
WHITAKER, Firmino. Jury. pp.96-97.
540
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.736.
541
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. pp.736-737.
542
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.737.
543
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.737.
544
Cf. ROSA, Inocncio Borges da. Comentrios ao cdigo de processo penal. v.III. p.121.
94
545
ROSA, Inocncio Borges da. Comentrios ao cdigo de processo penal. v.III. p.121.
546
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.191.
547
Cf. MIRABETE, Jlio Fabbrini. Cdigo de processo penal interpretado. p.1174.
548
MIRABETE, Jlio Fabbrini. Cdigo de processo penal interpretado. p.1174.
549
Cf. FRANCO, Ary Azevedo. Cdigo de processo penal. v.2. p.115.
550
MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.302.
551
BUENO, Antnio Pimenta. Apud MARQUES, Jos Frederico. A instituio do jri. p.302.
552
WHITAKER, Firmino. Jury. p.98.
553
Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.738.
95
pertinente554, para isso, no entanto, fundamental que elas estejam aguardando e no tenham
sido dispensadas. Alis, esse o motivo pelo qual, quando cada testemunha termina seu
depoimento, o juiz consulta as partes e os jurados se dispensam a pessoa, para que possa ir
embora555; ressalta ainda Ary Azevedo Franco, que essa reinquirio poder ser feita a
requerimento de qualquer das partes, de qualquer dos jurados e por determinao, ex-offico,
do juiz presidente556.
Guilherme de Souza Nucci, afirma ainda que,
essa nova inquirio deve ser feita dentro do tempo da parte que assim
deseje. Do contrrio, o interessado poderia abusar, aumentando
consideravelmente o seu tempo de manifestao. Alm dos 30 minutos para
a trplica, poderia o promotor, por exemplo, ouvir de novo a principal
testemunha de acusao, o que iria relembrar aos jurados fatos relevantes. O
mesmo faria a defesa, no tocante a testemunha sua, e o julgamento seria
estendido indevidamente. Assim, se a parte desejar reinquirir algum, deve
faz-lo dentro do seu tempo para a rplica ou trplica557.
554
Cf. TUBENCHLAK, James. Tribunal do jri: contradies e solues. p.106.
555
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.738.
556
FRANCO, Ary Azevedo. Cdigo de processo penal. v.2. p.115.
557
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.739.
558
ESPNOLA FILHO, Eduardo. Cdigo de processo penal brasileiro anotado. v.IV. p.539.
559
Princpio do Contraditrio: quer dizer que a toda alegao ftica ou apresentao de prova, feita no processo
por uma das partes, tem o adversrio o direito de se manifestar, havendo um perfeito equilbrio na relao
estabelecida entre a pretenso punitiva do Estado e o direito liberdade e a manuteno do estado de inocncia
do acusado. NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.80.
560
BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo penal. p.481.
96
no pode haver inovao de tese pela defesa, sob pena de ofensa ao princpio do
contraditrio561, Hermnio Alberto Marques Porto assevera que,
561
CAPEZ, Fernando. Curso de processo penal. p.655.
562
MARQUES PORTO, Hermnio Alberto. Jri: procedimentos e aspectos do julgamento questionrios. p.126.
563
MIRABETE, Jlio Fabbrini. Cdigo de processo penal interpretado. p.1021.
564
TUBENCHLAK, James. Tribunal do jri: contradies e solues. p.113.
565
TUBENCHLAK, James. Tribunal do jri: contradies e solues. p.114.
566
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.739.
567
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.740.
97
568
BRASIL. Constituio da Repblica Federativa do Brasil de 1988: Artigo 5, Inciso LV: aos litigantes,
em processo judicial ou administrativo, e aos acusados em geral so assegurados o contraditrio e ampla defesa,
com os meios e recursos a ela inerentes. Caput, vide nota n 173 supra.
569
TUBENCHLAK, James. Tribunal do jri: contradies e solues. p.114.
570
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.741.
571
Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.741.
572
Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.741.
98
573
Questionrio: uma srie de perguntas que so os quesitos dirigidas aos jurados que integram o Conselho
de Sentena, destinados coleta da deciso sobre os fatos classificados pela deciso de pronncia e articulados
pelo libelo, e sobre as teses postuladas pela defesa tcnica. Cf. Marques Porto, Hermnio Alberto. Jri:
procedimentos e aspectos do julgamento questionrios. p.148; Dever tambm conter fato ou circunstncia
alegada pelo ru, em sua defesa, durante o interrogatrio, sob pena de nulidade, ainda que no tenha sido
apresentada pelo defensor por ocasio dos debates. Cf. BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo penal.
p.482.
574
Cf. TUBENCHLAK, James. Tribunal do jri: contradies e solues. p.107.
575
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.741.
576
Cf. NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.741.
577
NUCCI, Guilherme de Souza. Manual de processo penal e execuo penal. p.741.
578
Cf. BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo penal. p.482.
579
BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo penal. p.486.
580
Cf. MALCHER, Jos Lisboa da Gama. Manual de processo penal brasileiro. p.450.
99
CONCLUSO
mesmo adquirindo competncia para matria civil, mas nunca chegou a haver sequer um Jri
civil, encontrando-se nesta, previsto no captulo referente ao Poder Judicirio.
At ento vigoravam as Ordenaes do Reino, mas com o Cdigo de
Processo Penal do Imprio, em 1832, passou o Brasil a ter a sua prpria legislao processual
penal, que veio para combater as leis arbitrria da colnia, dominando o Cdigo o esprito
antiinquisitorial e liberal.
Com o Decreto-Lei 848, foi mantido o Jri no Perodo Republicano, o
Jri Federal foi criado, para os julgamento dos crimes de competncia da Justia federal da
poca, como, por exemplo, o crime de moeda falsa, contudo essa competncia era
constantemente alterada por Leis e Decretos.
Quanto a Constituio Republicana de 1891, verificou-se que
continha apenas que era mantida a instituio do Jri, pura e simplesmente, vindo previsto no
captulo dos direitos e garantias fundamentais, tal expresso lacnica fez surgir uma discusso
no pas, mobilizando os juristas, tanto que Rui Barbosa afirmou que o que queria a
constituio era manter vigente a instituio, nos seus moldes bsicos, como eram no antigo
regime, opinio contestada, mas depois aceita por todos.
Na constituio de 1934, o Jri foi colocado no captulo do Poder
Judicirio. J a constituio de 1937, nem sequer cuidou de manifestar-se acerca do Tribunal
do Jri, o que mais tarde foi corrigido pelo Decreto-Lei n 167, em 1938, conhecido como a
Lei do Jri, cuidou esse de firmar a existncia da Instituio, porm privando-o da soberania
dos veredictos, Princpio balizados da Instituio, permitido que sua deciso fosse reformada
no mrito pelos rgos superiores.
Somente com a constituio de 1946 que foi devolvido ao Tribunal
do Jri a sua soberania dos veredictos, quando voltou a ter acento constitucional, sendo
previsto no captulo dos direitos e garantias fundamentais, e, ainda sobre a vigncia da Carta
de 1946, passou a ter vigncia a Lei 263, submeteu suas decises ao controle da instncia
superior, porm sem violar a soberania dos veredictos.
Na constituio de 1969, bem como na Emenda Constitucional n. 1,
de 1969, o Tribunal do Jri foi mantido no captulo dos direitos e garantias fundamentais,
sendo que na Emenda referida, foi omitida a soberania dos veredictos, o que mais tarde foi
jurisprudencialmente resolvido.
Na Constituio de 1988, que hoje a vigente, o Tribunal do Jri
encontra-se previsto no captulo dos direitos e garantias fundamentais, constituindo clusula
ptrea constitucional, com os seguintes princpios bsicos: a plenitude de defesa; o sigilo nas
102
votaes, a soberania dos veredictos e a competncia mnima para julgamentos dos crimes
dolosos contra a vida.
Com isso, nota-se que o Tribunal do Jri evoluiu de maneira
controvertida at os dias contemporneos, de forma a passar por inmeras modificaes que o
levaram quase a se extinguir, mas com a regularizao dos seus princpios com a constituio
de 1946, voltou aos poucos a ser soberano, como hoje o .
Sendo assim, a evoluo por qual passou o Tribunal do Jri, tratada
nesta monografia, em seu primeiro captulo, ajudar o leitor a entender melhor a Instituio
do Tribunal do Jri.
Depois disso, no segundo captulo, cuidou-se da exposio do
Princpio da Verdade Real e da Verdade Formal, e, a partir dos aspectos destacados, nota-se a
importncia da busca pela verdade para que um deciso seja proferida com total embasamento
ftico, com a necessria certeza, se possvel, de que apenas os culpados esto sendo
condenados, ou que os inocentes so absolvidos, sendo que, ainda, assegurando que cada
pessoa receba o que merece como sentena, na medida de sua participao no fato histrico
ocorrido e analisado em juzo.
O que se verificou, foi que Princpio da Verdade Real, consiste em
nada mais do que a necessidade de que sejam reunidos no processo o maior nmero de
informaes referentes ao fato ocorrido, consistindo na base para que posteriormente os
julgadores decidam, sempre devendo se ter em mente que o jus puniendi deve recair sobre o
acusado somente na medida dos seus atos, da a importncia de se chegar o mais prximo
possvel da verdade.
Verificou-se que a Verdade Formal conflita-se com a Verdade Real,
sendo aquela, uma verdade referente trazida pelas partes ao processo, no sendo permitido
em muitos casos, como quase sempre no Direito Processual Civil, onde a verdade formal
vigente, que o prprio julgador aja de ofcio para a produo da prova, como possvel muito
mais no Direito Processual Penal, onde vigente a regra da Verdade Real, dado ao carter
pblico dos direitos em pauta, onde no cvel trata-se de direitos disponveis, como os
patrimoniais, no penal trata-se de bens indisponveis, como a liberdade.
Se notou, tambm, que apesar de alguns poderes de ao, ex-officio,
que no ramo civil, o magistrado mais um espectador da produo de provas, j no processo
penal o magistrado possui amplos poderes para busca da verdade, quando, por exemplo, pode
determinar de ofcio alguma diligncia que possa sanar dvida e chegar verdade.
103
da Verdade Real, necessria, como j se deixou claro, para a correta manifestao na hora do
veredicto.
Com isso, se nota que o Tribunal do Jri, chamado por muitos de
tribunal popular, mostra-se apto a buscar a verdade e fazer a justia nos moldes de uma
sociedade que se faz presente nas decises dos crimes mais graves, sentando-se no banco
reservado ao Conselho de Sentena lhes depositada a responsabilidade de julgar um cidado
como eles, mas que est agora ali como acusado, sob julgamento pela sociedade, e conforme a
maneira de pensar acerca dos fatos por ele cometidos, dado seu veredicto.
medida que a sociedade, representada pelos jurados, tiver
conhecimento de todos os fatos como aconteceram no mundo natural, mais justa ser a
apreciao da conduta do acusado, e, esta sociedade, decidindo pela sua ntima convico,
poder considerar a conduta daquele reprovvel ou no, de acordo com o que cada um dos
jurados entender ser o certo ou o errado; mas, isso s pode ocorrer se os fatos forem
apresentados na sua plenitude e veracidade, e, est ser a medida da justia que eles estaro
apto a proferir, na exata medida em que os fatos lhes foram apresentados.
Ento, se nota a evidente importncia que a verdade tem nas decises
judiciais, os mtodos de investigao devem se estender at a figura do juiz, que deve
concorrer com as partes na produo das provas, buscando-se o bem maior que justia.
No Plenrio do Tribunal do Jri, a verdade mais importante ainda,
pois os jurados no so peritos apreciadores da prova, sendo o procedimento oral
importantssimo nos seus melhores moldes da lealdade entre as partes, para que os fatos
cheguem lmpidos at eles, necessitando de um interrogatrio completo do acusado, de
perguntas pertinente s testemunhas, de peritos que venham ao plenrio esclarecer os laudos
se preciso, e, ateno redobrada aos debates, com anlise crtica do que colocado como fato
verdadeiros aos jurados
Com isso, ou seja, com a Verdade Real exposta em plenrio, pois se
nota com o explanado nesta monografia tal possibilidade, os jurados apreciaro os fatos e
reprovaro ou no a conduta do acusado, de acordo com aquilo que aceito na sociedade
onde vivem, de acordo com o que cada jurado pensa sobre os fato, pela sua ntima convico.
S assim a justia feita, baseada na certeza, no importando a
condenao ou a absolvio, mas a certeza de que a deciso para o caso concreto foi dada, a
melhor subsuno no ato da sentena aquela onde se tem os dispositivos legais corretos, e
mais ainda os fatos corretos para que se decida.
105
REFERNCIAS BIBLIOGRFICAS
ALEIXO IRMO, Jos. Grandezas e misrias do jri. Editora Cupulo Ltda., 1968. pp.1-39.
ALMEIDA JNIOR, Joo Mendes. Direito judicirio brasileiro. 5.ed. adap. So Paulo:
Livraria Freitas Bastos, 1960. pp.170-173.
______. O Processo criminal brasileiro. 4.ed. Rio de Janeiro: Freitas Bastos, 1959. v.II.
pp.386-399.
______. O Processo criminal brasileiro. 4.ed. Rio de Janeiro: Freitas Bastos, 1959. v.I.
p.150.
BARBOSA, Rui. Obras completas de Rui Barbosa: posse de direitos pessoais, o Jri e a
independncia da magistratura. Rio de Janeiro: Ministrio da Educao e Cultura
Departamento de Imprensa Nacional, 1976. v.XXXIII, t.III. pp.136-294.
BONFIM, Edlson Mougenot. Curso de processo penal. 2.ed. rev., aum. e atual. So Paulo:
Saraiva, 2007. 794p.
CABRAL NETTO, Joaquim. Instituies de processo penal. Belo Horizonte: Editora Del
Rey, 1997. p.154.
CALVO FILHO, Romualdo Sanches; SAWAYA, Paulo Fernando Soubihe. Tribunal do jri
da teoria prtica. So Paulo: Suprema Cultura Editora, 2003. pp.19-21.
CAPEZ, Fernando. Curso de direito penal: parte geral. 7.ed. rev. e atual. So Paulo: Saraiva,
2004. 563p.
______. Curso de processo penal. 13.ed. rev. e atual. So Paulo: Saraiva, 2006. 735p.
ESPNOLA FILHO, Eduardo. Cdigo de processo penal brasileiro anotado. 3.ed. atual. por
Jos Geraldo da Silva; Wilson Lavorenti. Campinas: Bookseller, 2000. v.IV. pp.292-563.
FERRAJOLI, Luigi. Direito e razo: teoria do garantismo penal. 2.ed. rev. e ampl. Tradutor:
Juares Tavares et al. So Paulo: Revista dos Tribunais, 2006. pp.49-90.
FILARDI LUIZ, Antnio. Dicionrio de expresses latinas. 2.ed. So Paulo: Atlas, 2002.
348p.
FRANCO, Ary Azevedo. Cdigo de processo penal. Rio de Janeiro: Livraria Jacinto, 1943,
v.2. p.90-133.
GRECO FILHO, Vicente. Manual de processo penal. 3.ed. Atual. So Paulo: Saraiva, 1995.
495p.
JESUS. Damsio Evangelista de. Cdigo de processo penal anotado. 22.ed. atual. So
Paulo: Saraiva, 2005. p.98.
LOPES JR., Aury. Introduo crtica ao processo penal. 4.ed. rev., atual. e ampl. rio de
Janeiro: Lmen Jris, 2006. pp.272-285.
108
LUZ, Valdemar P. da. Manual do advogado. 19.ed. rev. e atual. Florianpolis: OAB/SC
Editora, 2006. p.642.
LYRA, Roberto. O Jri sob todos os aspectos: textos de Ruy Barbosa sobre a teoria e a
prtica de instituio. Rio de Janeiro: Editora Nacional de Direito, 1950. pp.13-14.
MALCHER, Jos Lisboa da Gama. Manual de processo penal brasileiro. Rio de Janeiro:
Livraria Freitas Bastos, 1890. v.I. pp.441-461.
______. Elementos de direito processual penal. 2.ed. rev. e atual. por Eduardo Reale
Ferrari. Campinas: Milennium, 2000. v.I. 520p.
______. Elementos de direito processual penal. 2.ed. rev. e atual. por Eduardo Reale
Ferrari. Campinas: Milennium, 2000. v.II. 575p.
______. Elementos de direito processual penal. 2.ed. rev. e atual. por Eduardo Reale
Ferrari. Campinas: Milennium, 2000. v.III. 566p.
______. Tratado de direito processual penal. So Paulo: Saraiva, 1981. v.1, p. 112.
MARREY, Adriano; FRANCO, Alberto Silva; STOCO, Rui. Teoria e prtica do jri. 6.ed.
rev., atual. e ampl. So Paulo: Revista dos Tribunais, 1997. 1008p.
MIRABETE, Jlio Fabbrini. Processo penal. 18.ed. So Paulo: Atlas, 2006. 818p.
______. Cdigo de processo penal interpretado. 11.ed. atual. at jul. 2003. So Paulo:
Atlas, 2006. 1594p.
MOSSIN, Herclito Antnio. Curso de processo penal. 2.ed. So Paulo: Editora Atlas, 1998,
v.1. 531p.
NOGUEIRA, Paulo Lcio. Questes processuais penais controvertidas. 3.ed. rev., aum. e
atual. Rio de Janeiro: Forense, 1988. p.282.
NORONHA, Edgard Magalhes. Curso de direito processual penal. 24.ed. atual. por
Adalberto Jos Q. T. de Camargo Aranha. So Paulo: Saraiva, 1995. pp.240-284.
NUCCI, Guilherme de Souza. Cdigo de processo penal comentado. 6.ed. rev., atual. e
ampl. So Paulo: Revista dos Tribunais, 2007. 1182p.
109
______. Manual de processo penal e execuo penal. 3.ed. rev., atual e ampl. So Paulo:
Revista dos Tribunais, 2007. 1022p.
PINTO DA ROCHA, Arthur. O jury e a sua evoluo. Rio de Janeiro: Editora Leite Ribeiro
& Maurillo, 1919. 229p.
RANGEL, Paulo. Direito processual penal. 10.ed. rev., atual. e ampl. Rio de Janeiro: Editora
Lumes Jris, 2005. 938p.
ROCHA, ndio Brasileiro. Jri: a maneira democrtica de se fazer justia; das emoes, que
engrandecem, ao temor que a violncia infringe aos jurados. Disponvel em
<www.amerj.org.br>. Com acesso em: 29 jul. 2007.
ROCHA, Francisco de Assis do Rego Monteiro. Curso de direito processual penal. Rio de
Janeiro Editora Forense, 1999. 1102p.
ROSA, Inocncio Borges da. Comentrios ao cdigo de processo penal. 3 ed., rev. e atual.
por Angelito A. Aiquel. So Paulo: Revista dos Tribunais, 1982. v.III. pp.105-347.
SOUZA, Soraia Riva Goudinho de; FIGUEIREDO, Antnio Macena de. Projetos,
monografia, dissertaes e teses. Rio de Janeiro: Editora Lmen Jris, 2005. 276p.
TOURINHO FILHO, Fernando da Costa. Processo penal. 25.ed. rev. e atual. So Paulo:
Saraiva, 2003. v.1. 661p.
TUCCI, Rogrio Lauria. Origem do tribunal do jri. Apud ______. (coord.). Tribunal do
jri: estudo sobre a mais democrtica instituio jurdica brasileira. So Paulo: Revista dos
Tribunais, 1999. pp.12-25.